ԵՐԵՎԱՆ - 2008

ՆԱԽԱԳԻԾ 1ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՀԱԿԱԿՈՌՈՒՊՑԻՈՆ ՌԱԶՄԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ԵՎԴՐԱ ԻՐԱԿԱՆԱՑՄԱՆ 2008-2012ԹԹ. ՄԻՋՈՑԱՌՈՒՄՆԵՐԻ ԾՐԱԳԻՐԵՐԵՎԱՆ - 2008

ՖԴԿՖինանսական դիտարկումների կենտրոնՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ1. ՀՀ կառավարությունը կոռուպցիայի դեմ պայքարը ճանաչել է իր գործունեության առանացքայինհիմնահարցերից մեկը։ 2000թ. մայիսին` առաջին անգամ սահմանելով կոռուպցիայի դեմ պայքարիպետական քաղաքականության հիմնական ուղղությունները, կարևորելով արդյունավետ ևկշռադատված կադրային քաղաքականության իրականացումը, պետական ծառայողների սոցիալական ևիրավական պաշտպանության պետական երաշխիքների ապահովումը, բարձրաստիճան պաշտոնատարանձանց եկամուտների հայտարարագրումը, պետական գնումները կարգավորող օրենսդրությանկիրարկումը, ձեռնարկությունների լիցենզավորման գործընթացն ու պետական գրանցումը, ինչպես նաևտնտեսության ստվերայնացման և քրեականացման դեմ պայքարը 1 ։2. Վերջին տարիներին ՀՀ կառավարությունը ընդունելով կոռուպցիայի հետևանքով առաջացողվտանգները` կոռուպցիայի դեմ պայքարելու մի շարք քայլեր է ձեռնարկել։ Այսպես, 2001-2003թթ. ՀՀկառավարությունն ամբողջականացրեց կոռուպցիայի դեմ պայքարի պետական քաղաքականությունը,օրենսդրական և ինստիտուցիոնալ հիմնական շրջանակները 2 ։ Մշակվել և ՀՀ կառավարության կողմիցընդունվել է ՀՀ հակակոռուպցիոն ռազմավարությունը և դրա իրականացման միջոցառումների 2003-2007թթ. ծրագիրը 3 (ՀՌԻՄԾ), որը սահմանում է կոռուպցիայի դեմ պայքարի պետականքաղաքականությունը։ Այսպես, ՀՌԻՄԾ նպատակը կոռուպցիայի հաղթահարումն է, այն ծնող եւտարածմանը խթանող պատճառների ու պայմանների վերացումը, հանրապետությունումբարոյահոգեբանական առողջ մթնոլորտի ձեւավորումը։3. Կոռուպցիայի դեմ պայքարի ոլորտում ՀՀ կառավարության ստանձնած պարտավորություններիկատարման և ՀՌԻՄԾ իրականացումն ապահովող քաղաքական կամքի դրսևորման կարևորագույնգրավականը կոռուպցիայի դեմ պայքարի, պետական կառավարման արդյունավետ համակարգիձևավորման ուղղությամբ որդեգրված քաղաքական ուղենիշներն ու սահմանված թիրախներն են։Մասնավորապես, ՀՀ Նախագահի նախընտրական ծրագիրը ՀՀ կառավարման համակարգիզարգացման 2012թ. թիրախ է ընդունում Եվրոպական միության նորանդամ երկրների ներկամակարդակը, նշելով, որ կառավարման համակարգը բնութագրող միջազգայնորեն ընդունվածցուցանիշներով 2012թ. Հայաստանը կգերազանցի այդ երկրների ներկա ցուցանիշներին 4 ։ Այսքաղաքական պարտավորությունն անմիջականորեն ընկած է սույն ռազմավարության նպատակների ևխնդիրների ձևակերպման հիմքում։ Մասնավորապես, այս սկզբունքով են ընտրված ՀՌԻՄԾիրականացման ակնկալվող արդյունքների թիրախները։4. 2008թ. ապրիլին ՀՀ Ազգային ժողովը հաստատեց ՀՀ Նախագահի 2008թ. փետրվարի 29-իընտրությունների արդյունքում ձևավորված կառավարության ծրագիրը, որում կոռուպցիայի դեմպայքարը ճանաչվում է պետական քաղաքականության գլխավոր բաղադրիչներից մեկը 5 ։ ՀՀկառավարությունը կոռուպցիայի դեմ արդյունավետ պայքարի և հասարակության վստահությանապահովման գլխավոր նախապայման է համարում իրական քաղաքական մրցակցությունն ապահովողբազմակուսակցական համակարգի լիարժեք կայացումը։ ՀՀ Կառավարության ծրագրի շրջանակներումառանձնակի ուշադրություն է հատկացվելու իրավապահ մարմինների գործունեության արդյունքումհայտնաբերված կոռուպցիոն դեպքերի լուսաբանման ապահովմանը։ ՀՀ կառավարությունը նախանշել էՀՌԻՄԾ հիմնական ուղղությունները. մարդու իրավունքների և ազատությունների պաշտպանություն,պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների գործունեության արդյունավետությանբարձրացում, կոռուպցիայի դեմ պայքարի մասին հասարակությանն իրազեկում, կոռուպցիայի դեմպայքարում քաղաքացիական հասարակության ներգրավում և այդ գործընթացում նրա ակտիվությանբարձրացում, պետական կառավարման համակարգի կատարելագործում, պետական կառավարմանըհասարակության մասնակցության արդյունավետության բարձրացում, օրենքի առջև բոլորիհավասարության սկզբունքի ապահովմում` հասարակության բոլոր անդամների համար, այդ թվում`1г۳ëï³ÝÇ Ñ³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý Ï³é³í³ñáõÃÛ³Ý ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý Íñ³·ÇñÁ: ºñ¨³Ý 2000Ã.: ¿ç 15-16, 24-25:2ÐÐ ì³ñã³å»ïÇ 2001Ã. ÑáõÝí³ñÇ 22-Ç ÃÇí 44 áñáßٳٵ ëï»ÕÍí»ó ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý Ñ³Ï³ÏáéáõåóÇáÝ Íñ³·ñ»ñÇ Ñ»ï ϳåí³Í³ß˳ï³ÝùÝ»ñÁ ѳٳϳñ·áÕ Ñ³ÝÓݳÅáÕáí` ÐÐ ì³ñã³å»ïÇ ·É˳íáñáõÃÛ³Ùµ:3гëï³ïí³Í ¿ §ÐРѳϳÏáéáõåóÇáÝ é³½Ù³í³ñáõÃÛ³Ý ¨ ¹ñ³ Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñÇ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2003ÃÝáÛ»Ùµ»ñÇ 6-Ç ÃÇí 1522-Ü áñáßٳٵ:4 ê»ñÅ ê³ñ·ëÛ³Ý, ܳËÁÝïñ³Ï³Ý Íñ³·Çñ: ÐРܳ˳·³ÑÇ ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñ 2008 ¿ç. 185§ÐРγé³í³ñáõÃÛ³Ý Íñ³·ñÇÝ Ñ³í³ÝáõÃÛáõÝ ï³Éáõ Ù³ëÇݦ ÐÐ ²½·³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ 2008à ³åñÇÉÇ 30-Ç ÃÇí Ü-074 áñáßáõÙ:2008.doc4

իշխանավորների, տնտեսավարողների համար հավասար մրցակցային դաշտի ձևավորում և ստվերայինտնտեսության կրճատում։ ՀՀ կառավարությունը պարտավորվել է նաև հետամուտ լինել ՀՌԻՄԾ-ումԳՐԵԿՈ-ի և ՏԶՀԿ անցումային տնտեսություններ ունեցող երկրների հակակոռուպցիոն ցանցին ՀՀանդամակցությունից բխող պարտավորությունների և ՄԱԿԴԿ պարտավորությունների կատարմանը,ինչպես նաև դրանցից բխող իրավական ակտերի ընդունմանը։5. Արդյունավետ պետական կառավարումը, մասնավորապես պայքարը կոռուպցիայի դեմ, ճանաչվել է ՀՀազգային անվտանգության ռազմավարության գերակա ուղղություններից մեկը։ Այսպես, ՀՀ Ազգայինանվտանգության ռազմավարությունը ամրագրել է, որ ինստիտուցիոնալ բարեփոխումներըմասնավորապես միտված են ժողովրդավարական պետության հզորացմանը, պետական կառավարմանմարմինների արդյունավետ գործունեության, դատական իշխանության անկախության և անաչառությանապահովմանը, որոշումների նախապատրաստման և վերահսկողության գործընթացներումքաղաքացիական հասարակության դերի բարձրացմանը, կոռուպցիայի, մասնավորապեսկաշառակերության դեմ պայքարի ուժեղացմանը 6 ։6§ÐÐ ²½·³ÛÇÝ ³Ýíï³Ý·áõÃÛ³Ý é³½Ù³í³ñáõÃÛáõÝÁ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРܳ˳·³ÑÇ 2007à ÷»ïñí³ñÇ 7-Ç ÃÇí ÜÐ-37-ÜÑñ³Ù³Ý³·Çñ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2007Ã. ÷»ïñí³ñÇ 25-Çó): гí³ÝáõÃÛ³Ý ¿ ³ñųݳó»É ÐРܳ˳·³ÑÇÝ ³éÁÝûñ ²½·³ÛÇÝ ³Ýíï³Ý·áõÃÛ³ÝËáñÑñ¹Ç 2007 Ã. ÑáõÝí³ñÇ 26-Ç ÝÇëïáõÙ:2008.doc5

ԳԼՈՒԽ I. ՀԱԿԱԿՈՌՈՒՊՑԻՈՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ2003-2007 ԹԹ.1.1 Հայաստանում կոռուպցիայի մակարդակի գնահատականը, գերիշխող տեսակները, բնագավառներն ուոլորտները6. Կոռուպցիայի ընդհանուր մակարդակի գնահատման հիմնական միջազգային ցուցիչները ձևավորվումեն մասնագիտացված հետազոտությունների և հարցումների արդյունքների համախմբման հիման վրա։Ներկայում կոռուպցիայի մակարդակի գնահատման միջազգայնորեն ճանաչված ցուցիչներ ենհամարվում «Թրանսփարենսի Ինթերնեշնլ» (ԹԻ) կազմակերպության կողմից հրապարակվողԿոռուպցիայի ընկալման համաթիվը (ԿԸՀ) 7 , Համաշխարհային բանկի ինստիտուտի (ՀԲԻ) կողմիցհրապարակվող Կոռուպցիայի հսկողության համաթիվը (ԿՀՀ) 8 և Ֆրիդոմ Հաուզ կազմակերպությանկողմից հրապարակվող Ազգերն անցումային շրջանում զեկույցի կոռուպցիայի համաթիվը 9 ։7. Հայաստանում Կոռուպցիայի ընկալման համաթիվը 1999-2000 թվականների 2.5 միավորը 10 հետագատարիներին տատանվելով 3.0 միավորի շուրջ, 2007թ.-ին կազմել է 3.0։ Հայաստանը 163 երկրներիշարքում զբաղեցնելով 99-րդ հորիզոնականը, առավել բարվոք դիրք է գրավում թե’ ԱՊՀ երկրների, թե’Արևելյան Եվրոպայի և Կենտրոնական Ասիայի 20 երկրների շարքում։8. Համաձայն Համաշխարհային Բանկի Ինստիտուտի Կոռուպցիայի Հսկողության Համաթվի ( ԿՀՀ),Հայաստանում կոռուպցիայի հսկողությունը 2006թ.-ին բարելավվել է 11 ։ 2006թ. Հայաստանը 209 երկրներիշարքում գտնվել է 35-րդ տոկոսային հորիզոնականում 12 ։ Այս ցուցանիշով ՀՀ-ն ԱՊՀ երկրների շարքումգրավում է երկրորդ տեղը, զիջելով միայն հարևան Վրաստանին 13 ։ ԿՀ համաթվով 2006թ. Հայաստանըզիջում է թե’ ԵԿԱ երկրների միջին ցուցանիշին, թե’ Կենտրոնական և արևելյան եվրոպայի երկրներիմիջինին, թե’ ցածր միջին եկամուտ ունեցող երկրների միջինին։ Միաժամանակ, այս ցուցանիշովՀայաստանը գերազանցում է ՄՑԵ խմբում ԵԿԱ տարածաշրջանի միջին ցուցանիշը (տե’ս աղյուսակ N1 և2)։Աղյուսակ 1. Հայաստանի համար ՀԲԻ կառավարման ցուցանիշների դինամիկան (տոկոսայինգնահատական, 0-100,1998-2006թթ.) 141998 2000 2002 2003 2004 2005 20061. Կարգավորման որակ 26.6 28.1 56.7 57.1 53.2 56.9 59.02. Կառավարման արդյունավետություն 29.7 18.7 45.5 45.5 44.5 49.3 51.23. Ձայնի լսելիություն և հաշվետվողականություն 35.3 37.2 34.8 33.3 30.0 30.4 26.94. Քաղաքական կայունություն 22.6 17.9 23.6 28.3 31.6 38.2 35.15. Օրենքի գերիշխանություն 38.0 36.1 35.6 39.4 38.0 41.5 38.16. Կոռուպցիայի հսկողություն 21.6 23.0 32.4 33.8 28.9 33.5 35.07http://www.transparency.org/policy_and_indices/cpi8www.worldbank.org/wbi/governance/govdata9http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=47&nit=388&year=200610ÎÀÐ-Ý »ñÏñáõÙ ÏáéáõåódzÛÇ ÁÝϳÉáõÙÁ ·Ý³Ñ³ïáõÙ ¿ 0-Çó 10 ë³Ý¹Õ³Ïáí, áõñ “0”-Ý Ñ³Ù³å³ï³ë˳ÝáõÙ ¿ ÏáéáõåódzÛÇ ³é³í»Éëáõñ, ÇëÏ “10”-Ý` ³Ù»Ý³³ÝÝß³Ý ÁÝϳÉÙ³ÝÁ:1115 ³ÕµÛáõñÝ»ñÇ íñ³ ÑÇÙÝí³Í 2006Ã. ÎÐРѳٳÃíÇ –2.5 ³ñÅ»ùÁ ѳٳå³ï³ë˳ÝáõÙ ¿ ÏáéáõåódzÛÇ ÑëÏáÕáõÃÛ³Ý ³Ù»Ý³í³ï³ëïÇ׳ÝÇÝ, ÇëÏ 2.5-Á` ³Ù»Ý³É³í:12ÎÐРѳٳÃíÇ ¨ ϳé³í³ñÙ³Ý ÙÛáõë ·áñͳÏÇóÝ»ñÇ ÑÇÙ³Ý íñ³ »ñÏñÝ»ñÁ ¹³ë³Ï³ñ·í³Í »Ý 0-100 ïáÏáë³ÛÇÝ ËÙµ»ñÇë³Ý¹Õ³Ïáí:13Governance matters VI: Aggregate and Individual Governance Indicators 1996-2006. ¿ç 76-93: http://www.worldbank.org/wbi.14ÜáõÛÝ ï»ÕáõÙ:2008.doc6

Աղյուսակ 2. ԱՊՀ և Արևելյան Եվրոպայի երկրների կառավարման համակարգի ցուցանիշները 2006թ.(տոկոսային գնահատական, 0-100) 15ԿոռուպցիայիհսկողությունԿառավարմանարդյունավետությունԿարգավորմանորակՁայնի լսելիություն ևհաշվետվողականությունՔաղաքականկայունությունՕրենքիգերիշխանությունՍլովենիա 81.1 84.4 72.7 84.6 82.7 75.2Էստոնիա 80.1 85.3 92.2 78.8 71.2 80.5Լատվիա 68.4 73.5 82.4 72.6 73.6 63.8Չեխիա 66.0 80.1 79.5 77.4 70.2 73.3Սլովակիա 65.5 78.2 83.4 78.4 76.4 61.4Լեհաստան 60.2 69.2 69.3 76.9 54.3 59.0Բուլղարիա 57.3 60.2 66.3 65.4 57.2 50.0ԱԵ և ՄԲ* միջինը 56.3 62.1 65.7 65.3 56.6 53.3Ռումինիա 53.4 53.6 62.0 61.5 50.0 50.5Վրաստան 44.7 50.7 44.4 44.7 21.6 32.9Հայաստան 35.0 51.2 59.0 26.9 35.1 38.1Մոլդովա 30.1 22.3 41.5 32.7 29.8 32.4ԱՊՀ միջինը 22.2 26.3 28.2 21.3 27.2 20.0Բելառուս 21.4 10.4 4.9 4.3 52.4 11.9Տաջիկստան 18.9 14.2 17.6 11.1 10.6 12.9Ղազախստան 18.4 33.6 36.1 19.7 46.2 23.8Ադրբեջան 15.0 27.5 34.1 14.9 15.9 22.4Ղրղզստան 10.2 21.3 28.3 27.9 13.0 10.5*Արևելյան Եվրոպայի և Մերձբալթյան երկրներ9. Հայաստանում կոռուպցիայի հիմնական տեսակները կարելի է դասակարգել հետևյալ խմբերի.գործառնական, վարչական և քաղաքական կոռուպցիա։10. Գործառնական կոռուպցիան ուղղված է գործընթացներն ու պաշտոնական ընթացակարգերնարագացնելուն և գործառնական ծախքերը կրճատելուն` ՀՀ օրենսդրությամբ նախատեսվածընթացակարգերի և օրինական գործառնությունների շրջանակներում քաղաքացուն կամտնտեսվարողին հանրային ծառայությունները, մասնավորապես, սահմանվածից կարճ ժամկետումմատուցելու նպատակով։11. Գործընթացներն արագացնելուն և գործառնական ծախքերը կրճատելուն ուղղված կոռուպցիանհայաստանյան ընկերությունները դիտում են որպես իրենց գործունեության համեմատաբարերկրորդական խոչընդոտ։ ՀԲԻ-ի տվյալների համաձայն հայաստանյան ընկերությունների շուրջ 10%-ն էհամարում, որ ոչ պաշտոնական վճարներ կատարում է հաճախակի 16 ։ Ոչ պաշտոնական վճարները մեծբեռ են հատկապես փոքր ձեռնարկությունների համար` կազմելով տարեկան իրացման շուրջ 1.2%-ը։Հատկանշական է նաև, որ պետական ծառայողների հետ շփման և պաշտոնական ընթացակարգերի վրաավելի շատ ժամանակ տրամադրում են միջին և մեծ ձեռնարկությունների ղեկավարները։Համեմատության համար նշենք, որ ՄՑԵ երկրներում գործարարները գրեթե կրկնակի ավելի ժամանակեն հատկացնում պաշտոնյաների հետ շփումներին և վարչական ընթացակարգերին քան նրանցհայաստանյան գործընկերները։ ԵԿԱ երկրների համեմատ ևս հայաստանյան գործարարները նվազծանրաբեռնված են պաշտոնական կամ վարչական փոխհարաբերություններով։12. Գործառնական կոռուպցիայի մակարդակը կրճատվել է կարգավորման քաղաքականության ևկարգավորման մեխանիզմների շարունակական բարելավման հաշվին։ Համաձայն ՀԲԻ Կարգավորմանորակի (ԿՈ) համաթվի 1996թ. Հայաստանը գտնվում էր կարգավորման առավել վատ համակարգերունեցող երկրների ամենացածր խմբում, իսկ 2003 թվականին այդ ցուցանիշը թռիչքաձև բարելավվել է,15ÜáõÛÝ ï»ÕáõÙ:16Armenia BEEPS-at-a-Glance. The World Bank. ¿ç 4: http://go.worldbank.org/RQQXYJ6210.2008.doc7

իսկ Հայաստանը դիրքերն ամրապնդել է երկրների միջինից բարձր` 55-ից 60 տոկոսային խմբում 17 ։Միաժամանակ, նվազել է այն գործարարների թիվը, ովքեր կառավարության քաղաքականությանբարդությունն ու ոչ թափանցիկությունը համարել են ձեռնարկատիրության համար էական կամհիմնական խոչընդոտ 18 ։ Հատկանշական է նաև, որ նշված ժամանակահատվածներում կարգավորմանորակի բարելավումն ուղեկցվել է կառավարման ընդհանուր արդյունավետության բարձրացմամբ 19 ։ ՀԲԻԿարգավորման որակի և կառավարման արդյունավետության 2006թ. համաթվերով Հայաստանը առաջ էԵԿԱ երկրների միջին ցուցանիշից, սակայն զիջում է Կենտրոնական և արևելյան եվրոպայի երկրներիմիջինին։ Միաժամանակ, այս ցուցանիշներով Հայաստանը գերազանցում է թե’ ցածր միջին եկամուտունեցող երկրների միջինը, թե’ ՄՑԵ խմբում ԵԿԱ տարածաշրջանի միջին ցուցանիշը։13. Վարչական կոռուպցիայի պարագայում խախտվում կամ վերապահորեն են կիրարկվում գործողիրավական նորմերը։ Ըստ ԳՄՁԳՀ արդյունքների 20 հայաստանյան ընկերությունների շուրջ 1/3-ըհամարում են, որ կոռուպցիան խոչընդոտում է իրենց գործունեությանը, իսկ 20%-ը կոռուպցիանհամարում են ձեռնարկատիրական գործունեության հիմնական խոչընդոտ։ Ավելին, հարկայինվարչարարությունը և կարգավորիչ քաղաքականության անորոշության բարձր աստիճանըհայաստանյան ընկերություններն ընկալում են որպես ձեռնարկատիրության հիմնական խոչընդոտ։14. Տնային տնտեսությունների մեծամասնությունը կոռուպցիոն գործարքների հիմնականդրդապատճառների թվում ևս նշում է վարչական կոռուպցիայի տարբեր դրսևորումները։ Այսպես,հարցվածների շուրջ 42%-ը համարում է, որ առանց կոռուպցիայի հնարավոր չէ “գործերն առաջ տանել”,28.5%-ը համարում է, որ կոռուպցիոն գործարքների դրդապատճառը պատժամիջոցներից խուսափելն է,18.7%-ը կոռուպցիայի դրդապատճառ է համարում պաշտոնական բարձր վճարներից խուսափելը, իսկ25.4%-ը կոռուպցիան արդարցնում է եկամտի լրացուցիչ աղբյուր ձեռք բերելու ձգտումով 21 ։15. Համաձայն ՀԲԻ Օրենքի գերայակության (ՕԳ) համաթվի, վարչական կոռուպցիայի մակարդակի աճնուղեկցվել է օրենքի գերակայության ապահովման մակարդակի հարաբերական վատթարացմամբ 22 ։2006թ.այս համաթվով Հայաստանը առաջ է ԵԿԱ երկրների միջին ցուցանիշից, սակայն զիջում էԿենտրոնական և արևելյան եվրոպայի երկրների միջինին։16. Ըստ ՀԲԻ տվյալների, 2005 թվականին ընկերությունների 47.5%-ը վստահություն չի հայտնելսեփականության իրավունքի պաշտպանության և պայմանագրերի կատարման ապահովմանիրավական համակարգի հանդեպ։ Ընդ որում, սեփականության և ձեռնարկատիրական իրավունքերիպաշտպանության իրավական համակարգի հանդեպ անվստահությունն առանձնապես ահազանգող էփոքր ձեռնարկությունների շրջանում։ Այս առումով, Հայաստանի համեմատ, թե’ ԵԿԱ, թե’ ՄՑԵերկրներում, գործարարները միջինում ավելի են վստահում իրավական համակարգին 23 ։17. Մարդու իրավունքների պաշտպանի (ՄԻՊ) 2006թ. զեկույցը 24 փաստում է, որ հանրային մարմիններըքաղաքացիների դիմում-բողոքների հետ առընչվելիս միշտ չէ, որ ղեկավարվում են իրավունքիգերակայության սկզբունքով կամ ելնում են “Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթիմասին” ՀՀ օրենքով ամրագրված սկզբունքներից 25 ։ Դատարանների դեմ 2004-2006թթ ՄԻՊ գրասենյակինուղղված բողոքները շարունակաբար գերակշռել են 26 ։ Ինչպես նշում է ՄԻՊ 2006թ. զեկույցը բողոքներինման քանակը հիմք է տալիս եզրահանգելու, որ բնակչության վստահությունը դատարանների հանդեպ17Governance matters 2007. Worldwide Governance Indicators, 1996-2006. Country Data Report for Armenia, 1996-2006. ¿ç 5:http://www.worldbank.org/wbi/governance. :18Assessment ûf Administrative Procedures or Doing Business in Armenia. Part I. Summary, Background, and Overarching Issues. ForeignInvestment Advisory Service a joint service of the International Finance Corporation and The World Bank. July 2004. ¿ç 31:19Governance matters VI: Aggregate and Individual Governance Indicators 1996-2006. ¿ç 76-93: http://www.worldbank.org/wbi.20ÎáéáõåódzÛÇ ¹»Ù å³Ûù³ñÁ ³ÝóáõÙ³ÛÇÝ ïÝï»ëáõÃÛ³Ùµ »ñÏñÝ»ñáõÙ. Á±í ¿ ѳë»É ѳçáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ… ¨ ÇÝãáõ: æ»ÛÙë ²Ý¹»ñëáÝ,â»ñÇÉ ñ»Û: гٳß˳ñѳÛÇÝ ´³ÝÏ: 2006Ã., ¿ç. 9:21Corruption Perception in Armenia 2006. Center for Regional Development/ Transparency International Armenia.http://www.transparency.am. ¿ç 19:22Governance matters VI: 2007. Worldwide Governance Indicators, 1996-2006. Country Data Report for Armenia, 1996-2006. ¿ç 6:http://www.worldbank.org/wbi/governance. :23Investment Climate Surveys. Country Profile. Armenia 2005 Survey.¿ç 13: http://rru.worldbank.org/InvestmentClimate.24î³ñ»Ï³Ý ½»ÏáõÛó 2006Ã.: ÐРسñ¹áõ Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ å³ßïå³ÝÇ 2006Ã. ½»ÏáõÛóÁ: ¿ç 104:. http://www.ombuds.am.25ÜáõÛÝ ï»ÕáõÙ, ¿ç 89:26î³ñ»Ï³Ý ½»ÏáõÛó 2004Ã. ÁÝóóùáõÙ ÐРسñ¹áõ Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ å³ßïå³ÝÇ ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý ¨ »ñÏñáõÙ Ù³ñ¹áõ Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ áõÑÇÙݳñ³ñ ³½³ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ë³ËïÙ³Ý Ù³ëÇÝ: ¿ç 18.ÐРسñ¹áõ Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ å³ßïå³ÝÇ 2005Ã. ï³ñ»Ï³Ý ½»ÏáõÛóÁ: ¿ç 4:. http://www.ombuds.am2008.doc8

հեռու է բավարար լինելուց։ Վարչական կոռուպցիայի դրսևորման առավել ռիսկային բնագավառներն ուոլորտներն են նշված առողջապահության, կրթության, աշխատանքի և սոցիալական ապահովությանոլորտները, ինչպես նաև ոստիկանության, դատախազության, ՀՀ արդարադատության և ՀՀպաշտպանության նախարարությունների համակարգերը, Երևանի քաղաքապետարանը,մարզպետարանները և տեղական ինքնակառավարման մարմինները 27 ։18. ԳՄՁԳՀ 2005թ. արդյունքների համաձայն, հայաստանյան ընկերությունները համարում են, որ ոչպաշտոնական վճարներ առավել հաճախ կատարում են հարկային և մաքսային պարտավորություններիկատարման ու ներկրման, պետական պատվերներ ձեռք բերելու, ձեռնարկատիրական գործունեությանիրականացման արտոնագրեր և թույլտվություններ ստանալու, հանրային ծառայությունների(էլեկտրականություն և հեռախոս) բաժանորդագրման և սպասարկման, ինչպես նաև տեսչականգործառույթներ իրականացնող տարբեր կառույցների հետ առընչվելիս։ Հատկանշական է, որ 2002թ.համեմատ 2005թ.-ին կտրուկ` շուրջ տասն անգամ, ավելացել է այն ընկերությունների թիվը, որոնք ոչպաշտոնական վճարների կատարումը համարել են հաճախակի դատարանների և պետական գնումներիհամակարգի հետ առընչվելիս։ Ընդ որում, ընկերությունների մեծամասնությունը ոչ պաշտոնականվճարները հաճախակի է համարում հարկային ոլորտում 28 ։19. Քաղաքական կոռուպցիայի պարագայում կոռուպցիոն գործարքն ուղղված է օրենսդրական կամկարգավորիչ նորմերի փոփոխությանը` մասնավոր անձի կամ խմբի շահերին համապատասխան, ևհանրային քաղաքականությունը ծառայեցնում է մասնավոր շահերին, որը հանգեցնում էմրցակացության միջավայրի և քաղաքացիական հասարակության կայացման խաթարմանը։20. 2002-2006թթ. Հայաստանում քաղաքական կոռուպցիայի դրսևորումների, մասնավորապես ձայնիիրավունքի և հաշվետվողականության 29 , քաղաքական իրավունքների, ընտրական գործընթացներիօրինականության 30 , քաղաքացիների արտահայտվելու և միավորման ազատության, մամուլիազատության մակարդակի գնահատման միջազգային ցուցանիշները էական փոփոխություն չեն կրել։21. Ֆրիդոմ Հաուզ կազմակերպության Ազգերն անցումային շրջանում զեկույցի մաս կազմող կոռուպցիայիհամաթիվը Հայաստանի համար գնահատվում է 1999թ.-ից ի վեր։ Նախորդ տարիներին այն մնացել էանփոփոխ կազմելով 5.75 միավոր 31 ։ Ըստ զեկույցի տվյալների Հայաստանում ընտրականգործընթացներին, լրատվամիջոցների ազատությանը և քաղաքացիական հասարակության կայացմանը2007թ. նախորդող տասնամյակում էականորեն չի փոփոխվել 32 ։ 2004թ.-ից հրապարակվող Երկրներըխաչմերուկում զեկույցի համաձայն 33 30 անցումային եկրների շարքում Հայաստանը զբաղեցնում էմիջինից բարձր դիրքեր` քաղաքացիական ազատությունների, օրենքի իշխանության, կոռուպցիայի դեմպայքարի և թափանցիկության, հաշվետողականության և ձայնի իրավունքի առումով։22. Համաձայն միջազգայնորեն ընդունված հեղինակավոր կազմակերպությունների, բավարար չափովկայացած և ուժեղ չեն հայաստանյան լրատվամիջոցները և հետևաբար, չեն կարող քաղաքացիներինապահովել լրատվամիջոցների պատշաճ ազատությունը, լրագրողական պրոֆ եսիոնալիզմը ևտեղեկատվության բազմակարծությունը 34 ։ Տնային տնտեսությունների հարցման արդյունքներիհամաձայն, քաղաքացիների մեծամասնությունը համարում է, որ կոռուպցիայի մակարդակնամենաբարձրն է ընտրական համակարգում, իսկ հարցվածների 95%-ը համարում է, որ ընտրականհամակարգն այս կամ այն չափով կոռումպացված է։23. Ըստ ՀԲԻ տվյալների ընկերությունների շուրջ 42%-ը ձեռնարկատիրական գործունեության հիմնականխոչընդոտների շարքում նշել է հակամրցակցային միջավայրը 35 ։ Բերթելսման հիմնադրամի 2008թ.27î³ñ»Ï³Ý ½»ÏáõÛó 2006Ã.: ÐРسñ¹áõ Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ å³ßïå³ÝÇ 2006Ã. ½»ÏáõÛóÁ: ¿ç 89:. http://www.ombuds.am.28Armenia BEEPS-at-a-Glance. The World Bank. ¿ç 13: http://go.worldbank.org/RQQXYJ6210.29Governance matters VI: 2007. Worldwide Governance Indicators, 1996-2006. Country Data Report for Armenia, 1996-2006. ¿ç 2:http://www.worldbank.org/wbi/governance. :30Bertelsmann Stiftung, BTI 2008 - Armenia Country Report. Gütersloh: Bertelsmann Stiftung, 2007:31Country Report Armenia 2006. Freedom House. 2007. http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=47&nit=388&year=2006.32Country Report Armenia 2006. Freedom House. 2007. http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=47&nit=388&year=2006.33http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=140&edition=7&ccrpage=31&ccrcountry=10934Media Sustainability Index 2006/2007.The Development of Sustainable Independent Media in Europe and Eurasia. IREX.www.irex.org/msi.35Business Climate, Productivity, and Competitiveness in Armenia: 2002-2005. Giuseppe Iarossi, Federica Saliola, Giovanni Tanzillo. July11th, 2006. ¿ç 17:2008.doc9

զեկույցը 36 նշում է, որ չնայած կոռուպցիայի դեմ պայքարի Հայաստանի իշխանությունների ջանքերին ևԱՊՀ տարածքում լավագույն կարգավորիչ համակարգերից մեկն ունենալու հանգամանքին,քաղաքական կոռուպցիայի դրսևորումների հետևանքով տնտեսական մրցակցության խոցելիմիջավայրը շարունակաբար վտանգում է Հայաստանի հետագա տնտեսական զարգացմանը 37 ։24. Ըստ ԱՄՆ Միջազգային զարգացման գործակալության (ԱՄՆ ՄԶԳ), Հայաստանում քաղաքացիականհասարակությունը գնահատվում է որպես թույլ, իսկ հասարակական կազմակերպություններիգործունեության օրենսդրական միջավայրը 2003թ-ից էական փոփոխություններ չի կրել։ 2003-2006թթ.առաջընթաց չի արձանագրվել նաև քաղաքացիական հասարակության կառույցների ենթակառուցվածքիև կազմակերպական կարողությունների առումով։ Ավելին, չնայած հասարակականկազմակերպությունների ֆինանսական կայունության աստիճանի որոշակի բարելավմանը,քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների կողմից շահերի պաշտպանությանգործունեությունը և հասարակական կազմակերպությունների հանրային ընկալումը նույնժամանակահատվածում վատթարացել են 38 ։25. Այսպիսով, Հայաստանի զարգացման ներկա փուլում կոռուպցիայի մակարդակի, գերիշխող տեսակների,բնագավառների ու ոլորտների գնահատականները վկայում են որ.• ՀՀ-ում 2003-2006թթ. կոռուպցիայի ընդհանուր մակարդակը գնահատող ցուցանիշներըհիմնականում փոփոխություններ չեն կրել, իսկ Հայաստանը շարունակում է դասվել կոռուպցիայիբարձր մակարդակ ունեցող երկրների շարքին։• Կոռուպցիայի ընդհանուր մակարդակի գնահատման ցուցանիշներով Հայաստանն առավելբարենպաստ դիրքերում է ԱՊՀ երկրների շարքում, սակայն էապես զիջում է Արևելյան Եվրոպայիև Մերձբալթյան երկրների կոռուպցիայի ընդհանուր մակարդակի համապատասխանցուցանիշներին։• Գործառնական կոռուպցիայի մակարդակի կրճատմանը նպաստել է կարգավորմանքաղաքականության և մեխանիզմների շարունակական ու զգալի կատարելագործումը , ընդ որումկարգավորման որակի բարելավումը հստակորեն ուղեկցվել է կառավարման ընդհանուրարդյունավետության բարձրացմամբ։• Անձանց օրինական շահերի պաշտպանությանն ուղղված օրենքի գերակայության ապահովմանթերությունների, դատական համակարգի հանդեպ անվստահության և այլ պատճառներովվատթարացել են վարչական կոռուպցիայի մակարդակը նկարագրող ցուցիչները, ընդ որում, այդցուցանիշներով Հայաստանը զգալիորեն ետ է մնում Կենտրոնական և արևելյան Եվրոպայիերկրներից։• Քաղաքական կոռուպցիայի բարձր մակարդակի պայմաններում խոցելի է դառնում տնտեսականմրցակացության միջավայրը։ ՀՀ քաղաքացիները ընտրական համակարգը համարում ենկոռումպացված, իսկ վերջին տարիներին քաղաքացիական հասարակության կառույցներիորոշակի թուլացումն էականորեն սահմանափակում է քաղաքական կոռուպցիայիդրսևորումներին դիմակայելու դրանց դերն ու կարողությունները։36Bertelsmann Stiftung, BTI 2008 - Armenia Country Report. Gütersloh: Bertelsmann Stiftung, 2007:37ÜáõÛÝ ï»ÕáõÙ:38ÜáõÛÝ ï»ÕáõÙ:2008.doc10

1.2. ՀՀ հակակոռուպցիոն ռազմավարության և դրա միջոցառումների իրականացման2003-2007 թթ. ծրագրի արդյունքները26. ՀՌԻՄԾ-ն սահմանում է կոռուպցիան ու դրա հիմնական պատճառները, նշում է կոռուպցիայի դեմպայքարի հիմնական միջոցներն ու ուղղությունները։ Կոռուպցիայի դեմ պայքարի հիմնական միջոցներնեն օրենքի գերակայության վրա հիմնված պետական արդար կառավարման համակարգի ստեղծումը,գործադիր, օրենսդիր, դատական իշխանության մարմինների, ինչպես նաեւ պետական ծառայության,վերահսկողության մարմինների եւ աուդիտորական հաստատությունների, լրատվամիջոցների,մասնավոր ոլորտի, գնումների, տեղական ինքնակառավարման համակարգերում արդար կառավարմանհամակարգի սկզբունքների ներդրումը, կոռուպցիոն երեւույթների բացահայտումն ու դրանցումներգրավված մարդկանց համապատասխան պատասխանատվության ենթարկելը, հանրայինիրազեկության կամակերպումը, հասարակության մասնակցությունը կոռուպցիաի դեմ պայքարում։27. ՀՌԻՄԾ-ն առավելապես կողմնորոշված էր կոռուպցիայի կանխարգելման միջոցառումների, նորինստիտուցիոնալ կառույցների, օրենսդրական դաշտի կատրելագործմանը` կարևորելով կոռուպցիաիդեմ պայքարում հասարակության լայն մասնակցությունը և հակակոռուպցիոն միջոցառումներիմոնիտորինգի դերը։ ՀՌԻՄԾ-ը միջոցառումների ծրագիրը ներառում էր շուրջ 100 մեկանգամյա ևպարբերական (6 միջոցառում) միջոցառումներ` տնտեսական (44 միջոցառում) և քաղաքական (7միջոցառում) ոլորտներում, պետական կառավարման (13 միջոցառում), իրավապահ մարմինների (7միջոցառում) և դատական (10 միջոցառում) համակարգերում, այնպիսի թեմատիկ ուղղություններով,ինչպես հանրային ֆ ինանսների կառավարումը, պետական գույքի մասնավորեցումը և պետականգնումները, ինչպես նաև հարկային վարչարարության, առողջապահության, կրթության և այլբնագավառներ։ ՀՌԻՄԾ որոշ բնութագրական միջոցառումներ վերաբերվում էին օրենսդրական բացերիև հակասությունների վերացմանը` օրենսդրական նախագծերի փորձաքննության և կոռուպցիոնռիսկերի բացահայտման միջոցով, կոռուպցիայի դեմ պայքարելու իրավապահ մարմիններիկարողությունների զարգացմանը` նրանց մասնագիտական հմտությունների զարգացման և անհրաժեշտսարքավորմամբ ապահովելու, ինչպես նաև իրավապահ մարմինների աշխատակիցներիվարձատրության և սոցիալական ապահովության մեխանիզմների կատարելագործման և վարքագծիկանոնների ներդրման միջոցով։28. Ընդհանուր առմամբ ՀՌԻՄԾ 2003-2007թթ. միջոցառումների ծրագրի շրջանակներում կոռուպցիայիկանխարգելման ուղղությամբ ընդունվեցին ավելի քան հիսուն օրենքներ և ենթաօրենսդրական ակտեր,ձևավորվեցին կոռոպցիայի դեմ պայքարին ուղղված հիմնական կառույցները, ընդունվեցին ևվավերացվեցին կոռուպցիայի դեմ պայքարի միջազգային կարևորագույն կոնվենցիաներն ուհամաձայնագրերը, երկիրն անդամակցեց կոռուպցիայի դեմ պայքարի ուղղությամբ միջազգայինհամագործակցությունն ապահովող ամենահեղինակավոր կազմակերպություններին 39 ։29. Հայաստանի Հանրապետությունում հակակոռուպցիոն քաղաքականության ամբողջական ևարդյունավետ իրականացումն ապահովելուն ուղղված պետական լիազորված մարմիններիգործունեության համադրման և կոռուպցիայի առաջացման ու տարածման պատճառները վերացնելու,դրանց կանխարգելման ուղղությամբ տարվող պետական քաղաքականությունը կատարելագործելունպատակով 2004թ. հունիսին ՀՀ նախագահի հրամանագրով ստեղծվեց Կոռուպցիայի դեմ պայքարիխորհուրդ 40 (ԿՊԽ)։30. ԿՊԽ կանոնակարգի համաձայն ստեղծվեց նաև Հակակոռուպցիոն ռազմավարության իրականացմանմոնիտորինգի հանձնաժողով (ՄՀ)։ ՄՀ-ն ՀՌԻՄԾ իրականացման աշխատանքների և գերատեսչականհակակոռուպցիոն ծրագրերի իրականացման մասնակցային մոնիտորինգի արդյունքների հիման վրաՀՌԻՄԾ վերաբերյալ ԿՊԾ-ին առաջարկություններ տրամադրող հիմնական մեխանիզմն է։ ԿՊԽ-ի և ՄՀիգործառույթներին և դրանց գործունեության արդյունավետության բարձրացման խնդիրներին առավելմանրամասն անդրադառնում է սույն փաստաթղթի երկրորդ գլխի 2.4 բաժինը։39 ÎáéáõåódzÛÇ ¹»Ù å³Ûù³ñÇ áõÕÕáõÃÛ³Ùµ ÙÇç³½·³ÛÇÝ Ñ³Ù³·áñͳÏóáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ Ù³Ýñ³Ù³ëÝ ï»ë ëáõÛÝ é³½Ù³í³ñáõÃÛ³Ý 1.3µ³ÅÇÝÁ40ÐРܳ˳·³ÑÇ 2004Ã. ÑáõÝÇëÇ 1-Ç ÃÇí ÜÐ-100-Ü Ññ³Ù³Ý³·ÇñÁ §ÎáéáõåódzÛÇ ¹»Ù å³Ûù³ñÇ ËáñÑáõñ¹ ëï»ÕÍ»Éáõ Ù³ëÇݦ: (áõÅÇÙ»ç ¿ 2004Ã. ÑáõÝÇëÇ 10-Çó):2008.doc11

31. Կոռուպցիայի դեմ պայքարի համակարգված և արդյունավետ քաղաքականության իրականացումնապահովելուն կոչված կառույցների ձևավորմանն ու կայացմանը զուգահեռ, ստեղծվեցին նաևկոռուպցիայի կանխարգելման, բացահայտման ու հետապնդման մասնագիտացված գործառույթներիրականացնող մի շարք կառույցներ և ստորաբաժանումներ։ Այսպես, 2004թ. ապրիլին ՀՀ գլխավորդատախազության կառուցվածքում ստեղծվեց կոռուպցիայի դեմ պայքարի բաժին, որը հետագայումվերակազմավորվեց կոռուպցիայի դեմ պայքարի վարչության։ Միաժամանակ ՀՀ ոստիկանության ևազգային անվտանգության կառույցների համապատասխան ստորաբաժանումներում առանձնացվեցինկոռուպցիայի դեմ պայքարի մասնագիտացված օղակներ։32. Նշանակալի էր առանձին օրենքներով, արդյունավետ և թափանցիկ սկզբունքներով ՀՀ քաղաքացիականծառայության և պետական առանձին ծառայությունների ( հարկային, մաքսային, ոստիկանություն,դիվագիտական, փրկարարական և այլն) ձևավորումը։ Այս կառույցների ստեղծումը հնարավորությունընձեռեց ձևավորել պետական պաշտոնյաների և ծառայողների համար վարքագծի կանոներիսահմանման, նրանց վարձատրության, եկամուտների և գույքի հայտարարագրման համակարգերը։Համանման նորմեր և դրույթներ են պարունակում նաև ՀՀ դատախազության մասին նոր օրենքը ևդատական ծառայության մասին ՀՀ օրենքը, ուր մանրամասն նկարագրվում են դատական ևդատախազական մարմինների աշխատակիցների ազնվության մեծացման և վարքագծի վերաբերյալկանոնները։33. Փողերի լվացման և ահաբեկչության ֆինանսավորման (ՓԼ/ԱՖ) դեմ պայքարի ոլորտում։ Օրենսդրորենհստակեցվել, կանոնակարգվել և ինստիտուցիոնալիզացվել են անօրինական գործարքների միջոցովգույք և եկամուտներ ձեռք բերելու դեմ պայքարի մեխանիզմները։ Այսպես, ՀՀ Քրեական օրենսգիրքըքրեականացրել է հանցավոր ճանապարհով ստացված եկամուտների օրինականացումը` փողերիլվացումը (հոդված 190) 41 ։ ՀՀ-ն վավերացրել է այս ոլորտում կարևորագույն կոնվենցիաներն ումիջազգային համաձայնագրերը։ 2004թ. ընդունվել է «Հանցավոր ճանապարհով ստացված եկամուտներիօրինականացման և ահաբեկչության ֆ ինանսավորման դեմ պայքարի մասին» ՀՀ օրենքը 42 , որըհիմնականում համապատասխանում է Ֆինանսական միջոցառումների աշխատանքային խմբի (ՖԱՏՖ)-ի միջազգային ստանդարտներին 43 և կարգավորում է ՀՀ-ում ՓԼ/ԱՖ դեմ պայքարում գործառույթներիրականացնող մարմինների փոխհարաբերությունները։34. ՀՀ Կենտրոնական բանկի (ՀՀ ԿԲ) խորհրդի, որոշմամբ ՓԼ/ԱՖ դեմ պայքարի արդյունավետ ևհամակարգված իրականացման նպատակով 2005թ. մարտին ստեղծվեց ՀՀ ԿԲ Ֆինանսականդիտարկումների կենտրոնը 44 (ՖԴԿ), որն ուսումնասիրում է կասկածելի գործարքները և կարող է ՀՀ ԿԲԽորհրդին եզրակացություն տրամադրել դրանց սառեցման կամ կասեցման վերաբերյալ։ ՀՀ-ն Եվրոպայիխորհրդի Փողերի լվացման դեմ պայքարի միջոցառումները գնահատող հատուկ փորձագետներիհանձնաժողովի (ՄԱՆԻՎԱԼ) անդամ է և Փողերի լվացման և ահաբեկչության ֆինանսավորման դեմպայքարի Եվրասիական խմբի (ԷԱԳ) դիտորդ։ ԳՐԵԿՈ-ի գնահատականի համաձայն 45 , ՀայաստանումՓԼ/ԱՖ համակարգն ընդհանուր առմամբ ամբողջականացված է և համապատասխանում էմիջազգայնորեն ընդունված չափանիշներին, մասնավորապես հստակ ձևակերպված ենպարտավորությունների և հաշվետվողականության շրջանակները, լայն է տեղեկություններտրամադրելու պարտավորություն կրող կազմակերպությունների շրջանակը, գործում է ֆինանսականհետաքննության մարմինը և այլն։35. Արժութային կարգավորման և արժութային վերահսկողության ոլորտում. Օրենսդրորեն հստակեցվել ենՀՀ-ում արժութային հարաբերությունների կարգավորումը և այդ հարաբերությունների օրինականությաննկատմամբ վերահսկողությունը։ 2004թ. նոյեմբերին ընդունված «Արժութային կարգավորման և41ÐÐ øñ»³Ï³Ý ûñ»Ýë·ÇñùÁ, Ðú-528-Ü, ÁݹáõÝí»É Ç 2003Ã. ³åñÇÉÇ 18-ÇÝ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2003Ã. û·áëïáëÇ 1-Çó):42§Ð³Ýó³íáñ ׳ݳå³ñÑáí ëï³óí³Í »Ï³ÙáõïÝ»ñÇ ûñÇݳϳݳóÙ³Ý ¨ ³Ñ³µ»ÏãáõÃÛ³Ý ýÇݳÝë³íáñÙ³Ý ¹»Ù å³Ûù³ñÇ Ù³ëÇݦÃÇí Ðú-13-Ü ÐÐ ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 2004Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 14-ÇÝ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2005Ã. Ù³ñïÇ 22-Çó):43ÆÝëïÇïáõóÇáÝ³É Çñ³íÇ׳ÏÇ ·Ý³Ñ³ïáõÙÁ ϳåÇï³ÉÇ ³½³ï ï»Õ³ß³ñÅÇ µÝ³·³í³éáõÙ: îÝï»ë³Ï³Ý ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ¨Çñ³í³Ï³Ý ËáñÑñ¹³ïíáõÃÛ³Ý Ñ³Û-»íñáå³Ï³ÝÏ»ÝïñáÝÇ (AEPLAC), ÑáÏï»Ùµ»ñ 2007Ã., ºñ¨³Ý, ¿ç 35:44§ÐРλÝïñáÝ³Ï³Ý µ³ÝÏÇ üÇݳÝë³Ï³Ý ¹Çï³ñÏáõÙÝ»ñÇ Ï»ÝïñáÝÇ Ï³Ýáݳ¹ñáõÃÛáõÝÁ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРδ ËáñÑñ¹Ç2005Ã. Ù³ñïÇ 3-Ç ÃÇí 97 áñáßáõÙÁ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2005Ã. Ù³ñïÇ 12-Çó):45Evaluation Report on Armenia: Joint First and Second Evaluation Round. Adopted by GRECO at its 27 th Plenary Meeting. Strasbourg, 6-10 March 2006., ¿ç 22:2008.doc12

արժութային վերահսկողության մասին» ՀՀ օրենքը 46 , մասնավորապես, սահմանում է ՀՀ-ում արժութայինգործարքների կնքման կարգն ու պայմանները, արժութային արժեքների տնօրինման, տիրապետման ևօգտագործման դեպքերը, կարգն ու պայմանները, արժութային արժեքներ համարվող գույքի տեսակները,ՀՀ ռեզիդենտների և ոչ ռեզիդենտների շրջանակը, ռեզիդենտության որոշման կարգը և այլն։ Օրենքնամրագրեց, որ ՀՀ տարածքում ապրանքների, գույքի իրացման, ծառայությունների մատուցման ևաշխատանքների կատարման փողային գնանշումները, ինչպես նաև դրանցով վճարումներնիրականացվում են ՀՀ դրամով, ինչը նշանակալիորեն ամրապնդեց հայկական դրամի դերն ունշանակությունը։ Օրենքի վիճահարույց դրույթների վերաբերյալ հրապարակվել են պաշտոնականպարզաբանումներ ՀՀ ԿԲ 47 և ՀՀ կառավարությանն առընթեր հարկային պետական ծառայության 48կողմից։ Մասնավորապես, հստակեցվեց փողային գնանշումները ՀՀ դրամով կատարելու, ՀՀ-ումաշխատավարձերի ՀՀ դրամով վճարման, ՀՀ-ում ոչ-ռեզիդենտների միջև գույքի գործարքներումարտարժույթով վճարումների, գյուղատնտեսական, սպառողական և այլ փոխառություններիարտարժույթով տրամադրման և այլ հարցեր։ Օրենքի ընդունմանը զուգահեռ, փոփոխություններ ևլրացումներ կատարվեցին Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ ՀՀ օրենսգրքում, որոնցովպատասխանատվություն սահմանվեց արժույթային հարաբերությունները կարգավորող օրենքների ևիրավական այլ ակտերի խախտումների համար 49 ։36. Վճարահաշվարկային համակարգերի և վճարահաշվարկային կազմակերպությունների գործունեությանկանոնակարգման գործում. Օրենսդրորեն կարգավորվել է վճարահաշվարկային (ՎՀ) ծառայությունմատուցողների, մասնավորապես, առևտրային բանկերի, վարկային կազմակերպությունների ևվճարահաշվարկային կազմակերպությունների գործունեությունը, ապահովվել է դրամական հոսքերիթափանցիկությունն ու վերահսկելությունը, կրճատվել է տնտեսության մեջ կանխիկի շրջանառությանտեսակարար կշիռը։ Այսպես, 2004թ. նոյեմբերին ընդունվեց նաև «Վճարահաշվարկային համակարգերիև վճարահաշվարկային կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենքը 50 , որը սահմանեց ՀՀ-ում ՎՀծառայություններ մատուցելու իրավասություն ունեցող կազմակերպությունների շրջանակը` ներառելով,մասնավորապես, առևտրային բանկերը, վարկային կազմակերպությունները և ՎՀկազմակերպությունները, դրանց լիցենզավորումը, գործունեության իրականացման կարգն ուպայմանները, այն ՎՀ համակարգերը, որոնց գործունեության համար թույլտվություն չի պահանջվում,ինչպես նաև ՎՀ համակարգերի և կազմակերպությունների նկատմամբ կիրառվողպատասխանատվության միջոցները։ Օրենքով սահմանվեցին համակարգային, ինչպես նաևտնտեսության համար կարևոր նշանակություն ունեցող ՀՀ ՎՀ համակարգերը այլ համակարգերիցտարանջատող, ինչպես նաև հանրահայտ և ռիսկեր չպարունակող արտասահմանյան համակարգերըայլ արտասահմանյան համակարգերից տարանջատող չափանիշները։ Համակարգային ռիսկերըկրճատելու նպատակով, օրենքը սահմանել է դրույթներ, որոնք ապահովում են ՎՀ համակարգերումվերջնահաշվարկի իրականացումը այն իրավիճակներում, երբ համակարգի մասնակիցների նկատմամբընդունվում են վերջիններիս գործունեության կասեցման որոշումներ։ ՀՀ ԿԲ կողմից մշակված շուրջ 15նորմատիվ իրավական ակտերը կարգավորում են ՎՀ կազմակերպությունների համար պարտադիրլիցենզավորման ընթացակարգերը, ինչպես նաև հայաստանյան ՎՀ համակարգերի ստեղծմանը,արտասահմանյան ՎՀ համակարգերին դրանց մասնակցությանը։ ՀՀ ԿԲ-ն մշակել է նաև «ՀՀ ԿԲ կողմիցվճարային համակարգի նկատմամբ հսկողության իրականացման հայեցակարգ», որի նպատակն էհստակեցնել վճարային համակարգերի հսկողության բնագավառում ՀՀ ԿԲ նպատակները,շրջանակները, իրականացվող քաղաքականությունը և գործընթացը, ինչպես նաև այլ իրավասումարմինների հետ համագործակցության և հանրությանը տեղեկացման շրջանակները։46§²ñÅáõóÛÇÝ Ï³ñ·³íáñÙ³Ý ¨ ³ñÅáõóÛÇÝ í»ñ³ÑëÏáÕáõÃÛ³Ý Ù³ëÇݦ ÃÇí Ðú-135-Ü ÐÐ ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 2004Ã. ÝáÛ»Ùµ»ñÇ 24-ÇÝ(áõÅÇ Ù»ç ¿ 2005Ã. ÑáõÝÇëÇ 28-Çó):47§§²ñÅáõóÛÇÝ Ï³ñ·³íáñÙ³Ý ¨ ³ñÅáõóÛÇÝ í»ñ³ÑëÏáÕáõÃÛ³Ý Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ 7-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 5(1 åñÇÙ) ¨ 8(1 åñÇÙ) Ù³ë»ñÇÙ³ëÇݦ ÐРλÝïñáÝ³Ï³Ý µ³ÝÏÇ ËáñÑñ¹Ç 2007Ã. ÷»ïñí³ñÇ 7-Ç ÃÇí 1 å³ßïáÝ³Ï³Ý å³ñ½³µ³ÝáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2007Ã. Ù³ñïÇ 11-Çó):48§ÐÐ-áõÙ ³ñÅáõÛóÛÇÝ ³ñÅ»ùÝ»ñáí ·áñͳñùÝ»ñÇ Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý í»ñ³µ»ñ۳ɦ ÐРγé³í³ñáõÃÛ³ÝÝ ³éÁÝûñ гñϳÛÇÝ å»ï³Ï³Ýͳé³ÛáõÃÛ³Ý å»ïÇ 2005Ã. ÑáÏï»Ùµ»ñÇ 11-Ç ÃÇí 3 å³ßïáÝ³Ï³Ý å³ñ½³µ³ÝáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2005Ã. ÝáÛ»Ùµ»ñÇ 11-Çó):49§ì³ñã³Ï³Ý Çñ³í³Ë³ËïáõÙÝ»ñÇ í»ñ³µ»ñÛ³É ÐÐ ûñ»Ýë·ñùáõÙ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñ ¨ Éñ³óáõÙÝ»ñ ϳï³ñ»Éáõ Ù³ëÇݦ ÃÇí Ðú-136-ÜÐÐ ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 2004Ã. ÝáÛ»Ùµ»ñÇ 24-ÇÝ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2005Ã. ÑáõÝÇëÇ 28-Çó):50§ì׳ñ³Ñ³ßí³ñϳÛÇÝ Ñ³Ù³Ï³ñ·»ñÇ ¨ í׳ñ³Ñ³ßí³ñϳÛÇÝ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëÇݦ ÃÇí Ðú-150-Ü ÐÐ ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿2004Ã. ÝáÛ»Ùµ»ñÇ 24-ÇÝ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2005Ã. ÑáõÝÇëÇ 28-Çó):2008.doc13

37. Հատկանշական է որ, ՎՀ ոլորտը կարգավորող ՀՀ օրենսդրությունը հիմնականումհամապատասխանեցվել է ԵՄ օրենսդրության պահանջներին, իսկ այս ոլորտում գործող վարչականկառույցները կայացել են թե՛ ինստիտուցիոնալ, թե՛ մարդկային կարողություններով 51 ։38. 2003-2008թթ. ժամանակաշրջանում ՀՀ ԿԲ խորհուրդը հրապարակել է քսաներկու պաշտոնականպարզաբանումներ52 ԿԲ նորմատիվ ակտերի վերաբերյալ, ապահովելով դրանցհրապարակայնությունը, թափանցիկությունը, միատեսակ մեկնաբանությանը, նպաստելովհարաբերությունների հստակեցմանը ԿԲ կողմից կարգավորվող ոլորտում, հնարավորտարաձայնությունների կրճատմանը, ինչպես նաև ԿԲ-ի աշխատակիցների պաշտոնական դիրքիհնարավոր չարաշահումների սահմանափակմանը։39. Վարկային ռիսկի գնահատման մեթոդիկայի և չափանիշների սահմանման գործում. Օրենսդրորենհստակեցվել են ՀՀ ԿԲ վերահսկողների կողմից ՀՀ տարածքում գործող բանկերում ստուգումներիանցկացման ընթացքում ծագող հարաբերությունները, և էապես կրճատվել են այդհարաբերություններով պայմանավորված ՀՀ ԿԲ վերահսկողների կողմից պաշտոնական դիրքիչարաշահման ռիսկերը։ Այսպես, ՀՀ ԿԲ նախագահի որոշմամբ 53 , ՀՀ ԿԲ բանկային վերահսկողությանվարչության աշխատակիցները պարտավոր են ակտիվները սուբյեկտիվ` փոխառուի ֆինանսականվիճակի վատթարացման չափանիշներով, դասակարգել համաձայն ««ՀՀ տարածքում գործող բանկերիվարկերի ու դեբիտորական պարտքերի դասակարգման և հնարավոր կորուստների պահուստներիձևավորման» կարգով սահմանված ակտիվների դասակարգման սուբյեկտիվ՝ փոխառուի ֆինանսականվիճակի վատթարացման չափանիշների կիրառման վերաբերյալ» ուղեցույցի։ Ուղեցույցը,մասնավորապես սահմանում է առևտրային բանկերի և վարկային կազմակերպությունների ակտիվներիգնահատման ընթացքում ՀՀ ԿԲ վերահսկողների սուբյեկտիվ որոշումների առավելագույն օբյեկտիվչափանիշները։ Ընդ որում, ուղեցույցը վերահսկողին պարտավորեցնում է հիմնավորել սահմանվածսկզբունքներից շեղումները և սահմանում նման դեպքերի նկարագրությունը կազմելու ընթացակարգ,ինչը բարձրացնում է վերահսկողների գործունեության թափանցիկությունը և կանոնակարգում նրանցվարքագիծը։40. Հարկային ոլորտ։ Հարկերի հաշվարկման և վճարման մեխանիզմների պարզեցման, հարկ վճարողներիիրավունքների և պարտականությունների հստակեցման, առկա հակասությունների վերացման,հարկային օրենսդրության կայունության ապահովման, ինչպես նաև հարկային վարչարարությանկատարելագործման նպատակով, 2003թ. մայիսին ՀՀ կառավարությունը նախաձեռնել է ՀՀ Հարկայինօրենսգրքի մշակումը 54 ։ 2007թ. դեկտեմբերին ՀՀ կառավարությունը հաստատել և ՀՀ ԱԺ է ներկայացրել 55օրենսգրքի նածագիծը` դրա ընդհանուր մասը։ Օրենսգրքի նախագիծը ստացել է գլխադասային` ՀՀ ԱԺՏնտեսական հարցերի մշտական հանձնաժողովի դրական եզրակացությունը։ ՀՀ ԱԺ-ն նախատեսում էնախագիծն ընդգրկել օրակարգում 2008թ. մայիսին 56 ։ «Հարկերի մասին» ՀՀ օրենքի 2-րդ հոդվածն 57ամրագրել է, որ ՀՀ հարկային օրենսդրության և հարկային հարաբերությունները կարգավորող այլիրավական ակտերով սահմանված դրույթներում հակասությունների, երկիմաստությունների կամտարընթերցումների առկայության դեպքում հարկման նպատակով այդ դրույթները մեկնաբանվում ևկիրառվում են հարկ վճարողի օգտին 58 ։ՀՀ կառավարության կողմից հավանության է արժանացել « ՀՀ-51ÆÝëïÇïáõóÇáÝ³É Çñ³íÇ׳ÏÇ ·Ý³Ñ³ïáõÙÁ ϳåÇï³ÉÇ ³½³ï ï»Õ³ß³ñÅÇ µÝ³·³í³éáõÙ: îÝï»ë³Ï³Ý ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ¨Çñ³í³Ï³Ý ËáñÑñ¹³ïíáõÃÛ³Ý Ñ³Û-»íñáå³Ï³Ý Ï»ÝïñáÝÇ (AEPLAC), ÑáÏï»Ùµ»ñ 2007Ã., ºñ¨³Ý, ¿ç 5:52§ÐРλÝïñáÝ³Ï³Ý µ³ÝÏÇ Ù³ëÇݦ ÃÇí Ðú-69 ÐÐ ûñ»Ýù, Ðá¹í³Í 20:53§ÐÐ ï³ñ³ÍùáõÙ ·áñÍáÕ µ³ÝÏ»ñÇ í³ñÏ»ñÇ áõ ¹»µÇïáñ³Ï³Ý å³ñïù»ñÇ ¹³ë³Ï³ñ·Ù³Ý ¨ Ñݳñ³íáñ ÏáñáõëïÝ»ñÇ å³ÑáõëïÝ»ñÇÓ¨³íáñٳݦ ϳñ·áí ë³ÑÙ³Ýí³Í ³ÏïÇíÝ»ñÇ ¹³ë³Ï³ñ·Ù³Ý ëáõµÛ»ÏïÇíª ÷á˳éáõÇ ýÇݳÝë³Ï³Ý íÇ׳ÏÇ í³ïóñ³óÙ³Ýã³÷³ÝÇßÝ»ñÇ ÏÇñ³éÙ³Ý í»ñ³µ»ñ۳ɦ ÐРδ ݳ˳·³ÑÇ 2004 Ã. ÑáõÝÇëÇ 8-Ç ÃÇí 1/267² áñáßáõÙ:54§ÐРгñϳÛÇÝ ûñ»Ýë·ñùÇ Ùß³ÏÙ³Ý Ñ³Ù³ñ å³ï³ë˳ݳïáõ ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ ËÙµÇ ³Ýѳï³Ï³Ý ϳ½ÙÁ ¨ ³ß˳ï³ÝùÝ»ñÇÇñϳݳóÙ³Ý Å³Ù³Ý³Ï³óáõÛóÁ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2003Ã. Ù³ÛÇëÇ 15-Ç ÃÇí 635-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2003Ã.ÑáõÉÇëÇ 5-Çó):ÐРγé³í³ñáõÃÛáõÝÁ гñϳÛÇÝ ûñ»Ýë·ñùÇ Ý³Í³·ÇÍÁ ÐÐ ²Å ¿ áõÕ³ñÏ»É 2007Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 29-ÇÝ: Î-203-29.12.2007-îÐ-010/0ݳ˳·ÇÍ:55ÐРγé³í³ñáõÃÛáõÝÁ гñϳÛÇÝ ûñ»Ýë·ñùÇ Ý³Í³·ÇÍÁ ÐÐ ²Å ¿ áõÕ³ñÏ»É 2007Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 29-ÇÝ: Î-203-29.12.2007-îÐ-010/0ݳ˳·ÇÍ:562008Ã. Ù³ñïÇ 17-ÇÝ ÐÐ ²Ä áñáᯐ ¿ ÐРгñϳÛÇÝ ûñ»Ýë·ñùÇ Ý³Ë³·ÇÍÁ ÐÐ ²Ä Ýëï³ßñç³ÝÇ ûñ³Ï³ñ· Áݹ·ñÏ»ÉÁ Ñ»ï³Ó·»É 60ûñáí:57§Ð³ñÏ»ñÇ Ù³ëÇݦ ÃÇí Ðú-107 ÐÐ ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 1997Ã. ³åñÇÉÇ 14-ÇÝ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 1997Ã. Ù³ÛÇëÇ 30-Çó):58§§Ð³ñÏ»ñÇ Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùáõÙ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñ ¨ Éñ³óáõÙÝ»ñ ϳï³ñ»Éáõ Ù³ëÇݦ ÃÇí Ðú-53-Ü ÐÐ ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 2003Ã.¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 25-ÇÝ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2004Ã. ÑáõÝí³ñÇ 25-Çó):2008.doc14

ում հարկային վարչարարության յոթ հիմնական նպատակները » և « ՀՀ-ում հարկայինվարչարարության քաղաքականությունները` ըստ յոթ հիմնական նպատակների» ռազմավարությունը։41. Օրենսդրորեն հստակեցվել և կատարելագործվել են հարկատուների իրավունքների պաշտպանությանվարչական և դատական մեխանիզմները։ Այսպես, 2003թ. դեկտեմբերին «Հարկերի մասին» ՀՀ օրենքումկատարված փոփոխություններն ու լրացումները 59 սահմանել են, որ ՀՀ հարկային օրենսդրության ևհարկային հարաբերությունները կարգավորող այլ իրավական ակտերով սահմանված դրույթներումհակասությունների, երկիմաստությունների կամ տարընթերցման դեպքում դրա վերաբերյալպաշտոնական պարզաբանում ստանալու նպատակով հարկ վճարողը սահմանված կարգով կարող էդիմել հարկային մարմին, ընդ որում` տրվող պաշտոնական պարզաբանումների հրապարակվում են «ՀՀգերատեսչական նորմատիվ ակտերի» պաշտոնական տեղեկագրում 60 ։ Միաժամանակ, 2003թ.նոյեմբերին «Հարկային ծառայության մասին» ՀՀ օրենքում կատարված փոփոխությունները 61 սահմանելեն հարկային ծառայողների գործողությունների կամ անգործության բողոքարկման ընթացակարգերը,գանգատարկման հանձնաժողովի կազմը, դիմում-գանգատի քննարկման կարգը և ժամկետները։Մասնավորապես, նախատեսվել է, որ գանգատարկման հանձնաժողովի նիստին կարող են մասնակցելդիմում-գանգատ ներկայացրած անձը կամ նրա լիազորված անձը, դիմում-գանգատի վերաբերյալհանձնաժողովի կայացրած որոշումը 62 ։ Օրենսդրորեն սահմանված վարքագծի կանոնները 63պարտավորեցրել են հարկային ծառայողներին, իրենց իրավասությունների սահմաններում և ՀՀօրենսդրությամբ սահմանված կարգով ու ժամանակին պատշաճ կարգով անկողմնակալորեն քննությանառնել հարկատուների առաջարկությունները, դիմումներն ու բողոքները։42. Հարկերից խուսափելու համար պատասխանատվության խստացման գործում. Օրենսդրորեն խստացվելէ հարկային պարտավորությունների կատարումից խուսափելու համար պատասխանատվությունը։Այսպես, ՀՀ Քրեական օրենսգրքում 2006թ. հունիսին կատարված փոփոխությունների և լրացումների 64համաձայն, հարկերը, տուրքերը կամ պարտադիր այլ վճարումները վճարելուց չարամտորենխուսափելու համար, որը կատարվել է խոշոր չափերով (նվազագույն աշխատավարձիերկուհազարապատիկից տասնհինգհազարապատիկը գումարը), առավելագույն պատիժ է սահմանվելազատազրկումը` մինչև երկու տարի ժամկետով, որոշակի պաշտոններ զբաղեցնելու կամ որոշակիգործունեությամբ զբաղվելու իրավունքից զրկելով` առավելագույնը հինգ տարի ժամկետով։ Ընդ որում,առանձնապես խոշոր չափերով (նվազագույն աշխատավարձի տասնհինգհազարապատիկըգերազանցող գումարը) կատարված նույն հանցագործության համար սահմանվել է առավել խիստպատիժ` ազատազրկում երեքից վեց տարի ժամկետով, գույքի բռնագրավմամբ կամ առանց դրա 65 ։ 2004,2005 և 2006թթ. ՀՀ գլխավոր դատախազության վարույթում գտնվել են նման քրեական գործերովհանցագործությունների համապատասխանաբար 57, 24 և 53 դեպք։ Հատկանշական է, որ ՀՀ Քրեականօրենսգիրքը քրեականացնում է նաև քաղաքացիների կողմից հարկային պարտավորություններըկատարելուց խուսափելը 66 , ինչպես նաև կեղծ ձեռնարկատիրության միջոցով հարկերից խուսափելը 67 ,ընդ որում, 2004, 2005 և 2006թթ. ՀՀ գլխավոր դատախազության վարույթում գտնվել են կեղծձեռնարկատիրական գործունեության հանցակազմով համապատասխանաբար 14, 28 և 17 քրեականգործեր։43. Հարկային օրենսդրությունը կանխատեսված և չարամտորեն խախտողների նկատմամբպատասխանատվության միջոցները խստացնելու նպատակով, ՀՀ հարկային համակարգի զարգացման2007-2009թթ. եռամյա ծրագիրը 68 2008թ. հունիսից նախատեսում է վերանայել նման խախտումների59ÜáõÛÝ ï»ÕáõÙ:60§Ð³ñÏ»ñÇ Ù³ëÇݦ ÃÇí Ðú-107 ÐÐ ûñ»Ýù, Ðá¹í³Í 2:61§§Ð³ñϳÛÇÝ Í³é³ÛáõÃÛ³Ý Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùáõÙ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñ ¨ Éñ³óáõÙÝ»ñ ϳï³ñ»Éáõ Ù³ëÇݦ ÃÇí Ðú-53-Ü ÐÐ ûñ»ÝùÝÁݹáõÝí»É ¿ 2003Ã. ÝáÛ»Ùµ»ñÇ 5-ÇÝ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2003Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 27-Çó):62§Ð³ñϳÛÇÝ Í³é³ÛáõÃÛ³Ý Ù³ëÇݦ ÃÇí Ðú-407 ÐÐ ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 2002Ã. ÑáõÉÇëÇ 3-ÇÝ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2002Ã. ÝáÛ»Ùµ»ñÇ 12-Çó),Ðá¹í³Í 43 1 :63§Ð³ñϳÛÇÝ Í³é³ÛáÕÇ í³ñù³·ÍÇ Ï³ÝáÝÝ»ñÁ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2002Ã. ÑáÏï»Ùµ»ñÇ 10-Ç ÃÇí 1624-ÜáñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2002Ã. ÝáÛ»Ùµ»ñÇ 12-Çó):64§ÐÐ øñ»³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùáõÙ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñ ¨ Éñ³óáõÙÝ»ñ ϳï³ñ»Éáõ Ù³ëÇݦ ÃÇí Ðú-145-Ü ÐÐ ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 2006Ã.ÑáõÝÇëÇ 15-ÇÝ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2006Ã. ÑáõÉÇëÇ 22-Çó):65ÐÐ øñ»³Ï³Ý ûñ»Ýë·Çñù, Ðá¹í³Í 205:66ÐÐ øñ»³Ï³Ý ûñ»Ýë·Çñù, Ðá¹í³Í 206:67ÐÐ øñ»³Ï³Ý ûñ»Ýë·Çñù, Ðá¹í³Í 189:68§ÐРѳñϳÛÇÝ Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç ½³ñ·³óÙ³Ý 2007-2009ÃÃ. »é³ÙÛ³ Íñ³·ÇñÁ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2007Ã. Ù³ÛÇëÇ24-Ç ÃÇí 696-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2007Ã. ÑáõÉÇëÇ 5-Çó):2008.doc15

վաղեմության ժամկետը և համապատասխանեցնել դրանք միջազգային լավագույն փորձին, ընդլայնելպատասխանատվության շրջանակները` պատասխանատվություն սահմանելով չհաշվարկված հարկիընդհանուր գումարի չափով, ներդնել հարկման տեսանկյունից սուբսիդար պատասխանատվությանօրենսդրական դրույթները, բարձրացնել ՀՀ պետական բյուջեի հանդեպ պարտքեր կուտակած ևչվճարած հարկատուների պատասխանատվությունը, և վերանայել թաքցված աշխատողների համարգործող պատասխանատվության դրույթները։ Հատկանշական է նաև, որ հարկայինպարտավորությունների կատարումից խուսափելու և հարկային խարդախությունների դեմ պայքարինուղղված օրենսդրության վարչական և քրեական գործող նորմերը ԵՄ չափանիշների գնահատմանհամակարգում համարվում են ՀՀ-ում հարկային ոլորտի համեմատաբար կայացած հատվածը 69 ։44. ՀՊԾ ներքին վերահսկողության ուժեղացման բնագավառում. 2003-2007թթ. ՀՊԾ վերահսկողությանվարչությունը պարբերաբար ամփոփել է հարկային համակարգում իրականացվող ծառայողականքննությունների արդյունքները և ՀՊԾ ներքին վերահսկողությանն առնչվող ցուցանիշները, որոնքհրապարակվում են ամփոփ տեսքով։ Այսպես, 2003-2007թթ. տարածքային հարկային մարմիններիհարկային ծառայողների պաշտոնական դիրքի չարաշահումների բացահայտման նպատակովիրականացվել է 229 ծառայողական քննություն, որոնց ընթացքում եզրակացությունների հիման վրապատասխանատվության է ենթարկել 631 հարկային ծառայող, այդ թվում` 15-ն ազատվել ենաշխատանքից։ ՀՊԾ հրամաններով պարտադիր քննարկման առկա են դառնում հարկայինծառայողների` դատարանի կողմից հաստատված անգործության փաստերը, ինչպես նաև ի վնասհարկային մարմնին կայացված դատական ակտերը։ ՀՊԾ-ն իր աշխատանքների թափանցիկության ևհրապարակայնության ապահովման նպատակով 2005թ.-ից հրապարակում է նաև տարեկանարդյունքներով հարկային վնասներ հայտարարագրած և ապառքներ կուտակած հարկ վճարողներիցանկերը։ Միաժամանակ, հարկատուների և հարկային համակարգի աշխատակիցների միջավայրումհաղորդակցության կազմակերպման առումով ՀՀ հարկային մարմինը շուրջ 2.4 անգամ ետ է մնումեվրոպական նվազագույն չափանիշից։ Ավելին, ՀՀ հարկային ոլորտում առավել խոցելի է գնահատվելհենց մարդկային գործոնը. եվրոպական չափանիշների համեմատ ՀՊԾ-ն հատկապես ետ է մնումէթիկայի, աշխատակիցների գործունեությունը խթանող, նրանց աջակցող և պաշտպանող մարդկայինռեսուրսների կառավարման քաղաքականության և գործող պրակտիկայի, ինչպես նաև արդյունավետներքին հաղորդակցության համակարգի առումով։ Եվրոպական չափանիշների համեմատ թերություն էմնում նաև ՀՀ հարկային մարմնի ստորաբաժանումների և աշխատակիցների կատարողականությանգնահատման և աշխատանքի արդյունավետության կառավարման համակարգը, այդ թվում` հարկայինմարմնում ներքին աուդիտի մեխանիզմը 70 ։45. Աուդիտի համակարգի ինստիտուցիոնալ կայացման բնագավառում. Օրենսդրորեն ամրագրվել ենաուդիտորական գործունեության իրականացման հիմունքները և կանոնակարգվել են աուդիտորականգործունեության հետ կապված հարաբերությունները։ Մասնավորապես, 2002թ. դեկտեմբերինընդունված «Աուդիտորական գործունեության մասին» ՀՀ օրենքը 71 սահմանել է աուդիտորականգործունեությունը, աուդիտի ստանդարտների և ընթացակարգերի սկզբունքները, աուդիտիրականացնող անձանց գործունեության սահմանափակումները, ինչպես նաև աուդիտիեզրակացությունը և հաշվետվությունը։ Օրենքը հստակեցրել է աուդիտ իրականացնող և աուդիտիենթարկվող անձանց իրավունքներն ու պարտականությունները։ Օրենսդրորեն սահմանվել են նաևաուդիտի որակավորման հիմնական դրույթները, աուդիտորական ծառայությունների իրականացմանլիցենզավորումը և օրենքի պահանջների խախտման համար պատասխանատվությունը։Աուդիտորական գործունեություն իրականացնող ինստիտուտների կայացմանը և խթանի աուդիտի,հաշվապահական հաշվառման եւ ֆինանսական հաշվետվությունների ստանդարտների համարժեքկիրառմանը նշանակալիորեն նպաստել են 2005թ. ընթացքում աուդիտորների որակավորման69ÐРγé³í³ñáõÃÛ³ÝÝ ³éÁÝûñ ÐäÌ í³ñã³Ï³Ý ϳñáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ·Ý³Ñ³ïáõÙ (Áëï ºíñ³Ñ³ÝÓݳÅáÕáíÇ Ñ³í³ÝáõÃ۳ݳñųݳóñ³Í óáõó³ÝÇßÝ»ñÇ Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç): гßí»ïíáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³éáï ³ÏݳñÏ: îÝï»ë³Ï³Ý ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ¨ Çñ³í³Ï³ÝËáñÑñ¹³ïíáõÃÛ³Ý Ñ³Û-»íñáå³Ï³Ý Ï»ÝïñáÝ (AEPLAC), ÷»ïñí³ñ 2008Ã., ºñ¨³Ý, ¿ç 3:70ÆÝëïÇïáõóÇáÝ³É Çñ³íÇ׳ÏÇ ·Ý³Ñ³ïáõÙÁ ϳåÇï³ÉÇ ³½³ï ï»Õ³ß³ñÅÇ µÝ³·³í³éáõÙ: îÝï»ë³Ï³Ý ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ¨Çñ³í³Ï³Ý ËáñÑñ¹³ïíáõÃÛ³Ý Ñ³Û-»íñáå³Ï³Ý Ï»ÝïñáÝÇ (AEPLAC), ÑáÏï»Ùµ»ñ 2007Ã., ºñ¨³Ý, ¿ç 2-4:71§²áõ¹Çïáñ³Ï³Ý ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý Ù³ëÇݦ ÃÇí Ðú-512-Ü ÐÐ ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 2002Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 26-ÇÝ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2003Ã. Ù³ñïÇ12-Çó):2008.doc16

քննությունների անցկացման կարգավորումը 72 , աուդիտորների վարքագծի կանոնների ներդնումը 73 ևմիջազգային ստանդատներին համապատասխանող աուդիտի ստանդարտների ընդունումը 74 ։46. Հատկանշական է, որ աուդիտորական գործունեություն իրականացնող անձանց որակավորմանկարևորագույն օրենսդրական գործառույթներ են տրվել աուդիտորների և հաշվապահներիանդամակցությամբ ստեղծված հասարակական կազմակերպությանը` մասնագիտացված կառույցին։Թեև մասնագիտացված կառույցի հավատագրման մեխանիզմը դեռևս ներդրված չէ, սակայն ստեղծվել ևարդյունավետ կերպով գործում է հաշվապահական հաշվառման և աուդիտորական գործունեությանզարգացմանը հետամուտ Հայաստանի հաշվապահների և աուդիտորների ասոցիացիան (ՀՀԱԱ), որնաջակցում է Հաշվապահների միջազգային դաշնության և Հաշվապահական միջազգայինստանդարտների խորհրդի որոշումների իրականացմանը և նպաստում է աուդիտորների վարքագծիստանդարտների, ՀՀ-ում Հաշվպահական միջազգային ստանդարտների և Աուդիտի միջազգայինստանդարտների կիրառմանը։47. Լիցենզավորման ենթակա գործունեության կրճատման բնագավառում. Օրենսդրորեն հստակեցվել ենլիցենզավորման ենթակա գործունեության տեսակները։ Մասնավորապես, «Լիցենզավորման մասին» ՀՀօրենքում 75 2003թ. հունվարից փոփոխություններ և լրացումներ են կատարվել մի շարք ոլորտներում ևբնագավառներում լիցենզավորման ենթակա գործունեության տեսակների ցանկում։ Ընդհանուրառմամբ, 2003-2008թթ. լիցենզավորման ենթակա գործունեության տեսակները քանակապես ավելացել ևորակապես հստակեցվել են, ընդ որում գործունեության ներդրված տեսակների մեծամասնությունըպահանջում է լիցենզավորում բարդ ընթացակարգով։48. Մրցակցային հավասար հնարավորությունների ապահովման բնագավառում. Օրենսդրորենհստակեցվել են տնտեսական մրցակցության պաշտպանության բնագավառի մի շարք կարևորագույնխնդիրներ և դրանց կարգավորման իրավական լծակները։ Օրենսդրորեն կարգավորվել է նաև պետականօժանդակությունն ու դրա արգելումը, սահմանվել է տնտեսական մրցակցության պաշտպանությանօրենսդրության խախտումների համար տնտեսվարող սուբյեկտների և պետական ու տեղականինքնակառավարման մարմինների պաշտոնատար անձանց անհատական պատասխանատվությունը 76 ։Զգալիորեն խստացվել է պատասխանատվությունը տնտեսական մրցակցության բնագավառումիրավախախտումների համար, մասնավորապես, բազմակի անգամ ավելացել են այս բնագավառումտարբեր իրավախախտումների համար նախատեսվող տուգանքների չափերը` դրանք հիմնականումփոխկապակցելով տնտեսվարողի նախորդ օրացուցային տարվա իրացման ծավալի (հասույթի) հետ։Միաժամանակ, վերացվել է տնտեսվարողի կողմից օրենսդրության խախտմամբ ստացված շահույթը ՀՀպետական բյուջե փոխանցելու դրույթը 77 ։ Պատասխանատվություն է սահմանվել նաև տնտեսվարողներիկողմից ՏՄՊՊՀ որոշումները սահմանված ժամկետում չկատարելու համար 78 ։ Հստակեցվել և խստացվելեն տնտեսվարողների կողմից նրանց առնչվող հարցերի քննարկման, վարույթի, հետազոտության,ստուգման, ուսումնասիրության կամ մոնիտորինգի համար անհրաժեշտ տեղեկատվությաններկայացման պարտավորությունները և դրանց կատարման կարգը, ինչպես նաև տնտեսվարողսուբյեկտների ծանուցման կարգը 79 ։ Մասնավորապես, սահմանվել է, որ սահմանված ժամկետումանհրաժեշտ տեղեկատվություն չտրամադրող տնտեսվարողներին առընչվող որոշումները կարող ենկայացվել առկա փաստաթղթերի և տեղեկատվության հիման վրա։49. Օրենսդրորեն հստակեցվել են նաև տնտեսական մրցակցության բնագավառում պետականքաղաքականությունն իրականացնող մարմնի` ՀՀ Տնտեսական մրցակցության պաշտպանությանպետական հանձնաժողովի (ՏՄՊՊՀ), իրավասություններն ու գործառույթները։ Այսպես, ՀՀ Նախագահիկողմից նշանակվող յոթ անդամից բաղկացած ՏՄՊՊՀ-ին տրվել են օրենսդրական լիազորություններ72§²áõ¹ÇïáñÝ»ñÇ áñ³Ï³íáñÙ³Ý ùÝÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³ÝóϳóÙ³Ý Ï³ñ·Á ¨ ùÝÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Íñ³·ÇñÁ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐÐϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2005Ã. ÷»ïñí³ñÇ 3-Ç ÃÇí 123-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2005Ã. Ù³ñïÇ 14-Çó):73§²áõ¹ÇïáñÇ í³ñù³·ÍÇ Ï³ÝáÝÝ»ñÁ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2005Ã. ³åñÇÉÇ 21-Ç ÃÇí 499-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿2005Ã. Ù³ÛÇëÇ 28-Çó):74§²áõ¹ÇïÇ ëï³Ý¹³ñïÝ»ñÁ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2005Ã. ³åñÇÉÇ 21-Ç ÃÇí 509-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2005Ã.ÑáõÝÇëÇ 4-Çó):75§ÈÇó»Ý½³íáñÙ³Ý Ù³ëÇݦ ÃÇí Ðú-193 ÐÐ ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 2001Ã. Ù³ÛÇëÇ 30-ÇÝ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2001Ã. û·áëïáëÇ 8-Çó):76ÜáõÛÝ ï»ÕáõÙ:77ÜáõÛÝ ï»ÕáõÙ:78ÜáõÛÝ ï»ÕáõÙ:79§§îÝï»ë³Ï³Ý Ùñó³ÏóáõÃÛ³Ý å³ßïå³ÝáõÃÛ³Ý Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùáõÙ Éñ³óáõÙÝ»ñ ¨ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñ ϳï³ñ»Éáõ Ù³ëÇݦ ÃÇí Ðú-29-Ü ÐÐ ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 2003Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 25-ÇÝ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2004Ã. ÷»ïñí³ñÇ 14-Çó):2008.doc17

որոշումներ ընդունելու ոչ միայն տնտեսական մրցակցության պաշտպանության օրենսդրությանփաստացի, այլև հնարավոր խախտումների վերաբերյալ։ Ավելին, ՏՄՊՊՀ-ին տրվել են վարչականվարույթ հարուցելու և դրա շրջանակներում, ինչպես նաև տնտեսվարողների կողմից ներկայացվածտեղեկությունների արժանահավատության, նրանց փաստացի գործունեության բացահայտման կամՏՄՊՊՀ որոշումների կատարման նկատմամբ վերահսկողության նպատակով, հետազոտություն,ուսումնասիրություն, մոնիտորինգ, ինչպես նաև ստուգում իրականացնելու կարևորագույնլիազորություններ, ընդ որում, ելնելով գործառույթների առանձնահատկություններից, ՏՄՊՊՀ կողմիցիրականացվող վարչական վարույթների առավելագույն ժամկետը սահմանվել է 90 օր 80 ։ Հատկանշականէ, որ օրենսդրական փոփոխությունների համաձայն, ՏՄՊՊՀ կողմից հակամրցակցայինհամաձայնությունները համարվում են ապացուցված եթե առկա են փաստացի ապացույցներ (գրավորփաստաթուղթ) կամ եթե ՏՄՊՊՀ ուսումնասիրությունները վկայում են հիշյալ համաձայնություններիառկայության մասին։ ՏՄՊՊՀ-ին տրվել է նաև պետական մարմինների կամ դրանց պաշտոնատարանձանց` տնտեսական մրցակցության օրենսդրությանը հակասող գործողությունները դադարեցնելումիջնորդությամբ ՀՀ կառավարությանը դիմելու լիազորություն։ Օրենսդրորեն սահմանվել է ՏՄՊՊՀանդամների եկամուտների հայտարարագրման պահանջը 81 ։ ՏՄՊՊՀ-ն 2003-2007թթ. ՀՀ ԱԺ-ումհրապարակել է իր գործունեության տարեկան ծրագրերը և հաշվետվությունները 82 , որոնքմասնավորապես, ներառել են ապրանքային շուկաների վերլուծությունը և տնտեսական մրցակցությանկարգավորման և վերահսկման ուղղությամբ իրականացված միջոցառումները։ ՏՄՊՊՀ գործունեությանթափանցիկությունը, մասնավորապես ապահովվում է պաշտոնական կայքի միջոցով 83 , ինչպես նաևպարբերաբար հրապարակվող պաշտոնական տեղեկագրերի և կանոնավոր հրավիրվող մամուլիասուլիսիների միջոցով։ Ընդհանուր առմամբ, տնտեսական մրցակացության պաշտպանությանբնագավառի կարգավորման համակարգը ՀՀ-ում դեռևս կայացման փուլում է 84 ։50. Հանրային ֆինանսների կառավարում. Պետական ֆինանսների կառավարման ոլորտում Հայաստանըշարունակաբար բարելավել է գործընթացներն ու ընթացակարգերը։ Այսպես, կրճատվել է պետականբյուջեի դեֆ իցիտ/ՀՆԱ հարաբերակցությունը, էականորեն աճել են պետական բյուջեի մուտքերը,ապահովելով ծախսերի աճի համեմատ առաջանցիկ տեմպեր։ 2003-2007թթ. բյուջետային գործընթացըշարունակաբար հիմնվել է ՀՀ Աղքատության հաղթահարման ռազմավարական ծրագրով (ԱՀՌԾ) 85սահմանված զարգացման գերակայությունների և հեռահար նպատակների վրա, մասնավորապես,պետական միջնաժամկետ ծախսերի ծրագրերը 86 ։ Նույն ժամանակահատվածում օրենսդրորենհստակեցվել է բյուջետային գործընթացում հարաբերությունների կարգավորումը։ Բարելավվել է նաև ՀՀպետական բյուջեի թափանցիկությունը` հիմնական բյուջետային փաստաթղթերը և բյուջեի կատարմանհաշվետվությունները հրապարակվում և հասարակությանը մատչելի են դառնում խելամիտժամկետներում։ 2004թ.-ից պետական գանձապետական համակարգն անփոփում և հրապարակում է 87 ՀՀ80ÜáõÛÝ ï»ÕáõÙ:81§§îÝï»ë³Ï³Ý Ùñó³ÏóáõÃÛ³Ý å³ßïå³ÝáõÃÛ³Ý Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùáõÙ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñ ¨ Éñ³óáõÙÝ»ñ ϳï³ñ»Éáõ Ù³ëÇݦ ÃÇí Ðú-91-Ü ÐÐ ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 2005Ã. Ù³ÛÇëÇ 4-ÇÝ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2005Ã. ÑáõÝÇëÇ 18-Çó):82îØääÐ ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý ï³ñ»Ï³Ý Íñ³·ñ»ñÝ áõ ѳßí»ïíáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ï»Õ³¹ñí³Í »Ý ݳ¨ îØääÐ å³ßïáÝ³Ï³Ý Ï³ÛùáõÙ`http://www.competition.am ѳëó»áí:83 ·áñÍáõÙ ¿ http://www.competition.am ѳëó»áí84ÆÝëïÇïáõóÇáÝ³É Çñ³íÇ׳ÏÇ ·Ý³Ñ³ïáõÙÁ Ùñó³ÏóáõÃÛ³Ý ¨ å»ï³Ï³Ý ³ç³ÏóáõÃÛ³Ý µÝ³·³í³éáõÙ: îÝï»ë³Ï³Ýù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ¨ Çñ³í³Ï³Ý ËáñÑñ¹³ïíáõÃÛ³Ý Ñ³Û-»íñáå³Ï³Ý Ï»ÝïñáÝÇ (AEPLAC), ÑáõÉÇë 2007Ã., ºñ¨³Ý, ¿ç 4-5:85§²Õù³ïáõÃÛ³Ý Ñ³ÕóѳñÙ³Ý é³½Ù³í³ñ³Ï³Ý Íñ³·ÇñÁ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2003Ã. û·áëïáëÇ 8-Ç ÃÇí994-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2003Ã. ë»åï»Ùµ»ñÇ 27-Çó):86§ÐÐ 2004-2006ÃÃ. å»ï³Ï³Ý ÙÇçݳųÙÏ»ï ͳËë»ñÇ Íñ³·ÇñÁ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2003Ã. û·áëïáëÇ 14-ÇÃÇí 1030-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2003Ã. ë»åï»Ùµ»ñÇ 18-Çó):§ÐÐ 2005-2007ÃÃ. å»ï³Ï³Ý ÙÇçݳųÙÏ»ï ͳËë»ñÇ Íñ³·ÇñÁ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2004Ã. ÑáõÝÇëÇ 17-Ç ÃÇí985-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2004Ã. ÑáõÉÇëÇ 27-Çó):§ÐÐ 2006-2008ÃÃ. å»ï³Ï³Ý ÙÇçݳųÙÏ»ï ͳËë»ñÇ Íñ³·ÇñÁ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2005Ã. ÑáõÝÇëÇ 1-Ç ÃÇí777-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2005Ã. ÑáõÉÇëÇ 12-Çó):§ÐÐ 2007-2009ÃÃ. å»ï³Ï³Ý ÙÇçݳųÙÏ»ï ͳËë»ñÇ Íñ³·ÇñÁ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2006Ã. ÑáõÝÇëÇ 8-Ç ÃÇí774-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2006Ã. ÑáõÉÇëÇ 1-Çó):§ÐÐ 2008-2010ÃÃ. å»ï³Ï³Ý ÙÇçݳųÙÏ»ï ͳËë»ñÇ Íñ³·ÇñÁ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2007Ã. ÑáõÝÇëÇ 21-Ç ÃÇí738-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2007Ã. ÑáõÉÇëÇ 17-Çó):872004-2007ÃÃ. ÐРѳٳÛÝùÝ»ñÇ µÛáõç»Ý»ñÇ Ï³ï³ñÙ³Ý ³Ù÷á÷ »é³Ùë۳ϳÛÇÝ Ñ³ßí»ïíáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ññ³å³ñ³Ïí³Í »Ýhttp://www.mfe.am/mfearmweb/petgandzham/hamajnqibjuge.htm ѳëó»áõÙ: ÐÐ ²½·³ÛÇÝ íÇ׳ϳ·ñ³Ï³Ý ͳé³ÛáõÃÛáõÝÁ (²ìÌ)Ññ³å³ñ³ÏáõÙ ¿ å»ï³Ï³Ý ýÇݳÝëÝ»ñÇ íÇ׳ϳ·ñáõÃÛáõÝÁ ï»Õ»Ï³ïí³Ï³Ý µ³½³Ý, áñÁ Ó¨³íáñíáõÙ ¿ ÐÐü¿Ü ÏáÕÙÇó ²ìÌ-ÇÝïñ³Ù³¹ñ³Í å»ï³Ï³Ý ¨ ѳٳÛÝù³ÛÇÝ µÛáõç»Ý»ñÇ Ï³ï³ñÙ³Ý Ù³ëÇÝ, ÇÝãå»ë ݳ¨ ÐÐ ëáóÇ³É³Ï³Ý ³å³Ñáí³·ñáõÃÛ³ÝÑÇÙݳ¹ñ³ÙÇ ÏáÕÙÇó` ÐÐ ëáóÇ³É³Ï³Ý ³å³Ñáí³·ñáõÃÛ³Ý å»ï³Ï³Ý ÑÇÙݳ¹ñ³ÙÇ µÛáõç»Ç ϳï³ñÙ³Ý Ñ³ßí»ïíáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÑÇÙ³Ýíñ³: http://www.armstat.am/Arm/Publications/2007/Finansner_07/Finansner_07_1.pdf:2008.doc18

համայնքների բյուջեների կատարման ընթացքի վերաբերյալ ամփոփ տեղեկատվությունը, ինչըհնարավորություն է ընձեռում բարելավել համայնքների բյուջեներին հատկացվող դոտացիաների,սուբսիդիաների և սուբվենցիաների արդյունավետ իրականացման վերահսկողությունը։ ՀՀ տարածքայինկառավարման համակարգի պաշտոնական ինտերնետային կայքում 88 հրապարակվել են ՀՀ առանձինհամայնքների 2004-2005թթ. բյուջեների և դրանց կատարման վերաբերյալ ամբողջական, ինչպես նաևորոշ մարզերի համայնքների 2006-2007թթ. բյուջեների և դրանց կատարման վերաբերյալ ամփոփտեղեկատվությունը։ 2008թ.-ին, առաջին անգամ, ՀՀ պետական բյուջեն ձևավորվել է GFS2001-ի հիմանվրա, որի շնորհիվ կբարելավվի պետական բյուջեի ընկալելիությունը, թափանցիկությունը ևվերահսկելիությունը։51. 2005թ.-ից ներդրվել են հաշվապահական հաշվառման ստանդարտները 89 , որոնք գործում են թե’հանրային, թե’ մասնավոր հատվածներում։ 2007թ. դեկտեմբերին սկսվել է Հանրային ոլորտիհաշվապահական հաշվառման միջազգային ստանդարտների ներդրման գործընթացը։ Հանրայինհատվածի հաշվապահական հաշվառման համակարգի և գանձապետական համակարգի երկրորդսերնդի բարեփոխումների ծրագրի շրջանակներում մշակվել և ներդրվել են հաշվային պլանը ևհաշվապահական հրահանգները, իրականացվում են հանրային հատվածի ֆ ինանսական կառվարմանտեղեկատվական համակարգի ներդրման աշխատանքները 90 ։ Օրենսդրորեն հստակեցվել էմասնագիտական պատասխանատվությունը հաշվապահական հաշվառման վարման համար։ Այսպես,«Հաշվապահական հաշվառման մասին» ՀՀ օրենքում 91 2004թ. կատարվել են փոփոխություններ ևլրացումներ 92 , որոնց համաձայն կազմակերպության գլխավոր հաշվապահի առկայությունը պարտադիրպահանջ է` բացառությամբ այն դեպքերի, երբ կազմակերպության ղեկավարը համատեղում է նաևգլխավոր հաշվապահի պարտականությունները։52. Հանրային հատվածում ներքին աուդիտի համակարգի զարգացման ռազմավարությանշրջանակներում 93 , 2003-2008թթ. ներդրվել և զարգացել է ՀՀ պետական կառավարման և տեղականինքնակառավարման մարմիններում ներքին աուդիտի ապակենտրոնացված համակարգը։ Այսպես,աուդիտի ենթակա յուրաքանչյուր հանրային օբյեկտում նվազագույնը երեք տարին մեկ աուդիտ էանցկացվում, որի արդյունքները ներկայացվում են համապատասխան մարմնի գլխավոր ֆինանսիստին։Հստակեցվել է հանրային հատվածում աուդիտի ենթակա օբյեկտներում աուդիտի անցկացման կարգը 94 ,մասնավորապես ներքին աուդիտի գլխավոր աուդիտորի և աուդիտորական խմբերի գործունեությանշրջանակները, աուդիտի տեսակները, պլանավորումը, ծրագրերը, նախապատրաստումն ու ծանուցումը,իրականացման ընթացակարգերն ու աուդիտ հաշվետվությանը ներկայացվող պահանջները 95 ։ 2008թ.հաստատվել է հանրային ֆինանսների կառավարման համակարգի մասնագետների ուսուցման,շարունակական վերապատրաստման և որակավորման համակարգի ներդրման ռազմավարությունը,որն ուղղված է հանրային հատվածում գլխավոր ֆինանսիստների, հաշվապահների և ներքինաուդիտորների անհրաժեշտ մասնագիտական կարողությունների ապահովմանը։ 2008թ. ապրիլին ՀՀԱզգային ժողովն առաջին ընթերցմամբ ընդունել է ՀՀ կառավարության հեղինակած «Ներքին աուդիտիմասին» ՀՀ օրենքի նախագիծը 96 , որն էապես ընդլայնում է ներքին աուդիտի խնդիրները, բարձրացնում էներքին աուդիտի վստահելիությունը, ներառում է ռիսկերի գնահատումը և դրանց կառավարման88ÐÐ ï³ñ³Íù³ÛÇÝ Ï³é³í³ñÙ³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç å³ßïáÝ³Ï³Ý ÇÝï»ñÝ»ï³ÛÇÝ Ï³Ûù: http://www.region.am:89§ÐРѳßí³å³Ñ³Ï³Ý ѳßí³éÙ³Ý ëï³Ý¹³ñïÝ»ñÁ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2005Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 9-Ç ÃÇí 2159-ÜáñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2006Ã. ÑáõÝí³ñÇ 30-Çó):90§ÐРѳÝñ³ÛÇÝ Ñ³ïí³ÍÇ Ñ³ßí³å³Ñ³Ï³Ý ѳßí³éÙ³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç ¨ ·³ÝÓ³å»ï³Ï³Ý ѳٳϳñ·Ç »ñÏñáñ¹ ë»ñݹǵ³ñ»÷áËáõÙÝ»ñÇ Íñ³·ÇñÁ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2003Ã. ³åñÇÉÇ 10-Ç ÃÇí 393-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2003Ã.Ù³ÛÇëÇ 8-Çó):91§Ð³ßí³å³Ñ³Ï³Ý ѳßí³éÙ³Ý Ù³ëÇݦ ÃÇí Ðú-515-Ü ÐÐ ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 2002Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 26-ÇÝ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2003Ã.÷»ïñí³ñÇ 22-Çó):92§§Ð³ßí³å³Ñ³Ï³Ý ѳßí³éÙ³Ý Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùáõÙ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñ ¨ Éñ³óáõÙÝ»ñ ϳï³ñ»Éáõ Ù³ëÇݦ ÃÇí Ðú-190-Ü ÐÐûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 2004Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 14-ÇÝ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2005Ã. ÑáõÝí³ñÇ 1-Çó):93§ÐÐ å»ï³Ï³Ý ¨ ï»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ, ¹ñ³Ýó »Ýóϳ ÑÇÙݳñÏÝ»ñÇ ¨ å»ï³Ï³Ý áõ ѳٳÛÝù³ÛÇÝ áã³é¨ïñ³ÛÇÝ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ý»ñùÇÝ ³áõ¹ÇïÇ Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç ½³ñ·³óÙ³Ý é³½Ù³í³ñáõÃÛáõÝ Ñ³ëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐÐϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2004Ã. ë»åï»Ùµ»ñÇ 17-Ç ÃÇí 1376-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2004Ã. ÑáÏï»Ùµ»ñÇ 28-Çó):94§§ÐÐ å»ï³Ï³Ý ¨ ï»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇÝ, ÇÝãå»ë ݳ¨ í»ñçÇÝÝ»ñÇë »Ýóϳ ÑÇÙݳñÏÝ»ñáõÙ Ý»ñùÇݳáõ¹ÇïÇ ³ÝóϳóÙ³Ý Ï³ñ·Á¦ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐÐ ýÇݳÝëÝ»ñÇ ¨ ¿ÏáÝáÙÇϳÛÇ Ý³Ë³ñ³ñÇ 2002Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 30-Ç ÃÇí 934-ÜÑñ³Ù³Ý (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2003Ã. ÷»ïñí³ñÇ 27-Çó):95§§ÐÐ ü¾Ü 2002Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 30-Ç ÃÇí 934-Ü Ññ³Ù³ÝáõÙ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñ ¨ Éñ³óáõÙÝ»ñ ϳï³ñ»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐÐ ýÇݳÝëÝ»ñÇ ¨¿ÏáÝáÙÇϳÛÇ Ý³Ë³ñ³ñÇ 2004Ã. ÑáõÝí³ñÇ 20-Ç ÃÇí 23-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2004Ã. ÷»ïñí³ñÇ 28-Çó):96§Ü»ñùÇÝ ³áõ¹ÇïÇ Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ Ý³Ë³·ÇÍ ÃÇí. Î-224-18.02.2008-üì-010/1, ÐÐ ²Ä-Ý ÁݹáõÝ»É ¿ ³é³çÇÝ ÁÝûñóٳٵ 2008Ã.³åñÇÉÇ 10-ÇÝ:2008.doc19

դրույթները, ինչպես նաև մեծացնում է գլխավոր աուդիտորների անկախության աստիճանը ևսահմանում միջազգային չափանիշներին համահունչ ներքին աուդիտորների որակավորմանպահանջները։ ՀՀ ՖԷՆ աշխատակազմում 2005թ. ստեղծվել է Ներքին աուդիտի գնահատման ևֆինանսական վերահսկողության վարչությունը 97 , որը համակարգում է ներքին աուդիտի համակարգիկայացման գործընթացը, գնահատում է ներքին աուդիտի պլանների և հաշվետվությունների որակը ևօժանդակում է ներքին աուդիտորների ուսուցմանը։53. 2005թ. նոյեմբերի ՀՀ սահմանադրության փոփոխությունները էականորեն մեծացրեցին աուդիտիգերագույն մարմնի` ՀՀ Վերահսկիչ պալատի անկախության աստիճանը և բարձրացրեցին այս կառույցիդերը` որպես երկրի կառավարման համակարգում վերահսկողության և հակակշիռների կարևորագույնմեխանիզմներից մեկը։ 2006թ. դեկտեմբերին ընդունված «Վերահսկիչ պալատի մասին» ՀՀ օրենքը 98օրենսդրորեն ամրագրեց աուդիտի գերագույն մարմնի լիազորությունների շրջանակի և գործառույթներիընդլայնումը։ Յոթ անդամներից կազմված Վերահսկիչ պալատի (ՎՊ) լիազորությունները,մասնավորապես ներառում են պետական բյուջեի և մասնավորեցման ծրագրի կատարման մասին ՀՀկառավարության և ՀՀ ԿԲ տարեկան հաշվետվությունների վերաբերյալ եզրակացությունների կազմումըև տրամադրումը, բյուջետային ելքերի, պետական պարտքի կառավարման, պետականարտաբյուջետային միջոցների օգտագործման, պարտադիր սոցիալական ապահովագրության բյուջեիելքերի, պետական և համայնքների բյուջեի մուտքերն ապահովող լիազորված մարմիններիգործառույթների կատարման, համայնքների բյուջեի ելքերի, գանձապետական համակարգի կողմիցիրագործվող խնդիրների օրինական և արդյունավետ կատարման, պետական ու համայնքայինսեփականության կառավարման և օգտագործման նկատմամբ վերահսկողության իրականացումը, դրաարդյունքների վերաբերյալ հաշվետվությունների և պարբերականների կազմումն ու հրապարակումը։2003-2007թթ. ՎՊ-ն անդամակցել է աուդիտի գերագույն կառույցների INTOSAI, EUROSAI և ASOSAIմիջազգային հեղինակավոր կազմակերպություններին։54. Պետական գնումների բնագավառում։ 2004թ. ՀՀ Կառավարությունը գնումների գործընթացիկազմակերպման արդյունավետության, թափանցիկության, հրապարակայնության ևհաշվետվողականության ապահովման ուղղությամբ մի շարք կարևորագույն քայլեր է ձեռնարկել, որոնքայնուհետև ամրագրվել են օրենսդրորեն 99 ։ Այսպես, օրենսդրորեն հստակեցվել և միջազգայինչափանիշներին են համապատասխանեցվել պետական գնումների համակարգն ու գործընթացները ևգնումների գործընթացին մասնակից կողմերի հարաբերությունները։ 2004թ. դեկտեմբերին ընդունված«Գնումների մասին» ՀՀ օրենքը 100 , որը համապատասխանում է ՄԱԿ-ի Միջազգային առևտրային օրենքիհանձնաժողովի (UNCITRAL) մոդելի պահանջներին և չափանիշներին, կարգավորում է պետականկառավարման և տեղական ինքնակառավարման մարմինների, պետության կամ համայնքներիհիմնարկների, ՀՀ կենտրոնական բանկի, պետական կամ համայնքների ոչ առևտրային և պետությանկամ համայնքների հիսուն տոկոսից ավելի բաժնեմաս ունեցող կազմակերպությունների կողմիցապրանքների, աշխատանքների և ծառայությունների ձեռքբերման գործընթացի հետ կապվածհարաբերությունները, սահմանում այդ հարաբերությունների կողմերի հիմնական իրավունքները ևպարտականությունները։ Համապատասխան փոփոխություններ են արվել նաև ՀՀ Քաղաքացիականօրենսգրքի 101 և այլ նորմատիվ իրավական ակտերի գնումների կարգավորմանն առընչվող դրույթներում։Հատկանշական է, որ պետական գնումների բնագավառի օրենսդրական փոփոխությունները հիմքհանդիսացան Առևտրի միջազգային կազմակերպության (WTO) Պետական գնումների համաձայնագրին(GPA) ՀՀ անդամակցության բանակցությունների համար։ 2003-2007թթ. ընդունվել են նաև գնումներիընթացակարգերը կանոնակարգող մի շարք ենթաօրենսդրական ակտեր, որոնք մասնավորապեսհստակեցրել են մեկ աղբյուրից գնումներ կատարելու հիմքերը 102 , պետական կամ ծառայողականգաղտնիք պարունակող գնումներին մասնակցելու իրավունք ունեցող մասնակիցների որոշման97§ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2002Ã. ÑáõÉÇëÇ 11-Ç Ã. 1460-Ü áñáßÙ³Ý Ù»ç ÷á÷áËáõÃÛáõÝ Ï³ï³ñ»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2005Ã.÷»ïñí³ñÇ 24-Ç ÃÇí 333-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2005Ã. ³åñÇÉÇ 21-Çó):98§ì»ñ³ÑëÏÇã å³É³ïÇ Ù³ëÇݦ ÃÇí Ðú-4-Ü ÐÐ ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 2006Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 25-ÇÝ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2007Ã. ÑáõÝÇëÇ 17-Çó):99§ÝáõÙÝ»ñÇ ·áñÍÁÝóóÇ Ï³½Ù³Ï»ñåÙ³Ý ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛáõÝÁ µ³ñÓñ³óÝ»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2004Ã. ë»åï»Ùµ»ñÇ24-Ç ÃÇí 1690-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2004Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 28-Çó):100§ÝáõÙÝ»ñÇ Ù³ëÇݦ ÃÇí Ðú-160-Ü ÐÐ ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 2004Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 6-ÇÝ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2005Ã. ÑáõÝí³ñÇ 1-Çó):101ÐÐ ø³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ÇñùÁ, ÃÇí Ðú-239, ÁݹáõÝí»É ¿ 1998Ã. Ù³ÛÇëÇ 5-ÇÝ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 1999Ã. ÑáõÝí³ñÇ 1-Çó):102§Ø»Ï ³ÝÓÇó ·ÝáõÙÝ»ñ ϳï³ñ»Éáõ ÑÇÙù»ñÁ ¨ (ϳÙ) ÷³ëï³ÃÕûñÁ ë³ÑٳݻÉáõ Ù³ëÇݦ ÐÐ ýÇݳÝëÝ»ñÇ ¨ ¿ÏáÝáÙÇϳÛÇݳ˳ñ³ñÇ 2005Ã. ³åñÇÉÇ 25-Ç ÃÇí 426-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2005Ã. Ù³ÛÇëÇ 26-Çó):2008.doc20

կարգը 103 , պետական եվ ծառայողական գաղտնիք չպարունակող պետական գնումների անվանացանկիկազմման կարգը 104 , պարբերաբար հրապարակվել են գնումների գործընթացին մասնակցելու իրավունքչունեցող մասնակիցների ցանկերը 105 և այլն։ Հատկանշական է, որ ձեռնարկված միջոցառումներիարդյունքում 2006թ. համեմատ 2007թ.-ին կտրուկ նվազել է մեկ աղբյուրից կատարվող ոչ մրցույթայինգնումների ծավալը` 3.7 մլրդ. դրամի փոխարեն կազմելով 2.1 մլրդ. դրամ։ Այդուհանդերձ, մեկ աղբյուրիցկատարվող գնումների ծավալը հանրային որոշ հատվածներում, մասնավորապես կրթության,առողջապահության բնագավառներում մնում է մեծ։ Մտահոգիչ է այն փաստը, որ մրցույթին մասնակցողտնտեսվարողների միջին թիվը 2007թ.-ին կրճատվել է 2006թ. համեմատ, 2.7-ի փոխարեն կազմելով 1.55,ինչը տնտեսվարող սուբյեկտների շարունակական աճի պայմաններում ահազանգում է տնտեսականմրցակցության հետ կապված վտանգման մասին։ 2006թ. հունվարին հաստատվել է էլէկտրոնայինգնումների համակարգի ներդրման ռազմավարությունը 106 , որն ուղղված է պետական ծախսերիկառավարման արդյունավետության բարձրացմանն ու բյուջետային գործընթացում կոռուպցիոնռիսկերի կրճատմանը։ Ռազմավարության միջոցառումների իրականացմանն նպատակով 2008թ.պետական բյուջեն հատկացրել է 700 միլիոն դրամ։55. ՀՀ հակակոռուպցիոն ռազմավարության մոնիտորինգի Հանձնաժողովի կողմից հաստատված 59կոռուպցիոն հանցագործությունների վիճակագրության վարման մեթոդոլոգիայով ՀՀ ոստիկանությունըամփոփում է իրավապահ մարմինների կողմից տրամադրված տվյալները և փոխանցում ՀՀվիճակագրության ազգային ծառայությանը։56. Պետական ծառայության բարեփոխումների ուղղությամբ`Հայաստանում ստեղծված է քաղաքացիականև համայնքային ծառայությունները, ինչպես նաև պետական ծառայության առանձինտեսակները։Համապատասխան օրենքները ընդունված են և աշխատանքներ են տարվում դրանցկայացման ուղղությամբ։ Ամբողջ պետական և համայնքային ապարատի մասնագիտական կադրայիններուժի ընտրությունը և առաջխաղացումը, աշխատանքից ազատումն ու մասնագիտական աճնապահովվում է ըստ արժանիքի` մրցույթային հիմունքներով։ Պետական ծառայողների և համայնքայինծառայողների վարձատրության համակարգը կանոնակարգված է և կախածության մեջ է դրված ըստզբաղեցրած պաշտոնից, որակավարման մակարդակից ու ստաժից։ Վերջին տարիներին պարբերաբարբարձրացվում է պետական ծառայողների աշխատավարձների նվազագույն շեմը։ Պետական ևհամայնքային ծառայողների համար ստեղծվել են Վերապատրաստման կառույցներ և նորացվածծարագրեր։ Հանրային ծառայության միասնականացման, պետական ծառայությանը ներկայացվողմիասնական պահանջների սահմանման, ծառայությւոնների միջև կապերի և կադրերի տեղաշարժընվազագույնի հասցնելու նպատակով «Հանրային /պետական/ ծառայությունների մասին » ՀՀ օրենքինախագիծը գտնվում է քննարկման փուլում։57. Պետական կառավարման համակարգում, կառավարման մարմինների գործառույթների և չափերիօպտիմալացման ուղղությամբ։ Տարանջատվել են պետական կառավարման մարմիններիաշխատակազմերը քաղաքական իշխանության մարմիններից, որը իրական նախադրյալներ է ստեղծումկոռուպցիայի դեմ պայքարում։ 2003թ. սկսած կտրուկ նվազել է գործադիր իշխանության մարմիններիթիվը, կառավարությանն ենթակա գերատեսչություների թիվը, միասնականացվել են գործադիրիշխանության մարմինների աշխատակազմերի կառուցվածքները, ձևավորվել են տնտեսությանզարգացմանը համահունչ նոր մարմիններ, ինչպիսիք են տեսչություններն ու գործակալություններն,որոնց գործունեությունը միտված է նաև հակակոռուպցիոն պայքարին։58. Պետական պաշտոնյաների էթիկայի կանոնակարգերի սահմանման ուղղությամբ ՀայաստանիՀանրապետությունում, կախված ծառայության առանձնահատկություններից, ընդունվել ենքաղաքացիական ծառայողների վարքագծի կանոններ։ «Քաղաքացիական ծառայության մասին» ՀՀօրենքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» ՀՀ օրենքով կարգապահական պատաս-103§ä»ï³Ï³Ý ϳ٠ͳé³ÛáÕ³Ï³Ý ·³ÕïÝÇù å³ñáõݳÏáÕ ·ÝáõÙÝ»ñÇÝ Ù³ëݳÏó»Éáõ Çñ³íáõÝù áõÝ»óáÕ µáÉáñ Ñݳñ³íáñÙ³ëݳÏÇóÝ»ñÇ áñáßÙ³Ý Ï³ñ·Á ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2006Ã. ë»åï»Ùµ»ñÇ 8-Ç ÃÇí 2274-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿2006Ã. ÑáõÝí³ñÇ 26-Çó):104§ÐÐ å»ï³Ï³Ý ϳé³í³ñÙ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó å»ï³Ï³Ý »í ͳé³ÛáÕ³Ï³Ý ·³ÕïÝÇù ãå³ñáõݳÏáÕ ïíÛ³É ï³ñí³ å»ï³Ï³Ý·ÝáõÙÝ»ñÇ ³Ýí³Ý³ó³ÝÏÇ Ï³½ÙÙ³Ý áõ ÐÐ ü¾Ü Ý»ñϳ۳óÙ³Ý Ï³ñ·Á ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐÐ ýÇݳÝëÝ»ñÇ ¨ ¿ÏáÝáÙÇϳÛÇݳ˳ñ³ñÇ 2006Ã. ÑáõÉÇëÇ 14-Ç ÃÇí 718-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2006Ã. û·áëïáëÇ 25-Çó):105§ÝáõÙÝ»ñÇ ·áñÍÁÝóóÇÝ Ù³ëݳÏó»Éáõ Çñ³íáõÝù ãáõÝ»óáÕ Ù³ëݳÏÇóÝ»ñÇ ó³ÝÏÁ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐÐ ýÇݳÝëÝ»ñÇ ¨¿ÏáÝáÙÇϳÛÇ Ý³Ë³ñ³ñÇ 2005Ã. ÝáÛ»Ùµ»ñÇ 2-Ç ÃÇí 1166-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2005Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 11-Çó):106§¾É»ÏïñáݳÛÇÝ ·ÝáõÙÝ»ñÇ Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç Ý»ñ¹ñÙ³Ý é³½Ù³í³ñáõÃÛáõÝÁ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2006Ã.Ñáõݳí³ñÇ 26-Ç ÃÇí 137-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2006Ã. Ù³ñïÇ 10-Çó):2008.doc21

խանատվություն է նախատեսվում քաղաքացիական ծառայողի էթիկայի կանոնների խախտման համար։ՀՀ դատական օրենսգրքով մանրամասն նկարագրված են դատավորի էթիկայի կանոնները, ինչպես իրաշխատանքային գործունեության ժամանակ, այնպես էլ դրանից դուրս։ Բացի այդ, Դատավորներիհամար սահմանված են շահերի բախման սահմանափակումները, ինչպես նաև էթիկայի կանոնների ևշահերի բախման խախտումների համար պատասխանատվության միջոցներ։ Նույն համակարգըտեղայնացված է նաև դատախազների համար։ Այս նոր համակարգը զուգացվել է դատավորների ևդատախազների աշխատավարձների բարձրացմամբ, դատախազական և դատական համակարգիօպտիմալացմամբ։ Օրենքով սահմանված էթիկայի կանոնների և շահերի բախմանսահմանափակումների նկատմամբ հսկողությունն իրականացնելու են ստեղծված համապատասխանէթիկայի հանձնաժողովները, որոնց լիազորությունների շրջանակները նույնպես հստակ նկարագրվածեն։«Դատական օրենսգրքի» 74 հոդվածի համաձայն դատարանների նախագահների խորհուրդըձևավորում է էթիկայի հանձնաժողով։ Համաձայն 11-րդ հոդվածի` Արդարադատության եւ oրենքովնախատեuված այլ լիազորությունների իրականացման կապակցությամբ իր գործունեությանը oրենքովչնախատեuված միջամտության մաuին դատավորը պարտավոր է անմիջապեu հայտնել ՀայաuտանիՀանրապետության դատարանների նախագահների խորհրդի էթիկայի հանձնաժողովին։ Եթե էթիկայիհանձնաժողովը համարի, որ տեղի է ունեցել oրենքով չնախատեuված միջամտություն դատավորիգործունեությանը, ապա նա պարտավոր է դիմել համապատաuխան մարմիններին մեղավոր անձանցպատաuխանատվության ենթարկելու միջնորդությամբ։«Դատախազության մասին» ՀՀ օրենքի 23հոդվածի համաձայն ստեղծվել է ՀՀ գլխավոր դատախազին առընթեր էթիկայի հանձնաժողով, կազմիմեջ են մտնում գլխավոր դատախազի կողմից նշանակվող գլխավոր դատախազի 1տեղակալ, 2դատախազ եւ Հանրապետության Նախագահի կողմից 3 տարի ժամկետով նշանակվող 4 իրավաբանանդամ։ Էթիկայի հանձնաժողովը ղեկավարում է գլխավոր դատախազի տեղակալը։ ՀՀ նախագահի31.05.2007թ. ՆՀ-135-Ա հրամանագրով նշված հանձնաժողովում նշանակվել են ՀայաuտանիՀանրապետության uահմանադրական դատարանի անդամը, ՀՀ Նախագահի oգնականը, ՀՀկառավարության աշխատակազմի իրավաբանական վարչության պետը և քաղաքացիականծառայության խորհրդի անդամը։ ՀՀ քաղաքացիական ծառայության համակարգում փորձնականկարգով էթիկայի հանձնաժողովներ և էթիկայի կանոնակարգեր են մշակվել ՀՀ առողջապահության, ՀՀկրթության և գիտության, ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության աշխատակազմիաշխատակիցների համար։ ՀՀ Քաղաքացիական ծառայության խորհրդի որոշմամբ սահմանվել են այդհանձնաժողովների կազմը և կանոնակարգերը։ ՀՀ պետական կառավարման համակարգիբարեփոխումների հանձնաժողովի և քաղաքացիական ծառայության խորհրդի համատեղ որոշմամբնախատեսվում է այս կուտակված փորձը տարածելու պետական կառավարման բոլոր մարմինների վրա։59. Պետական պաշտոնյաների եկամուտների և գույքի հայտարարագրման համակարգի կայացմանուղղությամբ։ Օրենսդրորեն ներդրվել է ՀՀ քաղաքացիների գույքի և եկամուտների հայտարարագրմանմեխանիզմը։ 2006թ. հուլիսին ընդունված «Ֆիզիկական անձանց գույքի և եկամուտներիհայտարարագրման մասին» ՀՀ օրենքը 107 , մասնավորապես սահմանում է ֆիզիկական անձանց, այդթվում` պաշտոնատար անձանց և նրանց փոխկապակցված անձանց, հայտարարագրման ենթակագույքն ու եկամուտները, փոխկապակցված անձանց շրջանակը, հայտարարագրման պահանջներըչկատարելու համար պատժամիջոցները և այլն։ ՀՀ կառավարությունը սահմանել է ՀՀ իշխանությանմարմինների ղեկավար աշխատողների գույքի և եկամուտների հայտարարագրման համակարգիարդյունավետ իրականացման համար անհրաժեշտ կարևորագույն կարգերը 108 , մեթոդականուղեցույցներն 109 ու ընթացակարգերը, հայտարարագրերում ներառվող տեղեկություններիհրապարակման կարգը 110 ։ Կանոնակարգվել են նաև բնամթերային (ոչ դրամական) եկամուտներ կամ107§üǽÇÏ³Ï³Ý ³ÝÓ³Ýó ·áõÛùÇ ¨ »Ï³ÙáõïÝ»ñÇ Ñ³Ûï³ñ³ñ³·ñÙ³Ý Ù³ëÇݦ ÃÇí Ðú-164-Ü ÐÐ ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 2006Ã. ÑáõÉÇëÇ 7-ÇÝ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2006Ã. û·áëïáëÇ 19-Çó):108§ÐÐ Çß˳ÝáõÃÛ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ Õ»Ï³í³ñ ³ß˳ïáÕÝ»ñÇ áõ Ýñ³Ýó ÷áËϳå³Ïóí³Í ³ÝÓ³Ýó ·áõÛùÇ ¨ »Ï³ÙáõïÝ»ñÇѳÛï³ñ³ñ³·ñÙ³Ý Ó¨»ñÁ, ¹ñ³Ýó Éñ³óÙ³Ý ¨ å³Ñå³ÝÙ³Ý Ï³ñ·»ñÁ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2002Ã. ÑáõÝí³ñÇ 14-Ç ÃÇí 27 áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2002Ã. ÷»ïñí³ñÇ 5-Çó):§ÐÐ Çß˳ÝáõÃÛ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ Õ»Ï³í³ñ ³ß˳ïáÕÝ»ñÇ ·áõÛùÇ ¨ »Ï³ÙáõïÝ»ñÇ í»ñ³µ»ñÛ³É Ñ³Ûï³ñ³ñ³·Çñ Ý»ñϳ۳óÝáÕÝ»ñÇÙ³ëÇÝ ïíÛ³ÉÝ»ñÁ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³ÝÝ ³éÁÝûñ гñϳÛÇÝ å»ï³Ï³Ý ͳé³ÛáõÃÛáõÝ Ý»ñϳ۳óÝ»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý2001Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 27-Ç ÃÇí 1289 áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2002Ã. ÑáõÝí³ñÇ 18-Çó):109§§ÐÐ Çß˳ÝáõÃÛ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ Õ»Ï³í³ñ ³ß˳ïáÕÝ»ñÇ ·áõÛùÇ ¨ »Ï³ÙáõïÝ»ñÇ Ñ³Ûï³ñ³ñ³·ñÙ³Ý ÙÇ ù³ÝÇ Ñ³ñó»ñÇ Ù³ëÇݦÑñ³Ñ³Ý·ã³Ï³Ý ݳٳÏÁ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐÐ å»ï³Ï³Ý »Ï³ÙáõïÝ»ñÇ Ý³Ë³ñ³ñáõÃÛ³Ý 2002Ã. ÑáõÝí³ñÇ 18-Ç ÃÇí 02/1996áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2002Ã. ÷»ïñí³ñÇ 16-Çó):110§ÐÐ Çß˳ÝáõÃÛ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ Õ»Ï³í³ñ ³ß˳ïáÕÝ»ñÇ áõ Ýñ³Ýó` ûñ»Ýùáí ë³ÑÙ³Ýí³Í ÷áËϳå³Ïóí³Í ³ÝÓ³Ýó ·áõÛùÇ ¨»Ï³ÙáõïÝ»ñÇ Ñ³Ûï³ñ³ñ³·ñ»ñáõÙ Ý»ñ³éíáÕ ï»Õ»ÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ í»ñ³µ»ñÛ³É Ññ³å³ñ³ÏÙ³Ý »Ýóϳ ï»Õ»Ï³ÝùÝ»ñÇ Ó¨»ñÁ ¨2008.doc22

բնամթերքի, գույքի (բացառությամբ դրամական միջոցների) աշխատանքի, ծառայության, մտավորuեփականության արդյունքի տեuքով իրավունքների փոխանցումից ստացված եկամուտներիհայտարարագրման կարգերը։ Օրենքը և ընդունված կարգերը կկիրարկվեն 2009թ.-ից և կտարածվեն2008թ. ստացված եկամուտների վրա։60. 2004, 2005, 2006 և 2007թթ. սահմանված ժամկետում Հարկային պետական ծառայությունհայտարարագրեր են ներկայացրել, համապատասխանաբար 42 123, 46 648, 55134 և 55440հայտարարատուներ։ Օրենսդրության պահանջները խախտելու համար նույն ժամանակահատվածումպատասխանատվության են ենթարկվել համապատասխանաբար 1 808 հայտարարատուներ` 6650.5հազար դրամի չափով (2004թ.), 1 655 հայտարարատուներ` 4869.5 հազար դրամի չափով (2005թ.),համապատասխանաբար 1414 հայտարարատուներ`3680.0 հազար դրամի չափով (2006թ.), 1229հայտարարատուներ` 3519.5 հազար դրամի չափով (2007թ.)։61. ՀՀ հակակոռուպցիոն ռազմավարության մեջ կարևորվել է կառավարության գործունեությանթափանցիկության ապահովումը, բնակչության համար տեղեկատվության մատչելիությունը,որոշումների ընդունման գործընթացներում քաղաքացիական հասարակության մասնակցությունը։Վերջին մի քանի տարիներին Հայաստանում դրական տեղաշարժեր են արձանագրվել նաև հանրայինմասնակցության զարգացման ուղղությամբ։ Դրական նախադեպ է 2005 թվականից ՀՀ պետականբյուջեից հասարակական կազմակերպություններին դրամաշնորհների տրամադրման պրակտիկան։Հասարակական կազմակերպությունների ակտիվացումը կոռուպցիայի դեմ պայքարում`քարոզարշավների, մամուլի, հեռուստատեսության միջոցով, որոնք նոր ազդակներ հաղորդեցինհասարակությանը և հատկապես պետական մարմիններին։62. Պետական ծառայության մեջ պատասխանատվության, թափանցիկության, հաշվետվողականությաններդրման և զարգացման ուղղությամբ նշանակալի նախաձեռնություններից են պետականկառավարման մարմինների կողմից տեղեկատվության տրամադրման ոլորտի բարեփոխումները։Մասնավորապես, ընդունվել է «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքը, որը կարգավորում էտեղեկատվության ազատության հետ կապված հարաբերությունները։ «Պետական և ծառայողականգաղտնիքի մասին» ՀՀ օրենքի 9 հոդվածով սահմանվել են պետական և ծառայողական գաղտնիքհամարվող տեղեկությունների ցանկը։ՀՀ վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ ՀՀ օրենսգրքի189.7 հոդվածով նախատեսվել է վարչական պատասխանատվություն պաշտոնատար անձանց համարնվազագույն աշխատավարձի տասնապատիկից մինչև հիսնապատիկի չափով օրենքով նախատեսվածտեղեկատվություն չտրամադրելու համար։ Բացի այդ, ՀՀ քրեական օրենսգրքի 148 հոդվածը սահմանել էպաշտոնատար անձի համար տուգանք նվազագույն աշխատավարձի երկուհարյուրապատիկիցչորսհարյուրապատիկիչափով« անձի օրինական շահերին վերաբերող տեղեկատվության«փաստաթղթերն կամ նյութերը ոչ լրիվ կամ աղավաղված ներկայացնելու համար։ 2004-2007թթ.կառավարության քաղաքականությունը ուղղվել է պետական կառավարման մարմիններումտեղեկատվության մշակումն ու տարածումը ապահովող կառույցների` հասարակայնության հետկապերի ստորաբաժանումների ստեղծմանն ու կարողությունների զարգացմանը։ Բոլոր պետականկառավարման մարմնիններում ստեղծվել են հասարակայնության հետ կապերի կառուցվածքայինստորաբաժանումներ։ Մի շարք նախարարությունների համար ստեղծվել են տեղեկատվականկենտրոն/ընդունարաններ, որոնք հանդիսանում են հասարակայնության հետ կապերիստորաբաժանումների բաղկացուցիչ մասը։ Համանման նախաձեռնություններից էր ԵԱՀԿ-իՀայաստանյան գրասենյակի հետ և նրա օժանդակությամբ հակակոռուպցիոն հանրայինընդունարանների ստեղծումը։ 2004 թվականի փետրվարի 18-ին ընդունված «Վարչարարությանհիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի ընդունմամբ կանոնակարգվեցին վարչականմարմինների և ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձանց միջեւ ծագած հարաբերություններըկապված` վարչական ակտեր ընդունելու, վարչական մարմինների գործողությունները և¹ñ³Ýó Éñ³óÙ³Ý Ï³ñ·Á ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2002Ã. ³åñÇÉÇ 14-Ç ÃÇí 304 áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2002Ã. ³åñÇÉÇ12-Çó):§§ÐÐ Çß˳ÝáõÃÛ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ Õ»Ï³í³ñ ³ß˳ïáÕÝ»ñÇ ·áõÛùÇ ¨ »Ï³ÙáõïÝ»ñÇ Ñ³Ûï³ñ³ñ³·ñÙ³Ý Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ Ñ³Ù³Ó³ÛÝÝ»ñϳ۳óí³Í ѳÛï³ñ³ñ³·ñ»ñáõÙ Ý»ñ³éíáÕ ï»Õ»ÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ í»ñ³µ»ñÛ³É Ññ³å³ñ³ÏÙ³Ý »Ýóϳ ï»Õ»Ï³ÝùÝ»ñÁ Ù³ÙáõÉÇÙÇçáóÝ»ñÇÝ ïñ³Ù³¹ñÙ³Ý Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³ÝÝ ³éÁÝûñ ÐäÌ 2003Ã. Ù³ÛÇëÇ 27-Ç ÃÇí 03/13-Ü Ññ³Ù³Ý (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2003Ã.ÑáõÝÇëÇ 26-Çó):2008.doc23

անգործությունը բողոքարկելու, վարչական ակտի կատարման, վարչական ծախuերի, ինչպեu նաևվարչարարությամբ հաuցված վնաuի հատուցման հետ։63. Կոռուպցիայի դեմ պայքարում քաղաքացիական հասարակության ներգրավման ուղղությամբ։Համաձայն 2003-2007թթ. ռազմավարության կոռուպցիայի դեմ պայքարի քարոզարշավներիիրականացումը հիմնականում թողնված է ՀԿ-ներին և քաղաքացիական հասարակության մյուսմիավորումներին։ Չնայած դրան, կառավարությունը դեռևս 2003թ. հակակոռուպցիոն ռազմավարությանհաստատումից հետո իրականացրեց կոռուպցիաի դեմ պայքարի ծրագրի տեղեկացման վերաբերյալքարոզարշավներ։ Հայաստանում գործող բոլոր միջազգային կազմակերպությունների կողմիցիրականացվող համանման միջոցառումները կատարվել են կառավարության հետ համաձայնեցված ևհամագործակցությամբ։ Կառավարությունը ՀԿ-ներին 2006 - 2007թթ. ՀՀ պետական բյուջեներումնախատեսված գրանտային միջոցների մի մասը նույնպես նպատակաուղղել է կոռուպցիայի դեմպայքարի քարոզարշավների և մոնիտորիգի կազմակերպմանը։ Հանրային հեռուստատեսության 2ալիքներով պարբերաբար կազմակերպվել են «Իմ իրավունքը» և «Հակաստվեր» հաղորդաշարերը, բացիայդ այս թեմայով կազմակերպվում են ժուռնալիստների և քաղաքացիական հասարակության,պետական պաշտոնյաների մասնակցությամբ թոք շոուներ։64. Դրական տեղաշարժեր են արձանագրվել նաև հանրային մասնակցության զարգացման ուղղությամբ։Մշակվեցին և կիրառվեցին հանրային մասնակցային կառավարման տարբեր մեխանիզմներ, որոնքնախադեպ հանդիսացան և հետագայում մասնակիորեն կիրառվեցին և կիրառվում են տարբերռազմավարական ծրագրերի մշակման գործընթացներում։ Դրա հետ մեկտեղ քաղաքացիականհասարակության ներկայացուցիչները ներկայացված են խոշոր պետական ծրագրերի իրականացմանկառավարման խորհուրդների կազմում` մասնավորապես, Հայաստան-Հազարամյակիմարտահրավերներ հիմնադրամում։ ՀՀ պետական կառավարման մարմինների կողմից ժամանակ առժամանակ իրականացվում են նաև խորհրդատվության /consultancy/ և հետադարձ կապի ապահովմանմիջոցառումներ (օրինակ` իրավական փաստաթղթերի նախագծերի քննարկում, սեմինարներ, կլորսեղան-քննարկումներ, հանրային կարծիքի ուսումնասիրություններ և այլն)։ Եթե նախկինում այսպիսիմիջոցառումներ կազմակերպվում էին միայն դոնոր կազմակերպությունների նախաձեռնությամբ ևօժանդակությամբ, ապա վերջին տարիներին մի շարք պետական կառավարման մարմիններ այդպիսիմիջոցառումներ անցկացնում են սեփական նախաձեռնությամբ։65. Առողջապահության բնագավառում։ Կոռուպցիայի դեմ պայքարի միջոցառումների շարքում կարևորվելեն ոլորտում իրականացված համակարգային բարեփոխումները, ինչպիսիք են ամբուլատորպոլիկլինիկականծառայությունների մատչելիության ընդլայումը բնակչության համար։ Այսօր ՀՀ բոլորքաղաքացիները կարող են ստնալ անվճար ամբուլատոր-պոլիկլինիկական ծառայություններ։ Ոլորտումշարունակում է գերիշխել ոչ պաշտոնական վճարումների տեսքով կոռուպցիոն ռիսկերը` պետությանկողմից երաշխավորված անվճար բժշկական օգնության և ծառայությունների պետական պատվերի ևվճարովի առողջապահական ծառայությունների, դեղերի տրամադրման շրջանակներում։ Բժշկականապահովագրության, բժշկական ծառայությունների որակական և տեխնիկական չափորոշիչների,առողջապահության տեղեկատվական( անհատականացված) համակարգի բացակայությունը,երաշխավորված անվճար բժշկական օգնության և ծառայությունների պետական պատվերներիտեղաբաշխման համակարգի անկատարությունը, վճարովի բժշկական ծառայություններիչկարգավորվածությունը շարունակում են կոռուպցիոն բարձր ռիսկեր պահպանել համակարգում։66. Կրթության բնագավառում։ Համակարգի բարեփոխումների շրջանակներում իրականացվածմիջոցառումները ուղղված են եղել նաև կոռուպցիոն ռիսկերի կրճատմանը։ Մասնավորապեսբարձրագույն կրթության ոլորտում կրեդիտային համակարգի ներդրումը, բուհի ընդունելությանհամակարգի վերակազմավորումները,բոլոր տեսակի արտոնությունների վերացումը, բուհիլիցենզավորման ընթացակարգերի հստակեցումները, բարձրագույն և միջնակարգ մասնագիտականկրթություն ստանալու համար պետական պատվերների համակարգի վերափոխումները։ Կրթությանոլորտում նոր ինստիտուցիոնալ կառույցների ստեղծումը, մասնավորապես հանրակրթությանավարտական և բուհի ընդունելիության քննություների կազմակերպումը «Գնահատման ևթեստավորման» կենտրոններում, հանրակրթության տեսչության ստեղծումը։Մեծ ծավալի օրենսդրականփոփոխություներն են իրականցվել ոլորտում կրթական հաստատություների ինքնավարության,արդյունավետ, թափանցիկ և հրապարակային գործունեության ապահովման, կրթության որակիչափորաշիչների սահմանման ուղղությամբ։Կրթական հաստատություններում կադրայինքաղաքականության իրականացման ուղղությամբ բարձրացվել են հանրակրթության աշխատողների2008.doc24

վարձատրությունը մի քանի անգամ, բարելավվել է կրթական հաստատությունների ֆինանսականվիճակը։67. Մաքսային ոլորտում իրականացված հակակոռուպցիոն միջոցառումները խարսխված են եղել ՀՀՀակակոռուպցիոն ռազմավարության և դրա իրականացման միջոցառումների ծրագրով նախատեսվածօրենսդրական և ինստիտուցիոնալ մակարդակներում իրականացված բարեփոխումների վրա։Պարզեցվել է մաքսային սահմանով տեղափոխվող ապրանքների, ինչպես նաև դրանց վերաբերյալմաքսային մարմիններին հետաքրքրող տեղեկատվություն պարունակող փաստաթղթերիհետբացթողումային հսկողության ընթացակարգը։ Օրենսդրական փոփոխությունների շնորհիվսահմանային կետում հիմք է ընդունվում հայտատուի կողմից ներկայացված գինը, իսկ դրաարժանահավատության ստուգումը ըստ փաստաթղթերի իրականացվում է մաքսային ծառայությանկողմից բացթողումից հետո` երեք տարվա ընթացքում։ Հեշտացվել է Ֆիզիկական անձանց կողմիցներմուծվող ապրանքների մաքսային ձևակերպումները, ներդրվել է մաքսազերծմանինքնահայտարարագրման մեխանիզմը։ Վերջինիս շնորհիվ նվազագույնի է հասցվել հայտատու -մաքսավոր փոխհարաբերությունը և բացառվել է մաքսային արժեքի հայտարարագրման ժամանակվարչարարական միջամտությունը։ Սակայն, ինքնահայտարարագրման մեխանիզմը դեռևս գործում էմիայն «Միջազգային ճանապարհային փոխադրումների տարածաշրջանային» մաքսատանը, մյուսմաքսատներում այն դեռևս կիրառվում է մասնակիորեն։ Բարելավվել է մաքսային հսկողությանիրականացման արդյունավետությունը` համակարգը զինվել է ժամանակակաից տեխնիկական ևտեխնոլոգիական սարքավորումներով և համակարգչային ծրագրային ապահովմամբ։ Վերջինսհնարավորություն է ընձեռում քաղաքացիներին մաքսային հայտարարագրման և ձևակերպումներիգործընթացը իրականացնել on-line ճանապարհով, հեշտացվել է բեռների փոխադրման ընթացքումկատարվող ստուգումների ընթացակարգը և էապես կրճատվել բեռնափոխադրման զննությանժամանակահատվածը։ Մաքսային վերահսկողության ծառայության կողմից պարբերաբարարձագանքվում է քաղաքացիների կամ տնտեսվարող սուբյեկտների կողմից մաքսային գործընթացիվերաբերյալ բողոքարկման գործընթացին։68. Օրենքի գերակայության և օրենքի առաջ բոլորի հավասարության ապահովման գործում։ ՀՀՍահմանադրության մեջ փոփոխությունների կատարմամբ առավել հստակեցվեցին իշխանության բոլորճյուղերի գործառույթներն ու լիազորությունները, նվազագույնի հասցվեց իրավունքների ևպարտականությունների կրկնությունները, ընդունվեցին նոր «Դատական օրենսգիրքը», «Վարչականդատավարության օրենսգիրքը» «Վերահսկիչ պալատի մասին», «Դատախազության մասին» օրենքները ևմի շարք այլ օրենքներ։ ՀՀ Նախագահի 18.07.2007թ. ՆՀ-174-Ն հրամանագրով 111 իրավական ակտերինախագծերի մշակման և ընդունման փուլերում հստակեցվեցին ՀՀ կառավարության և պետականկառավարման այլ մարմինների գործառույթները։ Իրավական ակտերի հակակոռուպցիոնփորձաքննության իրականացման ուղղությամբ փորձ արվեց Հակակոռուպցիոն ռազմավարությանիրականացման մոնիտորինգի հանձնաժողովի կողմից ստեղծված աշխատանքային խմբերի միջոցովիրավական ակտերը ենթարկել հակակոռուպցիոն փորձաքննության։Իրավական ակտերըհասարակության համար հասանելի դարձնելու նպատակով ՀՀ օրենսդրական ակտերիտեղեկատվական բազան տեղադրվեց ինտերնետային առանձին կայքում` (arlis.am), առավել մատչելիդարձավ «ԻՌՏԵԿ» համակարգը, ՀՀ պետական կառավարման մարմիների ինտերնետային կայքերըպարբերաբար թարմացվում են իրավական ակտերի նախագծերով և ընդունված ակտերով,հրապարակվում է «Պաշտոնական տեղեկագիր» պարբերականը։69. Իրավապահ մարմիններ։ 2003-2007 թվականների ընթացքում ՀՀ Սահմանադրությանփոփոխություններով Հայաստանի Հանրապետությունում «իրավապահ համակարգի» ինստիտուցիոնալբարեփոխումների սկիզբը դրվեց։ Բարեփոխումների արդյունքում «Դատախազության մասին» օրենքովտարրանջատվեցին նախաքննություն վարելու և նախաքննության օրինականության նկատմամբհսկողություն իրականացնելու գործառույթները։ Նախաքննություն և հետաքննություն իրականացնելուգործառույթը փոխանցվեց ՀՀ ոստկանությանը, իսկ մասամբ ՀՀ ԿԱ մաքասային պետական կոմիտեին,հարկային պետական ծառայությանը և ՀՀ պաշտպանության նախարարությանը։ Փոփոխվեց նաև ՀՀգլխավոր դատախազի նշանակման կարգը, ինչպես նաև սահմանափակվց պաշտոնավարման ժամկետը։Սահմանվեց դատախազության անկախության և հրապարակայնության երաշխիքներ։ ՀՀ «Քրեական» և«Քրեական դատավարության» օրենսգրքերով հստակեցվեցին, ամբողջականացվեցին և միջազգային111ÐРܳ˳·³ÑÇ 18.07.2007Ã. §Ð³Û³uï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý Ï³é³í³ñáõÃÛ³Ý »õ Ýñ³Ý »Ýóϳ å»ï³Ï³Ý ϳé³í³ñÙ³Ý ³ÛÉÙ³ñÙÇÝÝ»ñÇ ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý Ï³½Ù³Ï»ñåÙ³Ý Ï³ñ·Á ë³ÑٳݻÉáõ Ù³ëÇݦ ÜÐ-174-Ü Ññ³Ù³Ý³·Çñ:2008.doc25

կոնվենցիաների դրույթներին համապատասխանեցվեցին «պաշտոնատար անձ» հասկացությունը,կոռուպցիոն հանցագործությունների սուբյեկտները, պատժաչափերը, հանցավոր ճանապարհով(կոռուպցիոն հանցագործությունների արդյունքում) ստացված եկամուտների, օգուտների բռնագանձմանմեխանիզմները։ «Օպերատիվ հետախուզական գործունեության մասին» ՀՀ օրենքով սահմանվեցինoպերատիվ-հետախուզական գործունեություն իրականացնող մարմինները, նրանց իրավունքները ևպարտականությունները, oպերատիվ-հետախուզական միջոցառումների տեuակները, oպերատիվհետախուզականգործունեության նկատմամբ հuկողությունը և վերահuկողությունը։ Բարելավվել ենիրավապահ մարմիների նյութատեխնիկական հագեցվածությունը, համապատասխանտրանսպորտային և տեխնիկական միջոցներով։ Մի շարք գիտագործնական սեմինարների,վերապատրաստման դասընթացների և այլ բարձրացվել է կոռուպցիաի դեմ ներգրավված իրավապահմարմինների աշխատակիցների մասնագիտական որակավորման աստիճանը և կոռուպցիայի դեմպայքարի կարողությունները։ ՀՀ օրենսդրությունում ամրագրվել են դրույթներ, որոնք ուղղակի բխել ենմիջազգային պայմանագրերից, մասնավորապես` օտարերկրյա և միջազգային կազմակերպություններիպաշտոնատար անձինք ընդգրկվել են ՀՀ քրեական օրենսգրքով սահմանված «պաշտոնատար անձ»հասկացության մեջ, «Առևտրային կաշառք» հոդվածի նախատեսմամբ քրեականացվել է կաշառքըմասնավոր հատվածում, «Քրեական դատավարության օրենսգրքով» և «Հանցավոր ճանապարհովստացված եկամուտների օրինականացման և ահաբեկչության ֆինանսավորման դեմ պայքարի մասին»ՀՀ օրենքով սահմանվել են հանցավոր ճանապարով ստացված եկամուտների լվացման կանխարգելմանընթացակարգեր։70. Դատական համակարգ։ Անկախ դատական համակարգի կայացման ուղղությամբ իրականացվեցինհամակարգային փոփոխություններ,ինչպես նոր օրենսդրական դաշտի ստեղծման, այնպես էլկառուցվածքային բարեփոխումներով։ ՀՀ Սահմանադրության փոփոխություններով ամրագրվեցինդատական համակարգի անկախության և բնականոն գործունեության նախադրյալները, որոնք իրենցմանրամասն ու առարկայական արտահայտությունները գտան ընդունված մի շարք օրենքներում։ ՀՀդատական օրենսգրքի ընդունմամբ ստեղծվեցին ընդհանուր իրավասության և մասնագիտացվածդատարաններ (քրեական, քաղաքացիական, վարչական) ինչը հնարավորություն ընձեռեց առավելբազմակողմանի, լրիվ և օբյեկտիվ քննել գործերը, ստեղծվեց դատական դեպարտամենտը ևկարգադրիչների ինստիտուտը։ Կանոնակարգվեցին դատավորների գործունեության սկզբունքները,նշանակման կարգը, անկախության երաշխիքները, վարքագծի կաննոները, վերջիններիսպատասխանատվության ենթարկելու հիմքերը և կարգը, սահմանվեցին արդարադատության խորհրդիլիազորությունները, դատավոր անդամների ընտրության կարգը։ Հիմնադրվեց դատական դպրոցը, որըապահովում է դատավորների թեկնածուների որակավորման uտուգումը, դատավորներիթեկնածությունների ցուցակում ընդգրկված անձանց մաuնագիտական պատրաuտումը, դատականծառայողների մաuնագիտական վերապատրաuտումը։ Վարչական դատավարության օրենսգրքովսահմանվեցին նորաստեղծ վարչական դատարանում և վճռաբեկ դատարանում պետական և տեղականինքնակառավարման մարմինների ու դրանց պաշտոնատար անձանց վարչական և նորմատիվ ակտերի,գործողությունների կամ անգործության դեմ ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց դատականպաշտպանության իրավունքի իրականացման կարգը, ինչպեu նաև ֆիզիկական եւ իրավաբանականանձանց դեմ վարչական մարմինների և պաշտոնատար անձանց հայցադիմումների քննության կարգը։«Քրեկատարողական ծառայության մասին» ՀՀ նոր օրենքով հստակեցվեցին քրեակատարողականծառայության գործունեության հիմնական uկզբունքները, քրեակատարողական ծառայությանմարմինների, դրանց գործունեության կազմակերպման սկզբունքները, ծառայություն անցնելու կարգը ևպայմանները, ծառայողների իրավունքները, պարտականությունները, պատաuխանատվությունը,իրավական ու uոցիալական երաշխիքները ինչպես նաև ծառայության հետ կապված այլհարաբերություններ։ Մեծ նշանակություն ունեցավ «Փաստաբանության մասին» ՀՀ օրենքի ընդունումըմրցակցային դատական համակարգի կայացման հարցում, որով սահմանվեցին փաստաբանությանգործունեության հիմնական սկզբունքները` այն է անկախությունը, oրինապահությունը,ինքնակառավարումը, փաuտաբանների իրավահավաuարությունը։ Ամրագրվեցին նաևփաստաբանների իրավունքները և պարտականությունները, գործունեության անկախությանիրավական պաշտպանության երաշխիքները, արտոնագրման ընացակարգերը,պատասխանատվությունը և այլն։ Բացի վերոգրյալ օրենսդրական բարեփոխումները, էական քայլերձեռնարկվեցին դատավորների սոցիալական վիճակի բարելավման, դատարաններինյութատեխնիկական հնարավորությունների զարգացման գործում։71. ՀՌԻՄԾ հանդիսանալով մի քանի տարվա ծրագրային փաստաթուղթ`2008.doc26

• ապահովում է տարբեր ոլորտներում և բնագավառներում կոռուպցիայի դեմ պայքարիհիմնախնդիրների կապն այդ ոլորտների և բնագավառների զարգացման պետականքաղաքականության գերակայությունների հետ։ Այդուհանդերձ, ՀՌԻՄԾ-ն չի ներառել նշվածոլորտներում և բնագավառներում կոռուպցիայի դեմ պայքարի հստակ, չափելի և հասանելինպատակներն ու խնդիրները, չի ամբողջականացնում նշված հիմնախնդիրների լուծման գործումմիջոցառումների իրականացման արդյունքների միարժեք դերակատարումը, ինչպես նաև բոլորհիմնախնդիրների լուծման համար անհրաժեշտ միջոցառումները։ ՀՌԻՄԾ-ում բացակայում էր նաևնշված ոլորտներում և բնագավառներում կոռուպցիայի մակարդակի գնահատման համակարգը։• նշում է կոռուպցիայի տարբեր տեսակներն ու դրսևորումները մի շարք ոլորտներում և բազմաթիվբնագավառներում։ Մինչդեռ,այդ բնագավառներում և ոլորտներում կոռուպցիոն դրսևորումների դեմպայքարի միջոցառումները ամբողջական չեն եղել, բացի այդ ՀՌԻՄԾ չի անդրադարձելտնտեսության կարևորագույն այլ ոլորտների և բնագավառների , ինչպիսիք են տրանսպորտը,սոցիալական ապահովությունը և այլն։• նշում է կոռուպցիայի դեմ արդյունավետ պայքարի երեք հիմնական միջոցները. կոռոպցիայիկանխարգելում, կոռուպցիոն հանցագործությունների բացահայտում և հետապնդում, կոռուպցիայիվերաբերյալ հանրության իրազեկում և կոռուպցիայի դեմ հանրային աջակցության ապահովում։Այդուհանդերձ, ՀՌԻՄԾ միջոցառումներն` համեմատաբար թույլ են ընդգրկել կոռուպցիայի դեմպայքարի մյուս երկու միջոցները։72. ՀՌԻՄԾ-ն նախատեսում էր ՀՀ հակակոռուպցիոն քաղաքականության և ծրագրերի համակարգման ևմոնիտորինգի համակարգի ձևավորումը։ Այդուհանդերձ, ՀՌԻՄԾ-ն չի ներառել բովանդակայինկատարողական մոնիտորինգի և հաշվետվությունների ամփոփման պահանջները, այդ թվում`արդյունքների տարեկան ամփոփման պահանջները։73. ՀՌԻՄԾ միջոցառումների իրականացման մեխանիզմները պատշաճ կերպով չեն ապահովել պետականկառավարման մարմինների կողմից հակակոռուպցիոն կոնկրետ ծրագրերի մշակմանը քաղաքացիականհասարակության կառույցների արդյունավետ մասնակցությունը։ Բացակայում են նաև ՀՌԻՄԾ-իամենամյա վերանայման և տարեկան ծրագրերի մշակման և հաստատման մեխանիզմները։74. Այսպիսով, հիմք ընդունելով ՀՀ հակակոռուպցիոն ռազմավարության և դրա իրականացման 2003-2006թթ. միջոցառումների ծրագրի արդյունքները, ինչպես նաև կոռուպցիայի մակարդակի գնահատմանմիջազգային ցուցանիշներն ու տեսակները, դրանց միտումների վերլուծությունը, կարել է եզրակացնել, ևառանձնացնել հետևյալ հիմնական քաղած դասերը.• Կոռուպցիայի մակարդակը Հայաստանում մնում է բարձր` այն կրում է համակարգային բնույթ։• ՀՌԻՄԾ-ն չի ներառել կոռուպցիայի դեմ պայքարի հստակ, չափելի և հասանելի նպատակներ ուխնդիրներ, կողմնորոշված չի եղել կոնկրետ արդյունքների ստացմանը, չի ամբողջականացրելհիմնախնդիրների լուծման գործում միջոցառումների իրականացման արդյունքները։• ՀՌԻՄԾ միջոցառումներն հիմնականում կողմնորոշված են եղել կոռուպցիայի կանխարգելմանը,համեմատաբար թույլ են ընդգրկել կոռուպցիոն հանցագործությունների բացահայտման ևհետապնդման, կոռուպցիայի վերաբերյալ հանրության իրազեկման և հանրային աջակցությանմիջոցները։ Հանրության կրթության, քարոզչության, քաղաքացիական հասարակությանմասնակցության գործընթացներն իրականացվել են քաղաքացիական հասարակության կողմից։• ՀՀ հակակոռուպցիոն քաղաքականության, ծրագրերի համակարգման և մոնիտորինգի համակարգըդեռևս ձևավորման փուլում է։ Այն ամրապնդված չէ գործուն մեխանիզմներով։ Իրականացվողմոնիտորինգը վարչական է և սահմանափակվում է օրենսդրական նախաձեռնություններիվերաբերյալ կոնկրետ նախագծերի ընդունման մասին որոշումների կայացմամբ։ ՀՌԻՄԾ-ն չիներառել ըստ ոլորտների և բնագավառների կոռուպցիայի մակարդակի գնահատման համակարգը,բովանդակային կատարողական մոնիտորինգի և հաշվետվությունների պահանջները, այդ թվում`արդյունքների տարեկան ամփոփման պահանջները, ընթացիկ իրավիճակի չափելի նկարագիրը ևմիջոցառումների իրականացման ելքերի և արդյունքների գնահատման ցուցիչները։• ՀՌԻՄԾ իրականացման մեխանիզմները պատշաճ կերպով չեն ապահովվել պետականկառավարման մարմինների կողմից հակակոռուպցիոն կոնկրետ ծրագրերի մշակումը,քաղաքացիական հասարակության կառույցների հետ համագործակցությունը, նրանց արդյունավետ2008.doc27

մասնակցությունը։ Բացակայում են նաև ՀՌԻՄԾ-ի ամենամյա վերանայման և տարեկան ծրագրերիմշակման և հաստատման մեխանիզմները։2008.doc28

1.3. Կոռուպցիայի դեմ պայքարում Հայաստանի Հանրապետության ստանձնածմիջազգային 112 պարտավորությունները75. Կոռուպցիայի դեմ պայքարի ոլորտում ՀՀ ստանձնած պարտավորությունները վերահաստատվեցին2003թ. օգոստոսին ընդունված Աղքատության հաղթահարման ռազմավարական ծրագրում (ԱՀՌԾ) 113 ։ԱՀՌԾ-ն մասնավորապես ամրագրում էր աղքատության հիմնախնդրի հաղթահարման անմիջականկապը կոռուպցիոն երևույթների վերարտադրությունը սահմանափակելու, ինչպես նաև դրա նոր,առավել վտանգավոր տարատեսակները կանխելու պայքարի արդյունավետության հետ։ ԱՀՌԾ-նկոռուպցիայի դեմ պայքարի քաղաքականության գերակայությունը տալիս էր կանխարգելիչմիջոցառումներին հետևալ հիմնական ուղղություններում. (i) տնտեսական դաշտում առկահիմնախնդիրների լուծում և տնտեսության ստվերայնության կրճատում, (ii) քաղաքական կոռուպցիայիդեմ պայքար, (iii) կոռուպցիայի հաղթահարում պետական կառավարման, դատաիրավականհամակարգի և տեղական ինքնակառավարման բնագավառներում։ Ընդ որում, հակակոռուպցիոնռազմավարության իրագործման հաջողությունը ԱՀՌԾ-ն պայմանավորում էր ՀՌԻՄԾ իրագործման ևմոնիտորինգի գործառույթների արդյունավետությունից։76. ՀՀ կառավարությունը կոռուպցիայի դեմ պայքարի քաղաքականությունն ամբողջականացրեց2003թ.նոյեմբերին ընդունված ՀՀ հակակոռուպցիոն ռազմավարության և դրա իրականացմանմիջոցառումների ծրագում 114 ։ 2004թ.-ից հունվարից կոռուպցիայի դեմ պայքարի ոլորտում ՀՀկառավարության ստանձնած պարտավորությունները շարունակաբար ընդլայնվել են, իսկ այդ ոլորտումվարվող պետական քաղաքականությունը շաղկապվել և համադրվել է երկրի կայուն զարգացմանգերակայություններին, 2008թ.-ին դառնալով կառավարության գործունեության գլխավորուղղություններից մեկը։77. Այսպես, 2004թ. հունվարին երկիրը դարձել է ԳՐԵԿՈ-ի անդամ 115 , իսկ 2004թ. հունիսին և դեկտեմբերին,համապատասխանաբար,ստորագրել և վավերացրել է «Կոռուպցիայի մասին» քրեական իրավունքիկոնվենցիան և «Կոռուպցիայի մասին» քաղաքացիական իրավունքի կոնվենցիան։ Հայաստանիկառավարության կողմից հակակոռուպցիոն միջոցառումների արդյունավետության գնահատմանառաջին և երկրորդ փուլերի հարցաշարերի պատասխանները, որի հիման վրա Հայաստանի մասինԳՐԵԿՈ-ի առաջին զեկույցն ընդունվել է 2006թ. մարտին։ Զեկույցը նախանշել է 24առաջարկություններ` ուղղված կոռուպցիայի դեմ պայքարի ոլորտում առկա իրավիճակիբարելավմանը 116 ։ ԳՐԵԿՈ-ի առաջարկությունների մեծամասնությունը կանխարգելող և բացահայտողբնույթի են և հիմնականում (24 առաջարկությունից` 20-ը) նպատակաուղղված են օրենքների ևընթացակարգերի ընդունմանն ու բարելավմանը։ Վեց առաջարկություն վերաբերում են հանրայինծառայողների և աուդիտորների վերապատրաստմանը, մեկով առաջարկվում է համապատասխանուսումնասիրությունների իրականացում` բացահայտելու կոռուպցիայի և դրա դրսևորումների առավելամբողջական պատկերը Հայաստանում, իսկ մյուսը կարևորում է հակակոռուպցիոն միջոցառումների ևդրանց իրականացման արդյունքների վերաբերյալ հանրության կանոնավոր իրազեկմանանհրաժեշտությունը։ ՀՀ կոռուպցիայի դեմ պայքարի խորհուրդը հաստատել է ԳՐԵԿՈ-իառաջարկությունների կատարումն ապահովող միջոցառումների ծրագիր։ 2007թ. սեպտեմբերի 30-ը ՀՀ -իկողմից ԳՐԵԿՈ-ի առաջարկությունների կատարման վերաբերյալ միջանկյալ իրավիճակային զեկույցիներկայացման համար սահմանվել է վերջնաժամկետ։ Առաջարկությունների կատարմանհամապատասխանության վերաբերյալ Հայաստանի վերջնական զեկույցը քննարկվել և ընդունվել էԳՐԵԿՈ-ի 2008թ. հունիսյան նիստում։112 §ÙÇç³½·³ÛÇݦ ï»ñÙÇÝÁ ³Ûëï»Õ û·ï³·áñÍíáõÙ ¿ ³ÛÝ ÇÙ³ëïáí, áñ ³Ûë ÷³ëï³ÃÕûñÁ ë³ÑÙ³Ýí³Í »Ý ѳٳå³ï³ë˳ÝÏáÝí»Ýódzݻñáí ¨ ѳٳӳÛݳ·ñ»ñáí, áñáÝù í»ñçÇÝ Ñ³ßíáí ѳëï³ïí»É »Ý ÐÐ ²Ä-Ç ÏáÕÙÇó ¨ Çñ³í³µ³Ýáñ»Ý ׳ݳãíáõÙ »Ýáñå»ë г۳ëï³Ý гÝñ³å»ïáõÃÛ³Ý ûñ»Ýë¹ñáõÃÛ³Ý µ³ÕϳóáõóÇã Ù³ë:113§²Õù³ïáõÃÛ³Ý Ñ³ÕóѳñÙ³Ý é³½Ù³í³ñ³Ï³Ý Íñ³·ÇñÁ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2003Ã. û·áëïáëÇ 8-Ç ÃÇí994-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2003Ã. ë»åï»Ùµ»ñÇ 27-Çó):114§ÐРѳϳÏáéáõåóÇáÝ é³½Ù³í³ñáõÃÛ³Ý ¨ ¹ñ³ Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñÇ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2003à ÝáÛ»Ùµ»ñÇ 6-ÇÃÇí 1522-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2003Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 20-Çó)::115http://www.greco.coe.int116ÝáõÛÝ ï»ÕáõÙ:2008.doc29

78. Հայաստանը ներգրավված է նաև Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության(ՏԶՀԿ)` նախկին խորհրդային 8 երկրների համար նախաձեռնած «Ստամբուլի հակակոռուպցիոնգործողությունների պլան» ծրագրում 117 ։ ՏՀԶԿ-ի «Ստամբուլի հակակոռուպցիոն գործողություններիպլանը» ներառում է Հայաստանը, Ադրբեջանը, Վրաստանը, Ղազախստանը, Ղրղզստանը, Ռուսաստանը,Տաջիկստանը և Ուկրաինան։ Այն կոչված է բարելավելու նշված երկրների հակակոռուպցիոնքաղաքականությունը միջազգային փորձագետների կողմից մշակված առաջարկությունների միջոցով։Հայաստանին վերաբերող առաջարկությունները մշակվել և ընդունվել են 2004թ. հունիսի 15-18-ինՓարիզում կայացած հանդիպման ժամանակ։ ՏՀԶԿ-ի 24 առաջարկությունները դասակարգված են երեքխմբերում. 1) «Ազգային հակակոռուպցիոն քաղաքականություն և ինստիտուտներ» (7 առաջարկություն).2) «Օրենսդրություն և կոռուպցիայի քրեականացում» (8 առաջարկություն). 3) «Քաղաքացիականծառայության թափանցիկություն և ֆինանսական վերահսկողություն» (9 առաջարկություն)։ ՏՀԶԿ-ի 1-ին,5-րդ,8-րդ, 10-րդ, 12-րդ, 17-րդ և 20-րդ առաջարկությունները ամբողջովին կամ մասամբ համընկնում ենԳՐԵԿՈ-ի համապատասխան առաջարկությունների հետ։ Հայաստանի կառավարությունը ՏՀԶԿ-իհակակոռուպցիոն ցանցի քարտուղարությանը պարբերաբար (տարեկան 2 անգամ ) զեկուցում էառաջարկությունների կատարման գործընթացի վերաբերյալ։ Երկրի զեկույցները ներկայացվել են 2004թ.դեկտեմբերին, 2005թ. հունիսին ու հոկտեմբերին, 2006թ. հունիսին ու դեկտեմբերին,2007թ.սեպտեմբերին։ 2006թ. դեկտեմբերին Փարիզում տեղի ունեցած ՏՀԶԿ-ի մոնիտորինգի 6-րդհանդիպման ընթացքում քննարկվել է Հայաստանի առաջընթացը առաջարկությունների կատարմանգործում և ընդունվել երկրի գնահատման (մոնիտորինգի) զեկույցը 118 ։ Զեկույցն ընդգծել է մի շարքդրական միտումներ, մասնավորապես 24 ներկայացված առաջարկություններից միայն 4-ն է գնահատվել«չկատարված», 11 առաջարկություն` «մասնակի կատարված», 8 առաջարկություն` «հիմնականումկատարված է» և 1 առաջարկություն` «ամբողջությամբ կատարված»։ Միաժամանակ զեկույցը նշել է, որիրականացված միջոցառումներից շատերը միայն առաջին քայլն են կոռուպցիայի նվազեցմանճանապարհին և որ դեռևս մեծ աշխատանք է պահանջվում թեթևացնելու կոռուպցիայի «բեռը» հանրայինև տնտեսական կյանքի տարբեր ոլորտներում 119 ։79. Եվրամիության եվրոպական հարևանության քաղաքականության (ԵՀՔ) շրջանակներում Եվրոպականմիությունն ու Հայաստանը 2006թ. նոյեմբերին վավերացրել են գործողությունների ծրագիրը, որումկոռուպցիայի դեմ պայքարը ներառված է որպես գերակա ոլորտ 120 ։ Հայաստանի գործողություններիծրագրում հատուկ գերակայությունների մեջ ներառվել են 8 հակակոռուպցիոն միջոցառումներ, այդթվում` պատշաճ քննության ապահովումը և կոռուպցիոն հանցանքների հետապնդումը, Քրեականօրենսգրքի համապատասխանեցումը միջազգային ստանդարտներին, դատավորների և դատախազներիէթիկայի կանոնների մշակումը, պաշտոնյաների կողմից գույքի և եկամտի սխալ հայտարարագրմանդեպքում պատասխանատվության սահմանումը, դատավորների աշխատավարձերի բարձրացումը ևայլն։ Այս գործողությունների ծրագրում նշված համարյա բոլոր միջոցառումները միաժամանակներառված են նաև ՄԱԿ-ի, Եվրոպայի խորհրդի «Քրեական իրավունքի մասին» և «Քաղաքացիականիրավունքի մասին» կոնվենցիաներում, ԳՐԵԿՈ-ի ու ՏՀԶԿ-ի առաջարկություններում։80. 2005թ. մայիսին ՀՀ-ը ստորագրել է Միավորված ազգերի «Կոռուպցիայի դեմ» կոնվենցիան (ՄԱԿԴԿ) 121 ,որը վավերացվել է ՀՀ Ազգային ժողովի կողմից« 2006թ. հոկտեմբերին։ Կոնվենցիան անդրադառնում էկոռուպցիայի կանխարգելիչ միջոցառումներին, կոռուպցիայի քրեականացմանը և օրենքներիկիրառմանը, միջազգային համագործակցությանը, ակտիվների վերականգնմանը, տեխնիկականաջակցությանը և տեղեկատվության փոխանակմանը, ինչպես նաև կոնվենցիայի դրույթներիիրականացման մեխանիզմներին։ 2006թ. դեկտեմբերին Հորդանանում կայացած` ՄԱԿԿԴԿ-ըվավերացրած պետությունների առաջին հանդիպմանը որոշվել է սահմանել մոնիթորինգի մեխանիզմ,որը կպարունակի պարտադիր և կամավոր դրույթներ, ինչպես նաև հիմնել միջազգային հիմնադրամիրավական գծով փորձագետների համար ու մշակել դատական և իրավապահ մարմիններիկարողությունների զարգացման համաշխարհային ծրագիր։Որպես կոնվենցիայի պահանջներիմոնիտորինգի իրականացման նախնական փուլ, Հայաստանը պետք է ՄԱԿ-ի Թմրամոլության ևհանցավորության դեմ գրասենյակին ներկայացնի ՄԱԿ-ի «կոռուպցիայի դեմ» կոնվենցիայի117http://www.oecd.org/corruption/acn.118http://www.oecd.org/document/35/0,2340,en_2649_34857_37846947_1_1_1_1,00.html.119ÝáõÛÝ ï»ÕáõÙ:120http://www.aeplac.am/pdf/enp_ap_arm.pdf.121http://www.unodc.org/pdf/crime/convention_corruption/signing/Convention-e.pdf.2008.doc30

Հայաստանի ինքնագնահատման զեկույցը` վերջինիս կողմից նախապատրաստված հարցաշարերինհամապատասխան։81. 2006թ. մարտին ԱՄՆ «Հազարամյակի մարտահրավեր կորպորացիան» 235.65 միլիոն ԱՄՆ դոլարիհնգամյա համաձայնագիր է ստորագրել Հայաստանի Հանրապետության Կառավարության հետ։ 2006թ.մայիսին ՀՀ Ազգային ժողովը վավերացրեց Հայաստանի Հանրապետության կառավարության և ԱՄՆ«Հազարամյակի մարտահրավեր» կորպորացիայի միջև կնքված համաձայնագիրը։ Ըստ համաձայնագրիՀՀ կառավարությունը կպահպանի Հազարամյակի մարտահրավերների հիմնադրամի չափորոշիչներինկատմամբ ստանձնած իր պարտավորությունը։ Վերջիններս են` (ա) քաղաքականություններ, որոնքխորացնում են ժողովրդավարական գործընթացները, ամրապնդում են դատաիրավական համակարգը ևխթանում են տնտեսությունում մասնավոր հատվածի ներգրավվածության մեծացման հանգամանքը, (բ)տնտեսական աճի միջոցով աղքատության հաղթահարում, (գ) Խորհրդատվական գործընթացներ, որոնցշրջանակներում ակնկալվում է քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչների ներգրավումըայնպիսի որոշումների ընդունման գործընթացում, որոնք ազդում են վերջիններիս զարգացման վրա, (դ)անաչառ ընտրությունների, «բաց» տնտեսության և անկախ դիտորդների, քաղաքացիներիմասնակցության մոնիտորինգի միջոցով առաջընթացի ապահովում։ Այս չափորոշիչներիկատարողականի գնահատման համար մոնիտորինգի կենթարկվի ՀՀ կառավարությանգործունեությունը այնպիսի ոլորտներում, ինչպիսիք են քաղաքական իրավունքների և քաղաքացիականազատությունների,կոռուպցիայի վերահսկելիության, կառավարման արդյունավետության, օրենքիգերակայության, ինչպես նաև «քաղաքացիների ձայնի լսելիության և հաշվետվողականությունը», որոնքկորպորացիայի համար նախանշված են արդարացի կառավարման ցուցանիշներ։82. 2005թ. դեկտեմբերին ստորագրված ՆԱՏՕ-ի հետ ՀՀ Անհատական գործընկերության գործողություններիծրագրով, ՀՀ կառավարությունը պարտավորվել է ակտիվորեն մասնակցել ԳՐԵԿՈ-ի գործունեությաննու իրականացնել ԳՐԵԿՈ-ի առաջարկությունները, իրականացնել ՀՌԻՄԾ-ն, ներդնել պետականպաշտոնյաների կողմից կոռուպցիայի կանխարգելման և հետապնդման հստակ և թափանցիկհաշվետվողականության մեխանիզմ, բարելավել իրազեկումը կոռուպցիայի վերաբերյալ` պետականպաշտոնյաների ուսուցման և վերապատրաստման միջոցով 122 ։83. Հայաստանի Հանրապետության միջազգային պայմանագրերով ստանձնած հակակոռուպցիոնպարտավորությունների մանրամասն նկարագրությունը, կատարման ընթացքը, առկա խնդիրներն ուդրանց հասնելու վերաբերյալ առաջարկությունները տրված են սույն ռազմավարությանհամապատասխան ոլորտային բաժիններում։122ܲîú-Ç Ñ»ï г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý Ýѳï³Ï³Ý ·áñÍÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Íñ³·ÇñÁ ëïáñ³·ñí»É ¿ 2005Ã.¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 16-ÇÝ:2008.doc31

ԳԼՈՒԽ II.ՀՀ ՀԱԿԱԿՈՌՈՒՊՑԻՈՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ 2008-2012ԹԹ.2.1. կոռուպցիայի դեմ պայքարի արդյունավետ, համակարգված քաղաքականությունը84. ՀՀ կառավարությունը Հայաստանում հակակոռուպցիոն քաղաքականության արդյունավետ ևհամակարգված իրականացումն ապահովում է կոռուպցիայի դեմ պայքարի քաղաքականությանտարրերը ՀՀ Հակակոռուպցիոն ռազմավարության և դրա իրականացման միջոցառումների 2008-2012թթ.ծրագրի արդյունքների և միջոցների ամբողջականացնելու միջոցով։85. ՀՀ Հակակոռուպցիոն քաղաքականության արդյունավետ և համակարգված իրականացումնապահովելու նպատակով ՀՀ կառավարությունը 2008-2012թթ. շարունակելու է հետևողականորեն.• կիրառել կոռուպցիայի դեմ պայքարի միջազգային գործիքները, այդ թվում` ՄԱԿ-ի և ԵԽկոնվենցիաները, գործընկերային գնահատման կառույցները, և կոռուպցիայի դեմ պայքարիմիջազգային լավագույն փորձը` դրանց վերլուծության, տեղայնացման և ներդրման միջոցով։• ձևավորել կոռուպցիայի դեմ պայքարում հանրային աջակցություն` քաղաքացիականհասարակության գործուն մասնակցության և հանրային քարոզչության միջոցով։• ապահովել ՀՀ հակակոռուպցիոն քաղաքականության պարբերական վերանայումն ուճշգրտումը, ինչպես նաև դրա ներդաշնակությունը այլ ոլորտներում և բնագավառներում վարվողպետական քաղաքականության գերակայություններին` ՀՌԻՄԾ միջոցառումներիիրականացման և դրանց նախնական ու միջանկյալ արդյունքների շարունակականմոնիտորինգի, կանոնավոր գնահատման և քաղված դասերի ներառման միջոցով։• ապահովել կոռուպցիայի դեմ պայքարի քաղաքականության իրականացման համարպատասխանատու մարմինների արդյունավետ և համակարգված գործունեությունը` այդմարմինների գործառույթների տարանջատման, մասնագիտական կարողություններիզարգացման, դրանց գործունեության նկատմամբ վերահսկողության սահմանման և այդմարմինների միջև արդյունավետ համագործակցության ապահովման միջոցով։• համաչափորեն կիրառել հակակոռուպցիոն քաղաքականության հիմնական միջոցները`կոռուպցիայի կանխարգելումը, բացահայտումն ու պատասխանատվության ենթարկումը,հանրության կրթությունը և քարոզչությունը` օրենսդրության կատարելագործման ևկոռուպցիայի հետագա քրեականացման, ինստիտուցիոնալ բարեփոխումների և իրավականնորմերի հետևողական կիրարկման միջոցով։2008.doc32

2.2. ՀՀ Հակակոռուպցիոն ռազմավարության և դրա իրականացման միջոցառումների ծրագրի հիմնականսկզբունքներն, նպատակներն ու ակնկալվող արդյունքները86. ՀՀ Հակակոռուպցիոն ռազմավարության և դրա իրականացման միջոցառումների ծրագրի հիմնականքաղաքական ուղենիշներն ու սահմանված թիրախները խարսխված են ՀՀ կառավարության ծրագրում ևՀՀ Նախագահի նախընտրական ծրագրում պետական կառավարման արդյունավետ համակարգիձևավորման և կոռուպցիայի դեմ պայքարի ուղղությամբ ստանձնած պարտավորությունների վրա։87. Միաժամանակ, ՀՌԻՄԾ նպատակները և խնդիրները տարանջատված են ըստ ակնկալվողարդյունքների` վերջնական (ազդեցություն), միջանկյալ և նախնական մակարդակներում։ Ընդ որում,յուրաքանչյուր մակարդակում ակնկալվող արդյունքներին ներկայացվող հիմնական պահանջներն են.դրանց շոշափելիությունը, իրատեսականությունը, չափելիությունը և համադրելիությունը։88. ՀՌԻՄԾ իրականացումից ակնկալվող վերջնական և միջանկյալ արդյունքների 2012թ. թիրախներըհամապատասխանում են Կենտրոնական և արևելյան Եվրոպայի երկրների (ԿԱԵ) խմբի պետականկառավարման արդյունավետության 2007թ. միջին ցուցանիշներին, որոնք ընդհանուր առմամբգերազանցում են, թե’ ԵԿԱ, թե’ ՄՑԵ երկրների խմբի միջին ցուցանիշներին։ Կառավարմանարդյունավետության ոլորտում ԿԱԵ երկրների ընթացիկ միջին ցուցանիշները բնութագրական ենառավելապես Բուլղարիայի, Ռումինիայի և Հունգարիայի համար։ Հետևաբար, նշված երկրներիցուցանիշներն այս ոլորտում հիմնականում համընկում են Հայաստանի համար 2012թ. սահմանվածթիրախներին։89. ՀՌԻՄԾ հիմնական նպատակը և ակնկալվող վերջնական արդյունքը Հայաստանում կոռուպցիայիընդհանուր մակարդակի էական կրճատումն է։ Մասնավորապես, ՀՀ կառավարությունն ակնկալում է, որՀՌԻՄԾ իրականացման արդյունքում 2012թ. կվերանա կոռուպցիայի համակարգային բնույթը,նշանակալիորեն կսահմանափակվի դրա տարածվածության աստիճանը, կմեծանա քաղաքացիներինմատուցվող հանրային ծառայությունների որակը, զգալիորեն կբարելավվի սոցիալական արդարությանընկալումը տնային տնտեսությունների և գործարարների շրջանում, կամրապնդվի երկրումքաղաքական համակարգի կայունությունը, նախապայմաններ կստեղծվեն տնտեսությանարտադրողականության բարձրացման համար` մեծացնելով երկրի մրցունակությունը և տնտեսությանգրավչությունը ներդրումների համար։90. ՀՌԻՄԾ իրականացման վերջնական արդյունքները կգնահատվեն Կոռուպցիայի ընկալման համաթիվ(ԹԻ) և Կոռուպցիայի հսկողության համաթիվ (ՀԲԻ) ցուցիչներով։91. ՀՌԻՄԾ իրականացման վերջնական արդյունքների 2012թ. թիրախները սահմանվում են.• Կոռուպցիայի ընկալման համաթիվ (ԹԻ)` 4.1 միավոր (2007 թվականի 3.0-ի փոխարեն),• Կոռուպցիայի հսկողության համաթիվ (ՀԲԻ)` -0.05 միավոր` (2007 թվականի -0.58-ի փոխարեն)։92. Ընթացիկ իրավիճակի և 2012թ. թիրախի միջև առկա խզումը ԿԸՀ և ԿՀՀ համաթվերի համար կազմում էհամապատասխանաբար 11.0% (1.1 միավոր 0-10 միջակայքում) և 10.6% (0.53 միավոր -2.5-2.5միջակայքում) միջակայքային տոկոսային կետ։93. ՀՌԻՄԾ միջանկյալ արդյունքները գործառնական, վարչական և քաղաքական կոռուպցիայիմակարդակների էական կրճատումն է։94. Մասնավորապես, ՀՀ կառավարությունն ակնկալում է, որ 2012թ. գործառնական կոռուպցիայիմակարդակի կրճատման արդյունքում կբարձրանա կառավարման արդյունավետությունը, կբարելավվենկարգավորման որակն ու կառավարման գործառույթները և կբարձրանա տեղականինքնակառավարման համակարգի արդյունավետությունը։ Գործառնական կոռուպցիայի մակարդակիկրճատման ՀՌԻՄԾ միջանկյալ արդյունքի 2012թ. թիրախները սահմանվում են.• Կառավարման արդյունավետության բարձրացում. Կառավարման արդյունավետությանհամաթիվ (ՀԲԻ)` 0.15 միավոր (2007 թվականի -0.16-ի փոխարեն)։• Կարգավորման որակի և կառավարման գործառույթների բարելավում. Կարգավորման որակիհամաթիվ (ՀԲԻ)` 0.37 միավոր (2007 թվականի 0.26-ի փոխարեն)։2008.doc33

95. Նախանշված թիրախների և առկա վիճակի միջև խզումը նշանակալի չէ և հիմնականում ենթադրում էնշված ուղղություններով ընթացիկ բարեփոխումների շարունակականության ապահովում։96. ՀՀ կառավարությունն ակնկալում է, որ 2012թ. վարչական կոռուպցիայի մակարդակի կրճատմանարդյունքում էականորեն կբարձրանա օրենքի գերակայության ապահովման մակարդակը, կտրուկկմեծանա դատական համակարգի անկախության աստիճանը, կբարձրանա պաշտոնի չարաշահումներիհայտնաբերման և հետապնդման մակարդակը, էականորեն կբարձրանա կառավարման մարմիններիհաշվետվողականության և թափանցիկության մակարդակը, ինչպես նաև կամբողջականացվիհակակոռուպցիոն քաղաքականության իրականացման ինստիտուցիոնալ համակարգը։ Վարչականկոռուպցիայի մակարդակի կրճատման ՀՌԻՄԾ միջանկյալ արդյունքի 2012թ. թիրախները սահմանվումեն.• Օրենքի գերակայության ապահովման մակարդակի բարձրացում. Օրենքի գերակայությանհամաթիվ (ՀԲԻ)` -0.15 միավոր (2007 թվականի -0.52-ի փոխարեն)։• Կառավարման մարմինների գործունեության հաշվետվողականության, թափանցիկության ևհրապարակայնության մակարդակի բարձրացում. Ձայնի լսելիության ևհաշվետվողականության համաթիվ (ՀԲԻ)` -0.47 միավոր (2007 թվականի -0.72-ի փոխարեն)։97. Վարչական կոռուպցիայի կրճատման նշված թիրախների և ընթացիկ վիճակի միջև առկա խզումն զգալիէ և հիմնականում ենթադրում է նշված ուղղություններով արմատական քայլերի հետևողականիրականացում։ Գործառնական կոռուպցիայի մակարդակի կրճատման թիրախների համեմատ,վարչական կոռուպցիայի մակարդակի կրճատման թիրախներն առավել հավակնոտ են։98. ՀՀ կառավարությունն ակնկալում է, որ 2012թ. քաղաքական կոռուպցիայի մակարդակի կրճատմանարդյունքում կմեծանա քաղաքական կայունությունը, կբարձրանա քաղաքական իրավունքների ևքաղաքացիական ազատությունների, այդ թվում` քաղաքական բազմակարծության և մասնակցության,խոսքի և դավանանքի ազատության, միավորվելու, կազմակերպվելու աստիճանը, կկատարելագործվենընտրական գործընթացները, կմեծանա լրատվամիջոցների անկախության և կայունության աստիճանը,կհզորանա քաղաքացիական հասարակությունը և կընդլայնվի կառավարման գործընթացներինքաղաքացիական մասնակցությունը, էականորեն կբարելավվի շահերի խմբերի և շահերի բախումներիկարգավորումը և կապահովվի արդյունավետ հակամենաշնորհային քաղաքականությանիրականացումը։ Քաղաքական կոռուպցիայի մակարդակի կրճատման ՀՌԻՄԾ միջանկյալ արդյունքի2012թ. թիրախները սահմանվում են.• Քաղաքական կայունության բարձրացում. Քաղաքական կայունության համաթիվ (ՀԲԻ)` 0.23միավոր (2007 թվականի -0.30-ի փոխարեն)• Քաղաքական իրավունքների և քաղաքացիական ազատությունների ապահովման մակարդակիբարձրացում և ընտրական գործընթացների կատարելագործում. Քաղաքական իրավունքներիհամաթիվ/ԱԱ (ՖՀ)` 2 միավոր (2007 թվականի 5-ի փոխարեն), Քաղաքացիականազատությունների համաթիվ/ԱԱ (ՖՀ)` 2 միավոր (2007 թվականի 4-ի փոխարեն)։99. Քաղաքական կոռուպցիայի մակարդակի կրճատման նշված թիրախների և ընթացիկ վիճակի միջև առկախզումը էական է և ենթադրում է նշված ուղղություններով արմատական փոփոխություններիիրականացում` քաղաքացիական հասարակության կառույցների լայն ներգրավմամբ։ Քաղաքացիականհասարակության զարգացման համեմատաբար դրական միտումները ամուր հիմք են ծառայումկառավարման մարմինների և քաղաքացիական հասարակության կառույցների միջև արդյունավետհամագործակցություն ծավալելու համար։ Ընդ որում, թե’ գործառնական, թե’ վարչական կոռուպցիայիմակարդակի կրճատման թիրախների համեմատ, քաղաքական կոռուպցիայի մակարդակի կրճատմանթիրախներն ամենահավակնոտ են, իսկ մարտահրավերների սպեկտրն առավել լայն է և ընդգրկուն։100. ՀՌԻՄԾ իրականացման միջանկյալ արդյունքների 2012թ. թիրախները, ըստ կոռուպցիայի տեսակների`գործառնական, վարչական և քաղաքական կոռուպցիայի մակարդակների գնահատման համարընտրված ցուցիչների, ամփոփված են աղյուսակ 16-ում։2008.doc34

Աղյուսակ 16. ՀՌԻՄԾ իրականացման ակնկալվող արդյունքները, ընթացիկ և թիրախ ցուցիչները, թիրախային խզումը միջակայքերը, վերջնական և միջանկյալարդյունքների մակարդակներումԱՐԴՅՈՒՆՔ ՑՈՒՑԻՉ ԸՆԹԱՑԻԿ ՑՈՒՑԻՉ ԹԻՐԱԽ ԽԶՈՒՄ ՄԻՋԱԿԱՅՔՄԱԿԱՐԴԱԿ ՀԱՄԱԹԻՎ/ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅՈՒՆ(ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆ)ՎԵՐՋՆԱԿԱՆԱՐԴՅՈՒՆՔՄԻՋԱՆԿՅԱԼԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԿոռուպցիայիընդհանուրմակարդակիկրճատումԳործառնականկոռուպցիայիմակարդակիկրճատումՎարչականկոռուպցիայիմակարդակիկրճատումՔաղաքականկոռուպցիայիմակարդակիկրճատումԿոռուպցիայի ընկալման համաթիվ(ԹԻ)Կոռուպցիայի հսկողության համաթիվ(ՀԲԻ)Կարգավորման որակ(ՀԲԻ)Կառավարման արդյունավետություն(ՀԲԻ)Օրենքի գերակայություն(ՀԲԻ)Ձայնի լսելիություն ևհաշվետվողականություն (ՀԲԻ)Քաղաքական կայունություն(ՀԲԻ)Քաղաքական իրավունքներ/ԱԱ(ՖՀ)Քաղաքացիական ազատություններ/ԱԱ(ՖՀ)ՄԻԱՎՈՐ/ԿԱՐԳ(ՏԱՐԻ)3.0/99(2007)-0.58/35(2006)0.26/59(2006)-0.16/51(2006)-0.52/38(2006)-0.72/27(2006)-0.30/35(2006)5(2007)4(2007)ՄԻԱՎՈՐ/ԿԱՐԳ(ՏԱՐԻ)4.1(2012)-0.05(2012)0.37(2012)0.15(2012)-0.15(2012)0.47(2012)0.23(2012)2(2012)ՄԻԱՎՈՐ % ԿԵՏ ՑԱԾՐ - ԲԱՐՁՐ1.1 11.0% 0փ100.53 10.6% -2.5փ2.50.11 2.2% -2.5փ2.50.31 6.2% -2.5փ2.50.37 7.4% -2.5փ2.51.19 23.8% -2.5փ2.50.53 10.6% -2.5փ2.53 50.0% 7փ12(2012) 2 33.3% 7փ1

2.3. ՀՀ Հակակոռուպցիոն ռազմավարության և դրա իրականացման 2008-2012 թթ. միջոցառումներիծրագրի հիմնական (առաջնահերթ) ուղղություններն ու խնդիրները101. ՀՌԻՄԾ իրականացման հիմնական խնդիրը կոռուպցիայի կրճատման մակարդակի միջանկյալարդյունքների ապահովումն է` կոնկրետ ոլորտներում և բնագավառներում։ՀՌԻՄԾ հիմնական ուղղություններն են.102. ՀՌԻՄԾ շրջանակներում ներառված ոլորտների և բնագավառների զարգացմանքաղաքականության և դրանք կարգավորող ՀՀ օրենսդրության կատարելագործում.• Կարգավորման քաղաքականության կանխատեսելիության չափորոշիչների սահմանում`միջազգային չափանիշներին և լավագույն փորձին համապատասխան կարգավորմանմեխանիզմների և ընթացակարգերի հետագա պարզեցում և հստակեցում։• Օրենսդրական և ենթաօրենսդրական ակտերում առկա կոռուպցիոն ռիսկերի կրճատմանըմիտված դրույթների ամրագրում։• Օրենսդրական և ենթաօրենսդրական ակտերի հետևողական կիրարկման ևհամապատասխանության նկատմամբ վերահսկողության մեխանիզմների ամրագրում։• Օրենսդրությամբ սահմանված գործառույթների իրականացման թերացումների համարհամարժեք պատասխանատվության միջոցների սահմանում։• Օրենսդրության մեջ առկա հակասությունների և գործառույթների կրկնություններիբացահայտում և վերացում։• Օրենսդրության համապատասխանեցում կոռուպցիայի դեմ պայքարին միտվածմիջազգային պայմանագրերի և հանձնառությունների պահանջներին։103. Պետական մարմինների գործունեության թափանցիկության, հրապարակայնության ևհաշվետվողականության ապահովման ինստիտուցիոնալ կարողությունների զարգացում, դրանցգործունեության նկատմամբ վերահսկողության ընթացակարգերի կատարելագործում, պետականմարմինների միջև արդյունավետ հաղորդակցության և համագործակցության ապահովում• Պետական և համայնքային ծառայողների վարքագծի և շահերի բախման օրենսդրականկարգավորում` պետական ծառայողների համար եվրոպական միասնական վարքագծիկանոնների կիրառմամբ, մասնագիտական ծառայությունների համար վարքագծիկանոնակարգերի ընդունում։• Պետական և համայնքային ծառայողների վարքագծի կանոնների, շահերի`այդ թվումպետական պաշտոնյաների գույքի և եկամուտների հայտարարագրման, պետականծառայողների վարքագիծը կանոնակարգող օրենսդրությամբ սահմանված այլպարտավորությունների կատարման նկատմամբ ներքին և արտաքին վերահսկողությանսահմանում, վերահսկողություն իրականացնող կառույցների կարողություններիզարգացում և դրանց միջև արդյունավետ հաղորդակցության և համագործակցությանընթացակարգերի սահմանում։• Պետական և համայնքային ծառայողների վարքագիծը կանոնակարգող օրենսդրությամբսահմանված պարտավորությունների թերի կատարման համար համարժեքպատասխանատվության սահմանում, կիրառման նկատմամբ վերահսկողությանիրականացում։• Պետական մարմինների գործառույթների տարանջատում, դրանց կառուցվածքիբարելավում, պետական մարմինների աշխատակիցների մասնագիտականչափորոշիչների սահմանում, աշխատակազմի կարողությունների զարգացում,աշխատանքի արդյունավետության գնահատման համակարգերի ներդրում, պետականծառայողների վարձատրության և սոցիալական ապահովության համակարգերիբարելավում։

• Պետական և համայնքային մարմինների և դրանց պաշտոնյաների գործունեությանթափանցիկությունն ապահովող օրենսդրության կատարելագործում և ինստիտուցիոնալկարողությունների զարգացում, այդ թվում` պետական մարմինների գործունեությանթափանցիկության չափորոշիչների և միասնական ընթացակարգերի և դրանց թերիկատարման համար համարժեք պատասխանատվության սահմանում, կիրառմաննկատմամբ վերահսկողության ապահովում, համապատասխան տեխնիկական միջոցներիև աշխատակազմի գիտելիքների և հմտությունների ապահովում։• Պետական և համայնքային մարմինների և դրանց պաշտոնյաների գործունեությանթափանցիկության օրենսդրական պահանջների կատարման նկատմամբվերահսկողության սահմանում, վերահսկողություն իրականացնող կառույցներիկարողությունների զարգացում։• Պետական և համայնքային մարմինների և դրանց պաշտոնյաների գործունեությանթափանցիկության ապահովումը կանոնակարգող օրենսդրությամբ սահմանվածպարտավորությունների կատարման թերացումների համար։• ՀՌԻՄԾ շրջանակներում ներառված ոլորտներում և համակարգերում հանրայինծառայությունների մատուցման որակի չափորոշիչների սահմանում, դրանցհամապատասխանեցում միջազգային չափանիշներին և լավագույն պրակտիկային այդթվում` ընթացակարգերի, գործարքների և գործառնությունների ժամկետների,գործառնական ծախքերի, ծառայությունների որակի վերաբերյալ քաղաքացիներիընկալման և բավարարվածության աստիճանի գնահատում։• ՀՌԻՄԾ շրջանակներում ներառված ոլորտներում և բնագավառներում արագացվածընթացակարգերով ծառայությունների մատուցման կանոնակարգում, ծառայություններիմատուցման դիմաց պաշտոնական վճարների դրույքաչափերի նվազեցում, պետականմարմինների կողմից քաղաքացիներին մատուցվող ծառայությունների ընթացակարգերումայլ պետական մարմիններից պահանջվող տեղեկատվությունը քաղաքացիների միջոցովստանալու բացառում։• ՀՌԻՄԾ շրջանակներում ներառված ոլորտները և բնագավառները կարգավորողմարմինների գործունեության արդյունավետության գնահատում ու վերահսկողություննիրականացնող կառույցների ու դրանց աշխատակիցների կարողությունների զարգացում,այդ մարմինների և կոռուպցիայի դեմ պայքարի մասնագիտացված կառույցների միջևարդյունավետ հաղորդակցության և համագործակցության ընթացակարգերի սահմանում։104. Կոռուպցիայի քրեականացում, կոռուպցիոն հանցագործությունների բացահայտում և քրեականհետապնդում.• ՀՀ օրենսդրության մեջ կոռուպցիոն հանցագործությունների շրջանակի սահմանում ևդրանց բովանդակության համապատասխանեցում միջազգային ստանդարտներին։• Համարժեք պատիժների սահմանում կոռուպցիոն հանցագործությունների համար, պասիվև ակտիվ կոռուպցիոն հանցագործությունների համար պատիժների տարբերություններիվերացում։• Համարժեք վաղեմության ժամկետների սահմանում։• Կոռուպցիոն հանցագործությունների կատարման արդյունքում ստացված եկամուտներիբռնագրավման և առգրավման մեխանիզմների ամբողջականացում և հստակեցում։• Իրավաբանական անձանց քրեական պատասխանատվության սահմանում։• «Տեղեկություն տրամադրողների» պաշտպանության մեխանիզմների սահմանում։105. Քաղաքական կայունության, քաղաքական իրավունքների և քաղաքացիական ազատություններիապահովման մակարդակի բարձրացում և ընտրական գործընթացների կատարելագործում.2008.doc37

• Զանգվածային լրատվության միջոցների և լրագրողների հանդեպ ճնշումների բացառման,օրենսդրական պահանջների կատարման նկատմամբ վերահսկողության խստացում,ճնշումների կիրառման դեպքերի բացահայտում, խստացում և պատասխանատվությանկիրառման նկատմամբ վերահսկողության ապահովում։• Զանգվածային լրատվության ոլորտը կարգավորող մարմինների մասնագիտականանկախության և ինքնուրույնության ապահովում, զանգվածային լրատվամիջոցներիտնտեսական և մասնագիտական անկախության մակարդակի բարձրացում,լրատվամիջոցների հավտարմագրման և գործունեության ազատ միջավայրի ապահովմանօրենսդրական պահանջների նկատմամբ վերահսկողության սահմանում։• Տեղեկատվության ազատության վերաբերյալ օրենսդրական պահանջների կատարմաննկատմամբ վերահսկողության սահմանում, տեղեկատվության ազատությանօրենսդրության և ընթացակարգերի խախտումների համար պատասխանատվությանխստացում։• Ընտրական գործընթացը կանոնակարգող օրենսդրական փաստաթղթերումտարընթերցումների վերացում, ընտրական վեճերի քննության գործընթացիթափանցիկությունն ապահովող ընթացակարգերի հանդեպ վերահսկողության խստացում։• Ընտրողների գրանցման ընթացակարգերի շարունակական կատարելագործում ևընտրողների ռեգիստրում անճշտությունների բացահայտման գործընթացի նկատմամբվերահսկողության խստացում։• Նախընտրական միջավայրի արդյունավետ դիտարկումների ընթացակարգերիսահմանում և օրենսդրության պահանջների խախտումերի համարպատասխանատվության խստացում, նախընտրական քարոզչության գործընթացումլրատվամիջոցների կողմից` անկախ նրանց սեփականության ձևից, հավասարպայմանների ապահովման նկատմամբ վերահսկողության խստացում և խախտումներիհամար պատասխանատվության խստացում։• Ընտրական գործընթացում վարչական ռեսուրսի օգտագործման նկատմամբվերահսկողության սահմանում և քարոզչության հավասար պայմանների ուքաղաքացիների ազատ կամքի վրա ազդելու նպատակով վարչական ռեսուրսի կիրառմանհամար պաասխանատվության խստացում, ընտրական քարոզարշավի ֆինանսավորումըկանոնակարգող օրենսդրության և ընթացակարգերի կատարելագործում և դրանցպահանջների կատարման վերահսկողության խստացում։106. Կոռուպցիայի հիմնախնդրի, տեսակների ու դրսևորումների, դրա հետևանքների ուվտանգավորության աստիճանի վերաբերյալ քաղաքացիների կրթություն.• Կոռուպցիայի հիմնախնդիրը, տեսակներն ու դրսևորումները, կոռուպցիայի հետևանքներնու վտանգավորության աստիճանը լուսաբանող և հասարակության մեջ կոռուպցիայիհանդեպ բացասական վերաբերմունքի արմատավորմանը և կոռուպցիայի հանդեպանհանդուրժողականության ձևավորմանն ուղղված կանոնավոր տեղեկատվականծրագրերի և քարոզարշավների կազմակերպում` քաղաքացիական հասարակությանկառույցների լայն ներգրավմամբ։• Կոռուպցիայի հիմնախնդրի և կոռուպցիայի դեմ պայքարի վերաբերյալ թեմատիկայիդասավանդում հանրակրթության և մասնագիտական կրթության մակարդակներում,ինչպես նաև քաղաքացիական կրթության ծրագրերում։• Կոռուպցիայի դեմ պայքարի թեմատիկայի պարտադիր դասավանդում հանրայինծառայողների ուսուցման և վերապատրաստման ծրագրերի շրջանակներում։• Կոռուպցիայի դեմ պայքարի հիմնախնդիրների ուսումնասիրության և գիտականհետազոտությունների իրականացման պետական պատվերի ձևավորում։2008.doc38

• Իրավական տեղեկատվության կանոնավոր, հետևողական և շարունակականմատչելիության ապահովում, այդ թվում` հաղորդակցության էլեկտրոնային միջոցներովծանուցման մեխանիզմով։107. Կոռուցիայի դեմ պայքարի պետական քաղաքականության ձևավորմանն ու իրականացմանըքաղաքացիական հասարակության արդյունավետ մասնակցության ապահովում.• Կոռուպցիայի դեմ պայքարի պետական քաղաքականությանը քաղաքացիականհասարակության գործուն աջակցության ապահովում` ՀՌԻՄԾ և դրա իրականացմանընթացիկ արդյունքների վերաբերյալ հանրությանը և քաղաքացիական հասարակությանկառույցներին կանոնավոր իրազեկման միջոցով։• Քաղաքացիական հասարակության կողմից ՀՌԻՄԾ շրջանակներում ներառվածոլորտներում և համակարգերում առկա կոռուպցիոն ռիսկերի, իրականացվողմիջոցառումների և դրանց արդյունքների մոնիտորին գի և գնահատման արդյունավետմեխանիզմների սահմանում։• Պետական և համայնքնային մարմինների կողմից մատուցվող հանրայինծառայությունների, այդ թվում` պետական և համայնքային բյուջեների միջոցների հաշվինիրականացվող ծրագրերի, և այդ մարմինների պաշտոնյաների գործունեությաննկատմամաբ քաղաքացիական հասարակության վերահսկողության/մոնիտորինգիգործուն մեխանիզմների սահմանում։• Քաղաքացիական հասարակության և պետական ու համայնքային մարմինների միջևակտիվ երկխոսության մեխանիզմների և համագործակցության տարբեր մոդելներիներդրում, այդ թվում` պետական և համայնքային մարմինների կողմից որոշծառայությունների մատուցման պատվիրակում քաղաքացիական հասարակությանկառույցներին, որոշումների կայացմանը քաղաքացիական հասարակության ներգրավմանառկա մասնակցային մեխանիզմների կիրառում։• Զանգվածային լրատվամիջոցներում հրապարակված կոռուպցիոն ռիսկերին ևկոռուպցիայի դրսևորումներին վերաբերվող տեղեկատվությանն արդյունավետարձագանքման մեխանիզմների ներդրում և դրանց կիրառման նկատմամբվերահսկողության սահմանում։• Պետական և համայնքային մարմինների և դրանց պաշտոնյաների գործունեությանվերաբերյալ քաղաքացիների և քաղաքացիական հասարակության կառույցներիդիմումներին, առաջարկներին և բողոքներին, տեղեկություն ստանալու հարցումներին,այդ թվում` զանգվածային լրատվամիջոցների հրապարակումներին, արդյունավետարձագանքման մեխանիզմների ներդրում և դրանց կիրառման նկատմամբվերահսկողության սահմանում։108. Մասնավոր հատվածում կոռուպցիայի կրճատմանը նպաստող գործարար միջավայրի ձևավորում,թափանցիկության, հաշվետվողականության և օրինականության խթանում.• Աջակցություն գործարարների ինքնակարգավորման կառույցների կողմիցձեռնարկությունների կորպորատիվ կառավարման չափորոշիչների և գործարար էթիկայիմիասնական կանոնների սահմանմանը` միջազգային չափանիշներին և լավագույնփորձին համապատասխան։• Աջակցություն ձեռնարկությունների կորպորատիվ կառավարման չափորոշիչներիկիրառմանը` գործարարների ինքնակարգավորման կառույցների կողմիցձեռնարկությունների կառավարման գնահատման համակարգի ներդրման և պետականգնումների համակարգում այդ գնահատման արդյունքների կիրառման միջոցով։• Տնտեսական մրցակցության օրենսդրության դրույթները խախտող, հակամրցակցայինվարքագիծ դրսևորող, շուկայում գերիշխող դիրքը կամ մենաշնորհը չարաշահող2008.doc39

տնտեսվարողների նկատմամբ պատասխանատվության խստացում և համապատասխանդեպքերի լայն լուսաբանում։• Սպառողների իրավունքների պաշտպանության օրենսդրական երաշխիքների հետագաբարելավում և դրանց իրականացումն ապահովող պետական և համայնքայինմարմինների և քաղաքացիական հասարակության կառույցների ինստիտուցիոնալկարողությունների զարգացում։• Ձեռնարկատիրական գործունեության որոշ տեսակների համար լիցենզավորմանպահանջի փոխարինում ապահովագրական մեխանիզմով։Մասնավորապես,տնտեսվարողների կողմից ծառայությունների մատուցման արդյունքում սպառողներինպատճառված վնասի հատուցումը երաշխավորելու նպատակով լիցենզավորման ենթակաձեռնարկատիրական գործունեության որոշ տեսակների համար պարտադիրապահովագրության համակարգերի ներդրում ։109. Կոռուպցիայի դեմ պայքարի մասնագիտացված մարմինների ինստիտուցիոնալ կարողություններիզարգացում` միջազգային չափանիշներին և լավագույն փորձին համապատասխան.• Կոռուպցիայի դեմ պայքարի քաղաքականության համակարգման համարպատասխանատու մարմնի` Կոռուպցիայի դեմ պայքարի խորհրդի ինստիտուցիոնալկարողությունների զարգացում։• Կոռուպցիայի բացահայտման մասնագիտացված մարմինների, այդ թվում` ՀՀԿառավարությանն առընթեր Ոստիկանության, ՀՀ Կառավարությանն առընթեր Ազգայինանվտանգության ծառայության, ՀՀ Դատախազության, և այլ մարմիններիինստիտուցիոնալ կարողությունների զարգացում։• Կոռուպցիայի դեմ պայքարի մասնագիտացված կառույցների, մարմիններիհամակարգված գործունեության ապահովում• Կոռուպցիայի դեմ պայքարի քաղաքականության , այդ թվում` միջազգայինպայմանագրերով ստանձնած ՀՀ պարտավորություների և հանձնառություններիիրականացման մոնիտորինգի և արդյունքների գնահատման համակարգի ձևավորում ուզարգացում։• Համագործակցություն կոռուպցիայի դեմ պայքարի ոլորտում գործող հեղինակավորմիջազգային կազմակերպությունների հետ։110. Նշված ուղղություններով ՀՌԻՄԾ շրջանակներում նախանշված ոլորտներում և բնագավառներումիրականացվելու են կոնկրետ միջոցառումներ` ուղղված հստակ, շոշափելի և չափելի վերջնականելքային արդյունքների ապահովմանը 123 .123 ÎáéáõåódzÛÇ ¹»Ù å³Ûù³ñÇ ËݹÇñÝ»ñÝ áõ áõÕÕáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Áëï áÉáñïÝ»ñÇ ¨ µÝ³·³í³éÝ»ñÇÙ³Ýñ³Ù³ëÝ ß³ñ³¹ñí³Í »Ý ëáõÛÝ é³½Ù³í³ñáõÃÛ³Ý 4-ñ¹ ·ÉËáõÙ:2008.doc40

2.4. Հակակոռուպցիոն քաղաքականություն իրականացնող մարմիններ111. Հայաստանի Հանրապետությունում հակակոռուպցիոն պետական քաղաքականությանամբողջական և արդյունավետ իրականացման, կոռուպցիայի դեմ պայքարում ընդգրկվածպետական մարմինների գործունեության համադրման, կոռուպցիայի պատճառների վերացման,դրա կանխարգելման ուղղությամբ տարվող պետական քաղաքականությունը կատարելագործելունպատակով ՀՀ նախագահի 2004թ. հունիսի 1-ի հրամանագրով ստեղծվեց Կոռուպցիայի դեմպայքարի խորհուրդ (այսուհետ` Խորհուրդ)` ՀՀ վարչապետի նախագահությամբ։ Խորհրդիկազմում ընդգրկված են ՀՀ ԱԺ նախագահի տեղակալը, ՀՀ վերահսկիչ պալատի նախագահը, ՀՀկառավարության աշխատակազմի ղեկավարը,ՀՀ արդարադատության նախարարը, ՀՀնախագահի օգնականը և վերահսկողական ծառայության ղեկավարը, ՀՀ գլխավոր դատախազը, ՀՀԿենտրոնական բանկի նահագահը, ՀՀ Տնտեսական մրցակցության պաշտպանության պետականհանձնաժողովի նախագահը։112. Խորհրդի հիմնական գործառույթներն են՝• համակարգել ՀՀ հակակոռուպցիոն ռազմավարության ծրագրի միջոցառումներիիրականացման աշխատանքները ևդիտարկումներ (մոնիտորինգ) իրականացնել դրանցնկատմամբ,• հաստատել հակակոռուպցիոն ռազմավարության իրականացման մոնիտորինգիհանձնաժողովի կազմը,• քննարկել հակակոռուպցիոն ռազմավարության իրականացման մոնիտորինգիհանձնաժողովի կողմից ներկայացված առաջարկությունները,• համադրել համապատասխան լիազորություններով օժտված մարմիններիգործունեությունը՝ կոռուպցիոն դրսեւորումների կանխարգելմանն ուղղվածմիջոցառումների մշակման ընթացքում,• ձեռնարկել միջոցներ հակակոռուպցիոն ռազմավարությունից եւ միջազգայինպարտավորություններից ու հանձնառություններից բխող՝ ՀՀ ստանձնած այլմիջոցառումների իրականացման համար• ապահովել կոռուպցիայի դեմ պայքարի գործընթացում տարածաշրջանային եւմիջազգային կազմակերպությունների հետ համագործակցությունը,• կազմակերպել եւ համակարգել Հայաստանի Հանրապետության գերատեսչականհակակոռուպցիոն ծրագրերի մշակման եւ իրականացման գործընթացը• իր աշխատանքների արդյունքների վերաբերյալ յուրաքանչյուր կիսամյակ զեկույցներկայացնել Հայաստանի Հանարապետության Նախագահին։113. Խորհրդի առջև դրված խնդիրների ու նպատակներին հասնելու համար, Խորհուրդն օժտված չիեղել հակակոռուպցիոն արդյունավետ քաղաքականության մի շարք կարևոր գործառույթներով.կոռուպցիայի կանխարգելման վերաբերյալ գիտելիքների ընդլայնում և տարածում, կոռուպցիայիդեմ պայքարում քաղաքացիական հասարակության ներգրավում, կոռուպցիոն դեպքերիվերաբերյալ քաղաքացիների դիմումներին, զանգվածային լրատվության միջոցներիհրապարակումներին արձագանքելը։114. 2004-2007թթ. Խորհուրդը կազմակերպել է տասից ավելի նիստեր, միջին հաշվով եռամսյակը մեկանգամ, հիմնականում քննարկել է հակակոռուպցիոն ռազմավարությամբ սահմանվածմիջոցառումների կատարման ընթացքը, առանձին ոլորտներում և բնագավառներում կատարվածաշխատանքները, մասնավորապես. ՀՀ գլխավոր դատախազության, ՀՀ կենտրոնական բանկի, ՀՀտնտեսական մրցակցության պաշտպանության պետական հանձնաժողովի, ՀՀ վճռաբեկդատարանի, ՀՀ ԿԱ հարկային պետական ծառայության, ՀՀ ԿԱ մաքսային պետական կոմիտեի, ՀՀԱԺ վերահսկիչ պալատի, ՀՀ պետական կառավարման համակարգի բարեփոխումներիհանձնաժողովի գործունեությանը, ինչպես նաև անդրադարձել քաղաքացիական ծառայության, ՀՀհակակոռուպցիոն ռազմավարության և դրա իրականացման միջոցառումներին վերաբերող2008.doc41

ոլորտներին 124 ։ Քննարկումների արդյունքները, սակայն քաղաքականության կոնկրետմիջոցառումների չեն վերածվել։115. Խորհուրդն անդրադարձել է նաև ՀՀ հակակոռուպցիոն ռազմավարության մոնիտորինգիհանձնաժողովի առաջարկություններին, միջազգային կոնվենցիաներով և համաձայնագրերովկոռուպցիայի դեմ պայքարի ոլորտում ՀՀ ստանձնած պարտավորությունների ևհանձնառությունների կատարման ընթացքին, միջանկյալ զեկույցներին ու գնահատականներին,որոնց ապահովման նպատակով սահմանվել են կոնկրետ հանձնարարականներ և կայացվելորոշումներ։116. ՀՀ կառավարության պատվերով կոռուպցիայի մակարդակի գնահատման, առանձինբնագավառներում կոռուպցիայի տարածվածության և միտումների, կոռուպցիոն ռիսկերիգնահատման և դրսևորումների բացահայտման վերաբերյալ ուսումնասիրություններ և հանրայինհարցումներ չեն իրականացվել։ Առանձին ոլորտներում և բնագավառներում կոնկրետհակակոռուպցիոն ծրագրեր և կոռուպցիոն դրսևորումների կանխարգելմանն ուղղվածմիջոցառումներ չեն մշակվել և չեն իրականացվել։117. Խորհրդի կանոնակարգի համաձայն, ստեղծվել է Հակակոռուպցիոն ռազմավարությանիրականացման մոնիտորինգի հանձնաժողով (այսուհետ` Հանձնաժողով) ՀՀ նախագահիօգնականի նախագահությամբ։ Հանձնաժողովը կազմավորված է ՀՀ Ազգային ժողովիպատգամավորական խմբակցությունների և խմբերի, ինչպես նաև նրանց կողմից առաջարկվածհասարակական կազմակերպությունների ներկայացուցիչներից։ Վերջինները ռոտացիոն կարգովփոփոխվում են տարեկան մեկ անգամ՝ Խորհրդի որոշմամբ։ Հանձնաժողովի կազմում ընդգրկվածեն նաև ՀՀ պետական կառավարման մի շարք մարմիների ներկայացուցիչներ։Հանձնաժողովինախագահը և անդամները Հանձնաժողովի աշխատանքներին մասնակցում են հասարակականհիմունքներով։ Հանձնաժողովի որոշումներն ունեն խորհրդատվական բնույթ։118. Հակակոռուպցիոն ռազմավարության իրականացման մոնիտորինգի հանձնաժողովի հիմնականգործառույթներն են.• անցկացնել հակակոռուպցիոն ռազմավարության և գերատեսչական հակակոռուպցիոնծրագրերի իրականացման նկատմամբ դիտարկումներ (մոնիտորինգ)՝ ներգրավելովհասարակայնության, զանգվածային լրատվության միջոցների և քաղաքացիականհասարակության ինստիտուտների ներկայացուցիչներին,• ուսումնասիրել և ընդհանրացնել կոռուպցիայի դեմ պայքարի գործում միջազգայինկազմակերպությունների, ՀՀ պետական մարմինների փորձը և առաջարկություններնախապատրաստել հակակոռուպցիոն պայքարի մեխանիզմների կատարելագործմանվերաբերյալ,• դիտարկումներ իրականացնել ՀՀ միջազգային համաձայնագրերից բխողպարտավորությունների և հանձնառությունների, միջազգային կազմակերպություններիկողմից ներկայացված առաջարկությունների (երաշխավորությունների) ներդրման ևկատարման նկատմամբ,• կոռուպցիոն հնարավոր ռիսկերի բացահայտման նպատակով իրականացնել իրավականնորմատիվ ակտերի նախագծերի փորձաքննություն և ներկայացնել առաջարկություններդրանց կատարելագործման վերաբերյալ։119. Հանձնաժողովն իր առջև դրված խնդիրների լուծման համար իրավունք ունի`• պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմիններից ու այլկազմակերպություններից օրենքով սահմանված կարգով պահանջել և ստանալ իրգործունեության համար անհրաժեշտ տեղեկատվություն, վիճակագրական տվյալներ ուայլ փաստաթղթեր,• Հանձնաժողովի նախագահի հանձնարարությամբ, ստացված փաստաթղթերի հիման վրակատարել դիտարկումներ և հետազոտություններ,124http://www.gov.am/armversion/premier_2/primer_council_6hashvet.htm2008.doc42

• կազմել աշխատանքային խմբեր կամ ենթախմբեր,• առանձին հարցերի քննարկումները նախապատրաստելու համար իր աշխատանքներիններգրավել փորձագետներ, միջազգային կազմակերպությունների ներկայացուցիչներ,• Հանձնաժողովի նիստերին հրավիրել զանգվածային լրատվության միջոցների,միջազգային, հասարակական և այլ կազմակերպությունների ներկայացուցիչներ,անհատներ,• կազմակերպել կոռուպցիայի դեմ պայքարի հարցերին նվիրված համաժողովներ,սեմինարներ, հեռուստահաղորդումներ, ինչպես նաև տարբեր բնույթի այլ քննարկումներ։120. 2004-2007թթ. ընթացքում Հաձնաժողովը հրավիրել է ավելի քան տանսերկու նիստեր, քննարկել ևԽորհրդին առաջարկություններ է ներկայացրել ՀՀ հակակոռուպցիոն ռազմավարության ծրագրի ևդրա իրականացման միջոցառումների,ՀՀ միջազգային համաձայնագրերից, մասնավորապեսGRECO և OECD անցումային տնտեսության երկրների հակակոռուպցիոն ցանցիկազմակերպություններին անդամակցության երաշխավորություն-հանձնարարականներիկատարման ընթացքի, դրանցից բխող պարտավորությունների եւ հանձնառություններիկատարման վերաբերյալ։121. Հանձնաժողովը` հասարակական կազմակերպությունների մասնակցությամբ, ձևավորել էտասներկու աշխատանքնային խմբեր` ՀՀ հակակոռուպցիոն ռազմավարության ծրագրիբաժիններին համապատասխան և դրանց միջոցով կազմակերպել մոնիտորինգի աշխատանքները։Աշխատանքային խմբերի մի մասը նիստեր չի գումարել։ Մի շարք աշխատանքային խմբերիրականացրել են օրենսդրական նախագծերի հակակոռուպցիոն փորձաքննություն, որը սակայնօրենսդրական փոփոխությունների չի հանգեցրել։ Ընդհանուր առմամբ, աշխատանքային խմբերիգործունեությունը շարունակական չի եղել, ինչը հիմնականում պայմանավորված էր որակյալկադրերով համալրված մասնագիտական անձնակազմի բացակայությամբ։122. Հանձնաժողովը գործելով հասարակական հիմունքներով հնարավորություն չի ունեցելձևավորելու լիարժեք կարողություններ մասնագիտական գործունեություն ծավալելու համար։Հանձնաժողովի կազմը և քաղաքացիական միավորումների ներկայացուցիչների ընդգրկմանմեխանիզմները 125 բավարար հիմքեր չեն ապահովել լիարժեք մասնակցային գործընթացիիրականացման համար։ Ավելին, հասարակական կազմակերպությունների առաջադրմանքաղաքականացված մեխանիզմը խոչընդոտում է Հանձնաժողովի գործունեությանըմասնագիտական ներուժի ներգրավմանը։123. Խորհրդի և Հանձնաժողովի գործունեության կազմակերպական-տեխնիկական ապահովումնիրականացնում է ՀՀ Կառավարության աշխատակազմը, որը այդ գործառույթի իրականացմանհամար համապատասխան կառուցվածքային առանձնացված միավոր կամ մասնագետների խումբչունի։ Միջազգային կառույցների տեխնիկական օժանդակության շրջանակներում, անկախփորձագետների կողմից նախապատրաստվել են հակակոռուպցիոն ռազմավարությանմիջոցառումների իրականացման կատարողականի հաշվետվությունը, հաստատվելհանրապետությունում կոռուպցիոն քրեական դեպքերի վիճակագրության վարմանմեթոդաբանությունը, մշակվել են հակակոռուպցիոն ռազմավարության և դրա իրականացմանմիջոցառումների ծրագրում փոփոխությունների ու լրացումերի վերաբերյալառաջարկությունները։124. Ընդհանուր առմամբ, հակակոռուպցիոն քաղաքականության մշակման, հսկողության ևհամակարգման, փոփոխությունների կառավարման, արդյունքների գնահատման գործընթացներըլիարժեք կերպով իրականացնելու համար Խորհրդի ինստիտուցիոնալ կարողությունները, այդթվում մարդկային, նյութական և ֆինանսական միջոցները, բավարար չեն։ ՄիաժամանակՀանձնաժողովը ֆինանսական միջոցների, ինչպես նաև մարդկային կարողություների ունյութական ռեսուրսների բացակայության պայմաններում հնարավորություն չի ունեցել125гë³ñ³Ï³Ï³Ý ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ý»ñ·ñ³íáõÙÁ ¨ Ù³ëݳÏóáõÃÛáõÝÁ ѳÝÓݳÅáÕáíÇ ³ß˳ï³ÝùÝ»ñÇÝ éáï³óÇáÝϳñ·áí ¿ ¨ å³Ûٳݳíáñí³Í ¿ ²Ä-áõÙ Ý»ñϳ۳óí³Í ËáõÙµ, ËÙµ³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³é³ç³¹ñٳٵ:2008.doc43

ձևավորելու ՀՀ հակակոռուպցիոն ռազմավարության մոնիտորինգի ամբողջականացվածհամակարգ։125. Այսպիսով, Կոռուպցիայի դեմ պայքարի խորհրդի և հակակոռուպցիոն ռազմավարությանիրականացման մոնիտորինգի հանձնաժողովի հետագա արդյունավետ գործունեությանշարունակականության ապահովման համար պահանջվում են համապատասխանմասնագիտացված մարմիններ 126` պատշաճ ինստիտուցիոնալ կարողություններով, որոնքկապահովեն դրանց գործունեության արդյունավետությունը և մասնագիտական անկախությունը։126. Կոռուպցիոն հանցագործությունների բացահայտումը և նախաքննությունը իրականացնում են ՀՀհատուկ քննչական ծառայությունը, ՀՀ կառավարությանն առընթեր ՀՀ ոստիկանությունը, ՀՀԱզգային անվտանգության ծառայությունը։ Համապատասխան գործառույթներ ունեն նաև ՀՀկառավարությանն առընթեր պետական եկամուտների կոմիտեն։127. Կոռուպցիոն հանցագործությունների նախաքննության և հետաքննության նկատմամբհսկողությունը, ինչպես նաև կոռուպցիոն հանցագործություններով դատարանում մեղադրանքիպաշտպանությունը իրականացնում է ՀՀ գլխավոր դատախազությունը։ ՀՀ գլխավորդատախազության գործառույթները հիմնականում ներառում են կոռուպցիայի վերաբերյալփաստերով համապատասխան ուսումնասիրությունների, նյութերի նախապատրաստման,քրեական գործերի հարուցման, քրեական հետապնդման, դրանց նախաքննության ևհետաքննության օրինականության նկատմամբ դատախազական հսկողության իրականացման,դատարաններում մեղադրանքի պաշտպանության, ինչպես նաև դատարանների օրինական ուժիմեջ չմտած դատավճիռների ու որոշումների դեմ բերված բողոքների պաշտպանությունը։128. Պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների ու պաշտոնատար անձանց կողմիցմարդու խախտված իրավունքների և ազատությունների առաջնային պաշտպանությանգործառույթն իրականացնում է ՀՀ Ազգային ժողովի կողմից ընտրված Մարդու իրավունքներիպաշտպանը, որի անկախության բարձրագույն աստիճանը ամրագրվեց 2005թ. նոյեմբերինընդունված ՀՀ սահմանադրության փոփոխությունների արդյունքում։ Պաշպանը քննարկում էքաղաքացիների ներկայացրած համապատասխան բողոքները։ Օրենսդրությամբ սահմանվածդեպքերում Պաշտպանը կարող է տեղեկություններ պահանջել դատարաններից, սակայնիրավասու չէ միջամտել դատական վարույթին։ Պաշտպանն իրավասու է դիմողին տալառաջարկություններ կամ խորհրդատվություն` դատարանի որոշման, վճռի կամ դատավճռիհիմնավորվածությունը բողոքարկելու վերաբերյալ։129. Բյուջետային միջոցների և պետական ու համայնքային սեփականության օգտագործմաննկատմամբ արտաքին պետական վերահսկողությունն իրականացնում է 2007թ. հունվարինստեղծված ՀՀ Վերահսկիչ պալատը, որը նույնպես սահմանադրական կառույց է։ ՀՀ Վերահսկիչպալատը վերահսկողություն է իրականացնում պետական և տեղական ինքակառավարմանմարմիններում, ներառյալ` դրանց աշխատակազմերը, դրանց ենթակա հիմնարկները, ինչպես նաևգնահատում է դրանց ներքին վերահսկողության համակարգը։ Ընդ որում Վերահսկիչ պալատըիրավասու է իրականացնել հանդիպակաց ստուգումներ։ Վերահսկիչ պալատը վերահսկողությանընթացքում կազմված արձանագրությունները և ընթացիկ հաշվետվությունները վերահսկիչպալատի խորհրդի որոշմամբ կարող է ուղարկել ՀՀ գլխավոր դատախազություն, եթե դրանցումառկա են կասկածներ քրեաիրավական բնույթի, այդ թվում` կոռուպցիոն, խախտումներիվերաբերյալ։130. ՓԼ/ԱՖ դեմ պայքարի շրջանակներում կասկածելի գործարքներն ուսումնասիրում, և դրանցսառեցման կամ կասեցման վերաբերյալ ՀՀ ԿԲ Խորհրդին եզրակացություն է տրամադրում ՀՀ ԿԲՖինանսական դիտարկումների կենտրոնը։131. Ձեռնարկատիրության զարգացման և սպառողների շահերի պաշտպանության նպատակովտնտեսական մրցակցության պաշտպանումն ու խրախուսումը, բարեխիղճ և ազատ մրցակցությանհամար անհրաժեշտ միջավայրի ապահովումը, հակամրցակցային գործունեությանկանխարգելումը, սահմանափակումը և նախազգուշացումը, և տնտեսական մրցակցությանպաշտպանության նկատմամբ վերահսկողությունը իրականացնում է լայն լիազորություններով126سëݳ·Çï³óí³Í ѳϳÏáéáõåóÇáÝ Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ å³Ñ³Ýç ë³ÑÙ³Ýí³Í ¿ ݳ¨ زÎ-Ç §ÎáéáõåódzÛÇ ¹»Ù¦ ÏáÝí»ÝódzÛÇáí,ѳÝÓݳéáõÃÛáõÝÝ»ñ »Ý ë³ÑÙ³Ýí³Í ݳ¨ OECD ¨ GRECO -Ç »ñ³ß˳íáñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ:2008.doc44

օժտված անկախ պետական մարմինը` ՀՀ Տնտեսական մրցակցության պաշտպանությանպետական հանձնաժողովը։ Հանձնաժողովի հիմնական գործառույթները, մասնավորապես,ներառում են. տնտեսական մրցակցության պաշտպանության օրենսդրության պահպանմաննկատմամբ վերահսկողությունը, տնտեսական մրցակցության պաշտպանության օրենսդրությանխախտման դեպքերի քննարկումը և որոշումների ընդունումը, տնտեսական մրցակցությանպաշտպանության օրենսդրության խախտումները կանխող միջոցառումների մշակումը ևիրականացումը։132. Այսպիսով, Հայաստանում գործում է կոռուպցիայի դեմ պայքարի ապակենտրոնացվածկառավարման համակարգ, որտեղ հակակոռուպցիոն քաղաքականության մշակման, հսկողությանև համակարգման գործառույթները տարանջատված են կոռուպցիայի բացահայտմանմասնագիտացված մարմիններից։ Միաժամանակ, կոռուպցիայի դեմ պայքարի մարմիններիգործունեության համակարգման, կոռուպցիայի կանխարգելման, օրենսդրությանկատարելագործման, կոռուպցիայի վերաբերյալ վիճակագրության վարման, կոռուպցիայի դեմպայքարում քաղաքացիական հասարակության ներգրավման և կրթալուսավորչական մի շարքկարևորագույն գործառույթներ մնում են չիրականցված կամ էլ մասնակիրորեն իրականացված։133. Կոռուպցիայի դեմ պայքարի (ԿԴՊ) մասնագիտացված մարմինների միջազգային փորձը 127առանձնացնում է կոռուպցիայի դեմ պայքարի երեք հիմնական մոդելներ. (ա) ԿԴՊբազմանպատակային կառույցներ` իրավապահ մարմինների իրավասությամբ, (բ) ԿԴՊստորաբաժանումներ` իրավապահ մարմինների համակարգում, (գ) կոռուպցիայիկանխարգելման, քաղաքականության մշակման և համակարգման կառույցներ։134. Իրավապահ մարմինների իրավասությամբ ԿԴՊ բազմանպատակային կառույցներ,մասնավորապես, գործում են Հոնգ-Կոնգում և Սինգապուրում, որոնց օրինակով ստեղծվել են նաևԼիտվայի և Լատվիայի համանման կառույցները։ Դրանք ներառում են կոռուպցիայի դեմ պայքարիանհրաժեշտ գրեթե բոլոր միջոցներն ու գործառույթները։135. իրավապահ մարմինների համակարգում գործող կոռուպցիայի դեմ պայքարիստորաբաժանումները հիմնականում իրականացնում են օպերատիվ-հետախուզական ևհետաքննչական գործառույթներ, որոշ դեպքերում` կոռուպցիայի կանխարգելման տարրերով։ Այսմոդելը բնորոշ է եվրոպական որոշ երկրների. Իսպանիա, Բելգիա, Մեծ Բրիտանիա և այլն։136. Կոռուպցիայի կանխարգելման, քաղաքականության մշակման և համակարգման կառույցներնիրականացնում են կոռուպցիայի կանխարգելման մեկ կամ մի քանի գործառույթներ, այդ թվում`կոռուպցիոն դեպքերի/ռիսկերի ուսումնասիրություններ, հակակոռուպցիոն ռազմավարության ևմիջոցառումների մոնիտորինգ և համակարգում, պետական ծառայողների շահերի բախման,գույքի ու եկամուտների հայտարարագրում, էթիկայի և վարքագծի կանոնների մշակում ևներդրում, կրթական ծրագրերի իրականացում, միջազգային և քաղաքացիական հասարակությանհետ համագործակցություն և այլն։ Այս մոդելը կիրառվում է Ֆրանսիայում, Բուլղարիայում, ԱՄՆում,Ալբանիայում, Մալթայում, Մակեդոնիայում և այլն։137. Ընդհանուր առմամբ, հակակոռուպցիոն արդյունավետ քաղաքականության համար կառավարմանմոդելի ընտրության վրա ազդում են` երկրում կոռուպցիայի մակարդակը, գործող մարմիններիինքնուրույնությունը և դրանց անձնակազմերի մասնագիտական կարողությունները, գործողիրավական համակարգը, առկա ֆինանսական հնարավորություններն և այլն։138. Ելելով այս չափորոշիչներից, և հաշվի առնելով Հայաստանում հակակոռուպցիոնքաղաքականության ձևավորված կառույցերն ու կոռուպցիայի դեմ պայքարի գործող պրակտիկան,Հայաստանում հակակոռուպցիոն քաղաքականությունն իրականացնող մարմինների զարգացումը2008-2012թթ. միտված է լինելու դրանց հետագա ինստիտուցիոնալ զարգացմանը, գործունեությանհամակարգմանը, ինչպես նաև կոռուպցիայի կանխարգելման և բացահայտման մարմիններիհամագործակցության ապահովմանը։139. Հայաստանում հակակոռուպցիոն ամբողջական և արդյունավետ քաղաքականությանսահմանումը և դրա արդյունքների գնահատումը, կոռուպցիայի դեմ պայքարում ընդգրկվածպետական մարմինների գործունեության համակարգումը, կոռուպցիայի կանխարգելման127Specialised Anti-Corruption Institutions: Review of Models.Anti-corruption Network for Eastern Europe and Central Asia. OECD.2008. http://www.oecd.org.2008.doc45

պետական քաղաքականության կատարելագործումը իրականացնելու է ներկայում գործողԿոռուպցիայի դեմ պայքարի խորհուրդը։ Միաժամանակ ամբողջականացվելու են խորհրդի կազմնու գործառույթների շրջանակը։ Մասնավորապես, խորհրդի կազմում առաջարկվում է ներգրավվելներկայացուցիչ դատական դեպարտամենտից, քաղաքացիական հասարակության ու գործարարաշխարհի ներկայացուցիչներ` ցանցային մեխանիզմով 128 ։140. Նոր ձևաչափով կոռուպցիայի դեմ պայքարի խորհրդի հիմնական գործառույթներն են լինելու.• համակարգել ՀՀ հակակոռուպցիոն ռազմավարության ծրագրի մշակման, իրականացման,դիտարկման և գնահատման աշխատանքները,• համակարգել և համադրել կոռուպցիայի դեմ պայքարի համապատասխանլիազորություններով օժտված մարմինների գործունեությունը,• կոռուպցիայի դեմ պայքարի գործում տարածաշրջանային և միջազգայինկազմակերպությունների հետ համագործակցությունը,• համակարգել ՀՀ գերատեսչական (ոլորտային) հակակոռուպցիոն ծրագրերի մշակման ևիրականացման գործընթացը,• կոռուպցիայի կանխարգելման հարցերով հասարակության գիտելիքների ընդլայնումն ուտարածումը։141. Հայաստանում կոռուպցիայի կանխարգելման արդյունավետ քաղաքականության իրականացման,մոնիտորինգի, լիազորված մարմինների միջև համագործակցության, Կոռուպցիայի դեմ պայքարիխորհրդի լիարժեք և արդյունավետ գործունեության ապահովման նպատակով առաջարկվում էխորհրդին կից ստեղծել կոռուպցիայի կանխարգելման կառուցվածքային ստորաբաժանում, որիհիմնական գործառույթներն են լինելու.• հակակոռուպցիոն ռազմավարության և դրա իրականացման միջոցառումների ծրագրիմշակման աշխատանքների կազմակերպումը և իրականացումը, ծրագրի մոնիտորինգն ուգնահատումը, կանոնավոր վերանայումը,• կոռուպցիայի մակարդակի, տեսակների և տարածվածության վերաբերյալուսումնասիրությունների և հարցումների կազմակերպումը,• պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմիններից տեղեկատվության ստացումըև վերլուծությունը, տարբեր ոլորտներում կոռուպցիոն ռիսկերի բացահայտմանուսումնասիրությունների իրականացումը,• առանձին պետական կառավարման մարմինների կողմից մշակված նախագծերիկոռուպցիոն ռիսկերի վերաբերյալ եզրակացությունների նախապատրաստումը։• կրթալուսավորչական միջոցառումների կազմակերպումը, հակակոռուպցիոնքարոզչության կազմակերպումը, կոռուպցիայի դեմ պայքարի շրջանակներում հանրայինիրազեկումը, այդ թվում` էլեկտրոնային կայքի վարման միջոցով• կոռուպցիայի դեմ պայքարի պետական կառավարման մարմինների և մասնավորհատվածի կազմակերպությունների աշխատակիցների համար վերապատրաստմանթեմատիկ դասընթացների կազմակերպումը,• կոռուպցիայի դեմ պայքարի միջազգային կազմակերպությունների հետհամագործակցության ապահովումը, միջազգային պայմանագրերից բխողպարտավորություների, հանձնառությունների վերաբերյալ զեկույցների,հաշվետվությունների մշակումը,• քարտուղարական ծառայություններ կոռուպցիայի դեմ պայքարի խորհրդիաշխատանքներին։128سëݳíáñ³å»ë, ù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý Ñ³ë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý Ý»ñϳ۳óáõóÇãÝ»ñÁ ϳñáÕ »Ý ³é³ç³¹ñí»É гÝñ³ÛÇÝ ËáñÑñ¹ÇÏáÕÙÇó:2008.doc46

142. Կոռուպցիայի դեմ պայքարի խորհրդինկից կառուցվածքային ստորաբաժանմանկազմակերպչական կառուցվածքը և կարգավիճակը ուղղկիորեն կպայմանավորվեն նրահիմնական գործառույթներով։Այս կառուցվածքային ստորաբաժանման պահպանման ծախսերնառաջարկվում է իրականացնել ՀՀ կառավարության աշխատակազմի բյուջեի շրջանակներում`մասնագետների փոքրաթիվ թվաքանակով։2008.doc47

ԳԼՈՒԽ III. ԿՈՌՈՒՊՑԻԱՅԻ ԴԵՄ ՊԱՅՔԱՐԻ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՄԻՋՈՑՆԵՐԸ3.1. Կոռուպցիայի կանխարգելման միջոցները143. Կոռուպցիայի կանխարգելման միջոցներն ուղղված են կոռուպցիայի ծագմանհնարավորությունների (ռիսկերի) կրճատմանը, պետական մարմինների գործունեությանթափանցիկության, հրապարակայնության և հաշվետվողականության ուժեղացմանը, հանրայինծառայողների օրինապահության բարձրացմանը, որոշումների կայացմանը քաղաքացիականհասարակության մասնակցության, հանրային տեղեկատվության մատչելիության բարձրացմանը։Բարեխղճությունը հանրային ծառայությունում144. Կոռուպցիայի կանխարգելման միջոցների շարքում հատկապես կարևորվում է բարեխիղճհանրային ծառայության կայացումն ու զարգացումը` հանրային ծառայության համակարգիամբողջականացման, հանրային ծառայությունը որակյալ մասնագետներով համալրելու,հանրային ծառայողների մասնագիտական ունակությունների կատարելագործման ևվերապատրաստման, նրանց վարձատրության և խրախուսման համակարգերի ներդրման,հանրային ծառայողների վարքագծի և շահերի բախման կանոնակարգման միջոցով։145. Հայաստանի Հանրապետությունում հանրային ծառայությունը սահմանվում 129 է որպեսպետությանն օրենսդրությամբ վերապահված լիազորությունների իրականացում։ Ընդ որում,հանրային ծառայությունը ներառում է պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմիններիկողմից քաղաքականության իրականացումը, պետական ծառայությունը, համայնքայինծառայությունը, ինչպես նաև քաղաքացիական աշխատանքը պետական ու տեղական ինքնակառավարմանմարմիններում։146. Պետական ծառայությունն ընդգրկում է քաղաքացիական ծառայությունը, հատուկծառայությունները՝ պաշտպանության, ազգային անվտանգության, ոստիկանության, հարկային,մաքսային, փրկարար ծառայությունները և պետական ծառայությունը Ազգային ժողովիաշխատակազմում, հանրապետական գործադիր այլ մարմիններում, ինչպես նաևդիվանագիտական և օրենքներով նախատեսված այլ ծառայությունները 130 ։ Համայնքայինծառայությունը կանոնակարգվում է ՀՀ համայնքային ծառայության մասին 2005թ.օրենքով 131 ։147. Քաղաքացիական ծառայության համակարգը իր կառուցվածքով բաց է` համակարգ մուտքը և ելքըկատարվում է քաղացիական ծառայության պաշտոնների ցանկացած մակարդակից` տվյալպաշտոնի անձնագրով սահմանված պահանջներին բավարարող ցանկացած անձի համար,մրցույթային հիմունքներով, թեստավորման և հարցազրույցի փուլերով։ Քաղաքացիականծառայողների պաշտոնեական առաջխաղացումն իրականացվում է ատեստավորման համակարգիմիջոցով` մասնագիտական ունակություների և գիտելիքներին աճին զուգընթաց, ինչպես նաևթափուր տեղերի համար հայտարարվող բաց մրցույթների միջոցով։148. Այս սկզբունքները, որոշ փոփոխություններով, ամրագրված են նաև պետական հատուկծառայության և համայնքային ծառայության համակարգերում` դրանցառանձնահատկությունները հաշվի առնելով։ Մասնավորապես, պետական հատւկ ծառայությանհամակարգ մուտք և պաշտոնի առաջխաղացումը կատարվում է ծառայության ստորին խմբերից ևապահովում մասնագիտական աճը դեպի վեր` ներքին մրցույթների և ատեստավորումներիմիջոցով։ Առանձին ծառայություների համար նշանակումները կատարում է համապատասխանծառայության ղեկավարը։149. Քաղաքացիական ծառայության ղեկավարումը և կազմակերպումն իրականացնում ենՔաղաքացիական ծառայություն խորհուրդը (ՔԾԽ) և աշխատակազմի ղեկավարները։ ՔԾԽ-նմասնավորապես կազմակերպում է բարձրագույն և գլխավոր խմբի քաղաքացիական ծառայողներիթափուր պաշտոնների համալրման մրցույթները, ատեստացիաները, վարում է ծառայողականքննություն, սահմանում է քաղաքացիական ծառայողների էթիկայի կանոնները և կանոնակարգում129§ø³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛ³Ý Ù³ëÇݦ г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý ûñ»Ýù, Ñá¹í³Í 2130ä»ï³Ï³Ý ͳé³ÛáõÃÛ³Ý Ù³ë ϳ½ÙáÕ Ñ³ïáõÏ Í³é³ÛáõÃÛ³Ý ï»ë³ÏÝ»ñÁ ϳÝáݳϳñ·í³Í »Ý ³é³ÝÓÇÝ ûñ»ÝùÝ»ñáí:131гٳÛÝù³ÛÇÝ Í³é³ÛáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ ÐÐ ûñ»Ýù2008.doc48

է էթիկայի հանձնաժողովների գործունեությունը։ Աշխատակազմի ղեկակավարը, իրլիազորությունների սահմաններում, ղեկավարում է հիմնարկի ընթացիկ գործունեությունը և կրումէ պատասխանատվություն օրենքների, իրավական այլ ակտերի, հիմնադրի և պետական մարմնիղեկավարի որոշումների, հիմնարկի կանոնադրության պահանջները չկատարելու կամ ոչպատշաճ կատարելու համար։ Պետական հատուկ ծառայության համակարգում աշխատակազմիղեկավարի դերը օրենսդրորեն սահմանափակվում է համակարգում գործող քաղաքացիականծառայողների նկատմամբ ունեցած լիազորությունների շրջանակով 132 ։ Համայնքային ծառայությանղեկավարումն ու կազմակերպումն իրականացնում է ՀՀ կառավարությունը։150. Պետական կառավարման համակարգի բարեփոխումների ներկա փուլում, հանրայինծառայության համակարգի ամբողջականացման ճանապարհին կանգնած են մի շարքմարտահրավերներ։ Այսպես, օրենսդրորեն միասնականացված և ամբողջականացված չենհանրային ծառայության շրջանակները, մասնավորապես, հանրային ծառայության որոշտեսակներ, որոնք իրականացվում են պետական ոչ առևտրային կամ պետական առևտրայինկազմակերպությունների կողմից չեն կանոնակարգվում պետական ծառայության սկզբունքներով։Պատշաճ կերպով կանոնակարգված չեն ծառայության մի տեսակից մյուսին անցմանհնարավորությունները, նույնականացված և համապատասխանեցված չեն ծառայողներիգիտելիքների, ստաժի և փորձառության չափանիշները։ Պատշաճ կերպով կանոնակարգված չեննաև քաղաքական և հայեցողական պաշտոններին և ծառայության մի շարք տեսակներիմասնագիտական գործունեությանը ներկայացվող պահանջները։ Ընդհանուր առմամբ, պետականկառավարման մարմինների աշխատակազմերի կառավարման կարողությունները մնում են թույլ,ինչը խոչընդոտում է արժանիքների վրա հիմնված մասնագիտական ծառայության ձևավորմանը։151. Քաղաքացիական ծառայությունը որակյալ մասնագետներով համալրելու նպատակովօրենսդրորեն սահմանված են համապատասխան չափանիշներ, պահանջներ և սահմանափակումներ։Մրցութային կարգով զբաղեցվող քաղաքացիական ծառայության պաշտոններըդասակարգված են բարձրագույն, գլխավոր, առաջատար և կրտսեր պաշտոնների խմբերի։152. Քաղաքացիական ծառայության բարձրագույն պաշտոններում նշանակում է համապատասխանպետական կառավարման մարմնի ղեկավարը։ Որպես բացառություն ՀՀ նախարարություններիաշխատակազմի ղեկավարներին, պաշտոնի է նշանակում և պաշտոնից ազատում է ՀՀկառավարությունը, իսկ կառավարությանն առընթեր պետական կառավարման մարմինների, ՀՀմարզպետարանների աշխատակազմի ղեկավարներին` ՀՀ վարչապետը։ Ընդ որում, քաղաքացիականծառայողին շնորհվում է քաղաքացիական ծառայության համապատասխան դասայինաստիճան։153. Քաղաքացիական ծառայության պաշտոններ զբաղեցնելու համար անցկացվող մրցույթը ևքաղաքացիական ծառայողների ատեստավորումն անցկացնում են համապատասխանհանձնաժողովները, որոնք կազմավորվում են համապատասխան մարմնի, ՔԾԽ-ի և գիտականհաստատությունների ներկայացուցիչներից։ Հասարակական միավորումները քաղաքացիականծառայողների մրցույթային և ատեստացիոն հանձնաժողովներում ընդգրկված չեն։154. Քաղաքացիական ծառայողների թափուր պաշտոնի մրցույթների թեստավորման և հարցազրույցիարդյունքում նվազագույն շեմը հաղթահարած թեկնածուներից պաշտոնի է նշանակում ըստպաշտոնների խմբի համապատասխան մարմնի ղեկավարը կամ աշխատակազմի ղեկավարը։ Ընդորում, գործընթացի վերջին փուլը` պաշտոնի նշանակումը լիարժեքորեն կանոնակարգված չէ,սահմանված չեն ընտրության կամ նշանակման հստակ չափանիշներ, որը հանգեցնում էհայեցողական սուբյեկտիվ մոտեցումների կիրառման հնարավորությունների։ Ավելին,թեկնածուների գնահատման համակարգը հիմնված է առավելապես գիտելիքների ստուգման վրա։Հստակ սահմանված չեն նաև հարցազրույցի արդյունքում թեկնածուների գնահատմանընթացակարգերը։155. Նշված թերությունները հավասարապես վերաբերվում են նաև պետական ծառայողներիառաջխաղացման և մասնագիտական պիտանիության մակարդակի պարբերական գնահատմանգործընթացներին, որոնց հիմնական մեթոդը շարունակաբար մնում է ատեստացիան։ Ի լրումն,ատեստացիայի ընթացքում չեն բացահայտվում պետական ծառայողների վերպատրաստման132ÐÐ å³ßïå³ÝáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ·áõÙ ÁݹáõÝí»É ¿ ù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý Ñ³ïáõÏ Í³é³ÛáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ ÐÐ ûñ»Ýù:2008.doc49

կարիքները, ինչը սահմանափակում է ատեստացիայի դերը անձնակազմի որակավորմանբարձրացման գործընթացի կազմակերպման գործում։156. Պետական ծառայության մի շարք տեսակներում կիրառվում է անձնակազմի պարբերականռոտացիա (փոխատեղում)` աշխատակիցների մասնակցությունը կոռուպցիոնհամաձայնություններում սահմանափակելու նպատակով, ինչը դիտվում է որպես առանցքայինհակակոռուպցիոն կանխարգելիչ միջոց։ Այդուհանդերձ, միջազգային լավագույն փորձը ցույց էտալիս այս մեթոդի սահմանափակ արդյունավետությունը 133 ։157. Պետական և համայնքային ծառայողների մասնագիտական ունակություններիկատարելագործման և վերապատրաստման խնդիրները ամրագրված են օրենսդրորեն,մասնավորապես ամրագրված է երեք տարին մեկ անգամ քաղաքացիական ծառայողներիպարտադիր վերապատրաստման պահանջը։ Պարտադիր վերապատրաստման ծրագրերըհիմնականում ընդգրկել են սահմանադրական հիմունքների, քաղաքացիական ծառայությունը ևտվյալ բնագավառը կանոնակարգող օրեսնդրության դրույթները։ 2006 թվականից ՔԾԽ որոշմամբպարտադիր վերապատրաստման ծրագրերում ընդգրկվել են նաև քաղաքացիական ծառայողներիկառավարչական հմտությունների մոդուլներ։158. Մասնագիտական կատարելագործման և վերապատրաստման ինստիտուցիոնալ համակարգնապակենտրոնացված է և իրականացվում է գերատեսչական կառույցների միջոցով։ ՉնայածՀայաստանում պետական և համայնքային ծառայողների վերապատրաստման ծրագրերի,վերապատրաստողների և ինստիտուցիոնալ կարողությունների առկայությանը,վերապատրաստման քաղաքականությունը ըստ էության սահմանափակվում է օրենսդրությանհիմունքների վերաբերյալ երկշաբաթյա դասընթացներով, մինչդեռ համապատասխանմասնագիտական հմտությունների և կարողությունների դասավանդումը մնում է անբավարար։Ավելին, վերապատրաստման դասընթացները և ծրագրերը չեն ընդգրկում պետական ևհամայնքային ծառայողների գործունեության օրենսդրական սահմանափակումները և նրանցվարքագիծը կանոնակարգող դրույթները, ինչպես նաև երկրում կոռուպցիայի դեմ պայքարիքաղաքականության տարրերը։159. Պետական և համայնքային ծառայողների վարձատրության և խրախուսման համակարգերըկանոնակարգվում են համապատասխան ծառայությունները կարգավորող օրեսնդրությամբ։Այսպես, քաղաքացիական ծառայողների վարձատրության և նյութական խրախուսմաննպատակով, օրենսդրորեն սահմանված է բազային պաշտոնային դրույքաչափ 134 ևվարձատրության սանդղակ` ըստ պաշտոնների խմբերի և ենթախմբերի, հաշվի առնելովծառայողների մասնագիտական ունակությունները և ստաժը 135 ։160. Քաղաքացիական ծառայողների վարձատրության համակարգը բաղկացած է հիմնական ևլրացուցիչ աշխատավարձից։ Պարգևատրման ֆոնդը սահմանվում է օրենսդրորեն` յուրաքանչյուրբյուջետային տարվա համար և վճարվում է տարվա վերջում։ Պետական կառավարման որոշմարմիններում օրենսդրորեն սահմանվել են արտաբյուջետային միջոցներ, որոնք մասնավորապեսուղղվում են նաև այդ մարմիններում պետական ծառայողների խրախուսմանը։ Թեև նմանմոտեցումը բարելավում է արտաբյուջետային միջոցներ տնօրինող մարմիններում պետականծառայողների նյութական պայմանները և լրացուցիչ խթաններ ստեղծում արդյունավետաշխատանքի համար, այդուհանդերձ, նման համակարգը անհավասար պայմաններ է ստեղծումպետական ծառայության միասնական համակարգում ընդգրկված ծառայողների համար ևառաջացնում լրացուցիչ կոռուպցիոն ռիսկեր։161. Քաղաքացիական ծառայողի վարձատրության համակարգն ուղղակիորեն պայմանավորված չէնրա կողմից կատարվող աշխատանքների ծավալով և որակով։ Կիրառվող ատեստավորմանհամակարգը փոխկապակցված չէ վարձատրության մակարդակի փոփոխության հետ։133OECD/DAF/ACD/ACN/REGIONAL STUDY 2007. Fighting Corruption in Eastern Europe and Central Asia: Recent Progress andChallenges.134ø³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý Í³é³ÛáÕÝ»ñÇ, ѳñϳÛÇÝ ¨ Ù³ùë³ÛÇÝ Í³é³ÛáÕÝ»ñÇ µ³½³ÛÇÝ å³ßïáݳÛÇÝ ¹ñáõÛù³ã³÷»ñÁ ë³ÑÙ³ÝíáõÙ»Ý ïíÛ³É ï³ñí³ ä»ï³Ï³Ý µÛáõç»Ç Ù³ëÇÝ ÐÐ ûñ»Ýùáí:135§ø³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý Í³é³ÛáÕÝ»ñÇ í³ñÓ³ïñáõÃÛ³Ý Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»Ýù:2008.doc50

162. Պետական հատուկ ծառայության առանձին տեսակների համար օրենսդրորեն սահմանված ենվարձատրության տարբեր ռեժիմներ և սանդղակներ։ Հարկային և մաքսային ծառայություններումհիմք է ընդունվել քաղաքացիական ծառայողների համար սահմանված վարձատրությանսկզբունքներն ու մեխանիզմները, մինչդեռ դրանց բազային պաշտոնային դրույքաչափերը ևսանդղակների համապատասխան խտացման գործակիցները էապես տարբերվում են։ Իրավապահմարմիններում պետական հատուկ ծառայողների վարձատրության մակարդակները նույնպեսավելի բարձր են քաղաքացիական ծառայողների վարձատրության մակարդակի համեմատ։Քաղաքական և հայեցողական պաշտոնյաների վարձատրության պաշտոնային դրույքաչափերըսահմանված են օրենսդրորեն 136 ։163. Քաղաքացիական ծառայողների աշխատավարձի բազային պաշտոնային դրույքաչափը տարեցտարիհետևողականորեն բարձրացել է։ Այդուհանդերձ, հանրային հատվածում աշխատավարձիմակարդակը շարունակաբար զգալիորեն զիջում է մասնավոր հատվածում համարժեքպաշտոնների վարձատրության մակարդակին` հինգից-տաս անգամ 137 , ինչը ընդհանուր առմամբխոչընդոտում է որակյալ մասնագետներով պետական ծառայության համակարգի համլրմանը ևմեծապես պայմանավորում է կոռուպցիոն ռիսկերի դրսևորմանը պետական հատվածում։164. Օրենսդրորեն կանոնակարգված են իրավապահ մարմիններում և պաշտպանությանհամակարգում ծառայողների սոցիալական ապահովության խնդիրները։ Այդուհանդերձ,քաղաքացիական և որոշ պետական հատուկ ծառայողների սոցիալական ապահովության,մասնավորապես կենսաթոշակային, կյանքի, բժշկական ապահովագրության և սոցիալականպաշտպանության մյուս խնդիրները դեռևս իրենց լուծումները չեն գտել։165. Այսպիսով, հանրային ծառայության ամբողջականացման, որակյալ մասնագետներով համալրման,ծառայողների մասնագիտական ունակությունների կատարելագործման և վերապատրաստման,վարձատրության և խրախուսման համակարգերի զարգացման նպատակով անհրաժեշտ է.• Ամբողջականացնել հանրային ծառայության բոլոր տեսակների օրենսդրական կարգավորումը.պետական առևտրային և ոչ առևտրային կազմակերպությունների կողմից մատուցվողծառայությունները հանրային ծառայության շրջանակներում ներառելու, հանրայինծառայողների իրավունքների ու պարտականությունների, հավաքագրման, առաջխաղացման ևպաշտոնաթողության, վարքագծի և շահերի բախման կանոնակարգման միասնականսկզբունքները սահմանելու միջոցով։• Ներդնել հանրային ծառայությունների որակի գնահատման և վերահսկողությանմեխանզիմները. միջազգային չափանիշներին համապատասխան հանրայինծառայությունների որակի չափորոշիչները և ընթացակարգերը` այդ թվում` գործարքների ևգործառնությունների ժամկետներ, գործառնական ծախքերի, ծառայությունների որակիվերաբերյալ քաղաքացիների ընկալման և բավարարվածության նվազագույն ցուցանիշներսահմանելու միջոցով։• Ներդնել միասնական հանրային ծառայության արդյունավետ կառավարման ինստիտուտը.միասնական հանրային ծառայության ոլորտում լիազոր մարմնի խնդիրները ևգործառույթները, լիազորությունները, հաշվետվողականությունը և ընթացակարգերըսահմանելու միջոցով։• Նվազեցնել քաղաքական պաշտոնյաների դերը մասնագիտական անձնակազմի ձևավորման,միանձյա հայեցողական որոշումների կայացման գործում.պետական ծառայությունմրցույթային հիմունքներով աշխատանքի ընդունման ընթացակարգերը միասնականացնելու,համապատասխան մարմնի աշխատակազմի ղեկավարին թափուր պաշտոնների համալրմանպատասխանատու ճանաչելու միջոցով։136§ÐÐ ûñ»Ýë¹Çñ, ·áñͳ¹Çñ »í ¹³ï³Ï³Ý Çß˳ÝáõÃÛ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ Õ»Ï³í³ñ ³ß˳ïáÕÝ»ñÇ å³ßïáݳÛÇÝ ¹ñáõÛù³ã³÷»ñÇÙ³ëÇݦ Ðú-505-Ü ÐÐ ûñ»Ýù:137سÝñ³Ù³ëÝ å»ï³Ï³Ý ͳé³ÛáÕÝ»ñÇ ¨ Ù³ëݳíáñ ѳïí³ÍáõÙ ³ß˳ï³í³ñÓ»ñÇ ï³ñµ»ñáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ ï»ë Ðгß˳ï³ÝùÇ ¨ ëáóÇ³É³Ï³Ý Ñ³ñó»ñÇ Ý³Ë³ñ³ñáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó ³Ù»Ý ï³ñÇ Ññ³å³ñ³ÏíáÕ §ø³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý Í³é³ÛáÕÝ»ñǵ³½³ÛÇÝ ³ß˳ï³í³ñÓÇ Ù»ÍáõÃÛ³Ý ¨ í³ñÓ³ïñáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç í»ñ³µ»ñ۳ɦ ½»ÏáõÛóÁ, ÇÝãå»ë ݳ¨ DFID § г۳ëï³Ý-ѳÝñ³ÛÇÝ áÉáñïÇ µ³ñ»÷áËáõÙÝ»ñ Íñ³·ñǦ ÏáÕÙÇó Çñ³Ï³Ý³óí³Í ѳñóÙ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÁ http://www.pwcapsrep.am/html/arm/index.html:2008.doc51

• Կրճատել հանրային ծառայողների թափուր պաշտոնների համալրման ընթացակարգերումառկա կոռուպցիոն ռիսկերը. թեստավորման և գիտելիքների գնահատման փուլիկազմակերպչական աշխատանքները պատվիրակելու, համապատասխան գիտական ևուսումնական հաստատությունների կողմից այդ բնագավառում տրված որակավորմանվկայականները ճանաչելու, թեկնածուների ընտրության հարցազրույցների փուլիաշխատանքները համապատասխան պետական կառավարման մարմիններապակենտրոնացնելու, հարցազրույցների գնահատման բալային համակարգ և մրցույթումհաղթող թեկնածուի ընտրության կոլեգիալ կարգ ներդնելու միջոցով։• Բարձրացնել հանրային ծառայողների հաշվետվողականության մակարդակը. ծառայողներիըստ աշխատանքային ծրագրերի կատարողականի արդյունքների գնահատման վրա հիմնվածվարձատրության, խրախուսման և պաշտոնեական առաջխաղացման փոխկապակցվածհամակարգի ներդրման միջոցով։• Ամբողջականացնել պետական և համայնքային ծառայողների վերապատրաստման ծրագրերը.պարտադիր վերապատրաստման ծրագրերում պետական ծառայողների գործունեությանսահմանափակումների, վարքագծի կանոնների և շահերի բախման կարգավորման,արդյունավետ հաղորդակցության, ծառայությունների մատուցման, տեղեկատությանազատության, կոռուպցիայի կանխարգելման և համանման այլ թեմաներով դասընթացներընդգրկելու միջոցով։• Կրճատել պետական և համայնքային ծառայության գործառույթներով պայմանավորվածկոռուպցիոն ռիսկերը. դրանց կանխարգելման, բացահայտման և պատասխանատվությանմիջոցների կիրառման վերաբերյալ վերապատրաստման առանձին դասընթացների, կրթականծրագրերի կազմակերպման, պետական և համայնքային ծառայության ընթացակարգերըմանրամասն նկարագրող ուղեցույցների կիրառման միջոցով։• Բարձրացնել հանրային ծառայության համակարգում վարձատրության մակարդակիմրցունակությունը. պետական և հանրային ծառայողների վարձատրության միջնաժամկետ ևերկարաժամկետ քաղաքականությունը սահմանելու 138 միջոցով։• Ներդնել խրախուսման և պատասխանատվության համարժեք մեխանիզմներ հանրայինծառայությունների առավել մեծ կոռուպցիոն ռիսկեր պարունակող բնագավառներում.դատական, դատախազական, հարկային, մաքսային, ոստիկանության, ազգայինանվտանգության ծառայությունների, քաղաքական և հայեցողական առանձին պաշտոններիհամար վարձատրության, նյութական և բարոյական խրախուսման առավել նպաստավորպայմանների և դրանց համարժեք վերահսկողության մեխանիզմների ևպատասխանատվության առավել խիստ միջոցների սահմանման, ինչպես նաև միջնաժամկետհատվածում վարձատրության և խրախուսման արտաբյուջետային ֆոնդերի կիրառմանմիջոցով։166. Միջազգային լավագույն փորձը 139 ցույց է տալիս, որ անցումային երկրներում պետականպաշտոնյաների վարքագծի և շահերի բախումների կարգավորման, շահերի հայտարարագրմանհամակարգի արդյունավետ գործունեության համար անհրաժեշտ են համապատասխանօրենսդրություն, պաշտոնյաների վարքագիծը և շահերի բախումը կարգավորող օրենսդրությանպահանջների խախտման համար պատասխանատվության միջոցների սահմանում և138àñå»ë ÙÇçݳųÙÏ»ï Ýå³ï³Ï ³é³ç³ñÏíáõÙ ¿ ë³ÑÙ³Ý»É Ù³ëݳíáñ ѳïí³ÍÇ í³ñÓ³ïñáõÃÛ³Ý 40 ïáÏáëÇÝ, ÇëÏ»ñϳñ³Å³ÙÏ»ï ѳïí³ÍáõÙ` 75 ïáÏáëÇÝ Ñ³Ù³ñÅ»ù ë³ÑٳݳÝÇß:139Ù³Ýñ³Ù³ëÝ ï»ë CONFLICT OF INTEREST POLICIES AND PRACTICES IN NINE EU MEMBERS STATES: ACOMPARATIVE REVIEW. SIGMA PAPER NO 36, 18 June 2007;OECD ACN FOR EASTERN EUROPE AND CENTRAL ASIA- 7 th GENERAL MEETING, GEORGIA, TBILISI 2008,ÐÐ í³ñã³å»ïÇÝ ³éÁÝûñ ïÝï»ë³Ï³Ý é³½Ù³í³ñáõÃÛáõÝÝ áõ ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ ѳٳϳñ·áÕ ËáñÑñ¹Ç ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝËáõÙµ` §Ð³Ýñ³ÛÇÝ Í³é³ÛáÕÝ»ñÇ ß³Ñ»ñÇ µ³ó³Ñ³ÛïÙ³Ý ¨ ߳ѻñÇ µ³ËÙ³Ý µ³ó³éÙ³Ý ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃ۳ݦ ï»ëɳϳÝ:Етика публичной политики, из опыта работы комитета по стандартам побличной сферы Великобритании, москва 2005,§Ð²Ú²êî²Ü ºزîÆÎ ìºðÈàôÌàôÂÚàôÜܺð 2008-2012ÃÃ, вîàð II, ޲кðÆ ´²ÊàôØ, гٳß˳ñѳÛÇÝ ´³ÝÏ, 20-ÁÙ³ÛÇëÇ, 2008Ã.2008.doc52

հետևողական կիրառում, շահերի հայտարարագրման համակարգում ներառվող պաշտոնյաներիհստակ շրջանակի սահմանում, և համակարգի արդյունավետ գործունեությունն ապահովողգործուն մարմիններ։167. Հայաստանում հանրային ծառայողների վարքագծի և շահերի բախման կանոնակարգումըպետական և համայնքային ծառայության տարբեր հատվածներում միասնական չէ ևիրականացվում է այդ ծառայությունները կարգավորող օրենսդրությամբ։Ընդ որում, բացակայումեն շահերի բախման չափանիշները և օրենսդրության կիրառման ընթացակարգերը։168. Քաղաքացիական ծառայողների վարքագիծը կանոնակարգվում է Քաղաքացիական ծառայությանմասին ՀՀ օրենքով։ Օրենքը, մասնավորապես սահմանափակում է քաղաքացիական ծառայողներիգործունեությունը շահերի բախում ներառող որոշ դեպքերում։ Այսպես, քաղաքացիականծառայողները չեն կարող կատարել այլ վճարովի աշխատանք, բացառությամբ գիտական,մանկավարժական կամ ստեղծագործական աշխատանքի, անձամբ զբաղվել ձեռնարկատիրականգործունեությամբ, իրենց աշխատանքի վայրի հետ կապված հարաբերություններում ներկայացնելերրորդ անձաց, իրենց ծառայողական պարտականությունները կատարելիս պաշտոնեականդիրքն օգտագործել կուսակցությունների և հասարակական միավորումների շահերըպաշտպանելու համար, իրենց ծառայողական պարտականությունները կատարելուց բխողհրապարակումների կամ ելույթների համար ստանալ հոնորարներ, օգտագործել նյութական,ֆինանսական և տեղեկատվական ռեսուրսները և այլ պետական գույքը և ծառայողականտեղեկությունները ոչ ծառայողական նպատակներով, իրենց ծառայողականպարտականությունները կատարելու համար ստանալ նվերներ, գումարներ կամծառայություններ, մոտ ազգականների հետ, որպես պետության ներկայացուցիչ, կնքել գույքայինգործարքներ։ Առևտրային կազմակերպության կանոնադրական կապիտալում տաս տոկոս ևավելին բաժնեմաս ունենալու դեպքում, քաղաքացիական ծառայողը պարտավոր է` պաշտոնըզբաղեցնելուց անմիջապես հետո, այն հանձնել հավատարմագրային կառավարման։ Ընդ որում,քաղաքացիական ծառայողը կարող է սեփականությունից ստանալ եկամուտ, սակայն չպետք էմասնակցի ձեռնարկության կառավարմանը։ Քաղաքացիական ծառայողներն իրավունք չունենաշխատել մոտ ազգականների անմիջական ենթակայությամբ։ Օրենսդրորեն սահմանված են նաևմի շարք հետ-աշխատանքային սահմանափակումներ։169. Պետական ծառայության մյուս տեսակները կարգավորող օրենսդրությունն ըստ էությանարտահայտում է քաղաքացիական ծառայության մասին օրենքով սահմանված շահերի բախմանհիմնական դրույթները։ Ավելին, իրավապահ մարմինների ծառայողների համար սահմանված ենտվյալ բնագավառի համար առանձնահատուկ լրացուցիչ սահմնափակումներ և վարքագծիկանոններ։ Միաժամանակ, դիվանագիտական ծառայության, Ազգային ժողովի աշխատակազմումպետական ծառայության և մաքսային ու հարկային ծառայություններիառանձնահատկությունները հաշվի չեն առնված` այդ ծառայողների վարքագիծը և շահերիբախումը կանոնակարգող դրույթներում։170. Պետական ծառայության օրենքների մասնատվածության արդյունքում որոշ համանմանծառայություններում տարբերակված մոտեցում է ցուցաբերվում ծառայողների գործունեությանսահմանափակումների նկատմամբ։ Այսպես, հարկային ծառայողները չեն կարող անդամակցելքաղաքական կուսակցություներին, մինչդեռ այդ սահմանափակումը չի տարածվում մաքսայինծառայողների վրա, որոնք նույնպես ներգրավված են եկամուտների հավաքագրմանգործընթացում։171. Համայնքային ծառայողների գործունեությունը սահմանափակող դրույթներն ընդհանուր առմամբհամահունչ են քաղաքացիական ծառայողների համար սահմանված դրույթներին։Բարձրաստիճան քաղաքական, հայեցողական և պետական այլ պաշտոններ զբաղեցնող անձանցվարքագիծը և շահերի բախումը կարգավորված չէ։172. Սահմանված չեն շահերի բախումը նկարագրող իրավիճակները, շահերի բախման կարգավորմանընթացակարգերը, կարգավորող համապատասխան մարմինները, սահմանափակմանխախտումների համար կոնկրետ պատժամիջոցները։ Հստակեցված չէ պետական կառավարմանայն մարմինը, որը պետք է իրականացնի այս սահմանփակումների կիրառման նկատմամբվերահսկողություն և կիրառի պատժամիջոցներ։2008.doc53

173. ՀՀ Դատական օրեսնգիրքը սահմանում է դատական վարքագծի կանոնները` շահերի բախումչունենալու պարտականությունը դնելով դատավորի վրա։ Դատավորների համար սահմանվածէթիկայի կանոնները և շահերի բախման սահմանափակումներն ամբողջական են և մանրամասնկանոնակարգում են դատավորների գործունեությունը, ինչպես դատական գործընթացներում,այնպես էլ դրանից դուրս։ Սահմանված են էթիկայի կանոների իրականացման ևպատասխանատվության միջոցների կիրառման մեխանիզմներ և համապատասխանպատժամիջոցներ` էթիկայի կանոնների խախտման պարագայում։ ՀՀ դատախազության մասինօրենքը համանման նորմեր և դրույթներ է սահմանում դատախազական ծառայության համար։174. ՔԾԽ-ն օրենսդրությամբ իրեն վերապահված լիազորությունների շրջանակներում սահմանել էՔաղաքացիական ծառայողների էթիկայի կանոնները։ Դրանց կիրառման մեխանիզմներիձևավորման, էթիկայի կանոների պահպանման և օրենսդրական դրույթները կիրարկելունպատակով, ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի, ՀՀ առողջապահության, ՀՀ կրթության ևգիտության նախարարություններում փորձնական կարգով ՀՀ պետական կառավարմանհամակարգի բարեփոխումների հանձնաժողովի, ՀՀ Քաղաքացիական ծառայության խորհրդի հետհամատեղ ձևավորվել են էթիկայի հանձնաժողովներ։ Այդուհանդերձ, ՔԾԽ-ն հետամուտ չի եղելէթիկայի հանձնաժողովների կայացմանը և դրանց կարողությունների զարգացմանը, ինչպես նաևպետական կառավարման մարմիններում այդ փորձի տարածմանը։ Թեև էթիկայիհանձնաժողովներում ներգրավվելու պատրաստակամություն հայտնեցին հասարակականկազմակերպությունները, սակայն դրանց դերակատարումը հանձնաժողովներում մնում էսահմանափակ։175. Այսպիսով, պետական և համայնքային ծառայողների մասնագիտական վարքագծի միասնականէթիկայի կանոններ և դրանք վերահսկող միասնական մարմին գոյություն չունի։ ՀՀ հարկայինպետական ծառայությունում գործում է բողոքների քննման կոմիտե, որը կազմակերպում էամենշաբաթյա նիստեր և քննարկում է կարգապահական բողոքները։ Դատական ևդատախազական մարմիններում գործում են էթիկայի հարցերով հանձնաժողովներ։176. Հանրային ծառայողների շահերի հայտարարագրման ինստիտուտը հիմնակնումսահմանափակվում է պաաշտոնյաների գույքի և եկամուտների հայտարարագրման օրենսդրականպահանջով։ Այսպես, օրենսդրորեն ներդրվել է ՀՀ քաղաքացիների գույքի և եկամուտներիհայտարարագրումը։ 2006թ. «Ֆիզիկական անձանց գույքի և եկամուտների հայտարարագրմանմասին» ՀՀ օրենքը 140 սահմանում է պետական պաշտոնյաների գույքի և եկամուտներիհայտարարագրերի ներկայացման կարգը` 2008թ. և հետագա տարիների համար։ Օրենսդրորենսահմանված են նաև ֆիզիկական անձանց, այդ թվում` պաշտոնատար և նրանց փոխկապակցվածանձանց, հայտարարագրման ենթակա գույքն ու եկամուտները, փոխկապակցված անձանցշրջանակը, հայտարարագրման պահանջները չկատարելու համար պատժամիջոցները և այլն։ Ընդորում, պաշտոնատար անձինք հայտարարատու են նաև զբաղեցրած պաշտոնից ազատվելունհաջորդող հինգ տարվա ընթացքում, իսկ նրանց հետ փոխկապակցված անձինք` իրենցփոխկապակցված պաշտոնատար անձանց պաշտոնից ազատվելուն հաջորդող երկու տարվաընթացքում։177. Օրենքով սահմանված հայտարարագրման ենթակա գույքի արժեքի սահմանափակումները չենտարածվում պետական և քաղաքացիական ծառայողների վրա։ Պետական պաշտոնյաների գույքիև եկամուտի հայտարարագրումը իր մեջ համադրում է եկամուտների հայտարարագրումըհարկային պարտավորությունների կատարման, և թե եկամուտների և գույքիհայատարարագրումը`շահերի բախման և կոռուպցիոն դեպքերի բացահայտման տեսանկյունից։178. Գույքի և եկամուտների հայտարարագրման օրենսդրությամբ նախատեսված հայտարարագրումնու դրա նկատմամբ վերահսկողությունն իրականացնում է ՀՀ Կառավարությանն առընթերՀարկային պետական ծառայությունը (ՀՊԾ) 141 ։ Ֆիզիկական անձանց գույքի և եկամուտներիհայտարարագրերի արժանահավատության ստուգման համար անհրաժեշտ ՀՊԾ-ի առկակարողություններն ու ռեսուրսները սահմանափակ են, իսկ անհրաժեշտ մեթոդաբանությունն ու140§üǽÇÏ³Ï³Ý ³ÝÓ³Ýó ·áõÛùÇ ¨ »Ï³ÙáõïÝ»ñÇ Ñ³Ûï³ñ³ñ³·ñÙ³Ý Ù³ëÇݦ ÃÇí Ðú-164-Ü ÐÐ ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 2006Ã.ÑáõÉÇëÇ 7-ÇÝ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2006Ã. û·áëïáëÇ 19-Çó):141§§ÐÐ Çß˳ÝáõÃÛ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ Õ»Ï³í³ñ ³ß˳ïáÕÝ»ñÇ ·áõÛùÇ ¨ »Ï³ÙáõïÝ»ñÇ Ñ³Ûï³ñ³ñ³·ñÙ³Ý Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»Ýùáíݳ˳ï»ëí³Í ·áõÛùÇ ¨ »Ï³ÙáõïÝ»ñÇ Ñ³Ûï³ñ³ñ³·ñáõÙÝ Çñ³Ï³Ý³óÝáÕ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý Édz½áñ³Í Ù³ñÙÝÇ Ù³ëÇݦ ÐÐϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2001Ã. ÝáÛ»Ùµ»ñÇ 5-Ç ÃÇí 1067 áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2001Ã. ÝáÛ»Ùµ»ñÇ 14-Çó):2008.doc54

ընթացակարգերը դեռևս մշակված չեն։ ՀՊԾ-ն կուտակում է համապատասխանտեղեկատվությունը, սակայն դրանց հավաստիությունը չի ստուգվում և չի համադրվում այլաղբյուրների հետ, չի վերլուծվում անօրինական եկամուտների և գույքի ձեռքբերմանտեսանկյունից և չի տրամադրվում իրավապահ մարմիններին հետագա օգտագործման ևվերլուծության նպատակով։ Հավաքված տեղեկատվությունը չի համադրվում շահերի բախման այլբաղադրիչների հետ։Բացի այդ, օրենքը ներառում է հայտարարատուների մեծ շրջանակ, ինչըհնարավորություն չի տալիս կենտրոնանալու բարձրաստիճան պաշտոնյաների վրա։179. Օրենսդրորեն սահմանվել է պետական պաշտոնյաների և նրանց փոխկապակցված անձանց գույքիև եկամուտների հայտարարագրերում ներառվող տեղեկությունների հրապարակման կարգը 142 ։Մասնավորապես, նախատեսվում է գույքի և եկամուտների հայտարարագրերում ներառվողսահմանափակ տեղեկությունների տրամդրում 3000 և ավելի տպաքանակ ունեցող զանգվածայինլրատվության միջոցներին, մինչդեռ էլեկտրոնային լրատվամիջոցների համար նշվածտեղեկություններն անմիջականորեն մատչելի չեն։ Ընդհանուր առմամբ, պետական ծառայողներիգույքի և եկամուտների վերաբերյալ հայտարարագրերում ներառվող տեղեկատվությանհրապարակման և այդ տեղեկատվությունը հասարակությանը տրամադրման մեխանիզմներըբավարար չափով թափանցիկ չեն։180. ՀՀ վարչապետի՝ 2006թ.սեպտեմբերի 7-ի թիվ 656-Ա որոշմամբ նախատեսվեց «Ֆիզիկականանձանց գույքի և եկամուտների հայտարարագրման մասին» ՀՀ օրենքի կիրարկումն ապահովողմիջոցառումների ընդարձակ ցանկ, որն, ի թիվս այլոց, ներառեց «Ֆիզիկական անձանց կողմիցհայտարարագրման ենթակա գույքի առկայությունը, դրա նկատմամբ սեփականության իրավունքըկամ եկամտի uտացման աղբյուրը և չափը հիմնավորելու կարգը հաuտատելու մասին» և«Հայտարարագրում ներառվող՝ հրապարակման ենթակա տվյալների ցանկը հաստատելու և այդտվյալները ՀՀ օրենսդրությամբ սահմանված կարգով գրանցում ստացած մամուլի միջոցներինտրամադրելու մասին» ՀՀ կառավարության որոշումների ընդունումը։ Այնուամենայնիվ, նշվածորոշումները ՀՀ կառավարության կողմից դեռ չեն ընդունվել։181. ՀՀ հարկային համակարգի զարգացման 2007-2009թթ. եռամյա ծրագրով 143 ՀՀ կառավարությունընախատեսել է 2008թ. ընթացքում ֆիզիկական անձանց գույքի և եկամուտների հայտարարագրմանհամակարգը ներդնել նախապատրաստական աշխատանքների ծրագրի իրականացման,ֆիզիկական անձանց հայտարարագրման ենթակա գույքի և եկամուտների հարկային հսկողությանմասին օրենքի նախագծի և այս բնագավառում ենթաօրենսդրական ակտերի մշակման, ինչպեսնաև ֆիզիկական անձանց գույքի և եկամուտների հայտարարագրման վերաբերյալ ուսուցողականքարոզարշավ իրականացնելու միջոցով։ Նախատեսվում է նաև ստեղծել հայտարարատուներիգույքին և եկամուտներին վերաբերվող տեղեկատվական բազա, սահմանել համադրող ուդասակարգող չափանիշներ, մշակել ծրագրեր` երրորդ անձանցից ստացվող տեղեկություններիառընչությամբ։182. Այսպիսով, hանրային ծառայողների վարքագծի և շահերի բախման կանոնակարգման, վարքագծիկանոնների հետևողական կիրառման, պետական պաշտոնյաների շահերի հայտարարագրմանինստիտուտի կայացման նպատակով անհրաժեշտ է.• Ամբողջականացնել հանրային ծառայողների վարքագծի և շահերի բախման օրենսդրականկարգավորումը. քաղաքական, հայեցողական և հանրային ծառայողների վարքագծի և շահերիբախման կանոնակարգման միասնական սկզբունքները և կանոնները, վարքագծի կոնկրետկանոնների խախտումների համար պատասխանատվություն 144 սահմանելու, պետական142§ÐÐ Çß˳ÝáõÃÛ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ Õ»Ï³í³ñ ³ß˳ïáÕÝ»ñÇ áõ Ýñ³Ýó` ûñ»Ýùáí ë³ÑÙ³Ýí³Í ÷áËϳå³Ïóí³Í ³ÝÓ³Ýó ·áõÛùǨ »Ï³ÙáõïÝ»ñÇ Ñ³Ûï³ñ³ñ³·ñ»ñáõÙ Ý»ñ³éíáÕ ï»Õ»ÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ í»ñ³µ»ñÛ³É Ññ³å³ñ³ÏÙ³Ý »Ýóϳ ï»Õ»Ï³ÝùÝ»ñÇÓ¨»ñÁ ¨ ¹ñ³Ýó Éñ³óÙ³Ý Ï³ñ·Á ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2002Ã. ³åñÇÉÇ 14-Ç ÃÇí 304 áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿2002Ã. ³åñÇÉÇ 12-Çó):§§ÐÐ Çß˳ÝáõÃÛ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ Õ»Ï³í³ñ ³ß˳ïáÕÝ»ñÇ ·áõÛùÇ ¨ »Ï³ÙáõïÝ»ñÇ Ñ³Ûï³ñ³ñ³·ñÙ³Ý Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÇѳٳӳÛÝ Ý»ñϳ۳óí³Í ѳÛï³ñ³ñ³·ñ»ñáõÙ Ý»ñ³éíáÕ ï»Õ»ÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ í»ñ³µ»ñÛ³É Ññ³å³ñ³ÏÙ³Ý »Ýóϳï»Õ»Ï³ÝùÝ»ñÁ Ù³ÙáõÉÇ ÙÇçáóÝ»ñÇÝ ïñ³Ù³¹ñÙ³Ý Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³ÝÝ ³éÁÝûñ ÐäÌ 2003Ã. Ù³ÛÇëÇ 27-Ç ÃÇí03/13-Ü Ññ³Ù³Ý (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2003Ã. ÑáõÝÇëÇ 26-Çó):143§ ÐРѳñϳÛÇÝ Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç ½³ñ·³óÙ³Ý 2007-2009ÃÃ. »é³ÙÛ³ Íñ³·ÇñÁ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2007Ã.Ù³ÛÇëÇ 24-Ç ÃÇí 696-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2007Ã. ÑáõÉÇëÇ 5-Çó):144ÀݹÑáõå å³ßïáÝÇó Ñ»é³óáõÙÁ:2008.doc55

պաշտոնյաների գույքի և եկամուտների հայտարարագրման գործող համակարգը շահերիհայտարարագրման միասնական համակարգում ներառելու միջոցով։• Ներդնել վարքագծի և շահերի բախման կանոնակարգման առավել խիստ կանոններ ևընթացակարգեր հանրային ծառայությունների առավել մեծ կոռուպցիոն ռիսկեր պարունակողբնագավառներում. դատական, դատախազական, հարկային, մաքսային, ոստիկանության,ազգային անվտանգության ծառայությունների, քաղաքական և հայեցողական առանձինպաշտոնների համար շահերի բացահայտման, շահերի թույլատրելի բախումներիշրջանակների նեղացման, նվերների ստացման և տրամադրման կանոնների ուսահմանափակումների խստացման, այլ գործունեությամբ զբաղվելու բացառման, վարքագծիկանոնների խախտումների և շահերի բախումների վերաբերյալ տեղեկություններհայտնողների խրախուսման և պաշտպանության միջոցով։• Օպտիմալացնել հանրային ծառայողների շահերի հայտարարագրումը. քաղաքական,հայեցողական, ղեկավար և բարձրագույն խմբի պաշտոնների, գլխավոր և առաջատար խմբերիպաշտոնների, կոռուպցիոն մեծ ռիսկեր պարունակող ծառայությունների և գործառույթներիրականացնող պաշտոնների և որոշումների կայացման գործընթացներում չընդգրկվածհանրային ծառայողների նկատմամբ հայտարարագրման տարբերակված համակարգներդնելու միջոցով 145 ։• Ներդնել հանրային ծառայողների վարքագծի կանոնների և շահերի հայտարարագրմանհամակարգի արդյունավետ կառավարման ապակենտրոնացված ինստիտուցիոնալ մոդելը.կենտրոնական լիազոր մարմնի խնդիրները և գործառույթները, լիազորությունները,հաշվետվողականությունը և ընթացակարգերը սահմանելու, յուրաքանչյուր պետականմարմնում էթիկայի հանձնաժողով ստեղծելու, յուրաքանչյուր պետական մարմնում վարքագծիկանոնների ներդրման, շահերի հայտարարագրման ռեեստրի ստեղծման ու վարման,ընթացակարգերի պահպանման նկատմամբ վերահսկողության, էթիկայի և շահերի բախմանհարցերով հաշվետվության պատրաստման պատասխանատու պաշտոնյա նշանակելումիջոցով։• Հզորացնել պետական և համայնքային մարմիններում հանրային ծառայողների վարքագծիկանոնների և շահերի հայտարարագրման հարցերով պատասխանատուներիկարողությունները. շահերի հայտարարագրման, վարքագծի կանոնների և էթիկայի նորմերի ուդրանց ընթացակարգերի, խախտումների, դեպքերի ու փաստերի մասին տեղեկացման,բացահայտման և կիրառվող պատժամիջոցների վերաբերյալ գործնական ուղեցույցներիմշակման և ուսուցման կազմակերպման միջոցով։• Ապահովել հանրային ծառայողների շահերի հայտարարագրման թափանցիկությունն ուհրապարակայնությունը. քաղաքական, հայեցողական, պետական և համայնքայինծառայության ղեկավար ու բարձրագույն խմբի ծառայողների շահերի հայտարարագրերը, այդթվում` գույքի և եկամուտների հայտարարագրերը, համապատասխան մարմիններիինտերնետային կայքերում տեղակայելու, պաշտոնյաների շահերի հայտարարգրերիվերաբերյալ քաղաքացիների հարցադրումներին կամ զանգվածային լրատվության միջոցներիհրապարակումերին հրապարակայնորեն արձագանքելու միջոցով 146 ։Հրապարակային հաշվետվություն183. Պետական կառավարման տարբեր մակարդակներում կառավարման մարմիներիկազմակերպման, գործունեության և որոշումների ընդունման գործընթացների Հրապարակային145޳ѻñÇ µ³ËÙ³Ý Ñ³Ûï³ñ³ñ³·ñÙ³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ·Á áÕç ͳí³Éáí ï³ñ³Í»É ù³Õ³ù³Ï³Ý, ѳۻóáճϳÝ, ÇÝãå»ë ݳ¨å»ï³Ï³Ý ͳé³ÛáõÃÛ³Ý Õ»Ï³í³ñ ¨ µ³ñÓñ³·áõÛÝ ËÙµÇ å³ßïáÝÝ»ñÇ íñ³` ³å³Ñáí»Éáí ѳÛï³ñ³ñ³·ñ»ñÇ å³ñï³¹ÇñÑñ³å³ñ³ÏáõÙÁ: ä»ï³Ï³Ý ¨ ѳٳÛÝù³ÛÇÝ Í³é³ÛáÕÝ»ñÇ ·É˳íáñ ¨ ³é³ç³ï³ñ ËÙµ»ñÇ å³ßïáÝ۳ݻñÇ Ñ³Ù³ñ ÏÇñ³é»É߳ѻñÇ Ñ³Ûï³³ñ³·ñÙ³Ý ë³Ñٳݳ÷³Ï ßñç³Ý³Ï, ѳÛï³ñ³ñ³ñ³·ñ»ñÇ Ññ³å³ñ³ÏáõÙÝ ³å³Ñáí»Éáí Áëï å³Ñ³ÝçÇ:ÎáéáõåóÇáÝ Ù»Í éÇëÏ»ñ å³ñáõݳÏáÕ Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ·áñͳéáõÛÃÝ»ñ Çñ³Ï³Ý³óÝáÕ å³ßïáÝÝ»ñÇ Ýϳïٳٵ ë³ÑٳݻÉ߳ѻñÇ µ³ËáõÙÝ»ñÇ Ï³ñ·³íáñÙ³Ý Ñ³Ûï³ñ³ñ³·ñÙ³Ý ³é³í»É ËÇëï é»ÅÇÙ: àñáßáõÙÝ»ñÇ Ï³Û³óÙ³Ý ·áñÍÁÝóóÝ»ñáõÙãÁݹ·ñÏí³Í ѳÝñ³ÛÇÝ Í³é³ÛáÕÝ»ñÇ Ýϳïٳٵ ÏÇñ³é»É ¿ÃÇϳÛÇ Ï³ÝáÝÝ»ñáí ë³ÑÙ³Ýí³Í ÁݹѳÝáõñë³Ñٳݳ÷³ÏáõÙÝ»ñÁ: ޳ѻñÇ Ñ³Ûï³ñ³ñ³·ñÙ³Ý Ýßí³Í ï³ñµ»ñ³ÏáõÙÁ ÏÇñ³é»É ݳ¨ ÷áËϳå³Ïóí³Í ³ÝÓ³Ýóßñç³Ý³ÏÇ Ýϳïٳٵ:146Üßí³Í ³é³ç³ñÏÝ áõÕÕí³Í ¿ ѳë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó ÏáéáõåódzÛÇ ÁÝϳÉáõÙÁ ¹ñ³Ï³Ýáñ»Ý ÷á÷áË»ÉáõÝ,µ³ñÓñ³ëïÇ×³Ý å³ßïáÝ۳ݻñÇ ¨ å»ï³Ï³Ý ͳé³ÛáÕÝ»ñÇ ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý Ýϳïٳٵ ѳë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý íëï³ÑáõÃÛáõÝÁٻͳóÝ»ÉáõÝ:2008.doc56

հաշվետվության ձևավորման, ներդրման և զարգացման ուղղությամբ ձեռնարկվել են մի շարքքայլեր։ Իրականացված նշանակալի նախաձեռնություններից են «Տեղեկատվության ազատությանմասին» ՀՀ օրենքի ընդունումը, որը կարգավորում է տեղեկատվության ազատության հետկապված հարաբերությունները, սահմանում տեղեկատվության ապահովման բնագավառումտեղեկատվություն տնօրինողների իրավասությունը, ինչպես նաև տեղեկություններ ստանալուկարգը, ձևերը և պայմանները։184. Մի շարք հարակից օրենքներով ու կառավարության որոշումներով 147 լրացվել ենտեղեկատվության ազատության մասին օրենքի կիրարկման հնարավորությունները։Պաշտոնատար անձանց համար սահմանվել են վարչական և քրեական պատասխանատվությանմիջոցներ օրենքով նախատեսված տեղեկատվություն չտրամադրելու, անձի օրինական շահերինվերաբերող տեղեկատվության« փաստաթղթերը կամ նյութերը ոչ լրիվ կամ աղավաղվածներկայացնելու համար։185. Ի թիվս այլ նախաձեռնությունների, որպես նոր մտածողություն, նոր մշակույթ, սոցիալականոլորտի նախարարություններում փորձնական կարգով ներդրվել է «Քաղաքացիներին մատուցվողծառայությունների ուղեցույց- կանոնակարգերը» 148 , ՀՀ կառավարության 3-րդ մասնաշենքում, ՀՀՏավուշի և Գեղարքունիքի մարզպետարաններում ստեղծվել են տեղեկատվական կենտրոնընդունարաններ։Այս նախաձեռնությունները համահունչ են “մեկ պատուհան” սկզբունքիկիրառմանը, տեղական ինքնակառավարման մարմիններում և ԵԱՀԿ-ի Հայաստանյանգրասենյակի օժանդակությամբ հակակոռուպցիոն հանրային ընդունարանների ստեղծմանը`Երևանում ու Սյունիքում։186. Տեղեկատվական կենտրոն-ընդունարանների ստեղծումը հնարավորություն է ընձեռումհամապատասխան գերատեսչություններին դյուրացնելու աշխատանքը քաղաքացիների հետ,կանոնակարգելու նրանց հանդիպումները անհրաժեշտ պաշտոնյաների հետ, քաղաքացիներինստանալու սկզբնական տեղեկատվություն իրենց հուզող հարցերի վերաբերյալ։ Դրա հետմեկտեղ,տեղեկատվական կենտրոնների և քաղաքացիների ընդունարանների աշխատանքիվերջնական արդյունքները դժվար կանխատեսելի են, քանի որ դրանց լիարժեք աշխատանքիհամար պահանջվում է որոշում ընդունող իրավասու մարմինների հետ հանրության կապըհեշտացնող վարչական ընթացակարգերի հստակեցում, տեղեկատվական կենտրոնների ևքաղաքացիների ընդունարանների հետևողական զարգացում և միջոցների պլանավորումպետական բյուջեում։187. Հրապարակային հաշվետվության ապահովման տեսանկյունից խիստ կարևորվում է պետականմարմինների կողմից իրենց գործունեության հաշվետվություների հրապարակումը։ Ներկայումսմիայն մի քանի մարմիններ են հետևում այս սկզբունքին։ Կարելի է առանձնացնել ՀՀ Կրթության ևգիտության, ՀՀ Տրանսպորտի և կապի, ՀՀ արդարադատության նախարարություններին, որոնցինտերնետային կայքերում հրապարակվում են նախարարության գործունեության տարեկանհաշվետվությունները։188. Ընդհանուր առմամբ չնայած գրանցված առաջընթացին քաղաքացիական հասարակության ևձեռնարկատիրական շրջանակներում տիրում է անհանգստություն տեղեկատվությանմատչելիության հիմնախնդրի նկատմամբ 149 ։ Դեռևս առկա են բազմաթիվ խոչընդոտներ, որոնքէականորեն խանգարում են հրապարակային հաշվետվության եւ հանրության հետ կապիարդյունավետ իրականացմանը։ Պաշտոնական տեղեկատվությունը որոշ դեպքերում մատչելի չէհանրությանը։ Պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինները շատ դեպքերումխուսափում են` տարին գոնե մեկ անգամ հրապարակել իրենց տնօրինման տակ գտնվողտեղեկությունները։ Ինտերնետային կայքերում, ցուցատախտակներին փակցնելու միջոցով կամորեւէ այլ մատչելի մեխանիզմով։ Բավարար չափով չի իրականացվում Տեղեկատվությանազատության մասին ՀՀ օրենքով սահմանված պարտադիր հրապարակման ենթակա147ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 13.03.1998 Ãí³Ï³ÝÇ ÃÇí 173 áñáßٳٵ ѳëï³ïí»É ¿ ÐÐ å»ï³Ï³Ý ·³ÕïÝÇùÇ ß³ñùÁ ¹³ëíáÕï»Õ»ÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ó³ÝÏÁ: §ä»ï³Ï³Ý ¨ ͳé³ÛáÕ³Ï³Ý ·³ÕïÝÇùÇ Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ 9 Ñá¹í³ÍáõÙ ë³ÑÙ³Ýí»É »Ý å»ï³Ï³Ý¨ ͳé³ÛáÕ³Ï³Ý ·³ÕïÝÇù ѳٳñíáÕ ï»Õ»ÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ó³ÝÏÁ:148Çñ³Ï³Ý³óí»É ¿ DFID §Ð³Û³ëï³Ý-ѳÝñ³ÛÇÝ áÉáñïÇ µ³ñ»÷áËáõÙÝ»ñ¦ Íñ³·ñÇ ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõÙ` ߳ѳ·ñ·Çé ÐÎ-Ý»ñÇÙ³ëݳÏóáõÃÛ³Ùµ149ï»ë OECD-Ç ÏáéáõåódzÛÇ ¹»Ù å³Ûù³ñÇ §êï³ÙµáõÉÇ Ñ³Ï³ÏáéáõåóÇáÝ ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ åɳÝǦ 6-ñ¹ ѳݹÇåÙ³Ýг۳ëï³ÝÇ í»ñ³µ»ñÛ³É Ñ³ßí»ïíáõÃÛáõÝÁ, 13 ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 2006Ã. ö³ñǽ2008.doc57

տեղեկությունների, ինչպես նաեւ մարմինների տարեկան եւ ընթացիկ գործունեության մասինհաշվետվությունների հրապարակումը։ Գործող պաշտոնական կայքերը, շատ դեպքերումծառայում են ոչ թե հանրությանը անհրաժեշտ տեղեկատվություն տրամադրելուն, այլև տվյալգերատեսչության գովազդը ապահովելուն։ Ոչ կանոնավոր և չհամակարգված է իրականացվումնաեւ հանրային իրազեկվածության բարձրացման նպատակով քաղաքացիներին մատուցվողծառայությունների կանոնակարգերի և տեղեկատվական թերթիկների մշակումն ու տարածումը։189. «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքի ընդունումից հետո օրենքից բխողենթաօրենսդրական ակտերը չեն ընդունվել, ընդունված չեն քաղաքացիներին տեղեկատվությունտրամադրելու եւ տեղեկատվության հավաքման, դասակարգման եւ պահպանմանընթացակարգերը։ Դրա հետևանքով նույնիսկ դատական որոշումներ են ընդունվել, որոնցովդատարանը մերժել է տեղեկատվության տրամադրման քաղաքացու օրինական պահանջը։190. Այսպիսով, կոռուպցիայի կանխարգելման գործում հիմք ընդունելով պետական կառավարմանմարմիների կազմակերպման, գործունեության և որոշումների ընդունման գործընթացներիհրապարակային հաշվետվության ապահովման անհարաժեշտությունը, առաջարկվում է.• Ապահովել պետական կառավարման մարմինների գործունեության վերաբերյալհաշվետվությունների հրապարակայնության սկզբունքը. բոլոր պետական կառավարման ևտեղական ինքնակառավարման մարմինների կազմակերպման, տարվողքաղաքականության, դրանց ղեկավարների գործունեության, բնակչությանը մատուցվողծառայությունների, գրանցված կոռուպցիոն դեպքերի, կոռուպցիոն հնարավոր ռիսկերի ևվտանգների վերաբերյալ տեղեկատվությունը հրապարակային հաշվետվություններումարտացոլելու, գործունեության ծրագրերի և ֆինանսավորման հաշվետվություններըկանոնավոր և պարբերաբար` առնվազն տարին մեկ անգամ հրապարակման, հանրայինվերահսկողության մեխանիզմների կիրառման և խրախուսման միջոցով։• Բարելավել պետական կառավարման և տեղական ինքնակառավարման մարմիններիգործունեության հրապարակային հաշվետվությունները կանոնակարգող օրենսդրությունը.«Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքից բխող ենթաօրենսդրական ակտերի,քաղաքացիներին տեղեկատվություն տրամադրման և տեղեկատվության հավաքման,դասակարգման ու պահպանման ընթացակարգերի, հանրության հետ կապը ապահովողվարչական ընթացակարգերի ընդունման, քաղաքացիներին մատուցվող ծառայություններիստանդարտների` «քաղաքացիների կանոնակարգերի» մշակման պրակտիկայի ներդրմանմիջոցով,• Հզորացնել հանրության հետ կապը հեշտացնող ինստիտուցիոնալ կառույցներիկարողությունները. պետական կառավարման տեղական ինքնակառավարմանմարմիններում հասարակայնության հետ կապերի ստորաբաժանումների, տեղեկատվականկենտրոնների, քաղաքացիների ընդունարանների ստեղծման, դրանք նվազագույնտեխնիկական և մարդկային ռեսուրսնեով հագեցման, ներքին եւ արտաքին հաղորդակցմանռազմավարությունների մշակման, աշխատակիցներին մասնագիտականվերապատրաստման և ուսուցման կազմակերպման, տեղեկատվության տրամադրմանէլեկտրոնային համակարգերի ներդրման, էլեկտրոնային կառավարման համակարգերինինտեգրման, համապատասխան բյուջետային միջոցներով ապահովման միջոցով,• Բարձրացնել հանրային իրազեկվածությունը քաղաքացիների հետ աշխատանքիկազմակերպման և հետադարձ կապի ապահովման, միջոցառումների կազմակերպման,հանրային կարծիքի ձևավորման, հանրային ծառայությունների վերաբերյալքաղաքացիներին տեղեկատվության տրամադրման տպագիր, էլեկտրոնային նյութերիպատրաստման և տարածման, պետական կառավարման և տեղական ինքնակառավարմանմարմինների վեբ-կայքերը հակակոռուպցիոն տեղեկատվությամբ պարբերաբարթարմացման միջոցով,• Բարձրացնել քաղաքացի-իշխանություն կապի արդյունավետությունը. քաղաքացիներիհարցումներին և դիմումներին ժամանակին և ամբողջական տեղեկատվությունտրամադրելու գործընթացում մարդկային սուբեկտիվ գործոնի նվազեցման, առավել արագընթացք տալու, կրկնակի դիմումների ու բողոքների կրճատման, պաշտոնական վեբ-2008.doc58

կայքերի էլեկտրոնային հասցեներով ուղարկված նամակներին on-line արձագանքմանմիջոցով։2008.doc59

3.2. Կոռուպցիայի քրեականացումը և իրավապահ գործունեությունը191. Կոռուպցիայի քրեականացման ուղղությամբ Հայաստանում գերակա խնդիրները հանգում են.միջազգային ընդունելի մոտեցումներին համապատասխան կոռուպցիոն հանցագործություններիշրջանակի սահմանմանը, առանձին հանցակազմերի հստակեցմանը, համարժեք պատիժների ևպատասխանատվության ենթարկելու վաղեմության ժամկետների հարցերի կարգավորմանը,վկաների, փորձագետների, տուժածների և տեղեկություններ հաղորդող անձանցպաշտպանության ինստիտուտին, կոռուպցիոն հանցագործությունների նախնական քննությանարդյունավետությանը, իրավապահ մարմինների կարողություններին, իրավապահ մարմինների ևքաղաքացիական հասարակության կառույցների միջև համագործակցությանը։Նշված խնդիրներիլուծումը հնարավորություն կտա հաղթահարել հանրապետությունում առկա անպատժելիությանմթնոլորտը և պատասխանատվության ենթարկել մեղավոր անձանց` անկախ նրանից դիրքից ևզբաղեցրած պաշտոնից։192. ՀՀ-ն վավերացրել է կոռուպցիայի քրեականացման չափանիշները սահմանող հիմնականմիջազգային կոնվենցիաներն ու համաձայնագրերը։ ՀՀ օրենսդրությունը դրանց դրույթներին 150համապատսխանեցնելու նպատակով, մի շարք փոփոխություններ և լրացումներ են կատարվել ՀՀքրեական օրենսգրքում 151 (ՔՕ)։ Այնուամենայնիվ, չնայած կոռուպցիայի քրեականացմանուղղությամբ վերջին տարիներին կատարված զգալի քայլերին, ՀՀ օրենսդրությունը միջազգայինփաստաթղթերի դրույթներին շարունակական համապատասխանեցման և ներդաշնակեցմանկարիք ունի։193. Կոռուպցիա հանդիսացող արարքների շրջանակի հստակ սահմանանումն ու սպառիչօրենսդրական կարգավորումը էականորեն պայմանավորում են կոռուպցիայի դեմ պայքարիարդյունավետությունը։ Ընդ որում կարևորվում է ՀՀ օրենսդրությամբ սահմանված հանցակազմերինկարագրությունների ընկալելիությունը և տարաբնույթ մեկնաբանությունների բացակայությունըթե’ իրավակիրառողների, թե’ հասարակության, այդ թվում` հանցագործության սուբյեկտների ևտուժողների շրջանում։ Օրենսդրության մեջ կոռուպցիոն արարքների, պատժատեսակների,պատժաչափերի ամրագրումը (քրեականացումը) հնարավորություն է տալիս սահմանելպետության պատժիչ քաղաքականության մշակման, իրականացման ուղղությունները,սկզբունքներն ու նպատակները։194. Ներկայում կոռուպցիոն հանցագործությունների քրեականացման շրջանակը ներառում է մի շարքհանցատեակներ։ Այսպես, 2003 թ. ընդունված ՀՀ քրեական օրենսգրքում քրեականացված են թե’կաշառք ստանալը (հոդված 311), թե’ կաշառք տալը (հոդված 312)։ Այսպես, պաշտոնատար անձիկողմից կաշառք ստանալու հանցակազմը բնութագրված է որպես «պաշտոնատար անձի կողմիցանձամբ կամ միջնորդի միջոցով իր կամ այլ անձի համար դրամ, գույք, գույքի նկատմամբիրավունք, արժեթղթեր կամ որևէ այլ առավելություն uտանալը` կաշառք տվողի կամ նրաներկայացրած անձի oգտին պաշտոնատար անձի կողմից իր լիազորությունների շրջանակում որևէգործողություն կատարելու կամ չկատարելու կամ իր պաշտոնեական դիրքն oգտագործելովայդպիuի գործողություն կատարելուն կամ չկատարելուն նպաuտելու կամ ծառայության գծովհովանավորչության կամ թողտվության համար» (հոդված 312)։195. Նշված հանցակազմի առումով պաշտոնատար անձինք են. (1) մշտապեu, ժամանակավորապեuկամ առանձին լիազորությամբ իշխանության ներկայացուցչի գործառույթներ իրականացնողանձինք և, (2) պետական մարմիններում, տեղական ինքնակառավարման մարմիններում, դրանցկազմակերպություններում, ինչպեu նաև Հայաuտանի Հանրապետության զինված ուժերում,Հայաuտանի Հանրապետության այլ զորքերում և զինվորական միավորումներում մշտապեu,ժամանակավորապեu կամ առանձին լիազորությամբ կազմակերպական-տնoրինչական,վարչատնտեuական գործառույթներ իրականացնող անձինք (ՔՕ, հոդված 308, մաս 3-րդ)։196. 2006թ. ՔՕ-ում կատարված մի շարք փոփոխություններով հաստակեցվել և ընդլայնվել են կաշառքտալու և ստանալու հանցակազմերի բովանդակությունը՝ արարքի օբյեկտիվ կողմում ներառելով ոչմիայն «դրամ, գույք, գույքի նկատմամբ իրավունք, արժեթղթեր» ստանալը, այլ նաև «որևէ այլ150سëݳíáñ³å»ë, ÎáéáõåódzÛÇ ¹»Ù زÎ-Ç ÏáÝí»ÝódzÛÇ, ºÊ øñ»³Ï³Ý Çñ³íáõÝùÇ Ù³ëÇÝ ÏáÝí»ÝódzÛÇ, ÇÝãå»ë ݳ¨ î¼ÐÎúï³ñ»ñÏñÛ³ å³ßïáݳï³ñ ³ÝÓ³Ýó ÙÇç³½·³ÛÇÝ ·áñͳñùÝ»ñáõ٠ϳ߳éù ï³Éáõ ¹»Ù å³Ûù³ñÇ Ù³ëÇÝ ÏáÝí»ÝódzÛǹñáõÛÃÝ»ñÇÝ:151ÐÐ ùñ»³Ï³Ý ûñ»Ýë·ÇñùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 2003Ã. ³åñÇÉÇ 18-ÇÝ:2008.doc60

առավելություն uտանալը»։ Ավելին, ուժը կորցված է ճանաչվել 311 հոդվածի 5-րդ մասը, որը թույլէր տալիս պաշտոնատար անձին, առանց նախնական պայմանավորվածության, որպես նվերստանալ նվազագույն աշխատավարձի հնգապատիկը չգերազանցող արժեքի գույք, գույքինկատմամբ իրավունք կամ գույքային այլ օգուտ։ Պաշտոնատար անձին կաշառք տալու, նրակողմից կաշառք ստանալու և կաշառքի միջնորդության հանցակազմերով նախատեսվածարարքների կատարման առումով պաշտոնատար անձինք հասկացության շրջանակներում եններառվել նաև օտարերկրյա և միջազգային կազմակերպությունների պաշտոնատար անձիք 152 ։197. Պաշտոնատար անձին կաշառք տալը անձամբ կամ միջնորդի միջոցով նրա կամ այլ անձի համարդրամ, գույք, գույքի նկատմամբ իրավունք, արժեթղթեր կամ որևէ այլ առավելություն խոuտանալըկամ առաջարկելը կամ տրամադրելն է` իր կամ իր ներկայացրած անձանց oգտին պաշտոնատարանձի կողմից իր լիազորությունների շրջանակում որևէ գործողություն կատարելու կամչկատարելու կամ պաշտոնատար անձի կողմից իր պաշտոնեական դիրքն oգտագործելով այդպիuիգործողություն կատարելուն կամ չկատարելուն նպաuտելու կամ ծառայության գծովհովանավորչության կամ թողտվության համար (հոդված 311)։ Ընդ որում, 2006 թվականիդեկտեմբերի 5-ին ՔՕ-ում կատարված փոփոխություններով 153 , քրեականացվեց ոչ միայն կաշառքտալը, այլև այն «խոuտանալը կամ առաջարկելը», ինչը ուղղակիորեն բխում է Եվրոպայի խորհրդիև ՄԱԿ-ի կոնվենցիաների պահանջներից և պայմանավորված է կաշառք տալու հանցակազմիօբյեկտիվ կողմը կազմող այս երեք գործողությունների տարբերությամբ։ «Կաշառք առաջարկելը»առկա է այն դեպքում, երբ անձը ցույց է տալիս, որ ինքը պատրաստ է տալ կաշառք, «խոստումը»այն իրավիճակն է, երբ կաշառք տվողը համաձայնության է գալիս պաշտոնատար անձի հետ նրանկաշառք տալու վերաբերյալ, իսկ «տրամադրելը» կաշառքի փաստացի փոխանցումն է կաշառքտվողի կողմից 154 ։198. Սակայն, 2008 թվականի ապրիլի 30-ին օրենսգրքում կատարված լրացումներով նախատեսվեցիներկու նոր հանցակազմեր ևս, այն է՝ պաշտոնատար անձ չհանդիuացող հանրային ծառայողիկողմից ապoրինի վարձատրություն uտանալը (հոդված 311.1) և պաշտոնատար անձ չհանդիuացողհանրային ծառայողին ապoրինի վարձատրություն տալը (հոդված 312.1)։ ՔՕ-ում կատարվածփոփոխությունների արդյունքում տարբերակված մոտեցում դրսևորվեց կաշառելուհանցակազմերին՝ տարանջատելով կաշառելու ակտիվ և պասիվ տեսակները ըստ այն չափանիշի,թե դրա սուբյեկտը պաշտոնատար անձն, թե հանրային ծառայողը։ Սակայն, հանցակազմիօբյեկտիվ կողմի՝ այսինք արաքի դրսևորման տեսանկյունից, նշված հանցակազմերը, ըստ էության,նույնն են՝ անկախ նրանից, թե սուբյեկտը պաշտոնատար անձ է, թե հանրային ծառայող։Տարբերվում են միայն հանացակազմերի անվանումները՝ մի դեպքում «կաշառք», մյուսդեպքում՝«ապօրինի վարձատրություն» տալը կամ ստանալը, ինչպես նաև սանկցիաներըկատարված իրավախախտումների համար, որոնք առավել մեղմ են հանրային ծառայողներիպարագայում։199. Հանրային ծառայողի կողմից ապoրինի վարձատրություն ստանալու կամ նրա կողմից ապoրինիվարձատրություն տալու հանցակազմերի առումով հանրային ծառայությունը պետությաննoրենuդրությամբ վերապահված լիազորությունների իրականացումն է, որն ընդգրկում է պետականև տեղական ինքնակառավարման մարմինների կողմից քաղաքականություն իրականացնելը,պետական ծառայությունը և համայնքային ծառայությունը, ինչպեu նաև պետական ու տեղականինքնակառավարման մարմիններում քաղաքացիական աշխատանքը։ Իր հերթին, հանրայինծառայության մաս կազմող պետական ծառայությունն ընդգրկում է քաղաքացիականծառայությունը, դատական ծառայությունը, հատուկ ծառայությունները` պաշտպանության,ազգային անվտանգության, ոuտիկանության, հարկային, մաքuային, փրկարար ծառայությանհանրապետական գործադիր մարմիններում, Ազգային անվտանգության խորհրդում, ինչպեu նաևդիվանագիտական ու oրենքներով նախատեuված այլ ծառայությունները 155 ։ Այսինք, կատարվածփոփոխությունները նպատակ ունեին նաև նոր հանցակազմերում ներառելու այն սուբյեկտներին,152§ÐÐ ùñ»³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùáõÙ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñ ¨ Éñ³óáõÙÝ»ñ ϳï³ñ»Éáõ Ù³ëÇÝ» 2005 Ã. Ù³ÛÇuÇ 2-Ç ûñ»Ýù, Ñá¹í³Í 3:153ÐÐ ùñ»³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùáõÙ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñ ¨ Éñ³óáõÙÝ»ñ ϳï³ñ»Éáõ Ù³ëÇÝ» 2006 Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 5-Ç ûñ»Ýù:154A Glossary Of International Standards In Criminal Law: Corruption, OECD Glossaries, 2008, p. 26, Explanatory Report, Councilof Europe Convention, para. 36.155§ø³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ» ÐÐ ûñ»ÝùÁ ÁݹáõÝí»É ¿ 2001Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 4-ÇÝ, Ñá¹í³Í 1:2008.doc61

որոնք դուրս էին մնացել «պաշտոնատար անձ» հասկացության շրջանակներից ՔՕ 311 և 312հոդվածներով նախատեսված հանցակազմերի առումով։200. Կոռուպցիայի քրեականացման տեսանկյունից առանցքային հարցերից մեկը կոռուպցիոնհանցագործության սուբյեկտի՝ «պետական պաշտոնատար անձ» հասկացության շրջանակներիբացահայտումն է։ Դրանց շրջանակը, որը տեղ է գտել ՀՀ ՔՕ-ում «պաշտոնատար անձ» և«հանրային ծառայող» հասկացությունների բացահայտման ներքո, ընդհանուր առմամբ,համահունչ է ՄԱԿ-ի Կոռուպցիայի դեմ կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածի 2-րդ ենթակետում տրվածսահմանմանը և միջազգային մոտեցումներին՝ չնայած, որ փաստորեն առանձնացվել եննույնական օբյեկտիվ կողմով, բայց տարբեր անվանումներով հանցակազմեր։ Պետք է ընգծել, որմիջազգային փաստաթղթերի առումով «պաշտոնատար անձ» հասկացությունը, ըստ էությաններառում է նաև հանրային ծառայողներին 156 ։ Ընդ որում, «պաշտոնատար անձ» հասկացությանառումով, նշանակություն չունի նաև այն հանգամանքը, թե անձը «վճարվում է, թե ոչ» այդպաշտոնում։ ՔՕ-ում տեղ գտած բնորոշումները չեն հստակեցնում այս հանգամանքը։201. ՀՀ Քրեական օրենգրքում 2008 թվականի ապրիլի 30-ին կատարված լրացումներով որպեսինքնուրույն հանցակազմ է նախատեսվել իրական կամ ենթադրյալ ազդեցությունըշահադիտական նպատակով oգտագործելը (հոդված 311.2), որը բնորոշվում է որպես «իրականկամ ենթադրյալ ազդեցությունը շահադիտական նպատակով oգտագործելը` անձամբ կամմիջնորդի միջոցով դրամի, գույքի, գույքի նկատմամբ իրավունքի, արժեթղթերի կամ որևէ այլառավելություն uտանալը` իրավաբանական կամ ֆիզիկական անձանց oգտին որևէպաշտոնատար անձի կամ պաշտոնատար անձ չհանդիuացող հանրային ծառայողի կողմից իրլիազորությունների շրջանակում որևէ գործողություն կատարելուն կամ չկատարելուն նպաuտելուկամ ծառայության գծով հովանավորչության կամ թողտվության համար»։ Այդուհանդերձ, ՄԱԿ-իԿոռուպցիայի դեմ կոնվենցիայի 18 հոդվածի հետ զուգահեռներ անցկացնելուց երևում է, որՀայաստանի քրեական օրենսդրությամբ քրեականացված է միայն ազդեցության պասիվչարաշահումը, մինչդեռ ազդեցության ակտիվ չարաշահումը՝ «դրամի, գույքի, գույքի նկատմամբիրավունքի, արժեթղթերի կամ որևէ այլ առավելության շորթումը» քրեականացված չէ։ ՔՕ-ի 311.2հոդվածով կարգավորված ազդեցության պասիվ չարաշահումը, իր հերթին, զերծ չէ թերիկարգավորումներից։ Մասնավորապես, 311.2 հոդվածը հստակ չի սահմանում հանցակազմի մյուսկողմի՝ իրավաբանական կամ ֆիզիկական անձանց, որոնց oգտին որևէ գործողություն պետք էկատարվի, արարքի օբյեկտիվ կողմը, այն է՝ «ոչ իրավաչափ առավելություն» խոստանալը,առաջարկելը կամ տրամադրելը, ինչը տեղ է գտել Կոնվենցիայում։ Ավելին, 311.2 հոդվածովնախատեսված գործողություններն ընդգծում են ազդեցության չարաշահման պարտադիր կապըպաշտոնատար անձի կամ պաշտոնատար անձ չհանդիuացող հանրային ծառայողիլիազորությունների շրջանակի հետ, մինչդեռ Կոնվենցիայի սահմանումն ավելի լայն է և նշվածհանգամանքով պայմանավորված չէ։202. ՀՀ ՔՕ 308 հոդվածով քրեականացված է «պաշտոնական լիազորությունները չարաշահելը», ինչըՄԱԿ-ի Կոնվենցիայում նախատեսված է «պաշտոնական դիրքը չարաշահելը» վերատառությամբ(հոդված 19)։ Այդուհանդերձ, առկա կարգավորման տեսնակյունից խնդիր է թերևս ներկայացնումայն, որ արարքը քրեորեն պատժելի իրավախախտում համարելու համար պաշտոնեական դիրքըչարաշահելու արդյունքում առաջացող գույքային վնասը կապվում է նվազագույն աշխատավարձիհինգհարյուրապատիկի չափը գերազանցող գումարի հետ։ Նման սահմանափակումը չի բխումՄԱԿ-ի կոնվենցիայի պահանջներից։203. Պաշտոնատար անձի կողմից գույքի հափշտակումը, ապօրինի յուրացումը կամ այլ` ոչնպատակային օգտագործումը որպես ինքնուրույն հանցակազմ նախատեսված չէ ՀՀ ՔՕ-ում 157 ։Սակայն, օրենսգրքի 179 հոդվածը որպես «գույքի յուրացում կամ վատնում» հանցակազմըծանրացնող հանգամանք է դիտարկում նույն գործողության կատարումը պաշտոնեական դիրքնoգտագործելով։204. ՀՀ-ում քրեականացված չէ իրավաբանական անձանց պատասխանատվությունը կառուպցիոնիրավախախտումների համար, ինչը միջազգային նորմ է և ամրագրված է նաև ՄԱԿ-ի156î»°ë, ûñÇݳÏ, A Glossary Of International Standards In Criminal Law: Corruption, OECD Glossaries, 2008, p. 10.157²ÛÝ ³é³ÝÓݳóí³Í ¿ زÏ-Ç ÏáÝí»ÝódzÛÇ 17 Ñá¹í³Íáí:2008.doc62

Կոնվենցիայի 26-րդ հոդվածում։ Իրավաբանական անձանց 158 քրեական պատասխանատվությանինստիտուտը ոչ միայն կոռուպցիոն հանցագործությունների առումով, այլև ընդհանուր առմամբ,երբևէ չի կիրառվել ՀՀ-ում՝ ինչը մասամբ պայմանավորված է նաև մայրցամաքային իրավականհամակարգի սովորույթներով։ Մինչդեռ, հատկապես առևտրային կազմակերպությունների,հսկայական ընկերակցությունների աճին զուգահեռ մեծանում է նաև կոռուպցիոնիրավախախտումներում նրանց ներգրավվածության աստիճանը։205. ՀՀ օրենսդրությամբ նախատեսված է միայն իրավաբանական անձի քաղաքացիական և վարչականպատասխանատվությունը։ Մինչդեռ, մի շարք միջազգային կառույցների կողմից ՀՀ-ումիրականացված մոտնիտորինգի արդյունքներում բազմիցս ընդգծվել է կաշառքի և փողերիլվացման հետ կապված հանցագործություների համար իրավաբանական անձանց քրեականպատասխանատվության ինստիտուտի ներդրման անհրաժեշտությունը 159 ։ Հատկապեսմատնանշվում են Քրեական իրավունքի մասին կոնվենցիայի 18 հոդվածով նախատեսվածկորպորատիվ պատասխանատվության նորմերը, որոնք պահանջում են քրեականացնելֆիզիկական անձի կողմից ի շահ իրավաբանական անձի կատարված ակտիվ կաշառքը,ազդեցությունը շահադիտական նպատակով oգտագործելը և փողերի լվացումը։ Իրավաբանականանձանց պատասխանատվության ենթարկելիս առաջարկվում են այնպիսի համարժեքսանկցիաներ, ինչպես պետության հետ գործարքներ կնքնելուց մշտապես կամժամանակավորապես զրկելը (օրինակ՝ պետական գնումների հետ կապված և այլն), պետաականաջակցություն ստանալուց զրկելը, հանցագործության արդյունքում ստացված օգուտներիբռնագրավումը, ռեստիտուցիան, առևտրային գործունեություն իրականացնելու իրավունքիցզրկելը, դատական վերահսկողության տակ դնելը, իրավաբանական անձի լուծարումը,խնամակալի նշանակումը և այլն 160 ։206. Քրեական պատասխանատվության ենթարկելու վաղեմության ժամկետները ածանցվում են ևկապված են հանցագործությունների համար սահմանված պատժաչափերի հետ (ՀՀ քրեականօրենսգիրք, հոդված 75)։ Քանի որ օրենսգրքում «կոռուպցիոն» հատկանիշներ պարունակողհանցագործությունների համար նախատեսված են տարբեր պատժաչափեր,համապատասխանաբար տարբեր են նաև վաղեմության ժամկետները։ Այսպես, ծանրացնողհանգամանքների առկայությունից կամ բացակայությունից կախված վաղեմության ժամկետներըպաշտոնատար անձի կողմից կաշառք ստանալու համար կազմում են 5-15 տարի (հոդված 311),կաշառք տալու համար՝ 5-10 տարի (հոդված 312), առևտրային կաշառքի համար՝ 2-5 տարի(հոդված 200) և այլն։ 2006 թ. հունիuի 1-ին ՔՕ փոփոխությամբ վաղեմության ժամկետի հաշվարկնսկսվում է ոչ թե հանցագործության կատարման պահից, այլ հանցանքն ավարտված համարելուoրվանից և ավարտվում է դատավճռի oրինական ուժի մեջ մտնելու պահին 161 , ինչը թույլ տվեցշարունակվող հանցագործությունների դեպքում վաղեմության ժամկետը հաշվարկել վերջինարարքը կատարելու պահից։ Վաղեմության ժամկետի ընթացքը կաuեցվում է, եթե անձըխուuափում է քննությունից կամ դատից։ Վաղեմության ժամկետի ընթացքն ընդհատվում է, եթեմինչև վաղեմության ժամկետներն անցնելն անձը կատարում է միջին ծանրության, ծանր կամառանձնապեu ծանր նոր հանցանք։ Այu դեպքում վաղեմության ժամկետի հաշվարկն uկuվում էնոր հանցանքի ավարտված համարելու պահից։207. Այդուհանդերձ, վաղեմության ժամկետի տևողության պայմանավորումը պատժաչափի հետ թերևսհամարժեք չէ կոռուպցիոն իրավախախտումները հայտնաբերելու և հետաքննելուառանձնահատկություններին, քանզի դա ավելի շատ ժամանակ է պահանջում` համեմատած այլհանցագործությունների դեմ պայքարելու պրակտիկայի հետ։ Կոռուպցիոն իրավախախտումների158ÐÐ ù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùÇ Ñ³Ù³Ó³ÛÝ §Çñ³í³µ³Ý³Ï³Ý ³ÝÓ ¿ ѳٳñíáõÙ ³ÛÝ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÁ, áñÁ áñå»uu»÷³Ï³ÝáõÃÛáõÝ, áõÝÇ ³é³ÝÓݳóí³Í ·áõÛù ¨ Çñ å³ñï³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ å³ï³u˳ݳïáõ ¿ ³Û¹ ·áõÛùáí, ϳñáÕ ¿ Çñ³ÝáõÝÇó Ó»éù µ»ñ»É áõ Çñ³Ï³Ý³óÝ»É ·áõÛù³ÛÇÝ ¨ ³ÝÓÝ³Ï³Ý áã ·áõÛù³ÛÇÝ Çñ³íáõÝùÝ»ñ, Ïñ»É å³ñï³Ï³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñ,¹³ï³ñ³Ýáõ٠ѳݹ»u ·³É áñå»u ѳÛóíáñ ϳ٠å³ï³u˳ÝáÕ» : §Æñ³í³µ³Ý³Ï³Ý ³ÝÓ» ѳëϳóáõÃÛ³Ý ï³Ï »Ý ÙïÝáõÙÇÝãå»ë Çñ»Ýó ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ùµ ß³ÑáõÛà uï³Ý³Éáõ Ýå³ï³Ï Ñ»ï³åݹáÕ (³é¨ïñ³ÛÇÝ), ³ÛÝå»ë ¿É ß³ÑáõÛà uï³Ý³ÉáõÝå³ï³Ï ãÑ»ï³åݹáÕ ¨ uï³óí³Í ß³ÑáõÛÃÁ Ù³uݳÏÇóÝ»ñÇ ÙÇç¨ ãµ³ßËáÕ (áã ³é¨ïñ³ÛÇÝ) ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÁ (ÐÐù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý ûñ»Ýë·Çñù, Ñá¹í³Í 51) :159Evaluation Report on Armenia, adopted by GRECO at its 27 th Plenary Meeting of March 10, 2006, Monitoring Report of IstanbulAnti-Corruption Action Plan for Armenia of October 2005, Monitoring Report of Istanbul Anti-Corruption Action Plan for Armenia ofDecember 2006.160Commentary 24 on the OECD Convention and the Legislative Guide for the Implementation of the UN Convention, para. 338.161§øñ»³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùáõÙ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñ ¨ Éñ³óáõÙÝ»ñ ϳï³ñ»Éáõ Ù³ëÇÝ» ÐÐ ûñ»Ýù, Ñá¹í³Í 1:2008.doc63

առնչությամբ վարույթ հարուցելու համար վաղեմության ավելի երկար ժամկետ սահմանելուպահանջը բխում է նաև ՄԱԿ-ի Կոնվենցիայից։ ՀՀ քրեական օրենսդրության մեջհամապատասխան փոփոխություններ կատարելու անհրաժեշտությունը ընդգծվել է նաևմիջազգային փոձագետների կողմից 162 ։ Միևնույն ժամանակ, 2005թ. մայիսի 20-ին ՀՀքաղաքացիական օրենսգրքում կատարված փոփոխություններով հայցային վաղեմության առավելերկար ժամկետ է սահմանվել այն դեպքերի համար, երբ անձի իրավունքի խախտումը նրա համարառաջացրել է վնաu, և խախտումը կապված է գործարքների կնքման կամ դրանց կատարմանընթացքում կոռուպցիոն գործողության հետ։ Այս պարագայում վնաuի հատուցման պահանջներովհայցային վաղեմության ժամկետը uահմանափակվում է 10 տարով` այն գործողությանկատարման oրվանից հաշված, որն առաջացրել է վնաu (հոդված 333) 163 ։208. Հանցագործությունների վտանգավորության աստիճանի համարժեք գնահատումը կոռուպցիոնհանցագործությունների քրեականացման կարևոր տարրն է։ Մասնավորապես, առևտրայինկաշառք ստանալը (200 հոդվածի 3րդ մաս) պատժվում է առավել թեթև պատժաչափով 164 , քանպաշտոնատար անձի կողմից կաշառք ստանալու դեպքում (311 հոդվածի 1-ին մաս)։ Իհարկե,պատժաչափերի տարբերությունը կարող է բացատրվել հանցագործության սուբյեկտների ևօբյեկտների կարևորության աստիճանով, սակայն մասնավոր հատվածում կոռուպցիոներևույթների տարածումը ոչ պակաս լուրջ հիմնախնդիր է ազատ շուկայական տնտեսականհամակարգ հռչակած պետության համար, ուստի հազիվ թե հիմնավորված է նման տարբերակումսահմանելը։ Թերևս կարելի է նշել նաև պաշտոնատար անձի կողմից կաշառք ստանալու (հոդված311) և նույն արարքը հանրային ծառայողի կողմից կատարելու (հոդված 311.1) դեպքումսանկցիաների տարբերությունը, ինչպես նաև ակտիվ (կաշառք տալ) և պասիվ (կաշառք ստանալ)կաշառակերության համար նախատեսված պատժաչափերի համադրելիությունը և դրանցնկատմամբ միասնական մոտեցման դրսևորման հարցը 165 ։ Կոռուպցիոն հանցագործություններիպատժաչափերի խստացումը մեխանիկորեն կհանգեցնի նաև վաղեմության ժամկետներիփոփոխության 166 ։ Ավելին, պատժաչափերի վերանայումը և համապատասխանեցումըիրատեսական` միջազգայնորեն ընդունված պատժաչափերին նպատակահարմար է նաևիրավական փոխօգնության և կոռուպցիոն հանցագործություններ կատարած անձանց հանձնմանհամար հետ կապված հարցերում լրացուցիչ բարդություններից խուսափելու առումով։209. Կոռուպցիայի արդյունքում ստացված եկամուտների առգրավման, բռնագրավման մեխանիզմներիառումով, 2006թ. նոյեմբերի 28-ին ՀՀ քրեական օրենսգրքում կատարված փոփոխությամբ 167նախատեսվեց, որ պարտադիր է հանցավոր ճանապարհով uտացված գույքի, այդ թվում`հանցավոր ճանապարհով uտացված եկամուտների oրինականացման և հանցավոր ճանապարհովuտացված եկամուտներն օրինականացնելու արդյունքում ուղղակի կամ անուղղակի առաջացածկամ ձեռք բերված գույքի, ներառյալ` այդ գույքի oգտագործումից uտացված եկամուտների կամ այլտեuակի oգուտների, այդ արարքների կատարման համար oգտագործված կամ oգտագործմանհամար նախատեuված գործիքների, իuկ հանցավոր ճանապարհով uտացված գույքիչհայտնաբերման դեպքում` այդ գույքին համարժեք այլ գույքի բռնագրավումը։ Ընդ որում, այդգույքը ենթակա է բռնագրավման` անկախ դատապարտյալի կամ որևէ երրորդ անձիuեփականությունը հանդիuանալու կամ նրանց կողմից տիրապետելու հանգամանքից։ Ավելին, ՀՀքրեական դատավարության օրենսգրքի 233 հոդվածը 168 հնարավոր է համարում նշված գույքի վրա162î»°ë OECD-Ç ÏáéáõåódzÛÇ ¹»Ù å³Ûù³ñÇ §êï³ÙµáõÉÇ Ñ³Ï³ÏáéáõåóÇáÝ ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ åɳÝÇ» 6-ñ¹ ѳݹÇåÙ³Ýг۳ëï³ÝÇ í»ñ³µ»ñÛ³É Ñ³ßí»ïíáõÃÛáõÝÁ, 13 ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 2006Ã., ö³ñǽ, ³é³ç³ñÏ 9-ÇÝ í»ñ³µ»ñáÕ Ñ³ïí³ÍÁ:163§ÐÐ ù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùáõÙ Éñ³óáõ٠ϳï³ñ»Éáõ Ù³ëÇÝ» 2005Ã. Ù³ÛÇëÇ 20-Ç ÐÐ ûñ»Ýù:164²é¨ïñ³ÛÇÝ Ï³ß³éù ëï³Ý³ÉÁ å³ïÅíáõÙ ¿ ïáõ·³Ýùáí` Ýí³½³·áõÛÝ ³ß˳ï³í³ñÓÇ »ñÏáõѳñÛáõñ³å³ïÇÏÇóãáñuѳñÛáõñ³å³ïÇÏÇ ã³÷áí, ϳ٠áñáß³ÏÇ å³ßïáÝÝ»ñ ½µ³Õ»óÝ»Éáõ ϳ٠áñáß³ÏÇ ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ùµ ½µ³Õí»ÉáõÇñ³íáõÝùÇó ½ñÏ»Éáí` ³é³í»É³·áõÛÝÁ »ñÏáõ ï³ñÇ Å³ÙÏ»ïáí, ϳ٠³½³ï³½ñÏٳٵ` ³é³í»É³·áõÛÝÁ »ñÏáõ ï³ñÇųÙÏ»ïáí: ä³ßïáݳï³ñ ³ÝÓÇ ÏáÕÙÇó ϳ߳éù ëï³Ý³ÉÁ å³ïÅíáõÙ ¿ ïáõ·³Ýùáí` Ýí³½³·áõÛÝ ³ß˳ï³í³ñÓÇ»ñ»ùѳñÛáõñ³å³ïÇÏÇó ÑÇݷѳñÛáõñ³å³ïÇÏÇ ã³÷áí, ϳ٠³½³ï³½ñÏٳٵ` ³é³í»É³·áõÛÝÁ ÑÇÝ· ï³ñÇ Å³ÙÏ»ïáí`áñáß³ÏÇ å³ßïáÝÝ»ñ ½µ³Õ»óÝ»Éáõ ϳ٠áñáß³ÏÇ ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ùµ ½µ³Õí»Éáõ Çñ³íáõÝùÇó ½ñÏ»Éáí` ³é³í»É³·áõÛÝÁ »ñ»ùï³ñÇ Å³ÙÏ»ïáí:165γ߳éù ï³ÉÁ å³ïÅíáõÙ ¿ ïáõ·³Ýùáí` Ýí³½³·áõÛÝ ³ß˳ï³í³ñÓÇ Ñ³ñÛáõñ³å³ïÇÏÇó »ñÏáõѳñÛáõñ³å³ïÇÏÇ ã³÷áí,ϳ٠ϳɳÝùáí` Ù»ÏÇó »ñ»ù ³ÙÇu ųÙÏ»ïáí, ϳ٠³½³ï³½ñÏٳٵ` ³é³í»É³·áõÛÝÁ »ñ»ù ï³ñÇ Å³ÙÏ»ïáí (øú, ѹáí³Í312):166î»°ë OECD-Ç ÏáéáõåódzÛÇ ¹»Ù å³Ûù³ñÇ §êï³ÙµáõÉÇ Ñ³Ï³ÏáéáõåóÇáÝ ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ åɳÝÇ» 6-ñ¹ ѳݹÇåÙ³Ýг۳ëï³ÝÇ í»ñ³µ»ñÛ³É Ñ³ßí»ïíáõÃÛáõÝÁ, 13 ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 2006Ã., ö³ñǽ, ³é³ç³ñÏ 9-ÇÝ í»ñ³µ»ñáÕ Ñ³ïí³ÍÁ:167§ÐÐ ùñ»³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùáõÙ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñ ϳï³ñ»Éáõ Ù³ëÇÝ» 2006 Ãí³Ï³ÝÇ ÝáÛ»Ùµ»ñÇ 28-Ç ÐÐ ûñ»Ýù, Ñá¹í³Í 1:168ÐÐ ùñ»³Ï³Ý ¹³ï³í³ñáõÃÛ³Ý ûñ»Ýë·Çñù, ÁݹáõÝí»É ¿ 1998 Ã. ÑáõÉÇuÇ 1-ÇÝ, Ñá¹í³Í 199, Ù³ë 1.1:2008.doc64

կալանք դնելը քրեական վարույթն իրականացնող մարմինների կողմից, երբ գործով հավաքվածապացույցները բավարար հիմք են տալիu ենթադրելու, որ կաuկածյալը, մեղադրյալը կամ այնանձը, որի մոտ գտնվում է գույքը, կարող է թաքցնել, փչացնել կամ uպառել բռնագրավմանենթակա գույքը։ Հանցավոր ճանապարհով uտացված եկամուտների սառեցման հարցըկագավորվում է «Փողերի լվացման և ահաբեկչության ֆինանսավորման դեմ պայքարի մասին» ՀՀօրենքով 169 ։ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 199 հոդվածը անդրադառնալով քրեականգործով վարույթն ավարտելիս իրեղեն ապացույցների ճակատագրին, սահմանում է, որ հանցավորճանապարհով ձեռք բերված դրամը, այլ արժեքները և մյուu առարկաները դատարանիդատավճռով ուղղվում են դատական ծախuերի հատուցմանը, հանցագործությամբ պատճառվածվնաuի հատուցմանը, իuկ եթե հայտնի չէ վնաu կրած անձը, որպեu եկամուտ` հանձնվում ենպետությանը (կետ 4)։ Այդուհանդերձ, նշված դրույթը սահմանափակվում է միայն գործով վարույթիընթացքում առգրավված իրեղեն ապացույցներով։ Մինչդեռ, բռնագրավված միջոցներիկառավարման հարցը գործնական մեծ կարևորություն ունի և բխում է նաև ՄԱԿ-ի Կոռուպցիայիդեմ կոնվենցիայի 31 հոդվածի 3-րդ կետի, Քրեական իրավունքի մասին կոնվենցիայի և այլփաստաթղթերի պահանջներից։ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 236 հոդվածը որոշակիկարգավորումներ է նախատեսել միայն առգրավված միջոցների կառավարման հետ կապված։Սակայն, բռնագրավված գույքի կառավարման հարցը դեռևս բաց է մնում։ Ստամբուլյանգործողությունների ծրագրի անդամ երկրների մեծ մասում նախատեսված է, որ բռնագանձվողմիջոցները վերածվում են պետական սեփականության և ուղղվում են հանցագործությամբպատճառված վնաuի հատուցմանը 170 , ինչը, ինչպես նշվեց վերը, ՀՀ քրեադատավարականօրենդրությամբ մասնակիորեն նախատեսված է միայն իրեղեն ապացույցների մասով։ Այսպիսով,եկամուտների առգրավման, բռնագրավման հետ կապված հարցերը ՀՀ օրենսդրությամբհիմանականում կարգավորված են։ Մտահոգիչ է մնում բռնագրավումը գործնականում կիրառելուդեպքերի սակավաթվությունը 171 ։210. Վկաների, փորձագետների և տուժածների պաշտպանության ինստիտուտը կարևորվում էկոռուպցիոն հանցագործությունների բացահայտման և դրանց դեմ արդյունավետ պայքարիտեսանկյունից, քանի որ այս սուբյեկտները առնչվելով կոռուպցիոն իրավախախտման հետ, կարողեն հաղորդել կոռուպցիոն հանցագործությունների բացահայտման հետ կապված արժեքավորտեղեկություններ։ Համապատասխան երաշխիքների և պաշտպանության մեխանիզմներիբացակայության պարագայում նվազում է վարույթն իրականացնող մարմիններին օժանդակելունրանց պատրաստակամությունը և ցանկությունը։ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքում2006թ. իրականացված փոփոխություններով օրենսգրքի գլուխ 12-ը (հոդված 98-99.1) համալրվեցքրեական դատավարությանը մասնակցող անձանց պաշտպանությանն ուղղված նորդրույթներով 172 ։ Սահմանվեց, որ քրեական դատավարությանը մաuնակցող յուրաքանչյուր անձ 173 ,ով կարող է հաղորդել տվյալներ, որոնք նշանակություն ունեն հանցագործությունը բացահայտելուև դրա կատարողին հայտնաբերելու համար, ինչի հետևանքով կարող են վտանգվել նրա, նրաընտանիքի անդամի, մերձավոր ազգականի կամ մերձավորի կյանքը, առողջությունը, գույքը,իրավունքներն ու oրինական շահերը, ունի պաշտպանության իրավունք (հոդված 98)։ Հոդված 98.1-ով նախատեսված են մասնավորապես պաշտպանության այնպիսի միջոցներ, ինչպիսիք ենպաշտպանվող անձի անձնական անվտանգությունն ապահովելը, բնակարանը և այլ գույքըպահպանելը, քրեական վարույթն իրականացնող մարմին պաշտպանվող անձի ներկայանալուանվտանգությունն ապահովելը, պաշտպանվող անձին բնակության այլ վայր փոխադրելը,պաշտպանվող անձի ինքնությունը հաuտատող փաuտաթղթերը փոխարինելը կամ արտաքինըփոխելը, պաշտպանվող անձի աշխատանքի, ծառայության կամ ուuման վայրը փոփոխելը,169úñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 2008 Ãí³Ï³ÝÇ Ù³ÛÇuÇ 26-ÇÝ:170²ØÜ-áõÙ ¹ñ³Ýù ϳñáÕ »Ý û·ï³·áñÍí»É íϳݻñÇ å³ßïå³ÝáõÃÛ³Ý ¨ ÃÙñ³ÙÇçáóÝ»ñÇ Ï³Ý˳ñ·»ÉÙ³ÝÝ áõÕÕí³ÍÍñ³·ñ»ñÇ íñ³, µ³Ûó ã»Ý ϳñáÕ Í³Ëí»É å³ßïáݳï³ñ ³ÝÓ³Ýó ³ß˳ï³í³ñÓÇ ýáݹ»ñÇ íñ³:171î»°ë OECD-Ç ÏáéáõåódzÛÇ ¹»Ù å³Ûù³ñÇ §êï³ÙµáõÉÇ Ñ³Ï³ÏáéáõåóÇáÝ ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ åɳÝÇ» 6-ñ¹ ѳݹÇåÙ³Ýг۳ëï³ÝÇ í»ñ³µ»ñÛ³É Ñ³ßí»ïíáõÃÛáõÝÁ, 13 ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 2006Ã., ö³ñǽ, ³é³ç³ñÏ 12-ÇÝ í»ñ³µ»ñáÕ Ñ³ïí³ÍÁ:172§ ÐÐ ùñ»³Ï³Ý ¹³ï³í³ñáõÃÛ³Ý ûñ»Ýë·ñùáõÙ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñ ¨ Éñ³óáõÙÝ»ñ ϳï³ñ»Éáõ Ù³ëÇÝ» 2006Ã. Ù³ÛÇuÇ 25-Ç ÐÐûñ»ÝùÁ:173øñ»³Ï³Ý ¹³ï³í³ñáõÃÛ³ÝÁ Ù³uݳÏóáÕ ³ÝÓÇÝù »Ý ¹³ï³í³ñáõÃÛ³Ý Ù³uݳÏÇóÝ»ñÁ, ÁÝûñ³Ï³Ý, ¹³ï³Ï³Ý ÝÇuïÇù³ñïáõÕ³ñÁ, óñ·Ù³ÝÇãÁ, Ù³uݳ·»ïÁ, ÷áñÓ³·»ïÁ, íϳÝ: ¸³ï³í³ñáõÃÛ³Ý Ù³uݳÏÇóÝ»ñÝ »Ý ¹³ï³Ë³½Á (Ù»Õ³¹ñáÕÁ),ùÝÝÇãÁ, Ñ»ï³ùÝÝáõÃÛ³Ý Ù³ñÙÇÝÁ, ÇÝãå»u ݳ¨ ïáõÅáÕÁ, ù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý Ñ³ÛóíáñÁ, Ýñ³Ýó oñÇÝ³Ï³Ý Ý»ñϳ۳óáõóÇãÝ»ñÁ ¨Ý»ñϳ۳óáõóÇãÝ»ñÁ, ϳuϳÍÛ³ÉÁ, Ù»Õ³¹ñÛ³ÉÁ, Ýñ³Ýó oñÇÝ³Ï³Ý Ý»ñϳ۳óáõóÇãÝ»ñÁ, å³ßïå³ÝÁ, ù³Õ³ù³ódzϳÝå³ï³u˳ÝáÕÁ ¨ Ýñ³ Ý»ñϳ۳óáõóÇãÁ (øñ»³Ï³Ý ¹³ï³í³ñáõÃÛ³Ý ûñ»Ýë·Çñù, Ñá¹í³Í 6, Ï»ï 31, 32):2008.doc65

դատական նիuտերի դահլիճից առանձին անձանց հեռացնելը կամ դռնփակ դատական քննությունանցկացնելը, դատարանում պաշտպանվող անձին հարցաքննելը` առանց նրա ինքնության մաuինտեղեկությունների հրապարակման և այլն։ Վկաների, փորձագետների և տուժածներիպաշտպանության խնդիրները ՀՀ օրենսդրությամբ հիմանականում կարգավորված են։211. ՀՀ օրենսդրությունը, սակայն, ուղղակիորեն չի անդարդառնում տեղեկություններ հաղորդողանձանց պաշտպանությանը, որոնք իրենց կամքով ու նախաձեռնությամբ, բարեխղճորեն ևհիմնավոր տեղեկություններ են հաղորդում իրավասու մարմիններին կոռուպցիոնիրավախախտումների վերաբերյալ փաստերի մասին։ Նման պաշտպանության տրամադրումնախատեսված է և ՄԱԿ-ի Կոռուպցիայի դեմ կոնվենցիայի 33 հոդվածով և Քրեական իրավունքիմասին կոնվենցիայի 22 հոդվածով։ Թեև ՀՀ քրեական դատարավարության օրենսգրքումկատարված փոփոխություններով պաշտպանություն է տրամադրվել բավական լայն շրջանակիանձանց՝ բացի վկայից, փորձագետից և տուժածներից, ներառելով նաև դատավարությանըմասնակցող մյուս անձանց, այդուհանդերձ, տեղեկություններ հաղոդրող անձինք կարծես թե դուրսեն մնացել պաշտպանության ենթակա անձանց շրջանակից։ Այս առումով, վերջիններիսվերաբերյալ դրույթների ուղղակիորեն ներառումը ՀՀ քրեադատավարական օրենսդրության մեջկարևոր խթան է կառուպցիոն հանցագործությունների բացահայտման և դրանց վերաբերյալտեղեկություններ հաղորդելու խուսափելու իրավիճակների կրճատման համար։212. Կոռուպցիոն հանցագործությունների նախնական քննությունը ՀայաստանիՀանրապետությունում ապակենտրոնացված է և որպես կանոն այն իրականացնում էնախաքննության այն մարմինը, որի վարույթում գտնվող գործի քննության ընթացքումբացահայտվել է հանցագործությունը։ Նախաքննության նման մարմիններ են ՀՀ ոստիկանությանքննչական գլխավոր վարչությունը, հարկային, մաքսային ծառայությունների և պաշտպանության,ազգային անվտանգության նախարարության համապատասխան ստորաբաժանումները, ինչպեսնաև հատուկ քննչական ծառայությունը։ Վերջինիս իրավասությանը վերապահված են պետաիշխանականլիազորություններով օժտված անձանց կողմից կատարված` հասարակական մեծկարևություն ներկայացնող, գործերի քննությունը, այն է` oրենuդիր, գործադիր և դատականիշխանության մարմինների ղեկավար աշխատողների, պետական հատուկ ծառայությունիրականացնող անձանց` իրենց պաշտոնեական դիրքի կապակցությամբ կատարվածհանցագործությունների, ինչպեu նաև ընտրական գործեընթացների հետ կապված մի շարքքրեական գործերի քննությունը 174 ։ Կոռուպցիոն հանցագործությունների բացահայտմաննօժանդակում են օպերատիվ-հետախուզական գործունեություն իրականացնող մարմինները։ Ընդորում, ֆինանuական տվյալների մատչելիության ապահովման, ֆինանuական գործարքներիգաղտնի վերահuկման, կաշառք uտանալու կամ կաշառք տալու նմանակման իրավասությունունեն միայն ոստիկանության և ազգային անվտանգության մարմինները 175 ։ Կոռուպցիոնհանցագործությունների նախնական քննության օրինականության վերահսկողությունըիրականացնում է ՀՀ դատախազությունը։213. Այդուհանդերձ մտահոգիչ է կոռուպցիոն հանցագործությունների բացահայտմանարդյունավետությունը։ Այսպես, 2007թ. կոռուպցիոն խրավախախտումների վերաբերյալքննության մարմինների կողմից հարուցվել է 69, ավարտվել է` 73, կարճվել է` 28 և դատարան էուղարկվել 45 քրեական գործ (տե՛ս նաև Աղյուսակ 16)։ Ընդ որում, նույն ժամանակահատվածում,դատարան ուղարկված պետությանը պատճառված նյութական վնասի վերաբերյալ գործերովնյութական վնասի չափը կազմել է 527,602 մլն. դրամ, որից գործը մինչև դատարան ուղարկելըվերականգնված գումարի չափը կազմել է 380,070 մլն. դրամ 176 ։214. Կոռուպցիոն հանցագործությունների դեմ պայքարող իրավապահ մարմիններիարդյունավետության բարձրացման անհրաժեշտությունը բազմիցս շեշտվել է ՀանրապետությանՆախագահի, ՀՀ Գլխավոր դատախազի, ՀՀ Ոստիկանապետի և այլ բարձրաստիճանպաշտոնյաների կողմից 2008 թվականի ընթացքում։ Միաժամանակ, կարևորվում է կոռուպցիոն174ÐÐ ùñ»³Ï³Ý ¹³ï³í³ñáõÃÛ³Ý ûñ»Ýë·Çñù, Ñá¹í³Í 190, Ù³ë 6:§Ð³ïáõÏ ùÝÝã³Ï³Ý ͳé³ÛáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ» ÐÐ 2007Ã.ÝáÛ»Ùµ»ñÇ 28-Ç ûñ»Ýù:175§úå»ñ³ïÇí-Ñ»ï³Ëáõ½³Ï³Ý ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ» ÐÐ ûñ»Ýù, ÁݹáõÝí»É ¿ 2007 Ãí³Ï³ÝÇ ÑáÏï»Ùµ»ñÇ 22-ÇÝ, Ñá¹í³Í14:176 ÎáéáõåóÇáÝ Ñ³Ýó³·áñÍáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ý³Ë³ùÝÝáõÃÛ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ ÐÐ ·É˳íáñ ¹³ï³Ë³½áõÃÛ³Ý ÏÇë³Ù۳ϳÛÇÝïíÛ³ÉÝ»ñ 2007Ã. (ϳ½Ùí³Íª 2008Ã. ÑáõÝí³ñÇ 14-ÇÝ):2008.doc66

դրսևորումների միասնական վիճակագրության վարումը։ Ներկայում, ՀՀ գլխավոր դատախազիհրամանով առանձնացվում են 22, իսկ Հակակոռուպցիոն ռազմավարության իրականացմանմոնիտորինգի հանձնաժողովի որոշմամբ` 59 հանցատեսակներ, որոնց վերաբերյալ վարվել էվիճակագրություն։ Ընդ որում, երկու փաստաթղթերով առանձնացված հանցատեսակներում առկաէ անհամապատասխանություն կոռուպցիոն հանցատեսակների միջազգայնորեն ընդունելիշրջանակներին։Աղյուսակ 16. 2007թ. կոռուպցիոն խրավախախտումների վերաբերյալ քննության մարմինների կողմիցդատարան ուղարկված գործերի թիվը.Հանցակազմի անվանումըՊաշտոնեական դիրքն օգտագործելով՝ յուրացնելը կամվատնելը (179 հոդվածի 2-րդ մասի 1-ին կետ)Դատարան ուղարկվածգործերի թիվը20Առևտրային կաշառք (200 հոդված) 1Առևտրային կամ այլ կազմակերպությունների ծառայողներիկողմից լիազորությունները չարաշահելը (214 հոդված)Պաշտոնատար անձի կոմից պաշտոնեական դիրքնօգտագործելով մաքսանենգությունը (215 հոդվածի 3-րդմասի 1-ին կետ)Պաշտոնեական լիազորությունները չարաշահելը (308հոդված)417Պաշտոնեական լիազորություններն անցնելը (309 հոդված) 1Կաշառք ստանալը (311 հոդված) 3Կաշառք տալը (312 հոդված) 0Կաշառքի միջնորդությունը (313 հոդված) 0 177Պաշտոնեական կեղծիքը (314 հոդված) 2Իշխանությունը չարաշահելը, իշխանազանցությունը կամիշխանության անգործությունը (375 հոդված)6Ընդհամենը՝ 45215. Կոռուպցիոն հանցագործությունների դեմ պայքարող իրավապահ մարմիններիարդյունավետությունը մեծապես պայմանավորված է նաև դրանց կարողություններով, ինչպեսնաև իրավապահ մարմինների և քաղաքացիական հասարակության կառույցների միջև, այդթվում` ԶԼՄ-ների, գործարար հատվածի, հասարակական կազմակերպությունների,քաղաքացիների հետ համագործակցությամբ։ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրքըսահմանում է վերոնշյալ հարաբերությունների ծագման հիմքերը։ Այսպես, դատախազը, քննիչը,հետաքննության մարմինը, իրենց իրավաuության շրջանակներում, քրեական գործ են հարուցում,մասնավորապես հանցագործությունների մաuին ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց,լրատվության միջոցների իրենց ուղղված հաղորդումների առկայության դեպքում (ՀՀ ՔԴՕ, 176հոդված)։216. Կոռուպցիոն հանցագործությունների դեմ արդյունավետ պայքարի առումով կարևորվում է նաևմիջազգային համագործակցության հետագա ընդլայնումը։ ՀՀ-ն արդեն իսկ կնքել է մի շարքերկկողմ և բազմակողմ համաձայնագրեր փոխադարձ իրավական օգնության, հանձման, քրեականգործերով վարույթների փախանցման և այլ հարցերի շուրջ։ Ավելին, այս ուղղությամբ քայլերիատիվացմանն էին ուղղված ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքում կատարվածփոփոխությունները՝ առանձին գլուխ նախատեսելով միջազգային պայմանագրերի177øú 312 ¨ 313 Ñá¹í³ÍÝ»ñáí ݳ˳ï»ëí³Í ѳÝó³ï»ë³ÏÝ»ñÁ ѳïáõÏ »Ý ÝßíáõÙ, ù³ÝÇ áñ ¹ñ³Ýù ϳéáõåóÇáÝѳÝó³·áñÍáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ß³ñùáõÙ ³é³ÝÓݳÏÇ ï»Õ áõÝ»Ý, ë³Ï³ÛÝ µ³ó³Ñ³Ûïí³Í Çñ³í³Ë³Ë³ïáõÙÝ»ñÝ ³Ûë ·áñÍ»ñáíµ³ó³Ï³ÛáõÙ »Ý:2008.doc67

բացակայության դեպքում քրեական գործերով իրավական օգնության մասին (ՔԴՕ, գլուխ 54.1) 178 ։Միևնույն ժամանակ «Դատական ակտերի հարկադիր կատարման մասին» ՀՀ օրենքը 179սահմանում է, որ ՀՀ տարածքում օտարերկրյա քաղաքացիների և իրավաբանական անձանց,քաղաքացիություն չունեցող անձանց նկատմամբ դատական ակտերը հարկադիր կատարելիuհարկադիր կատարելիu նրանց վրա տարածվում են այդ oրենքի դրույթները, եթե ՀայաuտանիՀանրապետության միջազգային պայմանագրերով այլ բան նախատեuված չէ (Օրենքի հոդված 74)։217. Իրավապահ մարմինների և մասնավոր հատվածի միջև համագործացության առումովառանցքային նշանակություն ունի քաղաքացիներին և այլ անձանց կողմից կոռուպցիոնհանցագործությունների վերաբերյալ քննչական մարմիններին և դատախազությանը հայտնելուխարախուսումը, ինչը նշված է նաև ՄԱԿ-ի Կոռուպցիայի դեմ կոնվենցիայի 39 հոդվածի 2-րդկետում։ Համագործակցության խթանմանն ուղղված օրինակ է ՀՀ քրեական օրենսգրքում տեղգտած նորմը, որի համաձայն կաշառք տվող անձն ազատվում է քրեականպատաuխանատվությունից, եթե այդ անձը կաշառք տալու մաuին կամավոր հայտնել էիրավապահ մարմիններին (հոդված 312, մաս 4)։ Գործնականում այս համագործակցությունըպատշաճ չի իրականացվում, ինչը որոշակիորեն պայմանավորված է նաև իրավապահմարմինների հանդեպ անբավարար վաստահությամբ և հետևանքներից վախենալու կամանվտանգության անբավարար երաշխիքների ընկալմամբ։ Կոռուպցիոն հանցագործություններիբացահայտման ուղղությամբ առանձնակի հետաքրքրություն է ներկայացնում իրավապահմարմինների և ֆինանսական ինստիտուտների միջև համագործակցությունը։218. Այսպիսով, կոռուպցիայի հետագա քրեականացման, օրենսդրական և ինստիտուցիոնալբարեփոխումների համակարգված իրականացման նպատակով անհրաժեշտ է.• Ամբողջականացնել և որոշակիացնել կոռուպցիոն հանցագործությունների շրջանակը.քրեականացման բնագավառում միջազգային ընդունելի մոտեցումներին համահունչօրենսդրության և դրա կիրարկման պրատիկայի ամփոփման և կատարելագործման, ակտիվ ևպասիվ կաշառակերության հանցակազմերի իրավական կարգավորման հետագահստակեցման, ակտիվ և պասիվ ազդեցության չարաշահում առանձին իրավախախտմանսահմանման, պաշտոնեական լիազորությունները չարաշահելու համարպատասխանատվության ենթարկելու նախապայմանները վերանայելու, պաշտոնատար անձիկողմից գույքի հափշտակումը, ապօրինի յուրացումը կամ ոչ նպատակային օգտագործումըորպես ինքնուրույն կոռուպցիոն հանցակազմ սահմանելու, ինչպես նաև առկահանցակազմերում տարաբնույթ մեկնաբանությունների տեղիք տվող անորոշձևակերպումները հստակեցնելու միջոցով.• Ներդնել իրավաբանական անձանց քրեական պատասխանատվության ինստիտուտը.իրավաբանական անձի օգտին ֆիզիկական անձի կողմից կատարված կոռուպցիոնհանցագործությունը քրեականացնելու, կորպորատիվ կառավարման, վերահսկողության ևներքին հսկողության գործուն համակարգերի ներդրման, ֆիզիկական և իրավաբանականանձանց սուբսիդիար պատասխանատվության սկզբունքի ներդրման, քրեական,քաղաքացիական և վարչական պատասխանատվության ենթարկվող իրավաբանականանձանց նկատմամբ արդյունավետ, համաչափ և զսպող քրեական կամ ոչ քրեականպատժամիջոցների, ներառյալ՝ դրամական պատժամիջոցների, սահմանման միջոցով.• Սահմանել կոռուպցիոն հանցագործությունների բացահայտման և դրանք կատարած անձանցպատասխանատվության ենթարկելու օպտիմալ և միջազգայինորեն ընդունելի վաղեմությանժամկետներ. կոռուպցիոն հանցագործությունների համար վաղեմության ընդունելիժամկետների տևողության հարցում միջազգային փորձն ուսումնասիրելու, ՀՀ-ում կոռուպցիոնգործերով վաղեմության ժամկետներն անցնելու հետևանքով վարույթի կարճմանվիճակագրությունը վերլուծելու և միջազգային փորձի հետ համադրելու միջոցով.178§Ð³Û³ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý ùñ»³Ï³Ý ¹³ï³í³ñáõÃÛ³Ý ûñ»Ýë·ñùáõÙ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñ ¨ Éñ³óáõÙÝ»ñ ϳï³ñ»ÉáõÙ³ëÇݦ 2004 Ã.¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 14-Ç ÐÐ ûñ»Ýù:179ÀݹáõÝí»É ¿ 1998 Ã. Ù³ÛÇëÇ 5-ÇÝ:2008.doc68

• Ապահովել կոռուպցիոն հանցագործությունների համար համարժեք և համադրելի խստության,արդյունավետ պատժատեսակներ ու պատժաչափեր. կոռուպցիոն հանցագործություններիհամար սանկցիաների տարբերակման միջազգային փորձն ուսումնասիրելու, ՀՀ-ումկոռուպցիոն հանցագործությունների համար պատժատեսակների կիրառմանվիճակագրությունը վերլուծելու և միջազգային փորձի հետ համադրելու, պատժիանխուսափելիության սկզբունքի ապահովման, քրեաիրավական ներգործության մեթոդներինզուգահեռ՝ պատժի քաղաքացիաիրավական և վարչաիրավական մեթոդներ կիրառելումիջոցով.• Զարգացնել կոռուպցիայի արդյունքում ստացված եկամուտների առգրավման և բռնագրավմանմեխանիզմները. հանցավոր ճանապարհով ձեռք բերված և բռնագաձված միջոցներիկառավարման թափանցիկ և արդյունավետ մեխանիզմներ ներդնելու, այդ թվում՝բռնագանձված միջոցները պետական սեփականության վերածելու և դրանքհանցագործությամբ պատճառված վնաuի հատուցմանը կամ հարակից այլ ծրագրերինուղղելու միջոցով.• Բարձրացնել վկաների, փորձագետների և տուժողների, ինչպես նաև տեղեկություններհաղորդող անձաց պաշտպանության ինստիտուտի արդյունավետությունը. օրենսդրությանառկա նորմերի և մեխանիզմների գործանականում պատշաճ կիրառման, այլ արդիականմիջոցներով դրանց շրջանակի ընդլայնման, պաշտպանության տակ գտնվող անձանցտեղափոխության համար այլ պետությունների հետ համաձայնագրերի կնքման ևպայմանավորվածությունների հաստատման, ՀՀ քրեադատավարական օրենսդրության մեջտեղեկություններ հաղորդող անձանց պաշտպանության մասին դրույթներ ներառելու միջոցով.• Բարձրացնել իրավապահ մարմինների գործունեության արդյունավետությունը կոռուպցիայիդեմ պայքարում. իրավապահ մարմինների գործառույթների հստակ տարանջատման, դրանցգործունեության համակարգման և փոխգործակցության հստակ ընթացակարգերիսահմանման, կոռուպցիոն հանցագործությունների բացահայտման կարողություններիզարգացման, առանձին հանցատեսակներով քննության իրականացման հարցումմասնագիտացված կառուցվածքային ստորաբաժանումների, հաստիքային միավորներիսահմանման, նախաքննության և հետաքննության մարմինների նկատմամբ վերահսկողությանև հսկողության մեխանիզմների կատարելագործման, մարդկային, ֆինանսական ևնյութատեխնիկական անհրաժեշտ ռեսուրսների ապահովման միջոցով։• Ապահովել կոռուպցիայի դեմ պայքարում իրավապահ մարմինների և քաղաքացիականհասարակության միջև ակտիվ և արդյունավետ համագործակցությունը. իրավապահմարմիններին կոռուպցիոն իրավախախտումների վերաբերյալ տեղեկություններ հաղորդելըխրախուսող գործուն իրավական մեխանիզմներ սահմանելու, ստացվող տեղեկություններըվերլուծելու և դրանց արագ արձագանքման համակարգեր զարգացանելու, կոռուպցիայի դեմպայքարող մարմինների հանդեպ՝ հասարակության վստահությունը բարձրացնելու և այդնպատակով քարոզչական աշխատանքներ իրականացնելու, իրավապահ մարմիններիգործունեության հրապարակայնության, թափանցիկության, հաշվետվողականության ևօրինականության ապահովման հստակ ընթացակարգեր ներդնելու միջոցով։• Զարագացնել միջազգային համագրոծակցությունը կոռուպցիոն հանցագործությունների դեմպայքարում. ընդլայնելով փոխադարձ իրավական օգնության, քրեական գործերովվարույթների փոխանցման, հանցանք կատարած անձանց հանձմանն հարցերը կարգավորողերկկողմ միջազգային պայմանագրերի շրջանակը՝ անդրադառնալով նաև քրեական գործերովհամատեղ քննչական միջոցառումների իրականացման, հատուկ քննչական տեխնիկաներիկիրառման հարցերի կարգավորմանը այդ պայմանագրերում։2008.doc69

3.3. Կադրերի պատրաստումը և վերապատրաստումը, կոռուպցիայի մասին տեղեկատվությանկառավարումը219. Հայաստանի Հանրապետության հակակոռուպցիոն քաղաքականություն իրականացնողհիմնական մարմիններն են. Կոռուպցիայի դեմ պայքարի խորհուրդը, ՀՀ գլխավորդատախազությունը, ՀՀ կառավարությանն առընթեր ՀՀ ոստիկանությունը, ՀՀ կառավարությաննառընթեր Ազգային անվտանգության ծառայությունը, ՀՀ կառավարությանն առընթեր Հարկայինպետական ծառայությունը, ՀՀ կառավարությանն առընթեր մաքսային պետական կոմիտեն, ՀՀՄարդու իրավունքների պաշտպանը, ՀՀ Վերահսկիչ պալատը, ՀՀ Կենտրոնական բանկը ևֆինանսական դիտարկումների կենտրոնը և ՀՀ Տնտեսական պաշտպանության պետականհանձնաժողովը։ Կոռուպցիայի դեմ պայքարի քաղաքականության իրականացմանգործառույթներն իրականացվում են այդ կազմակերպությունների պաշտոնատար անձանցկողմից։ Վերը նշված պաշտոնյաները (այսուհետ` մասնագետներ) պատասխանատու ենկոռուպցիայի կանխարգելման, բացահայտման, հետապնդման և հանրային իրազեկման առանձինգործառույթների համար։ Նշված գործառույթները բազմաթիվ և տարաբնույթ են հետևաբար,կոռուպցիայի դեմ պայքարի արդյունավետությունը մեծապես պայմանավորված է նշվածմասնագետների մասնագիտական կարողություններով ու գիտելիքներով։220. 2003-2007թթ. հակակոռուպցիոն քաղաքականություն իրականացնող հիմնական մարմիններիմասնագետների համար կազմակերպվել են վերապատրաստման առանձին դասընթացներ, որոնքսակայն հիմնականում վերաբերել են կոռուպցիայի դեմ պայքարի առանձին տարրերին և չենապահովել մասնագիտական ամբողջական տեղեկատվության հասանելիությունը։ Ավելին,Հայաստանում պետական կառավարման համակարգի փոփոխությունները, ինչպես նաևպետական կառավարման արդյունավետության բարձրացմանն ուղղված բարեփոխումներըպահանջում են կոռուպցիայի դեմ պայքարի իրականացմանը ներգրավված մասնագետներիշարունակական վերապատրաստում։221. Այսպիսով, կոռուպցիայի դեմ պայքարի ոլորտում կադրերի պատրաստման ևվերապատրաստման խնդիրները պետք է լուծվեն այս ոլորտում մասնագետների ուսուցման ևշարունակական վերապատրաստման համակարգի միջոցով։ Ընդ որում, թեպետ մասնագետներիուսուցման և շարունակական վերապատրաստման տարրերը միևնույն համակարգիբաղկացուցիչներ են, այդ գործընթացները կազմակերպչական առումով, բնույթով և խնդիրներովտարբերվում են։222. Կոռուպցիայի դեմ պայքարի ոլորտում մասնագետների ուսուցման խնդիրներն ուղղված ենհամապատասխան մասնագիտությունների գծով Հայաստանի Հանրապետության բարձրագույնմասնագիտական կրթության հաստատություններում առանձին մասնագիտություններիմագիստրոսական կրթական ծրագրերում կոռուպցիայի կանխարգելման, բացահայտման ևհանրային իրազեկման թեմաների մշակմանն ու ներդրմանը։ Արդյունքում, կապահովվիպետության կողմից որպես գործատու սահմանված որակավորման պահանջներին բավարարողմասնագետների պատրաստումը, որոնք այնուհետ կարող են հավակնել համապատասխանպաշտոններ զբաղեցնելուն։223. Ուսուցումը սկզբնական փուլում նախատեսվում է հիմնականում կազմակերպել հանրակրթականու բարձրագույն մասնագիտական կրթության հաստատությունների միջոցով, ինչը որևէ կերպ չիսահմանափակում Հայաստանի Հանրապետությունում գործող հավատարմագրված ոչ պետականուսումնական հաստատություններում ուսուցման ծրագրերի կազմակերպմանը։ Պետությանկողմից ֆինանսավորման ծավալները կորոշվեն մասնագետների նկատմամբ ձևավորվածպահանջարկի կանխատեսվող ցուցանիշի հիման վրա։ ՀՀ կրթության և գիտությաննախարարությունը կհաստատի այն բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների ցանկը,որտեղ պետք է կազմակերպվի ուսուցումը։224. Ուսումնական ծրագրերը կկազմվեն համապատասխան բարձրագույն ուսումնականհաստատությունների կողմից` Հայաստանի Հանրապետության կրթության և գիտությաննախարարության հաստատած պահանջներին համապատասխան։ Մագիստրոսական թեզերիթեմաների ընտրության ընթացքում հաշվի կառնվեն կոռուպցիայի դեմ պայքարի համակարգումառկա խնդիրների կարգավորման և մարտահրավերներին արձագանքելու հնարավոր լուծումներիբացահայտման կարիքները։ Այդ աշխատությունները կարող են օգտագործվել պետական2008.doc70

մարմինների կողմից` իրենց գործունեության բարելավման ուղղությունների մշակմանժամանակ։Հանրակրթական դպրոցների համար ուսումնականծրագրերը կկազմվեն ՀՀ կրթությանև գիտության նախարարության կողմից` կսահմանվեն նաևայն դասընթացներն ու դասագրքերն,որտեղ պետք է տեղ գտնեն հակակոռուպցիոն թեմայով դասընթացներն։225. Ուսումնական ծրագրերում պետք է գերակշռեն. կոռուպցիայի տեսակների, պատճառների,դրսևորումների և հետևանքների, կոռուպցիայի դեմ պայքարի միջոցների, կոռուպցիայիմակարդակի և հակակոռուպցիոն ծրագրերի ազդեցության գնահատման վերաբերյալ թեմաները։226. Կոռուպցիայի կանխարգելման ուսումնական ծրագրերում պետք է գերակշռեն հանրայինկառավարման արդյունավետ համակարգերի, թափանցիկ, հրապարակային, հաշվետվողական ևմասնակցային կառավարման, կոռուպցիոն ռիսկերի գնահատման և օրենսդրությանհակակոռուպցիոն փորձաքննության, հանրային ծառայության, հանրային ֆինանսներիկառավարման և պետական գնումների վերահսկման համակարգերի, հանրայինտեղեկատվության սկզբունքներին և այլ հարակից թեմաները։ Կոռուպցիայի բացահայտմանուսումնական ծրագրերում պետք է գերակշռեն. կոռուպցիայի քրեականացման, փողերի լվացմանև ահաբեկչության ֆինանսավորման բացահայտման, կոռուպցիոն հանցագործություններիհատկանիշների հայտնաբերման, ապացույցների հավաքման և քննության մեթոդների,կոռուպցիոն հանցագործությունների համար պատիժների սահմանման, միջազգային իրավականգործիքներին և այլ հարակից թեմաները։227. Կոռուպցիայի դեմ պայքարի ոլորտում մասնագետների շարունակական վերապատրաստմանխնդիրը լուծվում է գործատուի, տվյալ դեպքում պետության կողմից, քանի որ միակողմանիփոփոխելով կոռուպցիայի դեմ պայքարի համակարգը, վերջինս` որպես հետևանք, միակողմանիփոփոխում է նաև նշված պաշտոնները զբաղեցնող մասնագետներին ներկայացվողմասնագիտական պահանջները։228. 2004թ. հունիսից իրավապահ և դատական մարմինների անձնակազմերի համար իրականացվել ենկոռուպցիայի դեմ պայքարին և մասնագիտական էթիկային առնչվող մի շարք առանձինմիջոցառումներ։ 2004-2005թթ. ՀՀ գլխավոր դատախազության Դատախազության դպրոցպետական ոչ առևտրային կազմակերպության կողմից կազմակերպվել են մի շարք սեմինարդասընթացներկոռուպցիայի դեմ պայքարի թեմաներով, որոնց մասնակցել են դախազության 89աշխատակիցներ։ Միաժամանակ, Դատախազության դպրոցում կոռուպցիայի դեմ պայքարի միշարք ուղղություններով մշակվում են ձեռնարկներ` ոլորտին քաջատեղյակ իրավաբանգիտանականների,պրակտիկ աշխատողների մասնակցությամբ։ ՀՀ դատախազությունըներգրաված է նաև փողերի լվացման և ահաբեկչության ֆինանսավորման դեմ պայքարինվերաբերող հատուկ ուսուցման ծրագրում։ ՀՀ Ոստիականական ակադեմիան պարբերաբարդասընթացներ է իրականացնում ոստիկանության ծառայողների համար, այդ թվում` կոռուպցիոնմի շարք հանցատեսակների բացահայտման վերաբերյալ։ Ոստիկանության առանձին ծառայողներընդգրկված են Միացյալ նահանգների կողմից ԱՊՀ երկրների համար Եգիպտոսում և ԵԱՀԿկողմից Հայաստանում կազմակերպված ուսումնական ծրագրերում։ Դատավորները պարտավորեն կանոնավոր կերպով հաճախել ՀՀ Դատական դպրոցում կազմակերպվող դասընթացներին,որոնց ուսումնական ծրագրերում ներառված են կոռուպցիայի դեմ պայքարի, ինչպես նաևդատական էթիկայի վերաբերյալ թեմաներ։229. Կոռուպցիայի դեմ պայքարի ոլորտում մասնագետների շարունակական վերապատրաստմանգործընթացը նախատեսվում է կազմակերպել կոռուպցիայի դեմ պայքարի ոլորտումմասնագիտացված` կրթական ծրագրեր իրականացնող կրթական հաստատությունների միջոցով։Այս նպատակով ներկայում առավելապես կօգտագործվեն բարձրագույն ուսումնականհաստատությունների հնարավորությունները։ Կոռուպցիայի կանխարգելման թեմատիկմասնագիտական սեմինար-դասընթացների իրականացման նպատակով կօգտագործվենպետական մարմիններին կից գործող մասնագիտական վերապատրաստման կառույցները, իսկկոռուպցիայի բացահայտման և հետապնդման թեմատիկ մասնագիտական սեմինարդասընթացներիիրականացման նպատակով կօգտագործվեն Դատախազության դպրոցի, ՀՀՈստիականական ակադեմիայի, ՀՀ Դատական դպրոցի, ՀՀ կառավարությանն առընթեր ազգայինանվտանգության ծառայության բարձրագույն դասընթացների, ՀՀ Կենտրոնակ բանկի, հարկային ևմաքսային մարմինների ուսումնական կենտրոնների կարողությունները։ Վերապատրաստմանայս հաստատություններն ունեն բավարար, սակայն սահմանափակ կարողություններ2008.doc71

կոռուպցիայի բացահայտման համակարգում ներգրավված մասնագետների շարունակականվերապատրաստման համար։ Հետևաբար անհրաժեշտ է զարգացնել դրանց ինստիտուցիոնալկարողությունները` ապահովել համապատասխան մասնագետներով, լսարաններով,ուսումնական սարքավորումներով և նյութերով, գրադարանով ու տեղեկատվական կենտրոնով։230. Կոռուպցիայի բացահայտման և հետապնդման ոլորտում մասնագետների վերապատրաստմանգործընթացում կարևորվում է ոստիկանների, դատախազների, հարկային, մաքսային, ազգայինանվտանգության մարմիների համապատասխան աշխատակիցների համար կոռուպցիայի դեմպայքարի համատեղ ուսուցման դասընթացների կազմակերպումը ` ներգրավվելով միջազգայինկազմակերպությունների համապատասխան կառույցների ուժերը։231. Շարունակական վերապատրաստման ծրագրերին մասնակցությունը պետք է լինի պարտադիր,իսկ դասընթացները պետք է կազմակերպվեն որոշակի պարբերականությամբ` ոչ պակաս քաներեք տարին մեկ անգամ։ Միջնաժամկետից երկարաժամկետ հատվածում սա կհամարվինվազագույն պահանջ, քանի որ առաջ կգան բազմաթիվ թեմաներ, որոնց պետք է ծանոթանանմասնագետները, և անհրաժեշտություն կառաջանա ավելի մեծ հաճախականությամբկազմակերպել վերապատրաստման դասընթացները։ Հաշվի առնելով, որ մասնագետներըպետական ծառայողներ են, վերջիններիս մասնագիտական վերապատրաստումը կիրականացվիպետական ծառայողների համար կազմակերպվող վերապատրաստման ծրագրերի շրջանակում։Քաղաքացիական ծառայության համակարգում չընդգրկված պաշտոնների համարվերապատրաստման ծրագրերը հնարավորինս կիրակնացվեն քաղաքացիական ծառայողներիհամար նախատեսված համանման ընթացակարգերով։ Վերապատրաստման ծրագրերնամբողջապես կֆինանսավորվեն գործատուի միջոցների հաշվին։232. Կոռուպցիայի կանխարգելման և բացահայտման վերապատրաստման ծրագրերը,մասնավորապես կուղղվեն հակակոռուպցիոն քաղաքականության և ռազմավարության մշակմանու պլանավորման կարողությունների, ինչպես նաև առանձին ուղղություններովհամապատասխան ծրագրերի նախագծեր մշակելու ունակությունների զարգացմանը,հակակոռուպցիոն քաղաքականության համակարագման և միջգերատեսչականհամագործակցության ապահովման միջազգային լավագույն փորձի ուսումնասիրմանը։ ՓԼ/ԱՖոլորտում մասնագիտական վերապատրաստման ծրագրերը մասնավորապես կուղղվենժամանակակից տեղեկատվական տեխնոլոգիաների և ծրագրային ապահովման միջոցներիցօգտվելու, ՓԼ/ԱՖ ոլորտում օրենսդրության պահանջներին համապատասխանության աուդիտիիրականացման, դեպքերի հետաքննման վերլուծական գիտելիքների և հմտություններիզարգացմանը։ Դատախազության համակարգի մասնագետների վերապատրաստմանգործընթացում մասնավորապես կարևորվում է կոռուպցիայի բացահայտման և կոռուպցիոնդեպքերի քննության նկատմամբ հսկողության իրականացման լավագույն փորձի փոխանցումըմասնագետներին։233. Կարևորվում է նաև կոռուպցիայի դեմ պայքարի ոլորտում մասնագետների համար ուսումնականայցերի և կարճաժամկետ աշխատանքային գործուղումների կազմակերպումը կոռուպցիայի դեմպայքարի լավագույն փորձ ունեցող երկրների համապատասխան հաստատություններ, ինչպեսնաև այդ երկրների համապատասխան մասնագետների այցեր Հայաստանի Հանրապետություն`կոռուպցիայի դեմ պայքարի հիմնահարցերով գիտագործնական պարապմունքներ անցկացնելուհամար։234. Կոռուպցիայի վերաբերյալ տեղեկատվության հավաքագրման, փոխանակման և վերլուծությանգործող համակարգը ներառում է ՀՀ Կենտրոնական Բանկի Ֆինանսական դիտարկումներիկենտրոնի գործառույթները` ՓԼ/ԱՖ դեմ պայքարի գործում, ՀՀ կառավարությանն առընթերհարկային պետական ծառայության գործառույթները` քաղաքացիների գույքի և եկամուտներիհայտարարագրման գործում, ՀՀ գլխավոր դատախազության գործառույթները` կոռուպցիոնհանցագործությունների նախաքննության և դատական քննության արդյունքներիվիճակագրության ամփոփման գործում, իրավապահ մարմինների օպերատիվ հետախուզականգործառույթները` կոռուպցիայի բացահայտման գործում, ինչպես նաև ՀՀ Վիճակագրությանազգային ծառայության գործառույթները` կոռուպցիոն հանցագործությունների ամփոփվիճակագրության տրամադրման գործում։2008.doc72

235. Իրավապահ մարմինների համատեղ քննարկումների արդյունքում, ներկայում ՀՀ քրեականօրենսգրքում ամրագրված հանցագործություններից, որպես կոռուպցիոն ռիսկ պարունակող,առանձնացվել են հատուկ հանցատեսակներ։ ՀՀ գլխավոր դատախազի հրամանով հաստատվել էքննչական աշխատանքների մասին հաշվետվության հատուկ ձև, որում արտացոլվում էԿոռուպցիոն ռիսկ պարունակող հանցագործությունների վիճակագրությունը, և ՀՀդատախազության տարածքային ստորաբաժանումները ղեկավարող դատախազներինհանձնարարվել է յուրաքանչյուր կիսամյակի և տարվա արդյունքներով ամփոփել կոռուպցիոնհանցագործությունների դեմ տարվող պայքարի ուղղությամբ աշխատանքներն ու պրակտիկան,որի վերաբերյալ առանձին բաժնով տեղեկատվություն է ներկայացվում կիսամյակային ևտարեկան զեկուցագրերում 180 ։236. Այդուհանդերձ, կոռուպցիոն հանցագործությունների վերաբերյալ համակողմանի, ամբողջական ևմատչելի վիճակագրության համակարգը գործնականում ձևավորված չէ։ Հաշվետվություններիգործող համակարգը, մասնավորապես, մանրամանս տեղեկություններ չի տրամադրումկոռուպցիոն բոլոր հանցատեսակների, դրանցում պաշտոնատար անձանց ներգրավվածությանչափի, առընչվող պետական հաստատությունների մասին, ինչը չի նպաստումհաստատությունների միջև համեմատական վերլուծություն կատարելուն, կոռուպցիոն ռիսկերըհայտնաբերելուն, կոռուպցիայի միտումներն ու տարածվածությունը գնահատելուն և այլն։Կոռուպցիոն իրավախախտումների վիճակագրությունը չի ներառում պետական ծառայողներիվարչական իրավախախտումները։ Խիստ սահմանափակ են նաև Հայաստանում կոռուպցիայիմակարդակը, գերիշխող տեսակները, բնագավառներն ու ոլորտները գնահատողուսումնասիրություններն ու հետազոտությունները, դրանց արդյունքների վերլուծությանհամադրումն ու կիրառումը` պաշտոնական վիճակագրության հետ։237. Կոռուպցիայի դեմ պայքարի ոլորտում կադրերի պատրաստման և վերապատրաստման,կոռուպցիայի մասին տեղեկատվության կառավարումը բարելավելու նպատակով առաջարկվումէ.• Ներդնել կոռուպցիայի դեմ պայքարի ոլորտում մասնագետների ուսուցման համակարգ.ուսուցման գործընթացին ներկայացվող պահանջների սահմանման, հանրակրթականհաստատություններում, համապատասխան մասնագիտությունների գծով բարձրագույնմասնագիտական կրթական հաստատություններում առանձին մասնագիտություններիմագիստրոսական կրթական ծրագրերում կոռուպցիայի կանխարգելման, բացահայտման ևհանրային իրազեկման թեմաների մշակման և ներդրման, ուսումնական ծրագրերը,գիտամեթոդական ու կրթական գործընթացի կազմակերպան համար պահանջվող այլնյութերը հաստատելու, ուսուցանվող մասնագետների թվաքանակի որոշման, ինչպես նաևուսումնական գործընթացի համապատասխան բյուջեներից ֆինանսավորման կարգըհաստատելու, բարձրագույն ուսումական հաստատությունների կարողություններիզարգացման, ուսուցման համակարգի ներդրման աշխատանքների լուսաբանման,համակարգի ներդրման իրավական հիմքերի ձևավորման միջոցով։• Ներդնել կոռուպցիայի դեմ պայքարի ոլորտում մասնագետների շարունակականվերապատրաստման համակարգ. վերապատրաստման ծրագրերի կազմակերպման կարգըհաստատելու, հակակոռուպցիոն քաղաքականության իրականացման մեջ ներգրավվածպետական մարմիններին կից վերապատրասման հաստատությունների կարողություններըգնահատելու, այդ հաստատությունների միջոցով վերապատրաստման ենթակապաշտոնյաների շրջանակը սահմանելու, վերապատրաստում իրականացնողկազմակերպությունները բացահայտելու, շարունակական վերապատրաստմանաշխատանքների ֆինանսավորման աղբյուրներն ու կարգը սահմանելու, շարունակականվերապատրաստման ծրագրերը և ուսումնական ձեռնարկները` ըստ մասնագիտություններիհաստատելու միջոցով։• Ապահովել կոռուպցիայի դեմ պայքարի ոլորտում կադրերի պատրաստման ևվերապատրաստման համակարգի շարունակական կատարելագործումը` մասնագետներիուսուցման և վերապատրաստման կարիքների գնահատման և ներգրավված կառույցներիկարողությունների շարունակական զարգացման, ուսուցման և վերապատրաստման180ÐÐ ¹³ï³Ë³½áõÃÛ³Ý ÏáÉ»·Ç³ÛÇ 2005Ã. ÷»ïñí³ñÇ 18-Ç áñáßٳٵ2008.doc73

գործընթացների կազմակերպման համար պահանջվող ֆինանսական միջոցներն ապահովելումիջոցով։• Բարելավել կոռուպցիայի վերաբերյալ տեղեկատվության հավաքագրման, փոխանակման ևվերլուծության համակարգը` կոռուպցիայի դեմ պայքարի առանձին մարմիների միջև ևմիջազգային և տարածաշրջանային կազմակերպությունների հետ կոռուպցիայի վերաբերյալտվյալների փոխանակման ընթացակարգերի հստակեցման, կոռուպցիոնիրավախախտումների վերաբերյալ վիճակագրության համակարգի ամբողջականացման, դրավերլուծության մեթդիկայի մշակման և ներդրման, կոռուպցիայի մակարդակը, գերիշխողտեսակները, բնագավառներն ու ոլորտները գնահատող ուսումնասիրությունների ևհետազոտությունների իրականացման, քաղաքացիական հասարակության կառույցներիննման հետազոտությունների պատվիրակման, պաշտոնական վիճակագրության հետ դրանցարդյունքների վերլուծության համադրման և կիրառման միջոցով։2008.doc74

3.4. Կոռուպցիայի դեմ պայքարում քաղաքացիական հասարակության աջակցությունը238. Քաղաքացիական հասարակության աջակցությունը կոռուպցիայի դեմ պայքարին ներառում էգործուն մասնակցությունը կոռուպցիայի կանխարգելմանը, բացահայտմանը և հանրայինիրազեկմանը։239. Քաղաքացիական հասարակության արդյունավետ աջակցության ապահովման նպատակովկարևորվում է հակակոռուպցիոն քաղաքականության մշակմանը, իրականացմանը ևվերահսկողությանը քաղաքացիների և հասարակական միավորումների մասնակցություննապահովող մեխանզիմների և մոդելների կիրառումը, ինչպես նաև տեղեկատվությանազատության օրենսդրական երաշխիքների ապահովումը։240. 2003-2007թթ. Հայաստանում ձևավորվել է պետական քաղաքականության մշակմանըքաղաքացիական հասարակության մասնակցության փորձ։ Մասնավորապես, հասարակականկազմակերպությունների լայն մասնակցությամբ մշակվել և ընդունվել են աղքատությանհաղթահարման և կոռուպցիայի դեմ պայքարի ռազմավարական ծրագրերը։ Հայաստան-Հազարամյակի մարտահրավերներ հիմնադրամի կառավարման խորհրդում ընդգրկված ենհասարակական կազմակերպությունների ներկայացուցիչներ։ Փորձնական կարգովքաղաքացիական հասարակության միավորումների կողմից իրականացվել է կոռուպցիոնռիսկերի բացահայտման ու գնահատման մոնիտորինգ 181 ։241. ՀՀ պետական կառավարման մարմիններն իրականացնում են նաև խորհրդատվության ևհետադարձ կապի ապահովման մի շարք միջոցառումներ (օրինակ` իրավական փաստաթղթերինախագծերի քննարկում, սեմինարներ, կլոր սեղան-քննարկումներ, հանրային կարծիքիուսումնասիրություններ և այլն)։ Այդուհանդերձ, նման պրակտիկան չի կրում պարտադիր բնույթ ևմասնակցային գործընթացի նախաձեռնումը կրում է հայեցողական բնույթ։ Այսպես, ՀՀկառավարության կողմից ՀՀ Ազգային ժողովի քննարկմանը ներկայացվող օրինագծերը ՀՀՆախագահի հրամանագրով կամ ՀՀ կառավարության որոշմամբ կարող են հրապարակվելմամուլում կամ զանգվածային լրատվության այլ միջոցներով, ինչպես նաև կարող են դառնալհամաժողովրդական քննարկման առարկա, իսկ պետական մարմինների ներքին գերատեսչական,կառավարության ու վարչապետի իրավական այլ ակտերի նախագծերը կարող են հրապարակվելակտը մշակողների կամ իրավական ակտն ընդունող մարմնի որոշմամբ 182 ։ Բացակայում ենհանրությանը դիմելու, կառավարության ծրագրերի, գործողությունների մասին հետադարձ«արձագանք» ստանալու, այն պարտադիր վերլուծելու և դրանց հիման վրա կառավարչականորոշում ընդունելու ընթացակարգերը։ Քաղաքացիական հասարակության մասնակցությունըկոռուպցիայի դեմ պայքարի որոշումների կայացման գործընթացում մնում է սահմանափակ։242. Հանրային կառավարմանը քաղաքացիական հասարակության կառույցների արդյունավետմասնակցության առումով հատկապես կարևորվում են հասարակական կազմակերպություններիհատվածի ինստիտուցիոնալ կարողությունները։ Դրանց զարգացման նպատակով 2005 թվականիններդրվեց հասարակական կազմակերպություններին պետական աջակցության մեխանիզմը 183 ։ Այսնպատակով 2008թ. ՀՀ պետական բյուջեում նախատեսված է 100 մլն. դրամ։ Այդուհանդերձ,կոռուպցիայի դեմ պայքարում պետական մարմինների հետ համագործակցելու քաղաքացիականհասարակության կառույցների կարողությունները մնում են սահմանափակ։243. Իրավապահ մարմինները քաղաքացիական հասարակության ներգրավումը կոռուպցիայի դեմպայքարում հիմնակնում դիտարկում են կոռուպցիայի կոնկրետ փաստերի և դեպքերի վերաբերյալցուցմունք տալու շրջանակում։ Միաժամանակ, իրավապահ մարմինների հետ համագործակցողքաղաքացիները գործնականում բավարար չափով պաշտպանված չեն և լիարժեք չեն նրանց181ï»ë ز¼Ì § ø³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý Ñ³ë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ÛÝù³ÛÇÝ ËÙµ»ñÇ ÏáÕÙÇó ÐÐ ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý ¨ ÏñÃáõÃÛ³ÝáÉáñïÝ»ñáõ٠ѳϳÏáéáõåóÇáÝ Ù³ëݳÏó³ÛÇÝ ÙáÝÇïáñÇÝ·Ç ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÁ¦ гßí»ïíáõÃÛáõÝÁ, ºñ¨³Ý 2007Ã., ÇÝãå»ë ݳ¨§Ð³Û å»ï³Ï³Ý ͳé³ÛáÕÝ»ñÇ ÙÇáõÃ۳ݦ ѳë³ñ³Ï³Ï³Ý ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó § ø³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛ³Ýѳٳϳñ·áõ٠ѳë³ñ³Ï³Ï³Ý ÙdzíáñáõÙÝ»ñÇ ¹Çïáñ¹³Ï³Ý ³é³ù»ÉáõÃÛ³Ý Ëñ³ËáõëáõÙÁ áñå»ë ѳϳÏáéáõåóÇáÝÙÇçáó³éáõÙ¦ Íñ³·ñÇ ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõÙ Çñ³Ï³Ý³óí³Í ÙáÝÇïáñÇÝ·Ç ¨ ëáóÇáÉá·Ç³Ï³Ý ѳñóÙ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÇ ¼»ÏáõÛóÁ,ºñ¨³Ý 2007Ã.182§Æñ³í³Ï³Ý ³Ïï»ñÇ Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»Ýù:183§ÐÐ å»ï³Ï³Ý µÛáõç»Çó ѳïϳóíáÕ ÙÇçáóÝ»ñÁ ѳë³ñ³Ï³Ï³Ý ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ áñå»ë ¹ñ³Ù³ßÝáñÑÝ»ñѳïϳóÝ»Éáõ ϳñ·Á ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРܳ˳·³ÑÇ 2005Ã. Ù³ÛÇëÇ 13-Ç Ññ³Ù³Ý³·Çñ:2008.doc75

անվտանգության երաշխիքները, ինչը հարվածում է իրավապահ մարմինների նկատմամբքաղաքացիների վստահությանը։244. Հակակոռուպցիոն մարմինների գործունեության վերաբերյալ հանրությանը իրազեկումըհիմնականում իրականացվել է հասարակական կազմակերպությունների կողմից` հանրայինքարոզարշավների շրջանակներում։ Նշված միջոցառումերի արդյունավետությունը եղել է ցածր`ֆինանսական միջոցների սահմանափակության պատճառով։ Այսպես, 2006թ. հակակոռուպցիոնռավազմավարության ծրագրի գոյության մասին տեղյակ է եղել հարցվածների ընդամենը 30.5տոկոսը։ Մասնավորապես, Կոռուպցիայի դեմ պայքարի խորհրդի մասին տեղյակ է հարցվածների15.6 տոկոսը, իսկ մոնիտորինգի հանձնաժողովի մասին` 8.6 տոկոսը 184 ։245. «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքով նորովիամրագրվեցին Հայաստանում ընդհանուր վարչական իրավունքի հիմունքները` կոնկրետացնելովֆիզիկական և իրավաբանական անձանց-վարչական մարմին հարաբերությունների առանցքայինսահմանադրական երաշխիքները 185 ։ Օրենսդրորեն սահմանվեցին վարչարարության հիմնարարսկզբունքները, վարչական մարմինների փոխօգնության կարգը, ֆիզիկական և իրավաբանականանձանց դիմումների կամ վարչական մարմնի նախաձեռնությամբ վարչական վարույթիհարուցման և գործը քննելու և լուծելու կարգերը, վարչական ակտերի տեսակները և ձևերը,վարչական ակտերի ընդունման, բողոքարկման (նաև վարչական մարմինների գործողություններիև անգործության բողոքարկման), կատարման, հրապարակման, հրատարակման, ուժի մեջմտնելու, փոփոխման, անվավեր ճանաչելու, գործողությունը դադարեցնելու, ինչպես նաևվարչարարությամբ հասցված վնասի հատուցման հետ կապված` վարչական մարմինների ևֆիզիկական կամ իրավաբանական անձանց միջև ծագած հարաբերությունները։246. 2004թ. ՀՀ կառավարությունը կարգավորեց վարչական վարույթի մի շարք կարևորագույնընթացակարգեր 186 ։ Վարչական մարմինները 187 սահմանեցին իրենց կողմից հարուցվող վարչականվարույթի վերաբերյալ գործերի, դրանց հաշվառման գրանցամատյանների և վարչական ակտերիհաշվառման գրանցամատյանների վարման կարգն ու պայմանները 188 ։ Վարչականդատավարության նոր օրենսդրության ընդունմամբ 189 ամբողջականացավ բողոքարկումներիմեխանիզմը։247. Օրենսդրորեն սահմանված են վարչական դատարանում և վճռաբեկ դատարանում պետական ևտեղական ինքնակառավարման մարմինների ու դրանց պաշտոնատար անձանց վարչական ևնորմատիվ ակտերի, գործողությունների կամ անգործության դեմ ֆիզիկական և իրավաբանականանձանց դատական պաշտպանության իրավունքի իրականացման կարգը, ինչպես նաևֆիզիկական և իրավաբանական անձանց դեմ վարչական մարմինների և պաշտոնատար անձանցհայցադիմումների քննության կարգը։ Ամրագրված են նաև նորմատիվ իրավական ակտերիիրավաչափությունը վիճարկելու, ընտրական իրավունքի պաշտպանության, դատական կարգովվարչական պատասխանատվության ենթարկելու մասին, վճարման կարգադրություն արձակելուվերաբերյալ գործերի հատուկ վարույթները։ Ամրագրված են նաև ֆիզիկական ու իրավաբանականանձանց և պետության միջև` ի դեմս նրա վարչական մարմինների, ծագած վեճերը դատական184î»ë` §ÎáéáõåódzÛÇ ÁÝϳÉáõÙÁ г۳ëï³ÝáõÙ 2006Ã.¦, http://www.transparency.am/dbdata/UNDPbook_arm_web_2.pdf185§ì³ñã³ñ³ñáõÃÛ³Ý ÑÇÙáõÝùÝ»ñÇ ¨ í³ñã³Ï³Ý í³ñáõÛÃÇ Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»ó 2004Ã. ÷»ïñí³ñÇ 18-ÇÝ, ³ÛÝáõÑ»ï¨`2004Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 13-ÇÝ ³ÛÝ ¿³å»ë ÷á÷áËí»ó ¨ áõÅÇ Ù»ç Ùï³í 2004Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 31-ÇÝ:1862004 Ã. ÑáõÝÇëÇ 25-ÇÝ ÐРϳé³í³ñáõÃÛáõÝÝ ÁݹáõÝ»ó §ì³ñã³Ï³Ý í³ñáõÛÃÇ í»ñ³µ»ñÛ³É ·áñÍ»ñÇ, ¹ñ³Ýó ѳßí³éٳݷñ³Ýó³Ù³ïÛ³ÝÝ»ñÇ ¨ í³ñã³Ï³Ý ³Ïï»ñÇ Ñ³ßí³éÙ³Ý ·ñ³Ýó³Ù³ïÛ³ÝÝ»ñÇ í³ñÙ³Ý Ï³ñ·Ý áõ å³ÛٳݻñÁ ë³ÑÙ³ÝáÕûñÇݳϻÉÇ Ï³ñ·Á ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ N 975-Ü áñáßáõÙÁ:187ì³ñã³Ï³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÝ »Ý г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý ·áñͳ¹Çñ Çß˳ÝáõÃÛ³Ý Ñ³Ýñ³å»ï³Ï³Ý ¨ ï³ñ³Íù³ÛÇÝϳé³í³ñÙ³Ý, ÇÝãå»ë ݳ¨ ï»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÁ: ì³ñã³Ï³Ý Ù³ñÙÇÝ »Ý ѳٳñíáõ٠ݳ¨í³ñã³ñ³ñáõÃÛáõÝ (³ÛëÇÝùÝ` í³ñã³Ï³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ ³ñï³ùÇÝ Ý»ñ·áñÍáõÃÛáõÝ áõÝ»óáÕ ·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝ, áñÁ »½ñ³÷³ÏíáõÙ ¿í³ñã³Ï³Ý ϳ٠ÝáñÙ³ïÇí ³Ïï»ñÇ ÁݹáõÝٳٵ, ÇÝãå»ë ݳ¨ ·áñÍáÕáõÃÛáõÝ Ï³Ù ³Ý·áñÍáõÃÛáõÝ, áñÝ ³ÝÓ³Ýó ѳٳñ³é³ç³óÝáõÙ ¿ ÷³ëï³Ï³Ý ѻ勉ÝùÝ»ñ) Çñ³Ï³Ý³óÝáÕ ³ÛÉ å»ï³Ï³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÁ (î»ë` §ì³ñã³ñ³ñáõÃÛ³Ý ÑÇÙáõÝùÝ»ñÇ ¨í³ñã³Ï³Ý í³ñáõÛÃÇ Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ 3-ñ¹ Ñá¹í³Í):188î»ë, ûñÇݳÏ` ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý ³ß˳ï³Ï³½ÙÇ Õ»Ï³í³ñ-ݳ˳ñ³ñÇ 2004Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 29-Ç N153-Ü Ññ³Ù³ÝÁ, Ðгñ¹³ñ³¹³ïáõÃÛ³Ý Ý³Ë³ñ³ñÇ 2007Ã. ë»åï»Ùµ»ñÇ 5-Ç N 228-Ü Ññ³Ù³ÝÁ, ºñ¨³ÝÇ ù³Õ³ù³å»ïÇ 2004Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 29-ÇN 2469-Ü Ññ³Ù³ÝÁ, ÐÐ áëïÇϳÝáõÃÛ³Ý å»ïÇ 2004Ã. ÝáÛ»Ùµ»ñÇ 19-Ç N 4-Ü Ññ³Ù³ÝÁ, лéáõëï³ï»ëáõÃÛ³Ý ¨ é³¹ÇáÛDz½·³ÛÇÝ Ñ³ÝÓݳÅáÕáíÇ 2005Ã. ÑáõÝÇëÇ 10-Ç N 29-Ü áñáßáõÙÁ, ÐÐ ïÝï»ë³Ï³Ý Ùñó³ÏóáõÃÛ³Ý å³ßïå³ÝáõÃÛ³Ý å»ï³Ï³ÝѳÝÓݳÅáÕáíÇ 2008Ã. ÑáõÝÇëÇ 18-Ç 59-N áñáßáõÙÁ, ÐÐ ³ñÅ»ÃÕûñÇ Ñ³ÝÓݳÅáÕáíÇ 2004Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 14-Ç N341/04-ÜáñáßáõÙÁ ¨ ³ÛÉÝ:189ÐÐ í³ñã³Ï³Ý ¹³ï³í³ñáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ ûñ»Ýë·ÇñùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 2007Ã. ÝáÛ»Ùµ»ñÇ 28-ÇÝ:2008.doc76

կարգով քննելու և լուծելու ժամանակ արդարացի դատաքննությունը երաշխավորելուն կոչվածդատավարական սկզբունքներ և ընթացակարգեր։248. «Սահմանադրական դատարանի մասին» նոր օրենքի ընդունմամբ քաղաքացիները իրավունքստացան դիմել Սահմանադրական դատարան։ Հայաստանի օրենսդիր և գործադիր իշխանությանմարմինների նկատմամբ դատական վերահսկողությունը սահմանադրական արդարադատությանուժեղացման և վարչական դատարանների ստեղծման շնորհիվ նոր մակարդակի հասցվեց։Վարչական արդարադատության ստեղծմամբ պետության գործադիր մարմիններն ապագայումստիպված կլինեն հաշվի առնել այն հանգամանքը, որ մասնավոր անձինք (քաղաքացիներ,առևտրային և հասարակական կազմակերպություններ) դատարանում կարող են վիճարկելպետության վարչական վերնաշենքի բոլոր աստիճանների մարմինների ու պաշտոնատարանձանց որոշումների, գործողությունների և անգործության իրավաչափությունը։249. Քաղաքացիների անձնական կամ հասարակական շահերի պաշտպանության նկատառումներովիրավասու պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմիններին և պաշտոնատար անձանցդիմումներ կամ առաջարկություններ ներկայացնելու և ողջամիտ ժամկետում պատշաճպատասխան ստանալու իրավունքն ամրագրվել է Սահմանադրությամբ։ Օրենսդրորենկանոնակարգված է պետական, հասարակական և մյուս մարմինների, տեղականինքնակառավարման մարմինների, դրանց պաշտոնատար անձանց, կազմակերպություններիկողմից քաղաքացիների և իրավաբանական անձանց, ինչպես նաև ՀՀ տարածքում գտնվողօտարերկրյա քաղաքացիների և քաղաքացիություն չունեցող անձանց առաջարկությունները,դիմումները և բողոքներն օրենքով սահմանված կարգով ու ժամկետներում քննարկելու,քաղաքացիների, իրավաբանական անձանց իրավունքների և օրենքով պաշտպանվող շահերիխախտման փաստերին արձագանքելու և այդ խախտումները վերացնելու ու կանխելուառնչությամբ ծագող հարաբերությունները 190 ։ ՀՀ քրեական դատավարության, քաղաքացիականդատավարության, աշխատանքային և այլ օրենսդրությամբ սահմանվում է քաղաքացիներիառաջարկությունների, դիմումների և բողոքների քննարկման այլ կարգ։ Քաղաքացիների ևիրավաբանական անձանց առաջարկությունները, դիմումներն ու բողոքները իրենցլիազորությունների սահմաններում օրենքով սահմանված ժամկետներում քննության առնելուվերաբերվող օրենսդրական դրույթները տարածվում են նաև հասարակականկազմակերպությունների վրա։ Ավելին, «Քաղաքացիների առաջարկությունները, դիմումները ևբողոքները քննարկելու կարգի մասին» ՀՀ օրենքը գործում է մասնակիորեն` միայնքաղաքացիների առաջարկությունների մասով 191 և, գործող օրենսդրության բարեփոխմամբպայմանավորված, ծավալուն փոփոխությունների կարիք ունի։250. 2006 թվականից հասարակական կազմակերպությունների նախաձեռնած ծրագրերի և ԵԱՀԿԵրևանյան գրասենյակի աջակցության շրջանակներում Երևանում, Գեղարքունիքի, Սյունիքի ևԼոռու մարզերում գործում են հակակոռուպցիոն հանրային ընդունարաններ, որոնքքաղաքացիներին տրամադրում են խորհրդատվություն` առանձին ոլորտներում կոռուպցիայիհնարավոր դեպքերի և դրանց կանխարգելման հնարավորությունների վերաբերյալ։Ընդունարաններն այցելուներին են առաջարկում խորհրդատվություն և փորձագիտականաջակցություն հանրային առողջապահության, կրթության, բանակի և զորակոչի, փոքր և միջինձեռնարկությունների, հանրային ծառայությունների և սպառողների իրավունքների,ճանապարհային ոստիկանության և վարորդների իրավունքների, քաղաքացիական և վարչականիրավունքի հարցերի վերաբերյալ 192 ։ Ընդունարանները որոշակիորեն նպաստում են նաևքաղաքացիների կողմից անվճար իրավաբանական օգնություն ստանալու հնարավորություններիընդլայնմանը, ինչը կարևոր նշանակություն ունի քաղաքացիների իրավագիտակցությանբարձրացման, նրանց շահերի արդյունավետ պաշտպանության, ինչպես նաև պետական ևտեղական ինքնակառավարման մարմինների գործունեության թափանցիկության ևմատչելիության ապահովման համար։1901. §ø³Õ³ù³óÇÝ»ñÇ ³é³ç³ñÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ¹ÇÙáõÙÝ»ñÁ ¨ µáÕáùÝ»ñÁ ùÝݳñÏ»Éáõ ϳñ·Ç Ù³ëÇݦ ÐÐ 1999 Ãí³Ï³Ýǹ»Ïï»Ùµ»ñÇ 22-Ç ûñ»Ýù:191î»ë` §ì³ñã³ñ³ñáõÃÛ³Ý ÑÇÙáõÝùÝ»ñÇ ¨ í³ñã³Ï³Ý í³ñáõÛÃÇ Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ 113-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 3-ñ¹ Ù³ë:192http://www.anticorruption.am/am/5/2008.doc77

251. Պետությունը երաշխավորում է անվճար իրավաբանական օգնությունը քրեական գործերով՝ ՀՀքրեական դատավարության օրենսգրքով սահմանված կարգով և նախատեսված դեպքերում,ինչպես նաև ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքով սահմանված կարգով և հետևյալդեպքերում` ալիմենտի գանձման վերաբերյալ գործերով, խեղման կամ առողջությանն այլ վնասպատճառելու, ինչպես նաև կերակրողի մահվան հետևանքով պատճառված վնասիփոխհատուցման վերաբերյալ գործերով 193 ։ Անվճար իրավաբանական օգնությունն ապահովում էփաստաբանների պալատը պետության հաշվին` հանրային պաշտպանի գրասենյակի միջոցով։Անվճար իրավաբանական օգնություն կարող է ցույց տրվել նաև փաստաբանինախաձեռնությամբ 194 ։252. Որոշակի քայլեր են իրականացվել նաև տեղեկատվության մատչելիության ապահովման նորմեխանիզմների ներդրման ուղղությամբ։ 2003թ սահմանվել են տեղեկատվության ազատությանիրավունքի և մատչելի տեղեկատվության ապահովման օրենսդրական երաշխիքները։Տեղեկատվություն ստանալու իրավունքի պաշտպանության ընդհանուր մակարդակըՀայաստանում բարձր է։ Այսպես, պետական մարմինների կողմից տեղեկություն ստանալուհարցումներին պատասխանելու մակարդակը, մինչդեռ քաղաքացիների հարցումներին տրվածպատասխանների լիարժեքությունը դեռևս թերանում է 195 ։253. Ընթացքում է պետական մարմիններում քաղաքացիների սպասարկման էլեկտրոնայինկառավարման համակարգերի ներդրման գործընթացը։ Այսպես, 2006թ. հուլիսից Երևանիքաղաքապետարանում գործում է «Մեկ պատուհան» աշխատակարգը։ Քաղաքապետարանում ևթաղային համայնքներում քաղաքացիների սպասարկման որակը և աշխատանքներիկազմակերպումն առավել արդյունավետ դարձնելու նպատակով 2007թ. հունվարին հաստատվեցհամակարգի զարգացման 2-րդ փուլի միջոցառումների ծրագիրը, որը քաղաքացունհնարավորություն է տալիս Երևանի քաղաքապետարան դիմում ներկայացնել նաև այնհամայնքից, որտեղ ինքը բնակվում է, և նույն վայրից էլ ստանալ դիմումի պատասխանը։ Բացիայդ, քաղաքացին իր ցանկությամբ կարող է թաղային համայնքին առնչվող հարցով դիմումներկայացնել նաև քաղաքապետարան և այդ դիմումի պատասխանն ստանալքաղաքապետարանի համապատասխան գրասենյակից։ Աշխատակարգի ներդրման ևարդյունավետ շահագործման շնորհիվ էապես ակտիվացել է փաստաթղթաշրջանառությունը,քաղաքացիների դիմումների քննարկման որակն ու արդյունավետությունը 196 ։ ՀՀ կառավարությանաշխատակազմում ներդրվում է էլեկտրոնային փաստաթղթաշրջանառության «Մալբերի»համակարգը, ինչը հնարավորություն է ընձեռում առավել արագ պատասխանել քաղաքացիներիդիմումներին, բողոքներին և առաջարկներին։254. Տեղեկատվության մատչելիության ապահովման գործում կարևորվում են ՀՀ պետականմարմինների պաշտոնական ինտերնետային կայքերը։ Դրանք թեև գործում են, սակայն միշտ չէ որպարունակում են պարտադիր հրապարակման ենթակա տեղեկություններ` որոշումներ,բյուջեներ, հաշվետվություններ։ ՀՀ վարչապետի հանձնարարականով 2008թ. պետականկառավարման մարմինները պարտավոր են ապահովել որոշումների կայացման գործընթացինքաղաքացիների մասնակցության իրական հնարավորություններ, հատկապես` նախագծերիմշակման, քննարկման և ընդունման գործընթացներում։ ՀՀ պետական կառավարման մարմիններըպարտավոր են պաշտոնական ինտերնետային կայքերում տեղադրել իրենց որոշումներինախագծերը ինչպես նաև արձագանքել ԶԼՄ-ներում տեղ գտած հասարակական հնչեղությունունեցող հրապարակումներին։ Այդուհանդերձ, Հայաստանում ինտերնետային կապի193§ö³ëï³µ³ÝáõÃÛ³Ý Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»Ýù:194î»ë` §ö³ëï³µ³ÝáõÃÛ³Ý Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ 6-ñ¹ Ñá¹í³Í:195î»ë, 2005Ã. ´³ó ѳë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý ÑÇÙݳ¹ñ³ÙÇ ³ñ¹³ñ³¹³ïáõÃÛ³Ý Ý³Ë³Ó»éÝáõÃÛáõÝ (OSI Justice Initiative) Íñ³·ñÇÏáÕÙÇó ³ýñÇÏÛ³Ý, ɳïÇÝ-³Ù»ñÇÏÛ³Ý »õ »íñáå³Ï³Ý 14 »ñÏñÝ»ñáõÙ Çñ³Ï³Ý³óí³Í ÙáÝÇïáñÇÝ·³ÛÇÝ Íñ³·ñÇѳßí»ïíáõÃÛáõÝÁ www.justiceinitiative.org £1962006Ã. ѳٻٳï 2007Ã. 125.0%-áí ³×»É ¿ ù³Õ³ù³óÇÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó ù³Õ³ù³å»ï³ñ³Ý Ý»ñϳ۳óí³Í ¹ÇÙáõÙÝ»ñÇ ù³Ý³ÏÁª(2006Ã.-25.5 ѳ½., 2007Ã.-57.6 ѳ½.), »é³ÏÇ Ýí³½»É ¿ ÙǨÝáõÛÝ ËݹñÇ í»ñ³µ»ñÛ³É ¹ÇÙáõÙ-µáÕáùÝ»ñÇ ù³Ý³ÏÁ: 2007Ã.ù³Õ³ù³óÇÝ»ñÇó ëï³óí³Í ¹ÇÙáõÙÝ»ñÇ 57,0%-Á í»ñ³í»ñáõÙ »Ý ÏáÙáõÝ³É Ï»Ýó³Õ³ÛÇÝ ËݹÇñÝ»ñÇÝ, 17,0%-Á` ·áõÛù³ÛÇÝ,14,0%-Á` ù³Õ³ù³ßÇÝ³Ï³Ý áÉáñïÇ, 5,0%-Á Çñ³í³µ³Ý³Ï³Ý µÝáõÛÃÇ Ñ³ñó»ñÇÝ: êáóÇ³É³Ï³Ý ¨ ³éáÕç³å³ÑáõÃ۳ݵݳ·³í³éÇ í»ñ³µ»ñÛ³É ¹ÇÙáõÙÝ»ñÁ ϳ½Ù»É »Ý 4,0%, ÏñÃáõÃÛ³Ý ¨ Ùß³ÏáõÛÃÇ áÉáñïÇÝÁ` 1,0%, ÇëÏ ïñ³ÝëåáñïÇ áÉáñïÇݳéÝãíáÕ Ñ³ñó»ñÇ í»ñ³ñ»ñÛ³É ¹ÇÙáõÙÝ»ñÁ` 0,6%£ ø³Õ³ù³óÇÝ»ñÇ ¹ÇÙáõÙÝ»ñÇ ³×Ç ¹ÇݳÙÇÏ³Ý å³Ñå³Ýí»É ¿ ݳ¨ ÁÝóóÇÏï³ñí³ ³é³çÇÝ ÏÇë³ÙÛ³ÏáõÙ: ºÃ» 2007Ã. ÑáõÝí³ñ-ÑáõÝÇë ³ÙÇëÝ»ñÇÝ Ùáõïù³·ñí»É ¿ 23 610, ³å³ 2008Ã. ÝáõÛÝųٳݳϳѳïí³ÍáõÙ 40384 ¹ÇÙáõÙ (+16774 ϳ٠71.0%) (ï»ë` http://www.yerevan.am/news/1patuhan.pdf):2008.doc78

սահմանափակ մատչելիության հետեւանքով պաշտոնական կայքերը ի զորու չեն լիարժեք կերպովապահովել տեղեկատվության մատչելիությունը լայն հասարակությանը։ Տպագիր մամուլիսահմանափակ տպաքանակի պարագայում, Հայաստանում տեղեկություններ տարածելու առավելարդյունավետ միջոցը մնում է հեռուստատեսությունը։ Ընդ որում, հավասարապես կարևորվում ենտեղեկատվության տարածման թե’ միջնորդավորված` մամլո ասուլիսների միջոցով, թե’անմիջական` քաղաքացիների ընդունելությունների միջոցով, մեթոդները 197 ։255. Բազմաթիվ են գործնականում խոչընդոտները, որոնք հնարավորություն չեն ընձեռումքաղաքացիներին ժամանակին և ամբողջական տեղեկատվություն ստանալ պետականկառավարման մարմինների կազմակերպման, գործունեության և որոշումների ընդունմանգործընթացների մասին։ Տեղեկությունները քաղաքացիներին հաճախ տրամադրվում են օրենքովսահմանված ժամկետների խախտմամբ և ոչ ամբողջական, իսկ մերժումները երբեմն լինում ենչհիմնավորված, օրենքի պահանջից չբխող։ Անպատասխան մնացած հարցումների քանակը ևսմտահոգիչ է։ Դիմողների նկատմամբ երբեմն դրսևորվում է անհավասար, խտրականվերաբերմունք։256. Տեղեկատվության ազատության իրավունքների խախտման դեպքում քաղաքացիները պետականմարմինների գործողությունները բողոքարկում են դատական կարգով։ Պրակտիկայում սակայնքաղաքացիները խուսափում են իրենց իրավունքները դատական կարգով պաշտպանելուց։Ընդհանուր առմամբ տեղեկատվության մատչելիութան լիարժեք և ժամանակին ապահովմանխնդիրը մնում է օրակարգային 198 ։257. Հակակոռուպցիոն ռազմավարության իրականացման գործընթացում կարևորվում էքաղաքացիական հաuարակության կողմից դրա իրականացման նկատմամբ վերահսկողությունը`մոնիտորինգի միջոցով, ինչպես նաև ՀՌԻՄԾ վերանայման ու վերահսկման գործընթացումմոնիտորինգի արդյունքների կիրառումը։258. Հակակոռուպցիոն մասնակցային մոնիտորինգի խնդիրներն առանձին ոլորտներում կոռուպցիայիարդյունավետ կանխարգելումն է` ուղղված ոլորտների թափանիցկության,պատասխանատվության, հաշվետվողականության, մասնակցայնության և արդյունավետությանբարձրացմանը, վերահսկմանը և ազդեցության գնահատմանը, մասնավորապես,հակակոռուպցիոն մոնիտորինգի ինստիտուցիոնալ մեխանիզմների և ընթացակարգերիստեղծման և զարգացման, հակակոռուպցիոն մասնակցային մոնիտորինգի մեթոդաբանության ևգործիքների մշակման և հանրային իրազեկման միջոցով։259. Հակակոռուպցիոն մասնակցային մոնիտորինգի օբյեկտն առանձին ոլորտներում մասնավոր ևպետական հաստատություններն են, իսկ սուբյեկտները` պետական կառավարման և տեղականինքնակառավարման մարմինների հետ սերտորեն համագործակցող քաղաքացիականհասարակության կառույցները և համայնքային խմբերը, ԶԼՄ-ները և այլն։ Կարևորվում էքաղաքացիական հասարակության կառույցների միջև ներդաշնակ համագործակցությունը։260. Քաղաքացիական հասարակության արդյունավետ մասնակցության համար անհրաժեշտմիջավայրը Հայաստանում կայացման փուլում է. անկատար և աննպաստ է օրենսդրական ևօրինաստեղծ միջավայրը, բացակայում են անհրաժեշտ մասնակցային մեխանիզմները,հասարակական կազմակերպությունների կարողությունները թույլ են, իսկ հանրության շրջանումդրանց հեղինակությունը՝ ոչ նպաստավոր, մասնակացային մշակույթ ձևավորված չէ թե՛ որոշումկայացնողների, թե՛ հանրության շրջանում։ Բավարար չեն նաև մասնակցության համարանհրաժեշտ ֆորմալ ընթացակարգերը և չափորոշիչները, քաղաքացիների մասնակցությունըխթանող ամբողջական քաղաքականությունը ձևավորված չէ։ Կարևորվում են հակակոռուպցիոնմոնիտորինգի քաղաքացիական հասարակության կառույցների ձևավորումը, դրանցմասնագիտական պատրաստվածությունը, մոնիտորինգի մեթոդաբանությունն ուընթացակարգերը։197àõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ Çñ³Ï³Ý³óñ»É ¿ ÆÝýáñÙ³ñódzÛÇ ³½³ïáõÃÛ³Ý Ï»ÝïñáÝ ÐÎ-Ý 2007Ã. ÝáÛ»Ùµ»ñ-¹»Ïï»Ùµ»ñ³ÙÇëÝ»ñÇÝ£ ¼»ÏáõÛóÇ ³ÙµáÕç³Ï³Ý ï»ùëïÁ ï»ëª www.foi.am£198îÝï»ë³Ï³Ý ѳٳ·áñͳÏóáõÃÛ³Ý »õ »õ ½³ñ·³óÙ³Ý Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝ: гÝÓݳñ³ñ³Ï³ÝÝ»ñÇ Çñ³Ï³Ý³óٳݷáñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ (2006Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇó ÙÇÝã 2007Ã. ë»åï»Ùµ»ñ) г۳ëï³ÝÇÝ ÝíÇñí³Í ½»ÏáõÛó 23-ñ¹ ѳÝÓݳñ³ñ³Ï³Ý2008.doc79

261. Քաղաքացիական հասարակության կառույցների գործունեության շրջանակները սահմանելիսհարկ է հաշվի առնել հակակոռուպցիոն մոնիտորինգի շրջանակներում ընդգրկվողծառայությունների առանձնահատկությունները։ Անհրաժեշտ է նաև ապահովել քաղաքացիականհասարակության կառույցների կողմից մոնիտորինգի իրականացումը հասարակականհիմունքներով, օբյեկտիվ և հստակ սկզբունքների և չափորոշիչների հիման վրա։ Մասնավորապես,անհրաժեշտ է խուսափել մոնիտորինգի գործընթացում տեղական ինքնակառավարման կամպետական կառավարման այն մարմինների ներկայացուցիչների անմիջական ընդգրկումից, որոնցմատուցած ծառայությունների ոլորտում իրականացվում է մոնիտորինգ։262. Քաղաքացիական հասարակության կառույցների կոմից իրականացվող մոնիտորինգը պետք էհիմնվի համադրելի միջազգային լավագույն փորձի վրա, թեև նման փորձն ըստ էության խիստսահմանափակ է, հատկապես՝ մասնակցային հակակոռուպցիոն մոնիտորինգիմեթոդաբանության առումով։ Հետևաբար կարևորվում է համագործակցությունը միջազգայինկառույցների հետ՝ քաղաքացիական հասարակության կառույցների կարողությունների հետագահզորացման նպատակով։ Միաժամանակ պետք է երաշխավորվի քաղաքացիականհասարակության կառույցների անհրաժեշտ ֆինանսական և բարոյական անկախությունը։263. Ըստ մեթոդաբանական տեսակի առանձնանում են մասնակցային մոնիտորինգի իրականացմանհետևյալ մեթոդները. փորձագիտական հարցազրույցներ, դիտարկում, ֆոկուս-խմբերիհարցազրույցներ և խորը հարցազրույցներ։ Փորձագիտական հարցման, խորը հարցման և ֆոկուսխմբերիհարցազրույցների իրականացման և ամփոփման համար կիրառվում են հարցաշարեր,դիտարկման համար՝ օրագիր, որում նշումներ են կատարվում դիտարկվող փաստաթղթերիվերաբերյալ։264. Կոռուպցիայի դեմ պայքարում քաղաքացիական հասարակության մասնակցության ընդլայնմաննպատակով առաջարկվում է.• Ընդլայնել քաղաքացիական հասարակության իրազեկությունը կոռուպցիայի, դրապատճառների, վտանգների բնույթի, սպառնալիքների վերաբերյալ. Կոռուպցիայի դեմպայքարում կրթա-լուսավորչական քաղաքականության իրականացման,կոռուպցիա երևույթիպատճառների, հետևանքների, էության վերաբերյալ թեմաներով քարոզարշավներիիրականացման, կոռուպցիայի դեմ պայքարի լուսաբանման և բնակչության ընկալման վրաազդելու հանրության տեղեկացվածության տարբեր միջոցառումների կազմակերպմանմիջոցով• Ամրագրել որոշումների կայացման գործում քաղաքացիական հասարակությանմասնակցության պարտադիր մեխանիզմներ. քաղաքական որոշումներ կայացնողներին կիցառանձին խորհուրդներում ու հանձնաժողովներում քաղաքացիական հասարակությաններկայացուցիչների ներգրավվման մեխանիզմների և օրենսդրության վերանայման,մասնակցության ընթացակարգերի սահմանման, օրենսդրական նախաձեռնություններիքննարկումների վերաբերյալ հասարակական կառույցների ուսումնասիրությունների,եզրակացությունների, հիմնավորումների, հանրային կարծիքի արդյունքներն հաշվի առնելու ևքննարկման առարկա դարձնելու, օրենսդրական նախաձեռնությունների և որոշումներինախապատրաստման փուլում քաղաքացիական հասարակության ներգրաման պրակտիկայիկիրառման, շահագրգիռ սոցիալական կամ մասնագիտական առանձին խմբերի(հաշմանդամներ, տարեցներ, մանկավարժներ և այլն) ներկայացուցիչների մասնակցությունըապահովելու միջոցով։• Հասանելի դարձնել հակակոռուպցիոն մարմիները քաղաքացիական հասարակությանը ՀՀմարզերում հակակոռուպցիոն հանրային ընդունարանների ձևավորման, հակակոռուպցիոնբոլոր մարմիններին կից կոռուպցիոն դեպքերի մասին անանուն հեռախոսային «թեժ գծերի» ևէլեկտրոնային կապի այլ միջոցներով անվճար խորհրդատվության ապահովման,զանգվածային լրատվության միջոցներով կոռուպցիոն դեպքերի բացահայտման ևհրապարակման միջոցով։• Հրապարակայնացնել հակակոռուպցիոն մարմինների գործունեությունը ԶԼՄ-ներովպարբերական հաղորդումների, հրապարակումների, ինտերնետային պաշտոնական կայքերի,հանրային քննարկումների, լսումների, մամուլի ասուլիսների, տպագրված բուկլետների,կոնֆերանսների և հանրային քարոզարշավի ժամանակակից այլ միջոցներով։2008.doc80

• Զարգացնել քաղաքացիական հասարակության կարողությունները կոռուպցիայի դեմպայքարում հակակոռուպցիոն մոնիտորինգի, կոռուպցիայի մակարդակի, տարածվածությանգնահատման և ուսումնասիրությունների իրականացման դրամաշնորհների, պետականպատվերների տրամադրման,հանրային շահերի պաշտպանության ու հասարակականվերահսկողության գործում հասարակական կազմակերպությունների ներգրավումըակտիվացնելու, քաղաքացիական հասարակության մոնիտորինգի խմբերի համարվերապատրաuտման ծրագրերի ու դաuընթացների կազմակերպման, այդ թվում ավելի մեծթվով հետաքննող լրագրողների պատրաստման միջոցով265. Կոռուպցիայի դեմ պայքարում քաղաքացիական հասարակության համար տեղեկատվությանմատչելիության բարձրացման ուղղությամբ առաջարկվում է.• Ակտիվացնել երկխոսությունը և համագործակցությունը պետական կառավարման ևտեղական ինքնակառավարման մարմինների ու բնակչության միջև տեղեկատվությանտրամադրման մեկ միասնական ընթացակարգի սահմանման, տեղեկություններիհրապարակման տարբեր մեխանիզմների կիրառման, պետական կառավարման և տեղականինքնակառավարման մարմիններում քաղաքացիների սպասարկման էլեկտրոնայինկառավարման արդյունավետ համակարգերի ներդրման, տեղեկատվության հասանելի այլմիջոցների զարգացման միջոցով• Հզորացնել և զարգացնել տեղեկատվության մատչելիությունն ապահովող մարմիններիկարողությունները. պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմիներիպատասխանատու ստորաբաժանումների տեխնիկական ռեսուրսների` տեղեկատվությանռեգիստրի հրապարակման, պաշտոնական էլեկտրոնային կայքերի միասնականացման,մարդկային ռեսուրսների ունակությունների ու հմտությունների զարգացման,տեղեկատվության ազատության հարցերով պատասխանատու պաշտոնյաների նշանակման,դրանց վերապատրաստման դասընթացների կազմակերպման միջոցով• Բարձրացնել տեղեկատվության հրապարակայնության ապահովման արդյունավետությունը.տեղեկատվության տնօրինման, հարցումներին պատշաճ և ժամանակին պատասխանելուներքին ընթացակարգերի ու ուղեցույցների սահմանման, կոռուպցիոն ռիսկերին ևդրսևորումներին վերաբերվող զանգվածային լրատվամիջոցներում հրապարակվածտեղեկատվությանն արձագանքման նկատմամբ վերահսկողության սահմանման միջոցով• Կատարելագործել տեղեկատվության ազատության իրավունքի պաշտպանությանմեխանիզմները. միջազգային պրակտիկայում ընդունված և հաջողությամբ կիրառվողտեղեկատվության ազատության հանձնակատարի ինստիտուտի ձևավորման,տեղեկատվության ազատության իրավունքը ոտնահարած պաշտոնյայի նկատմամբ քրեականու վարչական պատասխանատվություն սահմանելու միջոցով։• Բարելավել ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց-վարչական մարմինհարաբերությունների վարչարարությունը` օրենսդրական պրակտիկայի կիրարկմանարդյունքների պարբերական վերլուծությունների և շարունակական կատարելագործման,հակակոռուպցիոն հանրային ընդունարանների և մեկ պատուհանի համակարգի ևաշխատակարգերի ընդլայնելու և զարգացնելու, առանձին սոցիալական խմբերը պետականմիջոցների հաշվին հանրային պաշտպանության անվճար իրավաբանական օգնությանտրամադրման շրջանակներում ընդգրկելու 199 , վարչական մարմինների կողմիցքաղաքացիներին մատուցվող ծառայությունների ընթացակարգերում այլ պետականմարմիններից պահանջվող տեղեկատվությունը քաղաքացիների միջոցով ստանալուբացառման, վարչական վարույթում` հատկապես դիմումների և բողոքների, ինչպես նաևպետական և տեղական ինքնակառավարման մարմիններում անձանց առաջարկություններիքննարկման ընթացքում անվճար իրավաբանական օգնության տրամադրման շրջանակներըօրենսդրորեն հստակեցնելու, իրավաբանական օգնություն ցուցաբերող փաստաբաններիկողմից պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմիններին ուղղված դիմումների,բողոքների և առաջարկությունների լրացման անհատականացման միջոցով։199úñÇݳÏ` 1-ÇÝ ¨ 2-ñ¹ ϳñ·Ç ѳßٳݹ³ÙÝ»ñ, ¹³ï³å³ñïÛ³ÉÝ»ñ, гÛñ»Ý³Ï³Ý Ø»Í å³ï»ñ³½ÙÇ Ù³ëݳÏÇóÝ»ñ,Ï»Ýë³Ãá߳ϳéáõÝ»ñ, ÷³Ëëï³Ï³ÝÝ»ñ, ½áÑí³Í ³½³ï³Ù³ñïÇÏÝ»ñÇ ÁÝï³ÝÇùÝ»ñÇ ³Ý¹³ÙÝ»ñ ¨ ³ÛÉÝ2008.doc81

• Կանոնակարգել հակակոռուպցիոն մասնակցային մոնիտորինգի իրականացմանգործընթացը` քաղաքացիական հասարակության կառույցների գործունեության շրջանակներիհստակ սահմանման, այդ շրջանակների վերաբերյալ հանրության իրազեկման, մոնիտորինգիառավելագույն թափանցիկության ապահովման, մոնիտորինգի մեթոդաբանության ևգործիքների վերաբերյալ քաղաքացիական հասարակության կառույցների և դրանցներկայացուցիչների շարունակական ուսուցման, քաղաքացիական հասարակությանկառույցների միջև տեղեկատվության և փորձի անընդհատ փոխանակման և դրանքքաղաքացիական հակակոռուպցիոն ցանցում միավորելու, մասնակցային մոնիտորինգիարդյունքների հետագա վերլուծության և այդ վերլուծության հիման վրա համակարգայինփոփոխությունների առաջարկների ձևավորման, դրանց իրականացման ապահովմաննպատակով մեխանիզմների ստեղծման միջոցով։• Ապահովել ԶԼՄ-ների անմիջական մասնակցությունը հակակոռուպցիոն մոնիտորինգին`ԶԼՄ-ների համար մոնիտորինգի առավել նպատակահարմար և արդյունավետ մեխանիզմներու գործիքներ մշակելու, հանրային ծառայությունների մատուցող առանձինհաստատություններ ԶԼՄ-ների պարբերական այցերին աջակցելու, հետևողական ևբովանդակային մոնիտորինգ իրականացնելու գործում ԶԼՄ-ների կարողություններըհզորացնելու, նրանց համար պարբերաբար ուսուցողական սեմիարներ և միջազգայինառաջավոր փորձի փոխանակում ազմակերպելու, ԶԼՄ-ների և հասարակականկազմակերպությունների միջև հետևողական համագործակցությունը խթանելու միջոցով։• Տարածել մասնակցային մոնիտորինգի իրականացման առկա փորձը հակակոռուպցիոնռազմավարության շրջանակներում ընդգրկված ոլորտներում` առանձին ոլորտներումմասնակցային մոնիտորինգի մեթոդաբանությունը տեղայնացնելու, տեղեկատվությանաղբյուրները բացահայտելու, տեղեկատվական ներուժը , գնահատելու և դրա օգտագործմանհնարավորությունները ճշտելու, հանրությանը իրազեկելու և բոլոր շահագրգիռ կողմերի ութիրախ խմբերի հետ հասարակական կապեր հաստատելու, մոնիտորինգի մեթոդաբանությանև գործիքների կիրառման վերաբերյալ քաղաքացիական հասարակության կառույցներիուսուցման, մեթոդաբանությունը պարբերաբար լրամշակելու, տվյալների բազա ձևավորելու,մեկնարկային իրավիճակը գնահատելու, ռիսկային իրավիճակները և հնարավոր կոռուպցիոնդրսևորումները` ըստ ռիսկային իրավիճակների որոշելու, համապատասխան մեթոդների ևգործիքների կիրառմամբ կոնկրետ հետազոտություններ իրականացնելու,հետազոտությունների նյութերն ու արդյունքները վերլուծելու, կոռուպցիայի կոնկրետդրսևորման տարածվածության աստիճանը հնարավորինս որոշելու, կոռուպցիոն իրավիճակիփոփոխության շարժընթացը և միտումները վերլուծելու, ընթացիկ իրավիճակը ևիրականացվող ծրագրերի արդյունավետությունը գնահատելու, մոնիտորինգի ամփոփիչվերլուծության արդյունքները ԶԼՄ-ներով և հանրային քննարկումներում հրապարակելու,իրավիճակը շտկող առաջարկություններ մշակելու և քննարկելու, կոնկրետ միջոցառումներիծրագրերի և առաջարկությունների փաթեթ կազմելու և պետական լիազոր մարմիններներկայացնելու միջոցով2008.doc82

ԳԼՈՒԽ IV. ՀՀ ՀԱԿԱԿՈՌՈՒՊՑԻՈՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՆՐԱՅԻՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ,ՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՆՁԻՆ ՈԼՈՐՏՆԵՐՈՒՄ ՈՒ ՃՅՈՒՂԵՐՈՒՄ266. Հիմք ընդունելով Հայաստանի Հանրապետությունում կոռուպցիայի մակարդակի, գերիշխողտեսակների, ըստ բնագավառների ու ոլորտների տարածվածության գնահատականները, այսբաժնում նկարագրվել են այն կոռուպցիոն ռիսկերը, որոնց վերաբերյալ փորձագետները ունեցելեն համապատասխան ուսումնասիրություններ և հետազոտություններ։4.1 Փողերի լվացման և ահաբեկչության ֆինանսավորման դեմ պայքարի ոլորտ267. Օրենսդրորեն հստակեցվել, կանոնակարգվել և ինստիտուցիոնալիզացվել են անօրինականգործարքների միջոցով գույք և եկամուտներ ձեռք բերելու դեմ պայքարի մեխանիզմները։ Այսպես,ՀՀ Քրեական օրենսգիրքը քրեականացրել է հանցավոր ճանապարհով ստացված եկամուտներիօրինականացումը` փողերի լվացումը (հոդված 190) 200 ։ 2003թ.-ին ՀՀ-ն վավերացրել է 1990թ.նոյեմբերի 8-ին Ստրասբուրգում ընդունված «Հանցավոր ճանապարհով ստացված եկամուտներիլվացման, հետախուզման, առգրավման և բռնագրավման մասին» Եվրախորհրդի կոնվենցիան 201 ,«Անդրազգային կազմակերպված հանցավորության դեմ պայքարի մասին» 2000թ. դեկտեմբերի 12-ին Պալերմոյում ընդունված կոնվենցիան և ՄԱԿ-ի «Ահաբեկչության ֆինանսավորման դեմպայքարի մասին» 1999թ. դեկտեմբերի 9-ին Նյու-Յորքում ընդունված կոնվենցիան 202 ։268. 2004թ. ընդունվել է «Հանցավոր ճանապարհով ստացված եկամուտների օրինականացման ևահաբեկչության ֆ ինանսավորման դեմ պայքարի մասին» ՀՀ օրենքը 203 (2004թ. ՓԼ/ԱՖ օրենք) ևփոփոխություններ են կատարվել մի շարք օրենսդրական ակտերում։ 2004թ. ՓԼ/ԱՖ օրենքը ՓԼ/ԱՖդեմ պայքարի հիմնական օրենսդրական գործիքն է Հայաստանում, որի հիմնականումհամապատասխանում է Ֆինանսական միջոցառումների աշխատանքային խմբի (ՖԱՏՖ)-իմիջազգային ստանդարտներին 204 և կարգավորում է ՀՀ-ում ՓԼ/ԱՖ դեմ պայքարում գործառույթներիրականացնող մարմինների փոխհարաբերությունները։269. 2008թ. մայիսին ընդունվել է «Փողերի լվացման և ահաբեկչության ֆինանսավորման դեմ պայքարիմասին» ՀՀ օրենքը 205 (2008թ. ՓԼ/ԱՖ օրենք)։ 2008թ ՓԼ/ԱՖ օրենքում կատարված են մի շարքկարևորագույն փոփոխություններ, այդ թվում` օրենսդրորեն սահմանվել է քաղաքականազդեցություն ունեցող անձի հասկացությունը, ընդլայնվել է հաշվետվություն ներկայացնողանձանց շրջանակը, օրենսդրորեն սահմանվել են բարձր և ցածր ռիսկի չափանիշները, ընդ որում,այն գործարքները, որոնցում ներգրավված են քաղաքական ազդեցություն ունեցող կամ նրանցհետ փոխկապակցված անձինք, համարվում բարձր ռիսկային։ 2008թ ՓԼ/ԱՖ օրենքում հստակեցվելև ընդլայնվել է նաև տեղեկացման ենթակա գործարքների և գործարար հարաբերություններիշրջանակը` այն համապատասխանեցնելով ՖԱՏՖ-ի ստանդարտներին։ Մասնավորապես,վերացվել է 2004թ ՓԼ/ԱՖ օրենքի այն դրույթը, համաձայն որի, կասկածելի չի համարվում այնդրամական փոխանցումը, որի արժեքը չի գերազանցում հինգ միլիոն դրամը, և որը կատարվել էՀայաստանի տարածքից դուրս աշխատող ֆիզիկական անձի կողմից անձնական, ընտանեկանկամ նման այլ նպատակներով։270. Օրենսդրորեն հստակեցվել են նաև ՓԼ/ԱՖ դեմ պայքարի լիազոր մարմնի և այլ մարմինների,մասնավորապես, իրավապահ մարմինների փոխհարաբերությունները, կասկածելի գործարքների200ÐÐ øñ»³Ï³Ý ûñ»Ýë·ÇñùÁ, Ðú-528-Ü, ÁݹáõÝí»É ¿ 2003Ã. ³åñÇÉÇ 18-ÇÝ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2003Ã. û·áëïáëÇ 1-Çó):201§§Ð³Ýó³íáñ ׳ݳå³ñÑáí ëï³óí³Í »Ï³ÙáõïÝ»ñÇ Éí³óÙ³Ý, Ñ»ï³Ëáõ½Ù³Ý, ³é·ñ³íÙ³Ý ¨ µéݳ·ñ³íÙ³Ý Ù³ëÇݦÏáÝí»ÝóÇ³Ý (ÏÇó ѳÛï³ñ³ñáõÃÛáõÝÝ»ñáí) í³í»ñ³óÝ»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐÐ ²½·³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ 2003Ã. ÑáÏï»Ùµ»ñÇ 8-Ç ÃÇí Ü-036-3áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2004Ã. û·áëïáëÇ 7-Çó):202§§²Ý¹ñ³½·³ÛÇÝ Ï³½Ù³Ï»ñåí³Í ѳÝó³íáñáõÃÛ³Ý ¹»Ù å³Ûù³ñÇ Ù³ëÇݦ ÏáÝí»ÝóÇ³Ý í³í»ñ³óÝ»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐÐ ²½·³ÛÇÝÅáÕáíÇ 2003Ã. Ù³ñïÇ 25-Ç ÃÇí Ü-332-2 áñáßáõÙ:§§²Ñ³µ»ÏãáõÃÛ³Ý ýÇݳÝë³íáñÙ³Ý ¹»Ù å³Ûù³ñÇ Ù³ëÇݦ زÎ-Ç ÏáÝí»ÝódzÛÇÝ ÙdzݳÉáõ Ù³ëÇݦ ÐÐ ²½·³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ2003Ã. Ù³ñïÇ 3-Ç ÃÇí Ü-076-3 áñáßáõÙ:203§Ð³Ýó³íáñ ׳ݳå³ñÑáí ëï³óí³Í »Ï³ÙáõïÝ»ñÇ ûñÇݳϳݳóÙ³Ý ¨ ³Ñ³µ»ÏãáõÃÛ³Ý ýÇݳÝë³íáñÙ³Ý ¹»Ù å³Ûù³ñÇÙ³ëÇݦ ÃÇí Ðú-13-Ü ÐÐ ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 2004Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 14-ÇÝ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2005Ã. Ù³ñïÇ 22-Çó):204ÆÝëïÇïáõóÇáÝ³É Çñ³íÇ׳ÏÇ ·Ý³Ñ³ïáõÙÁ ϳåÇï³ÉÇ ³½³ï ï»Õ³ß³ñÅÇ µÝ³·³í³éáõÙ: îÝï»ë³Ï³Ýù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ¨ Çñ³í³Ï³Ý ËáñÑñ¹³ïíáõÃÛ³Ý Ñ³Û-»íñáå³Ï³Ý Ï»ÝïñáÝÇ (AEPLAC), ÑáÏï»Ùµ»ñ 2007Ã., ºñ¨³Ý, ¿ç 35:205§öáÕ»ñÇ Éí³óÙ³Ý ¨ ³Ñ³µ»ÏãáõÃÛ³Ý ýÇݳÝë³íáñÙ³Ý ¹»Ù å³Ûù³ñÇ Ù³ëÇݦ ÃÇí Ðú-80-Ü ÐÐ ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 2008Ã.Ù³ÛÇëÇ 26-ÇÝ : úñ»ÝùÁ 2008à áõÅÇ Ù»ç ÙïÝ»Éáõ å³ÑÇó 2004Ã. öÈ/²ü ûñ»ÝùÁ áõÅÁ Ïáñóñ³Í ¿ ׳ݳãíáõÙ:2008.doc83

հետ կապված տեղեկատվության պաշտպանությունը։ Կանոնակարգվել է օրենքի պահանջներիկատարման նկատմամբ վերահսկողությունը, նշանակալիորեն խստացվել էպատասխանատվությունը օրենսդրության պահանջների խախտման համար։271. ՀՀ Կենտրոնական բանկի (ՀՀ ԿԲ) խորհրդի, որոշմամբ ՓԼ/ԱՖ դեմ պայքարի արդյունավետ ևհամակարգված իրականացման նպատակով 2005թ. մարտին ստեղծվեց ՀՀ ԿԲ Ֆինանսականդիտարկումների կենտրոնը 206 (ՖԴԿ), որն ուսումնասիրում է կասկածելի գործարքները և կարող էՀՀ ԿԲ Խորհրդին եզրակացություն տրամադրել դրանց սառեցման կամ կասեցման վերաբերյալ։ ՀՀԿԲ-ն պարտավորեցրել 207 է մի շարք կառույցների, այդ թվում` բանկերին և վարկայինկազմակերպություններին, կասկածելի գործարքների վերաբերյալ տեղեկացնել ՖԴԿ-ին, ինչըհամապատասխանում է նաև բանկային գաղտնիքի պաշտպանության օրենսդրականպահանջներին 208 ։272. ՀՀ ԿԲ-ն ՖԴԿ-ի կողմից ներկայացված եզրակացության հիման վրա կասկածելի գործարքներիառնչությամբ փաստերը տրամադրում է ՀՀ գլխավոր դատախազություն։ Այսպես, ներկայում ՖԴԿնօրական ստանում է շուրջ 150 պարտադիր տեղեկացման209 ենթակա գործարքի և ամսականմիջին թվով 2-3 կասկածելի գործարքի մասին տեղեկություններ, որոնք մուտքագրվում են ՖԴԿտվյալների բազա, իսկ 2006-2007թթ. ՀՀ ԿԲ-ի կողմից ՀՀ գլխավոր դատախազությանն եններկայացվել ՖԴԿ-ի կողմից ուսումնասիրված 12 դեպք։ 2005թ. մարտին ՀՀ ԿԲ Խորհրդի կողմիցհաստատվել է ՖԴԿ եռամյա ռազմավարությունը210, որով սահմանվում են ՖԴԿ գործունեությանհիմնական ուղղությունները, խնդիրները, ակընկալվող արդյունքներն ու դրանց մոնիտորինգիցուցիչները, անհրաժեշտ ռեսուրսներն ու միջոցառումների ժամանակացույցը։273. ՖԴԿ գործունեության ընթացիկ գերակայություններն են, մասնավորապես, ՓԼ/ԱՖ վերաբերյալհանրային իրազեկման, ՓԼ/ԱՖ դեմ պայքարի նպատակով պետական և միջազգային կառույցներիհետ համագործակցության զարգացումը, ՓԼ/ԱՖ դեմ պայքարի օրենսդրության արդյունավետկիրարկման ապահովումը, ՖԴԿ կարողությունների զարգացումը211 և այլն։274. «Օպերատիվ-հետախուզական գործունեության մասին» ՀՀ օրենքի համաձայն օպերատիվհետախուզականգործունեություն իրականցնող մարմինները բանկային կամ այլ ֆինանuականկազմակերպություններից կարող են ստանալ բանկային և այլ տեuակի հաշիվների (ավանդների)վերաբերյալ տեղեկությունների, ինչպեu նաև իրականացնել ֆինանuական գործարքներիմշտական վերահuկումը առանց այն անձանց գիտության, որոնց վերաբերում են այդ գործարքները՝դատարանի որոշմամբ (հոդված 34)։275. ՓԼ/ԱՖ ոլորտում միջգերատեսչական համակարգումը բարձրագույն մակարդակում ապահովում էՀՀ Նախագահի կարգադրությամբ 2002թ. մարտին ստեղծված և 2007թ. փետրվարինվերակազմավորված212 ՀՀ-ում դրամանենգության, պլաստիկ քարտերի և այլ վճարայինգործիքների բնագավառում զեղծարարության, փողերի լվացման, ինչպես նաև ահաբեկչությանֆինանսավորման դեմ տարվող պայքարի հարցերով մշտական գործող հանձնաժողովը, որը206§ÐРλÝïñáÝ³Ï³Ý µ³ÝÏÇ üÇݳÝë³Ï³Ý ¹Çï³ñÏáõÙÝ»ñÇ Ï»ÝïñáÝÇ Ï³Ýáݳ¹ñáõÃÛáõÝÁ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРδËáñÑñ¹Ç 2005Ã. Ù³ñïÇ 3-Ç ÃÇí 97 áñáßáõÙÁ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2005Ã. Ù³ñïÇ 12-Çó):207§§´³ÝÏ»ñáõÙ ¨ í³ñϳÛÇÝ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ, ÇÝãå»ë ݳ¨ ѳßí»ïíáõÃÛáõÝ ïñ³Ù³¹ñáÕ ³ÛÉ ³ÝÓ³Ýó ÙáïѳÝó³íáñ ׳ݳå³ñÑáí Ó»éù µ»ñí³Í ÙÇçáóÝ»ñÇ ßñç³Ý³éáõÃÛ³Ý ¨ ï»éáñǽÙÇ ýÇݳÝë³íáñÙ³Ý Ï³Ý˳ñ·»ÉÙ³Ý Ù³ëÇݦϳÝáݳϳñ· 5-Á, §Î³ëϳͻÉÇ ·áñͳéÝáõÃÛ³Ý í»ñ³µ»ñ۳ɦ ï»Õ»Ï³ÝùÇ Ó¨Á, ݳϳÛÇÝ Ñ³ßíÇ µ³óÙ³Ý Ñ³Ù³ñ µ³ÝÏÇÏáÕÙÇó å³Ñ³ÝçíáÕ ï»Õ»ÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, ѳ׳Ëáñ¹Ý»ñÇ ¨ å³ñï³ï»ñ»ñÇ ëå³ë³ñÏÙ³Ý ÁÝóóùáõÙ í³ñϳÛÇÝϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó å³Ñ³ÝçíáÕ ï»Õ»ÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ûñÇݳϻÉÇ ó³ÝÏ»ñÁ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРδ ËáñÑñ¹Ç 2002Ã.¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 17-Ç ÃÇí 442-Ü áñáßáõÙÁ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2002Ã. ³åñÇÉÇ 12-Çó):208§´³ÝϳÛÇÝ ·³ÕïÝÇùÇ Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÁ, Ðú-80, ÁݹáõÝí»É ¿ 1996Ã. ÑáÏï»Ùµ»ñÇ 7-ÇÝ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 1996Ã. ÑáÏï»Ùµ»ñÇ 14-Çó):209 гßí»ïáõ ³ÝÓ³Ýó ÏáÕÙÇó å³ñï³¹Çñ ï»Õ»Ï³óÙ³Ý ¨ ϳëϳͻÉÇ ·áñͳñùÝ»ñÇ ïñ³Ù³¹ñÙ³Ý Ó¨»ñÁ, ¹ñ³ÝóÝ»ñϳ۳óÙ³Ý Ï³ñ·Á ¨ ųÙÏ»ïÝ»ñÁ ÐÐ Ï»ÝïñáÝ³Ï³Ý µ³ÝÏÇ ËáñÑñ¹Ç ÏáÕÙÇó ѳëï³ïí»É »Ý 2007Ã. ÷»ïñí³ñÇ 20-ÇÝ(áõÅÇ Ù»ç ¿ 2007Ã. Ù³ÛÇëÇ 12-Çó):210§ÐРλÝïñáÝ³Ï³Ý µ³ÝÏÇ üÇݳÝë³Ï³Ý ¹Çï³ñÏáõÙÝ»ñÇ Ï»ÝïñáÝÇ »é³ÙÛ³ ëïñ³ï»·Ç³Ý ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРδËáñÑñ¹Ç 2005Ã. Ù³ñïÇ 11-Ç áñáßáõÙÁ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2005Ã. Ù³ñïÇ 11-Çó):211ü¸Î-Ý áõÝÇ å³ñ½ ϳéáõóí³Íù, 2008Ã. ¹ñáõÃÛ³Ùµ ³ÛÝ áõÝÇ Õ»Ï³í³ñ, »ñ»ù µ³ÅÇÝÝ»ñ ¨ 14 ³ß˳ï³ÏÇóÝ»ñ, ü¸Î µÛáõç»Ý2007Ã.-Ç Ñ³Ù³ñ ϳ½Ù»É ¿ 42.452.200 ÐÐ ¹ñ³Ù: ÐРδ ¨ ü¸Î http://www.cba.am ¨ http://www.cba.am/fmc/index.htm ѳëó»Ý»ñáõÙ·ïÝíáÕ ¨ å³ñµ»ñ³µ³ñ áõ ųٳݳÏÇÝ Ã³ñÙ³óíáÕ ÇÝï»ñÝ»ï³ÛÇÝ Ï³Ûù»ñÝ ³å³ÑáíáõÙ »Ý öÈ/²ü áÉáñïÝ»ñáõÙûñ»Ýë¹ñáõÃÛ³Ý ¨ ϳéáõÛóÝ»ñÇ ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý Ã³÷³ÝóÇÏáõÃÛáõÝÁ:212§ÐРܳ˳·³ÑÇ 2002 Ãí³Ï³ÝÇ Ù³ñïÇ 21-Ç ÜÎ-1075 ϳñ·³¹ñáõÃÛ³Ý Ù»ç ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñ ϳï³ñ»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐÐܳ˳·³ÑÇ 2007Ã. ÷»ïñí³ñÇ 22-Ç ÃÇí ÜÎ-38-² ϳñ·³¹ñáõÃÛáõÝÁ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2007Ã. ÷»ïñí³ñÇ 22-Çó):2008.doc84

գլխավորում է ՀՀ ԿԲ Նախագահը։ Հանձնաժողովը, մասնավորապես, առաջարկներ էներկայացնում ՓԼ/ԱՖ դեմ պայքարի ոլորտում միասնական պետական քաղաքականությանիրականացման վերաբերյալ, մշակում է ՓԼ/ԱՖ դեմ պայքարի ոլորտում միջոցառումներիպետական համալիր ծրագրերը և ապահովում է ՓԼ/ԱՖ դեմ պայքարի ոլորտում օրենսդրականակտերի նախագծերի մշակումը և քննարկումը։ Հանձնաժողովը լիազորված է նաև իրականացնելքաղաքացիներից, պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմիններից ու պաշտոնատարանձանցից ստացված տեղեկությունների, առաջարկությունների ուսումնասիրություն և դրանցփորձաքննության նախաձեռնման աշխատանքներ213։276. ՓԼ/ԱՖ պայքարի ոլորտում ՓԼ/ԱՖ կանխարգելման և կոռուպցիայի դեպքերի բացահայտմանուղղությամբ 2008-2012թթ. ընթացքում նախատեսվում է.• Շարունակականորեն կատարելագործել ՓԼ/ԱՖ դեմ պայքարի ոլորտում ՀՀօրենսդրությունը. միջազգային չափանիշներին համապատասխանեցնելու, միջազգային ևներպետական լավագույն փորձը հաշվի առնելու, քաղաքական ազդեցություն ունեցողանձանց ռեեստր ստեղծելու միջոցով;• Հզորացնել ՖԴԿ ինստիտուցիոնալ կարողությունները, արդի տեղեկատվականտեխնոլոգիաներով, ուսումնասիրությունների և դիտարկումների վերլուծությանժամանակակից գործիքներով և ծրագրային ապահովմամբ հագեցնելու, ինչպես նաև ՖԴԿաշխատակազմի մասնագիտական որակավորման շարունակական բարձրացման, ՖԴԿպաշտոնական կայքի կանոնավոր և պարբերաբար թարմացումն ապահովելու միջոցով;• ՓԼ/ԱՖ դեմ պայքարի ոլորտում հզորացնել ՀՀ ԿԲ ինստիտուցիոնալ կարողությունները.ՓԼ/ԱՖ դեմ պայքարի ոլորտում ՀՀ ԿԲ-ի որպես լիազոր մարմնի վերահսկողականգործառույթների, այդ թվում` համապատասխանության աուդիտի անցկացման միջոցով ;• Բարձրացնել ՓԼ/ԱՖ դեպքերի բացահայտման արդյունավետությունը. ՓԼ/ԱՖ դեմ պայքարիոլորտում միջգերատեսչական համագործակցության, այդ թվում ՀՀ ԿԲ, ՖԴԿ և քրեականհետապնդում իրականացնող մարմինների միջև, համագործակցության ընթացակարգերիսահմանման միջոցով։4.2 Հանրային ֆինանսների կառավարման ոլորտ.277. Հայաստանում հանրային ֆինանսների կառավարման բարեփոխումերն ուղղված են ֆինանսականկարգապահության, ֆինանսական հատկացումների և գործառնությունների արդյունավետությանբարձրացմանը։278. Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը վերջին տասնամյակում էապես բարելավել էֆինանսական կարգապահությունը` հիմնականում կառուցվածքային բարեփոխումների ևընթացակարգերի բարելավման շնորհիվ։ Էականորեն բարելավվել է բյուջեիամբողջականությունը։ Պետական բյուջեի ֆինանսական միջոցների հոսքը կառավարվում էպետական գանձապետական համակարգի կողմից, ինչն ապահովվում է հանրային ֆինանսներիկառավարման հաշվետվողականությունը։ Բյուջետային հաստատությունները հաշվետու են նաևարտաբյուջետային յուրաքանչյուր հոսքի համար` թե’ ծախսերի, թե’ եկամուտների մասով։Պետական ֆինանսների կառավարման լիազոր մարմինն ամփոփում է ներկայացվածհաշվետվություններն ամեն եռամսյակ։ Պետական բյուջեն ներառում է նաև արտաքին վարկերն ուբյուջետային աջակցության դրամաշնորհները։ Համայնքային բյուջեները նույնպես ընդհանուրառմամբ ամբողջական են։ Այդուհանդերձ, պետական ոչ-առևտրային կազմակերպություններում(ՊՈԱԿ), որոնք նույնպես հաշվետու են իրենց ֆինանսական գործառնությունների մասով,ֆինանսների կառավարումն իրականացվում է բյուջետային կառավարման համակարգից դուրս,որը սահմանափակում է դրանց հաշվետվողականության մակարդակը և դժվարացնում է ՊՈԱԿներիսեփական եկամուտների և ծախսերի ամբողջականցումը։279. 2003-2007թթ. բարձրացել է նաև ֆինանսական կարգապահության թափանցիկության մակարդակը.պետական բյուջեն դարձել առավել թափանցիկ, բարելավվել է բյուջետային փաստաթղթերի,213гÝÓݳÅáÕáíÇ ³ß˳ï³ÝùÇ Ï³Ýáݳϳñ·Á ѳëï³ïí³Í ¿ ÐÐ-áõÙ ¹ñ³Ù³Ý»Ý·áõÃÛ³Ý, åɳëïÇÏ ù³ñï»ñÇ ¨ ³ÛÉí׳ñ³ÛÇÝ ·áñÍÇùÝ»ñÇ µÝ³·³í³éáõÙ ½»Õͳñ³ñáõÃÛ³Ý, ÷áÕ»ñÇ Éí³óÙ³Ý, ÇÝãå»ë ݳ¨ ³Ñ³µ»ÏãáõÃÛ³Ý ýÇݳÝë³íáñٳݹ»Ù ï³ñíáÕ å³Ûù³ñÇ Ñ³ñó»ñáí Ùßï³Ï³Ý ·áñÍáÕ Ñ³ÝÓݳÅáÕáíÇ 2005Ã. ë»åï»Ùµ»Ç 19-Ç ÃÇí 2 ³ñӳݳ·ñáõÃÛ³Ùµ:2008.doc85

ֆինանսական հաշվետվությունների և աուդիտի որակն ու մատչելիությունը, 2003թ. ներդրվել էբյուջետային ուղեցույց քաղաքացիների համար։ Ընդհանուր առմամբ, հանրային ֆինանսներիվերաբերյալ հիմնական տեղեկատվության հանրային մատչելությունը բարձր է։ Այսպես,օրենսդրորեն ամրագրված է214 բյուջետային փաստաթղթերն օրենսդրին ներկայացնելուց հետոերեք օրվա ընթացքում հանրությանը ներկայացնելու պահանջը։ Օրենսդրորեն ամրագրված է նաևպետական բյուջեի եռամսյակային պլանների, ինչպես նաև բյուջեի կատարման եռամսյակայինհաշվետվությունների հրապարակման պահանջը։ Պարտադիր հրապարակման ենթակա են նաևպետական բյուջեի միջոցների հաշվին ֆինանսավորվող կազմակերպությունների ֆինանսականհաշվետվությունները։ Նմանապես հրապարկվում են նաև պետական բյուջեի կատարմանվերաբերյալ կառավարության հաշվետվությունը և արտաքին աուդիտի հաշվետվությունները։Հայաստանի Հանրապետության գնումների պաշտոնական տեղեկագրում հրապարակվում էգնումների բազային միավորը` մեկ միլիոն դրամը, գերազանցող գնման պայմանագրերի կնքմանմասին հայտարարությունը215։ Ավելին, լիազոր մարմինը գնումների պաշտոնական էլեկտրոնայինկայքում հրապարակում է հայտարարություն պետական գնումների բոլոր պայմամագրերի մասին։Այդուհանդերձ, ֆինանսական միջոցների և դրանց ծախսումների վերաբերյալհաշվետվությունների հրապարակման պարտադիր պահանջ սահմանված չէ պետական բյուջեիմիջոցների հաշվին հանրային ծառայություններ մատուցող կազմակերպությունների համար։280. Հանրային ֆինանսների կառավարման հաշվետվողականության և թափանցիկության առումովկարևորվում է նաև ռազմավարական պլանավորման գործընթացը։ Ծախսումներ կատարողմիավորները պարտավոր են մշակել ռազմավարական տարրեր պարունակող ծրագրեր։ Պետականֆինանսների կառավարման լիազոր մարմնի կողմից սահմանվել են ռազմավարականպլանավորման մի շարք չափորոշիչներ, այդ թվում` խնդիրների, նախնական արդյունքների և այլբաղադրիչների վերաբերյալ, ինչը նախապայմաններ է ստեղծում պլանավորման գործընթացիներդրման համար։ Այդուհանդերձ, առկա ռազմավարական ծրագրերում ընդհանուր առմամբնկատելի են մի շարք էական թերություններ. սահմանված չեն շոշափելի, հասանելի և չափելիակնկալվող արդյունքները, դրանց չափման համար անհրաժեշտ ցուցիչները և այլն, ինչըսահմանափակում է հաշվետվողականությունը միջնաժամկետ հատվածում։ Ավելին,հիմնականում գնահատված չեն հանրային ֆինանսների պլանավորման համար անհրաժեշտընթացիկ իրավիճակը նկարագրող հենանիշերը (baseline) և թիրախները, ինչը հնարավորություն չիտալիս գնահատել պլանների կատարաման արդյունավետությունը։281. Կարևորվում են նաև պետական բյուջեի պլանավորման գործընթացի հաշվետվողականության ևթափանցիկության խնդիրները։ Այս առումով, կատարելագործման կարիք ունեն բյուջեի մշակմանգործընթացում ներգրավված կառույցներին ֆինանսների կառավարման պետական լիազորմարմնի կողմից տրվող մեթոդական ցուցումները։ Դրանք դեռևս բավարար չափով չեն շեշտումչափելի և դիտարկելի ցուցիչների ներառման, ինչպես նաև բյուջետային հայտերում մոնիտորինգիպլանի առկայության պահանջը։ Ավելին, մեթոդական ցուցումները պատշաճ կերպով չենպահանջում հստակ կազմակերպչական պատասխանատվության շրջանակներ սահմանել բյուջեիիրականացման գործընթացում, հատկապես` ՊՈԱԿ-ների և այլ բյուջետային հատկացումներիպատվիրակման դեպքում։ Մեթոդական ցուցումները հայտատուներից չեն պահանջում նաևհայտերում ներառել առկա ռիսկերը։282. Բյուջեի կատարման գործընթացում ծախսումների կառավարման առումով Հայաստաննառաջընթաց է արձանագրել։ Պետական գանձապետական համակարգը իրականացնում էծախսումների և պարտավորությունների նկատմամբ հսկողություն, ինչի հետևանքով կրճատվելեն գործառնական ծախքերն ու վճարման ուշացումները, և ի վերջո` էականորեն բարձրացել էբյուջեի հուսալիությունը և վերահսկելիությունը։ Օրենսդրության հետևողական կիրառումանարդյունքում զգալիորեն բարելավվել է բյուջեի վերանայման և լրացումների գործընթացիկարգավորման օրինականությունը և թափանցիկությունը։ Այդուհանդերձ, Հայաստանումծախսերի կառավարման համակարգը դեռևս ամբողջությամբ էլէկտրոնային չէ, իսկԳանձապետարանի որոշ կարևոր գործառույթներ ավտոմատացված չեն և թղթատար են։214 ´Ûáõç»ï³ÛÇÝ Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç Ù³ëÇÝ ÐÐ úñ»Ýù, Ñá¹í³Í 26:215ÝáõÙÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ ÐÐ ûñ»Ýù2008.doc86

283. Հանրային ֆինանսների կառավարման ոլորտում կոռուպցիայի կանխարգելման առումովհատկապես կարևորվում են հաշվապահական հաշվառման և հաշվետվության, ներքինհսկողության, աուդիտի և մոնիտորինգի մեխանիզմները։284. Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը շարունակականորեն ներդնում է բյուջետայինդասակարգման GFS 2001 և հաշվապահական հաշվառման ու հաշվետվության IPSASչափորոշիչները, ինչը հնարավորություն կնձեռի հետևողականորեն բարելավել բյուջեիկազմակերպումը և հաշվետվությունների թափանցիկությունը։ Այդուհանդերձ, ՊՈԱԿ-ներիհաշվետվության համակարգի թափանցիկությունը մնում է սահմանափակ։285. Ներկայում Հայաստանում գործում է խորհրդային ժամանակներից ժառանգածգործառնությունների վրա կենտրոնացած` գործառույթների բազմաթիվ կրկնումներով ևտեսչությունների մեծ թվով աչքի ընկնող ուռճացած վերահսկողական համակարգը, ինչն ի վերջոանհարկի բարձրացնում է վերահսկողության ծախսերը։ Այս առումով խիստ արդիական ենհանրային ֆինանսների կառավարման ապակենտրոնացված վերահսկողական համակարգի`ներքին աուդիտի ինստիտուտի զարգացման շարունակական բարեփոխումները։ ՀայաստանիՀանրապետության կառավարությունը մի շարք նախաձեռնություններ է իրականացրել նախորդտարիներին` ստեղծելով ներքին աուդիտի և դրա մոնիտորինգի իրականացման համարանհրաժեշտ կարևորագույն նախապայմանները։ Այսպես, մշակվել և ներդրվել է ՀՀ պետական ևտեղական ինքնակառավարման մարմիններում, ինչպես նաև վերջիններիս ենթակահիմնարկներում ներքին աուդիտի անցկացման կարգը216։ ՀՀ կառավարությունըհետևողականորեն փոփոխություններ և լրացումներ է կատարել հանրային հատվածում ներքինաուդիտի իրավական կարգավորման համակարգում` դրանք համապատասխանեցնելովմիջազգային չափանիշներին217։ ՊՈԱԿ-ների ֆինանսա-տնտեսական վերահսկողությանլիազորությունները ՀՀ կառավարությունը վերապահել է ընդհանուր կառավարումնիրականացնող լիազորված պետական մարմիններին, մասնավորապես դրանց ներքին աուդիտիստորաբաժանումներին218։286. 2004թ. սեպտեմբերին ՀՀ կառավարությունը հաստատել է Հայաստանի Հանրապետությանպետական եվ տեղական ինքնակառավարման մարմինների, դրանց ենթակա հիմնարկների եվպետական ու համայնքային ոչ առևտրային կազմակերպությունների ներքին աուդիտիհամակարգի զարգացման ռազմավարությունը219, որի նպատակը 2005-2008 թթ.ժամանակահատվածում պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների, դրանցենթակա հիմնարկների և պետական ու համայնքային ոչ առևտրային կազմակերպություններիներքին աուդիտի ոլորտում առկա հիմնախնդիրները կարգավորելն է, դրանցհամապատասխանեցումը հանրային հատվածի ներքին աուդիտի միջազգային չափանիշներին։Ռազմավարության շրջանակներում պետական ֆինանսների կառավարման ոլորտում պետականլիազոր մարմնի աշխատակազմում գործող ֆինանսական վերահսկողության ստորաբաժանումըվերակազմավորվել է ներքին աուդիտի գնահատման և ֆինանսական հսկողությանստորաբաժանման220, որի դերը ներքին աուդիտի համակարգի կայացման գործընթացիհամակարգումն է, ներքին աուդիտի համակարգում կրթական դասընթացների կազմակերպումը,մեթոդական ուղեցույցերի մշակումը, պետական մարմիններում ներքին աուդիտի իրականացմանորակի գնահատումը` ապահովելով սահուն անցումը խորը ֆինանսական հսկողության կոշտմեխանիզմից ներքին աուդիտի ապակենտրոնացված համակարգին։216§§ÐÐ å»ï³Ï³Ý ¨ ï»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñáõÙ, ÇÝãå»ë ݳ¨ í»ñçÇÝÝ»ñÇë »Ýóϳ ÑÇÙݳñÏÝ»ñáõÙÝ»ñùÇÝ ³áõ¹ÇïÇ ³ÝóϳóÙ³Ý Ï³ñ·Á¦ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐÐ ýÇݳÝëÝ»ñÇ ¨ ¿ÏáÝáÙÇϳÛÇ Ý³Ë³ñ³ñÇ 2002Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ30-Ç ÃÇí 934-Ü Ññ³Ù³Ý (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2003Ã. ÷»ïñí³ñÇ 27-Çó):217§§ÐÐ ü¾Ü 2002Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 30-Ç ÃÇí 934-Ü Ññ³Ù³ÝáõÙ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñ ¨ Éñ³óáõÙÝ»ñ ϳï³ñ»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐÐýÇݳÝëÝ»ñÇ ¨ ¿ÏáÝáÙÇϳÛÇ Ý³Ë³ñ³ñÇ 2004Ã. ÑáõÝí³ñÇ 20-Ç ÃÇí 23-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2004Ã. ÷»ïñí³ñÇ 28-Çó):218§ä»ï³Ï³Ý áã ³é»íïñ³ÛÇÝ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÁݹѳÝáõñ ϳé³í³ñáõÙÝ Çñ³Ï³Ý³óÝáÕ Édz½áñí³Í å»ï³Ï³ÝÙ³ñÙÇÝÝ»ñÇÝ ûñ»Ýùáí í»ñ³å³Ñí³Í áñáß Édz½áñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý Ï³ñ·Ç Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2003Ã.ÝáÛ»Ùµ»ñÇ 27-Ç ÃÇí 1649-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2004Ã. ÑáõÝí³ñÇ 24-Çó):219§ÐÐ å»ï³Ï³Ý ¨ ï»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ, ¹ñ³Ýó »Ýóϳ ÑÇÙݳñÏÝ»ñÇ ¨ å»ï³Ï³Ý áõ ѳٳÛÝù³ÛÇÝáã ³é¨ïñ³ÛÇÝ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ý»ñùÇÝ ³áõ¹ÇïÇ Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç ½³ñ·³óÙ³Ý é³½Ù³í³ñáõÃÛáõÝ Ñ³ëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2004Ã. ë»åï»Ùµ»ñÇ 17-Ç ÃÇí 1376-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2004Ã. ÑáÏï»Ùµ»ñÇ 28-Çó):220§ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2002Ã. ÑáõÉÇëÇ 11-Ç Ã. 1460-Ü áñáßÙ³Ý Ù»ç ÷á÷áËáõÃÛáõÝ Ï³ï³ñ»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý2005Ã. ÷»ïñí³ñÇ 24-Ç ÃÇí 333-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2005Ã. ³åñÇÉÇ 21-Çó):2008.doc87

287. 2008թ. հաստատված հանրային ֆինանսների կառավարման համակարգի մասնագետներիուսուցման, շարունակական վերապատրաստման և որակավորման համակարգի ներդրմանռազմավարությունն ուղղված է հանրային հատվածում գլխավոր ֆինանսիստների,հաշվապահների և ներքին աուդիտորների անհրաժեշտ մասնագիտական կարողություններիապահովմանը։ Հանրային ֆինանսների կառավարման համակարգում որակավորմանբարձրացման շարունակական գործընթացը պարտադիր է բոլոր մասնագետների համար, որոնքառնվազն երեք տարին մեկ անգամ պետք է մասնակցեն համապատասխան դասընթացներին։Հանրային հատվածում հաշվապահների, աուդիտորների և գնումների մասնագետներիորակավորումն իրականացնում է հանրային ֆինանսների կառավարման պետական լիազորմարմինը` քննությունների միջոցով։ Ռազմավարության մեջ սահմանված որակավորմանգործընթացը, սակայն չի համապատասխանում այս բնագավառում միջազգային լավագույնփորձին, որը ենթադրում է, որակավորման գործընթացի պատվիրակումը մասնագիտականանկախ ինքնակարգավորվող մարմնին։288. 2008թ. ապրիլին ՀՀ Ազգային ժողովն առաջին ընթերցմամբ ընդունել է ՀՀ կառավարությանհեղինակած «Ներքին աուդիտի մասին» ՀՀ օրենքի նախագիծը221, ներքին աուդիտի խնդիրներիշրջանակներն ընդլայնելու, ներքին աուդիտի վստահելիությունը բարձրացնելու, ռիսկերիգնահատումը և դրանց կառավարման դրույթները ներառելու, ինչպես նաև գլխավորաուդիտորների անկախության աստիճանը մեծացնելու և միջազգային չափանիշներին համահունչներքին աուդիտորների որակավորման պահանջներ սահմանելու նպատակով։289. Ընդհանուր առմամբ, ներքին աուդիտի գործառույթները ներկայում չեն իրականացվում պատշաճմակարդակով։ Թեև բոլոր պետական մարմիններում ներքին աուդիտի պատասխանատուներըմշակում են աուդիտի պլաններ և հաշվետվություններ պատրաստում, այդուհանդերձ ներքինաուդիտը սահմանափակվում է հիմնականում գործառույթների համապատասխանությանուսումնասիրություններով։ Ներքին աուդիտ իրականացնող ծառայողների մասնագիտականկարողություններն ու փորձառությունը, ինչպես նաև նրանց անկախության աստիճանը մնում ենանբավարար։ Ներքին աուդիտորների կողմից ռիսկերի գնահատման վրա հիմնված մոտեցումներըգործնականում չեն կիրառվում, անբավարար են ներքին աուդիտի գնահատման ևհաշվետվությունների հետևողական կիրառման գործընթացները։ Միաժամանակ, հանրայինֆինանսների վերահսկողության բարելավման շարունակականությունը ապահովելու առումովկարևորվում է հաջորդաբար տեսչական առկա ծանր բեռը թեթևացնելը և ֆինանսականհսկողության մեխանիզմից ներքին աուդիտի ապակենտրոնացված համակարգին անցնելը։290. Հայաստանում հանրային ֆինանսների արտաքին աուդիտի բարձրագույն մարմինը ՀայաստանիՀանրապետության Վերասկիչ պալատն է, որի անկախության կարգավիճակն ամրագրված էսահմանադրորեն։ Պալատի իրականացրած աուդիտի ծածկույթը շարունակականորեն աճում է,ինչը հնարավորություն է ստեղծում ապահովել աուդիտի ենթակա յուրաքանչյուր օբյեկտումառնվազն երեք տարին մեկ անգամ աուդիտ իրականացնելու օրենսդրական պահանջը։ 2006թ.օրենսդրորեն ընդլայնվեցին ՀՀ Վերահսկիչ պալատի իրավասությունները222, պալատըհնարավորություն ստացավ անկախ աուդիտորներ, փորձագետներ և խորհրդատուներ ներգրավելիր աշխատանքներում։ Այդուհանդերձ, պալատը ներկայում իրականացնում է առավելապեսգործառնական աուդիտ, ինչը չի համապատասխանում միջազգային չափանիշներին`հիմնականում պատշաճ ինստիտուցիոնալ և մասնագիտական կարողություններիանբավարարության պատճառով։ Աուդիտի առկա մեթոդները հնարավորություն չեն ընձեռումհամաչափորեն կիրառել ֆինանսական, համապատասխանության և արդյունավետությանաուդիտի տարրերը։291. ՀՀ Վերահսկիչ պալատն իր գործունեության մասին հաշվետվությունը ներկայացնում էյուրաքանչյուր տարվա հունիսին` նախքան ՀՀ Ազգային ժողովում ՀՀ պետական բյուջեիկատարման մասին ՀՀ կառավարության տարեկան հաշվետվության քննարկումը։ Այդուհանդերձ,ՀՀ Վերահսկիչ պալատի իրականացրած աուդիտի արդյունքների հաշվետվության վերաբերյալ221§Ü»ñùÇÝ ³áõ¹ÇïÇ Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ Ý³Ë³·ÇÍ ÃÇí. Î-224-18.02.2008-üì-010/1, ÐÐ ²Ä-Ý ÁݹáõÝ»É ¿ ³é³çÇÝ ÁÝûñóٳٵ2008Ã. ³åñÇÉÇ 10-ÇÝ:222§ì»ñ³ÑëÏÇã å³É³ïÇ Ù³ëÇݦ ÃÇí Ðú-4-Ü ÐÐ ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 2006Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 25-ÇÝ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2007Ã. ÑáõÝÇëÇ 17-Çó):2008.doc88

պաշտոնական արձագանքները սահմանափակ են, երբեմն կատարվում են ուշացումով,ամբողջական չեն և հիմնականում փոփոխությունների մասին չեն հիշատակվում։292. ՀՀ Ազգային ժողովի մշտական հանձնաժողովները նույնպես հանրային ֆինանսներիկառավարման գործում վերահսկողական դեր են կատարում։ Այդուհանդերձ, հանրայինֆինանսների կառավարման բազմաթիվ հատվածներ գործնականում դուրս են մնում ՀՀ ԱԺուշադրությունից, այդ վերահսկողությունը հետևողական չէ, չի կատարվում պատշաճ խորությամբև ամբողջությամբ։ Արդյունքում, օրենսդիրը, բյուջետային գործընթացում իր հավասարակշռողկարևորագույն խնդիրն իրականացնում է մասնակիորեն։293. Հանրային ֆինանսների ոլորտում կոռուպցիոն ռիսկերի կանխարգելման նպատակովառաջարկվում է.• Բարելավել օրենսդիր իշխանությանը ՀՀ կառավարության հաշվետվողականությունը. ՀՀԱզգային ժողովի մշտական հանձնաժողովներին առանձին ոլորտներում և ճյուղերում բյուջեիկատարման համար պատասխանատու գործադիր մարմիններից բյուջետային ընթացիկհաշվետվություններ պահանջելու հստակ իրավասություն վերապահելու, ՀՀ ԱԺհանձնաժողովների ընթացակարգերը բարելավելու, ինչպես նաև դրանց մասնագիտականկարողությունները զարգացնելու միջոցով.• Բարձրացնել բյուջետային հատկացումների համար պատասխանատվությունն ուհաշվետվողականությունը. բյուջետային փաստաթղթերի մշակման ընթացակարգերիբարելավման, պատվիրակված բյուջետային հատկացումներ ստացողկազմակերպությունների, ինչպես նաև առաջնային և պատվիրակված բյուջետայինհատկացումներ ստացողների միջև ֆինանսավորման պայմանագրերի մասին մանրամասնտեղեկություններ ներառելու միջոցով.• Բարձրացնել հանրային ֆինանսների կառավարման կարգապահությունն ութափանցիկությունը. պետական բյուջեի միջոցների հաշվին հանրային ծառայություններմատուցող կազմակերպությունների համար ֆինանսական միջոցների և դրանց ծախսումներիվերաբերյալ հաշվետվությունների հրապարակման պարտադիր պահանջ սահմանելու,Ազգային ժողովում պետական բյուջեի նախագծի և պետական բյուջեի կատարման մասին ՀՀկառավարության հաշվետվության քննարկման գործընթացին հանրային մասնակցությունըընդլայնելու միջոցով։• Բարձրացնել միջնաժամկետ հատվածում հանրային ֆինանսների պլանավորմանհաշվետվողականությունը. ռազմավարական ծրագրերում ընթացիկ իրավիճակը նկարագրողհենանիշեր (baseline), թիրախներ և ցուցիչներ, շոշափելի, հասանելի և չափելի ակնկալվողարդյունքներ սահմանելու, բյուջեի մշակման գործընթացի մեթոդական ցուցումներիկատարելագործման, բյուջետային հայտերում մոնիտորինգի պլանի և դիտարկելի ցուցիչներիև ռիսկերի ներառման, բյուջեի իրականացման գործընթացում հստակ կազմակերպչականպատասխանատվության շրջանակների սահմանման միջոցով։• Բարելավել պետական բյուջեի ծախսումների կառավարման գործառույթներն ուընթացակարգերը. բիզնես գործընթացների բարելավման, անձնակազմիպարտականությունների հստակ սահմանման, մոնիտորինգի, վերահսկողության ևհաշվետվության ընթացակարգերի, տվյալների կառավարման ամբողջական և հուսալիհամակարգի ներդրման, գանձապետական համակարգում էլեկտրոնային կառավարմանհամակարգի ամբողջականացման միջոցով։• Բարձրացնել ՊՈԱԿ-ների ֆինանսավորման, ինչպես նաև սուբվենցիաների տրամադրմանհաշվետվողականության մակարդակը. ծառայությունների մատուցման ոչ-ֆինանսական,բովանդակային-կատարողական ցուցանիշներով հաշվետվության պահանջների սահմանմանմիջոցով.• Ապահովել հանրային ֆինանսների վերահսկողության շարունակական բարելավումը.տեսչական ծանր բեռը թեթևացնելու, ֆինանսական հսկողության կենտրոնացվածմեխանիզմից ներքին աուդիտի ապակենտրոնացված համակարգին անցնելու միջոցով.2008.doc89

• Ամբողջականացնել ներքին աուդիտի համակարգը. ներքին աուդիտի պրակտիկայումֆինանսական, գործառնական համապատասխանության և արդյունավետության աուդիտի ևռիսկերի գնահատման մեթոդների ու ընթացակարգերի ներդրման, ներքին աուդիտիպլանների և հաշվետվությունների որակի բարձրացման, աուդիտորների մասնագիտականկարողությունները, փորձառությունն ու անկախության աստիճանը բարձրացնելու,աուդիտորների մասնագիտական որակավորման չափորոշիչները միջազգայինչափանիշներին համապատասխանեցնելու, որակավորման գործընթացը միջազգայինլավագույն փորձին համապատասխանեցնելու միջոցով։• Զարգացնել հանրային հատվածում արտաքին աուդիտի համակարգը. ՀՀ Վերահսկիչ պալատիինստիտուցիոնալ և մասնագիտական կարողությունների հզորացման, պալատի անդամների ևանձնակազմի մասնագիտական որակավորման չափորոշիչների վերանայման, միջազգայինչափանիշներին համապատասպան աուդիտի մեթոդների և համապատասխանընթացակարգերի, միջազգային չափանիշներին համապատասխան ֆինանսական,գործառնական համապատասխանության և արդյունավետության աուդիտի մեթոդներիմշակման և ներդրման, ՀՀ Վերահսկիչ պալատի իրականացրած աուդիտիհաշվետվություններին պարտադիր պաշտոնական արձագանքների հանդեպվերահսկողության խստացման միջոցով։4.3 Պետական գնումների համակարգ294. Հայաստանի Հանրապետությունում օրենսդրորեն կարգավորված են պետական կառավարման ևտեղական ինքնակառավարման մարմինների, պետության կամ համայնքների հիմնարկների, ՀՀկենտրոնական բանկի, պետական կամ համայնքների ոչ առևտրային և պետության կամհամայնքների հիսուն տոկոսից ավելի բաժնեմաս ունեցող կազմակերպությունների կողմիցապրանքների, աշխատանքների և ծառայությունների ձեռքբերման գործընթացի հետ կապվածհարաբերությունները, սահմանված են այդ հարաբերությունների կողմերի հիմնականիրավունքները և պարտականությունները 223 ։ Ենթաօրենսդրական ակտերով հստակեցված են մեկաղբյուրից գնումներ կատարելու հիմքերը 224 , պետական կամ ծառայողական գաղտնիքպարունակող գնումներին մասնակցելու իրավունք ունեցող մասնակիցների որոշման կարգը 225 ,պետական և ծառայողական գաղտնիք չպարունակող պետական գնումների անվանացանկիկազմման կարգը 226 , պարբերաբար հրապարակվել են գնումների գործընթացին մասնակցելուիրավունք չունեցող մասնակիցների ցանկերը 227 և այլն։ Այդուհանդերձ, օրենսդրության մեջ ևընթացակարգերում առկա են մի շարք բացեր։ Այսպես բացակայում են մրցույթային հայտերիգնահատման ոչ-գնային չափորոշիչները, նախաորակավորման իրականացման հստակընթացակարգերը։295. Պետական գնումների գործընթացի կարգավորման գործընթացը համակարգում է հանրայինֆինանսների պետական կառավարման լիազոր մարմինը , որը մեթոդական աջակցություն ևուղեցույցներ է տրամադրում գնումներ իրականացնողներին, ինչպես նաև կոչված է ապահովելուգնումների գործընթացի թափանցիկությունն ու հրապարակայնությունը` գնումներիպաշտոնական տեղեկատուի, գնումների պաշտոնական կայքի228 գործունեությունն ապահովելուև հրապարակային հայտարարությունների միջոցով։ Գնումների պաշտոնական տեղեկագրում,մասնավորապես, հրապարակվում են հանրային գնումների համակարգում օրենսդրական ևենթաօրենսդրական փաստաթղթերը, մրցույթների հրավերները, դրանց արդյունքները, ինչպես223§ÝáõÙÝ»ñÇ Ù³ëÇݦ ÃÇí Ðú-160-Ü ÐÐ ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 2004Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 6-ÇÝ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2005Ã. ÑáõÝí³ñÇ 1-Çó):224§Ø»Ï ³ÝÓÇó ·ÝáõÙÝ»ñ ϳï³ñ»Éáõ ÑÇÙù»ñÁ ¨ (ϳÙ) ÷³ëï³ÃÕûñÁ ë³ÑٳݻÉáõ Ù³ëÇݦ ÐÐ ýÇݳÝëÝ»ñÇ ¨ ¿ÏáÝáÙÇϳÛÇݳ˳ñ³ñÇ 2005Ã. ³åñÇÉÇ 25-Ç ÃÇí 426-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2005Ã. Ù³ÛÇëÇ 26-Çó):225§ä»ï³Ï³Ý ϳ٠ͳé³ÛáÕ³Ï³Ý ·³ÕïÝÇù å³ñáõݳÏáÕ ·ÝáõÙÝ»ñÇÝ Ù³ëݳÏó»Éáõ Çñ³íáõÝù áõÝ»óáÕ µáÉáñ Ñݳñ³íáñÙ³ëݳÏÇóÝ»ñÇ áñáßÙ³Ý Ï³ñ·Á ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2006Ã. ë»åï»Ùµ»ñÇ 8-Ç ÃÇí 2274-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇÙ»ç ¿ 2006Ã. ÑáõÝí³ñÇ 26-Çó):226§ÐÐ å»ï³Ï³Ý ϳé³í³ñÙ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó å»ï³Ï³Ý »í ͳé³ÛáÕ³Ï³Ý ·³ÕïÝÇù ãå³ñáõݳÏáÕ ïíÛ³É ï³ñí³å»ï³Ï³Ý ·ÝáõÙÝ»ñÇ ³Ýí³Ý³ó³ÝÏÇ Ï³½ÙÙ³Ý áõ ÐÐ ü¾Ü Ý»ñϳ۳óÙ³Ý Ï³ñ·Á ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐÐ ýÇݳÝëÝ»ñÇ ¨¿ÏáÝáÙÇϳÛÇ Ý³Ë³ñ³ñÇ 2006Ã. ÑáõÉÇëÇ 14-Ç ÃÇí 718-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2006Ã. û·áëïáëÇ 25-Çó):227§ÝáõÙÝ»ñÇ ·áñÍÁÝóóÇÝ Ù³ëݳÏó»Éáõ Çñ³íáõÝù ãáõÝ»óáÕ Ù³ëݳÏÇóÝ»ñÇ ó³ÝÏÁ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐÐ ýÇݳÝëÝ»ñÇ ¨¿ÏáÝáÙÇϳÛÇ Ý³Ë³ñ³ñÇ 2005Ã. ÝáÛ»Ùµ»ñÇ 2-Ç ÃÇí 1166-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2005Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 11-Çó):228http://www.procurement.am2008.doc90

նաև մրցույթի արդյունքում գնման պայմանագրերի կնքման կամ մրցույթն անվավեր ճանաչելումասին հայտարարությունները։ Այդուհանդերձ, տեղեկագրերը հրապարակվում են ոչ թե հստակսահմանված պարբերականությամբ, այլ ելնելով հրապարակվելիք տեղեկատվության ծավալներից։296. 2000թ. կենտրոնացված գնումների գործընթացն իրականացնելու նպատակով ՀՀկառավարությանն առընթեր ստեղծվեց229 Պետական գնումների գործակալությունը (ՊԳԾ), 2002թից`որպես պետական ոչ-առևտրային կազմակերպություն, որի ղեկավարին նշանակում է ՀՀՎարչապետը։ ՊԳԾ ղեկավարի կամ աշխատակիցների որակավորման պահանջներինվերաբերվող ընթացակարգեր չկան։297. ՊԳԾ- հիմնական գործունեության առարկան և նպատակը օրենսդրությամբ նախատեսվածդեպքերում ու կարգով պետության կարիքների համար մրցույթների և գնումների կատարման այլձևերով ապրանքների, աշխատանքների և ծառայությունների ձեռքբերումն է։ ՊԳԾ-ն իրավասու էնաև օրենսդրությամբ սահմանված կարգով համայնքների և իրավաբանական անձանց կարիքներիհամար գնումներ կատարել` ՏԻՄ-ի կամ իրավաբանական անձի հետ կնքված պայմանագրինհամապատասխան։ ՊԳԾ գործառույթները մասնավորապես ներառում են. սահմանված կարգովմրցույթի հայտերի ու գնանշումների ընդունումը և գրանցումը, իր կողմից կազմակերպվողգնումների մասնակիցների հակաօրինական գործողությունների նկատմամբ օրենսդրությամբսահմանված կարգով ընթացակարգերի կիրառումը, գնումներին հավասար մասնակցությանիրավունքի և գնումների հրապարակայնության ապահովման ուղղությամբ միջոցներիձեռնարկումը, մրցույթի և գնանշումների հանձնաժողովների կազմավորումը, դրանցգործունեության կազմակերպումը և լուծարումը, մրցույթի կամ գնանշման հաղթողի հետպայմանագրի կնքումը, ինչպես նաև նամակների, դիմումների և բողոքների քննարկումը,դրանցում հաղորդվող խախտումների ու թերությունների վերացման նպատակով230։ 2005թ.-իցՊԳԾ-կառուցվածքում գործում է ներքին վերահսկողության ստորաբաժանումը, որիկարողությունները որակյալ ներքին աուդիտ իրականացնելու համար բավարար չեն։298. ՀՀ համայնքներում, հատկապես գյուղական համայնքներում, գնումերի գործընթացը պատշաճկերպով կազմակերպելու կարողությունները խիստ անբավարար են` համապատասխանմասնագիտական որակավորման և հմտությունների բացակայության պատճառով։ Միաժամանակ,տեղական ինքնակառավարման մարմինները միշտ չէ, որ գնումների գործընթացըկազմակերպելիս օգտվում են ՊԳԾ վճարովի ծառայություններից։299. Օրենսդրորեն սահմանված է առնվազն երեք տարին մեկ անգամ հանրային գնումներիմասնագետների ուսուցման և վերապատրաստման և նրանց որակավորման գնահատմանպահանջը։ Այդուհանդերձ, գործնականում այս գործընթացը դեռևս պատշաճ կերպով չիկազմակերպվում։ Նախատեսվում է 2008թ. հաստատված հանրային ֆինանսների կառավարմանհամակարգի մասնագետների ուսուցման, շարունակական վերապատրաստման և որակավորմանհամակարգի ներդրման ռազմավարության շրջանակներում կարգավորել հանրայինկառավարման մարմինները գնումների մասնագետներով ապահովելու խնդիրը։ Միաժամանակ,օրակարգային է մնում գնումների որակյալ մասնագետների խնդիրը ՀՀ համայնքներում։300. Պետական գնումերի գործընթացի կազմակերպման կարևորագույն կազմակերպչական օղակըմրցույթային հանձնաժողովներն են։ Դրանք ձևավորում են գնումների պատվիրատուկազմակերպությունների ղեկավարները։ ՊԳԾ ներկայացուցիչը հանձնաժողովում մրցույթայինհանձնաժողովի քարտուղարն է, ով պատասխանատու է օրենսդրական պահանջների գործընթացիև ընթացակարգերի համապատասխանության համար։ Մրցույթային հանձնաժողովի քարտուղարիմասնագիտական կարողություններն այս առումով խիստ կարևոր են գնումների գործընթացըպատշաճ կերպով իրականացնելու համար։ Մրցույթային հանձնաժողովի անդամների շահերիբախման հայտարարագրման օրենսդրական պահանջներ կամ ընթացակարգեր չկան, ինչըվտանգում է մրցակցային միջավայրը և ստեղծում կոռուպցիոն ռիսկեր։229§§ÝáõÙÝ»ñÇ Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ ÏÇñ³ñÏáõÙÝ ³å³ÑáíáÕ ³é³çݳѻñà ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñÇ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2000Ã.û·áëïáëÇ 31-Ç ÃÇí 531-Ü áñáßáõÙ:230§ä»ï³Ï³Ý ·ÝáõÙÝ»ñÇ ·áñͳϳÉáõÃÛáõÝ» å»ï³Ï³Ý áã ³é»íïñ³ÛÇÝ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý Ï³Ýáݳ¹ñáõÃÛáõÝÁ »íϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³ÝÁ ѳÝÓÝíáÕ ·áõÛùÇ Ï³½ÙÁ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2002Ã. ÑáÏï»Ùµ»ñÇ 31-Ç ÃÇí 1904-ÜáñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2002Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 26-Çó)::2008.doc91

301. Հանրային գնումների գործընթացի վերաբերյալ անձանց բողոքները, առաջարկները և դիմումներըքննարկում է հանրային ֆինանսների կառավարման պետական լիազոր մարմինը, որը նաևմոնիտորինգ է իրականացնում հանրային գնումների գործընթացի, այդ թվում` ՊԳԾգործունեության նկատմամբ։ Միաժամանակ, գնումների գործընթացի վերաբերյալ բողոքները չենքննարկվում գնումների պատվիրատու կազմակերպության կողմից, ինչը հնարավորությունկընձեռեր առավել արդյունավետ կերպով արձագանքել բողոքներին` կրճատելով դրանց քանակըև հնարավոր դատական բողոքարկման անհրաժեշտությունը։302. 2006թ. հունվարին հաստատված էլեկտրոնային գնումների համակարգի ներդրմանռազմավարությունը231 ուղղված է պետական ծախսերի կառավարման արդյունավետությանբարձրացմանը, թափանցիկության ընդլայնմանը, մրցակցության խթանմանն ու բյուջետայինգործընթացում կոռուպցիոն ռիսկերի կրճատմանը։303. Էլեկտրոնային գնումների համակարգի ներդրման արդյունավետությունը ներկայումսահմանափակվում է պատշաճ ընթացակարգերի բացակայությամբ, ինստիտուցիոնալկարողություններով, այդ թվում` էլեկտրոնային գնումների համակարգի շահագործման փորձառումասնագետների բացակայությամբ, ինչպես նաև Հայաստանում հեռահաղորդակցության ևէլեկտրոնային կապի միջոցների մատչելիության ցածր աստիճանով` հատկապես ՀՀ մարզերում ևգյուղական բնակավայրերում։ Պետական գնումների գործակալության կարգավիճակըհնարավորություն չի տալիս կիրառելու մասնագիտացված ծառայությանն ներկայացվողպահանջները` մասնավորապես էթիկայի և շահերի բախման կանոնակարգեր։ Գնումներիգործակալության աշխատակիցները քաղաքացիական ծառայողներ չեն։304. Թեև ձևավորվել են հանրային գնումների առկա օրենսդրական և ինստիտուցիոնալ շրջանակները,հանրային գնումների հանդեպ վստահության ընկալման մակարդակը մնում է անբավարար232։305. Պետական գնումների համակարգում կոռուպցիայի կանխարգելման, գնումների գործընթացիթափանցիկության, հրապարակայնության ապահովման նպատակով 2008-2012թթ. ընթացքումառաջարկվում է.• հզորացնել պետական գնումների ոլորտում լիազոր մարմինների ինստիտուցիոնալկարողությունները. էլեկտրոնային գնումների համակարգի գործարկման, շահագործման ևզարգացման համար պատասխանատու մասնագիտացված ստորաբաժանման ստեղծման,որակյալ մասնագետներով, արդի տեղեկատվական տեխնոլոգիաներով և պատշաճհզորության կապուղիներով ապահովման, Պետական գնումների գործակալությանկարգավիճակի վերանայման, ՊԳԾ ղեկավարի և աշխատակիցների որակավորմանչափորոշիչների սահմանման, գնումների մասնագետների պատրաստման,վերապատրաստման և որակավորման բարձրացման համակարգի ներդրման,գործակալության աշխատակիցների համար վարքագծի և շահերի բախման ծառայողականկանոնակարգերի սահմանման, պետական գնումների ընթացակարգերի պահպանմաննկատմամբ խիստ վերահսկողություն սահմանելու միջոցով• ապահովել պետական գնումների հրապարակայնությունը և թափանցիկությունը.էլեկտրոնային գնումների համակարգի ներդրման, պետական գնումների համակարգըկանոնակարգող գործող օրենսդրության կատարելագործման և ընթացակարգերի, այդ թվումմրցույթային հայտերի գնահատման, ոչ-գնային չափորոշիչների և մասնակիցներինախաորակավորման իրականացման հստակ ընթացակարգերի սահմանման,տեղեկատվությունը էլեկտրոնային միջոցներով, առավել տարածված միջազգային լեզուներով,գնումների գործընթացին արտասահմանյան կազմակերպությունների մասնակցությանապահովման, հանրային գնումների տարեկան հաշվետվությունների հրապարակման ևհանրային գնումների վերաբերյալ կանոնավոր ասուլիսների կազմակերպման միջոցով.• ապահովել պետական գնումների ընթացակարգերի պահպանման նկատմամբվերահսկողությունը. գնումների գործընթացի ապակենտրոնացմանը զուգահեռ աուդիտի231§¾É»ÏïñáݳÛÇÝ ·ÝáõÙÝ»ñÇ Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç Ý»ñ¹ñÙ³Ý é³½Ù³í³ñáõÃÛáõÝÁ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2006Ã.Ñáõݳí³ñÇ 26-Ç ÃÇí 137-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2006Ã. Ù³ñïÇ 10-Çó):232 GTZ, ProSME "Entrepreneurship Survey" 2007 as well as interviews conducted by consultants on this assignment. See also TIindicator on public perception in the field of procurement.2008.doc92

որակի բարձրացման և գնումների գործընթացի ժամկետների և ընթացակարգերիպահպանման համար մարմինների ղեկավարների անհատական պատասխանատվությունսահմանելու, գնումների պլանները կատարելագործելու, մրցույթային հանձնաժողովիանդամների շահերի բախման հայտարարագրման օրենսդրական պահանջներ կամընթացակարգեր սահմանելու. գնումների գործընթացի վերաբերյալ բողոքները գնումներիպատվիրատու կազմակերպության կողմից քննարկման ընթացակարգերի սահմանման ևհնարավոր դատական բողոքարկման անհրաժեշտության կրճատման միջոցով.• աջակցել պետական գնումների օրինականության պահպանման համար նպաստավորմիջավայրի ձևավորմանը. գնումների մրցակացային տեսակների և ընկերություններիմասնակցությունը մրցույթներին խթանելու, մրցույթային հանձնաժողովների հանդեպվստահությունը բարձրացնելու և հանրային գնումների գործընթացում մրցակցային միջավայրապահովելու միջոցով։4.4 Հարկային և մաքսային համակարգեր306. ՀՀ կառավարությունը կարևորում է հարկային համակարգում կոռուպցիոն ռիսկերի կրճատումը,այդ թվում հարկային վարչարարության բարելավման միջոցով, քանի որ հարկային մարմինըքաղաքացիների և տնտեսավարող սուբյեկտների առավել հաճախակի շփվող հանրային կառույցէ 233 ։ Հայաստանի Հանրապետության հարկային վարչարարության ռազմավարության 2008-2011թվականների ծրագրի յոթը նպատակներից մեկը հարկային մարմնում կոռուպցիայիհաղթահարումն է 234 ։307. Այս ուղղությամբ նախորդ տարիներին մի շարք դրական քայլեր են արվել, որոնցամբողջականացմամբ և հետևողական իրագործմամբ է պայմանավորված նաև կոռուպցիայիմակարդակի ու տարածվածության կրճատումը հարկային համակարգում։ Այսպես, 2005թ.ներդրվել է հարկ վճարողների կողմից հաշվետվությունները փոստով հարկային մարմնիններկայացնելու կարգը 235 , որը նպաստում է հարկային համակարգում ազնվության ևհավասարության սկզբունքի ամրապնդմանը։ Օրենսդրորեն սահմանվեց հարկային մարմիններիկողմից ստուգումների կազմակերպման և անցկացման գործում կամերալ (գրասենյակ)ուսումնասիրությունների անցկացման հնարավորությունը 236 ՀՀ ԿԱ ՀՊԾ-ն իրականացնում է«Կոռուպցիայի իրավախախտումների հայտնաբերման և դրանց մասին իրավասու իրավապահմարմիններին հայտնելու» ընթացակարգերը կանոնակարգող ուղեցույցը։ Այդուհանդերձ, գործողհսկողական լծակները, ստուգմանը նախորդող աշխատանքների սահմանափակ կիրառմանպրակտիկայի պարագայում, հիմնականում ենթադրում են հարկ վճարողի հետ հարկայինծառայողների անմիջական շփումներ, ինչը կառուպցիոն զգալի ռիսկեր է կրում։ Հարկ վճարողներըդժգոհում են հարկային վարչարարության անհավասարությունից և արդարացի չլինելուց։Համապատասխան ընթացակարգերի բացակայությունը կամ անհստակությունը հարկայինտեսուչների կողմից տարբեր հարկային տեսչություններում հայեցողական լուծումներ ևորոշումների լայն դաշտ է ստեղծում։ Գանգատարկման գործող համակարգը լիովին չի գոհացնումհարկ վճարողների սպասումները որպես հարկատուի և հարկային ծառայողիգործողություններում անկողմնակալության և վստահության գրավական 237։308. Օրենսդրորեն կարգավորվել է հարկային ծառայության, որպես պետական ծառայության հատուկտեսակ, կազմակերպման և իրականացման, հարկային ծառայության պաշտոններ զբաղեցնողանձանց իրավական կարգավիճակի, հարկային ծառայության առանձնահատկություններր 238 ։Մասնավորապես, սահմանվել է հարկային ծառայության պաշտոններ բացառապես մրցույթային233§Ð³ñϳÛÇÝ Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç ½³ñ·³óÙ³Ý 2007-2009ÃÃ, »é³ÙÛ³ Íñ³·ÇñÁ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2007Ã,Ù³ÛÇëÇ 24-Ç ÃÇí 696-Ü áñáßáõÙ:234§Ð³Û³ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý Ñ³ñϳÛÇÝ í³ñã³ñ³ñáõÃÛ³Ý é³½Ù³í³ñáõÃÛ³Ý 2008-2011 Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇ Íñ³·ÇñÁѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2008Ã, û·áëïáëÇ 7-Ç ÃÇí 941-Ü áñáßáõÙ:235ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2005Ã, Ù³ÛÇëÇ 12-Ç §Ð³ñϳÛÇÝ Ñ³í³ù³·ñáõÙÝ»ñáõÙ ÇÝùݳ·Ý³Ñ³ïÙ³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç Ý»ñ¹ñÙ³Ýé³½Ù³í³ñ³Ï³Ý ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñÇ Íñ³·ÇñÁ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÃÇí 731-Ü áñáßáõÙ236§ÐÐ ëïáõ·áõÙÝ»ñÇ Ï³½Ù³Ï»ñåÙ³Ý »í ³ÝóϳóÙ³Ý Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùáõÙ Éñ³óáõÙÝ»ñ »í ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñ ϳï³ñ»ÉáõÙ³ëÇݦ ÃÇí Ðú-28-Ü ÐÐ ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 2005Ã, ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 15-ÇÝ:237§Ð³Û³ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý Ñ³ñϳÛÇÝ í³ñã³ñ³ñáõÃÛ³Ý é³½Ù³í³ñáõÃÛ³Ý 2008-2011 Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇ Íñ³·ÇñÁѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2008Ã, û·áëïáëÇ 7-Ç ÃÇí 941-Ü áñáßáõÙ:238§Ð³ñϳÛÇÝ Í³é³ÛáõÃÛ³Ý Ù³ëÇݦ ÃÇí Ðú-407-Ü ÐÐ ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 2002Ã. ÑáõÉÇëÇ 3-ÇÝ:2008.doc93

հիմունքներով անցնելու կարգը, սահմանափակվել է հարկային ծառայությունում կադրայինորոշումներ կայացնելու հայեցողականությունը, հստակեցվել է հարկային ծառայողինծառայությունից ազատելու կարգը։ Մասնավորապես, սահմանվել է, որ հարկային ծառայողիպաշտոնի նշանակման օրենքով սահմանված կարգի խախտման, եկամուտների հայտարարագիրչներկայացնելու, հարկային ծառայողների հաստիքները կրճատվելու և մի շարք այլ դեպքերումհարկային մարմնի ղեկավարը հարկային մարմնի ծառայողական քննություններ անցկացնողհանձնաժողովի եզրակացության հիման վրա միայն կարող է ազատել ծառայությունից։ Հարկայինծառայողների և հարկ վճարողների միջև ձևավորվող կապերը կանխելու և դրանց արդյունքումծնվող կոռուպցիոն ռիսկերը կրճատելու նպատակով հարկային մարմնի ստորաբաժանումներիհարկային ծառայողների տեղափոխումը հարկային մարմնի մի ստորաբաժանումից մեկ այլստորաբաժանում հարկային ծառայողների ռոտացիան, ամրագրվել է որպես հարկայինծառայության կազմակերպման սկզբունք։ Այդուհանդերձ, նախորդ հինգ տարիների ընթացքումհարկային ծառայության աշխատողների աշխատավարձի բազային չափը փոփոխության չիենթարկվել։ Ըստ էության, հարկային ծառայությունում չի գործում նյութական խրախուսմանժամանակակից համակարգը։ Հարկային ծառայությունում պաշտոնային առաջխաղացմանհամակարգը հիմնված չէ բացառապես մասնագիտական ունակությունների գնահատման վրա։Գործուն չէ հարկային ծառայողների վերապատրաստման մեխանիզմը, որն իրականացվում է ոչպարբերաբար` առանց ուսումնական հատուկ ծրագրերի։Հարկային ծառայողներիատեստավորման գործող համակարգը թույլ չի տալիս լիարժեք գնահատել հարկայինծառայողների մասնագիտական ունակությունները։ Ատեստավորման արդյունքները պատշաճկերպով հաշվի չեն ներառվել հարկային ծառայողների վերապատրաստման և պաշտոնականառաջխաղացման ընթացակարգերում ։ Ամբողջականացված չէ և ըստ էության չի իրականացվումներքին աուդիտի գործառույթը հարկային մարմնում։ Հարկային ծառայողի վարքագծի կանոններըև դրանց պահանջների նկատմամբ վերահսկողությունը կրում են ձևական բնույթ։ 239309. 2007թ, հունիսի 1-ից հարկային մարմնի կառուցվածքում գործում է քննչական ստորաբաժանում,որի գործունեությունը նպաստում է կոռուպցիոն իրավախախտումների բացահայտմանը, այդթվում հարկային մարմնում հովանավորչությանը։ Օրենսդրորեն սահմանվել է, որ առանձինկոռուպցիոն հանցագործությունների, այդ թվում պաշտոնական լիազորությունները չարաշահելը,պաշտոնական լիազորություններն անցնելը, ձեռնարկատիրական գործունեությանն ապօրինիմասնակցելը, պաշտոնական կեղծիքը, և այլն, վերաբերյալ գործերով նախաքննությունըկատարում է նախաքննության այն մարմինը, որի վարույթում գտնվող գործի քննությանընթացքում բացահայտվել է այդ հանցագործությունը 240 ։ Այդուհանդերձ, հարկային մարմնինախնական քննության մարմինները հիմնականում քննության են առնում միայն հարկային(հաշվապահական) հանցագործությունները։310. Հարկային ծառայության համակարգի գործունեության թափանցիկության, հրապարակայնության,հաշվետվողականության և օրինականության ապահովման նպատակով անհրաժեշտ է.• Բարձրացնել հարկային ծառայությունում մարդկային ռեսուրսների կառավարմանարդյունավետությունը. հարկային ծառայողի վարձատրության ու պարգևատրմանհամակարգերի բարելավման և հարկային ծառայողի պաշտոնական դրույքաչափիաստիճանական բարձրացման, սոցիալական երաշխիքների բարելավման, հարկայինծառայության պաշտոնի նշանակման ընթացակարգերի թափանցիկության և օբյեկտիվությանսկզբունքների իրագործումն ապահովող ընթացակարգեր ներդնելու, հարկային ծառայողներիպարտադիր ուսուցման, վերապատրաստման և պաշտոնական առաջխաղացմանընթացակարգերի հստակեցման, որակավորման գրավոր ընթացակարգերի և թեստավորմանէլեկտրոնային համակարգի ներդրման, միջգերատեսչական ատեստավորմանհանձնաժողովների ձևավորման, հարկային ծառայության մարմնի ղեկավար պաշտոններիպարտադիր կարգ սահմանելու և հարկային ծառայողների ռոտացիայի հստակընթացակարգեր ներդնելու, հարկային մարմնի համապատասխան ստորաբաժանման կողմիցհարկային ծառայողների գործունեության օրինականության նկատմամբ հետևողական և խիստհսկողության, հարկային ծառայողի վարքագծի կանոնների ամբողջականացման և դրանց239§Ð³Û³ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý Ñ³ñϳÛÇÝ í³ñã³ñ³ñáõÃÛ³Ý é³½Ù³í³ñáõÃÛ³Ý 2008-2011 Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇ Íñ³·ÇñÁѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2008Ã, û·áëïáëÇ 7-Ç ÃÇí 941-Ü áñáßáõÙ:240ÐÐ øñ»³Ï³Ý ¹³ï³í³ñáõÃÛ³Ý ûñ»Ýë·Çñù:2008.doc94

պահպանման նկատմամբ հետևողական վերահսկողություն սահմանելու, հարկայինծառայողի շահերի բախումը կարգավորելու և շահերի բախման հայտարարագրմանինստիտուտը ներդնելու, շահերի բախման կարգավորման խախտումների համարպատասխանատվության խստացման և պատասխանատվության միջոցների հետևողականկիրառման, հարկային ծառայողների գույքի և եկամուտների վերաբերյալ հայտարարգրերիվերլուծության և մոնիտորինգի համակարգի ներդրման, հարկային ծառայողներիշարունակական վերապատրաստման ծրագրերում կոռուպցիայի դեմ պայքարի միջոցներիվերաբերյալ թեմաներ ընդգրկելու միջոցով։• Շարունակաբար նվազեցնել հարկային ծառայողների և հարկ վճարողների միջև անմիջականշփումները. էլեկտրոնային հարկային ծառայությունների ընդլայնման, հարկայինհաշվետվությունները բացառապես փոստով կամ էլէկտրոնային փոստով ընդունելուպահանջի ամրգարման, հարկ վճարողների սպասարկման վերաբերյալ տեղեկատվությանընդունման կենտրոններ հիմնելու, հարկային մարմնի կողմից ստուգման ենթակա հարկվճարողների ընտրության և ստուգումների պլանավորման ինքնագնահատման համակարգըզարգացնելու, հարկային հսկողության իրականցման ամբողջական վերլուծություններիմեթոդների ներդրման, հարկ վճարողների ներուժի գնահատման մեթոդների և կամերալուսումնասիրությունների մեթոդներ և ընթացակարգեր ներդնելու, հարկայինհանցագործությունների քննության ընթացքում կոռուպցիայի հանցակազմը վեր հանելու ևքննության պատշաճ մեթոդների կիրառմամբ տնտեսական հանցագործությունների ևկոռուպցիոն իրավախախտումների կապերը բացահայտելու միջոցով.• Բարձրացնել հարկային մարմնի գործունեության հրապարակայնությունն,հաշվետվողականությունն ու օրինականությունը. հարկային ծառայությաններհամակարգային միասնական ընթացակարգեր սահմանելու, հարկ վճարողներինկատմամբ դրանց միատեսակ կիրառման նկատմամբ վերահսկողություն սահմանելու ևընթացակարգերի խախտման համար պատասխանատվությունը խստացնելու, հարկվճարողների համար ուղեցույցեր հրապարակելու՝ այդ թվում հարկային մարմնիպաշտոնական էլեկտրոնային կայքում դրանք տեղադրելու և պարբերաբար թարմացնելու,հարկային մարմնում ներքին աուդիտի համակագի լիարժեք ներդրման, հարկային մարմնիգործունեության ներքին աուդիտի և հարկային համակարգում կառուպցիայի կանխարգելման,բացահայտման և մեղավոր անձանց պատասխանատվության ներկայացման գործընթացներիարդյունքները պարբերաբար հրապարակելու, հարկային ծառայության պաշտոնատարանձանց կողմից վարչական վարույթի իրականացման օրինականության նկատմամբվերահսկողություն սահմանելու, հարկային ծառայության նկատմամբ բողոքարկմանհամակարգի ընթացակարգերի հստակեցման, հասարակությանն ու հարկ վճարողներինվստահություն ներշնչող «թեժ գծի» և հարկային մարմնի պաշտոնական կայքում արդյունավետհետադարձ կապի գործարկման, հարկային մարմնի և քաղաքացիական հասարակությանկառույցների միջև համագործակցության արդյունավետ ընթացակարգեր ներդնելու միջոցով։4.5 Կրթության ոլորտ311. Կրթության ոլորտը ՀՀ Կառավարության գործունեության ծրագիրը համարում է գերակա.մասնավորապես ՀՀ Կառավարությունը 2008-2012թթ. նախատեսում է էականորեն բարելավելկրթության որակը և կրթության հասանելիությունը բնակչության անապահով խմբերի համար 241 ։Այս նպատակին հասնելու նախապայմանը կրթության ոլորտում կոռուպցիոն ռիսկերի էականկրճատումն է։ Այսպես. կրթության ոլորտի զարգացման պետական քաղաքականության երկուհիմնական ուղղությունները՝ ոլորտի ֆինանսավորման ծավալների կտրուկ աճիարդյունավետությունը և 12-ամյա հանրակրթության համակարգի գործուն ներդրումը հնարավոր էմիայն այս ոլորտում կառավարման արդյունավետության բարձրացման պարագայում։Մասնավորապես, կրթության ոլորտին ուղղվող ծախսերի շարունակական աճն իմաստ ունիմիայն հանրային ֆինանսների առավել արդյունավետ ու նպատակային օգտագործման,հետևաբար նաև ոլորտում կոռուպցիայի նվազեցման պարագայում։ Հակառակ դեպքում ոլորտինուղղված ֆինանսական միջոցների նախատեսված աճը չի բերի ՀՀ Կառավարության ծրագրայիննպատակադրումներին։ Ավելին, 12-ամյա հանրակրթության և շարունակական կրթության241ÐРγé³í³ñáõÃÛ³Ý Íñ³·Çñ, 2008 Ã., ³åñÇÉÇ 282008.doc95

ներդրումը, ինչպես նաև միջնակարգ մասնագիտական կրթության համակարգի զարգացումըենթադրում են կրթության ոլորտում քաղաքացիների ընդգրկվածության զգալի աճ՝ որիարդյունքում զգալիորեն ավելի մեծ թվով քաղաքացիներ են առնչվելու կրթության ոլորտին։Հետևաբար այս ոլորտում առկա կոռուպցիան աննախադեպ հետևանքներ կարող է ունենալհասարակության վրա, իսկ կոռուցպիայի մակարդակի կրճատումը այս ոլորտում, կհանգեցնիբազմապատիկ դրական ազդեցության և անմիաջակնորեն կմեղմի կոռուպցիայի ընկալումըհասարակության մեջ։312. Հատկանշական է, որ բնակիչների շրջանում կոռուպցիայի ընկալման մակարդակը մեծապեսպայմանավորված է կրթության ոլորտում կոռուպցիայի տարածվածությանը տրվածգնահատանով։ Այսպես, բնակիչների 91.8 տոկոսը կրթության ոլորտը բնորոշվել են որպես այս կամայն չափով կոռումպացված 242 ։ Կոռուպցիայի տարածվածության ընկալման այս ցուցանիշովկրթության ոլորտը զիջում է միայն ընտրական համակարգին։ Առավել կոռումպացված ոլորտներիթվում առողջապահության ոլորտի և ընտրական համակարգի կողքին բնակիչները նշում ենկրթության ոլորտը։ Ավելին, որպես երկրորդային կոռումպացված ոլորտ կրթության ոլորտըգլխավորում է ոլորտների ու ծառայությունների ցանկը։ Քաղաքացիների նման ընկալումը, ըստէության, պայմանավորված է կրթության ոլորտի հետ բնակչության հիմնական հատվածի առավելշարունակական և հաճախակի շփումներով։313. Կրթության ոլորտում առկա կոռուպցիոն ռիսկերը և երևույթները ունեն մի շարք էականառանձնահատկություններ։ Կրթության ոլորտում կոռուպցիոն երևույթները համեմատաբար բացեն և սոցիալական բնույթ ունեն։ Այսպես, կրթության ոլորտում կոռուպցիոն երևույթների մեծ մասնառավել ցայտուն են ու անթաքույց և ունեն էական սոցիալական ազդեցություն։ Ավելին, կրթությանոլորտում իրականցվում են դաստիարակչական և առաջնային սոցիալիականցմանգործառույթներ, և այս ոլորտում կոռուպցիոն երևույթները էականորեն ազդում են ապագաքաղաքացու ձևավորման վրա։ Միաժամանակ, կրթության ոլորտում կոռուպցիայիհամեմատաբար հրապարակային դրսևորումները էականորեն վատթարացնում են այս ոլորտումկոռուպցիայի ընկալումը։ Օրինակ, հանրակրթական դպրոցում անգամ մեկ մասնակցիներգրավմամաբ կոռուպցիոն դրսևորումն անմիջականորեն արձագանքվում է դպրոցական ողջհամայնքի շրջանում։314. Հաշվի առնելով կրթության ոլորտում կոռուպցիայի առավելապես գործառնական և վարչականտեսակների տարածվածությունը առանձնահատուկ է նաև այս ոլորտում կոռուպցիայի դեմպայքարի միջոցների համադրությունը։ Այսպես, կրթության ոլորտում առավել կարևորվում ենկոռուպցիայի դեմ պայքարի կանխարգելիչ և կրթալուսավորչական միջոցները կոռուպցիայիքրեականացման միջոցների սոսկ սահմանափակ կիրառմամբ։ Առանձնապես կարևորվում է նաևկրթության ոլորտում կոռուպցիայի դեմ պայքարում քաղաքացիական հասարակության լայններգրավումը։ Մասնավորապես, կարևորվում են. կրթության ոլորտում առկա համակարգայինկոռուպցիոն ռիսկերի բացահայտումն ու դրանց կրճատումը ընթացակարգայինփոփոխությունների ճանապարհով, օրինական ընթացակարգերի օգտավետոթյան խթանումըայլընտրանքային կոռուպցիոն գործարքների համեմատ, և կոռուպցիոն երևույթների դեմհասարակության շրջանում անհանդուրժողականության վերաբերմունքի ձևավորումն ուբարոյական պատժի մեխանիզմների կիրառումը։315. Կրթության տարբեր մակարդակներում և համակարգերում առկա կոռուպցիոն ռիսկերն առավելակնհայտ ու վտանգավոր են հատկապես կրթության տարբեր մակարդակների շփման եզրերում,ինչը խորացնում է կրթության ոլորտում կոռուպցիայի համակարգային բնույթը։ Հետևաբար,կրթության ոլորտում կոռուպցոն ռիսկերի կրճատմանն ուղղված միջոցառումները չպետք էսահմանափակվեն կրթության առանձին մակարդակին յուրահատուկ խնդիրներով։ Ավելին,կրթության ոլորտում առկա կոռուպցիոն ռիսկերը սերտորեն աղերսվում են աշխատաշուկայիներկա կառուցվածքին։ Այսպիսով, կրթության ոլորտում կոռուպցիայի դեմ պայքարի միջոցներնուղղված են, մի կողմից կրթության յուրաքանչյուր մակարդակում առկա կոռուպցիոն ռիսկերիկրճատմանը, և միաժամանակ, կրթության մեկ մակարդակից մյուսին անցնելու գործընթացումառկա կոռուպցիոն ռիսկերի բացահայտմանն ու կանխարգելմանը։242ÎáéáõåódzÛÇ ÁÝϳÉáõÙÝ»ñÁ г۳ëï³ÝáõÙ 2006, î¼Î/ÂÆ2008.doc96

316. Կրթության ոլորտի գործառնական ինստիտուտները, այդ թվում միասնական թեստավորման,գնահատման, կրթության տեսչության և այլ ինստիտուտները, կարևորվում են թե կրթությանոլորտում, թե ներինստիտուցիոնալ կոռուպցիոն ռիսկերի կրճատման առումով։ Այսպես,Կրթության ոլորտում օրինականության ապահովման նկատմամբ պետական վերահսկողությանիրականցման գործում Կրթության պետական տեսչության դերակատարման մեծացումն ուկարողությունների զարգացումը պետք է ուղղված լինեն ոչ միայն օրենսդրության պահանջներինանհամապատասխանության բացահայտմանը, այլ կառուպցիայի կանխարգելմանը և որպեսկրթության ոլորտի զարգացման քաղաքականությունը ուղղորդող մարմին տեսչությանկայացմանը։ Կրթության պետական տեսչության գործառույթները կարգավորված ենօրենսդրորեն 243։ Այդուհանդերձ, տեսչության օրենսդրորեն սամանված լիազորությունները,կրթության պետական տեսուչների իրավասություններն ու պարտականությունները, ինչպես նաևկրթության բնագավառի պետական տեսչավորման գործընթացի իրականացման կարգը լիարժեքկերպով չեն ապահովում տեսչության առջև դրված նպատակների ու խնդիրների իրագործումը։317. Կրթության սուբյեկտների ապակենտրոնացված կառավարման ինստիտուտը դեռևս զարգացմաննախնական փուլում է, իսկ կառավարման և վերահսկողության գործառույթներում մասնակցայինգործընթացներին պատշաճ դեր չի հատկացվում։ Դպրոցների օրինակելի կանոնադրությունըլիարժեք կերպով չի համապատասխանում գործող պրակտիկային։ Պատշաճ կերպով թափանցիկև հրապարակային չէ դպրոցի կառավարմանն առնչվող տեղեկատվությունը։318. Գործող ընթացկարգերը կադրերի ընտրության և նշակման հայեցողական որոշումների մեծհնարավորություններ են ստեղծում, բավարար չափով թափանցիկ չեն, չեն բացառում շահերիբախումը կադրային նշանակումներում և մասնագիտական առաջխաղացման գործում, ուստի չեներաշխավորում դպրոցներում մանկավարժական որակյալ կադրերի առկայությունը ևբարեխղճությունը հանրային ծառայությունների այս հատվածում։319. Շարունակական կատարելագործման կարիք ունեն գիտելիքների գնահատման համակարգը, այդթվում գնահատման միասնական չափորոշիչները, դրանց կիրառման գործնական պրակտիկայիպարբերական ամբողջականացման ուղիով։320. Հանրակրթական դպրոցին տրամադրվող համայնքի աջակցության կարգավորումը ևընթացակարգերը անկատար են, կամավորականության և ծնողական համայնքիինքնակազմակերպան սկզբունքների կիրառման տարամեկնաբանությունների հնարավորությունեն ստեղծում և չեն ապահովում գործընթացի պատշաճ թափանցիկությունն ուհաշվետվողականությունը։ Մտահոգիչ է նաև կրթության ոլորտում ոչ պաշտոնական վճարներիառկայությունը, ինչպես նաև կրթական հաստատությունների կողմից և/կամ միջոցով մատուցվողծառայությունների կարգավորումը։ Մասնավորապես, կրթական հաստատություններումգործնականում երբեմն իրականացվում է կրթական գործընթացի հետ անմիջական կապ չունեցողգործարքներ ի շահ երրորդ կողմի։ Լիարժեք կերպով ապահովված չէ հանրակրթականդպրոցներում գույքի և նյութական միջոցների շրջանառության թափանցիկությունն ուհաշվետվողականությունը։321. Հանրակրթական դպրոցներում անհարգելի բացակայությունները նույնպես կրում են մի շարքկոռուպցիոն ռիսկեր։ Մասնավորապես, այդ պատճառներից են արտադասարանականպարապմունքները, աշակերտների միջև և աշակերտների ու ուսուցիչների միջև առկակոնֆլիկտները, ինչպես նաև «պաշտպանությունը ֆինանսական կորուստներից», երբ աշակերտըանհարգալի բացակայում է խուսափելու համար դպրոցում հայտարարված կամ սպասվողդրամահավաքից։ Հատկանշական է, որ դպրոցական անհարգելի բացակայությունների հարցումկոռուպցիոն ռիսկերը գտնվում են բարեկեցիկ ընտանիքների աշակերտների հետհարաբերություններում 244 ։ Մտահոգիչ է նաև այպես կոչված «մեռած հոգիների» խնդիրը, երբաշակերտի բացակայության պայմաններում նրա գոյությունը փաստաթղթավորվում է։322. Այսպիսով կրթության ոլորտում թափանցիկության, հրապարակայնության,հաշվետվողականության և օրինականության նպատակով անհրաժեշտ է.243§ÎñÃáõÃÛ³Ý å»ï³Ï³Ý ï»ëãáõÃÛ³Ý Ù³ëÇݦ Ðú-233 ÐÐ ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 2005Ã. ÝáÛ»Ùµ»ñÇ 15-ÇÝ:244§ø³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý Ñ³ë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ÛÝù³ÛÇÝ ËÙµ»ñÇ ÏáÕÙÇó ÐÐ ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý ¨ ÏñÃáõÃÛ³Ý áÉáñïÝ»ñáõÙѳϳÏáéáõåóÇáÝ Ù³ëݳÏó³ÛÇÝ ÙáÝÇïáñÇÝ•Ç ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñǦ 2007Ã. ³Ù÷á÷ ѳßí»ïíáõÃÛÝáõÝ, ¿ç 30:2008.doc97

• Ապահովել կրթության ոլորտի զարգացման քաղաքականության մեջ կոռուպցիոն ռիսկերիշարունակական բացահայտումն ու կանխարգելումը. ՀՀ կրթության քաղաքականությանմշակման գործընթացում իրականացվող վերլուծությունների շարքում կրթությանյուրաքանչյուր մակարդակում առկա կոռուպցիայի ընկալման, ռիսկերի բացահայտման,համակարգերի կառավարման թափանցիկության, մասնակցության, և այլհետազոտություններ ներառելու, ավագ դպրոցների ստեղծման ռազմավարությունում ավագդպրոցի կառավարմանն առնչվող կոռուպցիոն ռիսկերի գնահատումն ու կանխարգելմանուղղված հայեցակարգային մոտեցումները ներառելու, բարձրագույն և միջին մասնագիտականկրթության հաստատությունների կառավարման մարմիններում կառավարությաններկայացուցիչների կողմից առանձին հաստատությունում կառուպցիոն ռիսկերիկանխարգելման և բացահայտման հարցերը կառավարման մարմնի օրակարգում պարտադիրկերպով ընդգրկման պահանջ և համապատասխան ընթացակարգեր սահմանելու միջոցով.• Բարձրացնել կրթության ոլորտի կառավարման արդյունավետությունն ուհաշվետվողականությունը. կրթության ոլորտում վերահսկողական գործառույթներիրականացնող և ուսումնական հաստատություներում ստուգումներ ևուսումնասիրություններ իրականացնող մարմինների լիազորությունների տարանջատումըհստակեցնելու, դրանց գործառույթները հստակեցնելու, այդ մարմինների գործունեությունըհամակարգելու և դրանց միջև միջգերատեսչական համագործակցությունն ապահովելու,Կրթության պետական տեսչության նպատակների և խնդիրների իրականացմանը համահունչօրենսդրական գործիքներ սահմանելու և ընթացակարգեր ներդնելու, կրթության ոլորտիկառավարման համակարգում կոռուպցիայի վերաբերևյալ իրազեկման և հակակոռուպցիոնթեմաներով վերապատրաստման ծրագրերի իրականացման միջոցով։• Բարձրացնել հանրակրթական դպրոցների կառավարման թափանցիկությունը,հրապարակայնությունը, հաշվետվողականությունն ու օրինականությունը. դպրոցներիկառավարման օրենսդրական կարգավորման գործնական պրակտիկան շարունակականորենվերլուծելու և ամփոփելու, դպրոցների օրինակելի կանոնադրությունը գործող պրակտիկայինհամադրելու և առկա կոռուպցիոն ռիկսերը բացահայտելու, ՀՀ Հանրակրթության ոլորտումհամադպրոցական ցանցի ընդլայնման և էլեկտրոնային ուսուցման բարելավմանհայեցակարգին համապատասխան կրթության կառավարաման տեղեկատվական համակարգներդնելու և դրա ընձեռած հնարավորությունների կիրառմամբ թափանցիկ և հետևողականկերպով դպրոցի կառավարմանն առնչվող լիարժեք տեղեկատվությունը, այդ թվում՝աշակերտի առաջադիմության ցուցանիշները, դպրոցական համայնքին հասանելի դարձնելուհստակ ընթացակարգեր ներդնելու, ծնող-դպրոց գրավոր հարաբերությունների պրակտիկան,այդ թվում թղթային և էլեկտրոնային կապի միջոցներով, ներդնելու, դպրոցի կառավարման ևվերահսկողության գործառույթներում ծնողական, մանկավարժական և մեթոդականխորհուրդների գործուն մասնակցությունն ապահովող ընթացակարգեր ներդնելու, ավագդպրոցում աշակերտների, աշակերտական խորհուրդների դերը և լիազորություններըօրենսդրորեն ընդլայնելու և համապատասխան ընթացակարգեր ներդնելու, դպրոցներումպարբերական գույքագրման ընթացակարգեր և էլեկտրոնային հաշվապահության պրակտիկաներդնելու, դպրոցներում անհարգելի բացակայությունների նկատմամբ վերահսկողությունըխստացնելու, դպրոցից դպրոց բարձր դասարաններում սովորող աշակերտներիտեղաշարժերի նկատմամբ խիստ վերահսկողություն սահմանելու, դպրոցներում առկա ոչպաշտոնական վճարումները կանոնակարգելու և ստվերային միջոցներն իրավական դաշտբերելուն ընթացակարգեր ներդնելու, Հայաստանում բանկային համակարգի զարգացմանըզուգընթաց՝ ծառայությունների դիմաց վճարումները, նվիրատվություններն ու դպրոցիհամայնքի ֆինանսական աջակցությունը բացառապես անկախիկ եղանակով իրականացմանընթացակարգեր ներդնելու, յուրաքանչյուր նման գործարքի պարագայում գումարի բնույթն ուհատկացման նպատակը գրավոր արձանագրելու պարադիր պայման սահմանելու միջոցով.• Բարձրացնել կրթական հաստատություններում կադրերի ընտրության, նշանակման,պաշտոնեական առաջխաղացման և աշխատանքային հարաբերությունների կարգավորմանթափանցիկությունը, հրապարակայնությունն ու օրինականությունը. մանկավարժականկադրերի ընտրության մրցութային գործընթացը կարգավորելու, կադրերի ընտրության,նշանակման և պաշտոնեական առաջխաղացման հստակ մեխանիզմներ և ընթացակարգեր2008.doc98

ներդնելու, կրթական հաստատությունների աշխատակիցների համար պաշտոնինկարագրություն և վարքագծի միասնական կանոններ սահմանելու, հանրային ծառայությանայս ոլորտում շահերի բախման հայտարարագրերի կիրառման կարգը սահմանելու, ուսուցչի ևդասախոսի անձնական գործը որպես հրապարակային փաստաթուղթ սահմանելու և դրահրապարակման կարգը ներդնելու, հասարակական կառույցների կողմից կրթականհաստատությունների և մանկավարժների գործունեության գնահատման ինքնակարգավորմանինստիտուտի ներդնելու միջոցով.• Ապահովել գիտելիքի գնահատման համակարգերի թափանցիկությունն ու օրինականությունը.միջազգային լավագույն փորձի վրա հիմնված գնահատման միասնական, անկախ համակարգըլիարժեք և հետևողական կերպով ներդնելու, գնահատման համակարգի կիրառմաննկատմամբ արտաքին վերահսկողություն սահմանելու և ներքին վերահսկողությանհետևողական ընթացակարգեր ներդնելու, միասնական գնահատման ու դպրոցում առկագնահատականների վերլուծություններ պարբերաբար իրականացնելու, դրանց հիման վրահանրակրթության քաղաքականության մեջ պարբերաբար ճշգրտումներ կատարելու,միասնական և ավարտական քննությունների ընթացակարգերի թափանցիկություննապահովելու, քննությունների ընթացքի նկատմամբ վերահսկողությանը հասարակականկազմակերպություների լայն ներգրավումը կանոնակարգելու և ընթացակարգեր ներդնելու,թեստային քննությունների ընթացքում հսկիչների լիազությունները հստակեցնելու և նրանցկողմից քննությունների կանոնները խախտող աշակերտների նկատմամբ կիրառվողպատժամիջոցների չափանիշներն ու ցանկը սահմանելու միջոցով.4.6 Առողջապահության ոլորտ323. Առողջապահության համակարգում կոռուպցիոն ռիսկերը հատկապես շոշափելի ենառողջապահական համակարգի կառավարման, ֆինանսավորման, բժշկական որակյալծառայությունների մատուցման ուղղություններով։Բուժհաստատություններում ներքինկառավարման ցածր արդյունավետությունը, անբավարար թափանցիկությունը ևվերահսկողության մեխանիզմների անկատարությունը, պետության կողմից տրամադրվածֆինանսների ոչ նպատակային օգտագործումը ստեղծում են կոռուպցիոն դրսևորումներիառաջացման նպաստավոր պայմաններ։324. Ըստ ՀՀ Ազգային վիճակագրական ծառայության տնային տնտեսությունների ընտրանքայինհետազոտության տվյալների, թե պոլիկլինիկաներում և հիվանդանոցներում, հիվանդներըկատարում են «ոչ ֆորմալ» վճարումներ 245 ։Ըստ ՏԶԿ/ԹԻ 2006թ. իրականացրած կոռուպցիայիընկալման վերաբերյալ հարցման արդյունքների` առողջապահությունը զբաղեցրել է առաջինտեղը երեք առավել կոռումպացված ոլորտների և ծառայությունների շարքում։ Ավելին, հարցմանարդյունքներով պարզվել է, որ 50 000 ՀՀ դրամից ցածր ամսական միջին եկամուտ ունեցող անձինքորպես առաջին ամենակոռումպացված ոլորտ առավել հաճախ նշել են առողջապահությունը։Հատկանշական է, որ ավելի շատ գյուղաբնակներ քան քաղաքաբնակներ են առաջին հերթինմատնանշել առողջապահությունը որպես առավել կոռումպացված ոլորտ։Դատելով վերը նշվածարդյունքներից, առողջապահության զարգացման և հակակոռուպցիոն քաղաքականություններըուղղված պետք է լինեն առաջին հերթին բնակչության սոցիալապես անապահով` խոցելիհատվածի համար, բժշկական օգնության և բուժծառայությունների մատչելիության ևհասանելիության ապահովմանը։ Քաղացիների՝ բժշկական օգնություն և սպասարկում ստանալուիրավունքին առընչվող առավել տարածված բողոքներն առնչվում են անվճար կամ արտոնյալպայմաններով դեղեր ձեռք բերելու, պետության կողմից երաշխավորված անվճար բժշկականօգնություն տրամադրելու կարգին և այլն 246 ։325. Այս առումով կարևորվում է այն հանգամանքը, որ ՀՀ կառավարության 2008-2012թթ. ծրագրերումառողջապահության համակարգի բարեփոխումներն ուղղված են հատկապես առողջապահականծառայությունների մատչելիության ու որակի բարձրացմանը։Առողջապահոթյան ոլորտիզարգացումն ընթանալու է ֆինանսավորման հստակ մեխանիզմների ներդրման, միջոցների245êáóÇáÉá·Ç³Ï³Ý ѳñóÙ³Ý í»ñçÝ³Ï³Ý Ñ³ßí»ïíáõÃÛáõÝ. §Ð³Ýñ³ÛÇÝ Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ßñç³Ý³Ïáõ٠г½³ñ³ÙÛ³ÏǼ³ñ·³óÙ³Ý Üå³ï³ÏÝ»ñÇ(мÜ)2003-2006ÃÃ. Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý ·áñÍÁÝóóÇ ³ñï³óáÉáõÙÁ ѳë³ñ³Ï³Ï³Ý ϳñÍÇùáõÙ¦ºñ¨³Ý, 2006-07ÃÃ.:246ÐРسñ¹áõ Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ å³ßïå³ÝÇ 2006Ã. ï³ñ»Ï³Ý ½»ÏáõÛó: ºñ¨³Ý, 2006Ã.: http://www.ombuds.am2008.doc99

ծախսման արդյունավետության բարձրացման ուղղությամբ, բժշկական օգնության որակիապահովմանն ուղղված կարճաժամկետ ու երկարաժամկետ ծրագրերի միջոցով։ ՀայաստանիՀանրապետության կառավարությունը տարեցտարի ավելացնելու է ոլորտի պետականֆինանսավորման ծավալները 247 ։326. Առողջապահության համակարգի կառավարման և այս ոլորտում հանրային ֆինանսներիթափանցիկության և վերահսկողության, առողջապահական հաստատություններիհաշվետվողականության և դրանց գործունեության օրինականության խնդիրները,առողջապահության ոլորտում կոռուպցիայի դեմ պայքարի կարևորագույն ուղղություններ են։327. Անվճար բժշկական օգնության պետական պատվերի հիմքերի և մատուցված բժշկական օգնությանորակի համապատասխանության գործընթացի մոնիտորինգը ցույց տվեց, որ անհետաձգելիբժշկական միջամտություն պահանջող վիճակների և հիվանդությունների ցանկը սահմանափակ էև չի արտահայտում իրական կարիքները քանի որ, ծավալային առումով ուղղակիորեն կախված էնախատեսված ֆինանսական միջոցներից 248 ։ Այս հանգամանքը հավելագրումներ կատարելուռիսկեր է առաջացնում։ Միաժամանակ անհետաձգելի բժշկական օգնության կարիք ունեցողհիվանդները հաճախ չեն ստանում պետության երաշխավորած բուժօգնությունը։328. Հաշվի առնելով առողջապահական ծախսերի մեջ բնակչության մասնակցության մեծ ծավալները ևոչ պաշտոնական վճարումների տարածվածության մակարդակը, ինչպես նաև նպատակունենալով ուղղակի վճարումների մասնակի օրինականացումն ու լրացուցիչ եկամուտներիմուտքագրումը, Երևան քաղաքի հիվանդանոցային բժշկական օգնություն և սպասարկումիրականացնող կազմակերպություններում ՀՀ կառավարությունը սահմանեց ֆինանսականփոխհատուցման համավճարային սկզբունքը 249 , որը լայնորեն կիրառվում է մի շարք երկրներում,այդ թվում՝ Կանադայում, Չեխիայում, Իսպանիայում, Մեծ Բրիտանիայում, Նիդեռլանդներում,Բելգիայում, Գերմանիայում և այլն։ Միջազգային պրակտիկայում պաշտոնական համավճարներիհամակարգը ներառում է ընդհանուր ֆինանսական հոսքերի զգալի մասը, իսկ համավճարիծավալը որոշվում է բժշկական օգնության համար անհրաժեշտ իրական ծախսերի և պետությանկողմից նախատեսվող ծախսերի տարբերությամբ՝ դեֆիցիտով։ Սակայն Երևան քաղաքիհիվանդանոցային օղակի համար սահմանված համավճարային գումարները պատշաճ կերպովհիմնավորված չեն կոնկրետ հաշվարկով և ոչ պաշտոնական վճարների կրճատմանը չենծառայում։329. Առողջապահության ոլորտում կոռուպցիոն ռիսկերը մեծապես պայմանավորվում են պետականպատվերի շրջանակներում ցուցաբերվող բուժօգնության գների համակարգով, որը սահմանում էՀՀ առողջապահության նախարարությունը՝ ՀՀ ֆինանսների նախարարության հետհամաձայնեցնելով 250 ։ Քանի, որ ՀԾՓ-ն, որպես կանոն, անհամեմատ ծավալուն ընդգրկում ունի,քան ընձեռում են պետական բյուջեյի իրական հնարավորությունները, ապա այդ գներիսահմանումը հիմնվում է հիմնականում առկա ֆինանսական միջոցների ծավալի, և ոչծառայությունների ծախսատարության կամ ինքնարժեքի վրա։ Իրատեսական տնտեսագիտականդասակարգում հիմքում չունենալով՝ բուժման ընթացիկ գներն իրական ծախսերը չենարտահայտում, այլ սոսկ անդրադարձնում են բյուջետային ֆինանսավորման ծավալները։Այսպիսով, սահմանվող գները դեռևս իրատեսական չեն և որակյալ բուժօգնությանծախսածածկույթ չեն ապահովում՝ պարարտ հող ստեղծելով ոչ պաշտոնական վճարումներիհամար։ Պետական պատվերի շրջանակներում իրականացվող բժշկական օգնության ևսպասարկման գների ոչ պատշաճ հիմնավորվածությունն ազդում է նաևբուժհաստատություններում վճարովի առողջապահական ծառայությունների գների ձևավորմանվրա։ Հիվանդանոցների հետ կնքվող պայմանագրերում սկած 2000թ.-ից կիրառվում էսահմանափակ բյուջեի սկզբունքը, որն ուղղված է առաջին հերթին բուժհիմնարկներում2472009-2011ÃÃ. ØÇçݳųÙÏ»ï ͳËë³ÛÇÝ Íñ³·ñÇ (ØÄÌÌ):248زÎ-Ç ¼³ñ·³óÙ³Ý Ìñ³·ñÇ §Æñ³½»ÏÙ³Ý ¨ ѳϳ½¹»óáõÃÛ³Ý µ³ñ»É³íáõ٠ѳ۳ëï³ÝáõÙ ÏáéáõåódzÛÇ µ³ó³Ñ³ÛïٳݷáñÍÝóóáõÙ¦ Íñ³·ñÇ ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõÙ ø³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý Ñ³ë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ÛÝù³ÛÇÝ ËÙµ»ñÇ ÏáÕÙÇó ÐгéáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý ¨ ÏñÃáõÃÛ³Ý áÉáñïÝ»ñáõ٠ѳϳÏáéáõåóÇáÝ Ù³ëݳÏó³ÛÇÝ ÙáÝÇïáñÇÝ·Ç ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÁ(²Ù÷á÷ѳßí»ïíáõÃÛáõÝ):249ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý §ä»ïáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó »ñ³ß˳íáñí³Í ³Ýí׳ñ µÅßÏ³Ï³Ý û·ÝáõÃÛ³Ý »í ëå³ë³ñÏÙ³Ý Ù³ëÇÝ 2004Ã.Ù³ñïÇ 3-Ç ÃÇí 318-Ü áñáßáõÙ:250ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý §ä»ïáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó »ñ³ß˳íáñí³Í ³Ýí׳ñ µÅßÏ³Ï³Ý û·ÝáõÃÛ³Ý »í ëå³ë³ñÏÙ³Ý Ù³ëÇÝ 2004Ã.Ù³ñïÇ 3-Ç ÃÇí 318-Ü áñáßáõÙ:2008.doc100

պետության պարտքերի կուտակման և հավելագրումների անվերահսկելի գործնթացի կասեցմանը։Այդուհանդերձ, խնդիրը դեռևս պատշաճ կերպով կարգավորված չէ, ինչը համապատասխանպաշտոնյաներին հաճախ հայեցողական որոշումների կայացման հնարավորություն է ընձեռում։Այսպես, լրացուցիչ պետական ֆինանսավորում ստանալու ակնկալիքով, պետական պատվերիսահմանափակ բյուջեն արհեստականորեն հաճախ ուռճացվում է, ինչը հիմք է հանդիսանումպետական պատվերի կատարողականի հավելագրումների համար։ Ավելին, Պետականառողջապահական գործակալության (ՊԱԳ) և բուժհիմնարկների միջև կնքվող պայմանագրումնախապես սահմանվում է տվյալ հիմնարկի տարեկան սահմանափակ բյուջեն՝ այն առավելագույնգումարը, որից ավելի այդ բուժհիմնարկը չի կարող ֆինանսավորվել ՊԱԳ-ի կողմից։Համապատասխանաբար, բուժհիմնարկները վճարվում են ըստ փաստացի դուրս գրվածհիվանդների թվաքանակի՝ պետականորեն սահմանված բուժման արժեքով։ Նման մոտեցմանարդյունքում պետության կողմից երաշխավորված և բուժհաստատությունների կողմիցմատուցված բուժօգնության որոշ ծավալներ չէին փոխհատուցվում պետության կողմից՝առաջացնելով վնասաբեր գործունեություն և հարկային պարտավորությունների ավելացում։ Այսերևույթը կանոնակարգված չէ, բացակայում են համապատասխան ընթացակարգերը, ինչը նմանդեպքերը թողնում է ստվերում և խաթարում բուժհաստատությունների գործունեությանհաշվետվողականությունը 251 ։330. Վճարովի բժշկական ծառայությունների դաշտը գրեթե կանոնակարգված չէ։ Վճարովիբուժօգնության գները և դրանց մատուցման կարգը սահմանում են բուժհիմնարկները, ինչիարդյունքում տարբեր բուժհիմնարկներում նույնանման ծառայությունների գները կարող ենէականորեն տարբերվել։ Վճարովի ծառայությունների համար սահմանվող գները հազվադեպ ենհիմնավորված տնտեսագիտական հաշվարկներով։ Վճարովի ծառայությունների գնագոյացումըմիտված է ստվերային եկամուտների մեծացմանը, ցածր՝ ոչ իրատեսական պաշտոնական գներիսահմանման միջոցով, հիմք ընդունելով պետպատվերի գները, և միաժամանակ ծառայություններիդիմաց ոչ պաշտոնական վճարումներ պահանջելով։ Ստվերային դրամաշրջանառությունն իրհերթին անվստահություն է ձևավորում առողջապահության համակարգի բարեփոխումներիհանդեպ։331. Առողջապահության ոլորտում առկա կոռուպցիոն ռիսկերը պայմանավորված են նաևբուժօգնություն ստացողի և այն իրականացնողի իրավունքները, շահերն ուպարտականությունները հստակեցնող մեխանիզմների բացակայությամբ։ Բուժօգնության որակիգնահատման և վերահսկման չափորոշիչների բացակայությունն ըստ էության խաթարում էոլորտի կառավարման արդյունավետությանը և առողջապահական ծառայություններիմատուցման որակի հանդեպ գործուն վերահսկողությունը։ Վերը նշված չափորոշիչներիբացակայությունը հանգեցնում է տեխնոլոգիական խախտումների, թերի բուժման, անփոփոխբուժման ելքով դեպքերի, որոնց ֆինանսավորումը կատարվում է ընդհանուր սկզբունքներով։Բնակչության անբավարար իրազեկությունը հիվանդի ծախսային բեռի ավելացման լուրջնախադրյալ է։ Իր իրավունքներին, մասնավորապես պետական պատվերով բուժման ծավալներին,անիրազեկ հիվանդը ավելի հաճախ է «ոչ պաշտոնական» վճարումներ կատարում։332. 2008թ.-ի ամռանը ՀՀ առողջապահության նախարարի հրամանով քաղաքացիականհասարակության ներկայացուցիչների ներգրավմամբ ստեղծվել են մոնիտորինգայինհանձնաժողովներ որոնք, բժշկական ծառայություններից բնակչության բավարարվածությունըգնահատելու նպատակով,պետք է իրականացնեյին ծննդօգնության պետական հավաստագրի»համակարգի ներդրման արդյունավետության ապահովումը և գործընթացի նկատմամբշարունակական հսկողությունը 252 ։ Այդուհանդերձ, քաղաքացիների մասնակցություննառողջապահության կառավարմանը, հասարակության իրազեկության աստիճանի բարձրացմանը,251زÎ-Ç ¼³ñ·³óÙ³Ý Ìñ³·ñÇ §Æñ³½»ÏÙ³Ý ¨ ѳϳ½¹»óáõÃÛ³Ý µ³ñ»É³íáõ٠ѳ۳ëï³ÝáõÙ ÏáéáõåódzÛÇ µ³ó³Ñ³ÛïٳݷáñÍÝóóáõÙ¦ Íñ³·ñÇ ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõÙ ø³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý Ñ³ë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ÛÝù³ÛÇÝ ËÙµ»ñÇ ÏáÕÙÇó ÐгéáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý ¨ ÏñÃáõÃÛ³Ý áÉáñïÝ»ñáõ٠ѳϳÏáéáõåóÇáÝ Ù³ëݳÏó³ÛÇÝ ÙáÝÇïáñÇÝ·Ç ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÁ(²Ù÷á÷ѳßí»ïíáõÃÛáõÝ):252N927-²28 ÑáõÝÇëÇ 2008 Ã.ÌÜܸúÜàôÂÚ²Ü äºî²Î²Ü вì²êî²ðÆ Üºð¸ðØ²Ü àðÌÀܲòÆ ØàÜÆîàðÆÜÆزêÆÜ ÐÐ ²Ü Ðñ³Ù³Ý2008.doc101

այս ոլորտում կոռուպցիայի հանդեպ անհանդուրժողականության ձևավորմանը ևփոփոխությունների հանդեպ վստահության վերականգնմանը մնում է սահմանափակ։333. Բժշկական հաստատություններում կադրերի ընտրության մրցութային կարգը դեռևս պատշաճձևով ներդրված չէ։ Ավելին, բուժանձնակազմի մասնագիտական պատրաստվածությանմակարդակն ու որակավորումը ոլորտի զարգացման գերակայություն չի ճանաչվում, ինչըբարենպաստ պայմաններ է ստեղծում կադրերի հայեցողական ընտրության և հովանավորչությանռիսկերի համար։ Բժշկական անձնակազմի օպտիմալ թվաքանակի հաշվարկման համարանհրաժեշտ մեթոդաբանության ու նորմատիվների բացակայության պատճառով հաստիքայինցուցակների ուռճացվածությունը և պետական լիազոր մարմնի կողմից հաստիքանախահաշվայինկարգապահության նկատմամբ անբավարար վերահսկողությունը լրացուցիչ կոռուպցիոն ռիսկերեն ստեղծում։ Բուժանձնակազմի պաշտոնական ցածր աշխատավարձերը էականորեն նպաստումեն ոչ պաշտոնական վճարումների երևույթի արմատավորմանը։ Բժշկականհաստատություններում երկու և ավելի ֆիզիկական անձինք հաճախ զբաղեցնում են մեկ դրույք՝տվյալ հաստիքի համար սահմանված նվազագույն աշխատավարձը վերաբաշխելով հաստիքըզբաղեցնողների միջև։ Օրինական եկամոտների ցածր մակարդակը բարձր կոռուպցիոն ռիսկեր էկրում՝ ոչ պաշտոնական վճարումների առոմով։334. Այսպիսով առողջապահության համակարգի կառավարման և այս ոլորտում հանրայինֆինանսների թափանցիկության և վերահսկողության, առողջապահական հաստատություններիհաշվետվողականության և դրանց գործունեության օրինականության ապահովման նպատակովանհրաժեշտ է.• Բարձրացնել առողջապահության ոլորտում հանրային ֆինանսների կառավարմանթափանցիկությունը և հաշվետվողականությունը. պետության կողմից ֆինանսավորվողառողջապահական ծառայությունների շրջանակը շարունակաբար հստակեցնելու, ՀԾՓ-նպարբերաբար վերանայելու և փոփոխելու միջոցով.• Բարելավել առողջապահության համակարգում գնագոյացման համակարգը և վերացնել ոչպաշտոնական վճարումների համար նպաստավոր պայմանները. բժշկագիտական ևտնտեսագիտական չափորոշիչներ մշակելու և ներդնելու, ծառայություններիծախսատարության կամ ինքնարժեքի վրա և իրատեսական տնտեսագիտականդասակարգման վրա հիմնված իրատեսական բուժօգնության գներ սահմանելու, վճարովիբժշկական օգնության և ծառայությունների սակագների պետական կարգավորմանմեխանիզմներն օրենսդրորեն կարգավորելու, պետական բժշական հաստատություններումգործող վճարովի բժշկական օգնության և ծառայությունների ժամանակավոր գնացուցակներըպետական լիազոր մարմնի կողմից յուրաքանչյուր տարի քննարկելու և հաստատելու,բուժհաստատություններում հիմնադրի կողմից գնագոյացման և վճարովի գործունեությանարդյունքում գոյացած հասույթի բաշխման մեխանիզմները ներդնելու, պետական լիազորմարմնի կողմից բուժհաստատությունների վերահսկողությունը ծախսայինառաջնահերթությունների պահպանման նկատմամբ խստացնելու, ֆինանսականփոխհատուցման համավճարային համակարգի ներդրումը բժշկական օգնության համարանհրաժեշտ իրական ծախսերի և պետության կողմից նախատեսվող ծախսերիտարբերությամբ հիմնավորելու, բնակչության և բուժաշխատողների շրջանումհամավճարային սկզբունքի վերաբերյալ համակողմանի և ընդգրկուն քարոզչական ևկրթալուսավորչական աշխատանքներ իրականացնելու միջոցով։• Կրճատել ստվերային դրամաշրջանառության ծավալները, բարձրացնել պետական պատվերիթափանցիկությունը, հասցեականությունը և հաշվետվողականությունը, բարձրացնելբուժհաստատությունների գործունեության թափանցիկությունն ուհաշվետվողականությունը. բնակչության զգալի հատվածն ընդգրկող սոցիալականպաշտպանության հասցեագրված համակարգի` պարտադիր բժշկական ապահովագրությանհամակարգը հաջորդականորեն ներդնելու, պետական պատվերի պայմանագրայինծավալների հիմնավորվածությունն ապահովելու, նախքան պետական պատվերիպայմանագրերի կնքումը նախորդ տարիների կատարողականները և դրանց ծավալներիհնարավոր մեծացման միտումները մանրակրկիտ վերլուծելու, պետական լիազոր մարմնիկողմից պետական պատվերի պայմանագրերի կնքման գործնթացի նկատմամբվերահսկողությունը խստացնելու և պետական պատվերի հնարավոր հավելագրումներն ու2008.doc102

բուժհաստատությունների վնասաբեր գործունեությունը կանխելու, անհետաձգելի բժշկականմիջամտություն պահանջող վիճակների և հիվանդությունների ցանկը հստակեցնելու, ցանկիթափանցիկությունը և հնարավոր պարզությունն ապահովելու, ՀՀ առողջապահությանհամակարգում տվյալների միասնական բազա ստեղծելու, բուժհաստատություններումբժշկական, վիճակագրական և ֆինանսական տվյալների հաշվառման էլեկտրոնայինմիասնական համակարգեր ներդնելու, յուրաքանչյուր բուժհաստատության պաշտոնականկայքում հաստատված ցանկով պարտադիր տեղեկատվություններ տեղադրելու միջոցով.• Ապահովել հիվանդների իրավունքների լիարժեք իրականացումը. հիվանդների ևբուժաշխատողների իրավունքներն ու պարտականություններն օրնսդրորեն ամրագրելու, այդիրավունքների իրականացման գործուն մեխանիզմներ ներդնելու, դրանց խախտման դեպքումբողոքարկումների ընթացակարգեր ներդնելու, պացիենտների իրազեկման հասցեականմեխանիզմներ, այդ թվում բուժօգնության պետական հավաստագրեր, ներդնելու, պետականպատվերով հիվանդանոցային բուժում ստացող հիվանդին իր իրավունքների և բուժօգնությանծավալների մասին ընդունարանից սկսած իրազեկելու, բժշկական օգնության ևծառայությունների որակի գնահատման և վերահսկման չափորոշիչներ սահմանելու միջոցով.• Ապահովել առողջապահության ոլորտում կադրերի մրցույթային ընտրությունը ևբուժաշխատողների զբաղեցրած պաշտոններին նրանց համապատասխանությունը.բուժանձնակազմի թափուր հաստիքների ընտրության մրցութային կարգ սահմանելու,բուժանձնակազմի օպտիմալ թվաքանակի չափորոշիչներ սահմանելու, պետականմասնակցությամբ բժշկական հաստատություններում բուժանձնակազմի թափուրհաստիքների ընտրության մրցութային կարգը սահմանելու, այդ հաստատություններումհաստիքացուցակների հաստատման գործընթացի նկատմամբ վերահսկողությունսահմանելու, բուժաշխատողների նվազագույն աշխատավարձի միասնական դրույքաչափերսահմանելու միջոցով.335. Առողջապահության ոլորտում կարևորվում է կոռուպցիայի դեմ պայքարի արդյունավետհամակարգված դեղաքաղաքականությունը։ ՀՀ դեղագործության ոլորտում կոռուպցիոն ռիսկերառկա են դեղերի շրջանառության տարբեր օղակներում և պայմանավորված են թե օրենսդրականկարգավորման, թե ընթացակարգերի թերություններով կամ բացակայությամբ։336. Վերջին տարիներին դեղերի ֆիզիկական մատչելիությունը զգալիորեն աճել է։ Այդուհանդերձ,դրանց տնտեսական մատչելիությունը մնում է անբավարար, որի հիմնական պատճառներից էբնակչության ցածր գնողունակությունը։ 2001թ-ից դեղերի շրջանառության վրա կիրառվող ԱԱՀ-նվատթարացրեց Հիմնական դեղերի ցանկում ընդգրկված դեղերի տնտեսապես մատչելիությունը,քանի,որ դրանց մեծ մասը բնակչությունը ձեռք է բերում ինքնուրույն` սեփական միջոցներիհաշվին՝ հիվանդանոցներում կիրառվող դեղերի շուրջ 80%-ը ձեռք է բերվում հիվանդի կողմից 253 ։Հայաստանում դեղերի պետական ֆինանսավորումը համաշխարհային ցուցանիշների համեմատզգալիորեն ցածր է, իսկ Հիմնական դեղերի ցանկում ընդգրկված դեղերի համար պետոթյան կողմիցփոխհատոցման համակարգն անկատար է։337. Դեղերի ստվերային շրջանառության տեսակարար կշիռը դեղերի ընդհանուր շրջանառության մեջգնահատվում է 50-80%-ի սահմաններում։ Հատկանշական է, որ տնային տնտեսություններիկողմից դեղագործական ապրանքների ձեռքբերման ծավալը 5,65 անգամ գերազանցել է դրանցմանրածախ առևտրով զբաղվող կազմակերպությունների կողմից ցույց տրված վաճառքիծավալներին 254 ։ Եթե 2005թ. դեղերի շրջանառության ոլորտի ծառայություններրի շուկայում 255գերիշխող դիրք ունեցող միակ տնտեսվարող սուμյեկտը «Դեղերի և μժշկական տեխնոլոգիաներիփորձագիտական կենտրոն» ՓԲԸ-ն էր 256 , ապա 2008թ. մայիսի դրությամբ ՀՀ Տնտեսական253ÐÐ ²Ü /ݳ˳·ÇÍ/254TACIS-Ç ûųݹ³ÏáõÃÛ³Ùµ ÐÐ ³½·³ÛÇÝ íÇ׳ϳ·ñ³Ï³Ý ͳé³ÛáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó 2001-2002Ãà ÁÝóóùáõÙ ³Ýóϳóí³ÍѻﳽáïáõÃÛ³Ý ïíÛ³ÉÝ»ñÇ Ñ³Ù³Ó³ÛÝ ïݳÛÇÝ ïÝï»ëáõÃÛáõÝÝ»ñÇ:255 ¸»Õ»ñÇ ßñç³Ý³éáõÃÛ³Ý áÉáñïÝ Áݹ·ñÏáõÙ ¿ ¹»Õ»ñÇ ³ñï³¹ñáõÃÛáõÝÁ, å³ïñ³ëïáõÙÁ, Ïßé³ã³÷áõÙÁ, ÷³Ã»Ã³íáñáõÙÁ,·ñ³ÝóáõÙÁ, áñ³ÏÇ ÑëÏáÕáõÃÛáõÝÁ, Ý»ñÙáõÍáõÙÁ, ³ñï³Ñ³ÝáõÙÁ, µ³ßËáõÙÁ, í³×³éùÁ:256ÐÐ ïÝï»ë³Ï³Ý Ùñó³ÏóáõÃÛ³Ý å³ßïå³ÝáõÃÛ³Ý å»ï³Ï³Ý ѳÝÓݳÅáÕáíÇ 2006Ã. î³ñ»Ï³Ý ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ýѳßí»ïíáõÃÛáõÝ: http://www.competition.am.2008.doc103

մրցակցության պաշտպանության պետական հանձնաժողովի կողմից գերիշխող դիրք ունեցողտնտեսվարողներ են գրանցվել դեղերի չորս ապրանքային շուկաներում 257 , իսկ չորս տնտեսվարողսուբյեկտներ ճանաչվել են գերիշխող դիրք ունեցող 258 ։338. Դեղաշրջանառության ոլորտի մասնագիտական հսկողության գործառույթները 1995-2002թթ,իրականացրել է ՀՀ առողջապահության նախարարության դեղգործակալությունը, որն հետագատարիներին մասնավորեցրվել է։ Նշված ժամանակաշրջանում իրականացվել են ավելի քան 1000մասնագիտական ուսումնասիրություններ, հայտնաբերվել՝ 43 կեղծված և 150 որակիստանդարտներին չհամապատասխանող դեղ։ Ներկայում այդ լիազորությունը վերապահված է ՀՀԱՆ Դեղագործական գործունեության կազմակերպման, դեղերով և տեխնոլոգիաներովապահովման բաժնին, սակայն 2002թ.-ից ի վեր լիազոր մարմնի կատարած աշխատանքներիվերաբերյալ հաշվետվություն չի հրապարակվել։ Դրա արդյունքում վերջին տարիներինհանրապետությունում ավելացել են ոչ միայն կեղծ և որակի ստանդարտներինչհամապատասխանող դեղերի, այլև պետական գրանցում չունեցող դեղերի շրջանառությունը։Այդուհանդերձ, դեղերի ապրանքային շուկաներում գնաձևավորման առկա իրավիճակը,դեղաշրջանառության ոլորտում ձևավորված մասնագիտական հսկողությունը հանգեցնում ենստվերային մեծ շրջանառության և կոռուպցիոն էական ռիսկերի։339. Հատուկ նշանակության դեղորայքի գնումները և բաշխումն իրականացվում են կենտրոնացվածկարգով։ Դեղորայքի կենտրոնացված գնումներն իրականացվում են ՀՀ ԱՆ կողմից մրցութայինկարգով։ Հիվանդությունների որոշակի խմբերի համար պետության կողմից կենտրոնացվածկարգով ձեռք բերվող դեղերը հատկացվում են անվճար՝ ամբուլատոր–պոլիկլինիկական կամմասնագիտացված հիվանդանոցային և դիսպանսերային բժշկական հաստատություններին,համաձայն ՀՀ առողջապահության նախարարի հրամաններով հաստատվող բաշխացուցակների։Այդուհանդերձ, դեղերի կենտրոնացված գնումների համակարգում առկա են մի շարք կոռուպցիոնռիսկեր։ Մասնավորապես, սահմանված չեն կենտրոնացված գնումներով ձեռք բերվող դեղերիպահանջարկի որոշման սկզբունքներև ու կարգը։ Դեղերի կենտրոնացված գնումների համակարգըբավարար կերպով թափանցիկ չէ, ինչը խաթարում է գնումների արդյունավետության համարանհրաժեշտ մրցակցային միջավայրը։ Թերի է նաև մրցույթում հաղթող կազմակերպություններիկողմից դեղերի մատակարարման պայմանագրային պարտավորությունների կատարման հանդեպպատշաճ վերահսկողության համակարգը, իսկ նման վերահսկողություն իրականացնելու համարպետական լիազոր մարմնի ինստիտուցիոնալ կարողությունները խիստ սահմանափակ են։340. Հիմնական դեղերի ցանկի 259 վերանայման պարբերականությունը կարգավորված չէ ևիրականացվում է հայեցողական սկզբունքով։ Ավելին, ՀՀ հիմնական դեղերի ցանկինպոլիկլինիկայի բժշկի նշանակումների համապատասխանեցման գործող ընթացակարգը պատշաճկերպով չի կանոնակարգում անհրաժեշտ դեղերի ստացման օրինականությունը։ Արդյունքում,երաշխավորված չէ արդի բժշկագիտական պահանջներին պատշաճ կերպով բավարարողհիմնական դեղերի ցանկի ձևավորման ընթացակարգը։ Այսպես, ՀՀ մարզերում իրականացվածհարցման արդյունքներն արձանգրել են պացիենտների բողոքները նշանակված դեղերիանբավարար էֆեկտիվությունից և որակից 260 ։ Պոլիկլինիկաների տնօրենների պնդմամբ,սոցիալապես անապահով խմբերին և հիվանդությունների ցանկով սահմանված հիվանդներինանվճար և արտոնյալ պայմաններով դեղերի տրամադրումը չի իրականացվում պատշաճ կերպով,իսկ երաշխավորված դեղերի տրամադրման մերժումները նման հիվանդներին պայմանավորվածեն հիմնականում հիմնական դեղերի ցանկին անհամապատասխանությամբ և հիվանդներիանիրազեկությամբ։257سëݳíáñ³å»ë. ²É»ñ·Ç³ÛÇ, ³Ý³ýÇɳùëdzÛÇ Å³Ù³Ý³Ï ÏÇñ³éíáÕ ¹»Õ»ñ, ì³ñ³Ï³½»ñÍÇãÝ»ñ »õ ѳϳݻËÇã ÙÇçáóÝ»ñسßϳÛÇÝ ÑÇí³Ý¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹»åùáõÙ ÏÇñ³éíáÕ ¹»Õ»ñ (ï»Õ³ÛÇÝ), ò³í³½ñÏáÕ, ï»Ý¹³Ù³ñÇã, áã ëï»ñáǹ³ÛÇÝѳϳµáñµáù³ÛÇÝ, ѳϳÑá¹³ï³å³ÛÇÝ ¹»Õ»ñ, é»õÙ³ïÇÏ µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ Å³Ù³Ý³Ï ÏÇñ³éíáÕ Ó»õ³÷áËÇãÝ»ñ³åñ³Ýù³ÛÇÝ ßáõϳݻñáõÙ: http://www.competition.am.258http://www.competition.am.259ÐÐ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ¹»Õ»ñÇ ó³ÝÏÁ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇÝ» ÐÐ ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý Ý³Ë³ñ³ñÇ 2007 Ã. 16 Ù³ÛÇëÇ ÃÇí 854-ÜÑñ³Ù³ÝÁ:260زÎ-Ç ¼³ñ·³óÙ³Ý Ìñ³·ñÇ §Æñ³½»ÏÙ³Ý ¨ ѳϳ½¹»óáõÃÛ³Ý µ³ñ»É³íáõ٠ѳ۳ëï³ÝáõÙ ÏáéáõåódzÛÇ µ³ó³Ñ³ÛïٳݷáñÍÝóóáõÙ¦ Íñ³·ñÇ ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõÙ ø³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý Ñ³ë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ÛÝù³ÛÇÝ ËÙµ»ñÇ ÏáÕÙÇó ÐгéáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý ¨ ÏñÃáõÃÛ³Ý áÉáñïÝ»ñáõ٠ѳϳÏáéáõåóÇáÝ Ù³ëݳÏó³ÛÇÝ ÙáÝÇïáñÇÝ·Ç ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÁ(²Ù÷á÷ѳßí»ïíáõÃÛáõÝ):2008.doc104

341. Մարդասիրական օգնության շրջանակներում դեղերի ստացման, պահպանման և բաշխմանօղակներում ևս առկա են մի շարք խնդիրներ։ Այսպես, բացակայում է դեղերի պահանջարկիորոշման ինստիտուտը, որի հետևանքով հնարավոր չի լինում նախապես ճշտել դեղերիանհրաժեշտ քանակները, պատշաճ կերպով կանոնակարգել դրանց ներկրումը և խուսափելդեղերի անհարկի կուտակումներից ու դրա անցանկալի հետևանքներից։ Մարդասիրականխողովակներով ներկրվող դեղերը չեն ընտրվում բուժման օպտիմալ սխեմաներից և հիմնականդեղերի ցանկից, էական դեր չունեն բժշկության մեջ կամ նույնիսկ հանված են կիրառումից։Անբավարար է դոնոր կազմակերպությունների հետ հետադարձ կապը։ Մարդասիրականօգնության խողովակներով ստացված դեղերի վերաբաշխման մեխանիզմները հստակ չեն։342. Հիվանդանոցները հաճախ հաշվի չեն առնվում անհրաժեշտ ծավալի և տեսականու դեղերիիրական պահանջարկը և դեղորայքի գնումներն առանձին դեպքերում հանգեցնում են պետականմիջոցների ոչ արդյունավետ օգտագործման և չարաշահումների, ինչպես նաև դեղերի ոչնպատակային գնման 261 ։ Վերջինը հետագայում անհարկի դուրս գրումների և չարաշահումներիհնարավորություններ է ստեղծում։343. Գործող օրենսդրության համաձայն հիվանդի բուժման համար անհրաժեշտ բոլոր դեղամիջոցներըև բժշկական պարագաները պետք է ապահովեն բուժհաստատության միջոցների հաշվին 262 ։Դեղերի և բժշկական նշանակության այլ ապրանքների ստացման, պահպանման, հաշվառման ևբաշխման կարգի թափանցիկության և հաշվետվողականության անկատարությունն անհնարին էդարձնում դեղորայքի շարժի լիարժեք վերահսկումը։ Գործող կարգում դեղորայքը հիվանդինհասցնելու օրինականությունն ապահովող դրույթները կատարյալ չեն 263 ։344. Հիվանդանոցներում բժիշկների կողմից հիվանդներին նշանակված դեղորայքի 26%-ը ձեռք ենբերվում հիվանդների կողմից` նույնիսկ հիվանդանոցում այդ դեղերի առկայությանպարագայում 264 ։ Պետպատվերով բուժվող հիվանդները, բացառությամբ առաջինանհրաժեշտության դեղերի, բժիշների կողմից նշանակված մնացած դեղերը ձեռք են բերումինքնուրույն։345. Կարգավորված չէ վճարովի սկզբունքով բուժում ստացող հիվանդներին հիվանդանոցի կողմիցդեղորայքով ապահովման խնդիրը։ Վճարովի սկզբունքով բուժվող հիվանդները գրեթե բոլորանհրաժեշտ դեղերը ձեռք են բերում ինքնուրույն 265 ։ Հիվանդանոցներում դեղաշրջանառությանգործող կարգավորումը և ՊԱԳ-ի կողմից կիրառվող ֆինանսական սանկցիաները չեն նպաստումբժկների կողմից հիվանդների արդյունավետ բուժմանն ուղղված անհրաժեշտ դեղերի լրիվծավալով նշանակմանը։346. Հիվանդանոցներում չեն իրականացվում գործարար պրակտիկային համապատասխան դեղերիմարկետինգ. այն է` հնարավոր ցածր գներով արդյունավետ, անվտանգ և որակյալ դեղերի ձեռքբերումը, ինչը կնպաստեր բուժվող հիվանդների համար անհրաժեշտ դեղորայքի մատչելիությանըև կբացառեր դեղերի ներհիվանդանոցային շրջանառության մի շարք կոռուպցիոն դրսևորումներ։Հաշվապահական փաստացի ծախսը մեծացնելու և շահութահարկից խուսափելու նպատակովհիվանդանոցներում առկա է պիտանելիության ժամկետը լրացած դեղերը և բժշկականպարագաները հիվանդների վրա դուրս գրելու հնարավորություն։ Ներհիվանդանոցայինդեղաշրջանառության մեխանիզմի անկատարության արդյունքում, դեղորայքային բուժմանտեխնոլոգիական խախտումները, հաճախ դրսևորվում են բժշկի կողմից ներկայացված դեղորայքիչտրամադրման, ավել կամ պակաս տրամադրման դեպքերով 266 ։ Անվճար կամ արտոնյալ261ÐÇí³Ý¹³Ýáó³ÛÇÝ µÅßÏ³Ï³Ý Ñ³ëï³ïáõÃÛ³Ý ýÇݳÝë³Ï³Ý Ùáõïù»ñÁ, ³ÝÏ³Ë ýÇݳÝë³íáñÙ³Ý ³ÕµÛáõñÇó, ѳßí³éíáõÙ»Ý ÁݹѳÝáõñ ¹ñ³Ù³ñÏÕáõÙ ¨ ³é³çÇÝ Ñ»ñÃÇÝ áõÕÕíáõÙ »Ý ÏáÉ»ÏïÇíÇ ³Ý¹³ÙÝ»ñÇ ³ß˳ï³ÝùÇ í³ñÓ³ïñáõÃÛ³ÝÁ,¹»Õáñ³Ûù³ÛÇÝ ¨ µÅßÏ³Ï³Ý Ý߳ݳÏáõÃÛ³Ý ³ÛÉ ³åñ³ÝùÝ»ñÇ ³å³ÑáíÙ³ÝÁ:262Ð ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý §ä»ïáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó »ñ³ß˳íáñí³Í ³Ýí׳ñ µÅßÏ³Ï³Ý û·ÝáõÃÛ³Ý »í ëå³ë³ñÏÙ³Ý Ù³ëÇÝ 2004Ã.Ù³ñïÇ 3-Ç ÃÇí 318-Ü áñáßáõÙ:26328.¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 2005à ÐÐ ²Ü №1391 Ññ³Ù³Ý ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇÝ264زÎ-Ç ¼³ñ·³óÙ³Ý Ìñ³·ñÇ §Æñ³½»ÏÙ³Ý ¨ ѳϳ½¹»óáõÃÛ³Ý µ³ñ»É³íáõ٠ѳ۳ëï³ÝáõÙ ÏáéáõåódzÛÇ µ³ó³Ñ³ÛïٳݷáñÍÝóóáõÙ¦ Íñ³·ñÇ ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõÙ ø³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý Ñ³ë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ÛÝù³ÛÇÝ ËÙµ»ñÇ ÏáÕÙÇó ÐгéáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý ¨ ÏñÃáõÃÛ³Ý áÉáñïÝ»ñáõ٠ѳϳÏáéáõåóÇáÝ Ù³ëݳÏó³ÛÇÝ ÙáÝÇïáñÇÝ·Ç ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÁ (²Ù÷á÷ѳßí»ïíáõÃÛáõÝ):265ë ÝáõÛÝ ï»ÕáõÙ:266ë ÝáõÛÝ ï»ÕáõÙ2008.doc105

պայմաններով դեղերի տրամադրման գործընթացը անկատար է նաև ամբուլատորպոլիկլինիկականհաստատություններում 267 ։347. Օրենսդրորեն սահմանված է օգտագործման համար ոչ պիտանի դեղերի պարտադիր ոչնչացմանկարգ 268 ։ Սակայն, նշված կարգը դեռևս ընդունված չէ։ Արդյունքում, 1998թ-ից մինչ օրսհանրապետությունում կուտակվել է շուրջ 150 տոննա ժամկետանց դեղորայք, որը զանազանչարաշահումների հնարավորություններ է ստեղծում։348. Այսպիսով դեղագործության ոլորտում կոռուպցիոն ռիսկերի կրճատման, դեղերի և բժշկականնշանակության այլ ապրանքների ստացման, պահպանման, հաշվառման և բաշխմանթափանցիկության, հաշվետվողականության և օրինականության ապահովման նպատակովանհրաժեշտ է.• Կրճատել դեղերի ստվերային շրջանառությունը և բարձրացնել դեղաշրջանառության ոլորտիմասնագիտական հսկողության արդյունավետությունը. դեղաշրջանառության ոլորտիմասնագիտական հսկողությունը օրենսդրորեն կարգավորելու, դեղաշրջանառությանվերահսկման, այդ թվում՝ մոնիտորինգի և տվյալների հավաքագրման ու վերլուծության,մասնագիտացված կառույց ստեղծելու, դրա գործունեության համար անհրաժեշտընթացակարգեր ներդնելու և ինստիտուցիոնալ կարողություններ ապահովելու,դեղագործական գործունեության լիցենզավորման համակարգի շարունակականկատարելագործման, պետական ծրագրերի շրջանակներում դեղերի պահանջարկիգնահատման համակարգ ներդնելու, որակի ստանդարտներին չհամապատասխանող ևկեղծված դեղերի արտադրությունը և տարածումը քրեականացնելու, դեղերի որակին ևհիվանդի առողջությանը սպառնացող մասնագիտական խախտումների համար վարչականպատասխանատվություն սահմանելու, լաբորատոր, կլինիկական գործունեության,արտադրական, մատակարարման և դեղատնային գործունեության նկատմամբ նվազագույնպահանջներ և դրանց կատարման նկատմամբ պետական վերահսկողություն սահմանելումիջոցով.• Ապահովել դեղորայքի պետական գնումների և բաշխման կենտրոնացված գործընթացիթափանցիկությունը, հաշվետվողականությունն ու օրինականությունը. դեղերի պետականգնման համար նախատեսվող ֆինանսական միջոցների տեսակարար կշիռըառողջապահության ոլորտի պետական բյուջեի հատկացումներում էականորեն մեծացնելու,դեղերի գնումների գործընթացի կարգավորումը հստակեցնելու, հիմնական դեղերի ցանկումընդգրկված դեղերի գների շարունակական դիտարկման և ապրանքային շուկաներումմրցակացության պաշտպանության, դեղերի կենտրոնացված պետական գնումներիգործնթացի թափանցիկությունը և հաշվետվողականությունը բարձրացնելու, դեղերիկենտրոնացված գնումների մրցույթում հաղթող կազմակերպությունների կողմիցմատակարարման պայմանագրային պարտավորությունների կատարման նկատմամբվերահսկողությունը խստացնելու միջոցով.• Ապահովել ամբուլատոր պոլիկլինիկաներում անվճար կամ արտոնյալ պայմաններով դեղերիտրամադրման գործընթացի թափանցիկությունը, հաշվետվողականությունն ուօրինականությունը. Հիմնական դեղերի ցանկում ընդգրկված դեղերի համար պետությանկողմից փոխհատուցման համակարգի կարգավորումը հստակեցնելու և ընթացակարգերներդնելու, Հիմնական դեղերի ցանկի պարտադիր վերանայման չափորոշիչները ևպարբերականությունը սահմանելու, հիվանդներին և բուժաշխատողներին՝ իրենցիրավունքների մասին հասցեական իրազեկմանան և բողոքարկման մեխանիզմներ ներդնելու,առողջապահության մասնագետների և հիվանդների համար դեղերի էլեկտրոնայինտեղեկատվական համակարգեր ստեղծելու միջոցով.• Ապահովել մարդասիրական օգնության շրջանակներում դեղերի ստացման, պահպանման ևբաշխման թափանցիկությունը, հաշվետվողականությունն ու օրինականությունը.մարդասիրական խողովակներով ներկրվող դեղերի ստացման, պահպանման և բաշխմանընթացակարգերը հստակեցնելու, դրանց թափանցիկությունը բարձրացնելու, մարդասիրական267ë ÝáõÛÝ ï»ÕáõÙ:268ÐÐ §¸»Õ»ñÇ Ù³ëÇݦ ûñ»ÝùÁ, ÁݹáõÝí³Í 1998Ã, ÑáÏï»Ùµ»ñÇ 10-ÇÝ:2008.doc106

օգնության շժրջանակներում դեղերի ստացման, պահպանման և բաշխման նկատմամբպատշաճ վերահսկողություն սահմանելու, մարդասիրական օգնության շրջանակներումդեղաշրջանառության վերաբերյալ տեղեկատվական հոսքերի կարգավորման և այդ դեղերիվերաբաշխման հստակ մեխանիզմներ ներդնելու, մարդասիրական դեղեր տրամադրողկազմակերպությունների հետ իրականացվող գործառույթները համակարգող և պահանջարկնու մնացորդներն ուսումնասիրող պետական լիազոր մարմնի իրավասություններըսահմանելու, դեղերի գովազդի շարունակական դիտարկումն ապահովելու ևվերահսկողությունը խստացնելու միջոցով.• Ապահովել ներհիվանդանոցային դեղաշրջանառության թափանցիկությունը,հաշվետվողականությունն ու օրինականությունը. դեղաբուժության օպտիմալ սխեմաներ ևդրանց կիրառման նկատմամբ մասնագիտական վերահսկողություն սահմանելու,հիվանդանոցային բուժհաստատություններում ծախսային առաջնահերթություններիպահպանման նկատմամբ վերահսկողությունը խստացնելու, հիվանդանոցայինբուժհաստատություններում դեղորայքի չտրամադրման դեպքում պայմանագրայինհիմունքներով սահմանված ֆինանսական պատժամիջոցները վերանայելու, վճարովիսկզբունքով իրականացվող բուժօգնության գնի մեջ դեղորայքային ծախսերի պարտադիրներառում և դրա նկատմամբ վերահսկողություն սահմանելու, հիվանդանոցայինդեղաթերապևտիկ կոմիտեների գործունեության ընթացակարգերի հստակեցման, դրանցգործունեության հանդեպ արտաքին վերահսկողություն սահմանելու միջոցով։• Ապահովել դեղերի ոչնչացման գործընթացի օրինականությունը. ժամկետանց և օգտագործմանհամար ոչ պիտանի դեղերի անվտանգ ոչնչացման կարգ սահմանելու, դրա կիրարկմանհանդեպ վերահսկողություն սահմանելու և կարգի խախտումների համարպատասխանատվություն սահմանելու միջոցով.349. Պետության կողմից երաշխավորված անվճար բժշկական օգնության և սպասարկմանշրջանակներում հանրապետության ամբողջ տարածքում բնակչության բոլոր խմբերի համարերաշխավորվում է արտահիվանդանոցային անհետաձգելի շտապ բուժօգնություն ևհոսպիտալացում՝ ընդհանուր բժշկական (գծային), ֆելդշերական բրիգադաների, ինչպես նաևսանիտարական ավիացիայի կանչերի միջոցով։ Օրենսդրորեն կագավորված է շտապ բժշկականօգնության կայանի (բաժանմունքի) ֆինանսավորումը 269 ։350. Շտապ բժշկական օգնության կանչերի ընդհանուր թվաքանակը հանրապետությունում 2006թ.-ինկազմել է 359,789 կանչ, որոնք իրականացվել են Հայաստանի հանրապետության տարածքումգործող 61 շտապօգնության կայանների (բաժանմունքների) միջոցով 270 ։ Երևանիքաղաքապետարանի «Շտապբուժօգնություն» ՊՓԲԸ-ն ամենօրյա աշխատանքայինհերթապահության գրաֆիկում ընդգրկված է 37 բրիգադ, այդ թվում՝ 18 ընդհանուր պրոֆիլի, 17մասնագիտացված, 2 բուժակային բրիգադ 271 ։ Երևան քաղաքի կանչերի ընդհանուր թիվը 2007թ.-ինկազմել է 154,987 կանչ՝ 2005թ-ի 148,560 կանչի համեմատ և այդ ժամանակահատվածում աճել է4,3%-ով։ Իրականացված կանչերից հոսպիտալացման ելքով են ավարտվել 2005թ-ին` 11.5%-ը, իսկ2007թ-ին`12.3%-ը։ Իրականացված կանչերի կառուցվածքն ըստ հիմնական հիվանդություններիհետևյալն է. սրտային 30.3%, նյարդային 18.8%, շնչառական 8.8%, այլ 42.1%։351. Պետությունը, շտապ բժշկական օգնության դիմաց փոխհատուցումը կատարում է յուրաքանչյուրտարվա ՀՀ պետական բյուջեով նախատեսված գումարներից։ Պետության կողմից երաշխավորվածանվճար շտապ բժշկական օգնության կայանների (բաժանմունքների) ֆինանսավորման բազայինծավալները որոշվում են ըստ տարածաշրջանների մեկ բնակչի հաշվով միջինացված մեծության ևտվյալ շտապ բժշկական օգնության կայանի (բաժանմունքի) սպասարկման տարածքում մշտականբնակվող անձանց թվի արտադրյալով։ Շտապօգնության ծառայության ծախսերը փոխհատուցվումեն փաստացի կանչերի դիմաց նախարարի կողմից սահմանված՝ ընդհանուր պրոֆիլի,մասնագիտացված և ֆելդշերական կանչերի համար սահմանված դիֆերենցված գներով, որըսահմանափակված է ազգաբնակչության թվով` հաշվարկված հաստատագրված գումարով։ Շտապ269§ä»ïáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó »ñ³ß˳íáñí³Í ³Ýí׳ñ µÅßÏ³Ï³Ý û·ÝáõÃÛ³Ý ëå³ë³ñÏÙ³Ý Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2004Ã.Ù³ñïÇ 4-Ç ÃÇí 318 -Ü áñáßáõÙ:270ÐÐ ²Ü ²éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý ³½·³ÛÇÝ ÇÝëïÇïáõïÇ ï»Õ»Ï³ïí³Ï³Ý í»ñÉáõÍ³Ï³Ý Ï»ÝïñáÝÇ íÇ׳ϳ·ñ³Ï³Ý ïíÛ³ÉÝ»ñ:271§Þï³åµáõÅû·ÝáõÃÛáõݦ äö´À 2007Ã. ѳßí»ïíáõÃÛáõÝ:2008.doc107

բժշկական օգնության մեկ կանչի համար սահմանված գինն իրատեսական չէ և չունի իրականտնտեսագիտական դասակարգում` ուղղված իրական կարիքների ծախսային ծածկույթիապահովմանը, որը հաճախ փոխհատուցվում է բնակչության կողմից կատարվող ոչպաշտոնական վճարումների միջոցով։352. Հատկանշական է, որ առողջապահության բյուջեն 2000-2008թթ. աճել է շուրջ յոթ անգամ սակայնշտապ բժշկական օգնության ծրագրով նախատեսված գումարները գրեթե չեն աճել։ Կանչերիթվաքանակի տարեցտարի ավելացման պարագայում հատկացվող ֆինանսական միջոցների չնչինաճը հնարավորություն չի տալիս ապահովել շտապ բուժօգնության համակարգի արդյունավետկառավարումը։ Վճարովի սկզբունքով իրականացվող ծառայությունների ցածր սակագներիհետևանքով պաշտոնական վճարումներից ձևավորվող մուտքերը չնչին են՝ տարեկան շուրջ 2%ընդհանուր ֆինանսական մուտքերի մեջ։ Նման պարագայում ոչ պաշտոնական վճարները աճիմիտում ունեն։353. 2008թ-ին շտապ բժշկական օգնության մեկ կանչի համար սահմանված գինը Երևան քաղաքիհամար միջինում 5,000 դրամը գրեթե փոփոխություն չի կրել։ Երևան քաղաքի իրենցկառուցվածքում շտապ բժշկական օգնության ծառայություն ունեցող թվով երեքբուժհաստատություններում 272 շտաբ բուժօգնության ծառայությունների գինը կազմում է շուրջ10,000 դրամ կամ պետականորեն սահմանված գնի կրկնակին։ Ընդ որում նշված երեքբուժհաստատություններում շտապօգնության ծառայության համար պետական պատվերիբացակայության պայմաններում կանչերն իրականացվում են բացառապես վճարովի սկզբունքով։Այսպիսով,պետականորեն սահմանված ցածր գները և իրականացված ծախսերի փոխհատուցմանցածր մակարդակը, լրջորեն խոչնդոտում են համակարգի զարգացմանը և նպաստում են ոչպաշտոնական վճարների տարածմանը։354. Սահմանափակ բյուջեի շրջանակներից դուրս իրականացված կանչերը որոշակի ռիսկի տոկոսը(5%) գերազանցելու դեպքում պետության կողմից չեն ֆինանսավորվում, ինչը հանգեցնում էպետական միջոցների անարդյունավետ օգտագործման և ոչ պաշտոնական հնարավորվճարումների ռիսկայնության բարձրացման, իսկ ցածր կատարողականի դեպքում`պայմանագրային ծավալներին համապատասխանեցնելու նպատակով մեծացնում փաստացիկանչերի հնարավոր հավելագրումների ռիսկը։ Պետպատվերով իրականացվող մեկ կանչիհամար սահմանված արժեքի ավելացմանը զուգընթաց սահմանփակ բյուջեի համապատասխանաճը չապահովելը, հանգեցնում է պետպատվերով փոխհատուցվող շտապօգնության կանչերիթվաքանակի նվազման (սահմանափակ բյուջե/սահմանված գին = կանչերի թվաքանակ), ինչըբնակչության կողմից կատարվող կանչերի անընդհատ աճի պարագայում, հանգեցնում է ոչպաշտոնական վճարումների տարածմանը։355. Շտապ բժշկական օգնության կայանը (բաժանմունքը) իր միջոցների հաշվին, առանց լրացուցիչֆինանսավորման նաև ապահովում է՝ անմիջապես շտապ օգնության կայան (բաժանմունք) դիմածբոլոր հիվանդների անհետաձգելի բժշկական օգնությունը։ Այստեղ իրականացվող ծախսերըհաճախ փոխհատուցվում են բնակչության կողմից ոչ պաշտոնական վճարումների ձևով։356. Շտապ բժշկական օգնության կայանը (բաժանմունքը) հիվանդներին հոսպիտալացնում էբնակչության սոցիալապես անապահով և առանձին (հատուկ) խմբերում ընդգրկված,հիվանդանոցային բուժօգնության կարիք ունեցող անձանց` անկախ ախտորոշումից, ինչպես նաևբնակչության սոցիալապես անապահով և առանձին (հատուկ) խմբերում չընդգրկված անձանց՝անհետաձգելի բժշկական օգնություն պահանջող հիվանդությունների և վիճակների դեպքերում 273 ։Այդուհանդերձ, համապատասխան հիվանդությունները և վիճակները հստակ կերպովսահմանված չեն և հայեցողական որոշումների և տարընթերցումների լայն դաշտ են ստեղծում։Ավելին, կանչերի շուրջ 40%-ը կատարում են քրոնիկ հիվանդները, որոնք հաշվառված ենպոլիկլինիկաներում։ Նման հիվանդների հսկողությունն ու բուժումը պետք է իրականացվիպոլիկլինիկական կանչերի և ակտիվ այցերի միջոցով։272§²ñÙ»Ýdz ´Î¦ äö´À, §¾ñ»µáõÝÇ ´Î¦ äö´À ¨ §ê. ñÇ·áñ Éáõë³íáñÇ㠴Φ äö´À273ÐÐ ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý Ý³Ë³ñ³ñÇ Ññ³Ù³Ýáí ѳëï³ïí³Í §ä»ïáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó »ñ³ß˳íáñí³Í ³Ýí׳ñ ÑÇí³Ý¹³Ýáó³ÛÇݵÅßÏ³Ï³Ý û·ÝáõÃÛáõÝ å³Ñ³ÝçáÕ ÑÇí³Ý¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ íÇ׳ÏÝ»ñÇ ó³ÝÏǦ2008.doc108

357. Այսպիսով արտահիվանդանոցային անհետաձգելի շտապ բուժօգնության և հոսպիտալացման՝թափանցիկության, հաշվետվողականության և օրինականության ապահովման նպատակովանհրաժեշտ է.• Ապահովել շտապ բժշկական օգնության ծրագրի պատշաճ ֆինանսավորումը. պետականպատվերով իրականացվող շտապ բժշկական օգնության կանչերի համար սահմանված գներիհիմնավորվածությունը բարձրացնելու, անմիջապես շտապ օգնության կայան (բաժանմունք)դիմած բոլոր հիվանդների անհետաձգելի բժշկական օգնությունը փաստացի կատարվածայցերի հիման վրա պետականորեն փոխհատուցելու միջոցով.• Բարձրացնել շտապ բժշկական օգնության համակարգի արդյունավետությունը,թափանցիկությունն ու հաշվետվողականությունը. շտապօգնության կանչերի սպասարկմանգծով պետական պատվերը կառուցվածքում շտապօգնության ծառայություն ունեցողբժշկական հաստատություններում տեղադրելու, պետական պատվերի կատարողականինկատմամբ խիստ վերահսկողություն սահմանելու, շտապօգնության վճարովիգործունեությունը կարգավորելու և համապխատասխան ընթացակարգեր ներդնելու,ֆինանսական գործառույթների նկատմամբ վերահսկողությունը խստացնելու, գոյացածհասույթի բաշխման առաջնահերթության սկզբունքներ սահմանելու, բողոքարկման ևքաղաքացիների բողոքներին արձագանքման մեխանիզմներ ներդնելու և դրանց մասինբնակչությանն իրազեկելու, շտապօգնության ծառայությունից բնակչությանբավարարվածության աստիճանը հարցումների միջոցով գնահատելու միջոցով։358. Ամբուլատոր-պոլիկլինիկական (ԱԱՊ) համակարգում սկսած 2006թ. հունվարի 1-ից բնակչությանբոլոր խավերի բժշկական օգնությունը և սպասարկումն ամբողջությամբ մատուցվում է պետականպատվերի շրջանակներում 274 ։ Պետական ֆինանսավորման սկզբունքը` ԱԱՊ համակարգումիրականացվում է ըստ բնաչության թվի 275 ։ ԱԱՊ համակարգի ֆինանսավորումը որպես գերակաուղղություն, բյուջեի ծախսերում ունի առաջանցիկ աճի տեմպ։ Այդուհանդերձ, ամբուլատորպոլիկլինիկականօղակում բժշկական օգնության մատչելիությունը էականորեն չի բարելավվել։ԱԱՊ օղակում առկա են բուժօգնության դիմաց ոչ պաշտոնական վճարումների ռսիկեր,հատկապես` որակյալ բուժօգնություն ստանալու ակնկալիքով։ Ընդ որում ԱԱՊ բժշկիվարձատրության ներկա սկզբունքը` ըստ հավաքագրված կամ կցագրված բնակչության թվի`անկախ նրա մատուցած ծառայությունների ծավալից և որակից, լուրջ հակասություններ ևկոռուպցիոն ռիսկեր է ծնում, արգելակելով ԱԱՊ համակարգի զարգացումը։359. ԱԱՊ համակարգում ընթանում է ամբուլատորիաների միացումը տարածաշրջանայինպոլիկլինիկաներին, պոլիկլինիկաների միացում հիվանդանոցին, նեղ մասնագետների ինտեգրումհիվանդանոցին։ ԱԱՊ համակարգում ինքնուրույն իրավաբանական անձի կարգավիճակով մնումեն միայն Համաշխարհային բանկի ծրագրով կառուցված կամ վերանորոգված ընտանեկանբժիշկների գրասենյակները։ Այդուհանդերձ, պոլիկլինիկաները հիվանդանոցային համակարգինմիացնելը էական կոռուպցիոն ռիսկեր է կրում։ Մասնավորապես, պոլիկլինիկաների տնօրեններըհիվանդներին ամբուլատոր բուժում տրամադրելու կամ հիվանդանոց ուղեգրելու հարցը որոշելիս,հնարավորություն ունեն առաջնորդվելու ոչ թե կանխարգելման սկզբունքից, այլ հիվանդանոցիշահերից, միավորման տնօրենի պարտադրանքից և հայեցողությունից` խախտելով պացիենտիժամանակին և արդյունավետ բուժօգնություն ստանալու իրավունքը։360. ԱԱՊ համակարգում դիտարկման 276 արդյունքների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ անվճար կամարտոնյալ պայմաններով դեղերի հատկացումը կարգավորող հիմնական փաստաթղթում 277 առկաբաց թողումներն ու թերությունները կոռուպցիոն ռիսկեր են պարունակում։ Առողջապահությանբյուջեով հաստատված ֆինանսական միջոցների ոչ ռիթմիկ ֆինանսավորման հետևանքով274ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2004 Ãí³Ï³ÝÇ Ù³ñïÇ 4-Ç §ä»ïáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó »ñ³ß˳íáñí³Í ³Ýí׳ñ µÅßÏ³Ï³Ý û•ÝáõÃÛ³Ý ¨ëå³ë³ñÏÙ³Ý Ù³ëÇݦ ÃÇí 318-Ü áñáßÙ³Ý275ÐÐ ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý Ý³Ë³ñ³ñáõÃÛ³Ý 29.12.2007à §²Ùµáõɳïáñ-åáÉÇÏÉÇÝÇÏ³Ï³Ý µÅßÏ³Ï³Ý Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñǵáõųÝÓݳϳ½ÙÇ í³ñÓ³ïñÙ³Ý ã³÷áñáßÇãÝ»ñÇ Ñ³ëï³ïÙ³Ý Ù³ëÇݦ ÃÇí 1983-² Ññ³Ù³Ý.276§ø³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý Ñ³ë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ÛÝù³ÛÇÝ ËÙµ»ñÇ ÏáÕÙÇó ÐÐ ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý ¨ ÏñÃáõÃÛ³Ý áÉáñïÝ»ñáõÙѳϳÏáéáõåóÇáÝ Ù³ëݳÏó³ÛÇÝ ÙáÝÇïáñÇÝ·Ç ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñǦ 2007Ã. ³Ù÷á÷ ѳßí»ïíáõÃÛÝáõÝ27727.01.2005Ã. ÐÐ ²Ü ÃÇí 74-Ý Ññ³Ù³Ý §²Ýí׳ñ ϳ٠³ñïáÝÛ³É å³ÛÙ³ÝÝ»ñáí ¹»Õ»ñÇ Ñ³ïϳóÙ³Ý Ï³ñ·Á ѳëï³ï»ÉáõÙ³ëÇݦ:2008.doc109

առաջանում են ՀՀ կառավարության որոշմամբ 278 սահմանված խոցելի խմբերի դեղորայքիօրինական պահանջների մերժման դեպքեր։361. Անվճար կամ արտոնյալ պայմաններով դեղերի ձեռք բերման համար ֆինանսականսահմանաքանակների հաշվարկման հիմքում ընկած է ոչ թե իրական կարիքը, այլ տարածքայինսպասարկվող մեկ բնակչի հաշվով ֆիքսված չհիմնավորված արժեք։ Բժշկի նշանակումները ՀՀհիմնական դեղերի ցանկին 279 համապատասխանեցնելու պահանջը ցանկի ներկա պահանջներինչբավարարելու պարագայում դեղորայքի օրինական պահանջների մերժման հիմնական պատճառնէ։362. Այսպիսով ամբուլատոր-պոլիկլինիկական համակարգում կոռուպցիոն ռիսկերի կրճատմաննպատակով անհրաժեշտ է.• Բարձրացնել ամբուլատոր-պոլիկլինիկական բժշակական հաստատություններիգործունեության թափանցիկությունը, հաշվետվողականությունը և օրինականությունը.հիվանդներին պոլիկլինիկաներից ստացիոնար բուժհաստատություններ անհարկիուղեգրումների նկատմամբ վերահսկողությունը խստացնելու, բուժհաստատություններումիրականացվող հետազոտությունների համար գնվող ռեակտիվների, ժապավենների և այլպարագաների ծավալների նկատմամբ պատշաճ վերահսկողություն սահմանելու, անվճարկամ արտոնյալ պայմաններով դեղերի ձեռք բերման համար անհրաժեշտ ֆինանսականսահմանաքանակների հաշվարկման և դեղորայքի բաշխման ընթացակարգերը հստակեցնելու,անվճար կամ արտոնյալ պայմաններով դեղերի հատկացումը պայմանագրային սկզբունքովաշխատող լիցենզավորված դեղատների միջոցով իրականացնելու, առողջության առաջնայինպահպանման մակարդակում բուժօգնության որակի կառավարման և բարելավման մեթոդներսահմանելու, ապացուցողական բժշկության վրա հիմնված կլինիկական ուղեցույցեր ևչափորոշիչներ ներդնելու, որակի բարելավման գործընթացի և արդյունքների շարունակականստուգազննման և մոնիտորինգի մեխանիզմներ ներդնելու, ԱԱՊ համակարգում ընտանեկանբժշկի և նեղ մասնագետների աշխատավարձի հաշվարկումը մատուցած ծառայություններիորակի և բուժման արդյունքի գնահատման և կատարողականի վրա հիմնվածֆինանսավորման ու խրախուսական վարձատրության համակարգերի հետ կապելու,բժշկական ծառայությունների իրական ինքնարժեքի հիման վրա բուժծառայություններիիրատեսական գներ սահմանելու միջոցով։Հիգիենիկ և հակահամաճարակային ծառայություն.363. ՀՀ առողջապահության նախարարության կազմում գործողՀայաստանի Հանրապետությանպետական հիգիենիկ և հակահամաճարակային տեսչությունը իրականացնում է վերահսկողականգործառույթներ և կիրառում պատասխանատվության միջոցներ Հայաստանի Հանրապետությանբնակչության սանիտարահամաճարակային անվտանգության ապահովման բնագավառում`հանդես գալով Հայաստանի Հանրապետության անունից։364. Վերահսկողության իրականացման ընթացքում հաճախ գործող նորմատիվներինանհամապատասխանության և/կամ սանիտարահամաճարակաբանական անվտանգությանապահովմանն ուղղված միջոցառումների չկատարման կամ թերի կատարման պարագայում,ստուգող մարմնի գործունեության հաշվետվողականության մեխանիզմների անկատարությունը ևցածր թափանցիկությունը կոռուպցիոն ռիսկեր են ծնում։ Դեռևս ընդունված չեն բնակչությանսանիտարա-համաճարակային անվտանգության ապահովման օրենսդրական պահանջների 280իրականացման համար անհրաժեշտ ընթացակարգերը։ Ծառայությունն առավելապես զբաղվում էընթացիկ վերահսկողության գործունեությամբ` ի վնաս կանխարգելիչ, վերլուծական և նորմատիվբնույթի աշխատանքների։ Սանիտարական գրքույկների առկայության և պատշաճ մակարդակովբժշկական զննության կատարման նկատմամբ իրականացվող վերահսկողությանթափանցիկությունը և հաշվետվողականությունը մնում են անբավարար։27823.11.2006Ã. ÃÇí 1717-Ý ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý áñáßáõÙ §²Ýí׳ñ ϳ٠³ñïáÝÛ³É å³ÛÙ³ÝÝ»ñáí ¹»Õ»ñ Ó»éù µ»ñ»ÉáõÇñ³íáõÝù áõÝ»óáÕ µÝ³ÏãáõÃÛ³Ý ëáóÇ³É³Ï³Ý ËÙµ»ñÇ ¨ ÑÇí³Ý¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ ó³ÝÏÁ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇÝ:27928.12.2004Ã. ÐÐ ²Ü ÃÇí 1325-Ý Ññ³Ù³Ýáí ѳëï³ïí³Í ÐÐ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ¹»Õ»ñÇ ó³ÝÏ280§ÐÐ µÝ³ÏãáõÃÛ³Ý ë³ÝÇï³ñ³-ѳٳ׳ñ³Ï³ÛÇÝ ³Ýíï³Ý·áõÃÛ³Ý ³å³ÑáíÙ³Ý Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»Ýù2008.doc110

365. Այսպիսով հիգիենիկ և հակահամաճարակային ծառայության համակարգում կոռուպցիոն ռիսկերիկրճատման նպատակով անհրաժեշտ է.• Բարձրացնել հիգիենիկ և հակահամաճարակային ծառայության գործունեությանթափանցիկությունը, հաշվետվողականությունը և օրինականությունը. հիգիենիկ ևհակահամաճարակային ոլորտում պետական վերահսկողության ծավալների կրճատման,տնտեսվարող սուբյեկտներում ներքին վերահսկողության համակարգի կատարելագործման,հանրային առողջության անվտանգության բնագավառում գործունեություն իրականացնողսուբյեկտների ակրեդիտացման համակարգ ներդնելու, հանրային առողջությանանվտանգության բնագավառում գործունեություն իրականացնող սուբյեկտներումաշխատողների անձնական սանիտարական գրքույկների առկայության և պատշաճմակարդակով բժշկական զննությունների կատարման նկատմամբ իրականացվողվերահսկողությունը խստացնելու և վերահսկողական գործառույթների թափանցիկությունն ուհաշվետվողականությունը երաշխավորող ընթացակարգեր սահմանելու միջոցով։4.7 Դատական համակարգ366. Դատական համակարգում կոռուպցիայի դեմ պայքարի արդյունավետությունն ապահովելուհամար անհրաժեշտ է համադրել պայքարի հետևյալ ուղղությունները. կոռուպցիոնհանցագործությունների լատենտայնության նվազեցումը, դատավարական ֆորմալընթացակարգերի պարզեցումը և դատարանների բեռնաթափումը, դատավորի գործունեությաննյութական և սոցիալական երաշխքների ամրապնդումը, և դատավորի պատասխանատվությանխստացումը, դատավորների շահերի բախման, եկամուտների և գույքի հայտարարագրումը ևԴատական կորպուսը որակյալ կադրերով համալրումը։367. Վարձատրության և նյութական երաշխիքների անհրաժեշտ ծավալի ապահովումը,քրեականացումը, ֆինանսական թափանցիկությունը, ծառայության բարեխղճությունը,կոռուպցիայի դեմ անհանդուրժողական վերաբերմունքի ձևավորմանն ուղղված մասնագիտականուսուցումը և այլն։368. Դատական իշխանության ոլորտում կոռուպցիայի դեմ պայքարի արդյունավետությունը կախված էկոռուպցիոն հանցագործությունների բացահայտման աստիճանից։ Այն ենթադրում է կոռուպցիայիքրեականացման կիրառումը կոռուպցիայի կանխարգելման գործում և կատարվածհանցագործությունների համար քրեական պատասխանատվության անխուսափելիությանսկզբունքի հետևողական իրականացումը։369. 2008թ. առաջին կիսամյակի համար կոռուպցիոն հանցագործությունների նախաքննության ևդատական քննության արդյունքների մասին հաշվետվության տվյալները վկայում են այն մասին,որ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 311-րդ (կաշառք ստանալը) հոդվածով դատարան ուղարկվել է 4 գործ,որոնցից երկուսը կասեցվել են հետախուզման և այլ հիմքերով։ Միաժամանակ, ակնհայտանարդար դատավճիռ, վճիռ կամ դատական այլ ակտ կայացնելու հանցակազմով (հոդված 352)որևէ գործով նախաքննություն և դատաքննություն չի կատարվել։ Գործերի սակավության հիմքումընկած հիմնական պատճառներից են, թերևս, կոռուպցիոն հանցագործությունների բարձրլատենտայնությունը և հետագա բացահայտման բարդությունը՝ ապացույցներիանբավարարության հետևանքով։ Մասնավորապես, կաշառք ստանալու և կաշառք տալուհանցագործությունների բացահայտման համար կիրառվող առկա մեխանիզմներիարդյունավետությունը բավարար ապացուցողական հիմքեր ձևավորելու համար սահմանափակ է։370. Հանցագործության մասին նախաքննության մարմիններին հայտնելը կարևոր նշանակություն ունիկաշառք տալու և կաշառք ստանալու հանցակազմի լատենտայնությունը նվազեցնելու առումով։Ներկայում, կաշառք տալու հանցագործություն կատարած անձի կողմից, որպես կաշառք դրամ,գույք, գույքի նկատմամբ իրավունք, արժեթղթեր կամ որևէ այլ առավելություն տրամադրելուց 281հետո այդ մասին իրավապահ մարմիններին հայտնելը ազատում է անձին քրեականպատասխանատվությունից որպես խրախուսման միջոց։ Կատարված հանցագործությունից հետոայդ մասին իրավապահ մարմնին հայտնելը վերջինիս հնարավորություն է տալիստեղեկատվություն հավաքել կատարված հանցագործության մասին, հարուցել քրեական գործ ևձեռք բերել հայտնողի ցուցմունքը։ Այդուհանդերձ, հանցագործության մասին հայտնելն ինքնին281ÐÐ øñ»³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùÇ 312-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 1-ÇÝ Ù³ë:2008.doc111

բավարար հիմքեր չի ստեղծում հանցագործության բացահայտման համար ապացույցների ձեռքբերման գրեթե անհնարին լինելու պատճառով և իր նպատակին լիարժեք չի ծառայում։ Մինչդեռքրեական պատասխանատվությունից ազատելը կնպաստի կոռուպցիոն հանցագործություններիբացահայտման արդյունավետության բարձրացմանը հետևյալ երկու պայմաններիմիաժամանակյա առկայության դեպքում. (ա) անձը կատարել է ՀՀ քրեական օրենսգրքի 312-րդհոդվածի առաջին մասով նախատեսված արարքը՝ պաշտոնատար անձին անձամբ կամ միջնորդիմիջոցով նրա կամ այլ անձի համար դրամ, գույք, գույքի նկատմամբ իրավունք, արժեթղթեր կամորևէ այլ առավելություն խոuտանալու կամ առաջարկելու ձևով, և (բ) այդպիսի խոստումից կամառաջարկից հետո անձը այդ մասին հայտնել է քրեական հետապնդման մարմիններին և ապահամագործակցել է նրանց հետ՝ հանձնելով կաշառքի առարկան կաշառք տալու նմանակումօպերատիվ-հետախուզական միջոցառման շրջանակներում։ Այսպիսով, խրախուսման առկաեղանակները վերանայման կարիք ունեն։371. Դատավորի կողմից կաշառք ստանալու հանցագործության բացահայտման աստիճանըբարձրացնելուն ուղղված մեկ այլ արդյունավետ միջոց են օպերատիվ-հետախուզականգործունեության շրջանակներում իրականացվող միջոցառումները, հատկապես՝ օպերատիվփորձարարությունը։ Միաժամանակ, օպերատիվ փորձարարության և կաշառքի պրովոկացիայիդեպքերը սահմանազատող և օպերատիվ փորձարարության օրենքով նախատեսված պայմաններիխստագույն պահպանմամբ իրականացումը երաշխավորող օրենսդրական կարգավորումը հստակչէ։ ՀՀ քրեական օրենսգրքով նախատեսված կաշառքի պրովոկացիայի հանցակազմըմիջազգայնորեն ընդունված մոտեցումներին համապատասխան վերանայման կարիք է զգում։Օրենսդրական կարգավորման անհստակությունը նպաստավոր պայմաններ է ստեղծում նաևօպերատիվ մարմինների աշխատակիցների կողմից հայեցողական որոշումներ կայացնելուհամար և բարձրացնում է կոռուպցիոն ռիսկերն օպերատիվ-հետախուզական գործունեությանոլորտում։ Հստակ կարգավորման կարիք են զգում օպերատիվ փորձարարության և կաշառք տալունմանակման որպես օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումների իրականացման պայմանները։Միաժամանակ, միջազգային լավագույն փորձը հնարավորություն է ընձեռում կրճատելօպերատիվ մարմինների աշխատակիցների կողմից հայեցողական որոշումների կայացումըհամապատասխան կարգավորման միջոցով։372. Դրա հետ մեկտեղ՝ կաշառք ստանալու հանցագործության բացահայտմանն ուղղված այնգործողությունները, որոնք կարող են կատարվել օպերատիվ-հետախուզական գործունեությանիրականացնելու իրավասությամբ չօժտված անձանց կողմից, պետք է բացառվեն։ Այս առումով,հարկ է նշել, որ կաշառք ստանալու նմանակման իրավական հետևանքների օրենսդրականկարգավորումը կարիք ունի կատարելագործման։373. Վերջապես, հարկ է նշել, որ կոռուպցիոն հանցագործությունների վերաբերյալ գործերով որպեսվկա առավելապես հանդես են գալիս կաշառք տալու կամ կաշառքի միջնորդության հանցակազմիհատկանիշները պարունակող արարք կատարած անձինք։ Որոշ դեպքերում վկա և հետևաբար՝ապացուցման աղբյուր կարող են հանդիսանալ նաև այլ անձինք (օրինակ, դատականծառայողները)։ Վերջիններիս ցուցմունքները կարող են մեծ նշանակություն ունենալ կոռուպցիոնհանցագործությունների արդյունավետ բացահայտման և դատական քննության համար։Այդուհանդերձ, վկաների պաշտպանության համարժեք մեխանիզմների բացակայությանպայմաններում ապացույցի այս աղբյուրը դառնում է գրեթե անմատչելի քրեական գործիբացահայտման ընթացքում։374. Դատավարական ֆորմալ ընթացակարգերի պարզեցումը և դատարանների բեռնաթափումըդատարաններում կոռուպցիոն ռիսկերի կրճատման առավել կարևոր միջոց է։ Դատաիրավականբարեփոխումների երկրորդ փուլում հիմնավորվեց և հատկապես կարևորվեց դատարաններըգործերից բեռնաթափելու անհրաժեշտությունը վեճերի լուծման այլընտրանքային միջոցներկիրառելու ճանապարհով։ Հաշտարարության դատավարական պարտադիր ընթացակարգերիսահմանումը՝ որպես հակակոռուպցիոն միջոցառում, նախատեսվել է նաև ՀայաստանիՀանրապետության դատական համակարգի հակակոռուպցիոն ռազմավարության ծրագրով 282 ։282гëï³ïí»É ¿ ÐÐ ¸ÜÊ §Ð³Û³ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý ¹³ï³Ï³Ý ѳٳϳñ·Ç ѳϳÏáéáõåóÇáÝ é³½Ù³í³ñáõÃÛ³ÝÍñ³·ñÇ Ý³Ë³·ÍÇÝ Ñ³í³ÝáõÃÛáõÝ ï³Éáõ Ù³ëÇݦ 2006Ã. ÷»ïñí³ñÇ 21-Ç ÃÇí 92 áñáßٳٵ (II µ³ÅÝÇ ´ «Ýóµ³ÅÝÇ 4-ñ¹Ï»ïáí):2008.doc112

375. Վեճերի լուծման այլընտրանքային միջոցների շարքում միջազգային չափորոշիչներինհամապատասխան օրենսդրական կարգավորման ենթարկվեց արբիտրաժը. 2006 թ. դեկտեմբերի25-ին ընդունվեց «Առևտրային արբիտրաժի մասին» ՀՀ օրենքը, որը հնարավորություն վերապահեցկողմերին փոխադարձ համաձայնությամբ առևտրային իրավահարաբերություններից բխող վեճըհանձնելու արբիտրաժ։ Մյուս այլընտրանքային միջոցները, հատկապես՝ հաշտարարությունը(մեդիացիան), դեռևս օրենսդրորեն կարգավորված չեն և չեն կիրառվում ՀայաստանիՀանրապետությունում։376. Միաժամանակ, հստակ չեն «Առևտրային արբիտրաժի մասին» ՀՀ օրենքի և ՀՀ քաղաքացիականդատավարության օրենսգրքի որոշ դրույթներ։ Այսպես, ՀՀ քաղաքացիական դատավարությանօրենսգրքի 18-րդ հոդվածը հնարավորություն է տալիս արբիտրաժային տրիբունալի լուծմանըհանձնել քաղաքացիական դատավարության կանոններով դատարանին ընդդատյա բոլոր վեճերը,մինչդեռ «Առևտրային արբիտրաժի մասին» ՀՀ օրենքում «առևտրային բնույթիհարաբերություններե եզրույթը հստակեցման կարիք է զգում։377. Վեճերի լուծման այլընտրանքային միջոցների կիրառման ընդլայնումը մասնավորիրավահարաբերությունների այլ ոլորտներում ևս (օրինակ, արբիտրաժ աշխատանքային,ընտանեկան որոշ իրավահարաբերություններից բխող վեճերով), ինչպես նաև հանրայինիրավունքի որոշ ոլորտներում (մեդիացիա քրեական գործերով) էականորեն կնպաստեր այդկատեգորիայի գործերով ֆորմալ դատավարական ընթացակարգերի բացառմանը կամ գոյությունունեցող դատավարական ընթացակարգերի պարզեցմանը, ինչը կհանգեցնի կոռուպցիոն ռիսկերիկրճատման։378. Դատավորի գործունեության նյութական և սոցիալական երաշխքները դատավորիանկողմնակալությունը և նրա կողմից բացառապես օրենքի հիման վրա արդարադատությանիրականացումն ապահովող մեխանիզմի կարևորագույն տարրերն են։379. Դատավորի աշխատավարձը հատուցում է ոչ միայն նրա կողմից իրականացվող մասնագիտականգործունեության՝ դատական իշխանության իրականացման, այլև այն սահմանափակումներիդիմաց, որոնց ենթարկվում է դատավորն իր աշխատանքում։ Աշխատավարձը՝ որպես դատավորիգործունեության նյութական երաշխիք, պետք է համաչափ լինի այն սահմանափակումների բեռին,որոնք կրում է դատավորը, և որոնք զգալիորեն գերազանցում են այլ պետական ծառայողներիհամար նախատեսված սահմանափակումները։ Միաժամանակ, պետք է նշել, որ օրենքով ևդատավորի վարքագծի կանոններով նախատեսված սահմանափակումները նույն ծավալը ունենառաջին ատյանի, վերաքննիչ և վճռաբեկ դատարանների դատավորների համար։ Տարբերությունըկարող է լինել ոչ էական և պայմանավորված լինել միայն տարբեր ատյանների դատավորներիլիազորությունների ծավալի տարբերությամբ։380. 2007թ. փետրվարի 21-ին ընդունվեց ՀՀ դատական օրենսգիրքը, որի 11-րդ գլուխը համալիրկարգավորման է ենթարկում դատավորի աշխատավարձի, հավելավճարների ամենամյաարձակուրդի, կրթական ծրագրերին մասնակցելու հնարավորության, գործուղման ծախսերիհատուցման հարցերը։ Այդուհանդերձ, դատավորների աշխատավարձերի մակարադակըՀայաստանի Հանրապետությունում շարունակում է մնալ ոչ համարժեք։ Այսպես,. եթե 2003թվականի հուլիսի 1-ից մինչև այժմ նվազագույն ամսական աշխատավարձն ավելացել է հինգանգամ, իսկ քաղաքացիական ծառայողների աշխատավարձի բազային դրույքաչափըկրկնապատկվել է, ապա ընդհանուր իրավասության առաջին ատյանի դատավորի պաշտոնայինդրույքաչափը նույն ժամանակահատվածում չի փոփոխվել և կազմում է 220,000 ՀՀ դրամ։2008.doc113

Աշխատավարձի դրույքաչափերի համեմատություն250,000200,000Բազային դրույքաչափ150,000100,00050,000-2003 2004 2005 2006 2007 2008ՏարեթիվՆվազագույն աշխատավարձ Քաղաքացիական ծառայողներ Հարկային և մաքսային ծառայողներ Դատավորներ381. Ներպետական սոցիալ-տնտեսական զարգացմանը զուգահեռ դատավորի աշխատավարձի չափիվերանայում, փաստորեն, տեղի չի ունեցել, մինչդեռ դատավորի պաշտոնականպարտականությունների, սահմանափակումների և վարձատրության համաչափության հարցըհատուկ ուշադրության կարիք ունի։382. Մյուս կողմից, ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ Հայաստանի Հանրապետությունումդատավորների աշխատավարձերի ավելի ցածր է, քան Արևելյան Եվրոպայի, մերձբալթյանպետությունների և ԱՊՀ այլ մի շարք պետությունների դատավորների աշխատավարձերը՝համեմատած Հայաստանում բնակչության թվի համեմատ դատավորների քանակի ևծանրաբեռնվածության հետ։383. 2009–2011թթ. պետական միջնաժամկետ ծախuերի ծրագրով 283 ընդհանուր իրավասությանդատարանի դատավորի պաշտոնային դրույքաչափը վերահաշվարկվել է 750 000 ՀՀ դրամ, իսկմասնագիտացված, վերաքննիչ և վճռաբեկ դատարանների դատավորների աշխատավարձերը, ՀՀդատական օրենսգրքի 75-րդ հոդվածի համաձայն, կազմելու են համամասնորեն 15; 30 և 50տոկոսով ավելի։384. Միաժամանակ, նյութական և սոցիալական երաշխքների բարելովումը պետք է զուգակցվիդատական իշխանություն իրականացնելիս թույլ տված խախտումների համարպատասխանատվության խստացմամբ։ Պատասխանատվությունը կոռուպցիոն ռիսկերինվազեցման համատեքստում դրսևորվում է հետևյալ հիմնական ուղղություններով. դատավորիկողմից կաշառք ստանալու համար քրեական պատասխանատվություն, դատավորի կողմիցշահադիտական կամ անձնական այլ դրդումներով ակնհայտ անարդար դատավճիռ, վճիռ կամդատական այլ ակտ կայացնելու համար քրեական պատասխանատվություն 284 ,պատասխանատվություն դատավորի կողմից օրենքով իր վրա դրված այնպիսիպարտականություններ չկատարելու համար, որոնք նպաստում են կոռուպցիայի դեպքերիբացահայտմանն ու կանխարգելմանը։385. Դատական իշխանության իրականացմանն ապօրինի միջամտությունը դատական համակարգումկոռուպցիոն ռիսկերի դրսևորման առավել նպաստավոր պայմաններ ստեղծող և հաճախ283гëï³ïí»É ¿ 2008Ã. ÑáõÉÇëÇ 3-Ç ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý ÃÇí 704-Ü áñáßٳٵ:284γ߳éù ëï³Ý³ÉÁ ¨ ߳ѳ¹Çï³Ï³Ý ϳ٠³ÝÓÝ³Ï³Ý ³ÛÉ ¹ñ¹áõÙÝ»ñáí ³ÏÝѳÛï ³Ý³ñ¹³ñ ¹³ï³í×Çé, í×Çé ϳ٠³Ûɹ³ï³Ï³Ý ³Ïï ϳ۳óÝ»ÉÁ ùÝݳñÏí»É «Ý ÏáéáõåódzÛÇ ùñ»³Ï³Ý³óÙ³Ý Ñ³Ù³ï»ùëïáõÙ (ÉáõË 3, ¿ç…):2008.doc114

հանդիպող երևույթ է։ Դատավորը՝ որպես պաշտոնատար անձ, երբեմն այն միակ սուբյեկտն է, որըկարող է տեղեկատվություն տրամադրել այդպիսի միջամտության փորձի վերաբերյալ՝միջամտողին պատասխանատվության ենթարկելու նպատակով։386. Արդարադատության իրականացմանը օրենքով չնախատեսված միջամտության դեպքումմիջամտողը ենթակա է քրեական պատասխանատվության 285 . պատժվում է տուգանքով`նվազագույն աշխատավարձի երկուհարյուրապատիկից չորuհարյուրապատիկի չափով, կամկալանքով` մեկից երեք ամիu ժամկետով, կամ ազատազրկմամբ` առավելագույնը երկու տարիժամկետով։ Ընդ որում, նման միջամտությունն անձի կողմից իր պաշտոնեական դիրքնօգտագործելով կատարվելու դեպքում նախատեսվում է ավելի ծանր քրեականպատասխանատվություն. պատժվում է տուգանքով` նվազագույն աշխատավարձիերեքհարյուրապատիկից հինգհարյուրապատիկի չափով, կամ ազատազրկմամբ` առավելագույնըչորu տարի ժամկետով` որոշակի պաշտոններ զբաղեցնելու կամ որոշակի գործունեությամբզբաղվելու իրավունքից զրկելով` առավելագույնը երեք տարի ժամկետով։ Այսպիսով,արդարադատության իրականացմանը և քննությանը խոչընդոտելը ՀՀ քրեական օրենսգրքովհամարվում է ոչ մեծ ծանրության հանցագործություն, իսկ նույն արարքը անձի կողմից իրպաշտոնեական դիրքն օգտագործելով կատարվելու դեպքում միջին ծանրությանհանցագործություն։ Այդուհանդերձ, արդարադատության իրականացմանը և քննությանըխոչընդոտելու համար նախատեսվող քրեական պատասխանատվությունը համեմատաբար մեղմ էև ունի վերանայման կարիք.387. Միջամտության դեպքերը խիստ լատենտային են իրենց բնույթով, և գործնականում միայնդատավորն է հանդիսանում այն սուբյեկտը, որը կարող է տեղեկատվություն տրամադրելդատական իշխանության իրականացմանը միջամտության դեպքերի մասին։ Ելնելով այդհանգամանքից՝ ՀՀ դատական օրենսգիրքը պարտադրում է դատավորին արդարադատության ևօրենքով նախատեսված այլ լիազորությունների իրականացման կապակցությամբ իրգործունեությանը օրենքով չնախատեսված միջամտության մասին ՀՀ դատարաններինախագահների խորհրդի էթիկայի հանձնաժողովին։ Էթիկայի հանձնաժողովը համապատասխանխախտման առկայությունը փաստելու դեպքում պարտավոր է դիմել իրավասու մարմիններինմեղավոր անձանց պատասխանատվության ենթարկելու միջնորդությամբ 286 ։Միջամտությանմասին էթիկայի հանձնաժողովին հայտնելու իր պարտականությունը չկատարելու դեպքումդատավորը ենթակա է կարգապահական պատասխանատվության։ Այդուհանդերձ,կարգապահական պատասխանատվությունը բավարար կանխարգելիչ նշանակություն չիունենում դատավորների կողմից իրենց գործունեությանը օրենքով չնախատեսվածգործունեության դեպքերի մասին չհայտնելը կանխելու համար, և միևնույն ժամանակ բացակայումէ էթիկայի հանձնաժողովի կողմից դատավորի չհայտնելու դեպքերի հայտնաբերման մեխանիզմը։388. Դատավորների շահերի բախման, եկամուտների և գույքի հայտարարագրումը մեծ նշանակությունունի դրանց վերահսկելիության ապահովման և եկամուտների ու գույքի՝ ապօրինի ճանապարհովստացման դեպքերի բացահայտման համար։ Միաժամանակ անհրաժեշտ է լրացուցիչ միջոցներձեռնարկել հայտարարագրման ինստիտուտի թափանցիկության բարձրացման, բնակչությանհամար տեղեկատվության մատչելիությունը ապահովելու, կոռուպցիայի մասինտեղեկատվություն փնտրելու, ստանալու, հրապարակելու և տարածելու ազատությունըխրախուսելու համար 287 ։389. Ներկայում դատավորների եկամուտների հայտարարագրումն իրականացվում է «ՀայաստանիՀանրապետության իշխանության մարմինների ղեկավար աշխատողների գույքի և եկամուտներիհայտարարագրման մասին» ՀՀ օրենքի դրույթներին համապատասխան, իսկ 2009թ.-ից սկսած՝«Ֆիզիկական անձանց գույքի և եկամուտների հայտարարագրման մասին» ՀՀ օրենքի հիման վրա։Դատավորի պաշտոնի նկատմամբ վստահությունը բարձրացնելու խնդիրը թելադրում էհանրության իրազեկություն դատավորի կողմից վարքագծի կանոնների խախտման առանձին285ÐÐ ùñ»³Ï³Ý ûñ»Ýë·Çñù, Ñá¹í³Í 332 Ù³ë 1:286ÐÐ ¹³ï³Ï³Ý ûñ»Ýë·Çñù, Ñá¹í³Í 11, Ù³ë 4:287زÎ-Ç ÎáéáõåódzÛÇ ¹»Ù ÏáÝí»ÝódzÛÇ 13-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 1-ÇÝ Ù³ëÇ ³), µ), ¹) Ï»ï»ñ:2008.doc115

դեպքերի վերաբերյալ, իսկ եկամուտների հայտարարագիր ներկայացնելու պարտականությունը,ըստ ՀՀ դատական օրենսգրքի, դատավորի վարքագծի կանոն է 288 ։390. ՀՀ դատական օրենսգրքի 154-րդ հոդվածի համաձայն՝ ՀՀ ԴՆԽ էթիկայի հանձնաժողովը,ստանալով ՀՀ դատական օրենսգրքի 95-րդ հոդվածի 3-րդ կամ 4-րդ մասով նախատեսվածդեպքերում դատավորի կամ նրա ազգականի կողմից ստացված նվերի վերաբերյալտեղեկատվությունը, ինչպես նաև 96-րդ հոդվածով նախատեսված գույքի և եկամուտներիհայտարարագրի պատճենը, եթե գտնում է, որ տեղեկությունները ամբողջական չեն կամկասկածելի են, ապա կարող է սեփական նախաձեռնությամբ կազմակերպել հարցի քննարկում՝մասնակից դարձնելով դատավորին։ Քննարկման արդյունքներից ելնելով՝ հանձնաժողովը կարողէ բավարարվել հարցի քննարկմամբ, կամ կարգապահական վարույթ հարուցելու միջնորդությամբդիմել Արդարադատության խորհրդի կարգապահական հանձնաժողովին, եթե գտնում է, որդատավորի վարքագծում առկա են կարգապահական պատասխանատվության հիմքեր։ Առկաօրենսդրական կարգավորումներից չի բխում էթիկայի հանձնաժողովի պարտականությունը՝ուսումնասիրելու նշված խնդիրներին վերաբերող, անձանց կողմից էթիկայի հանձնաժողովինհասցեագրված դիմումները, քանի որ ՀՀ դատական օրենսգրքով հիշյալ հարցը չի կարգավորում,իսկ ՀՀ ԴՆԽ 2006թ. նոյեմբերի 13-ի թիվ 08-Լ որոշման 2.2.ա) և 3.6. կետերի համադրությունիցհետևում է, որ քաղաքացիների և իրավաբանական անձանց հաղորդումները էթիկայիհանձնաժողովը քննարկում է բացառապես այն դեպքում, երբ դրանք վերաբերում են վարքագծիկանոնների խախտման դեպքերին։391. Դատական կորպուսը որակյալ կադրերով համալրումը դատական համակարգում կոռուպցիոնռիսկերի կրճատման կարևորագույն գործոն է։ ՀՀ դատական օրենսգիրքը նախատեսում էդատավորների նշանակման այնպիսի մեխանիզմ, որը հնարավորություն է տալիս բարձրացնելդատավորի թափուր պաշտոններին նշանակվող անձանց մասնագիտական որակավորումը։Դատավորների թեկանածությունների ցուցակները համալրվում են Արդարադատության խորհրդիկողմից, որը ցուցակի մեջ կարող է ներառել որակավորման ստուգումն անցած և առավել բարձրմիավորներ ստացած հավակնորդներին, ինչպես նաև նախկին դատավորների և դատախազներին,փաստաբաններին ու քննիչներին, որոնք ունեն համապատասխան պաշտոններում աշխատանքիստաժ։ Ցուցակը այնուհետև հաստատվում է Հանրապետության Նախագահի կողմից, որն էլցուցակից կատարում է նշանակումներ դատավորների թափուր տեղեր առաջանալիս։ Ցուցակումընդգրկված անձինք կարող են նշանակվել միայն ՀՀ Դատական դրպոցում ուսուցում անցնելուցհետո, որի նպատակը թեկնածուներին դատավորի պաշտոնում աշխատելու համար անհրաժեշտմասնագիտական հմտություններ ձևավորելն է և դատավորի աշխատանքին նախապատրաստելը։392. ՀՀ դատական օրենսգրքի հիման վրա 2008թ. հունվարի 1-ից սկսեց գործել ՀՀ Դատական դպրոցՊՈԱԿ-ը, որն իրականացնում է դատավորների թեկնածությունների ցուցակում ընդգրկվածանձանց նախնական ուսուցումը և դատավորների տարեկան վերապատրաստումըկազմակերպելու գործառույթները՝ դրա համար մշակելով ուսումնական ծրագրեր։Այնուամենայնիվ, ՀՀ Դատական դրպոցում իրականցվող նախնական ուսուցմանժամանակահատվածը և մեթոդաբանությունը վերանայման կարիք են զգում։ Որակավորմանստուգում անցած և թեկնածությունների ցուցակում ընդգրկված անձինք ՀՀ դատական դրպոցումանցնում են նախնական ուսուցում ընդամենը 7 ամիս տևողությամբ, որից վերջին երկու շաբաթըկազմում է փորձաշրջանի փուլը տարբեր դատական ատյաններում։ Ուսուցման և փորձաշրջանիառկա տևողությունը հնարավորություն չի տալիս կիրառելու արդյունավետ մեթոդաբանություն ևլիարժեք իրականացնելու ուսուցման նպատակները։ Դատախազները, փաստաբաններն ուքննիչները, ընդգրկվելով դատավորների թեկնածությունների ցուցակ, դատավոր նշանակավելուհամար պետք է վերապատրաստման անհատական դասընթաց անցնեն ՀՀ Դատական դպրոցում։Սակայն, ՀՀ դատական օրենսգիրքը չի սահմանում այդ անհատական դասընթացի նվազագույնտևողությունը և վերջինիս ներկայացվող պահանջները։393. Միաժամանակ, անհրաժեշտ է նշել, որ նախնական ուսուցումը և վերապատրաստմանանհատական դասընթացները մեծ նշանակություն ունեն անձանց դատավորի պաշտոնումաշխատանքին նախապատրաստելու համար։ Ավելին, օրենքն արգելում է ՀՀ Դատական դպրոցնավարտած, սակայն դեռևս դատավոր չնշանակված թեկնածուներին կատարել որևէ աշխատանք,288ÐÐ ¸³ï³Ï³Ý ûñ»Ýë·Çñù, Ñá¹í³Í 96:2008.doc116

բացի ՀՀ դատական դեպարտամենտի կենտրոնական մարմնում կամ դատավորի օգնականիպաշտոնում աշխատելուց։ Դատավորի թեկնածուի ապահովումը աշխատանքով ՀՀ դատակականդեպարտամենտում նպատակ է հետապնդում պահպանելու ուսման ընթացքում ձևավորվածգործնական հմտությունները դատական իշխանության իրականացման ոլորտում և դրա հետկապված բարոյահոգեբանական մթնոլորտը։394. ՀՀ դատական օրենսգիրքը նախատեսում է մի շարք ելակետային դրույթներ նաև դատավորներիընթացիկ վերապատրաստման վերաբերյալ։ Մասնավորապես, դատավորը պարտավոր է անցնելտարեկան վերապատրաստում՝ ԴՆԽ ուսումնական հանձնաժողովի սահմանած ժամաքանակով։ԴՆԽ ուսումնական հանձնաժողովը սահմանում է նաև դատավորների վերապատրաստմանհիմնական ուղենիշները, որոնց հիման վրա մշակվում են դատավորների վերապատրաստմանծրագրերը։ 2008թ. համար հաստատված ուղենիշները չեն նախատեսում տարբեր ատյաններիդատավորների համար դասընթացների պարտադիր թեմաներ, ինչը ենթադրում է դատավորներիկողմից իրենց ժամաքանակի և իրավունքի ճյուղերի շրջանակներում ցանկացած դասընթացընտրելու հնարավորություն։395. 2008թ. ՀՀ դատական դպրոցի կողմից կոռուպցիայի դեմ պայքարին առընչվող առաջարկվածդատավորների վերապատրաստման թերևս միակ թեմատիկ դասընթացը վերաբերվում է փողերիլվացման և ահաբեկչության ֆինանսավորման դեմ պայքարին։ Դպրոցում իրականցվել են նաևվերապատրաստման դասընթացներ դատավորների վարքագծի կանոնների վերաբերյալ։396. Այսպիսով, դատական ոլորտում կոռուպցիոն ռիսկերի կրճատման նպատակով անհրաժեշտ է.• Բարձրացնել դատական իշխանության ոլորտում կոռուպցիայի դեմ պայքարիարդյունավետությունը. կոռուպցիոն հանցագործությունների լատենտայնությունընվազեցնելու, որպես խրախուսման միջոց քրեական պատասխանատվությունից ազատելուվերաբերյալ օրենսդրական դրույթները վերանայելու, վկաների, այդ թվում դատական ծառայողհանդիսացող վկաների, պաշտպանության առկա ընթացակարգերը հստակեցնելու և նորմիջոցներ ներդնելու, կաշառքի պրովոկացիայի հանցակազմը և կարգավորումներըվերանայելու և հստակեցնելու, կաշառք տալու նմանակման և օպերատիվ փորձարարությանիրականացման պայմանները միջազգային լավագույն պրակտիկային համապատասխանհստակ կարգավորման ենթարկելու, այդ թվում օպերատիվ փորձարարությունը միայնկաշառքի ստացման հանցագործության նախապատրաստման կամ սկզբի մասին օպերատիվտեղեկությունների կամ կաշառքի շորթման փորձի վերաբերյալ հաղորդման առկայությանդեպքում թույլատրելու, ինչպես նաև օպերատիվ փորձարարության շրջանակներումդատավորի մոտ կաշառք ստանալու մտադրության, համոզմունքի ձևավորմանն ուդրսևորմանն ուղղված ակտիվ գործողությունները բացառելու և պլանային ստուգման կարգովօպերատիվ փորձարարությունը տվյալ դատավորի կողմից կոնկրետ հանցագործությանկատարման նախապատրաստության կամ հանցագործությունն արդեն սկսված լինելու մասինօպերատիվ ճանապարհով ստացված տեղեկությունների բացակայության դեպքում բացառելու,դատական համակարգում կոռուպցիայի դեպքերի վերաբերյալ օպերատիվ տեղեկություններիստացման միջոցները վերանայելու, տեղեկությունների ստացման հատուկ միջոցներ, այդթվում դատարան այցելող անձանց անանուն հարցումներ, ներդրնելու միջոցով։• Ընդլայնել վեճերի լուծման այլընտրանքային միջոցների կիրառումը. արբիտրաժի՝ որպեսվեճերի լուծման այլընտրանքային միջոցի կիրառման օրենսդրական շրջանակներըորոշակիացնելու նպատակով «Առևտրային արբիտրաժի մասին» ՀՀ օրենքի և ՀՀքաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի կարգավորումները հստակեցնելու,արբիտրաժային քննության դիմելու հնարավորությունը աշխատանքային, ինչպես նաևընտանեկան իրավահարաբերությունների որոշ ոլորտներում խրախուսելու, մեդիացիայիգործընթացը միասնական օրենսդրական կարգավորման ենթարկելու, դատարանին կիցմեդիացիայի ինստիտուտը ներդնելու, քրեական գործերի առանձին կատեգորիաների համար,այդ թվում մասնավոր մեղադրանքի գործերով պարտադիր մեդիացիա սահմանելու միջոցով։• Բարելավել դատավորի գործունեության նյութական և սոցիալական երաշխիքները՝միաժամանակ խստացնելով դատական իշխանություն իրականացնելիս թույլ տվածխախտումների համար պատասխանատվությունը. ընդհանուր իրավասությանդատարանների դատավորների աշխատավարձի դրույքաչափի բարձրացման ուղղությամբ2008.doc117

միջոցներ ձեռնարկելու, երկրի սոցիալ-տնտեսական վիճակի դինամիկայիուսումնասիրության արդյունքների ամփոփման և դրա հիման վրա դատավորներիաշխատավարձի վերահաշվարկման արդյունավետ և դատավորի աշխատավարձի համարժեքչափ ապահովելու հնարավորություն տվող մեխանիզմ ներդնելու, տարբեր ատյաններիդատավորների աշխատավարձերի միջև էական տարբերությունը նվազեցնելու,արդարադատության իրականացմանը խոչընդոտելու նպատակով դատարանիգործունեության ցանկացած ձևով միջամտելու հանցակազմի օբյեկտիվ կողմն ընդլայնելու ևնշված հանցագործության համար քրեական պատասխանատվությունը խստացնելու, ինչպեսնաև դատավորի կողմից դատական իշխանության իրականացմանը օրենքով չնախատեսվածմիջամտության դեպքերի մասին էթիկայի հանձնաժողովին չհայտնելը քրեականացնելումիջոցով։• Ապահովել դատավորների շահերի բախման, եկամուտների և գույքի հայտարարագրմանթափանցիկությունը և վերահսկելիությունը. դատավորների ֆինանսական միջոցներիթափանցիկության ապահովման գործում ԴՆԽ էթիկայի հանձնաժողովի դերը բարձրացնելու,այդ թվում՝ քաղաքացիների և ֆիզիկական անձանց հաղորդումների հիման վրա էթիկայիհանձնաժողովի կողմից դատավորների ֆինանսական թափանցիկության հարցեր քննարկելուհնարավորությունը նախատեսելու, այդպիսի հաղորդումների քննարկման հստակընթացակարգեր սահմանելու միջոցով։• Բարելավել դատավորների թեկնածուների նախնական ուսուցման և դատավորներիվերապատրաստման գործընթացը. ՀՀ Դատական դրպոցում նախնական ուսուցմանժամկետը միջազգայնորեն ընդունված չափանիշներին համապատասխան երկարաձգելու,բոլոր դատական ատյաններում արդյունավետ փորձաշրջան անցնելու համար բավարարժամանակահատված նախատեսելու, դատավորի թեկնածու հանդիսացող դատախազների,փաստաբանների և քննիչների անհատական վերապատրաստման դասընթացի նվազագույնտևողությունը և պահանջները օրենսդրորեն կարգավորելու, ՀՀ ԴՆԽ կողմից հաստատվողվերապատրաստման ուղենիշների շարքում վերապատրաստման հատուկ՝ կոռուպցիայիկանխարգելմանը և դրա դեմ պայքարին, ինչպես նաև դատավորի վարքագծի կանոններինվերաբերող ուղղություններ ներառելու, դատավորների համար տարեկանվերապատրաստման ժամաքանակի մեջ տվյալ թեմաներին հատկացվող և յուրաքանչյուրդատավորի համար պարտադիր ժամաքանակ նախատեսելու միջոցով։4.8 Քրեակատարողական ծառայություն397. Արդարադատության իրականացման ոլորտում կոռուպցիայի դեմ պայքարի հետևողականիրականացումը պետք է ընդգրկի նաև դրան հաջորդող՝ պատիժների ի կատար ածման փուլը։Միաժամանակ, նախաքննության մարմիններում կոռուպցիոն ռիսկերի կրճատումը չի կարողհանգեցնել դրական արդյունքների, եթե չզուգակցվի կալանքի տակ պահելու լիազորությունունեցող մարմիններում կոռուպցիայի դեմ պայքարի հետ։ Այս առումով նշված գործառույթներնիրականացնող քրեակատարողական ծառայությունում կոռուպցիոն ռիսկերի կրճատումըկոռուպցիայի դեմ պայքարի առանձին ուղղություն է։398. Քրեակատարողական ծառայությունում կոռուպցիոն ռիսկերի կրճատման համար մեծնշանակություն ունի հսկողության և ներքին վերահսկողության մեխանիզմներիկատարելագործումը։ Ներկայում Հայաստանի Հանրապետությունում ներդրված է պատիժներըկատարող մարմինների ու հիմնարկների նկատմամբ դատական, գերատեսչական ևհասարակական վերահսկողության մեխանիզմ։ Կոռուպցիոն ռիսկերի կրճատման առումովկարևորվում են թե դատական վերահսկողությունը, որն իրականացվում է պատիժը կատարողմարմնի կամ հիմնարկի վարչակազմի գործողությունների դեմ դատապարտյալների բողոքներիդատական քննության միջոցով, թե պատիժների կատարման նկատմամբ հասարակական ևգերատեսչական շարունակական վերահսկողությունը։399. Հասարակական վերահսկողությունը պատիժների կատարման նկատմամբ իրականացվում է ՀՀարդարադատության նախարարության կազմավորած հաuարակական դիտորդների խմբի2008.doc118

միջոցով 289 ։ Խմբում կարող են ընդգրկվել 7-ից մինչև 21 դիտորդներ, որոնց լիզորություններիժամկետն երեք տարի է։ Հասարակական դիտորդներն իրավունք ունեն առանց հատուկթույլտվության անարգել մուտք ու ելք գործել պատիժը կատարելու վայր։ Հասարակականդիտրոդների խումբը կարևոր դեր է կատարում հաuարակությանը քրեակատարողականծառայության հիմնախնդիրները ներկայացնելու, քրեակատարողական ծառայությունում մարդուիրավունքների խախտումների բացահայտմանը և կանխարգելմանն ուղղված գործունեությունծավալելու, քրեակատարողական հիմնարկներում ազատազրկվածների, ինչպեu նաևքրեակատարողական մարմինների հuկողության տակ գտնվող անձանց հետ կապված այլխնդիրների լուծմանն աջակցելու գործում, քանի որ իրավասու է քրեակատարողականհիմնարկներում և մարմիններում իրավիճակի վերլուծություններ, եզրակացություններ ևառաջարկություններ, ինչպես նաև քրեակատարողական օրենսդրության բարեփոխմանն ուղղվածառաջարկներ ներկայացնել Հայաuտանի Հանրապետության արդարադատությաննախարարությանը և հաuարակությանը։ Հասարակական դիտորդների խմբի գործունեությաննպատակները, կարգը և կազմը սահմանված են ՀՀ արդարադատության նախարարի հրամանով 290 ։Խմբի վերահսկողական գործառույթները չեն սահմանափակվում միայն քրեակատարողականհիմնարկներում պատիժ կրող անձանց իրավունքների իրականացման ոլորտով և առնչվում ենքրեակատարողական հիմնարկների բնականոն գործունեության կազմակերպման տարբերխնդիրներին, հետևաբար՝ կարող են էական դեր խաղալ նաև քրեակատարողական մարմիններումև հիմնարկներում կոռուպցիայի դեմ պայքարի առումով։ Հարկ է նշել, որ առկա կարգավորումներընախատեսում են խմբի բնականոն գործունեության համար անհրաժեշտ ընթացակարգեր։ Ավելին,խումբը կազմված է քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչներից. և համալրվում էհասարակական կազմակերպությունների կողմից երաշխավորված անձանցից՝ իրավաբանի,մանկավարժի, բժշկի, հոգեբանի մաuնագիտություն և մաuնագիտական աշխատանքային փորձունեցող անձանց տրվող նախապատվությամբ։ Խմբի կազմը հաստատում է ՀՀարդարադատության նախարարը։ Այսպիսով դիտորդների խմբի մանդատը, ընթացակարգերը,կառուցվածքը և կազմը հնարավորություն են տալիս վերջինիս հանդես գալ որպես կոռուպցիայիդեմ պայքարի գործուն մեխանիզմ։400. Այնուամենայնիվ, առկա են քրեակատարողական ծառայության վերոհիշյալ գործառույթինկատմամբ քաղաքացիական հասարակության վերահսկողական գործառույթի իրականացմանհետ կապված որոշ խնդիրներ։ Այսպես, խումբը արդարադատության նախարարին ներկայացնումէ երեք տեսակի հաշվետվություններ՝ ընթացիկ, տարեկան և հրատապ, որոնց կապակցությամբ ՀՀարդարադատության նախարարը տալիս է իր մեկնաբանությունները՝ ներկայացման պահիցհամապատասխանաբար մեկ ամսվա, երեք ամսվա և երեք օրվա ընթացքում։ Փաստորեն,հաշվետվությունները հանդիսանում են խմբի վերահսկողական գործառույթի իրականացման ևդրա ընթացքում բացահայտված խնդիրների և արված առաջարկությունների գործիք, որիհրապարակումը և մատչելիությունը հասարակության լայն շրջանակների համար հասարակականդիտրոդների խմբի վերահսկողական գործառույթի թափանցիկության ապահովման էականգործոն է։ Այդուհանդերձ, հաշվետվությունների և դրանց վերաբերյալ ՀՀ արդարադատությաննախարարի արձագանքի հրապարակման մեխանիզմ նախատեսված չէ։ ՀՀ արդարադատությաննախարարի թիվ ՔՀ-66-Ն հրամանը նախատեսում է դրույթ հաշվետվությունների և դրանցվերաբերյալ տրված մեկնաբանությունների հրապարակման վերաբերյալ, սակայն չի սահմանումհրապարակման կարգը, ժամկետները և չհրապարակման հետևանքները։401. Հասարակական դիտորդների խմբի գործունեության արդյունավետության առումով կարևոր եննաև քաղաքացիական հասարակության դիտորդական առաքելության իրականացման պատշաճկարողությունները և ակտիվությունը։ Դիտորդները գործում են հասարակական հիմունքներով,ինչը, կարևոր երաշխիք է պետական ապարատից հասարակական դիտորդների անկախությանապահովման առումով, թեև երբեմն խմբում ընդգրկվելու ուղղությամբ ակտիվության նվազմանպատճառ է դառնում։ Բացի այդ, դիտորդական խումբը շարունակական տեխնիկականաջակցության, այդ թվում միջազգային լավագույն փորձին ծանոթանալու հնարավորությունների289ÐÐ ùñ»³Ï³ï³ñáÕ³Ï³Ý ûñ»Ýë·Çñù, Ñá¹í³Í 21:290ÐÐ ³ñ¹³ñ³¹³ïáõÃÛ³Ý Ý³Ë³ñ³ñáõÃÛ³Ý ùñ»³Ï³ï³ñáÕ³Ï³Ý ÑÇÙݳñÏÝ»ñáõÙ ¨ Ù³ñÙÇÝÝ»ñáõ٠ѳë³ñ³Ï³Ï³Ýí»ñ³ÑëÏáÕáõÃÛ³Ý Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý Ï³ñ·Á ¨ ѳë³ñ³Ï³Ï³Ý ¹Çïáñ¹Ý»ñÇ ËÙµÇ Ï³½ÙÁ ë³ÑٳݻÉáõ Ù³ëÇÝ Ðгñ¹³ñ³¹³ïáõÃÛ³Ý Ý³Ë³ñ³ñÇ 2005 Ã.ÝáÛ»Ùµ»ñÇ 18-Ç ÃÇí øÐ-66-Ü Ññ³Ù³Ý:2008.doc119

ապահովման կարիք ունի։ Այս խնդիրը ներկայում լուծվում է հիմնականում դրամաշնորհներիմիջոցով։402. Կատարելագործման անհրաժեշտություն ունի նաև քրեակատարողական ծառայությաննկատմամբ գերատեսչական հսկողության մեխանիզմը։ ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքիհամաձայն՝ պատիժներ կատարող մարմինների և հիմնարկների գործունեության նկատմամբգերատեuչական վերահuկողություն Հայաuտանի Հանրապետության կառավարության uահմանածկարգով իրականացնում են վերադաu մարմինները և դրանց պաշտոնատար անձինք 291։ Հաշվիառնելով այն հանգամանքը, որ քրեակատարողական ծառայությունը հանդիսանում է ՀՀարդարադատության նախարարության աշխատակազմի առանձնացված ստորաբաժանում 292 ՝ դրանկատմամբ գերատեսչական վերահսկողությունը պետք է իրականացնի ՀՀ արդարադատությաննախարարությունը։ Քրեակատարողական ծառայության մասին ՀՀ օրենքով քրեակատարողականծառայության նկատմամբ ընդհանուր վերահսկողությունն իրականացնում է ՀՀարդարադատության նախարարը 293 ։ Հաշվի առնելով ՀՀ արդարադատության նախարարությանաշխաատակազմի կառուցվածքը՝ այդ վերահսկողությունը պետք է իրականացվինախարարության աշխատակազմի վերահսկողության վարչության կողմից։ Սակայն ՀՀարդարադատության նախարարության վերահսկողության վարչության կողմից գերատեսչականվերահսկողության իրականացմանւ գործընթացը լիարժեք կանոնակարգված չէ։ Մասնավորապես,բացակայում են վերահսկողության նպատակային ուղղությունները, քրեակատարողականծառայության գործունեության արդյունավետությունը գնահատելու չափանիշներն ումեխանիզմները և այլն։403. Քրեակատարողական ծառայության ոլորտում կոռուպցայի դեմ պայքարի համար կարևորնշանակություն ունի քրեակատարողական հիմնարկների նյութատեխնիկական վերազինումը ևքրեակատարողական ծառայողների անմիջական մասնակցության նվազեցումը պատիժը կրողանձանց օրենքով վերապահված որոշ իրավունքների իրականացման գործընթացում։Քրեակատարողական ծառայության առանձնահատկություններից մեկն այն է, որդատապարտյալների կողմից իրենց իրավունքներն իրականացնելուն խոչընդոտելու,իրավունքների բնականոն իրականացման հետ կապված կոռուպցիայի դեպքերը հաճախ տեղի ենունենում ավտոմատացված համակարգերի բացակայության պայմաններում։ Այսպես, օրինակ,քրեակատարողական հիմնարկում դատապարտյալների զբոսանքի համար նախատեված ժամինդռների բացումն իրականացվում է քրեակատարողական ծառայողի կողմից։ Պատիժը կրողանձանց իրավունքների իրականացման բնականոն գործընթացի կախվածությունըքրեակատարողական ծառայողներից էական կոռուպցիոն ռիսկեր է ստեղծում։404. Քրեակատարողական ծառայության կադրային ապահովվածությունը քրեակատարողականծառայության ոլորտում կոռուպցիոն ռիսկերի կրճատման կարևոր գործոն է։ Քրեակատարողականծառայությունը հասարակության համար գրավչությամբ չօժտված պետական ծառայության ոլորտէ, մինչդեռ ծառայության պատշաճ իրականացման համար անհրաժեշտ է ծառայությանըներգրավել համապատասխան որակներով և գիտելիքներով օժտված կադրերի։ Ներկայումքրեակատարողական ծառայության կրտuեր խմբում պաշտոնում կարող է նշանակվել առնվազնմիջնակարգ կրթություն ունեցող քաղաքացին 294 ։ Միաժամանակ, կրթական ցենզի կամպահանջվող մասնագիտական որակների բարձրացումը կարող է հանգեցնել քրեակատարողականծառայությունում կադրերի անբավարարության։ «Քրեակատարողական ծառայության մասին» ՀՀօրենքը նախատեսում է քրեակատարողական ծառայողների դրամական բավարարման ճկունհամակարգ, քրեակատարողական ծառայողի համար որոշակի սոցիալական երաշխիքներ եննախատեսվում նաև «Զինծառայողների և նրանց ընտանիքների անդամների սոցիալականապահովության մասին» ՀՀ օրենքով, ըստ որի քրեակատարողական ծառայողները համարվում ենզինծառայողներին հավասարեցված անձինք և օգտվում վերջիններիս վերապահված սոցիալականարտոնություններից և երաշխիքներից։ Այդուհանդերձ, քրեակատարողական ծառայողի291ÐÐ ùñ»³Ï³ï³ñáÕ³Ï³Ý ûñ»Ýë·Çñù, Ñá¹í³Í 19:292ÐÐ ³ñ¹³ñ³¹³ïáõÃÛ³Ý Ý³Ë³ñ³ñáõÃÛ³Ý ³ß˳ï³Ï³½ÙÇ Ï³éáõóí³ÍùÁ ë³ÑÙ³Ýí»É ¿ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2002 Ã.ÝáÛ»Ùµ»ñÇ 28-Ç N 1917-Ü áñáßÙ³Ý Ð³í»Éí³Í 2-áí:293§øñ»³Ï³ï³ñáÕ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ» ÐÐ ûñ»Ýù, Ñá¹í³Í 25, 2-ñ¹ å³ñµ»ñáõÃÛáõÝ294§øñ»³Ï³ï³ñáÕ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ» ÐÐ ûñ»Ýù, Ñá¹í³Í 17, Ù³ë 52008.doc120

աշխատավարձի պաշտոնային բազային դրույքաչափը մնում է ծայրեղ ցածր։ Այսպես, 2005-06թթ.այն կազմել է 8,000 դրամ, իսկ 2006-2008թթ.` 12,000 դրամ։405. Քրեակատարողական ծառայության ոլորտում կոռուպցիոն ռիսկերի կրճատման նպատակովկարևոր է քրեակատարողական ծառայողների և քրեակատարողական հիմնարկում պահվողանձանց սերտաճման բացառումը։ Սերտաճման ռիսկերն առաջանում են քրեակատարողականծառայողի՝ որևէ քրեակատարողական հիմնարկում երկարատև ժամանակահատվածի ընթացքումաշխատելու դեպքում և ընդգրկում են այդ հիմնարկում պատիժը կրող անձանց։ Սերտաճմանարդյունքում քրեակատարողական հիմնարկի վարչակազմի և պատիժը կրող անձանց միջևբնականորեն առաջանում են այնպիսի միջանձնային հարբերություններ, որոնք խոչընդոտում ենքրեակատարողական ծառայության գործառույթների բնականոն իրականացմանը։«Քրեակատարողական ծառայության մասին» ՀՀ օրենքը նախատեսում է քրեակատարողականծառայողին առանց իր համաձայնության իր զբաղեցրած պաշտոնին համարժեք այլ պաշտոնիփոխադրելու հնարավորություն, եթե դա պայմանավորված է ծառայողական անհրաժեշտությամբ։Նման փոխադրումը հնարավոր է, եթե քրեակատարողական ծառայողը իր պաշտոնում ծառայել էառնվազն մեկ տարի։ Մեկ այլ դրույթ կարգավորում է քրեակատարողական ծառայողիփոխադրումը զբաղեցրած պաշտոնին համարժեք այլ պաշտոնի` քրեակատարողական ծառայողինմերձավոր ազգակցությամբ կամ խնամիությամբ կապված անձանց (ծնող, ամուuին, զավակ,եղբայր, քույր, պապ, տատ, ամուuնու ծնող, զավակ, եղբայր, քույր, պապ և տատ)՝քրեակատարողական հիմնարկում պատիժը կրելու կամ կալանքի տակ գտնվելու ընթացքում 295 ։Շահերի բախման այլ կարգավորումներ քրեակատարողական օրենսդրությունը չի պարունակում։Ընդ որում, այլ համարժեք պաշտոնի փոխադրելը վերը նշված հիմքերի առկայության դեպքումամրագրված է որպես իրավունք, այլ ոչ թե պարտականություն։ Միաժամանակ, օրենքըսահմանում է, որ քրեակատարողական ծառայության բարձրագույն խմբի պաշտոններում, ինչպեuնաև քրեակատարողական հիմնարկների պետերին այլ պաշտոնի փոխադրում է ՀայաuտանիՀանրապետության արդարադատության նախարարը` քրեակատարողական վարչության պետիառաջարկությամբ, իսկ քրեակատարողական ծառայության պաշտոնների գլխավոր, առաջատար,միջին և կրտuեր խմբերում այլ քրեակատարողական ծառայողներին՝ քրեակատարողականվարչության պետը։ Ծառայողական անհրաժեշտության դեպքերի վերաբերյալ բացակայում էմիասնական պրակտիկան, իսկ բացակայության և օրենքով այլ պաշտոնի փոխադրելու հարցումփոխադրելու իրավասություն ունեցող պաշտոնատար անձի հայեցողական լիազորությանպայմաններում փոխադրումը չի կարող ծառայել որպես սերտաճումը կանխելու և շահերիբախումը բացառելու գործուն միջոց։406. Այսպիսով, քրեակատարողական ծառայության ոլորտում կոռուպցիոն ռիսկերի կրճատմաննպատակով անհրաժեշտ է.• Կատարելագործել քրեակատարողական ծառայության գործառույթների իրականացմաննկատմամբ հասարակական և գերատեսչական վերահսկողության մեխանիզմները.հասարակական դիտորդների խմբում քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչներիակտիվությունը խրախուսող միջոցներ ներդնելու և խմբին շարունակական տեխնիկականաջակցություն ապահովելու, հասարակական դիտորդների խմբի հաշվետվությունները ևդրանց վերաբերյալ ՀՀ արդարադատության նախարարի մեկնաբանությունները ՀՀարդարադատության պաշտոնական կայքում հրապարակելու, ՀՀ արդարադատությաննախարարության վերահսկողության վարչության գործառույթները հստակեցնելու,գերատեսչական վերահսկողության ընթացակարգեր սահմանելու, քրեակատարողականծառայության գործունեության արդյունավետությունը գնահատելու համար չափորոշիչներմշակելու և ներդնելու, կարգապահական վարույթի նյութերի նախապատրաստման ևվարույթի հարուցման միասնական կարգ, տիպային ձևեր և ժամկետներ նախատեսելումիջոցով։• Նվազեցնել քրեակատարողական ծառայողների անմիջական մասնակցությունը պատիժը կրողանձանց իրավունքների իրականացման ապահովման գործում. ավտոմատացվածհամակարգեր ներդնելու, առկա քրեակատարողական հիմնարկները տեխնիկապեսվերազինելու և քրեակատարողական հիմնարկների ենթակառուցվածքները զարգացնելու,295§øñ»³Ï³ï³ñáÕ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ» ÐÐ ûñ»Ýù, Ñá¹í³Í 21, Ù³ë 1, Ï»ï»ñ 1) ¨ 4):2008.doc121

միջազգային չափանիշներին համապատասխան նոր քրեակատարողական հիմնարկներկառուցելու միջոցով։• Խրախուսել որակյալ կադրերի ներգրավվածությունը քրեակատարողական ծառայությունում.ծառայության գրավչությունը բարձրացնող նյութական և սոցիալական երաշխիքներնամրապնդելու, պաշտոնները զբաղեցնելու համար պիտանի լինելը փաստող օբյեկտիվչափանիշներ ներդնելու, քրեակատարողական ծառայողների վերապատրաստման ծրագրերըվերանայելու և կատարելագործելու միջոցով։• Բացառել քրեակատարողական ծառայություն իրականացնելիս քրեակատարողականծառայողի և պատիժը կրող անձանց սերտաճման, ինչպես նաև շահերի բախմանհնարավորությունները. քրեակատարողական ծառայողին այլ պաշտոնի փոխադրելուիմպերատիվ դեպքեր սահմանելու, քրեակատարողական ծառայողի համար շահերի բախմանկանոններ սահմանելու և դրանց նմատմամբ վերահսկողության մեխանիզմներ նախատեսելումիջոցով։4.9 Իրավաբանական անձանց պետական գրանցում407. Հայաստանի Հանրապետությունում գործարարության զարգացումը և հասարակականմիավորումների ակտիվությունը խրախուսելու համար մեծ նշանակություն ունի իրավաբանականանձանց պետական գրանցման ոլորտում կոռուպցիոն ռիսկերի կրճատումը։ Գործարարությամբզբաղվելու համար անհրաժեշտ պետական գրանցման ֆորմալ ընթացակարգերի ոչ ճկուն լինելը,ինչպես նաև իրավաբանական անձի վերակազմակերպման և լուծարման գրանցման բարդեցվածընթացակարգերը խոչընդոտում են նաև գործարարության բնականոն զարգացմանը։Իրավաբանական անձանց պետական գրանցումն իրականացվում է ՀՀ արդարադատությաննախարարության առանձնացված ստորաբաժանում հանդիսացող իրավաբանական անձանցպետական ռեգիստրի գործակալության կողմից։ Այսպիսով, կոռուպցիայի դեմ պայքարըիրավաբանական անձանց պետական գրանցման ոլորտում պետք է իրականացվի երկու զուգահեռուղղություններով` գրանցման գործընթացի բարելավում և իրավաբանական անձանց պետականռեգիստրի գործակալության գործառույթների և դրանց պատշաճ իրականացման նկատմամբվերահսկողության գործընթացի հստակեցում։408. Իրավաբանական անձանց պետական գրանցման ոլորտում կոռուպցիոն ռիսկերի կրճատմանհամար կարևոր է պետական գրանցման գործընթացի պարզեցումը` զուգակցված հստակօրենսդրական կարգավորմամբ։ Ներկայում իրավաբանական անձանց և անհատձեռնարկատերերի պետական գրանցման գործընթացը կանոնակարգված է օրենքով, որընախատեսում է գրանցման համար պահանջվող փաստաթղթերի սպառիչ ցանկը, գրանցմանժամկետները և գրանցումը մերժելու հստակ հիմքերը 296 ։ Իրավաբանական անձանց պետականգրանցումը պետք է իրականացվի փաստաթղթերի ընդունման մատյանում գրառում կատարելուցոչ ուշ, քան 5 աշխատանքային օրվա ընթացքում, իսկ անհատ ձեռնարկատերերի գրանցումը` ոչուշ, քան 2 աշխատանքային օրվա ընթացքում։ Ավելին, օրենքը նախատեսում է նոր ստեղծվողառևտրային կազմակերպությունների գրանցման պարզեցված ընթացակարգ։ Այդկազմակերպություններին հիմնադիրների պահանջով պետական ռեգիտրի կողմից տրամադրվումեն գրանցման համար անհրաժեշտ փաստաթղթերի (կանոնադրություն, հիմնադիր ժողովիորոշում) նմուշային ձևեր, որոնցում առևտրային կազմակերպությունների հիմնադիրներըլրացնում են միայն անհատականացնող տեղեկություններ։ Նման դեպքերում պետականգրանցումն իրականացնում է լրացված փաստաթղթերը ներկայացնելուց և փաստաթղթերիընդունման մատյանում գրառում կատարելուց ոչ ուշ, քան 2 աշխատանքային օրվա ընթացքում։Պետական գրանցումը չի կարող մերժվել իրավաբանական անձի ստեղծմանաննպատակահարմարության շարժառիթով։ Պետական ռեգիuտրի տարածքայինuտորաբաժանումում uտուգվում են իրավաբանական անձի կազմավորման կարգը, ներկայացվածփաuտաթղթերի ամբողջականությունն ու համապատաuխանությունն oրենքների պահանջներին։Հիմնադիր փաuտաթղթերի նմուշային ձևեր ներկայացվելու դեպքում uտուգվում են միայն296§Æñ³í³µ³Ý³Ï³Ý ³ÝÓ³Ýó å»ï³Ï³Ý ·ñ³ÝóÙ³Ý Ù³ëÇÝ» 2001Ã. ³åñÇÉÇ 3-Ç ÐÐ ûñ»Ýù:2008.doc122

ներկայացված փաuտաթղթերի ամբողջականությունն ու լրացված տեղեկություններիլիարժեքությունը և ճշտությունը։409. Կարելի է փաստել, որ իրավաբանական անձանց պետական գրանցման գործընթացը ռեգիստրիգործակալությունում լիարժեք կանոնակարգված է։ Այդուհանդերձ, իրավաբանական անձիստեղծումը կամ որպես անհատ ձեռնարկատեր գրանցումը ենթադրում է մեծ թվով փաստաթղթերիներկայացում և ստուգում։ Ընթացակարգը ֆորմալիզացված է. օրենքով սահմանվում է նաևյուրաքանչյուր փաստաթղթի և դրա ներկայացման վերաբերյալ պահանջները։ Մինչդեռիրավաբանական անձի կազմակերպաիրավական ձևի վերաբերյալ օրենսդրական ակտիպահանջները կանոնադրության մեջ մեխանիկորեն վերարտադրելու պայմաններումներկայացված կանոնադրության ստուգումը օրենքի պահանջներին համապատասխանությանտեսանկյունից թվում է աննպատակահարմար։ Մյուս կողմից, ներկայացված փաստաթղթերիամբողջականության և օրենքի պահանջներին համապատասխանության ստուգումնիրականացվում է իրավաբանական անձանց պետական ռեգիստրի գործակալությանծառայողների կողմից։ Գործնականում լինում են դեպքեր, երբ գրանցման համար ներկայացվածփաստաթղթերի ընդունման մասին գրառում չի կատարվում, փաստաթղթերը վերադարձվում ենօրենքի պահանջներին համապատասխանեցնելու նպատակով, ինչը փաստորեն երկարաձգում էգրանցման համար նախատեսված ժամկետը։ Այսպիսով, չնայած իրավաբանական անձանց ևանհատ ձեռնարկատերերի պետական գրանցման գործընթացի կանոնակարգվածությանը,գրանցման ընթացակարգը ծանրաբեռնված է անհարկի վարչարարությամբ, ուստի գրանցմանկարգն էական պարզեցման կարիք ունի։410. Կոռուպցիոն ռիսկերի կրճատման համար էական նշանակություն ունի իրավաբանական անձիպետական գրանցման համար տարբեր մարմիններին դիմելու և դրանցից անհրաժեշտփաստաթղթեր ձեռք բերելու գործընթացի բացառումը։ Այսպես, առևտրային իրավաբանականանձինք պարտավոր են ներկայացնել նաև ֆիրմային անվանման պետական գրանցման մասինլիազորված մարմնի որոշումը 297 , դիմել բանկ` իրավաբանական անձի գրանցման համար օրենքովսահմանված պետական տուրքը վճարելու նպատակով, հարկային մարմին` հարկ վճարողիհաշվառման համար (ՀՎՀՀ) ստանալու նպատակով։ Անձը ստիպված է լինում մեկ գրանցմանշրջանակներում առնչվել մի քանի պետական ծառայողների հետ, ինչը բարձրացնում էկոռուպցիոն ռիսկերի դրսևորման հնարավորությունը։411. Կոռուպցիայի դեմ պայքարի արդյունավետության առումով բարեփոխման կարիք է զգումիրավաբանական անձի լուծարման և վերակազմակերպման պետական գրանցման մեխանիզմը։Այսպես, ներկայում լուծարման գործընթացը իրավաբանական անձանց պետական ռեգիստրիգործակալությունում հաճախ ձգձգվում է, քանի որ լուծարումը գրանցելու համարիրավաբանական անձը և անհատ ձեռնարկատերը պետք է պետական ռեգիստրի տարածքայինստորաբաժանմանը ներկայացնեն տեղեկանք հարկային և սոցիալական ապահովությանմարմիններից՝ պետական բյուջեի և սոցիալական ապահովագրության գծովպարտավորությունների բացակայության մասին։ Ընդ որում, նման տեղեկանք չներկայացնելուդեպքում պետական ռեգիստրի տարածքային ստորաբաժանումը եռօրյա ժամկետում հարցում էուղարկում հարկային և սոցիալական ապահովության մարմինների համապատասխանտարածքային ստորաբաժանումներին՝ պետական բյուջեի և սոցիալական ապահովագրությանգծով իրավաբանական անձի պարտավորությունների բացակայությունը հավաստելու վերաբերյալ։Հարկային և սոցիալական ապահովության մարմինները պատասխանում են հարցմանն այնուղարկելու օրվանից 30 օրվա ընթացքում. սահմանված ժամկետում չպատասխանելը կամ այլպատասխան ուղարկելը դիտվում է որպես պարտավորությունների բացակայության հավաստում։Նման դեպքերում լուծարման պետական գրանցումը կատարվում է առանց տեղեկանքի՝ 30-օրյաժամկետի ավարտից կամ պատասխան ուղարկելու օրվանից հետո 10 աշխատանքային օրվաընթացքում։ 30-օրյա ժամկետի վերապահումը տեղեկանք տրամադրելու համար բարձրացնում էհարկային և սոցիալական ապահովության մարմինների հայեցողության դրսևորման աստիճանը ևստեղծում է կոռուպցիայի դեպքերի համար նպաստավոր պայմաններ։ Միաժամանակ,իրավաբանական անձի վերակազմակերպմամբ պայմանավորված պետական գրանցումներըիրականացվում են բարդեցված ընթացակարգով. գրանցումները նախ կատարվում են պետական297§Æñ³í³µ³Ý³Ï³Ý ³ÝÓ³Ýó å»ï³Ï³Ý ·ñ³ÝóÙ³Ý Ù³ëÇÝ» 2001Ã. ³åñÇÉÇ 3-Ç ÐÐ ûñ»Ýù, Ñá¹í³Í 212008.doc123

ռեգիստրի կենտրոնական մարմնի կողմից, որից հետո գրանցման բոլոր փաստաթղթերըուղարկվում են պետական ռեգիստրի համապատասխան տարածքային ստորաբաժանում, որն այդփաստաթղթերի հիման վրա անհրաժեշտ գրառումներ է կատարում պետականգրանցամատյաններում։412. ՀՀ արդարադատության նախարարության վերասկողության մեխանիզմների բարելավումըիրավաբանական անձանց պետական ռեգիստրի գործակալության գործունեության ոլորտումկոռուպցիայի դեմ արդյունավետ պայքարի կարևոր նախապայման է։ Ներքին վերահսկողությանխնդիրը պայմանավորված է վերահսկողության ընթացակարգերի անբավարարությամբ և դրանցարդյունքների իրավական հետևանքների թերկարգավորվածությամբ։413. Այսպիսով, իրավաբանական անձանց պետական գրանցման ոլորտում կոռուպցիոն ռիսկերիկրճատման նպատակով անհրաժեշտ է.• Պարզեցնել իրավաբանական անձանց պետական գրանցման գործընթացը. առևտրայինիրավաբանական անձանց պետական գրանցման համար պահանջվող փաստաթղթերինմուշային ձևեր հաստատելու և ՀՀ արդարադատության նախարարության պաշտոնականկայքի միջոցով մատչելի դարձնելու, գրանցման համար կանոնադրություն ներկայացնելուդիսպոզիտիվ դրույթներ սահմանելու, առևտրային իրավաբանական անձանց որոշ տիպերիհամար կանոնադրական կապիտալի ստուգման մեխանիզմը հանելու և հայտարարմանմեխանիզմ ներդնելու, իրավաբական անձանց պետական ռեգիստրի գործակալությունըտեխնիկապես վերազինելու և պետական գրանցման առցանց հնարավորություննախատեսելու միջոցով։• Ներդնել «մեկ պատուհանիե սկզբունքը իրավաբանական անձանց պետական գրանցմանոլորտում. ֆիրմային անվանումների տվյալների միասնական ավտոմատացված համակարգմշակելու, փնտրման և ֆիրմային անվանման առցանց գրանցում իրականացնելուհնարավորություն նախատեսելու, ՀՎՀՀ ստացման առցանց մեխանիզմ մշակելու, պետականգրանցման համար այլ պետական մարմիններից պահանջվող փաստաթղթերըիրավաբանական անձանց պետական ռեգիստրի գործակալության միջոցով ստանալու կարգսահմանելու, իրավաբանական անձանց պետական ռեգիստրի գործակալության և այլպետական մարմինների միջև պետական գրանցման արագ և արդյունավետ իրականացմաննպատակով փոխգործակցությունը կանոնակարգելու միջոցով։• Պարզեցնել իրավաբանական անձանց լուծարման և վերակազմակերպման գրանցմանընթացակարգերը. լուծարման համար պահանջվող փաստաթղթերի ստացման համարավտոմատացված համակարգեր ներդնելու, պարտավորությունների բացակայությունըհավաստող տեղեկանքների տրամադրման և լուծարուման գրանցման ժամկետներըկրճատելու, իրավաբանական անձի վերակազմակերպմամբ պայմանավորված գրանցումներիիրականացումը պարզեցնելու և լիազոր մարմնի շրջանակներում մեկ օղակովսահմանափակելու միջոցով։• Բարելավել պետական լիազոր մարմնի շրջանակներում իրականացվող գերատեսչականվերահսկողության մեխանիզմները. ռեգիստրի գործակալության մարմինների գործունեությաննկատմամբ վերահսկողության մեթոդները վերանայելու, դրանց արդյունքների ամփոփմանընթացակարգեր սահմանելու, կարգապահական վարույթի նյութեր նախապատրաստելու ևվարույթ հարուցելու միասնական կարգ, տիպային ձևեր և ժամկետներ նախատեսելու,ծառայողների խրախուսման և պարսավանքի գործող եղանակները վերանայելու և նորեղանակներ ներդնելու միջոցով։4.10 Դատական ակտերի հարկադիր կատարման ծառայություն414. Արդարադատության իրականացման ոլորտում կոռուպցիոն ռիսկերի կրճատումն ուղղված էդատական իշխանության բնականոն իրականացման ապահովմանը։ Դատական իշխանությանիրականացման արդյունքը դատական ակտն է, որի պատշաճ կատարումը մեծ նշանակությունունի դատական իշխանության հեղինակության և դրա նկատմամբ հասարակական վստահությանբարձրացման առումով։ Դատական համակարգում կոռուպցիայի դեմ պայքարի նպատակներիտեսանկյունից կենսական նշանակություն ունի դատական ակտերի հարկադիր կատարման2008.doc124

համակարգում կոռուպցիոն ռիսկերի նվազեցումը, առանց որի հնարավոր չէ արդարադատությանոլորտում պետական համակարգի նորմալ կենագործունեության հետևողական ապահովումը։415. Դատական ակտերի հարկադիր կատարման ոլորտում կոռուպցիոն ռիսկերի կրճատման առումովդրական ազդեցություն կարող է ունենալ դատական ակտերի հարկադիր կատարմանայլընտանքային ծառայությունների ստեղծումը։ Դատական ակտերի հարկադիր կատարմանառանձնահատկությունն այն է, որ ակտը կամովին չկատարվելու դեպքում ցանկալի է հասնելակտի կատարմանը այնպիսի պայմաններում, որոնք առավելապես արտահայտում են թե՛պահանջատիրոջ և թե՛ պարտապանի շահերը։ Դատական ակտերի հարկադիր կատարմանհամար պատասխանատու պետական ծառայողն, իհարկե, պարտավոր է հարկադիր կատարմանընթացքում հաշվի առնել այդ շահերը, որոնց մի մասն իր ամրագրումն է ստացել օրենքում։Այսպես, օրենքով հստակ սահմանված են պարտապանի գույքի վրա բռնագանձում տարածելուհերթերը (առաջին հերթին` պարտապանի դրամական միջոցների վրա)։ Միաժամանակ,ամրագրված է կանոն, ըստ որի պարտապանի գույքի վրա բռնագանձումը տարածվում է այնչափով, որն անհրաժեշտ է կատարողական թերթի պահանջների կատարման համար, ներառյալ`կատարման ծախuերը 298 ։ Հարկադիր կատարման արդյունավետության ապահովման համարօրենսդրական կարգավորումները այս ոլորտում համեմատաբար ճկուն են. հարկադիր կատարողըունի բազում հայեցողական լիազորություններ։ Այսպես, Եթե միևնույն հերթում առկա են գույքիտարբեր տեuակներ, ապա դրանց վրա բռնագանձում տարածելու հերթականությունը որոշում էհարկադիր կատարողը։ Նման ճկունությունը հնարավորություն է տալիս հարկադիր կատարողինառավելապես գործել հարկադիր կատարման արդյունավետության շահերից ելնելով։Այնուամենայնիվ, հարկադիր կատարողի կողմից այդ շահերը պատշաճ գնահատելուդրդապատճառները բավարար չեն։ Իհարկե, կողմերը կարող են հարկադիր կատարողիգործողությունները բողոքարկել դատարան։ Այդուհանդերձ, հայեցողական լիզորություններիիրականացման հետ կապված բողոքարկումը, հատկապես հարկադիր կատարողի կողմիցհարկադիր կատարման կարգի խախտում թույլ տված չլինելու դեպքում, միշտ չէ, որ հանդիսանումէ պաշտպանության արդյունավետ միջոց և հարկադիր կատարողի կողմից իր լիազորություններըպատշաճ իրականացնելու համար նախականխիչ նշանակություն ունեցող գործոն։ Դրապատճառներից մեկը հարկադիր կատարման սկզբունքների օրենսդրական ամրագրմանբացակայությունն է 299 ։ Միաժամանակ, պետք է հաշվի առնվի այն կարևոր հանգամանքը, որհարկադիր կատարողի հայեցողական լիազորությունների խիստ սահմանափակումը կբացառիհարկադիր կատարման առավել արդյունավետ իրականացմանն ուղղված ճկունությունը։416. Հարկ է նշել, որ մոտիվացիայի բարձրացման և հայեցողական լիազորությունների պատշաճօգտագործման խնդրի լուծման տարբերակներից մեկը դատական ակտերի հարկադիր կատարմանգործառույթի մասնակի ապապետականացումն է։ Միջազգային փորձը վկայում է, որ դատականակտերի հարկադիր կատարման գործառույթներն արդյունավետ իրականացվում են նաևմասնավոր կազմակերպությունների կողմից, որոնք գտնվում են հետևողական պետականվերահսկողության ոլորտում։417. Ներկայում դատական ակտերի հարկադիր կատարումը Հայաստանի Հանրապետությունումիրականացվում է բացառապես ՀՀ արդարադատության նախարարության առանձնացվածստորաբաժանում հանդիսացող դատական ակտերի հարկադիր կատարման ծառայության կողմից։Ի տարբերություն քաղաքացիական ծառայության, դատական ակտերի հարկադիր կատարումըհատուկ ծառայության տարատեuակ է, որը uահմանվում է «Դատական ակտերի հարկադիրկատարման ծառայության մաuինե oրենքով։ Դատական ակտերի հարկադիր կատարման ոչ միայլընտրանքային մեխանիզմ ՀՀ օրենսդրությամբ նախատեսված չէ։418. Դատական ակտերի հարկադիր կատարման ոլորտում կոռուպցիոն ռիսկերի կրճատման համարկարևոր պայման է նաև պարտապանի` հարկադիր կատարման կարգով բռնագանձման ենթակագույքը հայտնաբերելու տեխնիկական հնարավորությունների բարձրացումը։ Թեև «Դատական298§¸³ï³Ï³Ý ³Ïï»ñÇ Ñ³ñϳ¹Çñ ϳï³ñÙ³Ý Ù³ëÇÝ» ÐÐ ûñ»Ýù, Ñá¹í³Í 43, Ù³ë 2:299гñϳ¹Çñ ϳï³ñáÕÇ ÏáÕÙÇó ³ÝÓ³Ýó ߳ѻñÁ ѳßíÇ ³éÝ»Éáõ í»ñ³µ»ñÛ³É Ý³Ë³ï»ëí³Í »½³ÏÇ ¹ñáõÛà ¿ ûñ¨ë§¸³ï³Ï³Ý ³Ïï»ñÇ Ñ³ñϳ¹Çñ ϳï³ñáõÙÝ ³å³ÑáíáÕ Í³é³ÛáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ» ÐÐ ûñ»ÝùÇ 45-ñ¹ Ñá¹í³ÍáõÙ ³éϳ ³ÛݹñáõÛÃÁ, Áëï áñÇ Ñ³ñϳ¹Çñ ϳï³ñáÕÁ å³ñï³íáñ ¿ Çñ»Ý í»ñ³å³Ñí³Í Çñ³íáõÝùÝ»ñÝ o·ï³·áñÍ»É oñ»ÝùÇÝѳٳå³ï³uË³Ý ¨ Çñ ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý Ù»ç ÃáõÛÉ ãï³É ù³Õ³ù³óÇÝ»ñÇ áõ ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ ¨oñÇÝ³Ï³Ý ß³Ñ»ñÇ áñ¨¿ ˳ËïáõÙ:2008.doc125

ակտերի հարկադիր կատարման մասինե ՀՀ օրենքը նախատեսում է պարտապանի` հարկադիրկատարողին իր տնօրինության տակ եղած գույքի վերաբերյալ տեղեկատվություն տալուպարտականությունը, և այդպիսի տեղեկատվություն չտրամադրելու կամ տվյալներըխեղաթյուրելու դեպքում պարտապանը ենթակա է ընդհուպ մինչև քրեականպատասխանատավության 300 , գործնականում հարկադիր կատարումն իրականացնելունպատակով անհրաժեշտ է պարտապանի գույքի հետախուզում հայտարարել։ Պարտապանիգույքի գտնվելու վայրի մաuին տեղեկություններ չլինելու դեպքում հարկադիր կատարողը որոշումէ կայացնում պարտապանի գույքի հետախուզում հայտարարելու մաuին։ Պարտապանի գույքիհետախուզումն իրականացվում է անշարժ գույքի կադաuտր, պետական ռեգիuտր,դեպոզիտարիա, հարկային, մաքuային, պետավտոտեuչության մարմիններին հարցումներկատարելու միջոցով։ Պարտապանի գույքի հայտնաբերման այլ միջոցների հարցը օրենքը չիկարգավորում։419. Միաժամանակ, առևտրային բանկերից պարտապանների բանկային հաշիվների վերաբերյալօպերատիվ տեղեկատվության ստացման հնարավորությունը նախատեսված է օրենսդրորեն.հարկադիր կատարման ծառայությունը Հայաuտանի Հանրապետության բոլոր առևտրայինբանկերին պարտապանի գույքի վերաբերյալ հարցումներ ուղարկում է ՀայաuտանիՀանրապետության կենտրոնական բանկի տրամադրած հատուկ կապուղու միջոցով, որիշահագործման, էլեկտրոնային փոuտի oգտագործման կանոնները uահմանում է ՀայաuտանիՀանրապետության կենտրոնական բանկը` համաձայնեցնելով Հայաuտանի Հանրապետությանարդարադատության նախարարության հետ 301 ։ Այդուհանդերձ, նման կանոններ առ այսօրսահմանված չեն։420. Վերջապես, ՀՀ արդարադատության կողմից վերահսկողության մեխանիզմների բարելավումը մեծնշանակություն ունի նաև դատական ակտերի հարկադիր կատարումն ապահովող ծառայության`որպես արդարադատության նախարարության աշխատակազմի առանձնացվածստորաբաժանման գործունեության արդյունավետությունն ու վերահսկելիությունն ապահովելուհամար։ Այս ոլորտում առկա խնդիրները արդեն իսկ արծարծվել են քրեակատարողականծառայության և իրավաբանական անձանց պետական ռեգիստրի գործակալությանգործունեության ոլորտում կոռուպցիոն ռիսկերի քննարկման ժամանակ։421. Այսպիսով, դատական ակտերի հարկադիր կատարման ոլորտում կոռուպցիոն ռիսկերիկրճատման նպատակով անհրաժեշտ է.• Մշակել դատական ակտերի հարկադիր կատարման արդյունավետությունը բարձրացնողայլընտրանքային մեխանիզմներ. հարկադիր կատարման որոշ գործառույթներ մասնավորսեկտորին փոխանցելու բնագավառում միջազգային փորձը ուսումնասիրելու, դրաարդյունքում դատական ակտերի հարկադիր կատարման մասնավոր կազմակերպություններիլիցենզավորման կամ այլ եղանակով պետական վերահսկման կարգի ներդրումը քննարկելու,դատական ակտերի հարկադիր կատարումն ապահովող ծառայության և մասնավորհարկադիր կատարողների միջև գործունեության ոլորտների առանձնացնելու միջոցով։• Բարձրացնել հարկադիր կատարողների կողմից պարտապանի գույքը հայտնաբերելուհնարավորությունը. պարտապանի գույքի հետախուզում հայտարարելու հարցում հարկադիրկատարողի լիազորությունները հստակեցնելու, պարտապանի գույքի հայտնաբերմանմիջոցները վերանայելու, պարտատիրոջ կողմից պարտապանին պատկանող գույքհայտաբերելու վերաբերյալ պարտատիրոջ տեղեկատվությունը ստուգելու կարգըհստակեցնելու, հարկադիր կատարողների համար բանկային հաշիվների վերաբերյալտեղեկությունների մատչելիությունը և դրա պայմանները, այդ թվում` առևտրային բանկերիցտեղեկություններ ստանալու գործընթացը օրենսդրորեն հստակ կանոնակարգելու միջոցով։• Բարելավել ՀՀ արդարադատության նախարարության շրջանակներում իրականացվողվերահսկողության մեխանիզմները. դատական ակտերի հարկադիր կատարումն ապահովողծառայության գործունեության նկատմամբ վերահսկողության մեթոդները վերանայելու, դրանցարդյունքների ամփոփման ընթացակարգեր սահմանելու, կարգապահական վարույթի նյութեր300ÐÐ ùñ»³Ï³Ý ûñ»Ýë·Çñù, Ñá¹í³Í 345 1301§¸³ï³Ï³Ý ³Ïï»ñÇ Ñ³ñϳ¹Çñ ϳï³ñÙ³Ý Ù³ëÇÝ» ÐÐ ûñ»Ýù, Ñá¹í³Í 402008.doc126

նախապատրաստելու և վարույթ հարուցելու միասնական կարգ, տիպային ձևեր և ժամկետներնախատեսելու, ծառայողների խրախուսման և պարսավանքի գործող եղանակներըվերանայելու և նոր եղանակներ ներդնելու միջոցով։4.11 ՀՀ ոստիկանություն422. Ճանապարհային ոստիկանություն։ ՀՀ ոստիկանությանը (ստորև՝ ոստիկանություն) օրենքովվերապահված խնդիրների շարքում ուրույն տեղ ունի նաև ճանապարհային երթևեկությանանվտանգության ապահովումը։ Այս գործառույթի շրջանակներում ոստիկանությունըմասնավորապես պարտավոր է պետական վերահuկողություն իրականացնել ճանապարհայիներթևեկության կանոնների և տեխնիկական նորմերի պահանջների պահպանման,տրանuպորտային միջոցների շահագործման ընթացքում դրանց տեխնիկական վիճակի,կահավորման անվտանգության ապահովման նկատմամբ, կարգավորել ճանապարհայիներթևեկությունը, ընդունել վարորդական վկայական uտանալու քննություններ և տալտրանuպորտային միջոցներ վարելու վկայականներ և այլն 302 ։ Նշված ոլորտներումոստիկանությանը վերապահված իրավունքների իրականացումը սերտորեն խարսխվում էկոռուպցիոն ռիսկերի հետ, որոնց բացահայտումը և կախարգելումը հակառուպցիոնքաղաքականության խնդիրներից է։ Հայաuտանի Հանրապետության ճանպարհայինոuտիկանության ծառայությունը «Ճանապարհային երթևեկության անվտանգության ապահովմանմաuին» 303 և «Ոuտիկանության մաuին» ՀՀ oրենքներով ճանապարհային երթևեկությանանվտանգության ապահովման բնագավառում կառավարությանն առընթեր ՀՀ ոuտիկանությանծառայություն է, որի խնդիրներն ու լիազորությունները առավել մանրամասն սահմանված են իրկանոնադրությամբ 304 ։423. Ճանապարհային երթևեկության ոլորտում առկա հիմնախնդիրների լուծման նպատակով ՀՀՆախագահի 2006թ. ապրիլի 4-ի կարգադրությամբ հաստատվել էր միջոցառումների կատարմանժամանակացույց 305 , որը նախատեսում էր ոլորտին առնչվող մի շարք իրավական ակտերիընդունում, ինչպես նաև առկա ակտերում փոփոխությունների ու լրացումների իրականացում։Կարգադրությամբ նախատեսված միջոցառումները հիմնականում ի կատար են ածվել, սակայնոլորտում կոռուպցիոն ռիսկերի տեղիք տվող ինչպես օրենսդրական, այնպես էլ գործանականումառաջացած բացերը դեռևս ամբողջովին հաղթահարված չեն։424. Ճանապարհային երթևեկության անվտանգության ապահովումը և երթևեկության կանոններիխախտման համար վարչական պատասխանատվության ենթարկելը թերևս մնում ենճանապարհային որստիկանության գործունեության առավել խոցելի ոլոտներից։ Ճանապարհայիներթևեկության կանոները հաստատվել են «Հայաստանի Հանրապետության ճանապարհայիներթևեկության կանոնները և տրանսպորտային միջոցների շահագործումն արգելողանսարքությունների և պայմանների ցանկը հաստատելու մասին» (ստորև՝ ՃԵԿ) ՀՀկառավարության 2007թ. որոշմամբ 306 ։ 2007թ. Վարչական իրավախտումների վերաբերյալ ՀՀօրենսգրքում (ստորև՝ ՎԻՎՕ) կատարված փոփոխություններով զգալիորեն խստացվեցպատասխանատվությունը ճանապարհային երթևեկության կանոնների խախտման համար 307 ։Այդուհանդերձ, ինչպես ՃԵԿ-ով նախատեսված երթևեկության կանոնները, այնպես էլ ՎԻՎՕ-ումնախատեսված իրավախախտումների սահմանումները զերծ չեն թերություններից ևանհստակություններից, ինչը գործնականում բարդություններ է ստեղծում սովորականքաղաքացիների կողմից դրանց ընկալման համար։ Մասնավորապես, ՎԻՎՕ-ովպատասխանատվություն առաջացնող մի շարք իրավախախտումների էությունը հասկանալուհամար պետք է դիմել ճանապարհային երթևեկության կանոններին և դրանք համադրել ՎԻՎՕ-ով302§àëïÇϳÝáõÃÛ³Ý Ù³ëÇݦ ÐÐ 2001 Ãí³Ï³ÝÇ ³åñÇÉÇ 16-Ç ûñ»Ýù, Ñá¹í³Í 13:303ÀݹáõÝí»É ¿ 2005 Ãí³Ï³ÝÇ ÑáõÉÇuÇ 8-ÇÝ:304ÐÐ áuïÇϳÝáõÃÛ³Ý §Ö³Ý³å³ñѳÛÇÝ áuïÇϳÝáõÃÛáõݦ ͳé³ÛáõÃÛ³Ý 2006 Ã. ÝáÛ»Ùµ»ñÇ 30-Ç Ï³Ýáݳ¹ñáõÃÛáõÝ N 1816-Ü:305§ÐР׳ݳå³ñѳÛÇÝ »ñè»ÏáõÃÛ³Ý ÑÇÙݳËݹÇñÝ»ñÇ ÉáõÍÙ³Ý ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñÇ Ï³ï³ñÙ³Ý Å³Ù³Ý³Ï³óáõÛóÁѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРܳ˳·³ÑÇ 2006Ã. ³åñÇÉÇ 4-Ç Ï³ñ·³¹ñáõÃÛáõÝ (ÜÎ 70²):306ÀݹáõÝí»É ¿ 2007Ã. ÑáõÝÇëÇ 28-ÇÝ, N 955-Ü:307§ì³ñã³Ï³Ý Çñ³í³Ë³ËïáõÙÝ»ñÇ í»ñ³µ»ñÛ³É Ð³Û³ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý ûñ»Ýë·ñùáõÙ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñ ¨Éñ³óáõÙÝ»ñ ϳï³ñ»Éáõ Ù³ëÇݦ 2007 Ãí³Ï³ÝÇ ÷»ïñí³ñÇ 21-Ç ÐÐ ûñ»Ýù:2008.doc127

նախատեսված պատասխանատվություն սահմանող նորմեր հետ 308 ։ Իրավականկարգավորումների անհստակությունը և խրթինությունն էլ կոռուպցիոն ռիսկերի պարարտ հող ենստեղծում ստիկանության ծառայողների համար՝ թույլ տալով տարաբնույթ մեկնաբանություններիհնարավորություն։425. Վարչական պատասխանատվության ենթարկելու ակտի իրավաչափությունը ևօրինականությունը վարչական իրավախախտումների համար պատասխանատվությանենթարկելու հարցում հաճախ արծարծվող և խնդիրներ առաջացնող հարցերից է։ Գործականումվարչական ակտերը թերի են և հազիվ, թե համապատասխանում են գրավոր վարչական ակտին«Վարչական վարույթի և վարչարարության հիմունքների մասին» ՀՀ օրենքով 309 ներկայացվողպարտադիր պահանջներին (հոդված 55)։ Մասնավորապես, առավել տարածված թերություններիցէ այն, որ վարչական պատսխանատվության ենթարկելու վերաբերյալ ճանապարհայինոստիկանության կողմից կայացվող ակտերում բացակայում է լուծվող հարցի նկարագրությունը 310 ,ակտի ընդունման հիմնավորումը, ակտի բողոքարկման ժամկետները և մարմինը, ներառյալ`դատարանը, որին կարող է այդ ակտը բողոքարկվել։ Առանձին դեպքերում նույնիսկ պարզ չէ, թեկոնկրետ որտեղ է կատարվել իրավախախտումը 311 ։ Նույնը վերաբերում է նաև վարչականիրավախախտումների վերաբերյալ արձանագրություններին, որոնց մեջ պետք է նշվի «դրակազմելու ամuաթիվն ու տեղը, արձանագրությունը կազմող անձի պաշտոնը, անունը,հայրանունը, ազգանունը. տեղեկություններ խախտողի անձի մաuին, վարչականիրավախախտման կատարման տեղը, ժամանակը և էությունը, այն նորմատիվ ակտը, որըպատաuխանատվություն է նախատեuում տվյալ իրավախախտման համար, վկաների ևտուժողների ազգանունները և հաuցեները, եթե այդպիuիք կան, խախտողի բացատրությունը,գործի լուծման համար անհրաժեշտ այլ տեղեկություններ» (ՎԻՎՕ, հոդված 255)։ Մինչդեռ,ճանապարհային ոստիկանության մարմինները իրենց կողմից կայացվող վարչական ակտերը չենապահովում համապատասխան ապացույցներով, որոնք հետագայում՝ դրանց վիճարկմանդեպքում, կարևոր են գործի լուծման համար։ Նման իրավիճակներում պետք է հստակորեն գործիայն սկզբունքը, որ «վարչական մարմնի կողմից քննարկվող փաuտական հանգամանքներիվերաբերյալ անձի ներկայացրած տվյալները, տեղեկությունները համարվում են հավաuտի բոլորդեպքերում, քանի դեռ վարչական մարմինը հակառակը չի ապացուցել» 312 ։ Նշված մոտեցումներըիրենց արտացոլումն են գտել նաև վարչական դատարանի կողմից կայացված մի շարքվճիռներում, որոնցով ճանապարհային ոստիկանության վարչական ակտերը ճանաչվել են ոչիրավաչափ են ու վերացվել են։426. Անձին տեղում վարչական պատասխանատվության ենթարկելու և նշանակվող տուգանքըգանձելու հնարավորություն վերապահելը ճանապարհային ոստիկանության աշխատակիցներինև միաժամանակ վարչական պատասխանատվության խստացումը (տուգանքների չափերի աճը)կոռուպցիոն նոր ռիսկերի աճ արձանագրեցին։ Ըստ էության նախապայմաններ ստեղծվեցինխախտում կատարած անձի հետ ոստիկանության աշխատակցի կողմից համաձայնության գալու ևկատարված առավել ծանր իրավախախտման փոխարեն անձին առավել թեթև խախտման համարվարչական պատասխանատվություն ենթարկելու գայթակղության համար։427. Երթևեկության կանոնների խախտման համար պատասխանատվության ենթարկելու հարցում մեծէ պատասխանատվության տեսակների և պատժաչափերի հարցում հայեցողության դրսևորմանվտանգը, ինչը արդյունքում, գործնականում թերևս չի իրացվում պատժի անհատականացմանսկզբունքը։ Ավելին, խնդիր է ներկայացնում նաև առանձին իրավախախտումների կրկնակիությանհամար ՎԻՎՕ-ով նախատեսված առավել խիստ պատասխանատվության միջոցների հարցը։Գործնականում, իրավախախտումը կատարելու վայրում անձին պատասխանատվությանենթարկող ոստիկանը հակված է կիրառել առավել խիստ պատասխանատվության միջոց,ակնկալելով, որ անհամաձայնության դեպքում անձը կարող է գնալ բողոքարկման ճանապարհով՝308úñÇݳÏ, ìÆìú-Ç 124 Ñá¹í³ÍÇ 31 Ï»ïáí å³ï³ë˳ݳïíáõÃÛ³Ý »ÝóñÏ»Éáõ ѳٳñ ³ÝÑñ³Å»ßï ¿ ѳٳ¹ñ»É ÖºÎ-Ç 84Ñá¹í³ÍÇ 7-ñ¹ Ï»ïÁ:309ÀݹáõÝí»É ¿ 2004 Ãí³Ï³ÝÇ ÷»ïñí³ñÇ 18-ÇÝ:310§ì³ñã³Ï³Ý í³ñáõÛÃÇ ¨ í³ñã³ñ³ñáõÃÛ³Ý ÑÇÙáõÝùÝ»ñÇ Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ Ñ³Ù³Ó³ÛÝ í³ñã³Ï³Ý ³ÏïÝ ... å»ïù ¿ ÝßáõÙå³ñáõݳÏÇ ³ÛÝ µáÉáñ ¿³Ï³Ý ÷³uï³Ï³Ý ¨ Çñ³í³µ³Ý³Ï³Ý ѳݷ³Ù³ÝùÝ»ñÇ í»ñ³µ»ñÛ³É, áñáÝù í³ñã³Ï³Ý Ù³ñÙÝÇÝÑÇÙù »Ý ïí»É ÁݹáõÝ»Éáõ ѳٳå³ï³uË³Ý áñáßáõÙ (Ñá¹í³Í 55, Ù³ë 1-ÇÝ):311úñÇݳÏ, ϳñáÕ ¿ Ýßí³Í ÉÇÝ»É §ÎáñÛáõÝÇ ÷áÕáóáõÙ¦, ë³Ï³ÛÝ Ñëï³Ï ã¿, û ÷áÕáóÇ áñ ѳïí³ÍáõÙ:312§ì³ñã³Ï³Ý í³ñáõÛÃÇ ¨ í³ñã³ñ³ñáõÃÛ³Ý ÑÇÙáõÝùÝ»ñÇ Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»Ýù, Ñá¹í³Í 10:2008.doc128

փոխանակ բացահայտելու, թե անձը որերորդ անգամ է կատարում համապատասխանիրավախախտումը 313 ։ Միևնույն ժամանակ, չարաշահվում են վարչական ներգործության այնպիսիլծակներ, ինչպիսիք են տրասնպորտային միջոցի համարանիշները հանելը կամ վարորդականիրավունքից զրկելը հատկապես այն դեպքերում, երբ կոկնրետ խախտման համար այդ միջոցներիկիրառումը նախատեսված չէ, ինչը զգալի բարդություններ և քաշքշուկներ է ստեղծումվարորդների համար՝ առաջացնելով նաև հավեյալ ծախսեր համարանիշներն կամ վկայականըհետ ստանալու համար։428. Ճանապարհային գծանշման պատշաճ վիճակի ապահովումը ևս կարևոր նախապայման էոլորտում կոռուպցիոն ռիսկերի նվազեցման հարցում։ Գծանշումներ ոչ բավարարտեսանելիությունը կամ դրանց ի սպառ բացակայությունը գործնականում օգտագործվում ենորպես վարորդներին պատասխանատվության ենթարկելու բավական լավ սողանցք։ Ավելին, այսոլորտում կոռուպցիոն ռիսկերի նվազեցման տեսանկյունից կարևորություն է ներկայացնում նաևճանապարհային երթևեկության նշանների տեղակայման և դրանց հանման հարցերիկարգավորումը։ Համաձայն «Տեղական ինքնակառավարման մասին» ՀՀ օրենքի 314 համայնքիղեկավարը կազմակերպում է համայնքային ենթակայության ճանապարհների, ճանապարհայիներթևեկության կազմակերպման կահավորանքի ու այլ տեխնիկական միջոցների պահպանումը ևշահագործումը, իր իրավաuության uահմաններում կազմակերպում է ճանապարհային անվտանգերթևեկությունը համայնքային ենթակայության ճանապարհների վրա, ինչպես նաև իրավաuումարմինների ներկայացմամբ հաuտատում և թույլատրում է համայնքի տարածքումճանապարհային երթևեկության նշանների տեղակայումն ու հանումը։ Ընդ որում, երթևեկությանայն նշանները, որոնց տեղադրումը համաձայնեցված չէ համայնքի ղեկավարի հետ, իրավական ուժչունեն։ Այս առումով, խնդիր է ներկայացնում ճանապարհային երթևեկության նշաններիտեղադրման չարաշահումը, երթևեկության գերկարգավորումը կամ սխալ կարգավորումը, ինչըարդյունքում անհարկի խոչընդոտներ են ստեղծվում վարորդների համար և կոտուպցին ռիսկերիաղբյուր է ձևավորվում։429. Վարորդական վկայականների տրամադրումը ճանապարհային ոստիկանությանը վերպահվածմյուս կարևոր գործառույթներից է, որտեղ տարիներ շարունակ զգալի են եղել կոռուպցիոնռիսկերը։ Խնդիր է ներկայացրել վարորդական վկայականների տրամադրման համարքննությունների անցկացման թափանցիկությունը ու հայեցողության դրսևորման բացառումը։ ՀՀկառավարությունը հաստատել է վարորդական վկայական ստանալու քննություններ ընդունելու ևվարորդական վկայական տալու նոր կարգ, որը մանրամասն կարգավորման է ենթարկումվարորդական վկայականներ տրամադրելու համար տեսական և գործանական քնոււթյուններիանցկացման ընթացքը։430. Ճանապարահին ոստիկնության գործունեության արդյունավետության մասին դատելու լուրջչափանիշներից է վթարայնության մակարդակը հանարապետությունում։ Ոստիկանությանտվյալների համաձայն 2008 թ. 1-ին կիսամյակի ընթացքում վթարայնությունըհանրապետությունում պահպանել է աճի միտումը։ 2008 թվականի 6 ամիսների ընթացքումհանրապետության տարածքում արձանագրվել է 923 ճանապարհատրանսպորտային պատահար(2007թ. 6 ամսում` 792)« որի հետևանքով զոհվել է 173 (2007 թ. 6 ամսում` 138) և մարմնականվնասվածքներ ստացել 1366 (2007թ. 6 ամսում` 1140) մարդ 315 ։ Ճանապարհատրասնպորտայինպատահարների ճշտգարիտ թվի բացահայտումը և հրապարակային դարձնելը ճանապարհայինոստիկանության աշխատանքի արտապատկերն է և թույլ է տալիս դատողություններ անելձեռնարկված միջոցառումների արդոյւնավետության մասին և խորհել հետագա անելիքներիուղղոթյամբ։ Ճանապարհատրանսպորտային պատահարների առումով կառուպցիոն նկատելիռիսկերի տեղիք են տալիս պատահարների հանգամանքների պարզումը ևճանապարհատրանսպորտային պատահարի սխեմաների կազմումը, որտեղ կարող է դրսևորվելհայեցողություն և շահագրգռվածություն։ Դրան գումարվում է նաև վարորդների313úñÇݳÏ, ïñ³Ýuåáñï³ÛÇÝ ÙÇçáóÝ»ñÇ í³ñáñ¹Ý»ñÇ ÏáÕÙÇó Éáõu³óáõÛóÇ Ï³Ù Ï³ñ·³íáñáÕÇ ³ñ·»ÉáÕ ³½¹³Ýß³ÝÇÝã»ÝóñÏí»ÉÁ ³é³çÇÝ ³Ý·³Ù ³é³ç³óÝáõÙ ¿ ïáõ·³ÝùÇ Ý߳ݳÏáõÙ` Ýí³½³·áõÛÝ ³ß˳ï³í³ñÓÇ ï³uݳå³ïÇÏÇ ã³÷áí,ÝáõÛÝ ³ñ³ñùÁ Ù»Ï ï³ñí³ ÁÝóóùáõÙ ÏñÏÇÝ ³Ý·³Ù ϳï³ñ»ÉÁ`³é³ç³óÝáõÙ ¿ ïáõ·³ÝùÇ Ý߳ݳÏáõÙ` Ýí³½³·áõÛݳß˳ï³í³ñÓÇ »ñ»uݳå³ïÇÏÇ ã³÷áí, ÙÇÝã¹»é ÝáõÛÝ ³ñ³ñùÁ Ù»Ï ï³ñí³ ÁÝóóùáõÙ »ññáñ¹ ³Ý·³Ù ϳï³ñ»ÉÁ`³é³ç³óÝáõÙ ¿ ïñ³Ýuåáñï³ÛÇÝ ÙÇçáóÝ»ñ í³ñ»Éáõ Çñ³íáõÝùÇó ½ñÏáõÙ` í»ó ³ÙÇu ųٳݳÏáí (ìÆìú, Ñá¹í³Í 124, Ù³ë 3):314ÀݹáõÝí»É ¿ 2002 Ãí³Ï³ÝÇ Ù³ÛÇuÇ 7-ÇÝ, Ñá¹í³Í 39:315î»°ë http://www.police.am ϳÛù¿çÁ:2008.doc129

անտեղյակությունը սխեմաները վերծանելու հարցում, ինչն էլ կոռւպցիոն ռիսկերի բավականտեղիք կարող է տալ։431. Ճանապարհային ոuտիկանության նյութական խրախուuման և տեխնիկական զարգացմանարտաբյուջետային ֆոնդը ուղղված է ճանապարհային երթևեկության անվտանգությանապահովման արդյունավետությունը բարձրացնելուն։ ՃԵԿ-ի հոդված 33.1-ով և ճանապարհայինոստիկանության կանոնադրությամբ նախատեսված են այդ ֆոնդի գոյացման աղբյուրները ևդրանում կատարվող պարտադիր վճարների չափերը 316 ։ Այդուհանդերձ, ոստիկանությանգործունեության օրինականության ապահովման տեսանկյունից կարևոր է արտաբյուջետայինֆոնդի գոյացման և դրանից միջոցների ծախսման թափանցիկության ապահովումը, հատկապեսճանապարհային երթևեկության անվտանգության բնագավառում վարչականիրավախախտումների համար գանձված տուգանքների առումով։432. Կոռուպցիոն ռիսկերի վտանգ ստեղծող հանգամանքներից է նաև ճանապարհայինոստիկանությանը վերապահված իրավասությունների ոլորտում գործող բազամաթիվենթաօրենդրական ակտերին քաղաքացիների անտեղյակությունը, որը համապատասխանպաշտոնատար անձանց հնարավորություն է տալիս չարաշահել իրենց իշխանականլիզորությունները և քաղաքացիներին ներքաշել անհարկի վարչարության մեջ, նրանց վրա դնելօրենքով չնախատեսված պարտականություններ։ Օրինակ, տարածված պրակտիկա էտրնասպորտային միջոցների պետական հաշվառման համար ապահովագրություն պահանջելը,ինչպիսի պայման նախատեսված չէ կառավարության համապատասխան որոշմամբ 317 ։ Ավելին,համապատասխան ընթացակարգերը քաղաքացիներին բացատրելու ու մատչելի դարձնելուփոխարեն, վերջիններիս իրավական անտեղյակությունը ծառայեցվում է մասնավոր օգուտներստանալու նապատակ հետապնդող գործունեության այլ տեսակների համար (օրինակ՝տրանսպորտային միջոցների առուվաճառքի գործարքների ձևակերպման և այլ ձևաթղթերիկազմման պարագայում)։433. Անձնագրերի և վիզաների տրամադրում։ Ոստիկանության գործունեության ոլորտներիցկոռուպցիոն ռիկերի առումով ուշադրության է արժանի նաև անձնագրային ռեժիմի բնագավառում,ինչպես նաև բնակչության պետական ռեգիստրը և ընտրողների ռեգիստրը վարելու հետ կապվածգործառույթների իրականացումը։ Այս ոլորտում ոստիկանությանը կրում է անձնագրայինհամակարգի գործունեությունը կազմակերպելու և վերահuկելու, ՀՀ տարածք մուտք գործելու,հանրապետության տարածքում գտնվելու, տարածքից դուրu գալու, ինչպեu նաևհանրապետությունում տարանցիկ գտնվելու և (կամ) երթևեկելու վերաբերյալ oրենuդրությամբuահմանված կանոնների պահպանման նկատմամբ հuկողություն իրականացնելու, ՀՀ-ումբնակվող անձանց ըuտ բնակության վայրի հաշվառում իրականացնելու, բնակչության պետականռեգիuտրը վարելու, ինչպես նաև ՀՀ ընտրողների ռեգիuտրը կազմելու և վարելուպարտականություններ։434. Անձնագրային ռեժիմի բնագավառում կոռուպցիոն ռիսկերի նվազեցման և միջազգայինպահանջներին ՀՀ-ում տրվող անձանագրերի համապատասխանեցման նպատակով 2008թ.ապրիլի 25-ին ՀՀ կառավարության կողմից հաստատվել է «Հայաuտանի Հանրապետությանմիգրացիայի համակարգի և Հայաuտանի Հանրապետությունում կենuաչափական կողմնորոշիչներպարունակող էլեկտրոնային անձնագրերի և նույնացման քարտերի համակարգի ներդրմանհայեցակարգով նախատեuված միջոցառումների ծրագրից բխող գործողություններիիրականացման ժամանակացույցը» 318 ։ Որոշմամբ նախատեսված են ոլորտին առնչվող մի շարքօրենսդրական ակտերում փոփոխությունների և լրացումների կատարում, ինչպես նաև նորօրենքների ընդունում (օրինակ՝ «ՀՀ քաղաքացու անձնագրի և նույնացման քարտի մասին» օրենք,«հանարային ծառայությունների համարանիշի մասին» օրենք)։ Նշված միջոցառումները ուղղվածեն էլեկտրոնային անձնագրերի համակարգի ներդրմանը, ոստիկանության համակարգումքաղաքացիության և միգրացիայի դեպարտամենտի ձևավորմանը, ինչպես նաև հանրային316î»°ë ݳ¨ §ÐРγé³í³ñáõÃÛ³ÝÝ ³éÁÝûñ ÐÐ áëïÇϳÝáõÃÛ³Ý §Ö³Ý³å³ñѳÛÇÝ áëïÇϳÝáõÃÛáõݦ ͳé³ÛáõÃ۳ݳñï³µÛáõç»ï³ÛÇÝ ýáݹÇÝ í׳ñÙ³Ý »Ýóϳ í׳ñÝ»ñÇ ã³÷»ñÁ ë³ÑٳݻÉáõ Ù³ëÇݦ ÐРγé³í³ñáõÃÛ³Ý 2007Ã. ÝáÛ»Ùµ»ñÇ8-Ç N 1408-Ü áñáßáõÙÁ:317î»°ë §îñ³Ýëåáñï³ÛÇÝ ÙÇçáóÝ»ñÇ å»ï³Ï³Ý ѳßí³éÙ³Ý Ï³ñ·Á ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2006Ãí³Ï³ÝÇ ÝáÛ»Ùµ»ñÇ 30-Ç N 1853-Ü áñáßáõÙÁ:318ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 25 ³åñÇÉÇ 2008 Ãí³Ï³ÝÇ N 537-² áñáßáõÙ:2008.doc130

ծառայություններ մատուցելիս բնակչության պետական ռեգիստրի տվյալների օգտագործմանմատչելիությունն ու դրա համար ռեգիստրի արդյունավետ գործունեությունն ապահովողհամապատասխան նորացումների իրականացմանը, այդ թվում՝ նոր անհատական տվյալներիամրագրմանը ռեգիստրում։ Նշված բարեփոխումների համատեքստում, կոռուպցիոն ռիսկերիլրացուցիչ աղբյուր կարող է ձևավորվել սահմանային անցման կետերում ոստիկանությանծառայողների կողմից վարչական տույժեր կիրառելու իրավասության վերապահմամբ՝ ՎԻՎՕ 201հոդվածով նախատեսված իրավախախտումների համար։435. Անձնագրերի տրամադրումը և դրանց վավերականության ժամկետների երկարաձգումըկոռուպցիոն ռիսկերի մյուս թիրախներից է։ Այս ոլորտում գործնականում առաջացող խնդիրներըհիմնականում պայմանավորված են անձնագրերի տրամադրման և oտարերկրյապետություններում քաղաքացու անձնագրի վավերականության հաստատմանժամանակատարության հետ։ Հատկապես նոր անձնագրերի տրամադրման ժամկետներիտևականությունը պայմանավորված է ինչպես սուբյեկտիվ, այնպես էլ օբյեկտիվ գործոններով։Անձնագրի տրամադրման համար հիմքերը փոստային ծառայությունների միջոցով ուղարկվում ենհամապատասխան կենտրոնական մարմին, որի հետևանքով էլ այն վերածվում էրժամանակատար պրոցեսի (մոտ երկու շաբաթ)։ Ներկայումս քայլեր են ձեռնարկվում անձնագրիհիմքերի վերաբերյալ տվյալների էլեկրոնային կարգով փոխանակման համակարգ ներդնելուուղղությամբ, որի արդյունքում հնարավոր կլինի զգալիորեն կրճատել անձնագրերի տրամադրմանժամկետները։436. Կոռուպցիոն ռիսկերի տեղիք տվող առանձին ոլորտ էր Հայաuտանի Հանրապետության մուտքիվիզաների տրամադրումը։ 2007թ. հոկտեմբերի 4-ին ընդունված նոր կարգով 319 հստակեցվեցՀայաuտանի Հանրապետության մուտքի վիզա uտանալու համար oտարերկրացու կողմից մուտքիվիզա տրամադրող մարմին ներկայացվող փաստաթղթերի ցանկը, դիմումի քննարկման, մուտքիվիզաների տրամադրման և դրանց ժամկետի երկարաձգման կարգը։ Ընդ որում, 2006թ. ՎԻՎՕ-ումկատարված փոփոխությամբ խստացվել է նաև պատասխանատվությունը օտարերկրացիներիկողմից Հայաuտանի Հանրապետությունում առանց վավերական արտոնագրի կամ կացությանկարգավիճակի կամ անվավեր փաuտաթղթերով բնակվելու, ինչպեu նաև ՀայաuտանիՀանրապետության տարածքով տարանցիկ երթևեկության կարգը խախտելու համար՝նախատեսելով նվազագույն աշխատավարձի 50-ապատիկից մինչև 100-ապատիկի չափովտուգանք։ Այս առումով, կոռուպցիոն ռիսկերից խուսափելու համար կարևոր քայլ էր վիզայիստացման, դրա ժամկետի երկարաձգման համար սահմանված պետական տուրքի, ինչպես նաևհամապատասխան տուգանքների գանձումը միայն բանկային հաստատությունների միջոցովիրականցնելը՝ ի տարբերություն նախկինում առկա պրակտիկայի, երբ գանձումները կատարվումէին նաև պետական uահմանի անցման կետերում կամ ոuտիկանության անձնագրային ևվիզաների վարչության կողմից առձեռն՝ հաճախ անձին չտրամադրելով անգամ վճարմանանդրորրագիր։437. Ոստիկանության գործունեության հետ կապված ընդհանուր նկատառումներից է վերջինիսգործունեության թափանցիկության պակասը, ոլորտին առնչվող առանձին իրավական ակտերիընդուման հարցում հանրային քննարկումների բացակայությունը և հասարակականերկխոսության բացակայությունը։ Արդյունքում, քաղաքացիական հասարակության կառույցները ևհասարակությունը ընդհանրապես կտրված են ընթացող դինամիկ զարգացումներից, չունենդրանց ժամանակին արձագանքելու հնարավորւթյուն, ինչն էլ խորացնում է ոստիկանությանօտարվածությունը հասարակությունից և վերջինիս հանդեպ վստահության պակասը։ Կարևոր էասպեկտ է նաև ոստիկանության այն ստորաբաժանումների աշխատանքի և սպասարկման որակիբարձրացումը, որոնք առավել սերտ շփում ունեն քաղաքացիների հետ։438. Այսպիսով, ոստիկանության ծառայության գործունեության շրջանում օրինականությանբարձրացման, հասարակական վստահության ամրապնդման և կոռուպցիայի դեմ պայքարումգործուն մեխանիզմների նեդրման նպատակով անհրաժեշտ է.319§Ð³Û³ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý ÙáõïùÇ íǽ³ ëï³Ý³Éáõ ¹ÇÙáõÙÇ Ñ»ï Ý»ñϳ۳óíáÕ ÷³ëï³ÃÕûñÇ ó³ÝÏÁ, ¹ÇÙáõÙÇùÝݳñÏÙ³Ý, ÙáõïùÇ íǽ³Ý»ñÇ ïñ³Ù³¹ñÙ³Ý Ï³ñ·Á, ÐÐ ÙáõïùÇ íǽ³ÛÇ ïñ³Ù³¹ñÙ³Ý (ųÙÏ»ïÇ »ñϳñ³Ó·Ù³Ý), Ù»ñÅÙ³Ý,ÙáõïùÇ íǽ³Ý áõÅÁ Ïáñóñ³Í ׳ݳã»Éáõ ϳ٠ÙáõïùÇ Ù»ñÅÙ³Ý Ù³ëÇÝ ûï³ñ»ñÏñÛ³ ù³Õ³ù³óáõ ³ÝÓݳ·ñáõ٠ϳï³ñíáÕÝßÙ³Ý Ó¨Á, ÐÐ ÙáõïùÇ íǽ³Ý»ñÝ Áëï ³Ûó»ÉáõÃÛ³Ý ï»ë³ÏÇ Ïá¹³íáñ»Éáõ, ÐÐ ÙáõïùÇ íǽ³ ëï³ó³Í ³ÝÓ³Ýó ïíÛ³ÉÝ»ñǵ³ÝÏÇ í³ñÙ³Ý, ïíÛ³ÉÝ»ñÇ Ùáõïù³·ñÙ³Ý ¨ ïñ³Ù³¹ñÙ³Ý Ï³ñ·Á ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃ۳ݪ 4 ÑáÏï»Ùµ»ñÇ2007 Ãí³Ï³ÝÇ N 1268-Ü áñáßáõÙ:2008.doc131

• Կատարելագործել ճանապարահային երթևեկության կանոններն ու դրանց խախտման համարպատասխանատվություն նախատեսող նորմերը. առկա իրավական կարգավորումներիանհստակությունները և տարամեկնաբանությունների տեղիք տվող նորմերը վերացնելու,պատասխանատվության տեսակների և պատժաչափերի ընտրության հարցում հայեցողությանդրսևորման վտանգները, ինչպես նաև ճանապարհային կանոների խախտման համարնախապայմաններ ստևծող այլ խոչընդոտները վերացնելու միջոցով.• Բարձրացնել ճանապարհային ոստիկանության գործունեության թափանցիկությունը,հրապարակայնությունը և հաշվետվողականությունը. ոստիկանության նյութականխրախուuման և տեխնիկական զարգացման արտաբյուջետային ֆոնդի ձևավորման ևմիջոցների ծախսման թափանցիկությունն ապահովող ընթացակարգեր ներդնելու,ճանապարհային պատահարների, գրանցված վարչական իրավախախտումների վերաբերյալվիճակագրության մատչելիությունն ապահովող ընթացակարգեր ներդնելու միջոցով.• Ապահովել ճանապարհային երթևեկության կազմակերպման կահավորանքի, գծանշումներիպատշաճ վիճակը. պատշաճ վայրերում ճանապարհային երթևեկության նշաններիտեղակայելու և անհարկի կամ խոչընդոտներ ստեղծող նշանների հանելու գործընթացներիարդյունավետ կազմակերպան ընթացակարգերն հստակեցնելու, այդ գործընթցաներումճանապարհային ոստիկանության և համայնքային մարմինների միջև համագործակցությանգործուն ընթացակարգեր ներդնելու,։ երթևեկության կազմակերպման կահավորանքի ևճանապարհային նշանների տեղադրման հրապարակայնությունն ապահովող ընթացակարգերներդնելու և դրանց արդյունավետության շարունակական մոնիտորինգի միջոցով.• Բարձրացնել բնակչության պետական ռեգիտրի գործունեության արդյունավետությունը ևօգտակարությունը. պետական ռեգիստրի համակարգի շարունակական կատարելագործման,հանրային ծառայություններ մատուցելիս պետական ռեգիստրի տվյալների արդյունավետօգտագործումն ապահովող ընթացակարգեր ներդնելու, պետական ռեգիստրում առկահասցեով անձին ուղարկված ծանուցագրերը պատշաճ հասցեով ուղարկված համարելուվերաբերյալ նորմեր սահմանելով (եթե անգամ անձի փաստացի բնակության վայրը տարբեր է)։• Ներդնել անհատական տվյալների անձեռնամխելիությունը ապահովող համապատասխանիրավական նորմեր, բնակչության ռեգիստրին համապատասխան տվյալներ չհաղորդելու,առանց նույնացման քարտի բնակվելու, բնակչության ռեգիստրին պաշտոնատար անձանցկողմից օրենքով սահմանված տվյալները չտրամադրելու կամ դրանք թերի տրամադրելուհամար իրավական հետևանքներ նախատեսելու միջոցով.• Բարձրացնել ոստիկանության գործունեության օրինականությունը ևպատասխանատվությունը՝ վարչական պատասխանատվության ենթարկելու վերաբերյալիրավաչափ և օրենքի պահանջներին համապատասխանող վարչական ակտերի կայացումնապահովելու, ոստիկանության պաշտոնատար անձանց գործողությունների բողոքարկմանընթացակարգերի մատչելիությունը բարելավելու, ոատիկանության ծառայողներիաշխատավարձերի զգալի բարձրացմանը զուգահեռ նրանց գործունեության օրինականությաննկատմամբ հսկողական մեխանիզմները խստացնելու, ապօրինի վարձատրությունիցստացվող եկամուտների համար ռիսկայնության աստիճանն ու պատժիանխուսափելիությունը բարձրացնելու միջոցով.• Ապահովել ոստիկանության մարմինների աշխատանքի և քաղաքացիների սպասարկմանպատշաճ որակը՝ ոստիկանության միջանկյալ օղակների և ծառայող-քաղաքացի շփմանանհրաժեշտությունը նվազագույնի հասցնելու, հասարակության և ոստիկանությանմարմինների միջև փոխգործակցությունը խրախուսելոու և քաղաքացիական մասնակցությանընթացակարգեր ներդնելու, ոստիկանության գործունեության վերաբերյալ հանրայինիրազեկումը բարձրացնելու, քաղաքացիների իրավունքների և պարտականությունների ևվարչարարական գործընթացների պատշաճ լուսաբանումն ապահովելու միջոցով։2008.doc132

4.12 Քաղաքական հատված և քաղաքական կոռուպցիա439. Քաղաքական կոռուպցիան կոռուպցիոն բուրգի գագաթն է և դրա չեզոքացմանն ուղղվածմիջոցառումների զգալիորեն կբարձրացնեն Հայաստանի Հանրապետությունում կոռուպցիայի դեմպայքարի արդյունավետությունը։ Զարգացող և անցումային փուլում գտնվող պետություններումքաղաքական կոռուպցիան հաղթահարելու անհրաժեշտությունը հատկապես կարևորվում էնրանով, որ այն խարխլում է ժողովրդավարական նորաստեղծ ինստիտուտները` պետությանհիմքերը։ Ավելին, քաղաքական կոռուպցիայի վտանգավորությունը պայմանավորված էքաղաքական գործիչների կամ ժողովրդի կողմից ընտրված ներկայացուցիչներիմասնակցությամբ 320 ։ Այդ տեսանկյունից Հայաստանի Հանրապետությունում որպես քաղաքականկոռուպցիայի սուբյեկտ պետք է դիտարկել քաղաքական ազդեցություն ունեցող անձանց,մասնավորապես, քաղաքական որոշումներ ընդունելու իրավասություն ունեցող` քաղաքականպաշտոն 321 զբաղեցնող անձանց։440. Քաղաքական կոռուպցիայի ռիսկերը մասնավորապես առկա են ընտրություններիկազմակերպման, քաղաքական կուսակցությունների ֆինանսավորման, քաղաքականնկատառումներով բարեգործության իրականացման, իշխանության օրենսդիր, գործադիր ևդատական թևերի միջև հակակշիռների խախտման։ Հայաստանում քաղաքական կոռուպցիանքրեականացված է մասնավորապես հետևյալ հանցատեսակներով. պաշտոնականլիազորությունները չարաշահելը 322 , պաշտոնեական լիազորություններն անցնելը 323 ,ձեռնարկատիրական գործունեությանն ապօրինի մասնակցելը 324 , կաշառք ստանալը 325 ։441. ՀՀ Սահմանադրության 62-րդ հոդվածի առաջին մասին համապատասխան` ՀայաստանիՀանրապետությունում օրենսդիր իշխանությունն իրականցնում է Ազգային ժողովը։ Ազգայինժողովը Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրական ակտեր ընդունելու, ՀայաստանիՀանրապետության միջազգային պայմանագրերը վավերացնելու, չեղյալ հայտարարելու ևկասեցնելու, կառավարության գործունեության ծրագրին հավանություն տալու և նրագործունեության նկատմամբ վերահսկողություն իրականացնելու, ինչպես նաև որոշակիկարևորագույն պաշտոններում (սահմանադրական դատարանի նախագահ և անդամներ,Հայաստանի Հանրապետության վերահսկիչ պալատի նախագահ, Հայաստանի Հանրապետությանգլխավոր դատախազ, մարդու իրավունքների պաշտպան, արդարադատության խորհրդիանդամներ, Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական բանկի նախագահ և այլն)նշանակումներ (ընտրություններ) կատարելու իրավասություն ունեցող միակ պետական մարմինն320î»ë` ´³ÅÇÝ ³é³çÇÝ. ø³Õ³ù³Ï³Ý Ïáéáõåódz, èáµÇÝ Ðá¹»ëë:www.transparency.org/content/download/4459/26786/file/Introduction_to_political_corruption.pdf -321ÐÐ ê³Ñٳݳ¹ñáõÃÛ³Ùµ ¨ ûñ»ÝùÝ»ñáí ë³ÑÙ³Ýí³Í ϳñ·áí ÁÝïñáíÇ Ï³Ù Ý߳ݳÏáíÇ å³ßïáÝ, áñÝ ½µ³Õ»óÝáÕå³ßïáݳï³ñ ³ÝÓÁ, г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý ûñ»Ýë¹ñáõÃÛ³Ùµ Çñ»Ý í»ñ³å³Ñí³Í Édz½áñáõÃÛáõÝÝ»ñÇßñç³Ý³ÏÝ»ñáõÙ, ÁݹáõÝáõÙ ¿ ù³Õ³ù³Ï³Ý áñáßáõÙÝ»ñ ¨ ѳٳϳñ·áõÙ ¹ñ³Ýó ϳï³ñáõÙÁ, ÷á÷áËíáõÙ ¿ ù³Õ³ù³Ï³Ý áõÅ»ñÇѳñ³µ»ñ³ÏóáõÃÛ³Ý ÷á÷áËáõÃÛ³Ý ¹»åùáõÙ (ï»ë` §ø³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛ³Ý Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ 3-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 1-ÇÝÙ³ëÇ §Å·¦ Ï»ï):322ä³ßïáݳï³ñ ³ÝÓÇ ÏáÕÙÇó Çñ å³ßïáÝ»³Ï³Ý ¹ÇñùÁ ͳé³ÛáõÃÛ³Ý ß³Ñ»ñÇÝ Ñ³Ï³é³Ï û·ï³·áñÍ»ÉÁ ϳ٠ͳé³ÛáճϳÝå³ñï³Ï³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ãϳï³ñ»ÉÁª ߳ѳ¹Çï³Ï³Ý, ³ÝÓÝ³Ï³Ý ³ÛÉ ß³Ñ³·ñ·éí³ÍáõÃÛáõÝÇó ϳ٠ËÙµ³ÛÇÝ ß³Ñ»ñÇó »ÉÝ»Éáí,áñÝ ¿³Ï³Ý íÝ³ë ¿ å³ï׳é»É ³ÝÓ³Ýó, ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Çñ³íáõÝùÝ»ñÇÝ áõ ûñÇÝ³Ï³Ý ß³Ñ»ñÇÝ, ѳë³ñ³ÏáõÃÛ³Ýϳ٠å»ïáõÃÛ³Ý ûñÇÝ³Ï³Ý ß³Ñ»ñÇÝ (·áõÛù³ÛÇÝ íݳëÇ ¹»åùáõÙª ѳÝó³·áñÍáõÃÛ³Ý å³ÑÇÝ ë³ÑÙ³Ýí³Í Ýí³½³·áõÛݳß˳ï³í³ñÓÇ ÑÇݷѳñÛáõñ³å³ïÇÏÇ ã³÷Á ·»ñ³½³ÝóáÕ ·áõÙ³ñÁ ϳ٠¹ñ³ ³ñÅ»ùÁ) (ï»ë` ÐÐ ùñ»³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùÇ 308-ñ¹Ñá¹í³Í):323ä³ßïáݳï³ñ ³ÝÓÇ ÏáÕÙÇó ¹Çï³íáñáõÃÛ³Ùµ ³ÛÝåÇëÇ ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñ ϳï³ñ»ÉÁ, áñáÝù ³ÏÝѳÛïáñ»Ý ¹áõñë»Ý »Ï»ÉÝñ³ Édz½áñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ßñç³Ý³ÏÇó ¨ ¿³Ï³Ý íݳë»Ý å³ï׳é»É ³ÝÓ³Ýó, ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Çñ³íáõÝùÝ»ñÇÝ áõûñÇÝ³Ï³Ý ß³Ñ»ñÇÝ, ѳë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý Ï³Ù å»ïáõÃÛ³Ý ûñÇÝ³Ï³Ý ß³Ñ»ñÇÝ (·áõÛù³ÛÇÝ íݳëÇ ¹»åùáõÙª ѳÝó³·áñÍáõÃÛ³Ýå³ÑÇÝ ë³ÑÙ³Ýí³Í Ýí³½³·áõÛÝ ³ß˳ï³í³ñÓÇ ÑÇݷѳñÛáõñ³å³ïÇÏÇ ã³÷Á ·»ñ³½³ÝóáÕ ·áõÙ³ñÁ ϳ٠¹ñ³ ³ñÅ»ùÁ)(ï»ë` ÐÐ ùñ»³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùÇ 309-ñ¹ Ñá¹í³Í):324ä³ßïáݳï³ñ ³ÝÓÇ ÏáÕÙÇó, ûñ»Ýùáí ë³ÑÙ³Ýí³Í ³ñ·»ÉùÇÝ Ñ³Ï³é³Ï, Ó»éݳñϳïÇñ³Ï³Ý ·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝÇñ³Ï³Ý³óÝáÕ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝ ÑÇÙݳ¹ñ»ÉÁ ϳ٠³ÝÓ³Ùµ ϳ٠íëï³Ñí³Í ³ÝÓÇ ÙÇçáóáí ³Û¹åÇëÇ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ýϳé³í³ñÙ³ÝÁ Ù³ëݳÏó»ÉÁ, »Ã» ³Û¹ ³ñ³ñùÝ»ñÁ ϳåí³Í»Ý ³Û¹åÇëÇ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³ÝÝ ³ñïáÝáõÃÛáõÝÝ»ñ ¨³é³í»ÉáõÃÛáõÝÝ»ñ ïñ³Ù³¹ñ»Éáõ ϳ٠³ÛÉ Ó¨áí Ñáí³Ý³íáñ»Éáõ Ñ»ï (ï»ë` ÐÐ ùñ»³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùÇ 310-ñ¹ Ñá¹í³Í):325ä³ßïáݳï³ñ ³ÝÓÇ ÏáÕÙÇó ϳ߳éù ëï³Ý³ÉÁ, ³ÛëÇÝùݪ å³ßïáݳï³ñ ³ÝÓÇ ÏáÕÙÇó ³ÝÓ³Ùµ ϳ٠ÙÇçÝáñ¹Ç ÙÇçáóáí Çñϳ٠³ÛÉ ³ÝÓÇ Ñ³Ù³ñ ¹ñ³Ù, ·áõÛù, ·áõÛùÇ Ýϳïٳٵ Çñ³íáõÝù, ³ñÅ»ÃÕûñ ϳ٠áñ¨¿ ³ÛÉ ³é³í»ÉáõÃÛáõÝ ëï³Ý³ÉÁª ϳ߳éùïíáÕÇ Ï³Ù Ýñ³ Ý»ñϳ۳óñ³Í ³ÝÓÇ û·ïÇÝ å³ßïáݳï³ñ ³ÝÓÇ ÏáÕÙÇó Çñ Édz½áñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ßñç³Ý³ÏáõÙ áñ¨¿·áñÍáÕáõÃÛáõÝ Ï³ï³ñ»Éáõ ϳ٠ãϳï³ñ»Éáõ ϳ٠Çñ å³ßïáÝ»³Ï³Ý ¹ÇñùÝ û·ï³·áñÍ»Éáí ³Û¹åÇëÇ ·áñÍáÕáõÃÛáõÝϳï³ñ»ÉáõÝ Ï³Ù ãϳï³ñ»ÉáõÝ Ýå³ëï»Éáõ ϳ٠ͳé³ÛáõÃÛ³Ý ·Íáí Ñáí³Ý³íáñãáõÃÛ³Ý Ï³Ù ÃáÕïíáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ (ï»ë` ÐÐùñ»³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùÇ 311-ñ¹ Ñá¹í³Í):2008.doc133

է, և Հայաստանի Հանրապետությունում հակակոռուպցիոն քաղաքականության մշակման ևիրականացման գործում առանցքային և վճռորոշ դեր ունի։442. Այս առումով հատակապես կարևորվում են այն բարձր չափանիշները, որոնց պետք էհամապատասխանի Ազգային ժողովի պատգամավորներից յուրաքանչյուրի պահվածքը։ Օրենքիգերակայության և օրենքի առջև բոլորի հավասարության հիմանարար ժողովրդավարականսկզբունքների կենսագործումը 326 , առաջին հերթին պետք է ապահովել պատգամավորների համար,քանի որ նրանք գտնվում են հասարակության ամենօրյա ուշադրության կենտրոնում և նրանցվարքագիծը օրինակելի է բոլորի համար։ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիներնիրավունք ունեն Ազգային ժողովի պատգամավորներից ակնկալելու պատշաճ պահվածքիդրսևորում ինչպե՛ս Ազգային ժողովում, այնպե՛ս էլ նրանից դուրս` պատգամավորականլիազորություներն իրականացնելիս։ Թեև Սահմանդրության 66-րդ հոդվածի առաջին մասումսահմանված է, որ պատգամավորը կաշկանդված չէ հրամայական մանդատով, առաջնորդվում էիր խղճով և համոզմունքներով, այդուամենայնիվ պատգամավորները` ինչպես մյուս հանրայինծառայողները 327 , պարտավոր են առաջնորդվել պետության և հասարակությանը ծառայելուհամոզմունքներով, քանի որ ընտրվելիս ժողովուրդը նրանց օժտում է իր անունից իշխելու և իրհամար ճակատագրական որոշումներ ընդունելու բացառիկ լիազորությամբ։ Պետականպաշտոնը` վստահությամբ ծանրաբեռնված պաշտոն է, որը ենթադրում է գործել հանունպետական շահերի 328 , ուստի պատգամավորների կողմից հասարակության ակնկալիքներըչարդարացնելը լրջորեն հարվածում է պետական և հասարակական շահերին ծառայելու նրանցկարողությունների նկատմամբ քաղաքացիների հավատին, խարխլում է պետության և նրաառանցքային ինստիտուտների լեգիտիմության նկատմամբ վստահությունը։ Վերջինն իր հերթինհարվածում է քաղաքական կայունությանը` բերելով քաղաքական ճգնաժամերի, ցնցումների ևայլն։ Հետևաբար անչափ կարևոր է, որ պատգամավորների պահվածքը լինի որոշակի կանոններիսահմաններում։ Կարևոր է նաև, որ վիճահարույց իրավիճակներում հենց իրենք`պատգամավորներն իմանան թե ինչպես պետք է գործել կամ ինչպիսի պահվածք պետք է դրսևորել,անցանկալի շահարկումներից խուսափելու համար։ Հայաստանի Հանրապետությունում Ազգայինժողովի պատգամավորների վարքագծի կանոնների ընդունման անհրաժեշտությունը բխում է նաևՄԱԿ-ի «Կոռուպցիայի դեմ կոնվենցիայից»։ Կոնվենցիայում տրված է հանրային պաշտոնատարանձ սահմանումը, ըստ որի այդպիսի անձ է համարվում նաև պետության օրենսդիր, գործադիր,վարչական կամ դատկան մարմիններում ընտրովի կամ նշանակովի պաշտոն զբաղեցնողյուրաքանչյու ոք։ Այնուհետև սահմանված է, որ յուրաքանչյուր մասնակից պետություն պետք էձգտի իր ինստիտուցիոնալ և իրավական համակարգերի շրջանակներում հանրայինպաշտոնատար անձանց համար (այսինքն` պատգամավորների համար նույնպես) ընդունելվարքագծի կանոնագրքեր և չափորոշիչներ, որի օրինակ է բերված «Պետական պաշտոնատարանձանց պահվածքի միջազգային կանոնագիրքը» 329 ։ Պատգամավորների վարքագծի կանոններիընդունման գործընթացը խթանելու կապակցությամբ ՄԱԿ-ի նշված կոնվենցիայի կարևոր դերիմասին նշված է նաև GOPAC-ի` Խորհդարանականների վարքագծի կանոնագրքի վերաբերյալբանաձևում 330 ։443. Խորհրդարանական էթիկայի բնագավառում միջազգային փորձի ուսումնասիրությունը ցույց էտալիս, որ էթիկայի նորմերի հիման վրա որոշումներ ընդունելու կարգը և քաղաքականգործիչների` հատկապես խորհրդարանի անդամների պահվածքի կանոններն իրավաբանորենամրագրելը դժվարին խնդիր է։ Այդուհանդերձ, աշխարհի շատ երկրների խորհրդարաններումգործում են տարատեսակ վարքականոններ։ Որպես կանոն դրանք սահմանվում են օրենսդիր3262006Ã. ѳñóíáÕÝ»ñÇ ×ÝßáÕ Ù»Í³Ù³ëÝáõÃÛáõÝÁ (93.9%) г۳ëï³ÝáõÙ ÏáéáõåóÇ³Ý Ýí³½»óÝ»ÉáõÝ áõÕÕí³Í ϳñ¨áñ³·áõÛÝÙÇçáóÝ»ñÇ ß³ñùÇÝ ¹³ë»É ¿ ûñ»ÝùÝ»ñÇ ÏÇñ³éÙ³Ý ³å³ÑáíáõÙÁ, 91.9%-Á` ÏáéáõåódzÛáõÙ Ý»ñ·ñ³íí³Í ³ÝÓ³Ýó å³ïÅ»ÉÁ,ÇëÏ 91.3%-Á` Çñ Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ ¨ å³ñï³Ï³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ í»ñ³µ»ñÛ³É Ñ³ë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý Çñ³½»ÏáõÃÛ³Ý µ³ñÓñ³óáõÙÁ, (î»ë`§ÎáéáõåódzÛÇ ÁÝϳÉáõÙÁ г۳ëï³ÝáõÙ 2006Ã.¦, http://www.transparency.am/dbdata/UNDPbook_arm_web_2.pdf):327гٳӳÛÝ §ø³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛ³Ý Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ 1-ÇÝ Ñá¹í³ÍÇ 1-ÇÝ ¨ 3-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 2-ñ¹ Ù³ë»ñÇ Ñ³Ýñ³ÛÇÝͳé³ÛáõÃÛáõÝÁ å»ïáõÃÛ³ÝÝ ûñ»Ýë¹ñáõÃÛ³Ùµ í»ñ³å³Ñí³Í Édz½áñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Çñ³Ï³Ý³óáõÙÝ ¿, áñÝ Áݹ·ñÏáõÙ ¿ ݳ¨ù³Õ³ù³Ï³Ý å³ßïáÝ ½µ³Õ»óÝáÕ ³ÝÓ³Ýó, ³Û¹ ÃíáõÙ` ²½·³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ å³ï·³Ù³íáñÝ»ñÇ ÙÇçáóáí ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛáõÝÇñ³Ï³Ý³óÝ»ÉÁ,: :328î»ë` §ä»ï³Ï³Ý å³ßïáݳï³ñ ³ÝÓ³Ýó å³Ñí³ÍùÇ ÙÇç³½·³ÛÇÝ Ï³Ýáݳ·ñùǦ 1-ÇÝ Ù³ë: Îóí³Í ¿ ˳íáñ ²ë³ÙµÉ»³ÛÇ1996Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 12-Ç 51/59 µ³Ý³Ó¨ÇÝ, http://daccessdds.un.org/doc/UNDOC/GEN/N97/762/75/PDF/ N9776275.pdf?OpenElement:329î»ë` ÎáÝí»ÝódzÛÇ 2-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ §a¦ Ï»ï ¨ 8-ñ¹ Ñá¹í³Í, http://www.un.org/russian/documen/convents/corruption.pdf:330http://www.gopacnetwork.org/Docs/Global/Final%20DOCS/Codes%20of%20Conduct%20Resolution.pdf:2008.doc134

մարմինների կանոնակարգերում 331 ։ Կանոնակարգերում ամրագրված հիմնադրույթներից բացի,պատգամավորական էթիկայի նորմեր կարող են ընդգրկվել նաև այլ` հատուկ փաստաթղթերում։Էթիկայի նորմերի պահպանման գործընթացը կարող են վերահսկել ինչպես խորհրդարանիներսում, այնպես էլ նրանից դուրս ստեղծված մարմիների միջոցով։ Օրենսդիր մարմնիաշխատանքներում ոչ պատշաճ վարքագծի դրսևորումները նվազեցնելու նպատակով որոշփորձագետներ նպատակահարմար են համարում ստեղծել այսպես կոչված «էթիկայի ռեժիմ»`պատգամավորական վարքականոնները կանոնակարգող և դրանց պահպանումը վերահսկողնորմերի համակարգ։ Իրենց կարգավիճակից բխող գործողություններն իրականացնելիսպատգամավորներն հաճախ էթիկական երկընտրանքի առջև են կանգնում` հարկադրված լինելովառաջնորդվել ազգային (պետական) կամ մասնավոր (անձնական) շահերով։ Այսպիսիիրավիճակներում ճշգրիտ որոշում կայացնելու դժվարությունը կայանում է նրանում, որպատգամավորների զգալի մասը միաժամանակ դիրքեր են զբաղեցնում նաև մասնավորհատվածում և որպես այդպիսին շարունակաբար «փոխում են գլխարկը» մի դիրքից` դեպի մյուսը։Բացի դրանից, պատգամավորները գտնվում են զանգվածային լրատվության միջոցների,հասարակական կազմակերպությունների և ողջ հասարակության մշտական ուշադրությանկենտրոնում, ուստի պատգամավորական վարքագծին առնչվող իրավական նորմերի ընդունումնառաջին հերթին պայմանավորված է պատգամավորների նկատմամբ վստահությանամրապնդման անհրաժեշտությամբ, քանի որ այդ նորմերի միջոցով հասարակությունըտեղեկանում է նաև այն արժեքներին և չափանիշներին, որոնցով խորհրդարանի անդամներըպարտավոր են առաջնորդվել իրենց լիազորությունների ընթացքում։ Էթիկայի կանոններովստեղծվում է նաև որոշակի իրավական հիմք կարգապահական միջոցներ կիրառելու համար, երբայդ նորմերը խախտվում են։ Էթիկայի նորմերը ներդրվելուց որոշ ժամանակ անց էթիկայի ռեժիմնանխուսափելիորեն բերում է էթիկայի նորմերն անշեղորեն պահպանելու ավանդույթիարմատավորմանը։ Աշխարհի 20 երկներում 332 համեմատական ուսումնասիրությունները ցույց ենտվել, որ սպառիչ էթիակական ռեժիմները որպես կանոն ընդգրկում են հետևյալ երեքբաղադրիչները։ Նախ, հիմնական վարքագծի կանագիրքը, որտեղ շարադրված է խորհրդարանիանդամների սպասվելիք վարքագիծը։ Երկրորդ, կանոնները, որոնք մանրամասնում ենկանոնագիրքը կենսագործելու համար անհրաժեշտ պայմանները։ Վերջապես, կարգավորողհամակարգը, որի խնդիրը կանոնները կենսագործելն է և այդ հարցում պատգամավորներինօժանդակելն է 333 ։ Նկարագրված ռեժիմն իրագործվում է մի կողմից որոշակի համընդհանուր, վեհարժեքների և սկզբունքների 334 շուրջ ընդհանուր պարտավորությունների սահմանմամբ կամվարքագծի կանոնագրքի ընդունմամբ և մյուս կողմից` այդ սկզբունքների կամ հիմնադրույթներիգործնական կիրառությանը մեծ ուշադրություն դարձնելով 335 ։ Երբեմն, ինչպես օրինակ`Արգենտինայում, պատգամավորների պատշաճ պահվածքի սպասելիքները ամրագրված են երկրիՍահմանադրությունում։444. Ի տարբերություն էթիկայի կանոնների, որոնք մանրամասնորեն սահմանում ենպատգամավորների սպասվելիք պահվածքը (վարքագիծը)` վարքագծի կանոնագրքերը հիմնարարփաստաթղթեր են, որոնք գրված են մատչելի ոճով և ներառում են ընդգրկուն նպատակներ և331سëݳíáñ³å»ë ²ØÜ ÎáÝ·ñ»ëÇ Ü»ñϳ۳óáõóÇãÝ»ñÇ ä³É³ïáõÙ ¨ ê»Ý³ïáõÙ Ï³Ý ËáñÑñ¹³ñ³Ý³Ï³Ý ϳÝáÝÝ»ñ, áñáÝùë³ÑÙ³ÝáõÙ »Ý ¿ÃÇϳÛÇ Ññ³Ñ³Ý·Ý»ñ ¨ å³ï·³Ù³íáñÝ»ñÇ, ÇÝãå»ë ݳ¨ ÎáÝ·ñ»ëÇ ³ß˳ï³Ï³½ÙÇ ³Ý¹³ÙÝ»ñÇ å³Ñí³ÍùÇϳÝáÝÝ»ñÁ: »ñÙ³Ý³Ï³Ý ´áõݹ»ëï³·Ç ¨ üñ³ÝëdzÛÇ ²½·³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ Ï³Ýáݳϳñ·»ñáõÙ ÝáõÛÝå»ë Ï³Ý ¿ÃÇϳÛÇ ÝáñÙ»ñ:332²ñ·»ÝïÇݳ, ²íëïñdz, γݳ¹³, Ò»Ëdz, üñ³Ýëdz, »ñÙ³Ýdz, ÐáõÝ·³ñdz, Ðݹϳëï³Ý, Æéɳݹdz, Æï³Édz,Ö³åáÝdz, Îáñ»³, Ø»ùëÇϳ, Ȼѳëï³Ý, гñ³í³ÛÇÝ ²ýñÇϳ, Æëå³Ýdz, Þí»¹Ç³, î³Ûí³Ý, ØdzóÛ³É Â³·³íáñáõÃÛáõÝ, ²ØÜ:333www.accessdemocracy.org/library/026_ww_legethics.pdf334²Û¹åÇëÇ ëϽµáõÝùÝ»ñÇó »Ý ûñÇݳÏ` Ø»Í ´ñÇï³ÝdzÛÇ §Ð³ë³ñ³Ï³Ï³Ý ÏÛ³ÝùÇ Ûáà ëϽµáõÝùÝ»ñÁ¦, áñï»Õ ë³ÑÙ³Ýí³Í ¿,áñ ä³éɳٻÝïÇ ³Ý¹³ÙÝ»ñÁ å»ïù ¿ áõÝ»Ý³Ý ³ÛÝåÇëÇ å³Ñí³Íù, áñÁ ÙÇïí³Í ¿ ä³éɳٻÝïÇ Ýϳïٳٵ ѳë³ñ³ÏáõÃÛ³Ýíëï³ÑáõÃÛ³Ý ¨ ѳí³ïÇ ³í»É³óÙ³ÝÁ ¨ »ñµ»ù ãÓ»éݳñÏ»Ý ³ÛÝåÇëÇ ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñ, áñáÝù Ü»ñϳ۳óáõóÇÝ»ñÇ ä³É³ïÇÝϳ٠Ýñ³ ²Ý¹³ÙÇÝ Ï³ñųݳóÝ»Ý í³ï ѳٵ³íÇ: ì³ñù³·ÍÇ Ï³Ýáݳ·ÇñùÁ í»ñ³µ»ñíáõÙ ¿ ²Ý¹³ÙÝ»ñÇ Ñ³ë³ñ³Ï³Ï³ÝÏÛ³ÝùÇ µáÉáñ áÉáñïÝ»ñÇÝ, µ³ó³éáõÃÛ³Ùµ Ù³ëݳíáñ ¨ ³ÝÓÝ³Ï³Ý ÏÛ³ÝùÇÝ: γÝáݳ·ñùáõÙ ë³ÑÙ³Ýí³Í »Ý ²Ý¹³ÙÇå³Ñí³ÍùÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý 7 ëϽµáõùÝ»ñÁ, áñáÝù »Ý` ³Ý߳ѳËݹñáõÃÛáõÝÁ, ÉdzñÅ»ùáõÃÛáõÝÁ, ûµÛ»ÏïÇíáõÃÛáõÝÁ,ѳßí»ïíáճϳÝáõÃÛáõÝÁ, Ññ³å³ñ³Ï³ÛÝáõÃÛáõÝÁ, ³ÝÏ»ÕÍáõÃÛáõÝÁ, ³é³çÝáõÃÛáõÝÁ: (î»ë`http://www.house.gov/ethics/Ethicforward.html)335úñÇݳÏ` ²ØÜ ÎáÝ·ñ»ëÇ Ü»ñϳ۳óáõóÇãÝ»ñÇ î³Ý ¾ÃÇϳÛÇ ·áñÍÝ³Ï³Ý Ó»éݳñÏÁ µ³Õϳó³Í ¿ 456 ¿çÇó, áñï»ÕÙ³Ýñ³Ù³ëÝ ß³ñ³¹ñí³Í »Ý Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ ÝáñÙÇ ÏÇñ³éÙ³Ý ÁÝóóùáõÙ ï³ñ³ï»ë³Ï Çñ³íÇ׳ÏÝ»ñó ¹áõñë ·³Éáõ ×ß·ñÇïáõÕÇÝ»ñÁ ¨ µ»ñí³Í »Ý Ñ³×³Ë Ñ³Ý¹ÇåáÕ ûñÇݳÏÝ»ñ:2008.doc135

խնդիրներ, որոնց օրենսդիր մարմնի անդամները պետք է ձգտեն հասնել 336 ։ Կանոնագրքերումկարող են նախատեսված լինել նաև գործնական ցուցումներ շահերի բախման դեպքում ևսանկցիաներ` ամրագրված դրույթները խախտելու համար։ Շահերի բախմանն առնչվող նորմերըհաճախ ուղղված են անձնական օգուտ ստանալու նպատակով գաղտնի տեղեկատվություննօգտագործելու, նյութական կամ այլ բարիքներ ստանալն արգելելու, սեփական շահերը կամ նեղշրջանակների շահերը պաշտպանելու անթույլատրելիությանն առնչվող հարաբերություններիկանոնակարգմանը 337 ։ Կանոնագիրքը կարող է նախատեսել նաև դրույթներ հետևյալ խնդիրներիվերաբերյալ. խորհրդարանական արտոնություններից կամ ռեսուրսներից օգտվելու արգելքը,պատգամավորական գործունեությունը թողնելուց հետո որոշակի աշխատանքների անցնելուսահմանափակումը, պատգամավորների գույքի և եկամուտների պարտադիր հայտարարագրումը,ընտրարշավների ընթացքում ծախսերի վերաբերյալ հաշվետվություն ներկայացնելը,պատգամավորական գործունեության ընթացքում պատշաճ պահվածքի նորմերը և դրանցհակասող այն գործողությունները (անգործությունը), որոնք կարող են վնասել օրենսդիր մարմնի ևպատգամավորի հեղինակությանը, հաշվտություների ներկայացման կարգերը խախտելու և դրահետևանքով համապատասխան փաստաթղթեր չներկայացնելու կամ իրավասու հանձնաժողովի(մարմնի) սահմանած ընթացակարգերին մասնակցելուց խուսափելու համարպատասխանատվության միջոցները, պատգամավորական անձեռնմխելիությունից զրկելու կարգը։Պահվածքի (վարքագծի) կանոնագրքերը խախտելու համար սանկցիաների բնույթըպայմանավորված է էթիկայի նորմերը սահմանող ակտի իրավական ուժից։ Օրենսդրական ակտիկարգավիճակ ունենալու դեպքում, այդ կանոնների խախտումը կարող է բերել նաևքաղաքացիական և քրեական պատասխանատվության, իսկ եթե դրանք ավելի շատհռչակագրային, քան պարտադիր բնույթ են, ապա հակազդեցության միջոցները կարող են հանգելկարգապահական միջոցների կիրառմանը, ինչպիսիք են օրինակ` գրավոր կամ բանավորնախազգուշացումը, ժամանակավոր հրաժարականը և որակազրկումնը 338 ։445. Պատշաճ ձևով ներդրված պահվածքի (վարքագծի) կանոնագրքերը կարող են զգալիորեն կրճատելօրենսդիր մարմնի անդամների գործունեության ընթացքում առաջացող կոռուպցիոն ռիսկերը,նրանց դրդել առաջնորդվել վեհ արժեքային համակարգով։ Եվ ընդհակառակը` ոչ պատշաճ ձևովներդրված կանոնագիրքը կարող է ավելացնել քաղաքացիների անվսահությունըպատգամավորների նկատմամբ։ Վարքագծի կանոնագրքի արդյունավետ ներդրման առաջիննախապայմանը այդ կանոնագիրքը հասարակության համար մատչելի դարձնելն է, որպեսզիվերջինս կարողանա վերահսկել դրա կատարումը։ Բացի այդ պատգամավորները պետք է հատուկմասնագիտական պատրաստություն անցնեն, որպեսզի ավելի լավ հասկանան կանոնագրքիբովանդակությունը և իմաստը, ինչպես նաև կարողանան այն համարժեք ձևով կիրառել իրենցպրակտիկ գործունեության ընթացքում։ Ի վերջո պատգամավորները պետք է գիտակցեն այնկարգապահական միջոցների վտանգը, որոնք նախատեսված են կանոնագրքի խախտման համար։Էթիկայի կանոնների արդյունավետ ներդրման գործում վճռորոշ նշանակություն ունենմոնիտորինգի և սանկցիաների գործուն մեխանիզմների ստեղծումը։ Այս ուղղղությամբմիջազգային լավագույն փորձն առաջարկում է երեք հիմնական տարբերակներ։ Նախ, էթիկայի336²ØÜ Ü»ñϳ۳óáõóÇãÝ»ñÇ ä³É³ïÝ Çñ ³Ý¹³ÙÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ ë³ÑÙ³Ý»É ¿ 12 Ï»ïÇó µ³Õϳó³Í í³ñù³·ÍÇ Ï³Ý³Ý³·Çñù: ²ÛëѳÏÇñ× Ï³Ýáݳ·ÇñùÁ í»ñ³µ»ñíáõÙ ¿ ݳ¨ ߳ѻñÇ µ³ËÙ³Ý, ÝíÇñ³ïíáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, ÁÝïñ³ñß³íÝ»ñÇ ýÇݳÝë³íáñÙ³Ý ¨ ³ÛÉÝËݹÇñÝ»ñÇ: ÀݹáõÝí»É ¿ 1995Ã. ÑáõÉÇëÇ 19-ÇÝ: http://www.publications.parliament.uk/pa/cm/code02.htm337ȳïídzÛÇ å³ï·³Ù³íáñÝ»ñÇ í³ñù³·ÍÇ Ï³Ýáݳ·ñùáõÙ ÝßíáõÙ ¿, áñ å³ï·³Ù³íáñÁ ÏñáõÙ ¿ µ³ñá۳ϳÝå³ï³ë˳ݳïíáõÃÛáõÝ Çñ ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý, »ÉáõÛÃÝ»ñÇ ¨ ùí»³ñÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ: §Î³é³í³ñáõÃÛ³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý Ï³Ù³ÛÉ ³ÝÓݳó ÏáÕÙÇó ×ÝßáõÙÝ»ñÁ ã»Ý ϳñáÕ ÑÇÙù ѳݹÇë³Ý³É Çñ»Ýó ËÕ×Ç ¹»Ù ùí»³ñÏ»Éáõ ѳٳñ:¦- ÝßíáõÙ ¿ ϳÝáݳ·ñùáõÙ:´³óÇ ³Û¹ ϳÝáݳ·ÇñùÁ Ïáã ¿ ³ÝáõÙ å³ï·³Ù³íáñÝ»ñÇÝ Ó»éÝå³Ñ ÙÝ³É ³ÛÝåÇëÇ µ³é»ñ û·ï³·áñÍ»Éáõó, áñáÝù ³ÛÉáóå³ïÇíÁ íÇñ³íáñáõÙ »Ý: Ðñ³å³ñ³Ï³ÛÇÝ »ÉáõÛÃÝ»ñáõÙ å³ï·³Ù³íáñÁ Ñ»ÝíáõÙ ¿ ÷³ëï»ñÇ íñ³, ¹ñ³Ýó ³ñ¹³ñÙ»Ïݳµ³ÝáõÃÛ³Ý ¨ å³ï׳鳵³ÝáõÃÛ³Ý íñ³: ì»×»ñÇ ÁÝóóùáõÙ å³ï·³Ù³íáñÁ ãÇ Ï³ñáÕ ÑÕáõ٠ϳï³ñ»É Áݹ¹ÇÙ³ËáëÇé³ë³ÛÇÝ, Ù³ßÏÇ ·áõÛÝÇÝ, ³½·áõÃÛ³ÝÁ, É»½íÇÝ, ÏñáÝ³Ï³Ý å³ïϳݻÉÇáõÃÛ³ÝÁ, ëáóÇ³É³Ï³Ý Í³·Ù³ÝÁ ϳ٠³éáÕç³Ï³ÝíÇ׳ÏÇÝ: γÝáݳ·ÇñùÁ ³é³ç³ñÏáõÙ ¿ å³ï·³Ù³íáñÝ»ñÇÝ Ý³¨ Ñ»ï¨»É ËáëùÇ Ùß³ÏáõÛÃÇÝ:338Æëñ³Û»ÉÇ ÎÝ»ë»ïÇ ²Ý¹³ÙÝ»ñÇ ¾ÃÇϳÛÇ Î³ÝáÝÝ»ñáõÙ ë³ÑÙ³Ýí³Í »Ý ߳ѻñÇ µ³ËÙ³Ý, í׳ñáíÇ Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ(³ß˳ï³ÝùÇ) Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý, »Ï³ÙáõïÝ»Ç Ñ³Ûï³ñ³ñ³·ñÙ³Ý, ¿ÃÇϳÛÇ Ñ³ÝÓݳÅáÕáíÇ ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý Ñ»ï ³éÝãíáÕ¹ñáõÛÃÝ»ñ: سëݳíáñ³å»ë ÎÝ»ë»ïÇ ³Ý¹³ÙÝ Çñ Édz½áõÃÛáõÝÝ»ñÝ Çñ³Ï³Ý³óÝ»ÉÇë ãÇ Ï³ñáÕ ³é³çÝáñ¹í»É ³ÝÓݳϳÝß³Ñáí, ãÇ Ï³ñáÕ ·áñÍ»É Ç ß³Ñ å³ïíÇñ³ïáõÇ, ãÇ Ï³ñáÕ Ï³é³í³ñáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó ëï»ÕÍ³Í Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝáõ٠ջϳí³ñå³ßïáÝÝ»ñ ½µ³Õ»óÝ»É, å»ïù ¿ »Ï³ÙáõïÝ»ñÇ Ñ³Ûï³ñ³ñ³·Çñ Ý»ñϳ۳óÝÇ Ý³¨ Çñ Édz½áñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³í³ñïÇó Ñ»ïá:¾ÃÇϳÛÇ Ï³ÝáÝÝ»ñÇ Ë³ËïÙ³Ý Ñ³Ù³ñ ݳ˳ï»ëí³Í ¿ å³ï³ë˳ݳïíáõÃÛáõÝ` ¹ÇïáÕáõÃÛáõÝ, ½·áõß³óáõÙ, ÝϳïáÕáõÃÛáõÝ,ËÇëï ÝϳïáÕáõÃÛáõÝ: http://www.knesset.gov.il/rules/eng/ethics1.htm2008.doc136

նորմերի պահպանման վերահսկողությունն իրականացնում է օրենսդիր մարմնից անկախ միմարմին, ինչպիսին կարող է լինել այդ նպատակներով ստեղծված մեկ առանձին մարմին կամարդեն գործող մարմիններից մեկը, որի վրա դրվում է նման իրավասություն, օրինակ` մարդուիրավունքների պաշտպանը, կոռուպցիայի դեմ պայքարի անկախ մարմինը և այլն։ Կամ, Էթիկայիկանոնների կատարման նկատմամբ հսկողությունն իրականացնում է օրենսդիր մարմնումստեղծված հանձնաժողովը։ Այս մոտեցման վտանգն այն է, որ հանձնաժողովը` որպես կանոնձգտում է պաշտպանել իր գործընկերներին, բավարար խստություն չցուցաբերելով և ավելիհանդուրժող լինելով խախտումների և դրանց դիմաց պատասխանատվության ենթարկելուհարցերում։ Չի բացառվում նաև, որ հանձնաժողովը կարող է ղեկավարվել առանձինկուսակցության շահերով, չնայած այս կարգի ռիսկը սովորաբար նվազեցվում է հանձնաժողովումբոլոր կուսակցություններից հավասարաչափ ներկայացվածության սկզբունքի ապահովմամբ։Առաջին երկու տարբերակները կարող են զուգորդվել, օրենսդիր մարմնի ներսում անկախպաշտոնի (կոմիսարի) և խորհրդարանի անդամներից կազմված հատուկ հանձնաժողովիստեղծմամբ (ինչպես, օրինակ` Մեծ Բրիտանիայում)։446. Ներկայում Հայաստանի Հանրապետությունում Ազգային ժողովի պատգամավորների վարքագծիկանոնների հետ կապված հարցերը լիովին և լիարժեքորեն կարգավորված չեն։ Օրենքովսահմանված են որոշ դրույթներ, որոնք վերաբերվում են պատգամավորների պահվածքին։Մասնավորապես, իրենց լիազորությունները ստանձնելիս պատգամավորները երդվում են,սակայն պատգամավորների` երդվելուց հրաժարվելու համար պատասխանատվություննախատեսված չէ 339 ։ Ազգային ժողովի նիստի ժամանակ դահլիճում արգելվում է բջջային և կապիայլ միջոցների օգտագործումը, բացառությամբ դահլիճում տեղադրված հեռախոսի, սակայն այդնորմի պահանջները միշտ չէ, որ հստակորեն պահպանվում են 340 ։ Պատգամավորը պետք էգրանցվի և քվեարկի անձամբ, որը միշտ չէ, որ պահպանվում է։ Այս խախտումների համարկոնկրետ պատասխանատվություն սահմանված չէ, թեև տրամաբանական կլիներկարգապահականից ավելի խիստ պատասխանատվություն սահմանել 341 , քանի որ նմանխախտումները կարող են էականորեն ազդել Ազգային ժողովի որոշման ընդուման վրա։Սահմանված են այն միջոցները, որոնք կարող է ձեռնարկել նիստը վարողը կարգազանցպատգամավորների, այսինքն` այն անձանց նկատմամբ, ովքեր նիստի ընթացքում աղմկում են,վիրավորական արտահայտություններ են անում, չեն կատարում Ազգային ժողովի նիստը վարողի՝կանոնակարգից բխող պահանջները և կատարում են Ազգային ժողովի կանոնակարգովսահմանված կարգը խախտող այլ գործողություններ։ Դրանք են` զգուշացում՝ անունը, ազգանունըհրապարակելով, խոսափողի անջատում, մեկ նիստում խոսափողից հանդես գալու իրավունքիցզրկում, հեռացում՝ մինչև տվյալ օրվա ավարտը կայանալիք նիստերից՝ դահլիճում ներկա լինելուց,մինչև 6 օր Ազգային ժողովի նիստերի դահլիճում ներկա գտնվելու իրավունքից զրկում,բացառությամբ այն օրերի, երբ նիստեր չեն գումարվում։ Փաստորեն խախտումների համարսանկցիաների համակարգն այսօր էլ բավական ճկուն է, պարզապես այն պետք է ըստխախտումների տեսակների կոնկրետացնել և սահմանել յուրաքանչյուր դեպքում իրավասումարմնի կողմից արձագանքելու և ներգործության միջոցներ ձեռնարկելու հստակ կարգ ևժամկետներ 342 ։ Պատգամավորը կարող է Ազգային ժողովի նիստի վարման կարգի վերաբերյալ իրելույթում հերքել իր անձի վերաբերյալ արված արտահայտությունը, սակայն վիրավորականարտահայտություն թույլ տվողի անձի նկատմամբ կոնկրետ պատասխանատվություն, օրինակ`ներողություն խնդրելու ձևով նախատեսված չէ 343 ։447. 2004 թվականին Ազգային ժողովում պաշտոնապես շրջանառության մեջ դրվեց «ՀՀ Ազգայինժողովի պատգամավորի պահվածքի մասին» ՀՀ օրենքի նախագիծը։ Ըստ հեղինակների նախագիծըմշակվել էր՝ հիմնվելով ժողովրդավարական զարգացման տարբեր փուլերում գտնվող ավելի քան20 երկրների 344 խորհրդարանական (պատգամավորական) վարքականոնների, ինչպես նաևՀայաստանի Հանրապետության Ազագային ժողովի գործունեության սեփական փորձի339î»ë` §²½·³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ Ï³Ýáݳϳñ·¦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ 34-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 4-ñ¹ Ù³ë:340î»ë` §²½·³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ Ï³Ýáݳϳñ·¦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ 43-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 11-ñ¹ Ù³ë:341î»ë` §²½·³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ Ï³Ýáݳϳñ·¦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ 44-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 2-ñ¹ ¨ 61-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 5-ñ¹ Ù³ë»ñ:342î»ë` §²½·³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ Ï³Ýáݳϳñ·¦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ 45-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 3-ñ¹ Ù³ë:343î»ë` §²½·³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ Ï³Ýáݳϳñ·¦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ 56-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 2-ñ¹ Ù³ëÇ §¹¦ Ï»ï:344²íëïñ³Édz, ²ñ·»ÝïÇݳ, ²ØÜ, Ø»Í ´ñÇï³Ýdz, ÐáõÝ·³ñdz, »ñÙ³Ýdz, Ðݹϳëï³Ý, Æéɳݹdz, Æëå³Ýdz,Æï³Édz,γݳ¹³, üñ³Ýëdz, è¸, Ô³½³Ëëï³Ý ¨ ³ÛÉÝ2008.doc137

ուսումնասիրության հիման վրա։ Նախագծով սահմանված էին Հայաստանի ՀանրապետությանԱզգային ժողովի պատգամավորի վարքագծի հիմնարար կանոնները, նրա վարվեցողությանն ուբարոյական նկարագրին առնչվող պահանջները, այդ կանոնների խախտման համարպատասխանատվության հիմքերը և պատասխանատվության ենթարկելուն վերաբերող հարցերիքննարկման կարգն ու ներգործության միջոցները։ Նախագիծը կոչված էր ամրապնդելուպետության քաղաքական հիմքերը, ապահովելու Ազգային ժողովի և պատգամավորներիհեղինակությունը, գործունեության օրինականությունը և հասարակության մեջ նրանց նկատմամբքաղաքացիների հարգանքն ու վստահությունը։ Այդուհանդերձ, նախագիծը հեղինակների կողմիցհանվեց շրջանառությունից և Ազգային ժողովի կողմից չընդունվեց։448. Համադրելիության առումով Հայաստանի Հանրապետությունում առկա վարքագծի կանոններիլավագույն տարբերակը, որը համապատասխան փոփոխություններով և լրացումներով հանդերձկարող է կիրառվել նաև Ազգային ժողովի պատգամավորների համար «ՀՀ դատական օրենսգրքով»սահմանված դատավորի վարքագծի կանոններն են 345 , որտեղ սահմանված են ոչ միայնդատավորների պահվածքի հիմնադրույթները, այլև` շահերի բախման նկատառումով դատավորիինքնաբացարկին, դատավորի ոչ դատական գործունեությանը, դատավորի ձեռնարկատիրականգործունեությամբ զբաղվելու արգելքին, դատավորի կողմից նվերներ ընդունելու արգելքին ևֆինանսական հայտարարագիր ներկայացնելու կարգին վերաբերվող նորմեր։449. Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողովի պատգամավորների վարքագծի կանոններըմշակելիս կարևոր է որոշել նաև թե ինչպիսի իրավական ակտով են դրանք սահմանվելու։ Եթեհաշվի առնենք, որ Սահամանդրության 62-րդ հոդվածի չորրորդ մասի համաձայն Ազգային ժողովիգործունեության, նրա մարմինների ձևավորման և գործունեության կարգը սահմանվում էՍահմանադրությամբ և Ազգային ժողովի կանոնակարգով, իսկ Սահմանադրության 65-րդհոդվածի երրորդ մասին համապատախան` պատգամավորի կարգավիճակը և գործունեությաներաշխիքները սահմանվում են Սահմանադրությամբ և օրենքով, ապա միանշանակորեն կարելի էպնդել, որ Ազգային ժողովի պատգամավորների վարքագծի կանոնները պետք է սահմանված լինենօրենքով, որը կարող է լինել Ազգային ժողովի կանոնակարգը կամ առանձին այլ օրենք։ Առանձինօրենքով էթիկայի կանոնները սահմանելու տարբերակի թերությունն այն է, որ էթիկայիկանոնների հիմնական մասը վերբերվելու է Ազգային ժողովի գործունեության ընթացքումպատգամավորի պահվածքին, իսկ Ազգային ժողովի գործունեությունը կանոնակարգող միակ`Սահմանադրությամբ նախատեսված իրավական ակտը դա Ազգային ժողովի կանոնակարգն է։Սակայն, Ազգային ժողովի կանոնակարգով սահմանվելիք հիմնական դրույթներից բացի, Ազգայինժողովի պատգամավորի պահվածքին (վարքագծին) առնչվող դրույթներ կարող են (և պետք է) լինելնաև այլ օրենքներում և առաջին հերթին` Հայաստանի Հանրապետության ընտրականօրենսգրքում։ Քանի որ Ազգային ժողովի լիազորությունների ժամկետն ավարտվում է նորընտիրԱզգային ժողովի առաջին նիստի գումարման պահին 346 , ուստի ընտրությունների ժամանակպատգամավորները դեռևս պահպանում են իրենց լիազորությունները և շատ կարևոր է, որ այդժամանակահատվածում նույնպես հանդես գան պատշաճ վարքագծով և օրինակ ծառայենքաղաքական պայքարին մասնակցող կողմերի համար։450. Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողովի պատգամավորների շահերի բախման հետկապված հարաբերությունների կանոնակարգման գործընթացում առանձնահատուկ դեր ունիպատգամավորների ձեռնարկատիրական գործունեությամբ զբաղվելու նկատմամբսահմանադրական արգելքը, ըստ որի` պատգամավորը չի կարող զբաղվել ձեռնարկատիրականգործունեությամբ, զբաղեցնել պաշտոն պետական կամ տեղական ինքնակառավարմանմարմիններում կամ առևտրային կազմակերպություններում, կատարել այլ վճարովի աշխատանք,բացի գիտական, մանկավարժական և ստեղծագործական աշխատանքից։ Պատգամավորն իրլիազորությունները կատարում է մշտական հիմունքներով 347 ։ Նշված արգելքը խախտելու դեպքումպատգամավորի լիազորությունները դադարում են Ազգային ժողովի կանոնակարգ օրենքովսահմանված կարգով 348 ։ Այս սահմանադրական դրույթները երկակի նշանակություն ունեն, քանիոր դրանք պատգամավորական գործունեությունը մշտական, վճարովի հիմունքներով345î»ë` §ÐÐ ¹³ï³Ï³Ý ûñ»Ýë·Çñù¦ 12-ñ¹ ·ÉáõË:346î»ë` ê³Ñٳݳ¹ñáõÃÛ³Ý 63-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ »ñÏñáñ¹ Ù³ë:347î»ë` ê³Ñٳݳ¹ñáõÃÛ³Ý 65-ñ¹ Ñá¹í³Í ¨ §²½·³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ Ï³Ýáݳϳñ·¦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ 8-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 7-ñ¹ Ù³ë:348î»ë` ê³Ñٳݳ¹ñáõÃÛ³Ý 67-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ ³é³çÇÝ Ù³ë:2008.doc138

իրականացնելու իրավաբանական հիմքն են 349 , ինչպես նաև պետական և տեղականինքնակառավարման մարմիններից, առևտրային կազմակերպություններից պատգամավորներիանկախության ապահովման կարևորագույն երաշխիքը 350 ։ Պետական և տեղականինքնակառավարման մարմիններում պաշտոններ զբաղեցնող անձինք ենթարկվում են իրենցվերադասներին, ուստի գտնվելով պետական ծառայության մեջ պատգամավորնանխուսափելիորեն կհայտնվեր վերադաս պաշտոնատար անձանց ազդեցության դաշտում ևստիպված կլիներ իր պատգամավորական լիազորություններն իրականացնելիս` կատարել նրանցհանձնարարությունները։ Նշված, ինչպես նաև ի վնաս պետական շահերի` վճարող սուբյեկտիտնտեսական և այլ մասնավոր շահերով առաջնորդվելուց պատգամավորներին զերծ պահելունպատակով Սահմանադրությամբ պատգամավորին նաև արգելվում է պատգամավորականգործունեությունից բացի, այլ վճարովի աշխատանք կատարել 351 ։451. Ընդհանուր առմամբ պատգամավորների ձեռնարկատիրական գործունեությունը, ինչպես նաևպատգամավորական գործունեությունից բացի` այլ վճարովի աշխատանք իրականացնելնարգելող սահմանադրական նորմերի կիրառման լիրաժեք օրենսդրական մեխանիզմներըբացակայում են։ Սահմանված չեն տնտեսական ընկերության գործունեությանը պատգամավորիմասնակցության այն ձևերը, որոնք ձեռնարկատիրական գործունեություն 352 չեն համարվում։ Եթեակնհայտ է, որ պատգամավորի` որպես անհատ ձեռնարկատեր հանդես գալըՍահմանադրությամբ արգելված ձեռնարկատիրական գործունեություն է, ապա պատգամավորիկողմից տնտեսական ընկերություն ստեղծելը կամ դրան մասնակցելը դեռևս միանշանակորենձեռնարկատիրական գործունեությամբ զբաղվելու փաստ չէ, քանի որ այդ մասնակցությունըկարող է դրսևորվել տարբեր ձևերով, իսկ դրանցից ոչ բոլորն են իրենց բնույթովձեռնարկատիրական գործունեություն 353 ։ Այս նկատառումներից ելնելով է, որ դատավորներինարգելվում է լինել անհատ ձեռնարկատեր կամ լինել տնտեuական ընկերությունների մաuնակիցկամ վuտահության վրա հիմնված ընկերակցության ավանդատու, եթե բացի ընկերությանընդհանուր ժողովին մասնակցելուց, դատավորը ներգրավվում է նաև այդ կազմակերպությանկարգադրիչ կամ կառավարման այլ գործառույթների իրականացմանը 354 ։ Բացակայում ենպատգամավորի կողմից գիտական, մանկավարժական և ստեղծագործական աշխատանքներիիրականացման և դրանց դիմաց վճարումներ կատարելու այնպիսի կարգերը, որոնք կբացառենայդպիսի աշխատանքներ կատարելիս սահմանադրական նորմերի շրջանցումը և այլոց մասնավորշահերով պատգամավորների առաջնարդվելը 355 ։ Սահամադրությամբ և Ազգային ժողովիկանոնակարգ օրենքով Սահմանադրության 65-րդ հոդվածով նախատեսված պաշտոնըզբաղեցնելու կամ աշխատանքի անցնելու դեպքում իրավասու մարմիններին տեղյակ պահելուպարտականություն պատգամավորը չունի։ Բացակայում են նաև պատգամավորի կողմիցՍահմանադրության 65-րդ հոդվածով նախատեսված պայմանները խախտելու փաստը պարզելու ևպատգամավորի լիազությունների դադարման հարցը լուծելու կարգերը 356 ։349ÐÊêÐ ¨ г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý ³Ýϳ˳óáõÙÇó Ñ»ïá` »ñ³·áõÛÝ ÊáñÑñ¹Ç å³ï·³Ù³íáñÝ»ñÝ Çñ»ÝóÉdz½áñáõÃÛáõÝÝ»ñÝ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ ¿ÇÝ Ñ³ë³ñ³Ï³Ï³Ý ÑÇÙáõÝùÝ»ñáí:350ä»ï³Ï³Ý ¨ ï»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñáõÙ ã³ß˳ï»Éáõ ³ñ·»ÉùÁ µËõÙ ¿ ݳ¨ ê³Ñٳݳ¹ñáõÃÛ³Ý 5-ñ¹Ñá¹í³Íáí ë³ÑÙ³Ýí³Í` Çß˳ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ µ³Å³ÝÙ³Ý ¨ ѳí³ë³ñ³ÏßéÙ³Ý ëϽµáõÝùÝ»ñÇó:351§üñǹá٠гáõë¦ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý Ññ³å³ñ³Ï³Í §²ÝóáõÙ³ÛÇÝ »ñÏñÝ»ñǦ 2008 Ã. ½»ÏáõÛóáõÙ Ýßí³Í ¿, áñϳé³í³ñáõÃÛ³Ý µáÉáñ ٳϳñ¹³ÏÝ»ñáõÙ ÏáéáõåóÇ³Ý ß³ñáõݳÏáõÙ ¿ ËáãÁݹáï»É г۳ëï³ÝÇ ù³Õ³ù³Ï³Ý áõ ïÝï»ë³Ï³Ý½³ñ·³óÙ³ÝÁ` ˳ݷ³ñ»Éáí Ùñó³Ïó³ÛÇÝ ·áñͳñ³ñ ÙÃÝáÉáñïÇÝ: ø³Õ³ù³Ï³Ý áõ ïÝï»ë³Ï³Ý í»ñݳ˳íÇ Ñ»ï ë»ñïϳå»ñÝ ³Ùñ³åݹí»óÇÝ 2007-Ç Ù³ÛÇëÇÝ Ï³Û³ó³Í ²½·³ÛÇÝ ÅááíÇ ÁÝïñáõÃÛáõÝáõÙ, áñÝ ³ñӳݳ·ñ»ó µ³½Ù³ÃÇíٻͳѳñáõëï ·áñͳñ³ñÝ»ñÇ í»ñ³¹³ñÓÁ ËáñÑñ¹³ñ³Ý (î»ë` http://www.transparency.am/index.php?l=am352Ò»éݳñϳïÇñ³Ï³Ý ¿ ѳٳñíáõÙ ³ÝÓÇ ÇÝùÝáõñáõÛÝ, Çñ éÇëÏáí Çñ³Ï³Ý³óíáÕ ·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝÁ, áñÇ ÑÇÙݳϳÝÝå³ï³ÏÁ ·áõÛù û·ï³·áñÍ»Éáõó, ³åñ³ÝùÝ»ñ í³×³é»Éáõó, ³ß˳ï³Ýù»ñ ϳï³ñ»Éáõó ϳ٠ͳé³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñ Ù³ïáõó»Éáõóß³ÑáõÛà ëï³Ý³ÉÝ ¿: г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý ù³Õ³ù³óÇÝ»ñÁ Ó»éݳñϳïÇñ³Ï³Ý ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ùµ ϳñáÕ »Ý½µ³Õí»É áñå»ë ³Ýѳï Ó»éݳñϳï»ñ` ³é³Ýó Çñ³í³µ³Ý³Ï³Ý ³ÝÓ Ï³½Ù³íáñ»Éáõ, ÇÝãå»ë ݳ¨ ïÝï»ë³Ï³ÝÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñ ëï»ÕÍ»Éáõ ϳ٠¹ñ³Ýó Ù³ëݳÏó»Éáõ ÙÇçáóáí (î»ë` §ÐÐ ù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùÇ 2-ñ¹ ¨ 26-ñ¹Ñá¹í³ÍÝ»ñ):353 ´³ÅÝ»ïÇñ³Ï³Ý ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý Ñ³ë³ñ³Ï (ëáíáñ³Ï³Ý) µ³ÅÝ»ïáÙëÇ ë»÷³Ï³Ý³ï»ñÝ Çñ³íáõÝù áõÝÇ Ù³ëݳÏó»É ÅáÕáíÇÝ,ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý Ï³é³í³ñÙ³ÝÁ, ëï³Ý³É ß³Ñáõóµ³ÅÇÝÝ»ñ ¨ ³ÛÉÝ, (ï»ë` §´³ÅÝ»ïÇñ³Ï³Ý ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëÇݦ ÐÐûñ»ÝùÇ 37-ñ¹ Ñá¹í³Í), áñï»Õ ûñݳÏ` ÅáÕáíÇÝ Ù³ëݳÏó»ÉÝ Áëï ¿áõÃÛ³Ý Ó»éݳñϳïÇñ³Ï³Ý ·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝ ã¿:354î»ë` §ÐÐ ¹³ï³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùǦ 94-ñ¹ Ñá¹í³Í:355 ¸³ï³íáñÇÝ ·Çï³Ï³Ý, Ù³Ýϳí³ñÅ³Ï³Ý ¨ uï»Õͳ·áñÍ³Ï³Ý ³ß˳ï³ÝùÇ Ñ³Ù³ñ í׳ñáõÙÁ ãÇ Ï³ñáÕ ·»ñ³½³Ýó»ÉáÕç³ÙÇï ã³÷Á, ³ÛëÇÝùÝ` ³ÛÝ ã³÷Á, áñÇÝ ÝáõÛÝåÇëÇ ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ ѳٳÝÙ³Ý áñ³ÏÝ»ñ áõÝ»óáÕ, µ³Ûó ¹³ï³íáñãѳݹÇë³óáÕ ³ÝÓÁ ϳñáÕ ¿ñ ѳí³ÏÝ»É (ï»ë` §ÐÐ ¹³ï³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùǦ 93-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 1-ÇÝ Ù³ë):356§²½·³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ Ï³ÝáÝϳñ·¦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ 12-ñ¹ Ñá¹í³Íáí ݳ˳ï»ëí³Í ¿ ÙdzÛÝ, áñ ê³ÑٳݹñáõÃÛ³Ý 65-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇå³Ñ³ÝçÁ ˳Ëï»Éáõ ¹»åùáõ٠ѳٳå³ï³ëË³Ý ÷³ëï³ÃÕûñÇ ÑÇÙ³Ý íñ³, ϳ½ÙíáõÙ ¿ å³ï·³Ù³íáñÇ2008.doc139

452. Պատգամավորի լիազորություններն Ազգային ժողովի կանոնակարգ օրենքով սահմանված կարգովդադարում են նաև մեկ հերթական նստաշրջանի ընթացքում քվեարկությունների ավելի քան կեսիցանհարգելի բացակայելու դեպքում 357 ։ Ազգային ժողովի նիստերում գրանցումը համազոր էքվեակությանը և դրանից բացակայելը նույնպես կարող է համարվել անհարգելի։ Քանի որգրանցում կատարվում է Ազգային ժողովի նիստերի յուրաքանչյուր օրվա առաջին նիստիսկզբում 358 , իսկ քվեարկությունները` ցանկացած պատեհ պահի, ուստի Ազգային ժողովիհերթական նստաշրջանի որոշակի թվով նիստերի ժամանակին չներկայանալը կամ դրանցիցբացակայելը կարող է հանգեցնել պատգամավորական լիազորությունների դադարմանը։ Եթեհաշվի առնենք, որ Ազգային ժողովի նիստերից պատգամավորների բացակայության հիմնականպատճառը կարող է լինել ստվերային ձեռնարկատիրական կամ այլ վճարովի գործունեությամբզբաղվելը, ապա ակնհայտ է դառնում այն կանխարգելիչ նշանակությունը, որն ունի մեկհերթական նստաշրջանի ընթացքում քվեարկությունների ավելի քան կեսից անհարգելիբացակայելու դեպքում պատգամավորի լիազորությունների դադարման մասին սահմանադրականդրույթը կոռուպցիայի դեմ պայքարի գործում։ Այս սահմանադրական նորմի գործնականկիրառումն ապահովվելու դեպքում նաև վճռորոշ քայլ կկատարվի Հայաստանի ՀանրապետությանԱզգային ժողովի պատգամավորների շահերի բախման կարգավորման և այդ կապակցությամբքաղաքական կոռուպցիայի հարուցած հիմնախնդիրների հաղթահարման ճանապարհին։ Մեկհերթական նստաշրջանի ընթացքում քվեարկությունների ավելի քան կեսից անհարգելիբացակայելու դեպքում պատգամավորի լիազորությունների դադարման կարգը սահմանված էԱզգային ժողովի կանոնակարգ օրենքում։ Այսպես, պատգամավորի մասնակցությունըքվեարկություններին հաշվառում է Ազգային ժողովի աշխատակազմը։ Ազգային ժողովիպետական-իրավական հարցերի մշտական հանձնաժողովը հերթական նստաշրջանի առաջինչորսօրյա նիստերի քննարկմանն է ներկայացնում եզրակացություն և Ազգային ժողովի որոշմաննախագիծ՝ նախորդ մեկ հերթական նստաշրջանի ընթացքում քվեարկությունների ավելի քանկեսից պատգամավորի բացակայելն անհարգելի համարելու մասին։ Հարցը քննարկվում է Ազգայինժողովում և մեկ հերթական նստաշրջանի ընթացքում քվեարկությունների ավելի քան կեսիցպատգամավորի բացակայելն անհարգելի համարելու մասին Ազգային ժողովի որոշման հիմանվրա կազմվում է պատգամավորի լիազորությունների դադարման մասին արձանագրություն, որըստորագրում է Ազգային ժողովի նախագահը և հնգօրյա ժամկետում ուղարկում Կենտրոնականընտրական հանձնաժողով։ Օրենքում թվարկված են նաև այն դեպքերը, երբ քվեարկությունիցԱզգային ժողովի պատգամավորի բացակայությունը համարվում է հարգելի։ Այսպես, հարգելի էպատգամավորի այն բացակայությունը, երբ նրա գործունակությունը վերականգնվելուց հետո՝չորսօրյա ժամկետում, մշտական հանձնաժողովի նախագահին կամ Աշխատակազմի ղեկավարիններկայացվում է անաշխատունակության թերթիկ։ Պատգամավորը, քվեարկությունից հետո`չորսօրյա ժամկետում, իր բացակայության պատճառի մասին պաշտոնապես տեղեկացնում էԱզգային ժողովի նախագահին, և այն վերջինիս կողմից համարվում է հարգելի։ Հերթականնստաշրջանի ավարտից հետո` 30-օրյա ժամկետում, իր բացակայության պատճառի մասինպատգամավորը պաշտոնապես տեղեկացնում է պետական-իրավական հարցերի մշտականհանձնաժողովին, և այն վերջինիս որոշմամբ համարվում է հարգելի։ Հարգելի է նաևպատգամավորի այն բացակայությունը, երբ քվեարկությունից առաջ Ազգային ժողովի նիստում նահանդես է եկել տվյալ քվեարկությանը մասնակցելուց հրաժարվելու մասին հայտարարությամբկամ խմբակցության կամ պատգամավորական խմբի ղեկավարը կամ քարտուղարըքվեարկությունից առաջ Ազգային ժողովի նիստում հանդես են եկել տվյալ քվեարկությանըխմբակցության կամ խմբի նիստում գրանցված բոլոր անդամների մասնակցելուց հրաժարվելումասին հայտարարությամբ 359 ։ Ազգային ժողովի քվեարկություններից բացակայությունը կարող էդիտարկվել նաև որպես աշխատանքից պատգամավորի բացակայություն, որի պատճառի հարգելիկամ անհարգելի լինելը պետք է պայմանավորված լինի առաջին հերթին բացակայությանպատճառի բնույթով և հաստատվի համապտասխան փաստաթղթով։ Թեև Ազգային ժողովիքվեարկություններից պատգամավորների բացակայությունը հարգելի կամ անհարգելի համարելուÉdz½áñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹³¹³ñÙ³Ý Ù³ëÇÝ ³ñӳݳ·ñáõÃÛáõÝ, áñÝ ëïáñ³·ñáõÙ ¿ ²½·³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ Ý³Ë³·³ÑÁ ¨ ÑÝ·ûñ۳ųÙÏ»ïáõÙ áõÕ³ñÏáõÙ Ï»ÝïñáÝ³Ï³Ý ÁÝïñ³Ï³Ý ѳÝÓݳÅáÕáí:357î»ë` ê³Ñٳݳ¹ñáõÃÛ³Ý 67-ñ¹ Ñá¹í³Í:358î»ë` §²½·³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ Ï³Ýáݳϳñ·¦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ 44-ñ¹ Ñá¹í³Í:359§²½·³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ Ï³Ýáݳϳñ·¦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ 99-ñ¹ Ñá¹í³ÍáõÙ2008.doc140

հարցը որոշ դեպքերում Ազգային ժողովի նախագահին կամ Ազգային ժողովի պետականիրավականհարցերի մշտական հանձնաժողովին վերապահելը պայմանավորված էփոխվստահության սկզբունքի կիրառմամբ, սակայն այն հայեցողական անհարկի որոշումներիտեղիք է տալիս` քվեարկություններից անհարգելի պատճառներով բացակայողներինհնարավորություն ընձեռելով խուսափելու պատգամավորական լիազորությունների դադարումից։Միաժամանակ Ազգային ժողովի քվեարկություններից պատգամավորների բացակայությանպատճառների հարգելի կամ անհարգելի համարելու ընթացակարգի նման դրույթները նաևհնարավորություն են տալիս Ազգային ժողովում մեծամասնություն կազմող քաղաքական ուժերինիրենց ազդեցության դաշտում պահել ապօրինի ձեռնարկատիրական կամ վճարովի այլգործունեությամբ փաստացի զբաղվող և այդ պատճառով Ազգային ժողովի նիստերից բացակայողպատգամավորներին` յուրաքանչյուր հերթական նստաշրջանի սկզբում նրանցլիազորությունները դադարեցնելու սպառնալիքով, որը քաղաքական կոռուպցիայի դրսևորմանառավել վտանգավոր ձևերից է։453. Օրենսդիր մարմնում կոռուպցիայի կրճատման առումով կարևոր նշանակություն ունի նաևպատգամավորական անձեռնմխելիության հետ կապված խնդիրների հստակ օրենսդրականկանոնակարգումը։ Պատգամավորական (խորհրդարանական) անձեռնմխելիություննավանդաբար ունենում է հետևյալ երկու հիմնական ձևերից մեկը` նեղ և ընդհարձակ։ Որոշերկրներ, ինչպես օրինակ` ԱՄՆ-ն, ընդունել են անձեռնմխելիության ապահովման նեղ ձևը,սահմանափակվելով միայն խորհրդարանի անդամ կարգավիճակից բխող գործողություններիպաշտպանությամբ, իսկ այդ կարգավիճակից դուրս իրականացված ցանկացած ապօրինիգործողության համար պատգամավորը պատասխանատվության է ենթարկվում այնպես, ինչպեսմյուսները։ Այդպիսին է նաև, օրինակ` վիրավորանքից կամ վիրավորելու մեղադրանքիցպաշտպանության բրիտանական մոդելը, որը ապահովում է պատգամավորի պաշտպանությունըմիայն այն դեպքում, երբ նա գործել է իր պատգամավորական լիազորությունների շրջանակում 360 ։Պատգամավորական անձեռնմխելիության ֆրանսիական համակարգի վրա հիմնված` ընդհարձակմոդելը ապահովում է պատգամավորների անձեռնմխելիությունը ինչպես պատգամավորականլիազորությունների շրջանակում, այնպես էլ դրանից դուրս` քաղաքացիական, քրեական և այլպատասխանատվությունից պաշտպանությամբ։ Հայաստանի Հանրապետությունումպատգամավորական անձեռնմխելիությունը նախատեսված է Սահմանադրությամբ։Պատգամավորը կաշկանդված չէ հրամայական մանդատով, առաջնորդվում է իր խղճով ևհամոզմունքներով։ Պատգամավորն իր պատգամավորական լիազորությունների ժամկետում ևդրանից հետո չի կարող հետապնդվել և պատասխանատվության ենթարկվել պատգամավորի՝ իրկարգավիճակից բխող գործողությունների, այդ թվում՝ Ազգային ժողովում հայտնած կարծիքիհամար, եթե այն զրպարտություն կամ վիրավորանք չի պարունակում։Պատգամավորին չի կարելիորպես մեղադրյալ ներգրավել, կալանավորել կամ նրա նկատմամբ դատական կարգով վարչականպատասխանատվության ենթարկելու հարց հարուցել՝ առանց Ազգային ժողովի համաձայնության։Պատգամավորին չի կարելի ձերբակալել առանց Ազգային ժողովի համաձայնության,բացառությամբ այն դեպքերի, երբ ձերբակալությունն իրագործվում է հանցագործությանկատարման պահին։ Այս դեպքում անհապաղ տեղեկացվում է Ազգային ժողովի նախագահը 361 ։Փաստորեն պատգամավորին` իր կարգավիճակից բխող գործողությունների, այդ թվում` Ազգայինժողովում հայտնած կարծիքի համար պատասխանատվության կարելի է ենթարկել միայն եթեայդպիս գործողությունները կամ կարծիքը պարունակում է ՀՀ քրեական օրենսգրքի 135-րդ`զրպարտություն և 136-րդ` վիրավորանք, հոդվածներով նախատեսված հատկանիշներ։ Ընդ որում`պատգամավորը կարող է ինչպես Ազգային ժողովում, այնպես էլ` դրանից դուրս կատարվածարարքի համար որպես մեղադրյալ ներգրավել, կալանավորել կամ նրա նկատմամբ դատականկարգով վարչական պատասխանատվության ենթարկելու հարց կարող է հարուցվել միայնԱզգային ժողովի որոշմամբ։ Ազգային ժողովի պատգամավորին ձերբակալելու, որպես մեղադրյալներգրավելու, կալանավորելու կամ նրա նկատմամբ դատական կարգով վարչական360²ØÜ-Ç ¨ Ø»Í ´ñÇï³ÝdzÛÇ Ñ»ï Ù»Ïï»Õ, µñÇï³Ý³Ï³Ý Ùá¹»ÉÁ ÏÇñ³éíáõÙ ¿ ݳ¨ г۳ëï³ÝáõÙ, ´³Ý·É³¹»ßáõÙ,Èǵ»ñdzÛáõÙ, Ü»å³ÉáõÙ ¨ ¼ÇÙµ³µí»ÛáõÙ: г۳ëï³Ýáõ٠ϳÛáõÝ Ñ³ë³ñ³Ï³Ï³Ý ϳñÍÇù ϳ, áñ ß³ï»ñÁ ¹³éÝáõÙ »Ý ²½·³ÛÇÝÅáÕáíÇ å³ï·³Ù³íáñ, áñå»ë½Ç å³ßïå³Ý»Ý Çñ»Ýó ÏáéáõÙå³óí³Í Ó»éݳñϳïÇñ³Ï³Ý ߳ѻñÁ: 2003Ã. IREX/ProMediaϳï³ñ³Í ѳñóÙ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùáõ٠г۳ëï³ÝÇ ù³Õ³ù³óÇÝ»ñÇ 64 ïáÏáëÁ Ïó³Ýϳݳñ, áñ å³ï·³Ù³íáñ³Ï³Ý³ÝÓ»éÝÙË»ÉÇáõÃÛáõÝÁ í»ñ³óí»ñ: Parliamentary Immunity and Democracy Development, By Carmen Lane, DAIhttp://www.dai.com/pdf/Parliamentary_Immunity.pdf361î»ë` ê³Ñٳݳ¹ñáõÃÛ³Ý 66-ñ¹ Ñá¹í³Í:2008.doc141

պատասխանատվության ենթարկելու համար համաձայնություն տալու մասին միջնորդագիրըԱզգային ժողովի քննարկմանն է ներկայացնում Հայաստանի Հանրապետության գլխավորդատախազը։ Հարցի քննարկմանը կարող է մասնակցել նաև միջնորդագրում նշվածպատգամավորը։ Հարցի քննարկման արդյունքում Ազգային ժողովը որոշում է ընդունում գաղտնիքվեարկությամբ 362 ։454. Պատգամավորական անձեռնմխելիության չարաշահումը լուրջ կոռուպցիոն սպառնալիք էժողովրդավարացման ուղին որդեգրած երիտասարդ պետությունների համար, որն ի վիճակի էվտանգելու բուն ժողովարդավարացման գործընթացը։ Սակայն մյուս կողմից պատգամավորական(խորհրդարանական) անձեռնմխելիության ինստիտուտի հիմնական նշանակությունըպատգամավորական մանդատի անարգել իրականացման, ինչպես նաև իշխանության գործադիր ևդատական թևերի ազդեցությունից օրենսդիր մարմնի անդամների պաշտպանությանապահովումն է 363 ։ Ըստ այդմ, Հայաստանի Հանրապետությունում հակակոռուպցիոն պայքարիշրջանակներում իրականացվող ժողովրդավարական բարեփոխումները պետք է ուղղված լինեն միկողմից` քաղաքական հետապնդումներից պատգամավորների պաշտպանության և մյուս կողմից`պատգամավորական անձեռնմխելիությունը սեփական շահերին ծառայեցնելուն հակադրվելումիջոցների կատարելագործմանը և ոչ թե` ընդհանրապես պատգամավորական(խորհրդարանական) անձեռնմխելիության ինստիտուտի վերացմանը 364 ։455. Ազգային ժողովի գործունեության ընթացքում շահերի բախման կարգավորման տեսանկյունիցկարևոր նշանակություն ունի պատգամավորների գույքի և եկամուտների հայտարարգրմանհամակարգի կատարելագործումը, շահերի հայտարագրման ինստիտուտի ներդրումը և նվերներիստացման գործընթացի կարգավորումը։ Ներկայում պատգամավորների գույքի և եկամուտներիհայտարարգրումն իրականացվաում է օրենքով սահմանված կարգով 365 ։ Գույքի և եկամուտներիհայտարարգրման համակարգի ներդրմամբ նպատակ էր հետապնդվում ստեղծել կոռուպցիայի ևչարաշահումների դեմ պայքարի գործուն մեխանիզմներ, ինչպես նաև ապահովել հայտարարագիրներկայացնողների գույքի և եկամուտների առաջացման նկատմամբ հասարակությանվստահությունը։ Հայտարարատուները 366 օրենքով սահմանված կարգով և ժամկետներումհայտարարագրում են Հայաստանի Հանրապետությունում և Հայաստանի Հանրապետությունիցդուրս սեփականության (այդ թվում` ընդհանուր համատեղ և ընդհանուր բաժնայինսեփականության), տիրապետման և օգտագործման իրավունքով իրենց պատկանող գույքը,ինչպես նաև հաշվետու ժամանակաշրջանի ընթացքում Հայաստանի Հանրապետությունում ևՀայաստանի Հանրապետությունից դուրս փաստացի ստացված իրենց բոլոր եկամուտները ևդրանց գոյացման աղբյուրները։ Պատգամավորը հայտարարատու է համարվում նաևպաշտոնավարման ավարտին հաջորդող հինգ տարիների ընթացքում։ Հայտարարագրերըներկայացվում են տարեկան մեկ անգամ։ Հայտարարագրերում ներառվող տեղեկություններիվերաբերյալ տեղեկանքները հրապարակվում են մամուլում։ Հայտարարագիր չներկայացնելնառաջացնում է տուգանքի նշանակում` մինչև սահմանված նվազագույն աշխատավարձիհիսնապատիկի չափով։ Տուգանքը նշանակելուց հետո` երեսուն օրվա ընթացքում,հայտարարագիրը չներկայացնելն առաջացնում է տուգանքի նշանակում` սահմանվածնվազագույն աշխատավարձի հարյուրապատիկից մինչև երկուհարյուրապատիկի չափով։362î»ë §²½·³ÛÇÝ ÅááÕáíÇ Ï³Ýáݳϳñ·¦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ 98-ñ¹ Ñá¹í³Í:363г۳ëï³ÝáõÙ, àõÏñ³ÇݳÛáõÙ ¨ í³ï»Ù³É³ÛáõÙ å³ï·³Ù³íáñ³Ï³Ý (ËáñÑñ¹³ñ³Ý³Ï³Ý) ³ÝÓ»éÝÙË»ÉÇáõÃÛ³ÝáõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÁ óáõÛó »Ý ïí»É, áñ ³Û¹ »ñÏñÝ»ñÇ ù³Õ³ù³Ï³Ý ³ÝÓ»éÝÙË»ÉÇáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ·»ñÁϳñ¨áñ å³ßïå³ÝáõÃÛáõÝ »Ý Áݹ¹ÇÙ³¹Çñ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ: Parliamentary immunity brief : A Summary of CaseStudies of Armenia, Ukraine and Guatemala,http://www.gopacnetwork.org/Docs/Global/Brief%20on%20parliamentary%20immunity.pdf364ÊáñÑñ¹³ñ³Ý³Ï³Ý ³ÝÓ»éÝÙË»ÉÇáõÃÛ³Ý í»ñ³µ»ñÛ³É GOPAC-Ç ²éáõß³ÛÇ Ñéã³Ï³·ñáí º²ÐÎ ³Ý¹³Ù »ñÏñÝ»ñÇݳé³ç³ñÏíáõÙ ¿ ÁݹáõÝ»É ûñ»ÝùÝ»ñ, áñï»Õ å»ïù ¿ ë³ÑÙ³ÝíÇ ùñ»³Ï³Ý ³ñ³ñùÝ»ñÇ Ï³Ù ¿ÃÇϳÛÇ Ë³ËïáõÙÝ»ñÇ ¹»åùáõÙå³ï·³Ù³íáñ³Ï³Ý ³ÝÓ»éÝÙË»ÉÇáõÃÛáõÝÁ ѳÕóѳñ»Éáõ Ñëï³Ï, ѳí³ë³ñ³Ïßéí³Í ¨ ó÷³ÝóÇÏ Ï³ÝáÝÝ»ñ, ÇÝãå»ë ݳ¨Ý³Ë³ï»ëíÇ, áñ ËáñÑñ¹³ñ³Ý³Ï³Ý ³ÝÓ»éÝÙË»ÉÇáõÃÛáõÝÁ ãå»ïù ¿ ï³ñ³ÍíÇ ³ÛÝ ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ íñ³, áñáÝù ³ÝÓÁϳï³ñ»É ¿ ÙÇÝ㨠å³ï·³Ù³íáñ ÁÝïñí»ÉÁ ϳ٠³ÛÝ ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ íñ³, áñáÝù ³ÝÓÁ ϳï³ñ»É ¿ å³ï·³Ù³íáñ³Ï³ÝÉdz½áñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¹³¹³ñ»óÝ»Éáõó Ñ»ïá: Ðéã³Ï³·ñáí Ñéã³ÏáõÙ ¿ ݳ¨, áñ ËáñÑñ¹³ñ³ÝÝ»ñÁ å»ïù ¿ ë³ÑٳݻÝËáñÑñ¹³ñ³Ý³Ï³Ý ³ÝÓ»éÝÙË»ÉÇáõÃÛ³Ý ·áñÍáõÝ Ñ³Ù³Ï³ñ·»ñ, áñáÝù ˳ñÑñ¹³ñ³ÝÇ ³Ý¹³ÙÝ»ñÇÝ Ïå³ßïå³Ý»Ýã³ñ¹³ñ³óí³Í ¨ ù³Õ³ù³Ï³Ý ¹ñ¹³å³ï׳éÝ»ñáí Ù»Õ³¹ñ³ÝùÇó, µ³Ûó ݳ¨ ϳå³Ñáí»Ý ûñ»ÝùÇ ³éç¨ Ýñ³Ýóå³ï³ë˳ݳïíáõÃÛáõÝÁ: http://www.gopacnetwork.org/Docs/Global/Final%20DOCS/agenda_en.pdf365î»ë` §Ð³Û³ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý Çß˳ÝáõÃÛ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ Õ»Ï³í³ñ ³ß˳ïáÕÝ»ñÇ ·áõÛùÇ ¨ »Ï³ÙáõïÝ»ñÇѳÛï³ñ³ñ³·ñÙ³Ý Ù³ëÇݦ ÐÐ 2001Ã. ÑáõÉÇëÇ 27-Ç ûñ»Ýù:366úñ»Ýùáí ѳÛï³ñ³ñ³ïáõ »Ý ѳٳñíáõ٠ݳ¨ å³ï·³Ù³íáñÝ»ñÇ Ñ»ï ÷áËϳå³Ïóí³Í ³ÝÓÇÝù:2008.doc142

Օրենքով սահմանված հայտարարագրման ենթակա գույքը և եկամուտները կամ հայտարարագրիձևերում պարտադիր լրացման ենթակա տեղեկությունները թաքցնելը կամ իրականությանըչհամապատասխանող տեղեկություններ ներկայացնելն առաջացնում է տուգանքի նշանակում`մինչև սահմանված նվազագույն աշխատավարձի հիսնապատիկի չափով։ Նույն խախտմանկատարումն այն անձի կողմից, որը նշված խախտման համար տուգանվել է մեկ տարվաընթացքում, առաջացնում է տուգանքի նշանակում` սահմանված նվազագույն աշխատավարձիերկուհարյուրապատիկի չափով։ Նշված տուգանքները տասնօրյա ժամկետում չմուծելու դեպքումտուգանքները կրկնապատկվում են։ Հայտարարագրում նշված տեղեկությունների ճշտությունըպարզելու համար լիազոր մարմինը պետական կառավարման, տեղական ինքնակառավարմանմարմիններում, ինչպես նաև առևտրային և ոչ առևտրային կազմակերպություններումիրականացնում է ուսումնասիրություններ։ Պատգամավորների գույքի և եկամուտներիհայտարարագրման համակարգի հետագա կատարելագործումը պետք է տեղի ունենահայտարարագրերի ստուգման և անճշտությունների հայտնաբերման մեխանիզմներիկատարելագործման, ինչպես նաև պատշաճ կարգով հայտարարագրերի ներկայացման մասինպահանջները պատգամավորական վարքագծի կանոններում ներառելու և դրանց խախտմանհամար պատասխանատվության միջոցներ նախատեսելու ճանապարհով։ Բացի այդ, օրենսդրորենպետք է կարգավորել նաև պատգամավորների տնտեսական, անձնական և այլ մասնավոր շահերիհայտարարգրման հետ կապված հարաբերությունները։456. Պատգամավորների կողմից նվերների ստացման հետ կապված հարաբերությունները ՀայաստանիՀանրապետության օրենսդրությունում կարագավորված են թերի։ Այս հարաբերություները դեռևսգտնվում են ՀՀ կառավարության «Պաշտոնի բերումով ստացված նվերները պետությանըհանձնելու կարգի մասին» 1993թ. փետրվարի 17 N48 որոշման կարգավորման տիրույթում։ Ըստայդ որոշման պաշտոնի բերումով ստացված նվերներ են համարվում պաշտոնատար անձանցկողմից ստացված բոլոր նվերները, բացառությամբ նրանց, որոնք ստացվել են ազգակցական կապիմեջ գտնվող անձանցից, ինչպես նաև այն անձանցից, որոնց հետ տվյալ պաշտոնատար անձըծառայողական փոխհարաբերությունների մեջ չի գտնվում, ինչպես նաև արտասահմանյանգործուղումների ժամանակ պաշտոնատար անձանց կողմից ստացված բոլոր նվերները(բացառությամբ ազգակցական կապի մեջ գտնվող անձանցից ստացված նվերների),արտասահմանյան պատվիրակություններից և նրանց առանձին անդամներից ստացված բոլորնվերները համարվում են պաշտոնի բերումով ստացված նվերներ։ Հանձնման են ենթակապաշտոնի բերումով ստացված այն նվերները, որոնց արժեքը հինգ անգամ կգերազանցիպաշտոնատար անձի ամսական աշխատավարձը։ Պաշտոնի բերումով ստացված նվերներըսահմանված կարգով պետությանը չհանձնելն առաջացնում է օրենսդրությամբ նախատեսվածպատասխանատվություն։ Պետական, ինչպես նաև տեղական ինքնակառավարման մարմիններիծառայողներին` նրանց պաշտոնեական դիրքի կամ ծառայողական պարտականություններիկատարման առնչությամբ նվիրատվությունն արգելվում է 367 ։ Ընդ որում նվիրատվություն էհամարվում նվիրառուի սեփականությանն ոչ միայն գույք, այլև` նվիրատուին, կամ երրորդ անձինուղղված գույքային իրավունք (պահանջ) անհատույց հանձնելը կամ հանձնելուպարտավորությունը, ինչպես նաև նվիրատուի կամ երրորդ անձի հանդեպ ունեցած գույքայինպարտավորությունից նվիառուին ազատելու պարտավորությունը 368 ։ Ներկայում պաշտոնատարանձանց կողմից նվերներ ստանալու արգելքի օրենսդրական կարգավորման լավագույնօրինակներից է դատավորի վարքագծի կանոններում ամրագրված դրույթները 369 ,457. Կոռուպցիայի կանխարգելման տեսանկյունից կարևոր է նաև օրենքների և Ազգային ժողովիորոշումների ընդունման ընթացակարգերի կատարելագործումը` դրանցում ավելի շատ տեղտալով հասարակության, ի դեմս` հասարակական միավորումների, ինչպես նաև անհատքաղաքացիների մասնակցությանը 370 ։ Ազգային ժողովում օրենքների նախագծերը քննարկվում եներեք ընթերցմամբ։ Օրենքներում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին օրենքներինախագծերը հեղինակի (հիմնական զեկուցողի) և գլխադասային հանձնաժողովի367î»ë` §ÐÐ ù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùǦ 598-ñ¹ Ñá¹í³Í:368î»ë` §ÐÐ ù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùǦ 594-ñ¹ Ñá¹í³Í:369î»ë` §ÐÐ ¹³ï³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùǦ 95-ñ¹ Ñá¹í³Í370ê³Ñٳݳ¹ñáõÃÛ³Ý 30-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ Ñ³Ù³Ó³ÛÝ Ð³Û³ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃ۳ݪ ï³ëÝáõà ï³ñÇÝ Éñ³ó³Í ù³Õ³ù³óÇÝ»ñÝáõÝ»Ý ÁÝïñ»Éáõ ¨ ѳÝñ³ùí»Ý»ñÇÝ Ù³ëݳÏó»Éáõ, ÇÝãå»ë ݳ¨ ³ÝÙÇç³Ï³Ýáñ»Ý ¨ ϳÙùÇ ³½³ï ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛ³Ùµ ÁÝïñí³ÍÇñ»Ýó Ý»ñϳ۳óáõóÇãÝ»ñÇ ÙÇçáóáí å»ï³Ï³Ý ϳé³í³ñÙ³ÝÁ ¨ ï»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³ÝÁ Ù³ëݳÏó»Éáõ Çñ³íáõÝù:2008.doc143

առաջարկությամբ, Ազգային ժողովի որոշմամբ, կարող են քննարկվել երկու ընթերցմամբ՝պահպանելով Ազգային ժողովի կանոնակարգ օրենքով սահմանված ընթացակարգերը 371 ։Սահամանադրության և դրանում փոփոխություններ կատարելու, պետական բյուջեի նախագծերը,ինչպես նաև Սահմանադրությամբ նախատեսված դեպքերում` մի շարք Ազգային ժողովիորոշումների նախագծեր Ազգային ժողովում քննարկվում են հատուկ ընթացակարգերով։458. Ազգային ժողովում օրենսդրական նախաձեռնության իրավունքը պատկանում էպատգամավորներին և կառավարությանը 372 ։ Թեև Սահմանադրությամբ նախատեսված չէ որոշակիթվով քաղաքացիների օրենսդրական նախաձեռնությամբ հանդես գալու իրավունք, սակայնորոշակի թվով քաղաքացիների առաջարկությամբ Ազգային ժողովում օրենքի կամ Ազգայինժողովի որոշման նախագիծը կառավարության կամ Ազգային ժողովի պատգամավորների կողմից`ոչ պարտադիր կարգով շրջանառության մեջ դնելու մեխանիզմներ սահմանելու հարցում որևէիրավական սահմանափակում չկա։ Գլխադասային հանձնաժողովներում օրենքի և Ազգայինժողովի որոշումների նախագծի քննարկումների փուլում հասարակական միավորումներիներկայացուցիչների և անհատ քաղաքների մասկայացությունը կարող է դրսևորվել ինչպեսԱզգային ժողովի հանձնաժողովների նիստերին ներկա գտնվելու, այնպես էլ` նախագծի և դրավերաբերյալ առաջարկությունների քննարկմանը մասնակցելու ձևերով, եթե նրանք այդփաստաթղթերի հեղինակն են 373 ։ Թեև օրենքով նախատեսված է, որ հանձնաժողովի նիստիօրակարգի նախագծում ընդգրկված հարցերի հեղինակները, այդ հարցերի վերաբերյալառաջարկություններ ներկայացրած պատգամավորները, այլ շահագրգիռ մարմինները ևպաշտոնատար անձինք տեղեկացվում են քննարկումներից առնվազն երեք օր առաջ, սակայննշված չէ այդ անձանցից բացի այլ, օրինակ` քննարկվող նախագծի վերաբերյալ առաջարկություններկայացրած հասարակական միավորման ներկայացուցչին տեղեկացնելու կարգը։ Բացի այդհանձնաժողովի նիստերին անձինք կարող են հրավիրվել հանձնաժողվի որոշմամբ, այսինքն`նախագծի վերաբերյալ առաջարկություններ ներկայացրած հասարակական միավորմաններկայացուցիչը կամ քաղաքացին հանձնաժողովի նիստին կարող է ներկա գտնվել միայնհանձնաժողովի որոշմամբ։ Հանձնաժողովներն օրենքով իրենց վերապահված ոլորտներինվերաբերող հարցերով յուրաքանչյուր հերթական նստաշրջանում առնվազն մեկ անգամկազմակերպում են խորհրդարանական լսումներ` այդ մասին տեղյակ պահելով Ազգային ժողովինախագահին։ Լսումների օրը, ժամը և անցկացման վայրը, ինչպես նաև զեկուցողների ուհրավիրվածների ցանկը հաստատվում են հանձնաժողովի որոշմամբ 374 ։ Այս փուլումհասարակական միավորումների ներկայացուցիչների և քաղաքացիների առավել լիարժեքմասնակցությանը խոչընդոտում է այն հանգամանքը, որ հրավիրվածների ցանկը սահմանում էհանձնաժողովը։ Առաջին ընթերցմամբ ընդունված օրենքի նախագծի կամ նախագծերի փաթեթիվերաբերյալ առաջարկություններ ներկայացնելու իրավունք ունեն պատգամավորները ևկառավարությունը 375 ։ Առաջարկություն ներկայացնող սուբյեկտների սահմանափակելուանհրաժեշտությունն պայմանավորված է նրանով, որ որոշակի դեպքերում օրենքովնախատեսվում է ներկայացված առաջարկությունների` Ազգային ժողովում պարտադիրքվեարկություն, ուստի օրենքի նախագծի վերաբերյալ առաջարկություն ներկայացնելըհամարվում է օրենսդրական նախաձեռնության իրականացման ձևերից մեկը, իսկ Ազգայինժողովում օրենսդրական նախաձեռնության իրավունքը պատկանում է պատգամավորներին ևկառավարությանը։459. Այսպիսով իշխանության օրենսդիր մարմնում կոռուպցիոն ռիսկերը նվազեցնելու, օրենսդրիգործունեության թափանցիկությունը, հրապարակայնությունը, հաշվետվողականությունն ուօրինականությունը ապահովելու նպատակով, առաջարկվում է.• Սահմանել պատգամավորների վարքագծի կանոնները. «ՀՀ դատական օրենսգրքով»սահմանված դատավորի վարքագծի կանոնների հիման վրա ՀայաստանիՀանրապետության Ազգային ժողովի վարքագծի կանոններին առնչվող հարաբերությունները«Ազգային ժողովի կանոնակարգ» ՀՀ օրենքով կարգավորելու, վարքագծի կանոններում371î»ë` §²½·³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ Ï³Ýáݳϳñ·¦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ 63-ñ¹ Ñá¹í³Í372î»ë` ê³Ñٳݳ¹ñáõÃÛ³Ý 75-ñ¹ Ñá¹í³Í373î»ë` §²½·³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ Ï³Ýáݳϳñ·¦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ374î»ë` §²½·³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ Ï³Ýáݳϳñ·¦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ 32-ñ¹ Ñá¹í³Í375î»ë` §²½·³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ Ï³Ýáݳϳñ·¦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ 66-ñ¹ Ñá¹í³Í2008.doc144

դրանցում պատգամավորների պահվածքի (վարքագծի) հիմնական սկզբունքներն 376ամրագրելու, Ազգային ժողովի և նրա մշտական հանձնաժողովների նիստերումպատգամավորի վարվելակերպի կանոնները 377 , պետական և տեղականինքնակառավարման մարմինների, դրանց պաշտոնատար անձանց 378 , հասարակականկազմակերպությունների, զանգվածային լրատվության միջոցների 379 , օտարերկրյապետություններում և օտարերկրյա անձանց 380 հետ փոխհարաբերություններումպատգամավորի վարվելակերպի կանոնները սահմանելու, Ազգային ժողովիաշխատակազմի, ընտրողների հետ աշխատանքներում պատգամավորի վարվելակերպիկանոնները 381 սահմանելու, վարքագծի կանոնների խախտման համար ներգործությանմիջոցները 382 սահմանելու, յուրաքանչյուր հերթական նստաշրջանի սկզբում Ազգայի ժողովիէթիկայի ժամանակավոր հանձնաժողով ստեղծելու և Ազգային ժողովի կանոնակարգօրենքով դրա լիազորությունները սահմանելու միջոցով։• Կատարելագործել օրենսդիր իշխանության թափանցիկությունը, հրապարակայնությունը,հաշվետվողականությունն ու օրինականությունն ապահովող օրենսդրությունը.Սահմանադրության 65-րդ հոդվածի պայմանների կատարման նկատմամբվերահսկողության մեխանիզմներ և պատգամավորի լիազորությունների դադարմանհստակեցված կարգ սահմանելու, Սահմանադրության 67-րդ հոդվածով նախատեսված` մեկհերթական նստաշրջանի ընթացքում քվեարկությունների ավելի քան կեսից անհարգելիբացակայելու դեպքում պատգամավորների լիազորությունների դադարման կարգըհստակեցնելու, շահերի հայտարարագրման և նվերների ստացման կարգերը, ինչպես նաևշահերի բախման դեպքում պատգամավորի վարքագծի կանոնները սահմանելու,պատգամավորների գույքի և եկամուտների հայտարարագրման համակարգըկատարելագործելու, օրենքների և Ազգային ժողովի որոշումների ընդունմանընթացակարգերում հասարակական կազմակերպությունների ներկայացուցիչների ևանհատ քաղաքացիների մասնակցության ընթացակարգերը հստակեցնելու,.պատգամավորների մասնագիտական վերապատրաստման կարգը սահմանելու, Ազգայինժողովի գործունեության կարգի և պատգամավորական էթիկայի կանոնների վերաբերյալլրագրողների վերապատրաստման համակարգ ներդնելու միջոցով.• Ապահովել պատգամավորի ձեռնարկատիրական գործունեությամբ զբաղվելու արգելքիսահմանադրական դրությների կատարումը. Ազգային ժողովի պատգամավորի անհատձեռնարկատեր լինելու արգելք, ինչպես նաև տնտեսական ընկերության նրամասնակցության արգելվող և թույլատրվող ձևերը սահմանելու, Ազգային ժողովիպատգամավորի կատարած գիտական, մանկավարժական և uտեղծագործականաշխատանքի իրականացման և դրա դիմաց վճարումը կատարելու կարգը սահմանելու, իրկողմից իրականացվող ձեռնարկատիրական գործունեության կամ Սահմանադրության 65-րդ հոդվածով նախատեսված այլ պայմանների խախտման դեպքում պատգամավորի կողմիցԱզգային ժողովի իրավասու հանձնաժողովին անհապաղ տեղեկացնելու կարգըսահմանելու, Սահմանադրության 65-րդ հոդվածով սահմանված պայմանների խախտմանփաստի հայտնաբերման կամ այդ փաստի քննության առթիվ Ազգային ժողովի իրավասու376²½·³ÛÇÝ (å»ï³Ï³Ý) ß³ÑÇ ·»ñ³Ï³ÛáõÃÛáõÝÁ, ³½ÝíáõÃÛáõÝÁ, Ññ³å³ñ³Ï³ÛÝáõÃÛáõÝÁ, ³ÝÏáÕÙݳϳÉáõÃÛáõÝÁ,ѳßí»ïíáճϳÝáõÃÛáõÝÁ ¨ ³ÛÉÝ:377ÜÇëï»ñÇÝ Ý»ñϳ ·ïÝí»Éáõ å³ñï³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ, ÙÇÙÛ³Ýó ѳñ·³ÉÇó ¹ÇٻɳӨ»ñÁ, ϳÝáݳϳñ·áí ë³ÑÙ³Ýí³Í ϳñ·áí»ÉáõÛà áõݻݳÉÁ, ѳñó»ñ ï³ÉÁ ¨ ϳÝáݳϳñ·Ç ³ÛÉ å³Ñ³ÝçÝ»ñ ϳï³ñ»ÉÁ:378²ÛÉ å»ï³Ï³Ý ¨ ï»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ` Çñ»Ýó Édz½áñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ßñç³Ý³Ïáõ٠ϳï³ñí»ÉÇù·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ ÙÇç³Ùï»Éáõ ³ÝÃáõÛɳïñ»ÉÇáõÃÛáõÝÁ ¨ ³ÛÉÝ:379гë³ñ³Ï³Ï³Ý ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ µ³ñÓñ³óñ³Í ËݹÇÝ»ñÇÝ Å³Ù³Ý³ÏÇÝ ¨ å³ïß³× ³ñÓ³·³Ýù»ÉÁ, Éñ³·ñáÕÝ»ñÇÝϳïٳٵ ѳñ·³ÉÇó í»ñ³µ»ñÙáõÝùÁ ¨ ³ÛÉÝ:380²½·³ÛÇÝ ³Ýíï³Ý·áõÃÛ³Ý ÑÇÙݳ¹ñáõÛÃÝ»ñáí ³é³çÝáñ¹í»Éáõ å³ñï³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ ¨ ³ÛÉÝ:381êáódzɳϳÝ, µ³ñ»·áñͳϳÝ, Ùß³ÏáõóÛÇÝ, ÏñÃ³Ï³Ý Ï³Ù ³ÛÉ Ñ³Ýño·áõï Ýå³ï³ÏÝ»ñ Ñ»ï³åݹáÕ Íñ³·ñ»ñÇ Ñ³Ù³ñÙÇçáóÝ»ñÇ Ý»ñ·ñ³íÙ³Ý ·áñÍÁÝóóÇÝ Ù³ëݳÏó»Éáõ (µ³ó³éáõÃÛ³Ùµ` ÝíÇñ³ïíáõÃÛ³Ý ¨ ÝíÇñ³µ³ÝáõÃÛ³ÝÁ)³ÝÃáõÛɳïñ»ÉÇáõÃÛáõÝÁ, ÁÝïñáÕÝ»ñÇÝ ïñí³Í ËáëïáõÙÝ»ñáí ϳßϳݹí³ÍáõÃÛ³Ý ³ÝÃáõÛɳïñ»ÉÇáõÃÛáõÝÁ, ÁÝïñáÕÝ»ñǹÇÙáõÙÝ»ñÇÝ ¨ µáÕáùÝ»ñÇÝ ³ñÓ³·³Ýù»Éáõ ¨ ÁÝïñáÕÝ»ñÇ Ñ»ï å³ñµ»ñ³µ³ñ ѳݹÇå»Éáõ å³ñï³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ ¨ ³ÛÉÝ:382ʳËïáõÙÝ»ñÇ Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ ËÙµÇ Ñ³Ù³ñ áñáß³ÏÇ Ï³ñ·³å³Ñ³Ï³Ý å³ï³ë˳ݳïíáõÃÛ³Ý ¨ ¹ñ³Ýó ÏÇñ³éÙ³Ýϳñ·»ñÇ ë³ÑÙ³ÝáõÙÁ, »ñ¹í»Éáõó Ññ³Å³ñí»Éáõ ѳٳñ å³ï³ë˳ݳïíáõÃÛ³Ý ë³ÑÙ³ÝáõÙÁ, ½³Ý·í³Í³ÛÇÝ Éñ³ïíáõÃÛ³ÝÙÇçáóÝ»ñáí Ý»ñ·áñÍáõÃÛ³Ý ÙÇçáóÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ Ñ³Ûï³ñ³ñáõÃÛáõÝÝ»ñ ï³Éáõ ϳñ·Á:2008.doc145

հանձնաժողվի կողմից ձեռնարկվելիք միջոցառումները և դրանց իրականացման կարգըսահմանելու միջոցով.• Ապահովել անհարգելի բացակայության հետևանքով պատգամավորի լիազորություններիդադարման սահմանադրական դրույթների իրականացումը. Ազգային ժողովի նախագահի ևԱզգային ժողովի պետական-իրավական հանձնաժողովի կողմից Ազգային ժողովիքվեարկություններից պատգամավորների բացակայության պատճառները հարգելիհամարելու մասին դրույթները հանելու, Ազգային ժողովի քվեարկություններիցբացակայության պատճառները հարգելի համարելու դեպքերի հնարավորինս ընդհարձակ ևսպառիչ ցանկ սահմանելու, դրա մեջ անազատության մեջ, ժամանակավորանաշխատունակության մեջ, գործուղման, վճարովի արձակուրդում գտնվելը` սահմանելովյուրաքանչյուր դեպքի համար անհրաժեշտ փաստաթղթերի ներկայացման կարգըներառելու, բացակայության պատճառի հարգելի լինելու փաստն հավաստող` օրենքովնախատեսված փաստաթղթի բացակայության դեպքում հարցը Ազգային ժողովումքննարկմանը դնելու կարգը սահմանելու միջոցով.• Կատարելագործել պատգամավորների անձեռնմխելիության համակարգը.պատգամավորական անձեռնմխելիությունը չարաշահողներին հայտնաբերելու, նրանցվերաբերյալ հասարկությանը պատշաճ կարգով տեղեկացնելու և նրանց նկատմամբպատասխանատվության միջոցներ կիրառելու հստակ կանոններ սահմանելու, քաղաքականնկատառումներով պատգամավորների հետապնդումը բացառող պատգամավորականանձեռնմխելիության համակարգ սահմանելու, պատգամավորական անձեռնմխելությանչարաշահման դեպքերը բացահայտելու նպատակով լրագրողական հետաքննություններիրականացնելու լրագրողների հմտությունները, ինչպես նաև լրագրողականհետաքննություններին հասարակությանը տեղեկացնելու կարողությունները զարգացնելումիջոցով.• Կատարելագործել պատգամավորների շահերի հայտարարագրման մեխանիզմները.պատգամավորների վարքագծի կանոններում պատգամավորների կողմից նշված շահերիհայտարարագրման կարգը և պայմանները սահմանելու, Ազգային ժողովում օրենսդրականնախաձեռնությամբ հանդես գալուց, ինչպես նաև Ազգային ժողովի և նրա հանձնաժողովներինիստերում հարցի քննարկումից (այդ թվում` քվեարկությունից) առաջ 383 պատգամավորիկողմից հայտարարագիրը ներկայացնելու պահանջ սահմանելու, շահերի բախման դեպքումպատգամավորի վարքագծի կանոններն օրենսդրորեն ամրագրելու, պատգամավորի` իրլիազորությունները այլ անձանց պատվերով կամ ի շահ այլ անձանց կատարելուանթույլատրելիությունը սահմանելու, այլ անձանց կողմից, իրենց ընտանեկան,սոցիալական, պաշտոնական կամ այլ դիրքից ելնելով, պատգամավորի որոշման վրաազդեցության բացառումն ամրագրելու, շահերի բախման դեպքում կամ այնպիսի փաստերիկամ հանգամանքների դեպքում, որոնք կարող են ողջամիտ կասկած հարուցել տվյալ հարցիքննարկման, ընդ որում` քվեարկության ժամանակ պատգամավորի անկողմանակալությանմեջ, պատգամավորի կողմից պարտադիր ինքանբացարկ հայտնելու 384 դրույթ սահմանելու ևառանձին հարցի քննարկման ընթացքում ինքնաբացարկի հիմքերը սահմանելու 385 ,տնտեսական շահ հասկացությունը սահմանելու 386 ։• Ամբողջականցնել պատգամավորի կողմից նվերներ ստանալու արգելքին վերաբերվողնորմերը. կարգավորման հիմքում պաշտոնատար անձանց կողմից նվերներ ստանալու383ØdzóÛ³É Â³·³íáñáõÃÛ³Ý Ü»ñϳ۳ó³áõóÇãÝ»ñÇ î³Ý ²Ý¹³ÙÝ»ñÁ å³ñï³íáñ »Ý ÙÇÝ㨠ѳñóÇ ùÝݳñÏáõÙÁ ѳÛï³ñ³ñ»É¹ñ³Ý ³éÝãíáÕ Ý³ËÏÇÝáõÙ ¨ ïíÛ³É å³ÑÇÝ áõÝ»ó³Í µáÉáñ ϳñ¨áñ ߳ѻñÇ Ù³ëÇÝ: »ñÙ³ÝdzÛáõÙ, ÆéɳݹdzÛáõÙ ¨ Ødzó۳ɳ·³íáñáõÃÛáõÝáõ٠߳ѻñÇ µ³ËÙ³Ý ¹»åùáõÙ Ëáñѹ³ñ³ÝÇ ³Ý¹³ÙÝ»ñÇÝ ÃáõÛɳïñíáõÙ ¿ Ù³ëݳÏó»É ùí»³ñÏáõÃÛ³ÝÁ, Çëϲíëïñ³ÉdzÛáõÙ, γݳ¹³ÛáõÙ ¨ гñ³í³ÛÇÝ ² ýñÇϳáõÙ` áã:www.accessdemocracy.org/library/026_ww_legethics.pdf384Ðñ³Å³ñí»É Ù³ëݳÏó»É ѳñóÇ ùí»³ñÏáõÃÛ³ÝÁ, ã½»Ïáõó»É ѳñóÁ, ãÙ³ëݳÏó»É ѳñóÇ ùÝݳñÏÙ³ÝÁ ¨ ³ÛÉÝ:385ä³ï·³Ù³íáñÇ ÇÝùݳµ³ó³ñÏÇ ÑÇÙù»ñÁ ϳñáÕ »Ý Ý»ñ³é»É ³ÛÝ ¹»åù»ñÁ, »ñµ ϳÝË³Ï³É í»ñ³µ»ñÙáõÝù áõÝÇ Ñ³ñóÁÝ»ñϳ۳óÝáÕ ³ÝÓÇ (ÑÇÙÝ³Ï³Ý ½»ÏáõóáÕÇ) Ýϳïٳٵ, ïíÛ³É Ñ³ñóÇ ÁݹáõÝÙ³Ý Ï³Ù Ù»ñÅÙ³Ý í»ñ³µ»ñÛ³É áñáßáõÙÁ µËáõÙ ¿å³ï·³Ù³íáñÇ Ï³Ù Ýñ³ Ù»ñÓ³íáñ ³½·³Ï³ÝÝ»ñÇ ïÝï»ë³Ï³Ý ߳ѻñÇó, ÝáõÛÝÇëÏ »Ã» ³Û¹ ߳ѻñÁ ã»Ý ѳϳëáõÙå»ï³Ï³Ý ß³ÑÇÝ386гëϳóáõÃÛáõÝÁ Ù³ëݳíáñ³å»ë ãå»ïù ¿ Áݹ·ñÏÇ µ³ó µ³ÅÝ»ïÇñ³Ï³Ý ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý µ³ÅÝ»ïáÙë»ñ ³ÝáõÕÕ³ÏÇáõݻݳÉÁ, µ³ÝÏáõÙ ³í³Ý¹ áõݻݳÉÁ, г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ÛÝùÇ Ï³Ù Î»ÝïñáÝ³Ï³Ý µ³ÝÏÇ ÏáÕÙÇóÃáÕ³ñÏí³Í ³ñÅ»ÃÕûñ áõݻݳÉÁ:2008.doc146

արգելքի օրենսդրական կարգավորման դատավորի վարքագծի կանոններում ամրագրվածդրույթները 387 դնելու, անհամարժեք ցածր գնով վաճառված գույքը կամ մատուցվածծառայությունը, փոխառությունը, ուրիշի գույքի անհատույց օգտագործումը ընդգրկող նվերհասկացությունը սահմանելու, նվերներ ընդունելու կարգը սահմանելու, պատգամավորիկողմից ի պաշտոնե որևէ մեկից նվեր ընդունելու կամ այն հետագայում ընդունելուհամաձայնություն տալու, ինչպես նաև իր հետ բնակվող ընտանիքի անդամներին այդպիսիգործողություններից զերծ պահելու դրույթներ ամրագրելու, ինչպես նաև նվերներ ստանալուարգելքի չգործելու բացառությունները սահմանելու 388 , թույլատրելի համարվող նվերներիայն առավելագույն արժեքը, որի գերազանցման մասին պատգամավորը պարտավոր էհայտնելի պատգամավորների վարքագծի կանոնների պահպանումը վերահսկողհանձաժողովին 389 սահմանելու, արգելված նվերը վերադարձնելու կամ պետությանըհանձնելու կարգը սահմանելու միջոցով։• Ապահովել օրենսդիր մարմնի աշխատանքներին քաղաքացիական հասարակությաններկայացուցիչների արդյունավետ մասնակցությունը. Ազգային ժոովի կանոնակարգօրենքում Ազգային ժողովի ընտրությունների ժամանակ ընտրական իրավունք ունեցողանձանց ոչ պակաս, քան 1 տոկոսի ստորագրությամբ առաջարկված օրենքի կամ Ազգայինժողովի որոշման նախագիծն Ազգային ժողովում պաշտոնապես շրջանառության մեջ դնելուհարցով խորհրդարանական լսումներ անցկացնելու դրույթ սահմանելու, առանց Ազգայինժողովի հանձնաժողվի որոշման` հանձնաժողվի նիստերին քննարկվող նախագծերիմշակմանը մասնակցած կամ դրա վերաբերյալ առաջարկություններ ներկայացրած անձանցմասնակցությունը թույլատրելու, տվյալ հարցի քննարկման օրվա մասին նրանց նախապեստեղյակ պահելու և հանձնաժողվի նիստում ելույթի իրավունք սահմանելու,քաղաքացիներին լսումներին մասնակցելու համար առաջարկությամբ հանդես գալուհնարավորությունն ընդլայնելու, հրավիրվածների` լսումներին լիարժեք մասնակցելու,հարցեր տալու, առաջարկություններ ներկայացնելու և ելույթ ունենալու իրավունքսահմանելու, խորհրդարանական լսումներն Ազգային ժողովի խմբակցության, ինչպես նաևԱզգային ժողովում չներկայացված կուսակցությունների կամ այլ հասարակականմիավորումների առաջարկությամբ` հանձնաժողովի որոշմամբ հրավիրելու դրույթներսահմանելու, առաջին ընթերցմամբ ընդունված օրենքի նախագծի վերաբերյալ ներկայացվածառաջարկությունները դասակարգելու։4.13 Ընտրական համակարգ460. Քաղաքական կոռուպցիան առավել ցայտուն դրսևորվում է պետական և տեղականինքնակառավարման մարմինների ընտրություններում։ Միջազգային չափանիշներինհամապատասխան սահմանադրությամբ երաշխավորված ընտրելու և ընտրվելու իրավունքիանարգել իրականացումը` ազատ և արդար ընտրությունների անցկացումը և դրանց միջոցովլեգիտիմ իշխանությունների ձևավորումը, ըստ էության Հայաստանի Հանրապետությունումկոռուպցիայի դեմ արդյունավետ և իրական պայքարի կարևորագույն նախապայմանն է 390 ։387î»ë` §ÐÐ ¹³ï³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùǦ 95-ñ¹ Ñá¹í³Í:388úñÇݳÏ` Ññ³å³ñ³Ï³ÛÇÝ ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñÇ Å³Ù³Ý³Ï ëáíáñ³µ³ñ ïñíáÕ Ýí»ñÝ»ñÇ ¨ å³ñ·¨Ý»ñÇ íñ³, ͳé³ÛáճϳÝû·ï³·áñÍÙ³Ý Ýå³ï³Ïáí ³Ýí׳ñ ïñ³Ù³¹ñíáÕ ·ñù»ñÇ, ѳٳϳñ·ã³ÛÇÝ Íñ³·ñ»ñÇ ¨ ÝٳݳïÇå ³ÛÉ ÝÛáõûñÇ íñ³,å³ßïáÝ³Ï³Ý ³ñ³ñáÕáõÃÛ³Ý Å³Ù³Ý³Ï Ï³½Ù³Ï»ñåíáÕ ÑÛáõñ³ëÇñáõÃÛ³Ý íñ³, Ï»Ýó³Õ³ÛÇÝ ÑÛáõñÁÝϳÉáõÃÛ³Ý ¹»åùáõÙïñíáÕ Ýí»ñÝ»ñÇ íñ³, ѳïáõÏ Çñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ï³å³ÏóáõÃÛ³Ùµ ëï³ó³Í Ýí»ñÇ íñ³, ýÇݳÝë³Ï³Ý ÇÝëïÇïáõïÝ»ñÇóëáíáñ³Ï³Ý ϳ٠ÁݹѳÝáõñ å³ÛÙ³ÝÝ»ñáí ëï³ó³Í ÷á˳éáõÃÛ³Ý íñ³ ¨ ³ÛÉÝ:389ØdzóÛ³É Ü³Ñ³Ý·Ý»ñÇ ÎáÝ·ñ»ëÇ ³Ý¹³ÙÝ»ñÁ ¨ Ýñ³Ýó ³ß˳ï³Ï³½ÙÁ ã»Ý ϳñáÕ ÁݹáõÝ»É 50 ²ØÜ ¹áɳñÁ ·»ñ³½³ÝóáÕÝí»ñ: ²ñ·»ÝïÇݳÛáõÙ, Ðݹϳëï³ÝáõÙ, Ø»ùëÇϳÛáõÙ ¨ Ȼѳëï³ÝáõÙ Ýí»ñÝ»ñÇ ëï³óÙ³Ý, µ³óÇ ùñ»³Ï³Ý ûñ»ÝùÝ»ñáíݳ˳ï»ëí³Í ϳ߳é³ïíáõÃÛ³Ý ¹»åù»ñÇ, ѳïáõÏ ë³Ñ³Ù³Ý÷³ÏáõÙÝ»ñ ãϳÝ: ²íëïñ³ÉÇ³Ï³Ý å³ï·³Ù³íáñÝ»ñÁ å»ïù ¿µ³ó³Ñ³Ûï»Ý å³ßïáÝ³Ï³Ý ³ÕµÛáõñÝ»ñÇó ëï³óí³Í, 1999Ã. ïíÛ³ÉÝ»ñáí` 329 ²ØÜ ¹áɳñÁ ¨ áã å³ßïáÝ³Ï³Ý ³ÕµÛáõñÝ»ñÇóëï³óí³Í 200 ²ØÜ ¹áɳñÁ ·»ñ³½³ÝóáÕ Ýí»ñÝ»ñÁ: »ñÙ³ÝdzÛáõÙ å³Ñ³ÝçíáõÙ ¿, áñ å³ï·³Ù³íáñÝ»ñÁ µ³ó³Ñ³Ûï»Ý1999Ã. ïíÛ³ÉÝ»ñáí` 5425 ²ØÜ ¹áɳñÁ ·»ñ³½³ÝóáÕ, ÇëÏ Æï³ÉdzÛáõÙ` 5500 ²ØÜ ¹áɳñÁ ·»ñ³½³ÝóáÕ Ýí»ñÝ»ñÁ: Îáñ»³ÛáõÙå³Ñ³ÝçíáõÙ ¿ µ³ó³Ñ³Ûï»É ÙdzÛÝ ûï³ñ»ñÏñÛ³ ³ÕµÛáõñÝ»ñÇó ëï³óí³Í Ýí»ñÝ»ñÁ (ï»ë`www.accessdemocracy.org/library/026_ww_legethics.pdf):390²½³ï ¨ ³ñ¹³ñ ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³å³ÑáíáõÙÝ ÅáÕáíñ¹³·ñ³Ï³Ý µáÉáñ ËÙµ»ñÇ ÏáÕÙÇó ³é³ç³ñÏí»É ¿ áñå»ëÏáéáõåódzÛÇ ¹»Ù å³Ûù³ñÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ÙÇçáóÝ»ñÇó Ù»ÏÁ: http://www.transparency.am/dbdata/UNDPbook_arm_web_2.pdf2008.doc147

461. Ազատ և արդար ընտրություններին վերաբերող միջազգային չափանիշներն ամրագրված են միշարք հիմնարար փաստաթղթերում. Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրում 391 ,Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների վերաբերյալ միջազգային պակտը 392 , Կանանցքաղաքական իրավունքների վերաբերյալ կոնվենցիան, Կանանց նկատմամբ բոլոր տեսակիխտրականության վերացման մասին կոնվենցիան, Բոլոր տեսակի ռասայական խտրականությանվերացման մասին կոնվենցիան 393 , Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի թիվ 1արձանագրությունը, և Մարդու իրավունքների ամերիկյան կոնվենցիան 394 , Եվրոպայիանվտանգության և համագործակցության խորհրդի Մարդկային չափանիշի խորհրդաժողովիՓարիզի` 1989թ., Կոպենհագենի` 1990թ. և Մոսկվայի` 1991թ խորհրդակցություններիփաստաթղթերը 395 , ընտրական գործընթացների կանոնակարգմանն առնչվող այլ փասթաղթեր 396 ։462. ՀՀ Սահմանադրության 4-րդ հոդվածին համապատասխան Հանրապետության Նախագահի,Ազգային ժողովի, տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրություններն անցկացվում ենընդհանուր, հավասար, ուղղակի ընտրական իրավունքի հիման վրա` գաղտնի քվեարկությամբ։Հայաստանի Հանրապետությունում ընտական գործընթացներն հիմնականումկանոնակարգվումեն 1999թ. թվականի փետրվարի 5-ին ընդունված ՀՀ ընտրական օրենսգրքով ևՀՀ կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի (ԿԸՀ) որոշումներով։463. ՀՀ ընտրությունների համապատասխանությունը միջազգային չափորոշիչներին մեծապեսպայմանավորված է ընտրական գործընթացներում մասնագիտացված հեղինակավոր միջազգայինկառույցների դիտորդական առաքելությունների գործունեությամբ։ Այսպես, ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ-ի,Եվրախորհրդի Վենետիկյան հանձնաժողովի, միջազգային կազակերպությունների ևմասնագետների առաջարկություններով ՀՀ Ընտրական օրեսնգրքում բազմիցս կատարվել ենէական փոփոխություններ 397 , ինչի արդյունքում ՀՀ ընտրական օրենսգիրքն համապատասխանումէ միջազգային չափանիշներին։ Այդուհանդերձ, ընտրական գործընթացները շարունակականկատարելագործման կարիք ունեն 398։ Հակակոռուպցիոն պայքարի արդյունավետության391гëï³ïí»É ¿ زÎ-Ç É˳íáñ ²ë³ÙµÉ»³ÛÇ ÏáÕÙÇó 1948 Ãí³Ï³ÝÇ ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 10-ÇÝ: Ðéã³Ï³·ñÇ 12 –ñ¹ Ñá¹í³ÍáõÙ³Ùñ³·ñí³Í ¿. §Úáõñ³ù³ÝãÛáõñ Ù³ñ¹ ³ÝÙÇç³Ï³Ýáñ»Ý ϳ٠³½³ï ÁÝïñí³Í Ý»ñϳ۳óáõóÇãÝ»ñÇ ÙÇçáóáí Çñ »ñÏñÇϳé³í³ñÙ³ÝÁ Ù³ëݳÏó»Éáõ Çñ³íáõÝù áõÝÇ: ÄáÕáíñ¹Ç ϳÙùÁ å»ïù ¿ ÉÇÝÇ Ï³é³í³ñáõÃÛ³Ý Çß˳ÝáõÃÛ³Ý ÑÇÙùÁ. ³Û¹ ϳÙùÁå»ïù ¿ Çñ ³ñï³óáɳÝùÁ ·ïÝÇ å³ñµ»ñ³µ³ñ ³ÝóϳóíáÕ ¨ ãÏ»ÕÍí³Í ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ, áñáÝù å»ïù ¿ ³Ýóϳóí»ÝѳÙÁݹѳÝáõñ ¨ ѳí³ë³ñ ÁÝïñ³Ï³Ý Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ ¹»åùáõÙ, ·³ÕïÝÇ ùí»³ñÏáõÃÛ³Ùµ ϳ٠ùí»³ñÏáõÃÛ³Ý ³½³ïáõÃÛáõÝݳå³ÑáíáÕ ³ÛÉ Ñ³í³ë³ñ³½áñ Ó¨»ñÇ ÙÇçáóáí¦.392ÀݹáõÝí»É ¿ 1966 Ãí³Ï³ÝÇÝ ¨ áõÅÇ Ù»ç ¿ Ùï»É 1976 Ãí³Ï³ÝÇÝ: ²Û¹ ÙÇç³½·³ÛÇÝ å³ÏïÇ 25-ñ¹ Ñá¹í³ÍáõÙ Ñéã³Ïí³Í »ÝÛáõñ³ù³ÝãÛáõñ ù³Õ³ù³óáõ ùí»³ñÏ»Éáõ ¨ ÁÝïñí»Éáõ Çñ³íáõÝùÁ Çñ³Ï³Ý å³ñµ»ñ³µ³ñ ³ÝóϳóíáÕ ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ,áñáÝù ³Ýó»Ý ϳóíáõ٠ѳÙÁݹѳÝáõñ ¨ ѳí³ë³ñ ÁÝïñ³Ï³Ý Çñ³íáõÝùÇ ÑÇÙ³Ý íñ³ ·³ÕïÝÇ ùí»³ñÏáõÃÛ³Ùµ, ¨ áñáÝù³å³ÑáíáõÙ»Ý ÁÝïñáÕÝ»ñÇ ³½³ï ϳٳ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÁ:393гٳå³ï³ë˳ݳµ³ñ ÁݹáõÝí»É»Ý 20.12.1952, 18.12.1979 ¨ 25.12.1965 Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇÝ: ²Û¹ ÙÇç³½·³ÛÇÝ÷³ëï³ÃÕûñáí å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ù³ëݳíáñ³å»ë å³ñï³íáñí»É»Ý Ó»éݳñÏ»É Ñ³ïáõÏ ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñ, áñáÝù áõÕÕí³ÍÏÉÇÝ»Ý Ï³Ý³Ýó ¨ ïÕ³Ù³ñ¹Ï³Ýó ÙÇç¨ ÷³ëï³óÇ Ñ³í³ë³ñáõÃÛ³Ý Ñ³ëï³ïÙ³ÝÁ:394гٳå³ï³ë˳ݳµ³ñ ÁݹáõÝí»É»Ý 20.03.1952 ¨ 22.11.1969 Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇÝ: ÎáÝí»ÝódzÛÇ 25-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ Ñ³Ù³Ó³ÛÝûÏݳÍáõÝ»ñÝ Çñ³íáõÝù áõÝ»Ý Çñ³Ï³Ý³óÝ»Éáõ Çñ»Ýó ÁÝïñ³Ï³Ý ù³ñá½³ñß³íÝ»ñÁ` ѳí³ë³ñ ÁÝïñ³Ï³Ý å³ÛÙ³ÝÝ»ñáí,ÇëÏ ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ å»ïù ¿ ³Ýóϳóí»Ý ³ÝÑñ³Å»ßï »ñ³ßËÇùÝ»ñÇ ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõÙ, ³ÛÝå»ë áñ ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÁ³ñï³Ñ³Ûï»Ý ÅáÕáíñ¹Ç ϳٳ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÁ:395Îáå»Ýѳ·»ÝÛ³Ý ËáñÑñ¹³ÏóáõÃÛ³Ý ÷³ëï³ÃÕÃÇ 7-ñ¹ Ï»ïáõÙ, Ç ÉñáõÙÝ áõÝÇí»ñë³É ÁÝïñ³Ï³Ý ã³÷³ÝÇßÝ»ñÇ,Ù³ëݳíáñ³å»ë ³Ùñ³·ñí³Í ¿, áñ ³½³ï ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³ÝóϳóÙ³Ý Ë»É³ÙÇï å³ñµ»ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ å»ïù ¿ ë³ÑÙ³ÝíÇûñ»Ýùáí, Ó³ÛÝ»ñÇ Ñ³ßí³ñÏÁ å»ïù ¿ ³½ÝÇí ÉÇÝÇ ¨ å³ßïáÝ³Ï³Ý ïíÛ³ÉÝ»ñÁ å»ïù ¿ Ññ³å³ñ³Ïí»Ý:396سëݳíáñ³å»ë` ºíñáå³ÛÇ ËáñÑñ¹Ç ܳ˳ñ³ñÝ»ñÇ ÏáÙÇï»Ç §¼³Ý·í³Í³ÛÇÝ Éñ³ïíáõÃÛ³Ý ÙÇçáóÝ»ñáí ݳËÁÝïñ³Ï³Ýù³ñá½ãáõÃÛ³Ý Éáõë³µ³ÝÙ³Ý ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñÇ Ù³ëÇݦ 09.09.1999Ã. ÃÇí R (99) 15 ¨ 2003Ã. ³åñÇÉÇ 8-ÇÝ ÁݹáõÝ³Í §ø³Õ³ù³Ï³ÝÏáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ÁÝïñ³Ï³Ý ·áñÍÁÝóóÝ»ñÇ ýÇݳÝë³íáñÙ³Ý ÁÝóóùáõÙ ÏáéáõåódzÛÇ ¹»Ù ÙdzëݳϳÝϳÝáÝÝ»ñÇ Ù³ëÇݦ 08.04.2003Ã. Rec (2003)4 ѳÝÓݳñ³ñ³Ï³ÝÝ»ñÁ, ºíñ³ËáñÑñ¹Ç ì»Ý»ïÇÏÛ³Ý Ñ³ÝÓݳÅáÕáíÇ 2002Ã.ÑáÏï»Ùµ»ñÇ 30-Ç §ÀÝïñ³Ï³Ý ѳñó»ñáõÙ µ³ñ»Ýå³ëï ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý Ï³Ýáݳ·ÇñùÁ¦, 2006Ã. ÑáõÝÇëÇ 14-ǧÀÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ ù³Õ³ù³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëݳÏóáõÃÛáõÝÁ¦ ¼»ÏáõÛóÁ, 2006Ã. Ù³ñïÇ 31-Ç §úï³ñ»ñÏñÛ³³ÕµÛáõñÝ»ñÇó ù³Õ³ù³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ýÇݳÝë³íáñÙ³Ý ³ñ·»ÉùÇ Ù³ëÇݦ γñÍÇùÁ, ºÊÊì ÙÇ ß³ñùѳÝÓݳñ³ñ³Ï³ÝÝ»ñ, ÇÝãå»ë ݳ¨ г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛáõÝáõÙ ³Ýóϳóí³Í ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ í»ñ³µ»ñÛ³É º²ÐιÇïáñ¹³Ï³Ý ³é³ù»ÉáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ½»ÏáõÛóÝ»ñÁ ¨ ³ÛÉÝ:3972007 Ãí³Ï³ÝÇ ÝáÛ»Ùµ»ñÇ 16-ÇÝ ¨ ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 18-Ç ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ³ñï³óáÉáõÙ»Ý 2007 Ã-Ç Ù³ÛÇëÇ 12-ÇËáñÑñ¹³ñ³Ý³Ï³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ í»ñ³µ»ñÛ³É º²ÐÎ/ÄÐØÆ í»ñçÝ³Ï³Ý ½»ÏáõÛóáõÙ ³ñí³Í áñáß ³é³ç³ñÏáõÃÛáõÝÝ»ñ:²Û¹áõѳݹ»ñÓ, ³Ûë »õ ÙÛáõë ½»ÏáõÛóÝ»ñáõÙ ³ñí³Í ³ÛÉ ³é³ç³ñÏáõÃÛáõÝÝ»ñ, ³Û¹ ÃíáõÙ ÀÝïñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùÇ í»ñ³µ»ñ۳ɺ²ÐÎ/ÄÐØÆ-Ç ¨ ºíñ³ËáñÑñ¹Ç ì»Ý»ïÇÏÛ³Ý Ñ³ÝÓݳÅáÕáíÇ ÙdzóÛ³É Ï³ñÍÇùÝ»ñÁ, ¹»é ѳëó»³·ñí³Í ã»Ý: (ï»ë`г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý Ü³Ë³·³ÑÇ ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñ, 19 ÷»ïñí³ñÇ, 2008Ã. º²ÐÎ/ÄÐØÆ, ÀÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñǹÇïáñ¹³Ï³Ý ³é³ù»ÉáõÃÛ³Ý í»ñçÝ³Ï³Ý ½»ÏáõÛó, http://www.osce.org/documents/odihr/2008/05/31397_hy.pdf)398Àëï º²ÐÎ/ÄÐØÆÇ ¹Çïáñ¹³Ï³Ý ³é³ù»ÉáõÃÛ³Ý ½»ÏáõÛóÇ ÁÝïñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ÇñùÝ ³Ùáõñ ÑÇÙù»ñ ¿ ³å³ÑáíáõÙÅáÕáíñ¹³í³ñ³Ï³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñ ³ÝóϳóÝ»Éáõ ѳٳñ. Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý Ã»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ·É˳íáñ³å»ë Çñ³í³Ï³Ý¹ñáõÛÃÝ»ñÁ ³ñ¹Ûáõݳí»ï ¨ ³ÝÏáÕÙÝ³Ï³É ÏÇñ³é»Éáõ ѳٳñ ³Ýµ³í³ñ³ñ ϳÙùÇ ¹ñë¨áñÙ³Ý ³ñ¹ÛáõÝù»Ý: г۳ëï³ÝÇ2008.doc148

բարձրացման տեսանկյունից հատկապես խոցելի են մասնավորապես ընտրացուցակներիկազմման և անճշտությունների վերացման, .նախընտրական հիմնադրամների ձևավորման ևնախընտրական քարոզչության իրականացման, ընտրական հանձնաժողովների կազմավորման ևդրանց գործունեության թափանցիկության պահովման գործընթացները։464. Ընտրությունների կազմակերպման և անցկացման նպատակով ՀայաստանիՀանրապետությունում գործում է ընտրական հանձնաժողովների եռաստիճան համակարգ՝կենտրոնական ընտրական հանձնաժողով, ընտրատարածքային ընտրական հանձնաժողով ևտեղամասային ընտրական հանձնաժողով 399 ։ Ընտրական հանձնաժողովների կազմումընդգրկվումեն Հայաստանի Հանրապետության ընտրական իրավունք ունեցող քաղաքացիները,որոնք ԿԸՀ սահմանած կարգով անցելեն ընտրությունների անցկացման մասնագիտականդասընթացներ և ստացելեն որակավորման վկայականներ։ Քաղաքացին կարող է ընդգրկվել միայնմեկ ընտրական հանձնաժողովի կազմում։ Ընտրական հանձնաժողովի անդամ չեն կարող լինելԱզգային ժողովի պատգամավորները, Սահմանադրական դատարանի անդամները,դատավորները, նախարարները և նրանց տեղակալները, մարզպետները, Երևանի քաղաքապետը,համայնքների ղեկավարները, ազգային անվտանգության, ոստիկանության և պաշտպանությանգերատեսչությունների, դատախազության, դատական ակտերի հարկադիր կատարման,քրեակատարողական, մաքսային ծառայությունների, բանկային համակարգի աշխատակիցները,վստահված անձինք, դիտորդները, թեկնածուները, ինչպես նաև Հայաստանի Հանրապետությանքրեական օրենսգրքի 149-154 հոդվածներով նախատեսված հանցագործությունների համարդատվածություն ունեցող անձինք 400։ Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովը կազմավորվում էԱզգային ժողովում խմբակցություն ունեցող յուրաքանչյուր կուսակցության մշտապես գործողմարմնի որոշմամբ, իսկ դաշինքի դեպքում` դաշինքի անդամ կուսակցությունների մշտապեսգործող մարմինների համատեղ` ձայների մեծամասնությամբ ընդունված որոշմամբ նշանակվածմեկական անդամից, Հանրապետության Նախագահի նշանակած մեկ անդամից, ՀայաստանիՀանրապետության դատարանների նախագահների խորհրդի նշանակած 2 դատականծառայողից 401։ 2008թ. Հանրապետության Նախագահի ընտրությունների ժամանակկազմավորվելեն 41 ընտրատարածքային և 1,923 տեղամասային ընտրական հանձնաժողովներ։Ընտրատարածքային ընտրական հանձնաժողովի անդամները նշանակվումեն ԿԸՀ անդամներիկողմից` կենտրոնական ընտրական հանձանաժողովի մեկ անդամ` ընտրատարածքայինընտրական հանձնաժողովի մեկ անդամ սկզբունքով` մասնագիտական դասընթացներինմասնակցած և համապատասխան որակավորում ստացած անձանցից, բացառությամբ ԿԸՀ անդամդատական ծառայողների, որոնք ընտրատարածքային ընտրական հանձնաժողովներումանդամներ նշանակումեն դատական ծառայողների կազմից 402։ Տեղամասային ընտրականհանձնաժողովի անդամներին նշանակումեն համապատասխան ընտրատարածքային ընտրականհանձնաժողովի անդամները` ընտրատարածքային ընտրական հանձնաժողովի մեկ անդամ`տեղամասային ընտրական հանձնաժողովի մեկ անդամ սկզբունքով 403 ։ Կենտրոնական,ընտրատարածքային և տեղամասային ընտրական հանձնաժողովների նախագահները,նախագահների տեղակալները և քարտուղարներն ընտրվումեն համապատասխանհանձնաժողովի որոշմամբ 404 ։ 2008թ. Հանրապետության Նախագահի ընտրությունների ժամանակկենտրոնական ընտրական հանձնաժողովն ուներ 8 անդամ, որից հինգը նշանակվել էին Ազգայինժողովում ներկայացված կուսակցությունների խմբակցությունների կողմից, մեկ անդամ`Հանրապետության Նախագահի կողմից և 2 անդամ` դատարանների նախագահների խորհուրդիկողմից։ Այդ ընտրությունների ժամանակ ընտրատարածքայի հանձնաժողովների նախագահների,նրանց տեղակալների և քարտուղարների մեծ մասը ներկայացվածեն եղել ՀայաստանիՀանրապետության կառավարությունը ձևավորած քաղաքական ուժերի կողմից։ ԴիտորդականгÝñ³å»ïáõÃÛ³Ý Ü³Ë³·³ÑÇ ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñ, 19 ÷»ïñí³ñÇ, 2008Ã. º²ÐÎ/ÄÐØÆ, ÀÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹Çïáñ¹³Ï³Ý³é³ù»ÉáõÃÛ³Ý í»ñçÝ³Ï³Ý ½»ÏáõÛó, http://www.osce.org/documents/odihr/2008/05/31397_hy.pdf)399î»ë` ÐÐ ÁÝïñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùÇ 31-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 1-ÇÝ Ù³ë:400î»ë` ÐÐ ÁÝïñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùÇ 34-ñ¹ Ñá¹í³Í:401î»ë` ÐÐ ÁÝïñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùÇ 35-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 1-ÇÝ Ù³ë:402î»ë` ÐÐ ÁÝïñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùÇ 36-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 1-ÇÝ Ù³ë:403î»ë` ÐÐ ÁÝïñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùÇ 37-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 1-ÇÝ Ù³ë:404î»ë` ÐÐ ÁÝïñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùÇ 35-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 6-ñ¹, 36-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 4-ñ¹ ¨ 37-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 6-ñ¹ Ù³ë»ñ:2008.doc149

առաքելությունների կարծիքով 405 ընտրական հանձնաժողովները պետք է ավելիհավասարակշռված կազմ ունենան 406 ։ Որոշ կուսակցություններ խնդիրներեն ունեցելտեղամասային ընտրական հանձնաժողովների անդամների համալրման հարցում 407, ինչըհավաստում է, որ հանձնաժողովների ձևավորման ներկա մեխանիզմների անկատարությունը։Միջազգային փորձի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ ընտրական հանձնաժողովներիանդամներին առավելագույնս պետք է զերծ պահել քաղաքական գործընթացներումներգրավվելուց։465. Համապետական ընտրություններում կենտրոնական և ընտրատարածքային հանձնաժողովներիգործունեության նկատմամբ ընդհանուր առմամբ դրական արձագանքների պարագայում, դեռևսմտահոգիչ են դիմումների և բողոքների քննարկման գործընթացները 408։ Այսպես, ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ-իդիտորդական առաքելությունը գտնում է, որ պետք է իրագործել ընտրական բողոքներիքննարկման կարգի վերաբերյալ 2007թ. Ազգային ժողովի ընտրությունների կապակցությամբՀայաաստանի Հանրապետության սահմանադրական դատարանի առաջարկությունները 409 , ըստորոնց` ՀՀ ընտրական օրենսգրքում անկատար է նաև ընտրական հանձնաժողովներումդիմումների (բողոքների) և առաջարկությունների քննարկման կարգը սահմանող 401-րդ հոդվածը,որն առավելապես պարունակում է այդ փաստաթղթերին ներկայացվող ձևական պահանջներ։Սահմանադրական դատարանը գտնում է, որ ընտրական գործընթացներն արդյունավետվերահսկելու, ընտրությունների նկատմամբ հանրության վստահությունը բարձրացնելու առումովանհրաժեշտ է, հստակ նորմատիվ պահանջ ներկայացնել հատկապես ընտրականհանձնաժողովներում դիմումների (բողոքների) և առաջարկությունների ընթացակարգայինքննարկմանն ու դրա արդյունքում պատճառաբանված որոշումներ կայացնելուն 410 ։ Ներկայումկենտրոնական, ընտրատարածքային և տեղամասային ընտրական հանձնաժողովներումդիմումները (բողոքները) և առաջարկությունները քննարկվումեն ինչպես ՀՀ ընտրական405ÀÀÐ-Ý»ñÇ »éÛ³Ï å³ßïáÝÝ»ñáõÙ ÁÝïñí³Í 123 ³ÝÓ³ÝóÇó 93-Á (Ùáï 75 ïáÏáë) ³é³ç³¹ñí»É ¿ÇÝ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ýܳ˳·³ÑÇ, гÝñ³å»ï³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý Ï³Ù ´³ñ·³í³× г۳ëï³ÝÇ ÏáÕÙÇó, 23-Á (Ùáï 19 ïáÏáë) ³é³ç³¹ñí»É ¿ÇÝÐÚ¸ ÏáÕÙÇó Ý߳ݳÏí³Í ÎÀÐ ³Ý¹³ÙÇ ÏáÕÙÇó »õ ÙdzÛÝ ÛáÃÝ (Ùáï 6 ïáÏáë) ¿ÇÝ ³é³ç³¹ñí»É úñÇݳó ºñÏÇñ »õijé³Ý·áõÃÛáõÝ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ý߳ݳÏí³Í ÎÀÐ ³Ý¹³ÙÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó (»ñÏáõëÁ ÙdzëÇÝ): îÀÐ »éÛ³Ï å³ßïáÝÝ»ñáõÙÝáõÛÝå»ë ·»ñ³ÏßéáõÙ ¿ÇÝ ·áñÍáÕ Ï³é³í³ñáõÃÛ³Ý Ý»ñϳ۳óáõóÇãÝ»ñÁ: Ø»Ï ù³Õ³ù³Ï³Ý ß³ÑÇ ÏáÕÙÇó ÁÝïñ³Ï³Ý·áñÍÁÝóóÇ íñ³ í»ñ³ÑëÏáÕáõÃÛ³Ý ³Ûë Ý߳ݳϳÉÇ Ù³Ï³ñ¹³ÏÁ Éáõñç Ùï³Ñá·áõÃÛáõÝ ¿ñ ³é³ç³óÝáõÙ ÁÝïñ³Ï³Ýí³ñã³ñ³ñáõÃÛ³Ý Ý»ñ³é³Ï³ÝáõÃÛ³Ý, ³ÝϳËáõÃÛ³Ý »õ ³ÝÏáÕÙݳϳÉáõÃÛ³Ý í»ñ³µ»ñÛ³É (ï»ë` г۳ëï³ÝÇгÝñ³å»ïáõÃÛ³Ý Ü³Ë³·³ÑÇ ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñ, 19 ÷»ïñí³ñÇ, 2008Ã. º²ÐÎ/ÄÐØÆ, ÀÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹Çïáñ¹³Ï³Ý³é³ù»ÉáõÃÛ³Ý í»ñçÝ³Ï³Ý ½»ÏáõÛó` http://www.osce.org/documents/odihr/2008/05/31397_hy.pdf):406ÀÝïñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ÇñùÁ å»ïù ¿ ³ñ¹³ñ³óÇ Ý»ñϳ۳óáõóãáõÃÛáõÝ ³å³ÑáíÇ ÀÀÐ »õ îÀРջϳí³ñ å³ßïáÝÝ»ñáõÙ(ݳ˳·³Ñ, ÷áËݳ˳·³Ñ »õ ù³ñïáõÕ³ñ) ³ÛÝ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ »õ ѳëï³ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ, áñáÝù Çñ³í³ëáõ»ÝÁÝïñ³Ï³Ý ѳÝÓݳÅáÕáíÝ»ñáõÙ ³Ý¹³ÙÝ» ³é³ç³¹ñ»É (î»ë` г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý Ü³Ë³·³ÑÇ ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñ, 19÷»ïñí³ñÇ, 2008Ã. º²ÐÎ/ÄÐØÆ, ÀÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹Çïáñ¹³Ï³Ý ³é³ù»ÉáõÃÛ³Ý í»ñçÝ³Ï³Ý ½»ÏáõÛó`http://www.osce.org/documents/odihr/2008/05/31397_hy.pdf):407ijé³Ý·áõÃÛáõÝ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÁ, áñ 2007 Ãí³Ï³ÝÇÝ ³é³çÇÝ ³Ý·³Ù ëï³ó³í ËáñÑñ¹³ñ³Ý³Ï³Ý ï»Õ»ñ, ËݹÇñÝ»ñ ¿áõÝ»ó»É îÀÐ ³Ý¹³ÙÝ»ñ Ý߳ݳϻÉáõ ѳٳñ µ³í³ñ³ñ Ãíáí Ù³ñ¹Ï³Ýó ·ïÝ»Éáõ ѳñóáõÙ (î»ë` г۳ëï³ÝÇгÝñ³å»ïáõÃÛ³Ý Ü³Ë³·³ÑÇ ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñ, 19 ÷»ïñí³ñÇ, 2008Ã. º²ÐÎ/ÄÐØÆ, ÀÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹Çïáñ¹³Ï³Ý³é³ù»ÉáõÃÛ³Ý í»ñçÝ³Ï³Ý ½»ÏáõÛó` http://www.osce.org/documents/odihr/2008/05/31397_hy.pdf):408ØÇÝã ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ÎÀÐ-Ý »õ ÀÀÐ-Ý»ñÁ É³í ¿ÇÝ Ï³½Ù³Ï»ñåí³Í: ÎÀÐ-Ý ÁݹáõÝ»É ¿ ûñ»Ýë·ÇñùÁ Éñ³óÝáÕ µ³½Ù³ÃÇíáñáßáõÙÝ»ñ, Ý»ñ³éÛ³É ùí»³Ã»ñÃÇÏÇ ³Ýíï³Ý·áõÃÛáõÝÝ ³å³ÑáíáÕ Ñ³í»ÉÛ³É ÙÇçáóÝ»ñÇ Ý»ñÙáõÍáõÙÁ: гÝÓݳÅáÕáíÝ»ñÇݳ˳å³ïñ³ëï³Ï³Ý ³ß˳ï³ÝùÝ»ñÝ Çñ³Ï³Ý³óí»É»Ý Çñ³í³Ï³Ý ųÙÏ»ïÝ»ñÇ Ù»ç, û¨ áñáß ÀÀÐ-Ý»ñ ã»Ý å³Ñå³Ý»ÉϳÝáݳíáñ ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ Å³Ù»ñ: гٳÏáÕÙ³ÝÇ ç³Ýù»ñ»Ý ·áñͳ¹ñí»É îÀÐ ³Ý¹³ÙÝ»ñÇÝ í»ñ³å³ïñ³ëï»ÉáõáõÕÕáõÃÛ³Ùµ, Ý»ñ³éÛ³É ùí»Ý»ñÇ Ñ³ßí³ñÏÇ »õ ³ñӳݳ·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Éñ³óÙ³Ý ·áñÍÁÝóóÝ»ñÇ í»ñ³µ»ñÛ³É:Èñ³ïí³ÙÇçáóÝ»ñÁ Ñ»é³ñÓ³Ï»É»Ý ÎÀÐ ÏáÕÙÇó å³ïñ³ëïí³Í ëáóÇ³É³Ï³Ý ·áí³½¹Ý»ñª ùí»³ñÏáõÃÛ³Ý ÁÝóó³Ï³ñ·»ñÇÙ³ëÇÝ: ÎÀÐ ÏáÕÙÇó ÁÝïñ³Ï³Ý ·áñÍÁÝóóÇ ï»ËÝÇÏ³Ï³Ý Ï³½Ù³Ï»ñåáõÙÝ, ÁݹѳÝáõñ ³éٳٵ, »Õ»É ¿ ó÷³ÝóÇÏ: úñÇݳϪ³ÛÝ Ññ³å³ñ³Ï»É ¿ áñáßáõÙÝ»ñ »õ ï»Õ»Ï³ïíáõÃÛáõÝ, ϳ½Ù³Ï»ñå»É ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÇ Ññ³å³ñ³ÏáõÙÁ îÀРٳϳñ¹³Ïáí: »»õÎÀÐ-Ý ÙdzÛÝ ÙÇ ù³ÝÇ å³ßïáÝ³Ï³Ý ÝÇëï ¿ áõÝ»ó»É, µ³Ûó ¹ñ³Ýó Ù³ëݳÏó»É»Ý ¹Çïáñ¹Ý»ñ, ûÏݳÍáõÝ»ñÇ Ý»ñϳ۳óáõóÇãÝ»ñ»õ Éñ³ïí³ÙÇçáóÝ»ñ: ²Ûë ¹»åù»ñáõÙ ÎÀÐ ³Ý¹³ÙÝ»ñÇ Ù»ç ß³ï ùÇã ¿³Ï³Ý ùÝݳñÏáõÙÝ»ñ »Ý ï³ñí»É: âÝ³Û³Í ÎÀÐó÷³ÝóÇÏáõÃÛ³ÝÁ ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ï³½Ù³Ï»ñåÙ³Ý ·áñÍáõÙ, ÁÝïñ³Ï³Ý í»×»ñÇ ùÝÝáõÃÛ³Ý ·áñÍÁÝóóÁ, ÉÇÝ»Éáíûñ»Ýë·ñùÇ ¹ñáõÛÃÝ»ñÇÝ Ñ³Ù³å³ï³ë˳Ý, ó÷³ÝóÇÏ ã¿ñ (ï»°ë ëïáñ»õ ¸ÇÙáõÙÝ»ñÇ ¨ µáÕáùÝ»ñÇ í»ñ³µ»ñÛ³É XI »õ XV.µ³ÅÇÝÝ»ñÁ) (ï»ë` г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý Ü³Ë³·³ÑÇ ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñ, 19 ÷»ïñí³ñÇ, 2008Ã. º²ÐÎ/ÄÐØÆ,ÀÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹Çïáñ¹³Ï³Ý ³é³ù»ÉáõÃÛ³Ý í»ñçÝ³Ï³Ý ½»ÏáõÛó`http://www.osce.org/documents/odihr/2008/05/31397_hy.pdf):409гñϳíáñ ¿ Çñ³·áñÍ»É ê³Ñٳݳ¹ñ³Ï³Ý ¹³ï³ñ³ÝÇ ³é³ç³ñÏáõÃÛáõÝÁ ÁÝïñ³Ï³Ý µáÕáùÝ»ñÇ í»ñ³Ý³ÛٳݷáñÍÁÝóóÇ í»ñ³µ»ñÛ³É: ¸ÇÙáõÙÝ»ñÇ ¨ µáÕáùÝ»ñÇ ÁÝóó³Ï³ñ·»ñÁ å»ïù ¿ ÉÇÝ»Ý Ñëï³Ï »õ Ù³Ýñ³Ù³ëݪ Ý»ñ³é»Éáíï³ñ³µ³Å³ÝáõÙ, û áñ ÁÝïñ³Ï³Ý ѳÝÓݳÅáÕáíÝ»ñÝ áõ ¹³ï³ñ³ÝÝ»ñÝ áõÝ»Ý Çñ³í³ëáõÃÛáõÝ, ÇÝãå»ë ݳ¨ å³ñ½³µ³ÝáõÙ,û áñï»Õ å»ïù ¿ ³é³çÇÝ Ñ»ñÃÇÝ Ý»ñϳ۳óíÇ µáÕáùÁ: Ðëï³Ï å»ïù ¿ ë³ÑÙ³ÝíÇ ó³Ýϳó³Í áñáßáõÙ ³í»ÉÇ µ³ñÓñٳϳñ¹³ÏÇ ÁÝïñ³Ï³Ý ѳÝÓݳÅáÕáí ϳ٠¹³ï³ñ³Ý µáÕáù³ñÏ»Éáõ Çñ³íáõÝùÁ (ï»ë` г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ýܳ˳·³ÑÇ ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñ, 19 ÷»ïñí³ñÇ, 2008Ã. º²ÐÎ/ÄÐØÆ, ÀÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹Çïáñ¹³Ï³Ý ³é³ù»ÉáõÃÛ³Ý í»ñçݳϳݽ»ÏáõÛó` http://www.osce.org/documents/odihr/2008/05/31397_hy.pdf):410î»ë` ÐÐ ë³Ñٳݳ¹ñ³Ï³Ý ¹³ï³ñ³ÝÇ 2007Ã. ÑáõÝÇëÇ 10-Ç ê¸à-703 áñáßÙ³Ý 18-ñ¹ Ù³ë:2008.doc150

օրենսգրքի 401-րդ հոդվածով, այնպես էլ` այդ հանձնաժողովների կանոնակարգերով սահմանվածկարգով, որոնք հաստատվելեն ԿԸՀ որոշմամբ 411 ։ Այդ կանոնակարգերում սահմանվածենհանձնաժողովների նիստերի անցկացման և դրանցում հարցեր քննարկելու ու որոշումներընդունելու կարգերը, որոնցով բավարար չափով կարգավորված չէ նաև ընտրականհանձնաժողովների նիստերում իրենց բարձրացրած հարցերի քննարկման ժամանակ շահագրգիռանձանց մասնակցությունը, թեև «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին»ՀՀ օրենքով և «ՀՀ վարչական դատավարության մասին օրենսգրքով» ՀայաստանիՀանրապետությունում ներդրվեց հանրային-իրավական, այդ թվում` ընտրական իրավունքիպաշտպանության բնագավառի հարցերի լուծման` միջազգային լավագույն փորձում առկաամենաարդյունավետ մեխանիզմները։466. Ընտրական գործընթացի կարևորագույն սկզբունքներից մեկը` հրապարակայնությունըհիմնականում կենսագործվում է ընտրական հանձնաժողովների աշխատանքներինհասարակական կազմակերպությունների և զանգվածային լրատվության միջոցներիներկայացուցիչների մասնակցության, ինչպես նաև նրանց աշխատանքի անհրաժեշտ և հավասարպայմանների ապահովման միջոցով 412 ։ ԶԼՄ-ները ընտրական գործընթացներիվերահսկողությունը հիմնականում իրականացնում են հավատարմագրված ներկայացուցիչների,իսկ հասարակական կազմակերպությունները` դիտորդական առաքելությունների կազմումհավատարմագրված ներկայացուցիչների միջոցով։ Դիտորդական առաքելության իրավունք ունենՀայաստանի Հանրապետության և օտարերկրյա հասարակական այն կազմակերպությունները,որոնց կանոնադրական խնդիրները ներառում են ժողովրդավարության և մարդու իրավունքներիպաշտպանության հարցեր, և որոնք չեն աջակցում թեկնածուներին կամ կուսակցություններին։Հարկ է նշել նաև, որ ԶԼՄ-ների ներգրավումն անհրաժեշտ է ապահովել թե՛ կոնկրետ թեմաներիվերաբերյալ մասնագիտացած լրագրողների, թե՛ հետքննող լրագրողներ, և թե՛ լրատվամիջոցներիղեկավարների ու խմբագիրների մակարդակով։ Հասարակական կազմակերպությունները պետք էաջակցեն ԶԼՄ-ների արծարծած հակակոռուպցիոն խնդիրների հետևողական քննարկմանն ուլուծմանը։ ԶԼՄ-ներն իրենց հերթին պետք է ըստ պատշաճի արձագանքեն ՀԿ-ների կողմիցբարձրացվող հարցերին և հնարավորինս լայնորեն և խորը լուսաբանեն ներկայացվող խնդիրներնու առաջարկվող լուծումները։ Նման համագործակցությունը պետք է ծավալվի կոնկրետգործունեության, ավելին՝ առանձին գործողությունների շուրջ։467. Դիտորդական առաքելությունները և ընտրական գործընթացների հրապարակայնություննապահովող զանգվածային լրատվության միջոցները կոչված են նաև պայքարելու ընտրականգործընթացներում կոռուպցիայի դրսևորումների դեմ։ Հայաստանում ընտրական գործընթացներիփորձի վերլուծությունը հնարավորություն է ընձեռում առանձնացնել է մի շարք էականկոռուպցիոն ռիսկեր, այդ թվում. նախընտրական քարոզչության փուլում ընտրողների «ձայներըգնելը» 413 , նախընտրկան քարոզչությունն օրենքով արգելված աղբյուրներից ֆինանսավորելը,նախընտրական քարոզչություն իրականացնելու նպատակով իշխանական լիազորություններնօգտագործելը, պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների գույքը և միջոցներնօգտագործելը, քվեարկության փուլում ընտրողների «ձայները գնելը» և ընտրականհանձնաժողովների կողմից ընտրակեղծիքներ կատարելը, ընտրությունների արդյունքներնամփոփելու փուլում ընտրական հանձնաժողովների կողմից ընտրակեղծիքներ կատարելը 414 ։411î»ë` ÐÐ ÁÝïñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùÇ 41-ñ¹ ¨ 42-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇÝ»ñ 1-ÇÝ ¨ 43-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 2-ñ¹ Ù³ë»ñ, ÇÝãå»ë ݳ¨ ÐÐÏ»ÝïñáÝ³Ï³Ý Ñ³ÝÓݳÅáÕáíÇ 2005Ã. û·áëïáëÇ 3-Ç N 40-Ü, 2005Ã. û·áëïáëÇ 22-Ç N 45-Ü ¨ 2005Ã. û·áëïáëÇ 22-Ç N 44-ÜáñáßáõÙÝ»ñ:412î»ë` §ÐÐ ÁÝïñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùǦ 7-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 3-ñ¹ Ù³ë:413ܳËÁÝïñ³Ï³Ý ù³ñá½ãáõÃÛ³Ý Å³Ù³Ý³Ï Ã»ÏݳÍáõÝ»ñÇÝ (Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ) ³ñ·»ÉíáõÙ ¿ ³ÝÓ³Ùµ ϳ٠Ýñ³ ³ÝáõÝÇóϳ٠áñ¨¿ ³ÛÉ »Õ³Ý³Ïáí ù³Õ³ù³óÇÝ»ñÇÝ ³ÝѳïáõÛó ϳ٠³ñïáÝÛ³É å³ÛÙ³ÝÝ»ñáí ï³É (Ëáëï³Ý³É) ¹ñ³Ù, ëÝݹ³Ùûñù,³ñÅ»ÃÕûñ, ³åñ³ÝùÝ»ñ ϳ٠ٳïáõó»É (Ëáëï³Ý³É) ͳé³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñ (î»ë` ÐÐ ÁÝïñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùÇ 18-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 7-ñ¹Ù³ë):414 ¸Çï³ñÏáõÙÁ ãÇ ë³Ñٳݳ÷³ÏíáõÙ ÷³ëï³óÇ ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ûñáí, ³ÛÉ Ý»ñ³éáõÙ ¿ ݳ¨ ѳí³ëïdzݳÉÁ, áñ áñ¨¿Ë³ËïáõÙ ï»ÕÇ ãÇ áõÝ»ó»É ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇó ³é³ç (ûñÇݳÏ` ÁÝïñ³óáõó³ÏÝ»ñÇ ëË³É Ï³½ÙáõÙÁ, ûÏݳÍáõÝ»ñÇ ·ñ³Ýóٳݳéç¨ Í³é³ó³Í ËáãÁݹáïÝ»ñÁ, ËáëùÇ ³½³ïáõÃÛ³Ý ë³Ñ³Ù³Ý³÷³ÏáõÙ»ñÁ ¨ Éñ³ïí³ÙÇçáóÝ»ñÇ Ù³ïã»ÉÇáõÃÛ³Ý Ï³ÙÁÝïñ³ñß³íÝ»ñÇ å»ï³Ï³Ý ýÇݳÝë³íáñÙ³Ý Ù³ïã»ÉÇáõÃÛ³Ý ³å³ÑáíÙ³Ý Ñ»ï ϳåí³Í ˳ËïáÙÝ»ñÁ), ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÁÝóóùáõÙ (ûñÇݳÏ` ÁÝïñáÕÝ»ñÇ íñ³ ×ÝßáõÙ ·áñͳ¹ñ»Éáõ, µ³½Ù³ÏÇ ùí»³ñÏáõÃÛ³Ý, ùí»³ñÏáõÃÛ³Ý ·³ÕïÝÇáõÃÛ³Ý˳ËïÙ³Ý ¨ ³ÛÉÝÇ ÙÇçáóáí), ϳ٠ùí»³ñÏáõÃÛáõÝÇó Ñ»ïá (ѳïϳå»ë Ó³ÛÝ»ñÇ Ñ³ßí³ñÏÙ³Ý ¨ ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÇ Ñ³Ûï³ñ³ñÙ³ÝųٳݳÏ): ¸Çï³ñÏáõÙÁ ѳïϳå»ë å»ïù ¿ 먻éíÇ Çñ»Ýó å³ñï³Ï³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ 㻽áùáõÃÛ³Ý í»ñ³µ»ñÛ³ÉÇß˳ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ í³ñùÇÝ: (î»ë` ì»Ý»ïÇϳÛÝ Ñ³ÝÓݳÅáÕáíÇ §ÀÝïñ³Ï³Ý ѳñó»ñáõÙ µ³ñ»Ýå³ëï ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³ÝϳÝáݳ·Çñù¦ CDL-AD (2002)023rev2008.doc151

Ընտրական գործընթացում կոռուպցիոն ռիսկերի վերահսկողության նպատակով քաղաքացիականհասարակության ներկայացուցիչները` դիտորդները և ԶԼՄ-ների ներկայացուցիչները, իրավասուեն.• ներկա գտնվել ընտրական հանձնաժողովի նիստերին, իսկ քվեարկության ընթացքում` նաևտեղամասային կենտրոնում։ Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի սահմանած կարգովհետևել քվեաթերթիկների տպագրման, փոխադրման, պահպանման և քվեաթերթիկներիհաշվարկման գործընթացներին.• անարգել ծանոթանալ տվյալ ընտրական հանձնաժողովի տնօրինության տակ գտնվողընտրական փաստաթղթերին, քվեաթերթիկների նմուշներին, ընտրական հանձնաժողովիորոշումներին, նիստերի արձանագրություններին, ստանալ դրանց պատճենները, կատարելքաղվածքներ.• կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի սահմանած կարգով ազատ տեղաշարժվելտեղամասային կենտրոնում՝ քվեաթերթիկների ու քվեատուփի դիտարկման համար.• քվեարկության օրը հետևել ընտրական հանձնաժողովի աշխատանքներին։ Կարող է դրանցվերաբերյալ հանձնաժողովի նախագահին ներկայացնել դիտողություններ ևառաջարկություններ, որոնց կապակցությամբ վերջինս ձեռնարկում է անհրաժեշտմիջոցառումներ։468. Ընդ որում, ընտրական բոլոր գործընթացներում դիտորդի և զանգվածային լրատվությանմիջոցների ներկայացուցչի իրավունքների որևէ սահմանափակում չի թույլատրվում։ Դիտորդը ևզանգվածային լրատվության միջոցների ներկայացուցիչը չեն կարող պատասխանատվությանենթարկվել ընտրությունների ընթացքի և արդյունքների ամփոփման վերաբերյալ իրենց հայտնածկարծիքի համար 415 ։469. Հասարակական կազմակերպությունների կողմից արդյունավետ ձևով դիտորդականառաքելության իրականացման, ինչպես նաև ԶԼՄ-ների կողմից ընտրական գործընթացներումտեղ գտած կոռուպցիոն երևույթների պատշաճ լուսաբանման առաջին նախապայմանըդիտորդների և ԶԼՄ-ների ներկայացուցիչների կողմից Հայաստանի Հանրապետությանընտրական օրենսդրության վերաբերյալ բավարար կարողություների` գիտելիքների ևհմտությունների առկայությունն է։470. Ընտրական գործընթացներում կոռուպցիայի կանխարգելման գործում հասարակականկազմակերպությունների և ԶԼՄ-ների մասնակցությունը չի կարող սահմանափակվել միայնվերահսկողության իրականացմամբ։ Նրանք շատ կարևոր դեր ունեն նաև ընտրողների`ընտրական օրենսդրության իմացության մակարդակը բարձրացնելու և հասարակությանշրջանում ընտրակաշառք վերցնելու երևույթն արմատախիլ անելու դեմ ակտիվ քարոզչությունտանելու գործում, որի իրականացման համար նույնպես անհրաժեշտ է պետությանաջակցությունը։471. Ընտրողների ցուցակների պատշաճ կազմելն ու ընթացիկ փոփոխություններ կատարելըհամընդհանուր ընտրական իրավունքի ապահովման գլխավոր գործիքներից է։ Ընտրողներիցուցակների կազմման նպատակը տեղամասային կենտրոնում քվեարկություն անցկացնելուժամանակ ընտրողի անձի նույնականացումն է, ընտրական իրավունքի իրականացմանապահովումը` քվեարկությանը մասնակցելու հնարավորություն տալու միջոցով, ընտրականիրավունքի պաշտպանությունը, ինչպես նաև քվեարկությանը ընտրելու իրավունք չունեցողանձանց մասնակցության բացառումը։ 2005թ. մայիսից Հայաստանի Հանրապետությունումներդրվեց ընտրացուցակների վարման նոր համակարգ` Հայաստանի Հանրապետությանընտրողների ռեգիստր (ընտրողների ազգային գրանցամատյան), որը հնարավորություն տվեց ԿԸՀկայքում տեղադրել ընտրացուցակները և բարձրացնել դրանց մատչելիությունը` թույլ տալովընտրությունների ելքով շահագրգիռ կազմակերպություններին և անձանց նախօրոք ստուգելուընտրողների ցուցակների ստույգ լինելը և ձեռնարկելու միջոցներ այն ճշգրտելու համար 416։415î»ë` §ÐÐ ÁÝïñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùǦ 30-ñ¹ Ñá¹í³Í:416²é³çÇÝ ³Ý·³Ù ³éϳ ¿ñ ÁÝïñáÕÝ»ñÇ Ï»Ýïñáݳóí³Í ¨ ѳٳϳñ·ã³íáñí³Í é»·Çëïñ` áëïÇϳÝáõÃÛ³Ý Çñ³í³ëáõÃÛ³ÝÝ»ñùá: ÎÀÐ-Ç ¨ ³ÛÉáó Ñ»ï ÙdzëÇÝ áëïÇϳÝáõÃÛáõÝÁ ѳٳå³ï³ëË³Ý ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñ ݳ˳ӻéÝ»ó` ßïÏ»Éáõ Ñݳñ³íáñ³Ý×ßïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ. ѳÝñáõÃÛ³Ý Í³ÝáóóÙ³Ý Ñ³Ù³ñ ųٳݳÏÇÝ ÷³Ïóí»óÇÝ ÁÝïñ³óáõó³ÏÝ»ñÁ, ÁÝïñáÕÝ»ñÇ é»·ÇëïñÁ2008.doc152

Ընտրողների ռեգիստրն ուղղակիորեն կապված է բնակչության պետական ռեգիստրի հետ, որը2006թ. հուլիսի 1-ից 417 վարում է ՀՀ ոստիկանությունը։472. Ընտրական գործընթացներում կոռուպցիոն երևույթների կանխարգելման տեսանկյունիցհատկապես կարևորվում է նախընտրական քարոզչության հասկացության օրենսդրական հստակսահմանումը, որը հիմք կհանդիսանա ոչ միայն բոլոր թեկնածուների նախընտրականքարոզչության իրականացման համար հավասար պայմանների ապահովման համար, այլևկուրվագծի քաղաքական, հայեցողական պաշտոններ զբաղեցնող, պետական ծառայողհանդիսացող անձանց կողմից իրականացվող նախընտարական քարոզչությանսահմանափակումների շրջանակները 418 ։ Թեև նախընտրական քարոզչության հասկացությանսահմանման անհրաժեշտության մասին դիտորդական առաքելություններն արձանագրելեն դեռևս2007թ. Ազգային ժողովի ընտրությունների արդյունքում 419 , սակայն հարցը դեռևս օրակարգային է։Ներկայում, նախընտրական քարոզչությունն սկսվում է թեկնածուների և կուսակցություններիգրանցման համար նախատեսված վերջին օրվան հաջորդող օրը և վերջանում է քվեարկությունիցմեկ օր առաջ։ Քվեարկության և նրան նախորդող օրը նախընտրական ցանկացած քարոզչությունարգելվում է։ Տեղամասային կենտրոնում չգտնվող քարոզչական նյութերը քվեարկության օրըմնումեն իրենց տեղերում։ Նախընտրական քարոզչությունը կարող է անցկացվել զանգվածայինլրատվության միջոցներով, հրապարակային նախընտրական միջոցառումների ձևով(նախընտրական ժողովներ և հանդիպումներ ընտրողների հետ, հրապարակային նախընտրականքննարկումներ, բանավեճեր, հանրահավաքներ, երթեր, ցույցեր կազմակերպելու միջոցով),տպագիր նյութեր հրապարակելու, ձայնագրված և նկարահանված նյութեր տարածելու միջոցով 420 ։Նախընտրական քարոզչությունը պետք է իրականացվի հավասար հիմունքներով, որնապահովումեն պետական մարմինները` ընտրական հանձնաժողովների պահանջով`նախընտրական ժողովներ, թեկնածուների հետ ընտրողների հանդիպումներ և ընտրություններիհետ կապված այլ միջոցառումներ կազմակերպելու նպատակով նրանց դահլիճներ և այլշինություններ տրամադրելու միջոցով։ Դրանք ընտրություններին մասնակցող թեկնածուներին ուկուսակցություններին տրամադրվումեն հավասար հիմունքներով, անվճար` ԿԸՀ սահմանածժամանակացույցով և կարգով։ Արգելվում է նախընտրական քարոզչություն կատարել և ցանկացածբնույթի քարոզչական նյութ տարածել. պետական և տեղական ինքնակառավարմանմարմիններին, ինչպես նաև դրանց աշխատակիցներին իրենց աշխատանքայինպարտականությունները կատարելիս, սահմանադրական դատարանի անդամներին,դատավորներին, Հայաստանի Հանրապետության ոստիկանության և ՀայաստանիՀանրապետության ազգային անվտանգության ծառայության, դատախազության մարմիններիաշխատակիցներին (ծառայողներին), զինծառայողներին, բարեգործական և կրոնականկազմակերպություններին, օտարերկրյա քաղաքացիներին և կազմակերպություններին,ընտրական հանձնաժողովի անդամներին։ Քաղաքական, հայեցողական պաշտոններ զբաղեցնող,պետական ծառայող հանդիսացող թեկնածուները նախընտրական քարոզչությունը պետք էիրականացնեն ընդհանուր հիմունքներով, ՀՀ ընտրական օրենսգրքով սահմանվածսահմանափակումների հաշվառմամբ 421 ։ Բացի այդ, գրանցման պահից ՀանրապետությանՆախագահի այն թեկնածուները, ովքեր գտնվումեն պետական ծառայության մեջ կամï»Õ³¹ñí»ó ÎÀÐ-Ç áëïϳÛùáõÙ, ¨ Ñ»é³Ëáë³ÛÇÝ Ã»Å ·Í»ñ µ³óí»óÇÝ ù³Õ³ù³óÇÝ»ñÇÝ ³éó³Ýó ûųݹ³ÏáõÃÛáõÝóáõó³µ»ñ»Éáõ Ýå³ï³Ïáí (ï»ë` г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý ËáñÑñ¹³ñ³Ý³Ï³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñ, 12-Á Ù³ÛÇëÇ, 2007Ã.º²ÐÎ/ÄÐØÆ, ÀÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹Çïáñ¹³Ï³Ý ³é³ù»ÉáõÃÛ³Ý í»ñçÝ³Ï³Ý ½»ÏáõÛó,http://www.osce.org/documents/odihr/2007/09/26169_hy.pdf)417î»ë §´Ý³ÏãáõÃÛ³Ý å»ï³Ï³Ý é»·ÇëïñÇ Ù³ëÇݦ ÐÐ 2002Ã. ë»åï»Ùµ»ñÇ 24-Ç Ðú-419-Ü ûñ»ÝùÇ 12-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 5-ñ¹ Ù³ë:418ê³Ñٳݳ¹ñ³Ï³Ý ¹³ï³ñ³ÝÝ ³ÝÑñ³Å»ßï ¿ ѳٳñáõÙ §Ý³ËÁÝïñ³Ï³Ý ù³ñá½ãáõÃ۳ݦ µáí³Ý¹³ÏáõÃÛ³Ý ¨ ųٳݳÏÇÙ»ç ³Û¹ ÇÝëïÇïáõïÁ ÏÇñ³é»Éáõ Ùdzϻñå (áñáß³ÏÇ) ϳñ·Ç »õ å³ÛÙ³ÝÝ»ñÇ Ý³Ë³ï»ëáõÙÁ ÐÐ ÁÝïñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùáõÙ, áñÁ»ñ³ßËÇù ¿ ݳ¨ ûñ»Ýë·ñùÇ 18 Ñá¹í³ÍÇ 7-ñ¹ Ï»ïÇ »õ 19-23 Ñá¹í³ÍÝ»ñǪ ÁÝïñ³Ï³Ý ·áñÍÁÝóóÝ»ñáí å³Ûٳݳíáñí³Í,ë³Ñٳݳ÷³ÏáõÙÝ»ñÇ ÙdzñÅ»ù ÏÇñ³éáõÙÝ ³å³Ñáí»Éáõ ѳٳñ (ï»ë` ÐÐ ë³Ñٳݳ¹ñ³Ï³Ý ¹³ï³ñ³ÝÇ 2007Ã. ÑáõÝÇëÇ 10-Çê¸à-703 áñáßÙ³Ý 21-ñ¹ Ù³ë):419âÝ³Û³Í áñ ÀÝïñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ÇñùÁ Ïáõé ÑÇÙù ¿ñ ³å³ÑáíáõÙ ÅáÕáíñ¹³í³ñ³Ï³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñ ³ÝóϳóÝ»Éáõ ѳٳñ,¹»é ÙÝáõÙ»Ý Ã»ñáõÃÛáõÝÝ»ñ: ÀÝïñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ÇñùÁ ãÇ ³Ý¹ñ³¹³éÝáõÙ ³ÛÝ Ñ³ñóÇÝ, û ÇÝã ¿ Ý߳ݳÏáõÙ §Ý³ËÁÝïñ³Ï³Ýù³ñá½³ñß³í¦, ¨ û ÇÝãå»ë å»ïù ¿ ï³ñµ»ñ³Ï»É ù³Õ³ù³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý ëáíáñ³Ï³Ý ·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝÁ ݳËÁÝïñ³Ï³Ýù³ñá½³ñß³íÇ ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõÙ Çñ³Ï³Ý³óíáÕ ·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝÇó, ϳÙ` ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëݳÏÇóÝ»ñÇ ¨ ³ÛÉ ³ÝÓ³ÝóÏáÕÙÇó ¹ñ³Ù³Ï³Ý ÙÇçáóÝ»ñÇ Ñ³í³ù³·ñáõÙÁ ݳËÁÝïñ³Ï³Ý ù³ñá½³ñß³íÇó ³é³ç ¨ ¹ñ³ ÁÝóóùáõÙ (ï»ë` г۳ëï³ÝÇгÝñ³å»ïáõÃÛ³Ý ËáñÑñ¹³ñ³Ý³Ï³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñ, 12-Á Ù³ÛÇëÇ, 2007Ã. º²ÐÎ/ÄÐØÆ, ÀÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹Çïáñ¹³Ï³Ý³é³ù»ÉáõÃÛ³Ý í»ñçÝ³Ï³Ý ½»ÏáõÛó http://www.osce.org/documents/odihr/2007/09/26169_hy.pdf):420î»ë` ÐÐ ÁÝïñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùÇ 18-ñ¹ Ñá¹í³Í:421î»ë` ÐÐ ÁÝïñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùÇ 22 1 -ñ¹ Ñá¹í³Í:2008.doc153

աշխատումեն տեղական ինքնակառավարման մարմիններում, ընտրությունների ընթացքումազատվումեն իրենց աշխատանքային պարտականությունները կատարելուց և իրավունք չունենօգտագործելու իրենց պաշտոնեական դիրքի առավելությունը։ Հանրապետության Նախագահըկամ Սահմանադրության համաձայն` Հանրապետության Նախագահի պաշտոնակատարը`Ազգային ժողովի նախագահը կամ վարչապետը, Հանրապետության Նախագահի թեկնածուառաջադրվելու դեպքում շարունակումեն իրենց լիազորությունների կատարումը, սակայն չպետք էօգտագործեն իրենց պաշտոնեական դիրքի առավելությունը 422 Չնայած ՀՀ ընտրական օրենսգրքումվերը նշված սահմանափակումներին, նախընտրական քարոզչության գործընթացում կոռուպցիոներևույթները հաճախ դրսևորվում են վարչական ռեսուրսի կիրառմամբ 423 և ձայների առք ուվաճառքով, ընդ որում վարչական ռեսուրսն օգտագործվում է ինչպես ուղղակիորեն`պաշտոնատար անձանց կողմից, այնպես էլ անուղղակիորեն` նրանց կուսակցություններիկողմից 424 ։ Ավելին, թեև նախընտրական քարոզչության ընթացքում թեկնածուներին(կուսակցություններին) օրենքն արգելում է քաղաքացիներին անհատույց կամ արտոնյալպայմաններով տալ (խոստանալ) դրամ, սննդամթերք, արժեթղթեր, ապրանքներ կամ մատուցել(խոստանալ) ծառայություններ 425, սակայն համապետական ընտրությունների փորձիվերլուծությունը ցույց է տալիս, որ այս նորմը միշտ չէ, որ պահպանվում է 426 ։ Ընտրողներին«ընտրակաշառքներ» տալու գործընթացը հաճախ նաև քողարկվում է բարեգործության անվանտակ, որը կարելի է համարել նաև ընտրությունների ժամանակ քաղաքական և գործարար շահերիմիահյուսման արդյունք 427 ։473. Թեկնածուները, կուսակցությունները, կուսակցությունների դաշինքներն իրենց նախընտրականքարոզչությունը ֆինանսավորելու, ինչպես նաև ՀՀ ընտրական օրենսգրքով սահմանվածընտրական գրավը մուծելու նպատակով իրավունք ունեն ձևավորելու նախընտրականհիմնադրամներ թեկնածուի անձնական, թեկնածուին առաջադրած կուսակցության կողմիցթեկնածուին տրամադրված, կուսակցության սեփական միջոցներից, ինչպես նաև ֆիզիկական ևիրավաբանական անձանց կամավոր մուծումներից։ Ընդ որում,. նախընտրականհիմնադրամներում մուծումներ կատարելու իրավունք չունեն պետական և տեղականինքնակառավարման մարմինները, բյուջետային հիմնարկները, օտարերկրյա ֆիզիկական ևիրավաբանական անձինք, քաղաքացիություն չունեցող անձինք., այն տնտեսականկազմակերպությունները, որոնց կանոնադրական կամ բաժնեհավաք կապիտալում բաժնեմասունեն Հայաստանի Հանրապետությունը կամ համայնքները, այն կազմակերպությունները, որոնց422î»ë` ÐÐ ÁÝïñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùÇ 78-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 1-ÇÝ Ù³ë:423Æß˳ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¨ ÁÝïñ³Ï³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÁ å»ïù ¿ ³å³Ñáí»Ý í³ñã³Ï³Ý é»ëáõñëÝ»ñÇ ã³ñ³ß³ÑÙ³Ý µ³ó³éáõÙÁ ¨Ñ³í³ë³ñ å³ÛÙ³ÝÝ»ñ »ñ³ß˳íáñ»Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ µáÉáñ Ù³ëݳÏÇóÝ»ñÇÝ: ø³ñá½ãáõÃÛ³Ý ³ß˳ï³ÝùÝ»ñÁ å»ïù ¿Ñëï³Ïáñ»Ý ï³ñ³Ýç³ïí³Í ÉÇÝ»Ý å³ßïáÝ³Ï³Ý ¨ å»ï³Ï³Ý ·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝÇó (ï»ë` г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³ÝËáñÑñ¹³ñ³Ý³Ï³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñ, 12-Á Ù³ÛÇëÇ, 2007Ã. º²ÐÎ/ÄÐØÆ, ÀÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹Çïáñ¹³Ï³Ý ³é³ù»ÉáõÃÛ³Ýí»ñçÝ³Ï³Ý ½»ÏáõÛó http:/2/www.osce.org/documents/odihr/2007/09/26169_hy.pdf)424гñϳíáñ ¿ Ñëï³Ï ï³ñ³Ýç³ïáõÙ ÙïóÝ»É å»ï³Ï³Ý ϳéáõÛóÝ»ñÇ ¨ ÇßËáÕ Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý ÙÇç»õ: ø³ñá½³ñß³í³ÛÇݳÝѳí³ë³ñ å³ÛÙ³ÝÝ»ñÇ Ç Ñ³Ûï ·³Éáõ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÁ Ýí³½»óÝ»Éáõ ѳٳñ ûñ»Ýë¹ñáõÃÛáõÝÁ å»ïù ¿ª• Ðëï³Ï ë³ÑÙ³ÝÇ, û ÇÝã å³ÛÙ³ÝÝ»ñáõÙ å»ï³Ï³Ý »õ ï»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý å³ßïáÝ۳ݻñÁ ϳñáÕ»Ý É»·ÇïÇÙÏ»ñåáí Ý»ñ·ñ³íí³Í ÉÇÝ»É Ã»ÏݳÍáõÇ ù³ñá½³ñß³íáõÙ: ÊáñÑáõñ¹ ¿ ïñíáõÙ å³Ñ³Ýç»É, áñ Ù³ñ½å»ïÝ»ñÁ, ݳ˳ñ³ñÝ»ñÁ,å»ï³Ï³Ý ¨ ï»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý å³ßïáÝ۳ݻñÁ å³ßïáݳå»ë ³ñÓ³Ïáõñ¹ ·Ý³Ý, »Ã» å»ïù ¿ Ù³ëݳÏó»ÝûÏݳÍáõÇ Ï³Ù Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý û·ïÇÝ ï³ñíáÕ Ý³ËÁÝïñ³Ï³Ý ù³ñá½ãáõÃÛ³Ý:• ²ñ·»ÉÇ å»ï³Ï³Ý ϳ٠ï»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ ßÇÝáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ï»Õ³Ï³Ûí³Í áñ¨¿ Ïáõë³ÏóáõÃ۳ݷñ³ë»ÝÛ³ÏÇ û·ï³·áñÍáõÙÁ ûÏݳÍáõÇ ù³ñá½³ñß³íÇ Ï³½Ù³Ï»ñåÙ³Ý Ï³Ù Í³í³ÉÙ³Ý Ýå³ï³ÏÝ»ñáí (ï»ë` г۳ëï³ÝÇгÝñ³å»ïáõÃÛ³Ý Ü³Ë³·³ÑÇ ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñ, 19 ÷»ïñí³ñÇ, 2008Ã. º²ÐÎ/ÄÐØÆ, ÀÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹Çïáñ¹³Ï³Ý³é³ù»ÉáõÃÛ³Ý í»ñçÝ³Ï³Ý ½»ÏáõÛó` http://www.osce.org/documents/odihr/2008/05/31397_hy.pdf):425î»ë` ÐÐ ÁÝïñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùÇ 18-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 7-ñ¹ Ù³ë:426ø³ñá½ãáõÃÛ³Ý ÁÝóóùáõÙ ÁÝïñáÕÝ»ñÇÝ ÝÛáõÃ³Ï³Ý ß³Ñ³·ñ·éáõÙ ïñ³Ù³¹ñ»Éáõ í»ñ³µ»ñÛ³É µ³½Ù³ÃÇí ÑÝã»óí³ÍÙ»Õ³¹ñ³ÝùÝ»ñÇ ¨ ÙÇ ù³ÝÇ Ñ³ëï³ïí³Í ¹»åù»ñÇ ³éϳÛáõÃÛáõÝÁ íϳÛáõÙ ¿, áñ ³åñ³ÝùÝ»ñÇ ¨ ͳé³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñǵݳÇñ»Õ»Ý ѳݷ³Ý³ÏáõÃÛáõÝÝ»ñ»Ý ϳï³ñí»É áñáß Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ûÏݳÍáõÝ»ñÇ ù³ñá½³ñß³íÝ»ñÇÝ` ûÏݳÍáõÝ»ñÇϳ٠³ÛÉ ³ÝÓ³Ýó ϳ٠ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó: ÀÝïñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ÇñùÁ ãÇ Ý³Ë³ï»ëáõÙ ù³ñá½³ñß³íÇÝ µÝ³Çñ»Õ»Ýѳݷ³Ý³ÏáõÃÛáõÝÝ»ñ ϳï³ñ»Éáõ áõÕÕ³ÏÇ ³ñ·»Éù ϳ٠¹ñ³Ýó µ³ó³Ñ³Ûï»Éáõ å³Ñ³Ýç: ²ÛÝáõѳݹ»ñÓ, ÁÝïñ³Ï³ß³éùݳñ·»ÉáÕ ÝáñÙÁ, Áëï »ñ¨áõÛÃÇÝ, å»ïù ¿ áñ ÏÇñ³é»ÉÇ ÉÇÝ»ñ ³ÛÝ Çñ³íÇ׳ÏÝ»ñÇ Ýϳïٳٵ, áñáÝóáõ٠ûÏݳÍáõÝ»ñÁ ϳÙÏáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÝ §³ÝÓ³Ùµ ϳ٠³ÛÉ »Õ³Ý³Ïáí¦ ÝÛáõÃ³Ï³Ý ß³Ñ³·ñ·éáõÙ ¿ÇÝ ïñ³Ù³¹ñáõÙ ÁÝïñáÕÝ»ñÇÝ (ï»ë`г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý ËáñÑñ¹³ñ³Ý³Ï³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñ, 12-Á Ù³ÛÇëÇ, 2007Ã. º²ÐÎ/ÄÐØÆ, ÀÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñǹÇïáñ¹³Ï³Ý ³é³ù»ÉáõÃÛ³Ý í»ñçÝ³Ï³Ý ½»ÏáõÛó http://www.osce.org/documents/odihr/2007/09/26169_hy.pdf):427ÐÐ ê³Ñٳݳ¹ñáõÃÛ³Ý 2 ¨ 4 Ñá¹í³ÍÝ»ñáõÙ ³Ùñ³·ñí³Í ÑÇÙݳñ³ñ ëϽµáõÝùÝ»ñÇ Ñ³Ù³Ó³ÛÝ` Çñ³í³Ï³Ý å»ïáõÃÛ³Ýѳٳñ »É³Ï»ï³ÛÇÝÝ ÁÝïñ³Ï³Ý ·áñÍÁÝóóÝ»ñáõ٠ѳë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý ù³Õ³ù³Ï³Ý ߳ѻñÇ ·»ñ³Ï³ÛáõÃÛ³Ý ûñ»Ýë¹ñ³Ï³Ý áõϳéáõó³Ï³ñ·³ÛÇÝ ³ÛÝåÇëÇ »ñ³ßËÇùÝ»ñÇ ³å³ÑáíáõÙÝ ¿, áñÁ ϵ³ó³éÇ ³é³çݳÛÇÝ Ù³Ý¹³ïáí ûÅïí³Í Çß˳ÝáõÃÛ³ÝÝ»ñϳ۳óáõóã³Ï³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ Ó¨³íáñÙ³Ý ·áñÍáõÙ ù³Õ³ù³Ï³Ý ¨ ·áñͳñ³ñ ߳ѻñÇ ³ÝÙÇç³Ï³Ý ÙdzÑÛáõëÙ³Ý áñ¨¿Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ (ï»ë` ÐÐ ë³Ñٳݳ¹ñ³Ï³Ý ¹³ï³ñ³ÝÇ 2007Ã. ÑáõÝÇëÇ 10-Ç ê¸à-703 áñáßÙ³Ý 22-ñ¹ Ù³ë):2008.doc154

բաժնեհավաք կապիտալում 30 տոկոսից ավելին կազմումեն օտարերկրյա միջոցները,բարեգործական և կրոնական կազմակերպությունները, միջազգային կազմակերպությունները ևմիջազգային հասարակական շարժումները, պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունները։Վերը նշված ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց կողմից նախընտրական հիմնադրամներիհաշվին մուծված գումարները փոխանցվումեն պետական բյուջե։ Նախընտրականհիմնադրամներում կատարվող կամավոր մուծումների կարգը սահմանում է կենտրոնականընտրական հանձնաժողովը։ Ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց կողմից նախընտրականհիմնադրամներում կատարվող մուծումների առավելագույն չափերը սահմանվումեն ՀՀընտրական օրենսգրքով։ Սահմանված չափը գերազանցող մուծումները, ինչպեսնաև թեկնածուների ու կուսակցությունների (կուսակցությունների դաշինքների) չգրանցմանդեպքում և ընտրություններից հետո, բացառությամբ ՀՀ ընտրական օրենսգրքով նախատեսվածդեպքերի նախընտրական հիմնադրամում մնացած գումարները փոխանցվումեն պետականբյուջե 428 ։ Համապետական վերջին ընտրությունները ցույց տվեցին, որ նախընտրականհիմնադրամներում ընդգրկվող դրամական միջոցներից բացի` որոնց առավելագույն չափըսահմանված է ՀՀ ընտրական օրենսգրքով, թեկնածուներն անվերահսկելիորեն կարողենօգտագործել նաև այլ միջոցներ, ինչը խախտում է հավասար պայմաններով նախընտրականքարոզչություն իրականացնելու սկզբունքը և թույլ է տալիս ներգրավել ստվերային միջոցներ, որնանխուսափելիորեն բերում է կոռուպցիոն ռիսկերի բարձրացմանը։474. Քաղաքական կուսակցությունների ֆինանսավորման գործընթացի վերահսկողությանմեխանիզմների կատարելագործումը քաղաքական կոռուպցիայի հաղթահարման բնագավառումհակակոռուպցիոն ռազմավարական ծրագրի հիմնական ուղղություններից է։ Քաղաքականկուսակցությունների բնականոն գործունեության, այդ թվում` ընտրություններին մասնակցելուհամար անհրաժեշտեն որոշակի ֆ ինանսական միջոցներ, որոնց շուրջ` հատկապես ընտրականգործընթացների ժամանակ կարողեն առաջանալ կոռուպցիոն ռիսկեր, մասնավորապես, երբկուսակցության կամ նրա կողմից առաջադրված թեկնածուների կողմից գերազանցվում էնախընտրական քարոզչության համար նախատեսված միջոցների չափը, կուսակցություննօգտագործում է պետական կամ օրենքով արգելված այլ միջոցներ կամ կուսակցական միջոցներըծախսվումեն ընտրակաշառքներ տալու համար։ Միջազգային փորձի ուսումնասիրությունը ցույց էտալիս, որ քաղաքական կուսակցությունների ֆինանսավորման միասնական մոդել չկա, քանի որայս բնագավառի հարաբերությունների օրենսդրական կարգավորումը պետք է հաշվի առնի երկրիսահմանադրությունը, իրավական և ժողովրդավարական ավանդույթները, որոնք օբյեկտիվպատճառներով տարբեր երկրների համար դժվար է համադրելիեն։475. Կուսակցությունների ֆինանսավորման բնագավառի հարցերի կանոնակարգելիս միջազգայինիրավակիրառական պրակտիկայում ձեռնարկվում են մասնավորապես հետևյալ միջոցները։Քաղաքական կուսակցությունների վարքագծի կանոնագրքերի ընդունումը (օրինակ` Գանայում,Պակիստանում) խթանում է բաց, ազատ և ազնիվ քաղաքական մրցակցութանը։ Վարքագծիկանոնագրքերը սովորաբար չեն ընդգրկվում օրենքներում, ուստի դրանցում կարողեն սահմանվելայնպիսի նորմեր, որոնք դժվար է ընդգրկել նաև կուսակցությունների կանոնադրություններում։Կուսակցությունների ֆինբանսավորման աղբյուրների բացահայտման կանոները ապահովում ենայդ աղբյուրների հրապարակայնությունը և դրանց նկատմամբ հանրության վերահսկողությունը։Այդ կանոններով սովորաբար պահանջվում է հրապարակել կուսակցության ֆինանսականաղբյուրները և ֆինանսավորման չափը, ընդ որում` բացահայտման շեմը տարբեր երկրներումտատանվում է զրոյից մինչև մի քանի հազար ԱՄՆ դոլարի սահմաններում։ Բացահայտմանկանոնները կարողեն վերաբերվել նաև կուսակցության ծախսերին`շեմով կամ առանց դրա.Կուսակցություններին տրամադրված նվիրատվությունների չափերի սահմանումը բացառում էառանձին անձանց կողմից քաղաքական համակարգի վրա ոչ համաչափ ազդեցությունը։Սովորաբար սահմանվում է նվիրատվության առավելագույն չափը (օրինակ` Հնդկաստանում,Իսրայելում)։ Այդ սահմանափակումներով կարողեն արգելվել նաև նվիրատվության որոշաղբյուրներ, ինչպիսիքեն օրինակ` անանուն և օտարերկրյա նվիրատվությունները (օրինակ`Կանադայում, Հնդկաստանում, ԱՄՆ-ում և Իսրայելում)։ Կուսակցության ծախսերի428î»ë` ÐÐ ÁÝïñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùÇ 25-ñ¹ Ñá¹í³Í:2008.doc155

սահմանափակումները կարողեն կանոնակարգել ինչպես ծախսերի չափը (օրինակ` Կորեայում,Նոր Զելանդիայում), այնպես էլ ուղղությունները (օրինակ` Հնդկաստանում, Իսրայեում) 429 ։476. Հայաստանի Հանրապետությունում կուսակցությունների ֆինանսական գործունեությանթափանցիկությունը և դրա նկատմամբ վերահսկողությունն աապահովվում է«Կուսակցությունների մասին» ՀՀ 2002թ. հուլիսի 3-ի օրենքով, ըստ որի կուսակցություններըգործումեն հրապարակայնորեն, նրանց հիմնադիր ու ծրագրային փաստաթղթերը հրապարակվումեն համընդհանուր իրազեկման համար 430 ։ Կուսակցության սեփականությունը գոյանում էանդամավճարներից, նվիրատվություններից, սահմանված կարգով իրականացվածգործունեությունից և օրենքով չարգելված այլ աղբյուրներից 431 ։ Չի թույլատրվումնվիրատվություններ. բարեգործական և կրոնական կազմակերպություններից, ինչպես նաև նրանցհիմնադրած կազմակերպություններից, պետական և տեղական ինքնակառավարմանմարմիններից, բացառությամբ այդ մարմինների կողմից «Կուսակցությունների մասին» ՀՀ օրենքի26-րդ հոդվածի համաձայն կատարվող ֆինանսավորման, պետական և տեղականինքնակառավարման մարմինների հիմնարկներից ու կազմակերպություններից, ինչպես նաևպետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների մասնակցությամբ հիմնադրվածկազմակերպություններից, պետական կառավարչական հիմնարկներից, պետական ոչ առևտրայինկազմակերպություններից, նվիրատվության կատարման օրվանից մինչև վեց ամիս առաջգրանցված իրավաբանական անձանցից, օտարերկրյա պետություններից, օտարերկրյաքաղաքացիներից ու իրավաբանական անձանցից, ինչպես նաև օտարերկրյա մասնակցությամբիրավաբանական անձանցից, եթե օտարերկրյա մասնակցի բաժնետոմսերը, փայը, բաժնեմասըտվյալ իրավաբանական անձի կանոնադրական (բաժնեհավաք, փայահավաք) կապիտալում 25տոկոսից ավելի է, միջազգային կազմակերպություններից և միջազգային հասարակականշարժումներից, անանուն անձանցից։ Նվիրատվություն կատարող ֆիզիկական անձինքպարտավորեն նշել իրենց անունը, ազգանունը, հայրանունը, բնակության վայրը, իսկիրավաբանական անձինք` իրավաբանական անձանց միջև անկանխիկ հաշվարկի կանոններովպահանջվող բոլոր տեղեկությունները (ռեկվիզիտները) 432 ։ Կուսակցությունները ֆինանսական ուհաշվապահական հաշվետվություններեն ներկայացնում իրավաբանական անձանց համարօրենսդրությամբ սահմանված կարգով և ժամկետներում։ Կուսակցությունը պարտավոր էյուրաքանչյուր տարի` հաշվետու տարվան հաջորդող մարտի 25-ից ոչ ուշ, պետական լիազորմարմին ներկայացնել ֆինանսական հաշվետվություն` հաշվետու տարվա ընթացքումկուսակցության ստացած և ծախսած միջոցների մասին։ Հաշվետու տարվա ընթացքումկուսակցության ստացած և ծախսած միջոցների մասին հաշվետվությունը պետք է տվյալներպարունակի կուսակցության հաշվում մուտք արված միջոցների աղբյուրների և ծավալի, այդմիջոցների ծախսման, ինչպես նաև ունեցած գույքի մասին` նշելով դրա արժեքը։ Հաշվառման ևհաշվետվության (ներառյալ` հաշվետվության ձևերի) կարգը որոշում է պետական լիազորմարմինը։ Կուսակցության կողմից ընտրարշավների նախապատրաստման և անցկացման համարծախսված միջոցների հաշվառումը կատարվում է առանձին։ Կուսակցությունը, հաշվետուտարվան հաջորդող մարտի 25-ից ոչ ուշ, զանգվածային լրատվության միջոցներումհրապարակում է իր ֆինանսական հաշվետվությունը։ Կուսակցության ստացած` օրենքովսահմանված նվազագույն աշխատավարձի հարյուրապատիկից ավելի արժողությամբնվիրատվության աղբյուրը նշվում է կուսակցության ֆինանսական հաշվետվությունում 433։«Կուսակցությունների մասին» ՀՀ օրենքի նշված դրույթների կենսագործումը կարող է բավարարհիմք հանդիսանալ նաև ընտրական գործընթացներում կուսակցությունների ֆինանսականգործունեության վերահսկողության արդյունավետության օրենսդրական ապահովման խնդրում,եթե վերահսկման մեխանիզմները ներդաշնակ լինեն օրենքի պահանջներին, ինչն արձանագրել էՀՀ սահմանադրական դատարանը 434 ։429î»ë` ÎáéáõåóÇ³Ý ù³Õ³ù³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ ýÇݳÝë³íáñ»ÉÇë ¨ ÁÝïñ³ñß³íÝ»ñáõÙ,http://www.u4.no/helpdesk/helpdesk/queries/query8.cfm:430î»ë` §Îáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ 8-ñ¹ Ñá¹í³Í:431î»ë` §Îáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ 23-ñ¹ Ñá¹í³Í:432î»ë` §Îáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ 25-ñ¹ Ñá¹í³Í:433î»ë` §Îáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ 28-ñ¹ Ñá¹í³Í:434§§Îáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ 28 Ñá¹í³ÍáõÙ ³Ùñ³·ñí³Í ¹ñáõÛÃÝ»ñÁ ϳñáÕ»Ý µ³í³ñ³ñ ÑÇÙù ѳݹÇë³Ý³ÉÁÝïñ³Ï³Ý ·áñÍÁÝóóÝ»ñáõÙ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ýÇݳÝë³Ï³Ý ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý í»ñ³ÑëÏáÕáõÃÛ³Ý ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛ³Ý2008.doc156

477. Քաղաքական կուսակցությունների և ընտրական գործընթացների ֆինանսավորմանփոխկապակցվածության մասին է վկայում նաև Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների կոմիտեի2003թ. ապրիլի 8-ի «Քաղաքական կուսակցությունների և ընտրական գործընթացներիֆինանսավորման ընթացքում կոռուպցիայի դեմ միասնական կանոնների մասին» Rec (2003)4հանձնարարականը, որի կատարման և ներպետական օրենսդրության մեջ համակարգային ձևովամրագրման ու երաշխավորման ուղղությամբ քայլեր կատարելու մասին նշել է նաև ՀՀսահմանադրական դատարանը 435 ։ Հանձնարարականը սահմանում է կուսակցությունների ևընտրական գործընթացների ֆինանսավորման ընթացքում կոռուպցիայի դեմ ուղղված հիմնականպահանջները։ Մասնավորապես այն ամրագորւմ է, որ պետությունը պետք է օբյեկտիվ, արդարացիև ողջամիտ չափանիշների հիման վրա քաղաքական կուսակցություններին ցուցաբերիֆինանսական բնույթի աջակցություն, որը պետք է սահմանափակվի ողջամտությանսահմաններում և չպետք է խաթարի կուսակցությունների անկախությունը, ինչը ՀայաստանիՀանրապետության օրենսդրությունում իրացված է 436. Հանձնարարականը սահմանում է, որնվիրատվություն է համարվում նաև ցանկացած կամավոր գործողություն, որն ուղղված էքաղաքական կուսակցությանը տնտեսական կամ այլ բնույթի առավելություն տրամադրելուն։ Այսպահանջը Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությունում մեջ լիովին իրացված չէ։Ընտրությունների ժամանակ նախընտրական հիմնադրամները ձևավորվումեն կամավորդրամական մուծումներից, իսկ կուսակցության սեփականությունը` այդ մուծումներինհամարժեքության տեսանկյունից, գոյանում է նվիրատվություններից, որը կարող է իրականացվելդրամից բացի` նաև այլ գույքի տեսքով։ Նվիրատվությունները պետք է կատարվեն հաշվի առնելովշահերի բախման կանխարգելման, հրապարակայնության, քաղաքական կուսակցություններիգործունեությանը չխոչընդոտելու և նրանց անկախության ապահովման սկզբունքները։Նվիրատվությունները` հատկապես սահմանված չափից ավելիները, պետք է հրապարակվեն, իսկնվիրատվությունների սահմանված չափը շրջանցող ուղիները փակելու համար պետք է միջոցներձեռնարկել։ «Կուսակցությունների մասին» ՀՀ օրենքում նվիրատվության չափի որևէսահմանակակում չկա, բացի նրանից, որ այդ օրենքով սահմանված է, որ կուսակցությանստացած` օրենքով սահմանված նվազագույն աշխատավարձի հարյուրապատիկից ավելարժողությամբ նվիրատվության աղբյուրը նշվում է կուսակցության ֆինանսականհաշվետվությունում 437, որով ըստ էության ընդգծվում է նվիրատվության այն առավելագույն չափը,որից հետո սկսում է գործել հրապարակայնության ապահովման ավելի բարձր պահանջ։ Բացիայդ, Հայաստանի Հանրապետության Նախագահի թեկնածուի 438 , ինչպես նաև Ազգային ժողովիպատգամավորության թեկնածուի և կուսակցության 439 նախընտրական հիմնադրամներումֆիզիկական և իրավաբանական անձանց կողմից կատարվող մուծումների առավելագույն չափերըհնարավոր է շրջանցել, մասնավորապես այն պատճառով, որ «Կուսակցությունների մասին» ՀՀօրենքում ֆ իզիկական և իրավաբանական անձանց կողմից կուսակցությանը տրամադրվողնվիրատվությունների չափը սահմանափակված չէ 440։ ՀՀ օրենսդրությամբ իրացված ենûñ»Ýë¹ñ³Ï³Ý ³å³ÑáíÙ³Ý ËݹñáõÙ, »Ã» í»ñ³ÑëÏÙ³Ý Ù»Ë³ÝǽÙÝ»ñÁ Ý»ñ¹³ßÝ³Ï ÉÇÝ»Ý ûñ»ÝùÇ å³Ñ³ÝçÇÝ: ê³Ï³ÛÝ ·áñÍÇùÝÝáõÃÛáõÝÁ íϳۻó, áñ ³Û¹ ѳñóáõÙ ³éϳ»Ý ûñ»Ýë¹ñ³Ï³Ý áõ ϳéáõó³Ï³ñ·³ÛÇÝ Ã»ñ³óáõÙÝ»ñ: سëݳíáñ³å»ë,í»ñ³Ý³ÛÙ³Ý Ï³ñÇù áõÝÇ ÐÐ Àú 18-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 7-ñ¹ Ï»ïÁ, áñÁ å»ïù ¿ í»ñ³µ»ñÇ áã ÙdzÛÝ Ý³ËÁÝïñ³Ï³Ý ù³ñá½ãáõÃÛ³ÝÁ,³ÛÉ ÁݹѳÝñ³å»ë Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ ³ñ·»ÉíÇ ³ÝûñÇÝ³Ï³Ý ó³Ýϳó³Í ·áñÍáÕáõÃÛ³Ý Ï³ï³ñáõÙÁ:¦ (ï»ë`г۳ëï³ÝÇгÝñ³å»ïáõÃÛ³Ý ê³Ñٳݳ¹ñ³Ï³Ý ¹³ï³ñ³ÝÇ 2007Ã. ÑáõÝÇëÇ 10-Ç ê¸à -703 áñáßÙ³Ý 25-ñ¹ Ù³ë):435г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛáõÝÁ å³ñï³íáñ ¿ ³ÏïÇí ù³ÛÉ»ñ Ó»éݳñÏ»É ºíñáå³ÛÇ ËáñÑñ¹Ç ܳ˳ñ³ñÝ»ñÇ ÏáÙÇï»Ç2003Ã. ³åñÇÉÇ 8-ÇÝ ÁݹáõݳÍ` §ø³Õ³ù³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ÁÝïñ³Ï³Ý ·áñÍÁÝóóÝ»ñÇ ýÇݳÝë³íáñÙ³ÝÁÝóóùáõÙ ÏáéáõåódzÛÇ ¹»Ù ÙdzëÝ³Ï³Ý Ï³ÝáÝÝ»ñÇ Ù³ëÇݦ ѳÝÓݳñ³ñ³Ï³ÝÇ ¹ñáõÛÃÝ»ñÁ Ý»ñå»ï³Ï³Ý ûñ»Ýë¹ñáõÃÛ³ÝÙ»ç ѳٳϳñ·³ÛÇÝ Ó¨áí ³Ùñ³·ñ»Éáõ áõ »ñ³ß˳íáñ»Éáõ áõÕÕáõÃÛ³Ùµ (ï»ë` г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ýê³Ñٳݳ¹ñ³Ï³Ý ¹³ï³ñ³ÝÇ 2007Ã. ÑáõÝÇëÇ 10-Ç ê¸à -703 áñáßÙ³Ý 25-ñ¹ Ù³ë):436î»ë` §Îáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ 27-ñ¹ Ñá¹í³Í:437î»ë` §Îáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ 28-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 6-ñ¹ Ù³ë:438î»ë` §ÐÐ ÁÝïñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùǦ 79-ñ¹ Ñá¹í³Í:439î»ë` §ÐÐ ÁÝïñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùǦ 104-ñ¹ Ñá¹í³Í:440úñÇݳÏ` §ÐÐ ÁÝïñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùǦ 79-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ Ñ³Ù³Ó³ÛÝ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý Ü³Ë³·³ÑÇ Ã»ÏݳÍáõÇÝ ³é³ç³¹ñ³ÍÏáõë³ÏóáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó ݳËÁÝïñ³Ï³Ý ÑÇÙݳ¹ñ³Ù ϳï³ñ³Í ÙáõÍáõÙÝ»ñÇ ã³÷Á ãÇ Ï³ñáÕ ·»ñ³½³Ýó»É Ýí³½³·áõÛݳß˳ï³í³ñÓÇ 30.000-³å³ïÇÏÁ, Áݹ áñáõÙ` Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ ýǽÇÏ³Ï³Ý ³ÝÓ Ï³ñáÕ ¿ ûÏݳÍáõÇ Ý³ËÁÝïñ³Ï³ÝÑÇÙݳ¹ñ³Ù ϳï³ñ»É Ýí³½³·áõÛÝ ³ß˳ï³í³ñÓÇ ÙÇÝ㨠200-³å³ïÇÏÇ, ÇëÏ Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ Çñ³í³µ³Ý³Ï³Ý ³ÝÓ` ÙÇÝã¨500-³å³ïÇÏÇ ã³÷áí ϳٳíáñ ÙáõÍáõÙ, ë³Ï³ÛÝ §Îáõë³Ï³óáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»Ýùáí ÇÝãå»ë ýǽÇϳϳÝ, ³ÛÝå»ë ¿É`Çñ³í³µ³Ý³Ï³Ý ³ÝÓ³Ýó ÏáÕÙÇó Ïáõë³ÏóáõÃÛ³ÝÁ ϳï³ñíáÕ ÝíÇñ³ïíáõÃÛ³Ý ã³÷Ç áñ¨¿ ë³ÑٳݳϳÏáõÙ ãϳ, áõëïÇϳñáÕ ¿ ëï³óí»É ³ÛÝå»ë, áñ гÝñ³å»ïáõÃÛ³Ý Ü³Ë³·³ÑÇÝ ³é³ç³¹ñ³Í Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó ݳËÁÝïñ³Ï³ÝÑÇÙݳ¹ñ³Ù ϳï³ñ³Í ÙáõÍáõÙÇ` ûñ»Ýùáí ë³ÑÙ³Ýí³Í Ýí³½³·áõÛÝ ³ß˳ï³í³ñÓÇ 30.000-³å³ïÇÏÁ ã·»ñ³½³ÝóáÕ ³ÙµáÕç·áõÙ³ñÁ ϳ٠¹ñ³ ¿³Ï³Ý Ù³ëÁ ³é³ç³ó³Í ÉÇÝÇ Ù»Ï ýǽÇÏ³Ï³Ý Ï³Ù Ù»Ï Çñ³í³µ³Ý³Ï³Ý ³ÝÓÇ ÏáÕÙÇó гÝñ³å»ïáõÃÛ³Ýܳ˳·³ÑÇ Ã»ÏݳÍáõÇÝ ³é³ç³¹ñ³Í Ïáõë³ÏóáõÃÛ³ÝÁ` ÙÇÝ㨠ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ϳ٠¹ñ³ ÁÝóóùáõ٠ϳï³ñí³Í2008.doc157

Հանձնարարականով նախատեսված մի շարք այլ կարևոր դրույթներ։ Այսպես նախատեսվում է, որպետական կառավարման ներքո գտնվող իրավաբանական անձանց պետք է արգելվինվիրատվություն կատարելը 441 ։ Օտարերկրյա աղբյուրներից նվիրատվությունը պետք էսահմանափակվի կամ այլ կերպ կանոնակարգվի 442։ Քաղաքական կուսակցություններիֆինանսավորման կանոնները պետք է կիրառվեն ընտրություններում թեկնածուներիընտրարշավների ֆինանսավորման, ինչպես նաև ընտրված անձանց քաղաքական գործունեությանֆինանսավորման նկատմամբ։ Չնայած Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբքաղաքական կուսակցությունների նվիրատվությանը և ընտրությունների ընթացքումնախընտրական հիմնադրամների գոյացմանը ներկայացվող պահանջների որոշակինմանությանը, այնուամենայնիվ կուսակցություններին նվիրատվությունների կատարման և դրանցնկատմամբ վերահսկողության մեխանիզմները մնում են թերի նախընտրական հիմնադրամներիգոյացման և դրանց նկատմամբ վերահսկողության մեխանիզմների համեմատ։ Պետությունը պետքէ սահմանափակի քաղաքական կուսակցությունների կողմից ընտրարշավների ֆինանսավորումը,պահանջի, որ հաշվառվի ընտրարշավների ընթացքում յուրաքանչյուր քաղաքականկուսակցության, թեկնածուների ցուցակի և թեկնածուի նկատմամբ ուղղակիորեն կամանուղղակիորեն կատարված բոլոր ծախսերը 443 ։ Քաղաքական կուսակցությունները պետք էհաշվետվություններ ներկայացնեն, որոնք պետք է տարին առնվազն մեկ անգամհարապարակվեն 444։ Պետությունը պետք է ապահովի նաև քաղաքական կուսակցությունների ևընտրարշավների ֆինանսավորման վերահսկողությունը, այդ նպատակով աջակցիմասնագիտացված իրավապահ կամ այլ մարմնին 445 ։478. Թեև պետական տեղական ինքնակառավարման մարմինները չեն կարող նվիրատվություններկատարել կուսակցություններին 446 և պարտավորեն կուսակցություններին հավասարպայմաններով տրամադրել իրենց պատկանող շինությունները, կապի միջոցները, որոնցիցօգտվելու առաջնահերթ իրավունք ունեն միայն Ազգային ժողովի ընտրություններումհամամասնական ընտրակարգի համար նախատեսված մանդատների բաշխմանը մասնակցածկուսակցությունները, ինչպես նաև միջոցառումներ անցկացնելու նպատակով կուսակցություններիհամար ապահովել հավասար պայմաններ 447, սակայն միջազգային փորձի վերլուծությունը ցույց էտալիս կուսակցությունների ֆինանսավորման` օրենսդրությամբ նախատեսվածսահմանափակումները շրջանցելու մասնավորապես հետևյալ ուղիները, որոնց վերացման համարպետությունը պետք է կոնկրետ օրենսդրական և այլ միջոցներ ձեռնարկի. պետական և տեղականինքնակառավարման մարմինների կողմից` արտոնյալ կամ գրեթե անվճար հիմունքներով որոշկուսակցությունների գրասենյակների համար տարածքներ տրամադրելը 448, իշխանություններինմոտ կանգնած առևտրային կամ հասարակական կազմակերպությունների վարկավորումը( ֆինանսավորումը), հետագայում այդ վարկերի ամբողջ գումարը կամ դրա մի մասըÝíÇñ³ïíáõÃÛ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ, áõëïÇ ïíÛ³É ¹»åùáõÙ §ëïí»ñ³ÛÇÝ Ó¨áí¦ Ï·»ñ³½³ÝóíÇ Ý³ËÁÝïñ³Ï³Ý ÑÇÙݳ¹ñ³Ùϳï³ñíáÕ ÙáõÍáõÙÝ»ñÇ ë³Ñٳݳã³÷»ñÁ ¨ ϳñáÕ ¿ ³é³ç³Ý³É ݳ¨ ߳ѻñÇ µ³ËáõÙ:441î»ë` §Îáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ 25-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 2-ñ¹ Ï»ïÇ 2-Çó 5-ñ¹»Ýóϻï»ñ, ÇÝãå»ë ݳ¨ ÐÐ ÁÝïñ³Ï³Ýûñ»Ýë·ñùÇ 25-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 2-ñ¹ Ï»ïÇ 1-ÇÝ, 2-ñ¹, 5-ñ¹ ¨ 8-ñ¹»Ýóϻï»ñ:442î»ë` §Îáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ 25-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 2-ñ¹ Ï»ïÇ 7-ñ¹ ¨ 8-ñ¹»Ýóϻï»ñ, ÇÝãå»ë ݳ¨ ÐÐÁÝïñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùÇ 25-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 2-ñ¹ Ï»ïÇ 3-ñ¹, 6-ñ¹ ¨ 7-ñ¹»Ýóϻï»ñ:443î»ë` ÐÐ ÁÝïñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùÇ 79-ñ¹ ¨ 112-ñ¹ Ñá¹í³ÍÝ»ñ:444î»ë` §Îáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ 28-ñ¹ Ñá¹í³Í:445î»ë` ÐÐ ÁÝïñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùÇ 26-ñ¹ Ñá¹í³Í: Îáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ýÇݳÝë³Ï³Ý ѳßí»ïíáõÃÛáõÝÝ»ñÇ í»ñ³ÑëÏáÕáõÃÛáõÝÝÇñ³Ï³Ý³óíáõÙ ¿ Çñ³í³µ³Ý³Ï³Ý ³ÝÓ³Ýó ѳٳñ ë³ÑÙ³Ýí³Í ϳñ·áí:446ÜíÇñ³ïíáõÃÛáõÝÝ ³ñ·»ÉíáõÙ ¿ ݳ¨ å»ï³Ï³Ý ¨ ï»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ ÑÇÙݳñÏÝ»ñÇó áõϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇó, ÇÝãå»ë ݳ¨ å»ï³Ï³Ý ¨ ï»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ Ù³ëݳÏóáõÃÛ³ÙµÑÇÙݳ¹ñí³Í ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇó, å»ï³Ï³Ý ϳé³í³ñã³Ï³Ý ÑÇÙݳñÏÝ»ñÇó ¨ å»ï³Ï³Ý áã ³é¨ïñ³ÛÇÝϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇó (ï»ë` §Îáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ 25-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 2-ñ¹ Ù³ë):447î»ë` §Îáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ 26-ñ¹ Ñá¹í³Í:448ø³Õ³ù³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ ûñ»ÝùÁ å³Ñ³ÝçáõÙ ¿, áñ å»ï³Ï³Ý ¨ ï»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³ÝÙ³ñÙÇÝÝ»ñÁ ù³Õ³ù³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ Ñ³í³ë³ñáõÃÛ³Ý ÑÇÙáõÝùÝ»ñáí ·ñ³ë»Ý۳ϳÛÇÝ ï³ñ³Íù ¨ ѳÕáñ¹³ÏóÙ³ÝÙÇçáóÝ»ñ ïñ³Ù³¹ñ»Ý: гÝñ³å»ï³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ áõÝÇ µ³½Ù³ÃÇí ·ñ³ë»ÝÛ³ÏÝ»ñ, áñ ï»Õ³Ï³Ûí³Í»Ý ѳٳÛÝù³ÛÇÝßÇÝáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ: ø³ñá½³ñß³íÇ ÁÝóóùáõÙ ³Ûë ·ñ³ë»ÝÛ³ÏÝ»ñÁ í»ñ³÷áËí»É ¿ÇÝ Ý³ËÁÝïñ³Ï³Ý ßï³µ»ñÇ: ê³Ð³Ýñ³å»ï³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛ³ÝÁ (ÇÝãå»ë ݳ»õ ³ÛÉ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, áñáÝù ÝÙ³Ý ·ñ³ë»ÝÛ³ÏÝ»ñ áõÝ»ÇÝ, û¨ ³í»ÉÇå³Ï³ë ã³÷áí) ïí»ó de facto ù³ñá½³ñß³í³ÛÇÝ ³é³í»ÉáõÃÛáõÝ ³ÛÉ Ã»ÏݳÍáõÝ»ñÇ Ñ³Ý¹»å, áñáÝóÇó áÙ³Ýù å»ïù ¿ ·ïÝ»Çݨ í׳ñ»ÇÝ Ý³ËÁÝïñ³Ï³Ý ßï³µ»ñÇ ·ñ³ë»ÝÛ³ÏÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ (ï»ë` г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý Ü³Ë³·³ÑÇÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñ, 19 ÷»ïñí³ñÇ, 2008Ã. º²ÐÎ/ÄÐØÆ, ÀÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹Çïáñ¹³Ï³Ý ³é³ù»ÉáõÃÛ³Ý í»ñçÝ³Ï³Ý ½»ÏáõÛó`http://www.osce.org/documents/odihr/2008/05/31397_hy.pdf):2008.doc158

կուսակցություններին նվիրատվոթյան տեսքով կամ ֆինանսավորման այլ ձևերով փոխանցելը,խորհրդատվական և այլ ծառայությունների դիմաց օտարերկրյա առևտրային, հասարակական ևայլ կազմակերպությունների կողմից կուսակցությունների ղեկավար մարմիններինարկայացուցիչների վարձատրությունը, սոցիալական և այլ ծրագրերի իրականացման համարկուսակցության անդամներին դրամաշնորհներ տրամադրելը, կուսակցությունների ստեղծածլրատվական միջոցները ֆինանսավորելը, հանրամատչելի ծրագրերի իրականացման միջոցովկուսակցությանն անհատույց նյութական օժանդակություն տրամադրելը։ Բացի այդ,կուսակցությունների կողմից հրապարակային հաշվետվությունների ներկայացումը լիովին չիապահովում օրենսդրությամբ սահմանաված արգելանքների պահպանումը, քանի որկուսակցությունները կարողեն հրապարակել իրականությունից հեռու հաշվետվություններ։479. Այսպիսով, ընտրությունների կազմակերպման և կուսակցությունների ֆինանսավորմանգործընթացներում առկա քաղաքական կոռուպցիայի ռիսկերի կրճատման նպատակովանհրաժեշտ է.• Բացառել քաղաքական գործընթացներում ընտրական հանձնաժողովների անդամներիներգրավումը. բոլոր մակարդակների ընտրական հանձնաժողովների անդամներին պետականծառայողների կազմից նշանակելու և ընտրություններին նախորդող վերջին մեկ տարվաընթացքում քաղաքական գործընթացներին նրանց ակտիվ մասնակցությունը բացառելումիջոցով։• Բարելավել ընտրական հանձնաժողովներին ուղղված դիմումների և բողոքների քննարկմանգործընթացը. ընտրական հանձնաժողովներում դիմումների և բողոքների քննարկման կարգիհստակեցման, այդ դիմումները և բողոքները «Վարչարարության հիմունքների և վարչականվարույթի մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված կարգով քննարկելու, ընտրական հանձնաժողովներիպատասխանատվությունը բարձրացնելու, անհրաժեշտության դեպքում՝հանձնաժողովների որոշումները դատական կարգով վիճարկելու ընթացակարգերըհստակեցնելու, իսկ ընտրությունների արդյունքներով պայմանավորված գործընթացներում`նաև անձանց սահմանադրական իրավունքների դատական արդյունավետ պաշտպանությունըերաշխավորելու միջոցով.• Ընդլայնել ընտրական գործընթացների վերահսկողությանը քաղաքացիականհասարակության մասնակցությունը` ընտրական գործընթացների վերահսկողությանգործընթացում դիտոդական առաքելությունների և ԶԼՄ-ների անաչառությունն ապահովելու,նախընտրական հիմնադրամներում մուծումներ կատարելու և նախընտրական քարոզչությունիրականացնելու գործընթացներում դիտորդական առաքելություն իրականացնողհասարակական կազմակերպությունների անարգել գործունեությունը երաշխավորողընթացակարգեր ներդնելու միջոցով։• Շարունակաբար կատարելագործել ընտրացուցակների վարման գործընթացը. բնակչությանպետական ռեգիստրի կազմման որակը բարձրացնելու և տեղական ռեգիստրների ներդրմանաշխատանքները շարունակելու, ընտրացուցակները պարբերաբար թարմացնելու, այդ թվումընտրելու իրավունք չունեցող, ընտրացուցակներում գրանցված անձանց հանելու և ընտրելուիրավունք ունեցող, բայց այս կամ այն պատճառով չգրանցված ընտրողների տվյալներըլրացնելու և հրապարակելու միջոցով.• Հստակ տարանջատել պաշտոնատար անձանց քաղաքական ընթացիկ գործունեությունընախընտրական քարոզչությունից. նախընտրական քարոզչության նպատակով պետական ևտեղական ինքնակառավարման մարմիններին պատկանող գույքը նրանց կողմից անհատույցկամ արտոնյալ պայմաններով օգտագործելը բացառությամբ հատուկ դեպքերի, արգելելու ևայդ գույքի օգտագործումը բոլոր թեկնածուների համար հավասար հիմունքներով 449նախատեսելու, բացառությամբ հատուկ այդ նպատակի համար հատկացված տեղերի,քարոզչական նյութերի ցուցադրումը հանրային սեփականություն հանդիսացող վայրերում449î»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ ë»÷³Ï³ÝáõÃÛáõÝ Ñ³Ý¹Çë³óáÕ ¹³ÑÉÇ×Ý»ñÝ áõ ³ÛÉ ï³ñ³ÍùÝ»ñÁ, áñ ϳñáÕ»Ýͳé³Û»É áñå»ë ù³ñá½³ñß³íÇ ³ÝóϳóÙ³Ý í³Ûñ»ñ, å»ïù ¿ Ù³ïã»ÉÇ ÉÇÝ»Ý ÝáõÛÝ ÑÇÙáõÝùÝ»ñáí, ÇÝã å»ï³Ï³Ýë»÷³Ï³ÝáõÃÛáõÝ Ñ³Ý¹Çë³óáÕÝ»ñÁª ÀÝïñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùÇ Ñá¹í³Í 18(1): (ï»ë` г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý Ü³Ë³·³ÑÇÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñ, 19 ÷»ïñí³ñÇ, 2008Ã. º²ÐÎ/ÄÐØÆ, ÀÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹Çïáñ¹³Ï³Ý ³é³ù»ÉáõÃÛ³Ý í»ñçÝ³Ï³Ý ½»ÏáõÛó`http://www.osce.org/documents/odihr/2008/05/31397_hy.pdf):2008.doc159

արգելելու, նախընտրական քարոզչության ժամանակահատվածում քաղաքական ևհայեցողական պաշտոններ զբաղեցնող անձանց աշխատանքային պարտականություններիկատարումից ազատելու կարգը սահմանելու 450 միջոցով.• Խստացնել ընտրակաշառք երևույթի դեմ պայքարը. ընտրողների իրավագիտակցությանբարձրացմանն ուղղված հանրամատչելի ուսուցողական ծրագրերի կազմակերպամանն ուանցակցմանն աջակցելու, քաղաքական գործունեության և բարեգործության միատեղումըբացառելու, այդ թվում նախընտրական քարոզչության հետ միաժամանակ բարեգործությունիրականացնելը արգելելու և դրա համար վարչական պատասխանատվություն նախատեսելու,կուսակցությունների կողմից նախընտրական քարոզչության ժամանակահատվածում, ևդրանից դուրս, որևէ ձևով ընտրողներին ֆինանսական և/կամ նյութական օժանդակությունցուցաբերելը բացառելու և կուսակցություններին քաղաքացիներին անհատույց կամ արտոնյալպայմաններով դրամ, սննդամթերք, արժեթղթեր, ապրանքներ կամ ծառայություններ տալը,մատուցելը, խոստանալը արգելելու, ընտրակաշառք բաժանողներին և վերցնողներինհայտնաբերելու և պատասխանատվությանենթարկելու միջոցով• Հստակեցնել նախընտրական հիմնադրամների միջոցով ոչ դրամական միջոցներիօգտագործման կարգը 451 . նախընտրական հիմնադրամներում ոչ դրամական միջոցներիներգրավման և տնօրինման կարգը սահմանելու միջոցով։• Բարձրացնել կուսակցությունների ֆինանսավորման թափանցիկությունը և ֆինանսականգործունեության վերահսկողությունը. կուսակցությունների ֆինանսավորման մեխանիզմներըՀՀ ընտրական օրենսգրքով` նախընտրական հիմնադրամների ձևավորման համարսահմանված մեխանիզմներին համապատասխաեցնելու, այդ թվում «Կուսակցություններիմասին» ՀՀ օրենքում քաղաքացիություն չունեցող անձանց, ինչպես նաև ՀայաստանիՀանրապետությունի կամ համայնքների 452 բաժնեմասով տնտեսականկազմակերպությունների կողմից կուսակցություններին նվիրատվությունների կատարումըբացառելու, յուրաքանչյուր համապետական ընտրություններից հետո` օրենքով սահմանվածժամկետում պետության կողմից ֆինանսավորվող կուսակցություների 453ֆինանսատնտեսական գործունեության ստուգման պարտադիր աուդիտի, ինչպես նաևկուսակցության համագումարի կամ մշտապես գործող մարմնի որոշմամբ` բոլորկուսակցությունների կամավոր աուդիտի անցկացման մասին դրույթներ ՀՀ օրենսդրությամբամրագրելու, կուսակցությունների ֆինանսատնտեսական գործունեության աուդիտիչափորոշիչները սահմանելու, պարտադիր աուդիտի անցկացման համար անհրաժեշտգումարները պետության կողմից կուսակցությանը տրամադրվող ֆինանսական աջակցությանծավալներում ներառելու միջոցով։450ÀÝïñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ÇñùÁ å»ïù ¿ ³í»ÉÇ Ñëï³Ï ë³ÑÙ³ÝÇ, û ³ñ¹Ûáù §ù³Õ³ù³Ï³Ý ѳۻóáÕ³Ï³Ý å³ßïáÝÝ»ñ¦½µ³ó»ÕÝáÕ ³ÝÓÇÝù å»ïù ¿ ݳËÁÝïñ³Ï³Ý ù³ñá½³ñß³íÇ ßñç³ÝáõÙ å³ßïáݳå»ë ³ñÓ³Ïáõñ¹ í»ñóÝ»Ý: ºÃ» ³Û¹ ³ÝÓ³ÝóÃáõÛɳïñíáõÙ ¿ ß³ñáõÝ³Ï»É å³ßïáݳí³ñáõÃÛáõÝÁ áñå»ë ûÏݳÍáõ ·ñ³ÝóáõÙÇó Ñ»ïá, ³å³ å»ïù ¿ Ùß³Ïí»Ý ûñ»Ýùáíë³ÑÙ³Ýí³Í áõÕ»óáõÛóÝ»ñ, áñáÝù Ñëï³Ï Ïë³ÑٳݻÝ, û ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý áñ ï»ë³ÏÝ ¿ áñ³ÏíáõÙ áñå»ë §ù³ñá½ãáõÃÛáõÝå³ßïáÝ³Ï³Ý å³ñï³Ï³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÝ Çñ³Ï³Ý³óÝ»ÉÇë¦ ¨ §ÁÝïñ³Ï³Ý ³é³í»ÉáõÃÛáõÝ ëï³Ý³Éáõ Ýå³ï³Ïáí å³ßïáÝÇã³ñ³ß³ÑáõÙ¦ (ï»ë` г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý Ü³Ë³·³ÑÇ ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñ, 19 ÷»ïñí³ñÇ, 2008Ã. º²ÐÎ/ÄÐØÆ,ÀÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹Çïáñ¹³Ï³Ý ³é³ù»ÉáõÃÛ³Ý í»ñçÝ³Ï³Ý ½»ÏáõÛó`http://www.osce.org/documents/odihr/2008/05/31397_hy.pdf):451úñ»Ýë·ÇñùÁ å»ïù ¿ ë³ÑÙ³ÝÇ §ÝÛáõÃ³Ï³Ý ³åñ³ÝùÝ»ñǦ ÝíÇñ³ïíáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: »ÏݳÍáõÝ»ñÁ å»ïù ¿ §ÝÛáõóϳݦÝíÇñ³ïíáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ý»ñ³é»Ý ù³ñá½ã³Ï³Ý ͳËë»ñÇ Ñ³ßí»ïíáõÃÛ³Ý Ù»çª Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý ¹ñ³Ýó Çñ³Ï³Ý ßáõϳ۳ϳݳñÅ»ùÇ: ÀÝïñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ÇñùÁ å»ïù ¿ Ù³Ýñ³Ù³ëÝÇ, û ͳËë»ñÇ áñ ï»ë³ÏÝ»ñÁ å»ïù ¿ Ý»ñ³éí»Ý ûÏݳÍáõÝ»ñÇù³ñá½ã³Ï³Ý ѳßí»ïíáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ: »ÏݳÍáõÝ»ñÁ å»ïù ¿ ÎÀÐ-ÇÝ ï»Õ»Ï³óÝ»Ý ·áí³½¹³ÛÇÝ í³Ñ³Ý³ÏÝ»ñÇ íñ³ áõÝ»ó³Íù³ñá½ã³Ï³Ý å³ëï³éÝ»ñÇ ù³Ý³ÏÇ, ¹ñ³Ýó ·ïÝÙ³Ý í³Ûñ»ñÇ, ³ñÅ»ùÇ, ÇÝãå»ë ݳ»õ Éñ³ïí³ÙÇçáóÝ»ñáõÙ ïñíáÕ í׳ñáíÇ·áí³½¹Ý»ñÇ ù³Ý³ÏÇ Ù³ëÇÝ (ï»ë` г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý Ü³Ë³·³ÑÇ ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñ, 19 ÷»ïñí³ñÇ, 2008Ã.º²ÐÎ/ÄÐØÆ, ÀÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹Çïáñ¹³Ï³Ý ³é³ù»ÉáõÃÛ³Ý í»ñçÝ³Ï³Ý ½»ÏáõÛó`http://www.osce.org/documents/odihr/2008/05/31397_hy.pdf):452î»ë` ÐÐ ÁÝïñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùÇ 25-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 2-ñ¹ Ù³ëÇ 4-ñ¹ ¨ 5-ñ¹ Ï»ï»ñ:453ä»ï³Ï³Ý µÛáõç»Çó ÙÇçáóÝ»ñ ѳïϳóíáõÙ»Ý ³ÛÝ Ïáõë³ÏóáõÃÛ³ÝÁ (Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹³ßÇÝùÇÝ), áñÇ ÁÝïñ³Ï³Ýóáõó³ÏÝ ²½·³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ í»ñçÇÝ ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Å³Ù³Ý³Ï ëï³ó»É ¿ ùí»³ñÏáõÃÛ³ÝÁ Ù³ëݳÏó³Í µáÉáñÏáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÁÝïñ³Ï³Ý óáõó³ÏÝ»ñÇ û·ïÇÝ ÏáÕÙ ïñí³Í Ó³ÛÝ»ñÇ ÁݹѳÝáõñ ÃíÇ ¨ ³Ý×ßïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÃíÇ ·áõÙ³ñdzéÝí³½Ý 3 ïáÏáëÁ: ä»ï³Ï³Ý µÛáõç»Çó Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ (Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹³ßÇÝùÝ»ñÇÝ) ѳïϳóíáÕ ÙÇçáóÝ»ñÁÏáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ (Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹³ßÇÝùÝ»ñÇ) ÙÇç¨ µ³ßËíáõÙ»Ý ²½·³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ í»ñçÇÝ ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙѳٳٳëÝ³Ï³Ý ÁÝïñ³Ï³ñ·áí Ýñ³Ýó ëï³ó³Í Ó³ÛÝ»ñÇÝ Ñ³Ù³Ù³ëÝáñ»Ý (ï»ë` §Îáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÇ27-ñ¹ Ñá¹í³Í):2008.doc160

4.14 Տեղական ինքնակառավարում480. Ֆրիդոմ Հաուզ կազմակերպության 2006թ. հրապարակած «Ազգերն անցումային շրջանում»զեկույցը յոթ հիմնական ոլորտների թվում գնահատում է թե’ կոռուպցիայի մակարդակը, թե’տեղական ժողովրդավարական կառավարումը անցումային տնտեսությամբ 29 երկրներիհամար 454 ։ Զեկույցում մասնավորապես դիտարկված են իշխանությունների ապակենտրոնացմանմակարդակը, տեղական ինքնակառավարման մարմինների (ՏԻՄ) լիազորությունները,ընտրությունը և կարողությունները, տեղական իշխանությունների գործունեությանթափանցիկությունը և հաշվետվողականությունը։ ՀՀ պետական կառավարման համակարգը 2005-2006թթ. շարունակաբար գնահատվել է 5.00 միավոր, իսկ տեղական ինքնակառավարմանհամակարգը` 5.50 միավոր 455 ։ Հետևաբար, ՀՀ տեղական ինքնակառավարման համակարգը դեռևսհեռու է անցումային ավտորիտարից ժողովրդավարական հիբրիդային կամ խառը, կառավարմանհամակարգից, որի շեմը 4.00 միավորն է։481. ՏԶԿ/ԹԻ 2006թ. իրականացրած «Կոռուպցիայի ընկալումը Հայաստանում» հարցումը 456բացահայտել է, որ կոռուպցիայի ընկալումը ներառել է նոր ոլորտներ և ծառայություններ, որոնքմտնում են ՏԻՄ-երի անմիջական լիազորությունների և պարտականությունների մեջ,մասնավորապես` քաղաքացիական կացության ակտերի գրանցման գործակալությունը,սոցիալական աջակցության ծառայությունները, համատիրությունները, գերեզմանատներիգործունեությունը և այլն։ Հարցվողները նշել են կոռուպցիայի այնպիսի դրսևորումներ, որոնքառնչվում են ՏԻՄ-երի գործառույթներին. ոչ պաշտոնական վճարումներ առավել հաճախկատարվում են նաև համայնքային պատվերներ (գնումներ) ձեռք բերելու, գործարարությանթույլտվություններ ստանալու, հարկային պարտավորությունները կատարելու,հողհատկացումների, գույքային սակարկությունների ժամանակ։ Ընդհանուր առմամբ,հարցվողների 66.1 %-ը Երևանի քաղաքապետարանը համարում է կոռումպացված, 84.2 %-ը` ՏԻՄերըև 45.7 %-ը` համայնքային ծառայությունները։482. ՀՀ Մարդու իրավունքների պաշտպանի (ՄԻՊ) տարեկան զեկույցները նույնպես բացահայտում ենտարածքային կառավարման և տեղական ինքնակառավարման համակարգերում առկակոռուպցիոն հիմնական ռիսկերը։ Այսպես, մարզպետարանների, քաղաքապետարանների ևգյուղապետարանների դեմ ՄԻՊ-ին ուղղված բողոքների թվում զգալի են աղետի գոտուբնակիչներից ստացվածները և հիմնականում վերաբերել են բնակարանային, հողհատկացման,հողօգտագործման հետ կապված խնդիրներին՝ պետական ֆինանսավորման կամ այլ միջոցներովաղետի գոտում կառուցվող բնակարանների անարդարացի բաշխմանը, աղետի գոտուվերականգնողական ծրագրերով ընտանիքի անդամների թվի ավելացումն անտեսելուն, անօթևանմնացածներին հաշվառման ցուցակներում չընդգրկելուն և նման այլ խնդիրներին, ինչպես նաևաշխատանքային իրավունքների և սոցիալական աջակցության ոլորտում թույլ տրվածխախտումներին 457։483. ՏԻՄ ոլորտում արմատական բարեփոխումների իրավական հիմք ստեղծվեց 2005թ. նոյեմբերի 27-ին ՀՀ Սահմանադրության փոփոխությունների ընդունմամբ, որտեղ տեղականինքնակառավարմանը վերաբերող դրույթներն ամփոփվել են առանձին` 7-րդ գլխում և ավելի մեծհնարավորություններ են ստեղծվել` կանոնակարգելու ՏԻՄ-երի գործունեության շրջանակները ևզարգացնելու նրանց կառավարման արդյունավետությունը և կարողությունները։Մասնավորապես, սահմանադրական փոփոխություններով ՏԻՄ-երի ընտրության ժամկետըհասցվել է չորս տարվա, Երևանին տրվել է համայնքի կարգավիճակ, համայնքի վարչականսահմաններում գտնվող հողը, բացառությամբ պետական կարիքների համար անհրաժեշտ ևֆիզիկական ու իրավաբանական անձանց պատկանող հողերի, կարող է ճանաչվել որպեսհամայնքի սեփականություն, համայնքները ստացել են իրավասություն` սահմանելու տեղականհարկեր և տուրքեր օրենքով նախատեսված սահմաններում, համայնքի անդամները կարող են454http://www.freedomhouse.org/template.cfm455Àëï Ù»Ãá¹³µ³ÝáõÃÛ³Ý, ïíÛ³É µÝ³·³í³éáõÙ ÅáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÁ ã³÷íáõÙ ¿ 1-7 ë³Ý¹Õ³Ïáí, Áݹ áñáõÙë³Ý¹Õ³ÏÇ ù³ÛÉÁ 0.25 ¿:456http://www.transparency.am.457ÐРسñ¹áõ Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ å³ßïå³ÝÇ 2007Ã. ï³ñ»Ï³Ý ½»ÏáõÛó 2007Ã., http://www.ombuds.am2008.doc161

ուղղակիորեն մասնակցել համայնքի գործերի կառավարմանը` համայնքային նշանակությանհարցերը տեղական հանրաքվեով լուծելու միջոցով, համայնքներն իրավունք են ստացել դիմելուՀՀ Սահմանադրական դատարան և այլն։484. ՀՀ կառավարության 2008-2012թթ. ծրագիրը արդյունավետ տեղական ինքնակառավարմանհամակարգի ձևավորումը ընդունել է կառավարության գործունեության գերակայություններիցմեկը։ Կառավարության գործունեության գերակայություն է ճանաչվել նաև տարածքայինհամաչափ զարգացումը, ինչը ենթադրում է` Երևան քաղաքի բեռնաթափում, տարածքայինկառավարման համակարգի փոփոխություն` ուղղված տեղական ինքնակառավարմանմակարդակի և տարածքային կառավարման մարմինների պատասխանատվության բարձրացմանըև համայնքների բյուջեների աճին ու հանրային ծառայությունների մատչելիությանը 458։ Չնայածկոռուպցիան տեղական ինքնակառավարման ոլորտում կրում է համակարգային բնույթ 459, այդխնդիրը կոռուպցիայի դեմ պայքարի պետական քաղաքականության մեջ նախկինում չիդիտարկվել որպես առանձին ուղղություն 460 ։ 2004-2005թթ. Հայաստանի Հանրապետությունըստանձնել է մի շարք միջազգային պարտավորություններ, որոնք անմիջականորեն կամանուղղակիորեն անդրադառնում են տեղական ինքնակառավարման ոլորտում կոռուպցիայի դեմպայքարի խնդիրներին։ Տեղական ինքնակառավարման ոլորտում հակակոռուպցիոնքաղաքականության հիմնական ուղղություններն են` ՏԻՄ-երի լիազորությունները և դրանցիրականացումը, համայնքի ֆինանսների կառավարումը, համայնքային ծառայություններիմատուցումը, համայնքային ծառայողների կարողությունները։485. ՏԻՄ-երի լիազորությունների և դրանց իրականացման ընթացիկ իրավիճակը պաշտոնապեսգնահատված է Աղքատության հաղթահարման ռազմավարական ծրագրում (ԱՀՌԾ) 461։Մասնավորապես, ԱՀՌԾ-ն արձանագրել է, որ ՀՀ համայնքների մեծ մասը (հատկապես փոքրքաղաքային և գյուղական համայնքները), օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ տարբեր պատճառներով, չենկարողանում ամբողջությամբ իրականացնել իրենց վերապահված լիազորությունները, որիհետևանքով ՏԻՄ-երի պարտադիր և պետության կողմից պատվիրակված լիազորությունների մեծմասը թերակատարվում է կամ չի կատարվում ընդհանրապես։ Արդյունքում, այդ համայնքներիբնակչության կոմունալ-կենցաղային, կրթական, մշակութային, մարզական, առողջապահական,սոցիալական և այլ կենսական կարևոր խնդիրները տարիներ շարունակ մնում են չլուծված։Այսպիսով, տեղական ինքնակառավարման օրենսդրորեն սահմանված իրավունքները հաշվի չենառնում համայնքների` այդ իրավունքների կիրառման հնարավորությունները ևկարողությունները։ Թեև ՏԻՄ-երին օրենքով տրված լիազորությունները 2003-2007թթ. ընթացքումորոշակիորեն փոփոխվել և լրացվել են, սակայն արմատական փոփոխություններ այս առումով չենկատարվել։486. ՀՀ տեղական ինքնակառավարման համակարգի հետագա զարգացումն ուղղակիորեն կապված էապակենտրոնացման և ժողովրդավարացման ընդհանուր գործընթացների խորացման հետ։Այդուհանդերձ, տեղական ինքնակառավարման ոլորտում բարեփոխումները Հայաստանումկատարվում են համակարգային և համալիր մոտեցումների բացակայության պայմաններում, ինչըվտանգում է այս ոլորտում կոռուպցիայի դեմ պայքարի արդյունավետությունը։ Ուստի տեղականինքնակառավարման համակարգում արդյունավետ հակակոռուպցիոն պայքարն, առաջին հերթին,ենթադրում է տեղական ինքնակառավարման ոլորտում համակարգված, արդյունավետքաղաքականությունը սահմանող ռազմավարություն 462 ։ Նման ռազմավարության առանցքայինուղղություններից է երկրի վարչատարածքային օպտիմալ բաժանումը, ինչը ապակենտրոնացմանքաղաքականության ելակետն է։ ՀՀ վարչատարածքային բաժանման գործող համակարգը չինպաստում ապակենտրոնացման հետագա ծավալմանը և խոչընդոտում է տեղականինքնակառավարման համակարգի զարգացմանը։458ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 28 ³åñÇÉÇ 2008Ã. Ñ. 380 - ² §Ð³Û³ëï³ÝÇ Ñ³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý Ï³é³í³ñáõÃÛ³Ý Íñ³·ñÇ Ù³ëÇݦáñáßáõÙ459http://www.transparency.am460ÐРѳϳÏáéáõåóÇáÝ é³½Ù³í³ñáõÃÛáõÝÁ ¨ ¹ñ³ Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñÇ 2003-2007ÃÃ. Íñ³·ñáõÙ ï»Õ³Ï³ÝÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý áÉáñïÝ ÁݹѳÝñ³å»ë ãÇ ¹Çï³ñÏí»É:461²Õù³ïáõÃÛ³Ý Ñ³ÕóѳñÙ³Ý é³½Ù³í³ñ³Ï³Ý Íñ³·ÇñÁ ѳëï³ïí»É ¿ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2003Ã. û·áëïáëÇ 8-Ç Ñ. 994-Üáñáßٳٵ462î»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý µ³ñ»÷áËáõÙÝ»ñÁ г۳ëï³ÝáõÙ. ø³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ï³ñµ»ñ³ÏÝ»ñ ¨ áõÕÇÝ»ñ, ¸.ÂáõÙ³ÝÛ³ÝÇ ËÙµ³·ñáõÃÛ³Ùµ, ºñ¨³Ý, 20042008.doc162

487. ՀՀ վարչատարածքային բաժանման բարեփոխումները, մասնավորապես, պետք է ուղղվենտեղական ինքնակառավարման արդյունավետության և բնակչությանը մատուցվող համայնքայինծառայությունների որակի և մատչելիության բարձրացմանը։ Հրատապ է համայնքներիխոշորացման խնդիրը, քանի որ ՀՀ մեծ թվով փոքր համայնքներ չունեն համապատասխանտնտեսական, ֆինանսական, մարդկային ռեսուրսներ, պայմաններ և կարողություններ`արդյունավետ տեղական ինքնակառավարում իրականացնելու և բնակչությանը որակյալհամայնքային ծառայություններ մատուցելու համար։ Վարչատարածքային բաժանմանօպտիմալացման հաջորդ խնդիրը միջհամայնքային միավորումների ձևավորումն է, որիառաջնահերթ խնդիրներից է` տնտեսական, ֆինանսական և մարդկային քիչ ռեսուրսներ և թույլկարողություններ ունեցող համայնքներին պարտադիր և պետության կողմից պատվիրակվածլիազորությունների իրականացման հարցում աջակցելը` նպաստելով փոքր համայնքներիբնակչության կենսական նշանակություն ունեցող խնդիրների լուծմանը, համայնքների միջևբևեռվածության աստիճանի նվազեցմանը, միջոցների փոշիացման ու կոռուպցիայիկանխարգելմանը։488. Հայաստանում լիազորությունների ապակենտրոնացման մակարդակը դեռևս պատշաճ չէ 463, ևհասունացել է բնակչությանը հանրային ծառայությունների մատուցման լիազորություններիիրականացման կենտրոնացման և ապակենտրոնացման միջև նոր, առավել արդյունավետհարաբերակցության սահմանման խնդիրը։ Ընդ որում, պետության կողմից համայնքինլիազորությունների փոխանցման ծավալը կախված է պետական (այդ թվում` տարածքային)կառավարման և տեղական ինքնակառավարման մարմինների միջև գործառույթներիտարանջատման ու հստակության մակարդակից, փոխանցվող լիազորությունների իրականացմանակնկալվող արդյունավետությունից, ՏԻՄ-երի առկա կարողություններից և նոր գործառույթներստանձնելու նրանց պատրաստակամությունից ու պատրաստվածությունից։ Հայաստանումպետական կառավարման և տեղական ինքնակառավարման միջև հանրային ծառայություններիմատուցման շրջանակներում լիազորությունների բաշխումն ըստ բնագավառների մոտավորապեսհամարժեք է հետխորհրդային որոշ երկրներում (Վրաստան, Մոլդովա, Ռուսաստան)լիազորությունների ապակենտրոնացման մակարդակին։ Այդուհանդերձ, այս առումովՀայաստանը զգալիորեն զիջում է Արևելյան Եվրոպայի և Մերձբալթյան երկրներին։489. Սահմանադրորեն ամրագրվել է համայնքի ղեկավարի լիազորությունները և դրանցիրականացման կարգը օրենքով սահմանելու դրույթը։ Այդուհանդերձ, ՏԻՄ-երի պարտադիր ևպատվիրակված լիազորությունների իրականացման օրենսդրորեն սահմանված կարգերիբացակայությունը լուրջ խոչընդոտներ է ստեղծում ինչպես այդ լիազորությունների իրականացմանհամար պահանջվող ֆինանսական միջոցների նվազագույն ծավալների սահմանման, այնպես էլդրանց իրականացման նկատմամբ պատշաճ ներքին և արտաքին վերահսկողության սահմանմանհամար։ Ավելին, օրենսդրորեն նոր պարտադիր լիազորությունների իրականացման ծախսերիփոխհատուցումը օրենսդրորեն կապվել է պարտադիր լիազորությունների իրականացման կարգըսահմանող օրենքի ուժի մեջ մտնելու հետ 464։ Թեև համապատասխան դրույթ ամրագրված է«Տեղական ինքնակառավարման մասին» եվրոպական խարտիայում, նման կարգ սահմանող օրենքՀայաստանում առայսօր ընդունված չէ, ինչն էականորեն խոչընդոտում է համայնքներին նորպարտադիր լիազորությունների իրականացման համար անհրաժեշտ ֆինանսական միջոցներիհատկացմանը։ Նշված օրենսդրական բացը ստեղծում է լրացուցիչ կոռուպցիոն ռիսկեր, քանի որՏԻՄ-երը հստակորեն և միատեսակ չեն սահմանում պարտադիր լիազորությունների463î»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý µ³ñ»÷áËáõÙÝ»ñÁ г۳ëï³ÝáõÙ (2004-2006ÃÃ.), ·Çñù 2, ¸. ÂáõÙ³ÝÛ³ÝÇ ËÙµ³·ñáõÃÛ³Ùµ,ºñ¨³Ý, 2008: àñáß µÝ³·³í³éÝ»ñáõÙ îÆØ-»ñÇ Édz½áñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ë³ÑÙ³Ýí³Í »Ý µ³í³Ï³Ý ÏáÝÏñ»ï ¨ Ñëï³Ï: ²Ûëå»ë,ù³Õ³ù³ßÇÝáõÃÛ³Ý ¨ ÏáÙáõÝ³É ïÝï»ëáõÃÛ³Ý µÝ³·³í³éáõÙ ûñ»Ýùáí ³ÙµáÕç³óí»É »Ý îÆØ-»ñÇ å³ñï³¹ÇñÉdz½áñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñáÝù ÑÇÙݳϳÝáõÙ Ý»ñ³éáõÙ »Ý ѳÝñ³ÛÇÝ Ï³ñ¨áñ ͳé³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ïáõóáõÙÁ: ê³Ï³ÛÝ, Ù»Í ÃíáíµÝ³·³í³éÝ»ñáõÙ îÆØ-»ñÝ ³é³ÛÅÙ áõÝ»Ý ùÇã Ãíáí å³ñï³¹Çñ ¨/ϳ٠å³ïíÇñ³Ïí³Í Édz½áñáõÃÛáõÝÝ»ñ:464§î»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»Ýù.Ðá¹í³Í 67. ²½·³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ ÁݹáõÝ³Í ûñ»ÝùÝ»ñáí` ѳٳÛÝùÝ»ñÇ »Ï³ÙáõïÝ»ñÇ Ýí³½»óáõÙÁ ¨ ͳËë»ñÇ ³í»É³óáõÙÁå»ïù ¿ ÷áËѳïáõóÇ å»ïáõÃÛáõÝÁ, …Ðá¹í³Í 71. ä»ïáõÃÛáõÝÝ Çñ ÁݹáõÝ³Í ûñ»ÝùÝ»ñáí ãÇ Ï³ñáÕ ³í»É³óÝ»É Ñ³Ù³ÛÝùÇ å³ñï³¹Çñ Édz½áñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ϳÙÝí³½»óÝ»É »Ï³ÙáõïÝ»ñÁ` ³é³Ýó ѳٳå³ï³ëË³Ý ýÇݳÝë³Ï³Ý ÷áËѳïáõóÙ³Ý, ëáõÛÝ ûñ»ÝùÇ 67-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇѳٳå³ï³ë˳Ý, »Ã» ³ÛÉ µ³Ý ݳ˳ï»ëí³Í ã¿ ûñ»Ýùáí:Ðá¹í³Í 84. ²ÝóáõÙ³ÛÇÝ ¹ñáõÛÃÝ»ñ 12. êáõÛÝ ûñ»ÝùÇ 67-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ ¹ñáõÛÃÝ»ñÁ ѳٳÛÝùÇ µÛáõç»Ç ͳËë»ñÇÝ í»ñ³µ»ñáÕÙ³ëáí áõÅÇ Ù»ç»Ý ÙïÝáõÙ å³ñï³¹Çñ Édz½áñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý Ï³ñ·Á ë³ÑÙ³ÝáÕ ûñ»ÝùÝ áõÅÇ Ù»ç ÙïÝ»Éáõï³ñí³Ý ѳçáñ¹áÕ »ñÏñáñ¹ ï³ñí³ÝÇó:2008.doc163

իրականացման արժեքները և տարաբնույթ կամայականությունների տեղիք են տալիս։ Մյուսկողմից, վերահսկողություն իրականացնող մարմինները` չունենալով պարտադիրլիազորությունների իրականացման չափորոշիչները և նորմատիվները սահմանող իրավականհիմքը, չեն կարողանում լիարժեքորեն և արդյունավետորեն իրականացնել վերահսկողության,մոնիտորինգի և գնահատման իրենց գործառույթները։ Արդյունքում` ՏԻՄ-երի լիազորություններիիրականացումը, հատկապես համայնքային ծառայությունների մատուցման և կապիտալաշխատանքների կատարման մասով, կոռուպցիոն մեծ ռիսկեր է ծնում։490. ՏԻՄ-երին պատվիրակված ոչ բոլոր լիազորությունների դեպքում է, որ պետական բյուջեիցհատկացվում են դրանց իրականացման համար անհրաժեշտ ֆինանսական միջոցներ։ Այսպես,գույքահարկի և հողի հարկի հաշվառումը և գանձումների կազմակերպումը համայնքներինպատվիրակված լիազորություններ են, որոնք իրականացվում են համայնքների կողմից` առանց ՀՀպետական բյուջեից ֆինանսական համապատասխան փոխհատուցման։ Ինչպես կամայականպարտադիր, այնպես էլ ցանկացած պատվիրակված լիազորության իրականացման արժեքիհաշվարկումը բավականին բարդ և ծախսատար աշխատանք է և պահանջում է համապատասխանմեթոդաբանություն։ Հիմնականում նման մեթոդաբանությունների բացակայության պատճառով,կառավարությունը դեռևս չի սահմանել ՏԻՄ-երի պարտադիր և պատվիրակվածլիազորությունների իրականացման և ֆինանսական ապահովման կարգերը։ Սա տեղականինքնակառավարման համակարգի կարևորագույն հիմնախնդիր է։491. ՏԻՄ-երն իրենց լիազորությունների շրջանակներում և գործունեությամբ պատասխանատու ևհաշվետու են առաջին հերթին համայնքի բնակչության առջև։ Նրանք ի պաշտոնե պարտավոր ենհարգել և պաշտպանել համայնքի բնակչության իրավունքներն ու շահերը։ Այս առումով,կարևորագույն խնդիր է համայնքի` որպես իրենց կենսական շահերը ներկայացնող վարչականմիավորի, վերաբերյալ համայնքի բնակիչների ընկալումների և պատկերացումների գնահատումը։492. Համայնքի սոցիալ-տնտեսական զարգացման, բնակչության կենսական խնդիրների լուծմանհամար, աղքատության և կոռուպցիայի դեմ պայքարում կարևորվում է համայնքի կառավարմանռացիոնալ ու արդյունավետ համակարգի կայացումը։ Համայնքի կառավարման համակարգը պետքէ ունակ լինի` ընդունելու ճիշտ որոշումներ և հետևողականորեն ապահովելու դրանց լիարժեք ուժամանակին կատարումը։ Այս առումով անհրաժեշտ պայմաններն են` համայնքի կառավարմանգործընթացի համապատասխան իրավական հիմքերով ապահովումը, օրենքով և ՏԻՄ-իկանոնադրությամբ սահմանված գործառույթներին համապատասխան ճկուն և ռացիոնալկազմակերպական կառուցվածքի առկայությունը, ՏԻՄ-ի յուրաքանչյուր ստորաբաժանման կողմիցիրեն վերապահված գործառույթների արդյունավետ կատարումը, բանիմաց կադրերով ՏԻՄ-իհամալրումը, կադրային ներուժի արդյունավետ օգտագործումը, համայնքում որոշումներիկայացման և կատարման թափանցիկությունը, հրապարակայնությունը ևհաշվետվողականությունը, քաղաքացիական հասարակության տեղեկացվածությունը ևներգրավվածությունը։493. Համայնքի կառավարման արդյունավետ համակարգը մեծապես կախված է համայնքի ավագանու ևղեկավարի փոխհարաբերությունների և համագործակցության մակարդակից, նրանց միջևհակակշիռների և զսպումների լիարժեք ընթացակարգերի և գործունակ կառուցակարգերիառկայությունից և կիրառումից։ Ներկայում տեղական ինքնակառավարման համակարգիկարևորագույն հիմնախնդիրներից է համայնքի ավագանու ինստիտուտի լիարժեք ձևավորումը,կայացումը և ամրապնդումը, նրա լիազորությունների ընդլայնումը, գործունեությանթափանցիկությունը և հրապարակայնությունը։ Այդուհանդերձ, ներկայում ՀՀ-ում ավագանուինստիտուտը լիարժեքորեն ձևավորված և կայացած չէ` ավագանու անդամների ընտրությանգործող օրենսդրական կարգավորման թերությունների պատճառով։ Մասնավորապես, գործողօրենսդրությունը չի երաշխավորում պատշաճ գիտելիքներով և հմտություններով օժտվածավագանու անդամների ընտրությունը։494. Համայնքի ավագանու և ղեկավարի փոխհարաբերություններում կարևորվում են ընդունվածորոշումների կատարման նկատմամբ վերահսկողության ներքին լիազորությունները։ Համայնքիղեկավարը, որպես գործադիր մարմին, գործնականում փաստորեն միանձնյա ղեկավարում էհամայնքը։ Չնայած այն հանգամանքին, որ ավագանու նիստերին համայնքի ղեկավարն ունիխորհրդակցական ձայնի իրավունք, սակայն վարելով նիստերը` նա ունի վճռական ազդեցությունորոշումների կայացման վրա։ Համայնքի ավագանին, որպես ներկայացուցչական մարմին,2008.doc164

կոլեգիալ է. ավագանու անդամներն ունեն հավասար իրավունքներ և պարտականություններ,սակայն ավագանին չունի իր գործունեությունը համակարգող անդամ` ղեկավար (նախագահ)։Ինչպես Հայաստանի, այնպես էլ միջազգային փորձը ցույց է տալիս, որ դա բացասաբար է ազդումհամայնքի ավագանու որոշումների կայացման և ընդհանրապես համայնքի արդյունավետկառավարման վրա։ Միջազգային լավագույն փորձը նշում է, որ համայնքի ընտրովի մարմիններըպետք է իրականացնեն միայն որոշումների կայացման և դրանց կատարման նկատմամբվերահսկողության գործառույթներ, սակայն նրանք չպետք է ունենան գործադիր մարմիններինհատուկ գործառույթներ։ Միաժամանակ, գործադիր մարմնի լիազորությունները կարող էիրականացնել համայնքի ավագանու կողմից նշանակված, մասնագիտական բարձր որակավորումունեցող կառավարիչը, որի լիազորությունների շրջանակն օրենսդրությամբ կսահմանափակվիհիմնականում ավագանու կայացրած որոշումների կատարմամբ։495. Կոռուպցիայի կանխարգելման առումով կարևորվում է ՏԻՄ-երի գործունեության նկատմամբպետական արդյունավետ վերահսկողության կազմակերպումը և իրականացումը։ 2005թ.-ինփոփոխված Սահմանադրությունում ամրագրվել է ՏԻՄ-երի նկատմամբ պետության կողմիցվերահսկողություն սահմանելու և իրականացնելու դրույթը 465 ։ Համաձայն «Տեղականինքնակառավարման մասին» ՀՀ օրենքի 466, պետությունը համայնքների նկատմամբվերահսկողություն է իրականացնում ՀՀ Վերահսկիչ պալատի և ՀՀ կառավարության միջոցով։ Այդօրենքում 2005թ. մայիսին կատարված փոփոխություններով և լրացումներով սահմանվել է ՏԻՄերիլիազորությունների նկատմամբ վարչական (իրավական, մասնագիտական, ֆինանսական)հսկողությունը 467 ։ Իրավական և մասնագիտական հսկողություն իրականացնող մարմիններըմարզպետներն են որպես պետական կառավարման` պաշտոնական լիազոր մարմնիներկայացուցիչներ, ովքեր իրականացնում են հսկողություն համայնքի ղեկավարի սեփականպարտադիր և կամավոր, և պետության պատվիրակած լիազորությունների և համայնքիավագանու լիազորությունների իրականացման նկատմամբ։ Մարզպետը իրավական ևմասնագիտական հսկողությունն իրականացնում է իրավական հսկողության բարձրագույնմարմնի (ՀՀ կառավարության որոշմամբ` ՀՀ արդարադատության նախարարության) հաստատածամենամյա աշխատանքային ծրագրին համապատասխան։ Առանձին դեպքերում մարզպետըիրավական հսկողության բարձրագույն մարմնի գրավոր համաձայնությամբ կարող էիրականացնել ամենամյա աշխատանքային ծրագրում չընդգրկված միջոցառումներ։ Մարզպետիկողմից վարչական հսկողության իրականացման ընթացքում ձեռնարկվող միջոցներըսահմանվում են բացառապես օրենքով։ Մարզպետը պարտավոր է ՏԻՄ-երի պահանջովխորհրդատվություն մատուցել նրանց սեփական և պետության պատվիրակած լիազորություններիիրականացման հարցերով։ Մարզպետն իրավասու է ծանոթանալու ՏԻՄ-երում հսկողությանոլորտին առնչվող փաստաթղթերին։ Նա կարող է այցելել ՏԻՄ-եր, համայնքին պատկանող բոլորհաստատությունները, ստուգել նրանց գործողությունների և անգործության իրավաչափությունը,ինչպես նաև պահաջել դրանց հետ կապված փաստաթղթեր։ ՏԻՄ-երի կողմից իրենցլիազորությունները չկատարելու կամ ոչ պատշաճ կատարելու դեպքում մարզպետն իրավունքունի նրանց առաջարկելու իր սահմանած ժամկետում վերացնել խախտումները։ Իր սահմանածխելամիտ ժամկետում խախտումները չվերացնելու դեպքում մարզպետն իրավունք ունի դիմելուդատարան` ՏԻՄ-երի նկատմամբ օրենքով նախատեսված պատասխանատվության միջոցներկիրառելու, կամ համայնքին` պարտավորեցնելու համապատասխան գործողություն կատարելու465ÐÐ ê³Ñٳݳ¹ñáõÃÛáõÝ. Ðá¹í³Í 108.1. î»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý ûñÇݳϳÝáõÃÛáõÝݳå³Ñáí»Éáõ Ýå³ï³Ïáí ûñ»Ýùáí ë³ÑÙ³Ýí³Í ϳñ·áí Çñ³Ï³Ý³óíáõÙ ¿ Çñ³í³Ï³Ý ÑëÏáÕáõÃÛáõÝ: гٳÛÝùÇÝå³ïíÇñ³Ïí³Í Édz½áñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý Ýϳïٳٵ å»ï³Ï³Ý í»ñ³ÑëÏáÕáõÃÛ³Ý Ï³ñ·Á ë³ÑÙ³ÝíáõÙ ¿ ûñ»Ýùáí:466Ðá¹í³Í 77. ä»ïáõÃÛáõÝÁ ѳٳÛÝùÝ»ñÇ, ÙÇçѳٳÛÝù³ÛÇÝ ÙdzíáñáõÙÝ»ñÇ ¨ ºñ¨³ÝÇ Ã³Õ³ÛÇÝ Ñ³Ù³ÛÝùÝ»ñÇ ÙdzíáñÙ³ÝÝϳïٳٵ í»ñ³ÑëÏáÕáõÃÛáõÝ ¿ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ ²½·³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ ¨ ϳé³í³ñáõÃÛ³Ý ÙÇçáóáí: ²½·³ÛÇÝ ÅáÕáíÁ, Ç ¹»Ùë²½·³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ í»ñ³ÑëÏÇã å³É³ïÇ, áã ³í»ÉÇ, ù³Ý ï³ñÇÝ Ù»Ï ³Ý·³Ù ëïáõ·áõÙ ¿ å»ï³Ï³Ý µÛáõç»Çó ѳٳÛÝùÝ»ñÇÝ,ÙÇçѳٳÛÝù³ÛÇÝ ÙdzíáñáõÙÝ»ñÇÝ ¨ ºñ¨³ÝÇ Ã³Õ³ÛÇÝ Ñ³Ù³ÛÝùÝ»ñÇ ÙdzíáñÙ³ÝÁ ïñ³Ù³¹ñí³Í ýÇݳÝë³Ï³Ý ÙÇçáóÝ»ñÇÝå³ï³Ï³ÛÇÝ û·ï³·áñÍáõÙÁ: êïáõ·áõÙÝ»ñÇ Ñ»ï¨³Ýùáí í»ñáÑÇßÛ³É Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ Ñ³Ûïݳµ»ñ³Í` ùñ»³Ï³Ýå³ï³ë˳ݳïíáõÃÛáõÝ ³é³ç³óÝáÕ Ë³ËïáõÙÝ»ñÇ í»ñ³µ»ñÛ³É ÝÛáõûñÁ å»ïù ¿ ÷á˳Ýóí»Ý ¹³ï³ñ³Ý ϳٹ³ï³Ë³½áõÃÛáõÝ, ¨ ÙdzÛÝ ³Û¹ Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ Ñ³Õáñ¹Ù³Ý ÑÇÙ³Ý íñ³ ¹³ï³Ë³½áõÃÛáõÝÁ ϳñáÕ ¿ ùñ»³Ï³Ý Ñ»ï³åݹáõÙѳñáõó»É ¨ ѳٳÛÝùáõÙ, ûñ»Ýùáí ë³ÑÙ³Ýí³Í ϳñ·áí, Çñ³Ï³Ý³óÝ»É ëïáõ·áõÙ: êïáõ·áõÙÝ»ñÇ ³ÝóϳóáõÙÁ ѳٳÛÝùÝ»ñáõÙ³ñ·»ÉíáõÙ ¿ ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇó Ù»Ï ³ÙÇë ³é³ç ¨ ÙÇÝ㨠¹ñ³Ýó å³ßïáÝ³Ï³Ý ³í³ñïÁ: (77-ñ¹ Ñá¹í³ÍÁ ÷á÷áËí»É ¿ 20.05.05Ðú-135-Ü ÐÐ ûñ»Ýùáí)467ÈàôÊ 7 1 . ì³ñã³Ï³Ý ÑëÏáÕáõÃÛáõÝ ï»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ Édz½áñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ýϳïٳٵ (7 1 ·ÉáõËÁÉñ³óí»É ¿ 20.05.05 Ðú-135-Ü ÐÐ ûñ»Ýùáí)2008.doc165

համար։ Մարզպետն իրավունք ունի համայնքի ղեկավարին գրավոր ցուցումներ տալու նաևպետության պատվիրակած լիազորությունների իրականացման ձևի և բովանդակությանվերաբերյալ։ Վարչական հսկողության միջոցառումներ իրականացնելիս մարզպետիգործողությունը կամ անգործությունը ՏԻՄ-երի կողմից կարող են բողոքարկվել դատարան։Այսպիսով, ՏԻՄ-երի նկատմամբ պետական վերահսկողության` «Տեղական ինքնակառավարմանմասին» ՀՀ օրենքի դրույթները լիարժեքորեն չեն համապատասխանում ՀՀ փոփոխվածՍահմանադրության համապատասխան դրույթներին։ Դեռևս չի ընդունվել պետության կողմիցհամայնքին պատվիրակված լիազորությունների իրականացման նկատմամբ պետականվերահսկողության կարգը սահմանելու վերաբերյալ ՀՀ օրենք, ինչը սահմանադրական պահանջ է։Օրենսդրորեն կարգավորված չէ նաև մարզպետի կողմից վարչական հսկողության իրականացմանընթացքում ձեռնարկվող միջոցները սահմանելու խնդիրը, ինչն ամրագրված է «Տեղականինքնակառավարման մասին» ՀՀ օրենքում։496. Գործնականում մարզպետները միջնորդի դեր են կատարում պետական կառավարման ևտեղական ինքնակառավարման մարմինների միջև։ Մարզի համայնքների ՏԻՄ-երիլիազորությունների նկատմամբ իրավական և մասնագիտական վերահսկողությանգործառույթները դեռևս հստակ տարանջատված չեն, բացակայում են դրանց իրականացմանհամապատասխան կառուցակարգերը։ Մարզպետարանների գործող կանոնադրություններն ուկառուցվածքները համապատասխանեցված չեն վերոնշյալ վարչական հսկողության գործառույթիիրականացման համար։ Իրավական հսկողության բարձրագույն մարմնի հաստատած տարեկանաշխատանքային ծրագրին համապատասխան մարզպետի վարչական հսկողության գործառույթնիրականացնելու համար անհրաժեշտ է վերանայել մարզպետարանի աշխատակազմիկառուցվածքը և գործառույթները վերոնշյալ նոր պահանջներին համապատասխան։497. Համայնքների սեփականություն համարվող գույքի և բյուջեի միջոցների կառավարման նկատմամբՀՀ Ազգային ժողովի վերահսկողական գործառույթները փոխանցվել են ՀՀ վերահսկիչ պալատին,որի վերահսկողական գործառույթների իրականացումը դեռևս կայացման փուլում է ևլիարժեքորեն չի գործում։498. ՏԶԿ/ԹԻՀ-ի հետազոտությունների համաձայն, հարցվողների 66.1%-ը կոռուպցիայի մակարդակըբարձր են գնահատում Երևանի քաղաքապետարանում 468։ Երևանի քաղաքապետարանի դեմուղղված բողոքները ՄԻՊ-ը համարում է վատ վարչարարության, բյուրոկրատիզմի ևքաշքշուկների արդյունք։ Նման երևույթներ առկա են եղել հատկապես «Ինքնակամ կառույցների ևինքնակամ զբաղեցրած հողատարածքների կարգավիճակի մասին» ՀՀ օրենքի և դրա կիրառմանկարգին վերաբերող ՀՀ կառավարության որոշումների կատարման ընթացքում 469։ Երևանիթաղապետարանների դեմ բողոքները հիմնականում վերաբերել են՝ շենքերի ընդհանուրօգտագործման տարածքների սպասարկմանը, ընդհանուր օգտագործման տարածքներիզավթմանը, ինքնակամ կառուցապատում իրականացնելու հետևանքով այլոց իրավունքներիխախտմանը, բնակարանի հատկացմանը, և այլ խնդիրներին, որոնց իրականացման ապահովումընաև թաղապետարանների խնդիրն է՝ քանի դեռ համատիրությունները վերջնականապես չենկայացել։ ՄԻՊ-ին ուղղվել են նաև թաղապետարանների կողմից քաղաքացիների դիմումներինչպատասխանելու վերաբերյալ բողոքներ 470 ։ Երևանի վերաբերյալ սահմանադրական դրույթների 471հիման վրա ՀՀ Ազգային ժողովն առաջին ընթերցմամբ ընդունել է «Երևան քաղաքում` տեղականինքնակառավարման և տարածքային կառավարման մասին» ՀՀ օրենքի նախագիծը։ Երևանումտեղական ինքնակառավարման և տարածքային կառավարման կարգավորումը մնում է հրատապ։499. Համայնքի ֆինանսների կառավարումը, համայնքում մարդկային, գույքային, տեխնիկական,ֆինանսական և այլ անհրաժեշտ ռեսուրսներով ապահովման թվում, դրանց արդյունավետօգտագործման համար անհրաժեշտ կարգավորումն ու ընթացակարգերը արդյունավետ տեղականինքնակառավման երաշխիքներ են։ Այս առումով առանցքային է ՏԻՄ-երին օրենսդրությամբտրված լիազորությունների և դրանց իրականացման համար սահմանված ֆինանսական468î¼Î/ÂÆÐ. §ÎáéáõåódzÛÇ ÁÝϳÉáõÙÁ г۳ëï³ÝáõÙ 2006¦ ѳñóáõÙÝ»ñ, http://www.transparency.am:469ÐРسñ¹áõ Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ å³ßïå³ÝÇ 2006Ã. ï³ñ»Ï³Ý ½»ÏáõÛó, 2006Ã., ºñ¨³Ý: http://www.ombuds.am:470ÐРسñ¹áõ Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ å³ßïå³ÝÇ 2007Ã. ï³ñ»Ï³Ý ½»ÏáõÛó, 2006Ã., ºñ¨³Ý:http://www.ombuds.am:471ÐÐ ê³Ñٳݳ¹ñáõÃÛáõÝ, Ñá¹í³Í 108. ºñ¨³ÝÁ ѳٳÛÝù ¿: ºñ¨³Ý ù³Õ³ùáõÙ ï»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý ¨ ï»Õ³Ï³ÝÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ Ó¨³íáñÙ³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ë³ÑÙ³ÝíáõÙ »Ý ûñ»Ýùáí: úñ»Ýùáí ϳñáÕ ¿ë³ÑÙ³Ýí»É ºñ¨³ÝÇ ù³Õ³ù³å»ïÇ áõÕÕ³ÏÇ Ï³Ù ³ÝáõÕÕ³ÏÇ ÁÝïñáõÃÛáõÝ:2008.doc166

միջոցների աղբյուրների ու ծավալների համապատասխանությունը, որը կարգավորվում է ՀՀՍահմանադրության, Տեղական ինքնակառավարման եվրոպական խարտիայի և «Տեղականինքնակառավարման մասին» ՀՀ օրենքի 472 դրույթներով։ Այդուհանդերձ, ֆիսկալապակենտրոնացման օրենսդրական բարեփոխումները ՏԻՄ-երի լիազորություններիօրենսդրական բարեփոխումների ընթացքին համարժեք և փոխկապակցված չեն 473 ։ ՏԻՄ-երիպարտադիր լիազորություններն երբեմն լրամշակվում կամ փոփոխվում են` առանց դրանցիրականացման համար համապատասխան ֆինանսական միջոցների ապահովման։ Ավելին,պետության կողմից համայնքներին պատվիրակված ոչ բոլոր լիազորություններն են ապահովվածպետական բյուջեից դրանց իրականացման համար անհրաժեշտ ֆինանսական միջոցներով։Այսպես, 2003թ. հուլիսի 1-ից համայնքներին պատվիրակված գույքահարկի հաշվառումը ևգանձումների կազմակերպումը, ինչպես նաև 2007թ.-ից հողի հարկի հաշվառումը և գանձումներիկազմակերպումը համայնքներն իրականացնում են` առանց ֆինանսական համապատասխանփոխհատուցման։ ՏԻՄ-երի լիազորությունների և դրանց իրականացման ֆինանսականապահովման համապատասխանության գնահատումը, միջազգային պրակտիկայում 474կատարվում է, մասնավորապես, երկրների հանրային ծախսերում և ՀՆԱ-ում տեղականբյուջեների ծախսերի տեսակարար կշիռներով։500. Հանրային ծախսերում և ՀՆԱ-ում համայնքների բյուջեների ունեցած տեսակարար կշռովՀայաստանը դեռևս էականորեն ետ է մնում Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայի և Մերձբալթյան(ԿԱԵ և Մ) երկրներից։ Այսպես, ՀՀ բոլոր համայնքների բյուջեների հանրագումարի տեսակարարկշիռը համախմբված բյուջեում 2005թ. եկամուտների գծով կազմել է 7,6%, ծախսերի գծով` 6,9%,իսկ երկրի ՀՆԱ-ում` 1,5%։ Համանման ֆինանսական այլ ցուցանիշներով ևս, այդ թվումբնակչության մեկ շնչին ընկնող համայնքների բյուջեների եկամուտներ, համայնքների բյուջեներիփաստացի կատարողականներ, ընթացիկ և կապիտալ ծախսերի հարաբերակցություն և այլն,Հայաստանը զիջում է ԿԱԵ և Մ երկրներին 475 ։501. Այսպիսով, ՀՀ համայնքների դեռևս գերակշիռ մասը չի կարողանում լիարժեք իրականացնելօրենսդրությամբ տրված լիազորությունները` հիմնականում իրենց բյուջեների ֆինանսականմիջոցների սղության պատճառով։ Միաժամանակ, վերջին տարիներին իրականացվածբարեփոխումներն էական դրական ազդեցություն չեն ունեցել ՏԻՄ-երի կողմից մատուցվողհանրային ծառայությունների մակարդակի վրա։ Ուստի լիազորությունների և ֆիսկալապակենտրոնացումների զուգակցումը Հայաստանում օրակարգային է։502. Համայնքի ֆինանսների կառավարման թափանցիկության և հաշվետվողականության առումովկարևորվում է համայնքում արդյունավետ ռազմավարական պլանավորումը։ Համաձայն«Տեղական ինքնակառավարման մասին» ՀՀ օրենքի հոդված 53-ի 476 , յուրաքանչյուր համայնք,նախքան տարեկան բյուջեի կազմումը, պարտավոր է մշակել համայնքի զարգացման եռամյածրագիրը և ներկայացնել ավագանու քննարկմանը ու հաստատմանը։ Ներկայում, Հայաստանիբոլոր համայնքներն ունեն նման ծրագրեր, սակայն դրանք հիմնականում չեն արտացոլումհամայնքի իրական վիճակը և չեն պարունակում ռազմավարական պլանավորման գոնե472ÐÐ ê³Ñٳݳ¹ñáõÃÛáõÝ, ù³Õí³Íù Ñá¹í³Í 106-Çó. úñ»Ýùáí ë³ÑÙ³ÝíáõÙ »Ý ѳٳÛÝùÝ»ñÇ ýÇݳÝë³íáñÙ³Ý ³ÛÝåÇëdzյÛáõñÝ»ñ, áñáÝù ³å³ÑáíáõÙ »Ý Ýñ³Ýó Édz½áñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Çñ³Ï³Ý³óáõÙÁ: гٳÛÝùÝ»ñÇÝ å³ïíÇñ³Ïí³ÍÉdz½áñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ »Ýóϳ »Ý å»ï³Ï³Ý µÛáõç»Çó å³ñï³¹Çñ ýÇݳÝë³íáñÙ³Ý:§î»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý Ù³ëÇݦ »íñáå³Ï³Ý ˳ñïdz, ù³Õí³Íù Ñá¹í³Í 9-Çó. îÆØ-»ñÇ ýÇݳÝë³Ï³Ý ÙÇçáóÝ»ñÁå»ïù ¿ ѳٳã³÷ ÉÇÝ»Ý ê³Ñٳݳ¹ñáõÃÛ³Ùµ ¨ ûñ»Ýùáí ë³ÑÙ³Ýí³Í Ýñ³Ýó Édz½áñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ:§î»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»Ýù, ù³Õí³Íù Ñá¹í³Í 9-Çó. î»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý ëϽµáõÝùÝ»ñÝ»Ý` 3) ѳٳÛÝùÝ»ñÇÝ ûñ»Ýùáí í»ñ³å³Ñí³Í Édz½áñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ¹ñ³Ýó Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý Ñ³Ù³ñ ³ÝÑñ³Å»ßïýÇݳÝë³Ï³Ý ÙÇçáóÝ»ñÇ Ñ³Ù³å³ï³ë˳ÝáõÃÛáõÝÁ. 4) å»ï³Ï³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ Édz½áñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÷á˳ÝóáõÙÁѳٳÛÝùÝ»ñÇÝ, »Ã» ³Û¹ Édz½áñáõÃÛáõÝÝ»ñÝ ³é³í»É ³ñ¹Ûáõݳí»ï ϳñáÕ »Ý Çñ³Ï³Ý³óí»É ѳٳÛÝùÝ»ñáõÙ` ûñ»Ýùáí¹ñ³Ýó Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý Ñ³Ù³ñ ³ÝÑñ³Å»ßï ýÇݳÝë³Ï³Ý ÙÇçáóÝ»ñÇ å³ñï³¹Çñ ³å³Ñáíٳٵ.473ì. ޳ѵ³½Û³Ý. §î»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ Édz½áñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ýÇݳÝë³Ï³Ý ÙÇçáóÝ»ñÇѳٳå³ï³ë˳ÝáõÃÛáõÝÁ¦, î»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý µ³ñ»÷áËáõÙÝ»ñÁ г۳ëï³ÝáõÙ (2004-2006ÃÃ.), ·Çñù 2, ¸.ÂáõÙ³ÝÛ³ÝÇ ËÙµ³·ñáõÃÛ³Ùµ, ºñ¨³Ý, 2008474²ÕµÛáõñÁ. Sub-national public finance in the European Union. Trends 2000/2005. November 2006.475î»°ë` ÝáõÛÝ ï»ÕáõÙ:476§î»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»Ýù, Ñá¹í³Í 53. §Ð³Ù³ÛÝùÇ Õ»Ï³í³ñÁ Ùß³ÏáõÙ ¿ ѳٳÛÝùÇ »é³ÙÛ³½³ñ·³óÙ³Ý Íñ³·ÇñÁ, áñÁ Ý»ñϳ۳óÝáõÙ ¿ ÝáñÁÝïÇñ ³í³·³Ýáõ ѳëï³ïÙ³ÝÁ` í»ñçÇÝÇë Édz½áñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ëï³ÝÓÙ³Ýûñí³ÝÇó »é³ÙëÛ³ ųÙÏ»ïáõÙ: … гٳÛÝùÇ ³í³·³ÝÇÝ ùÝݳñÏáõÙ ¿ Ý»ñϳ۳óí³Í Íñ³·ÇñÁ, ϳï³ñáõÙ ¿÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñ ¨ Çñ áñáßٳٵ ÁݹáõÝáõÙ ¿: гٳÛÝùÇ Õ»Ï³í³ñÁ ï³ñ»Ï³Ý µÛáõç»Ý»ñÇ Ý³Ë³·Í»ñÁ Ù߳ϻÉÇë ѳßíÇ ¿³éÝáõ٠ѳٳÛÝùÇ µÝ³ÏãáõÃÛ³Ý Ï»Ýë³Ï³Ý ߳ѻñÁ, ѳٳÛÝùÇ »é³ÙÛ³ Íñ³·ÇñÁ, ÇÝãå»ë ݳ¨ ³éϳ é»ëáõñëÝ»ñÁ:¦2008.doc167

հիմնական տարրերը` համայնքի իրավիճակի գնահատումը, համայնքի ռազմավարականնպատակները և խնդիրները, ֆինանսական միջոցների գնահատումը և կանխատեսումը, ըստառանձին բնագավառների հիմնական ծրագրերը, համայնքը բնութագրող և գնահատմանցուցանիշները և այլն։ Այս խնդիրն առավել ցայտուն է փոքր համայնքներում։ Ավելին,համայնքների զարգացման եռամյա ծրագրերը ներդաշնակեցված չեն, թե’ պետականռազմավարական (ԱՀՌԾ, Միջնաժամկետ ծախսերի ծրագիր, ՀՀ կառավարության ծրագիր), թե’մարզի զարգացման ծրագրերի հետ։ Համայնքային զարգացման ծրագրերը հիմնականում չենկազմվում մեթոդական ուղեցույցերի հիման վրա։ Ավելին, բացակայում են մարզային զարգացմանև համայնքային զարգացման ծրագրերի համահունչ կազմման մեթոդական ուղեցույցերը։Համայնքի զարգացման եռամյա ծրագրերի մշակմանը քաղաքացիական հասարակության ևգործարար հատվածի մասնակցությունն անբավարար է և դրանց ներգրավումը ռազմավարականպլանավորման գործընթացում ՏԻՄ-երի կողմից պատշաճ կերպով չի իրականացվում։503. Համայնքի զարգացման եռամյա ծրագրերի իրականացման մոնիտորինգի և գնահատմանհամակարգի մշակումը և կիրառումը կարևորվում է եռամյա ծրագրում ընդգրկված ծրագրերը,աշխատանքները և միջոցառումները մշակողների և իրականացնողներիպատասխանատվությունը և հաշվետվողականությունը ապահովելու, ինչպես նաև այդփաստաթղթերի թափանցիկությունը և հրապարակայնությունը ապահովելու գործում։504. Համայնքային բյուջեները օրենսդրորեն ՀՀ բյուջետային համակարգի և ՀՀ համախմբված բյուջեիբաղկացուցիչ մասն են 477։ Համայնքների բյուջեների, ինչպես և ՀՀ պետական բյուջեի, ֆինանսականմիջոցների հոսքը կառավարվում է պետական գանձապետական համակարգի կողմից, ինչնապահովում է համայնքների ֆինանսների կառավարման հաշվետվողականությունը և,ընդհանրապես, ֆինանսական կարգապահությունը։ Սակայն, համայնքային ոչ-առևտրայինկազմակերպություններում (ՀՈԱԿ), որոնք նույնպես հաշվետու են ՏԻՄ-երին իրենց ֆինանսականգործառնությունների մասով, ֆինանսների կառավարումն իրականացվում է բյուջետայինհամակարգից դուրս` դրանով իսկ սահմանափակելով դրանց հաշվետվողականությունը ևդժվարացնելով բյուջետային և արտաբյուջետային միջոցների ամբողջականացումը։505. Բյուջետային հայտերի և ձևերի պարունակած հավաստի և ամբողջական տեղեկատվությունը ոչմիայն դրվում է բյուջեի մշակման հիմքում, այլև կարևոր միջոց է` ապահովելու բյուջեիկատարման օրինականությունը, հուսալիությունը, թափանցիկությունը և վերահսկելիությունը։Ֆինանսների կառավարման պետական լիազոր մարմինը բյուջեի մշակման մեթոդականցուցումներ է տրամադրում համայնքներին, իսկ ՏԻՄ-երի կողմից բյուջետային գործընթացումներգրավված կառույցներին (համայնքի ղեկավարի աշխատակազմի ստորաբաժանումներ,ենթակա կազմակերպություններ, այլ) տրամադրում է բյուջետային հայտեր և ձևեր։ Այդուհանդերձ,նշված մեթոդական ցուցումները բավարար չափով չեն ներառում չափելի ֆինանսական և ոչֆինանսականցուցանիշները, համայնքի բյուջեի կատարման մոնիտորինգի և գնահատմանպլանը, ՀՈԱԿ-երի պատշաճ հաշվետվողականությունը, ինչպես նաև չեն արտահայտում առկառիսկերը և բյուջեի կատարման նկատմամբ հայտատուների պատասխանատվությունը։506. 2003-2006թթ. գրեթե կրկնակի աճել են ՀՀ համայնքների բյուջեների ընդհանուր եկամտային ևծախսային բացարձակ ցուցանիշները, բարձրացել են նաև բյուջեների փաստացի կատարմանտոկոսները, 2006թ. եկամուտների գծով կազմելով 86,9%, ծախսերի գծով` 80,5% 478 ։ Ընդ որում,բյուջեի կատարման ցուցանիշները ավելի բարձր են ՀՀ քաղաքային և թաղային համայնքներում,քան գյուղական համայնքներում` առավելապես սոցիալ-տնտեսական և կադրայինպատճառներով։ Այդուհանդերձ, ՀՀ գյուղական համայնքների գերակշիռ մասը, հիմնականումբյուջեների ֆինանսական միջոցների սղության պատճառով, չեն կարողանում լիարժեքիրականացնել տրված լիազորությունները, ինչը բացասաբար է անդրադառնում ՏԻՄ-երի կողմիցմատուցվող համայնքային ծառայությունների մակարդակի վրա։477§Ð³Û³ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý µÛáõç»ï³ÛÇÝ Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 1997Ã. ÑáõÝÇëÇ 24-Çó (áõÅÇ Ù»ç ¿1997Ã. û·áëïáëÇ 21-Çó)478ì. ޳ѵ³½Û³Ý. §î»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ Édz½áñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ýÇݳÝë³Ï³Ý ÙÇçáóÝ»ñÇѳٳå³ï³ë˳ÝáõÃÛáõÝÁ¦, î»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý µ³ñ»÷áËáõÙÝ»ñÁ г۳ëï³ÝáõÙ (2004-2006ÃÃ.), ·Çñù 2, ¸.ÂáõÙ³ÝÛ³ÝÇ ËÙµ³·ñáõÃÛ³Ùµ, ºñ¨³Ý, 20082008.doc168

507. Համայնքների կողմից գույքահարկի և հողի հարկի հաշվառման և վճարումների կազմակերպմանլիազորության իրականացման 479 արդյունքում շարունակաբար աճում են գույքահարկից և հողիհարկից ստացվող եկամուտները։ Այդուհանդերձ, գույքահարկի և հողի հարկի տվյալներիշտեմարաններում դեռևս առկա են իրական պատկերից շուրջ 20-30% անճշտություններ։ Հողիհարկի և գույքահարկի գծով ներկայում համայնքների բյուջեներում կուտակվել են նախորդտարիների մեծ ծավալի հասնող ապառքներ, տույժեր ու տուգանքներ, որոնք ՏԻՄ-երը զիջելուիրավունք չունեն։508. ՀՀ ԿԱ ՀՊԾ երաշխավորությամբ` «Վեկտոր պլյուս» ՍՊԸ կողմից ՏԻՄ-երում տեղադրված է հողիհարկի և գույքահարկի տեղեկատվական ավտոմատացված համակարգը։ Այդուհանդերձ, շատհամայնքներում զգացվում է համակարգի սպասարկման մասնագետների պակաս, իսկմասնագետների շարունակական ուսուցման և վերապատրաստման խնդիրը մնում էօրակարգային։ Շատ համայնքներում չի իրականացվում նախորդ տարիների տվյալներիարխիվացում, որի պատճառով ընթացիկ տարվա համար հողի հարկի և գույքահարկիվճարումները չեն տարանջատվում նախորդ տարիների ապառքների, տույժերի և տուգանքներիհամար վճարումներից, ինչը մի շարք կոռուպցիոն ռիսկեր է պարունակում։509. ՀՀ կառավարությունը կանոնակարգել 480 է տեղական հարկեր և տուրքեր սահմանելուհամայնքների սահմանադրական իրավասությունը 481։ Այդուհանդերձ, համայնքների կողմիցտեղական հարկերի սահմանումը օրենսդրական կարգավորման կարիք ունի։510. Համայնքների սեփականություն համարվող գույքը ձևավորվել է 1997թ.-ից ընթացող պետականգույքի տարանջատման և համայնքներին հանձման շրջանակներում։ Ավելին, ՀՀ կառավարությանառանձին որոշումներով համայնքներին են փոխանցվել (այս գործընթացը դեռևս ընթացքի մեջ է)նրանց վարչական տարածքներում գտնվող, պետության կարիքների համար ոչ անհրաժեշտպետական պահուստային հողերը, որոնց տիրապետման, օգտագործման և տնօրինմանգործառույթներն անցել են ՏԻՄ-երին։ Այդուհանդերձ, շատ համայնքներ իրենց սեփականությանգույքի պետական գրանցում դեռևս չեն իրականացրել` ֆինանսական միջոցների սղության, երբեմնէլ գրանցման անհրաժեշտությունը և կարևորությունը չգիտակցելու, կամ էլ միտումնավորհետաձգելու պատճառով։ Վերջին պարագայում առկա են որոշակի կոռուպցիոն ռիսկեր, երբհամայնքի սեփականություն համարվող գույքի պետական գրանցման ծախսերն (օրենսդրությանհամաձայն, այդ ծախսերը պետք է կատարվեն համայնքի բյուջեից) արհեստականորեն դրվում ենայդ գույքի պոտենցիալ գնորդի վրա, հետո նոր կազմակերպվում է գույքի օտարումը նույն անձին։511. Պետական ֆինանսական օժանդակությունը ՀՀ պետական բյուջեից համայնքների բյուջեներինկատարվում է պաշտոնական տրանսֆերտների` ֆինանսական համահարթեցման սկզբունքովտրամադրվող դոտացիաների (լրավճարների), այլ դոտացիաների, նպատակային հատկացումների(ընթացիկ և կապիտալ սուբվենցիաների), այլ պաշտոնական տրանսֆերտների տեսքով։512. Օրենսդրորեն սահմանված է ֆինանսական համահարթեցման սկզբունքով տրամադրվողդոտացիաների համայնքների ֆինանսական հնարավորությունների միջև առկաանհավասարությունը նվազեցնելու նպատակով համայնքին հատկացվող պետականտրանսֆերտի հաշվարկվման (բանաձևով) և համայնքներին հատկացման կարգը 482 ։ Ընդ որում,գործող օրենքի համաձայն, դոտացիա են ստանում բոլոր համայնքները, անկախ նրանցֆինանսական ընդհանուր վիճակից (ըստ բնակչության թվի), իսկ ֆիսկալ կարողություններիցհաշվի են առնվում միայն հողի հարկի և գույքահարկի հաշվարկային ցուցանիշները։ Հաշվի չենառնվում համայնքի ֆիսկալ մյուս կարողությունները, ֆինանսական կարիքները (օրենքովվերապահված լիազորությունների իրականացման համար անհրաժեշտ ծախսերը), ինչպես նաևհամայնքի աշխարհագրական, բնակլիմայական, ժողովրդագրական, սոցիալ-տնտեսական և այլառանձնահատկությունները։ Մյուս կողմից, բյուջեների ինքնուրույնության սկզբունքով ՏԻՄ-երնիրենց հայեցողությամբ իրենք են որոշում հատկացված դոտացիաների ծախսման479§ÐÐ ï»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó ·áõÛù³Ñ³ñÏÇ ¨ ÑáÕÇ Ñ³ñÏÇ »Ï³ÙáõïÝ»ñÇ Ñ³ßí³éÙ³Ý áõí׳ñáõÙÝ»ñÇ Ï³½Ù³Ï»ñåÙ³Ý Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 20.05.2003Ã. ÃÇí 750-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 17.07.2003Ã.-Çó)480§Ð³Û³ëï³ÝÇ Ñ³Ýñ³å»ïáõÃÛáõÝáõÙ ï»Õ³Ï³Ý ѳñÏ»ñÇ Ù³ëÇÝ Ñ³Û»ó³Ï³ñ·Á ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý18.09.2008Ã. ³ñӳݳ·ñ³ÛÇÝ áñáßáõÙ, ѳñó 26481ÐÐ ê³Ñٳݳ¹ñáõÃÛուÝ, Ñá¹í³Í 106:482§üÇݳÝë³Ï³Ý ѳٳѳñûóÙ³Ý Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 1998Ã. ÝáÛ»Ùµ»ñÇ 24-ÇÝ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 1999Ã. ÑáõÝí³ñÇ 1-Çó)2008.doc169

ուղղությունները 483 ։ Համայնքներում կատարված ստուգումները ցույց են տվել, որ քիչ չեն դեպքերը,երբ դոտացիաները ծախսվում են ոչ թե օրենքով սահմանված պարտադիր լիազորություններիիրականացման վրա, այլ ուրիշ նպատակներով (օրինակ, համայնքի ղեկավարի համարծառայողական ավտոմեքենայի ձեռքբերում, նախընտրական շրջանում բարեկարգման կամնորոգման բազմատեսակ աշխատանքների իրականացում, ֆինանսական բազմաբնույթօգնությունների տրամադրում և այլն) 484։ Փաստորեն, մի կողմից, գործող ֆինանսականհամահարթեցման սկզբունքը լիովին չի ծառայում համահարթեցման նպատակին, մյուս կողմից,տրամադրված դոտացիաները ծախսելիս առկա են կոռուպցիոն ռիսկեր և կամայականությանդրսևորումներ։513. Պաշտոնական տրանսֆերտի մյուս տեսակը` սուբվենցիան, ի տարբերություն դոտացիայի,նպատակային հատկացում է, որի ծախսումը խիստ նախապայմաններ ունի։ Սուբվենցիայիտրամադրումը ներկայում կարգավորվում է ՀՀ ֆինանսների նախարարության կողմիցհամայնքներին ամեն տարի տրամադրվող բյուջեի կազմման մեթոդական ցուցումներով`բյուջետային ֆինանսավորման հայտի կազմման և համապատասխան մարզպետարանի միջոցովՀՀ ֆինանսների նախարարություն ներկայացման ձևով։ Հայտին պետք է պարտադիր կցված լինենհամայնքի ավագանու որոշմամբ հաստատված ծախսային ծրագիրը և համայնքի ղեկավարիուղեկցող գրությունը։ Այդուհանդերձ, կառավարության կողմից սահմանված չէ սուբվենցիաներիտրամադրման կարգը, ինչը օրենսդրական պահանջ է 485։ Ներկայում կառավարությունը քննարկումէ ներկայացված հայտերը և որոշում կայացնում հստակ չափորոշիչների և ընթացակարգերիբացակայության պարագայում։ Ավելին, որոշումները հաճախ խիստ հայեցողական են, դրանցընդունման գործընթացը թափանցիկ և հաշվետվողական չէ։514. Համայնքների բյուջեների ձևավորման հիմնական սկզբունքներից մեկը հրապարակայնությունն է,որն ապահովում է համայնքի բյուջեի ձևավորման և կատարման վերաբերյալ համայնքներիանդամների իրազեկությունը 486։ Համայնքների բյուջեները համայնքի ավագանուն ներկայացնելուցհետո եռօրյա և դրանց կատարման տարեկան հաշվետվությունները ավագանու հաստատելուցհետո հնգօրյա ժամկետում հրատարակվում է տեղական մամուլում, իսկ բյուջեներիեռամսյակային կատարման մասին տեղեկատվությունները հրապարակվում է բյուջետայինտարվա յուրաքանչյուր եռամսյակից հետո մեկ ամսվա ընթացքում 487 ։ Ավելին, համայնքներիղեկավարները պարտավոր են պայմաններ ստեղծել, որպեսզի համայնքի բյուջեի նախագծին,տարեկան հաշվետվությանը ծանոթանալու և ուսումնասիրելու ցանկություն ունեցող համայնքիանդամները դյուրությամբ ձեռք բերեն համապատասխան փաստաթղթերը։ Օրենսդրական այսպահանջների կատարումը գործնականում խիստ անբավարար է բազմաբնույթ պատճառներով։Այսպես, համայնքների մեծ մասը (բացառությամբ քաղաքային և թաղային որոշ մեծ համայնքների)չունեն տեղական մամուլ կամ ինտերնետային կայք։ Ավելին, ՏԻՄ-երը, վերահսկող մարմինները ևքաղաքացիական հասարակությունը այս հարցում հետևողական չեն, թափանցիկբյուջետավորման մշակույթը դժվարությամբ է մտնում համայնքներ, կարծես մղված է երկրորդպլան` մնալով սոցիալ-տնտեսական խնդիրների ստվերում։515. Արդիական է ինչպես պետական, այնպես էլ համայնքային ֆինանսների կառավարմանապակենտրոնացված վերահսկողական համակարգի` ներքին աուդիտի ինստիտուտի,զարգացումը։ 2003թ.-ից սկսած համայնքներում ներդրվել է ներքին աուդիտի իրականացմանկարգը 488 , որը ներդնելու ընթացքում որոշակիորեն փոփոխվել և լրացվել է` դահամապատասխանեցնելով պետական կառավարման և տեղական ինքնակառավարմանմարմինների կարիքներին և միջազգային չափանիշներին 489։ Այդուհանդերձ, ներքին աուդիտի483§ÐÐ µÛáõç»ï³ÛÇÝ Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 1997Ã. ÑáõÝÇëÇ 24-Çó (áõÅÇ Ù»ç ¿ 1997Ã. û·áëïáëÇ 21-Çó):484§Ð³Û³ëï³ÝÇ Ñ³Ýñ³å»ïáõÃÛáõݦ ûñ³Ã»ñÃ, 25 ë»åï»Ùµ»ñÇ 2008, ÑÇÝ·ß³µÃÇ, ÃÇí 187 (4524). Þ³ñáõݳÏíáÕëïáõ·áõÙÝ»ñ:485§ÐÐ µÛáõç»ï³ÛÇÝ Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»Ýù, Ñá¹í³Í 20486§Ð³Û³ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý µÛáõç»ï³ÛÇÝ Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»Ýù, Ñá¹í³Í 27:487§Ð³Û³ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý µÛáõç»ï³ÛÇÝ Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»Ýù, Ñá¹í³Í 36:488§ÐÐ å»ï³Ï³Ý ¨ ï»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñáõÙ, ÇÝãå»ë ݳ¨ í»ñçÇÝÝ»ñÇë »Ýóϳ ÑÇÙݳñÏÝ»ñáõÙ Ý»ñùÇݳáõ¹ÇïÇ ³ÝóϳóÙ³Ý Ï³ñ·Á ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐÐ ýÇݳÝëÝ»ñÇ ¨ ¿ÏáÝáÙÇϳÛÇ Ý³Ë³ñ³ñÇ 2002Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 30-ÇÃÇí 934-Ü Ññ³Ù³Ý (áõÅÇ Ù»ç ¿ Ùï»É 2003Ã. ÷»ïñí³ñÇ 27-Çó):489ÐÐ ýÇݳÝëÝ»ñÇ ¨ ¿ÏáÝáÙÇϳÛÇ Ý³Ë³ñ³ñÇ 2004Ã. ÑáõÝí³ñÇ 20-Ç ÃÇí 23-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ Ùï»É 2004Ã. ÷»ïñí³ñÇ 28-Çó):2008.doc170

գործառույթները համայնքներում պատշաճ կերպով չեն իրականացվում, շատ համայնքներում չենմշակվում աուդիտի պլաններ, չեն պատրաստվում բյուջեի կատարման վերաբերյալհաշվետվություններ և չեն ներկայացվում համայնքի ավագանու քննարկմանը։ Ներքին աուդիտիրականացնող համայնքային ծառայողների մասնագիտական կարողությունները ևհմտությունները խիստ անբավարար են, նրանք անկախ չեն և գործում են հիմնականում իրենցվերադասի անմիջական ցուցումներով, աուդիտի իրականացումը լավագույն դեպքումսահմանափակվում է ֆինանսական համապատասխանության աուդիտով։ Գործնականումընդհանրապես չեն կիրառվում բյուջեի ռիսկերի վրա հիմնված մոտեցումներ ուկանխատեսումներ, անբավարար են ներքին աուդիտի գնահատման և հաշվետվություններիկիրառման գործընթացները։516. ՏԻՄ-երի նկատմամբ ֆինանսական հսկողության (արտաքին աուդիտի) բարձրագույն մարմինը ՀՀՎերահսկիչ պալատն է 490 , որը 2008թ.-ից ակտիվացրել է իր գործունեությունը համայնքներում։Ստուգումների արդյունքում մի շարք քաղաքային և գյուղական համայնքներում հայտնաբերվել ենբազմաբնույթ խախտումներ 491, ինչպես զուտ օրենսդրական և ընթացակարգային, այնպես էլֆինանսատնտեսական բնույթի, տեղի ունեն բավականին խոշոր չափի կոռուպցիոն երևույթներ։Վերահսկիչ պալատն առայժմ իրականացնում է առավելապես գործառնական աուդիտ`հիմնականում ինստիտուցիոնալ և մասնագիտական խորը կարողությունների պակասիպատճառով, ստուգումների մեթոդները չեն համապատասխանում միջազգային չափանիշներին,համաչափորեն չեն կիրառվում աուդիտի խորհրդատվական, ֆինանսական ևարդյունավետության տարրերը։ Վերահսկիչ պալատի ստուգումների արդյունքների վերաբերյալվճռորոշ դեր կարող է ունենալ նաև ՀՀ Ազգային ժողովը (ի դեմս իր Տարածքային կառավարման ևտեղական ինքնակառավարման հարցերով մշտական հանձնաժողովի)` համայնքներիֆինանսների կառավարման գործում օրենքով իրեն վերապահված վերահսկողականլիազորությունների սահմաններում։517. Համայնքների, ՀՈԱԿ-ների և համայնքների հիսուն տոկոսից ավելի բաժնեմաս ունեցողկազմակերպությունների կողմից ապրանքների, աշխատանքների և ծառայություններիձեռքբերման հետ կապված հարաբերությունների կարգավորման հիմնարար սկզբունքներըսահմանվում են «Գնումների մասին» ՀՀ օրենքով 492։ Այդ սկզբունքների իրագործմանկառուցակարգերը սահմանվում են ՀՀ կառավարության որոշումներով 493, իսկ այդկառուցակարգերի իրագործման համար պահանջվող գործիքները (միջոցները) սահմանվում ենլիազոր մարմնի հրամաններով 494 ։ Կենտրոնացված գնումների գործընթացն իրականացնելունպատակով ստեղծված Պետական գնումների գործակալությունը (ՊԳԳ) համայնքների հետհամագործակցում է բացառապես պայմանագրային հիմունքներով։ Սակայն, ՏԻՄ-երը միշտ չէ, որօգտվում են ՊԳԳ-ի վճարովի ծառայություններից, և նկատելի է ՊԳԳ-ից ՏԻՄ-երի խուսափողականգործելաոճը։ ՏԻՄ-երի և համայնքային հիմնարկների գնումների կատարման դեպքում,«Գնումների մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված կարգով, ՏԻՄ-ը գնումների գործընթացըկազմակերպում է ինքնուրույն և պարտավոր չէ գնումներ կատարել ՊԳԳ-ի կազմակերպածպարբերական մրցույթների արդյունքում կնքված գնման պայմանագրերի շրջանակներում։ ՏԻՄ-իգնումների գործընթացի վերահսկման, ինչպես նաև գործընթացի հետ կապված բողոքներիքննարկման հետ կապված լիազորություններն իրականացնում է համայնքի ավագանին։ ՀՈԱԿներիև համայնքների հիսուն տոկոսից ավելի բաժնեմաս ունեցող կազմակերպություններիգնումների կատարման դեպքում «Գնումների մասին» ՀՀ օրենքով նախատեսված նորմերը չեն490§ì»ñ³ÑëÏÇã å³É³ïÇ Ù³ëÇݦ ÃÇí Ðú-4-Ü ÐÐ ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 2006Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 25-ÇÝ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2007Ã. ÑáõÝÇëÇ 17-Çó):491§Ð³Û³ëï³ÝÇ Ñ³Ýñ³å»ïáõÃÛáõݦ ûñ³Ã»ñÃ, 25 ë»åï»Ùµ»ñÇ 2008, ÑÇÝ·ß³µÃÇ, ÃÇí 187 (4524). Þ³ñáõݳÏíáÕëïáõ·áõÙÝ»ñ:492§ÝáõÙÝ»ñÇ Ù³ëÇݦ ÃÇí Ðú-160-Ü ÐÐ ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 2004Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 6-ÇÝ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2005Ã. ÑáõÝí³ñÇ 1-Çó):493ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2001Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 27-Ç ÃÇí 1267 áñáßٳٵ ѳëï³ïí»É »Ý` §ØñóáõÛÃÇ Ñ³ÝÓݳÅáÕáíÝ»ñÇϳ½Ù³íáñÙ³Ý ¨ ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý Ï³ñ·Á¦, §ÝáõÙÝ»ñÇ µÝáõó·ñ»ñÇ Ñ³ëï³ïÙ³Ý, ݳËÝ³Ï³Ý ÑëÏáÕáõÃÛ³Ý ¨ýÇݳÝë³íáñÙ³Ý Ï³ñ·Á¦, §ÝáõÙÝ»ñÇ ÁÝóó³Ï³ñ·»ñÇ ³ñӳݳ·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ëïáõ·Ù³Ý ϳñ·Á¦, §Ø»Ï ³ÕµÛáõñÇó ·ÝáõÙÝ»ñϳï³ñ»Éáõ Ó¨áí ·Ý³ÝßÙ³Ý ÙÇçáóáí ·ÝáõÙÝ»ñÇ Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý Ï³ñ·Á¦, §ä»ï³Ï³Ý ·ÝáõÙÝ»ñÇ ·áñͳϳÉáõÃ۳ݷáñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý Ï³ñ·Á¦:494§Ø»Ï ³ÝÓÇó ·ÝáõÙÝ»ñ ϳï³ñ»Éáõ ÑÇÙù»ñÁ ¨ (ϳÙ) ÷³ëï³ÃÕûñÁ ë³ÑٳݻÉáõ Ù³ëÇݦ ÐÐ ýÇݳÝëÝ»ñÇ ¨ ¿ÏáÝáÙÇϳÛÇݳ˳ñ³ñÇ 2005Ã. ³åñÇÉÇ 25-Ç ÃÇí 426-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2005Ã. Ù³ÛÇëÇ 26-Çó):§ÝáõÙÝ»ñÇ ·áñÍÁÝóóÇÝ Ù³ëݳÏó»Éáõ Çñ³íáõÝù ãáõÝ»óáÕ Ù³ëݳÏÇóÝ»ñÇ ó³ÝÏÁ ѳëï³ï»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐÐ ýÇݳÝëÝ»ñÇ ¨¿ÏáÝáÙÇϳÛÇ Ý³Ë³ñ³ñÇ 2005Ã. ÝáÛ»Ùµ»ñÇ 2-Ç ÃÇí 1166-Ü áñáßáõÙ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2005Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 11-Çó):2008.doc171

գործում, եթե ՀՀ օրենքներով այլ բան է նախատեսված։ Կազմակերպությունն իր կարիքներիհամար կատարվող գնումները կազմակերպում է ինքնուրույն և պարտավոր չէ գնումներ կատարելՊԳԳ-ի կազմակերպած պարբերական մրցույթների արդյունքում կնքված գնման պայմանագրերիշրջանակներում։ Կազմակերպության գնումների գործընթացի վերահսկման, ինչպես նաևգործընթացի հետ կապված բողոքների քննարկման հետ կապված լիազորություններնիրականացնում է տվյալ կազմակերպության կառավարումն իրականացնող մարմինը։Գործնականում ՀՀ համայնքներում, հատկապես գյուղական և փոքր քաղաքային համայնքներում,գնումների գործընթացի կազմակերպումը ցածր մակարդակի վրա է` հիմնականումմասնագիտական գիտելիքների և հմտությունների պակասի պատճառով։ Օրենսդրորենսահմանված է գնումներով զբաղվող մասնագետների ուսուցման, վերապատրաստման ևորակավորման գնահատման պահանջը։ Սակայն, այդ գործընթացը պատշաճ մակարդակի վրա չէև ՀՀ համայնքներում գնումների որակյալ մասնագետների պատրաստման և վերապատրաստմանխնդիրը մնում է օրակարգային։518. Օրենսդրորեն կարգավորված չեն համայնքային գնումներում մրցույթի կամ առաջարկներիգնահատող հանձնաժողովի անդամների շահերի բախման հայտարարագրման պահանջները, ինչնուղղակիորեն վտանգում է գնումների մասնակիցների մրցակցային հնարավորությունները ևմեծացնում կոռուպցիոն ռիսկերը։ Սա համայնքներում իրականացվող մրցույթների ֆորմալբնույթի գլխավոր պատճառներից մեկն է, երբ արդյունքում հաճախ հաղթում են հիմնականումհամայնքի ղեկավարի կողմից հովանավորվող կազմակերպությունները։ Ավելին, մրցույթիհանձնաժողովի ձևավորողն ու նախագահը համայնքի ղեկավարն է։ Թեև որոշումներիվերահսկողությունն իրականացնում է համայնքի ավագանին, սակայն վերջինս ՏԻՄ-երիորոշումների կայացման և վերահսկման գործում դեռևս չունի լուրջ դերակատարություն։Արդյունքում, համայնքների տնտեսվարող սուբյեկտների և, ընդհանրապես, բնակչությանվստահության և գոհունակության մակարդակը համայնքային գնումների նկատմամբ անբավարարէ։519. ՏԻՄ-երի լիազորությունները, որպես կանոն, իրականացվում են` բնակչությանը համայնքայինանվճար և վճարովի ծառայությունների մատուցման տեսքով։ Համայնքային ծառայություններըմատուցվում են ամբողջովին կամ մասամբ համայնքի բյուջեի հաշվին, և այս առումով կարևորվումէ բյուջետային միջոցների արդարացի բաշխման խնդիրը, որի խելամիտ լուծումը պահանջում էՏԻՄ-երի գործունեության թափանցիկություն և հրապարակայնություն, ավագանու ակտիվմասնակցություն բյուջետային գործընթացին, քաղաքացիական հասարակության հետ ՏԻՄ-երիանմիջական շփումներ և քննարկումներ։ Բնակչությանը վճարովի ծառայություններ մատուցելուասպարեզում, բնակչության շահերի պաշտպանության առումով, կարևորվում է մատուցվողծառայությունների (այդ թվում` գործարարության թույլտվությունների) դիմաց վարձավճարների,տեղական տուրքերի և վճարների դրույքաչափերի` ՏԻՄ-երի կողմից բաց ու հրապարակայինսահմանումը և դրանց մատչելիությունը բնակչության լայն խավերի համար։ ՏԻՄ-երն հաճախհանդես են գալիս որպես համայնքային ծառայությունների մատուցման պատվիրատուներ ևկազմակերպող օղակներ` ծառայությունների ձեռքբերման մրցույթների և մրցույթներում շահած,ծառայություններ մատուցող կազմակերպությունների հետ պայմանագրային հարաբերություններհաստատելու միջոցով։ Ծառայությունների մատուցման ծախսերը ծածկվում են համայնքի բյուջեովնախատեսված հատկացումներով և/կամ ծառայությունների մատուցման համար համայնքիավագանու կողմից սահմանված և բնակչության ու տնտեսվարող սուբյեկտների կողմից վճարվողվարձավճարներով։520. ՏԻՄ-երի կողմից մատուցվող համայնքային ծառայությունների առանձին խումբ է համայնքիտարածքում գործունեություն իրականացնող ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց տրվողթույլտվությունները և դրանց դիմաց տեղական 11 տեսակի տուրքերի և 3 տեսակի վճարներիգանձումը 495 ։ Տեղական տուրքերի դրույքաչափերը, օրենքով նախատեսված դրույքաչափերիսահմաններում, սահմանում է համայնքի ավագանին` համայնքի ղեկավարի ներկայացմամբ,համայնքի տարեկան բյուջեն հաստատելուց առաջ։ Իսկ տեղական վճարի դրույքաչափը համայնքիղեկավարի ներկայացմամբ սահմանում է համայնքի ավագանին տվյալ գործողություննիրականացնելու համար անհրաժեշտ նվազագույն ծախսերի չափով։ Տեղական տուրքերի և495§î»Õ³Ï³Ý ïáõñù»ñÇ ¨ í׳ñÝ»ñÇ Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 1997Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 26-ÇÝ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 1998Ã. ÑáõÝí³ñÇ 9-Çó):2008.doc172

վճարների հաշվարկումը և գանձումը նույնպես կատարվում է ՏԻՄ-երի կողմից։ ՕրենսդրորենՏԻՄ-երը պարտավոր են իրազեկել համայնքի անդամներին տեղական տուրքերի և վճարներիվերաբերյալ 496 ։ Այդուհանդերձ, այս պահանջի կիրարկումն անբավարար է` համայնքներիանդամների իրազեկումը տեղական տուրքերի և վճարների մասին ապահովում են բացառիկ ՏԻՄեր։521. Բնակարանային-կոմունալ տնտեսության ոլորտում համայնքի ղեկավարը, պարտադիրլիազորությունների շրջանակներում, ղեկավարում է համայնքի կոմունալ տնտեսությունը,ապահովում է համայնքի սեփականություն համարվող բնակելի տների և ոչ բնակելիտարածքների, հանրակացարանների, վարչական շենքերի և այլ շինությունների պահպանումը,շահագործումը, կազմակերպում է դրանց նորոգումը, կազմակերպում և կառավարում է համայնքիսեփականություն համարվող ներհամայնքային հաղորդակցության ուղիների, ջրմուղի, կոյուղու,ոռոգման ու ջեռուցման ցանցերի և այլ կառուցվածքների շահագործումը, կազմակերպում էհամայնքի բնակավայրերի բարեկարգումը և կանաչապատումը, կազմակերպում էաղբահանությունը, կազմակերպում է գերեզմանատների գործունեությունը և դրանց պահպանմանաշխատանքները, և այլն 497 ։ ՀՀ համարյա բոլոր համայնքներում այս ծառայություններըմատուցվում են ոչ լրիվ ծավալով, անբավարար որակով ու հասանելի չեն ամբողջ բնակչությանը`հիմնականում ֆինանսական միջոցների սղության, նյութատեխնիկական և մարդկայինռեսուրսների պակասի պատճառով 498 ։ Փոքր համայնքներում թվարկված շատ ծառայություններընդհանրապես չեն մատուցվում։ Ընդհանուր առմամբ, բնակարանային-կոմունալ տնտեսությանծառայությունների մատուցումը դեռևս ամբողջովին կարգավորված չէ, չեն գործում միասնականնորմեր և չափորոշիչներ, չկան աշխատանքների կատարման հաստատված ցուցանիշներ ևգնահատման հստակ չափանիշներ։ Վճարովի ծառայությունների մատուցման վարձավճարներիդրույքաչափերն, ըստ էության, ՏԻՄ-երի կողմից սահմանվում են` առանց լուրջ տնտեսականհաշվարկներ կատարելու, իսկ ծառայության մատուցման ծախսածածկման խնդիր չի էլ դրվում։Ծառայություններ մատուցող կազմակերպությունները (համայնքային ենթակայության, մասնավորկամ խառը սեփականության) գործում են հիմնականում անարդյունավետ, ենթակառուցվածքներըբարոյապես և ֆիզիկապես հիմնականում մաշված են և կապիտալ նորոգման կամ փոխարինմանկարիք ունեն։ Թույլ է վերահսկողությունը ծառայություններ մատուցող կազմակերպություններիգործունեության նկատմամբ։ Վերջիններս համայնքի բյուջեից ֆինանսավորվում են հիմնականումսուբսիդիայի տեսքով (մեկ թվով ֆինանսավորում) և ՏԻՄ-երին ներկայացնում են միայնաշխատանքների կատարման ավարտական ակտեր, սակայն չեն ներկայացնում կատարողականմանրամասն հաշվետվություններ, որոնց հիման վրա հնարավոր կլիներ գնահատել ծառայությանմատուցման ծավալը, որակը և արդյունավետությունը։ Քանի որ այս ծառայություններիմատուցումը ՏԻՄ-երի համար հիմնականում պարտադիր լիազորություններ են, դրանցկանոնակարգումը հնարավոր է միայն պարտադիր լիազորությունների իրականացման ևֆինանսավորման կարգն օրենսդրորեն սահմանելու, յուրաքանչյուր ծառայության համարհամապատասխան իրավական ակտերն ընդունելու պարագայում։522. Օրենսդրորեն կարգավորված են, բազմաբնակարան շենքերի կառավարման համար, այդ շենքերիբնակարանների սեփականատերերի կողմից բնակելի ֆոնդի կառավարման խնդիրները 499 ։ Սակայններկայում ՀՀ-ում գործող շուրջ 800 համատիրությունները ակտիվ չեն կամ կայացած չեն`հիմնականում ֆինանսական միջոցների անբավարարության, պարտադիր նորմերի կատարմանհամար համատիրության կամ համայնքի կողմից սահմանված վճարների թերհավաքագրման,կազմակերպական բազմաբնույթ հիմնախնդիրների, համատիրությունների կառավարմանմարմինների պաշտոնյաների մասնագիտական պատրաստվածության ցածր մակարդակի և այլպատճառներով։ Հստակ չեն համայնք-համատիրություն փոխհարաբերությունները,496§î»Õ³Ï³Ý ïáõñù»ñÇ ¨ í׳ñÝ»ñÇ Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»Ýù, Ñá¹í³Í 20 1 . 1. гٳÛÝùÇ Õ»Ï³í³ñÝ ³å³ÑáíáõÙ ¿ ï»Õ³Ï³Ý ïáõñù»ñǨ í׳ñÝ»ñÇ ¹ñáõÛù³ã³÷»ñÇ, í׳ñÙ³Ý Ï³ñ·Ç ¨ ųÙÏ»ïÝ»ñÇ, ³Ùëí³ ÁÝóóùáõÙ ï»Õ³Ï³Ý ïáõñù»ñÇ ¨ í׳ñÝ»ñÇÛáõñ³ù³ÝãÛáõñ ï»ë³ÏÇ Ù³ëáí ÷³ëï³óÇ ëï³óí³Í »Ï³ÙáõïÝ»ñÇ, ÇÝãå»ë ݳ¨ ѳٳÛÝùÇ ³í³·³Ýáõ ÏáÕÙÇó ë³ÑÙ³Ýí³Í³ñïáÝáõÃÛáõÝÝ»ñ ëï³ó³Í ³ÝÓ³Ýó ¨ Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý ·áõÙ³ñÝ»ñÇ í»ñ³µ»ñÛ³É Çñ³½»ÏáõÙÁ:497§î»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»Ýù, Ñá¹í³Í 37:498î»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý µ³ñ»÷áËáõÙÝ»ñÁ г۳ëï³ÝáõÙ (2004-2006ÃÃ.), ·Çñù 2, ¸. ÂáõÙ³ÝÛ³ÝÇ ËÙµ³·ñáõÃÛ³Ùµ,ºñ¨³Ý, 2008:499§Ð³Ù³ïÇñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëÇݦ ÐÐ Ðú-333 ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 2002Ã. Ù³ÛÇëÇ 7-ÇÝ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2002Ã. ÑáõÝÇëÇ 4-Çó):§´³½Ù³µÝ³Ï³ñ³Ý ß»ÝùÇ Ï³é³í³ñÙ³Ý Ù³ëÇݦ ÐÐ Ðú-334 ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 2002Ã. Ù³ÛÇëÇ 7-ÇÝ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2002Ã.ÑáõÝÇëÇ 4-Çó):2008.doc173

կանոնակարգված չեն համայնքի կողմից համատիրությանը ցուցաբերվող օժանդակությանկառուցակարգերը և ձևերը։ Այս տեսակի օժանդակություններն ակտիվանում են, որպես կանոն,ամեն տեսակի ընտրություններից առաջ` այս կամ այն թեկնածուին սատարելու նպատակով։523. 2006թ. օրենսդրորեն կարգավորվել է գերեզմանատների գործունեության և նրանց պահպանմանաշխատանքների կազմակերպումը 500, որի հիման վրա ՀՀ կառավարությունը կանոնակարգել էթաղումների գրանցման, մատյանի վարման ու արխիվացման, անվճար ու վճարովիգերեզմանատեղեր տրամադրելու կարգն ու չափերը 501 ։ Գերեզմանատեղերի տրամադրումը,հաշվառումը, գերեզմանատների պահպանումն ու շահագործումը, օրենքով սահմանված կարգով,իրականացվում է հիմնականում համայնքների կողմից ստեղծված ոչ առևտրայինկազմակերպությունների միջոցով, որոնց կողմից մատուցվող մի շարք վճարովի ծառայություններիցանկը հաստատում է համայնքի ղեկավարը։ Գերեզմանատների գործունեության և նրանցպահպանման աշխատանքների ծախսերը կատարվում են համայնքի բյուջեի հաշվին, իսկծառայության մատուցման գործում համայնքի ղեկավարի լիազորությունները հստակ են։Այդուհանդերձ, մտահոգիչ է այդ լիազորությունների իրականացման արդյունավետությունն ուօրինականությունը։ Այսպես, ծառայությունը մատուցող կազմակերպության կողմիցգերեզմանատեղերի տրամադրման և այլ վճարովի ծառայությունների մատուցման ժամանակառկա են մեծ չափերի հասնող անօրինական գումարների շորթման ռիսկեր։ Այդ ռիսկերիառկայությունը պայմանավորված է ծառայության չափորոշիչների և ընթացակարգերի վերաբերյալբնակչության իրազեկության, ծառայության մատուցման թափանցիկության ևհաշվետվողականության հատկապես ցածր մակարդակով։524. ՏԻՄ-երի կողմից մատուցվող համայնքային ծառայությունների մեկ այլ առանձին խումբ էկրթության, մշակույթի, սպորտի, երիտասարդության հետ տարվող աշխատանքների ևառողջապահության ոլորտներում ՏԻՄ-երի լիազորությունների իրականացումը, մասնավորապես,համայնքային ենթակայության կազմակերպությունների (դպրոցներ, նախադպրոցական ևարտադպրոցական հիմնարկներ, երաժշտական, արվեստի, մարզական մասնագիտացվածդպրոցներ, մշակույթի կենտրոններ և տներ, ակումբներ, գրադարաններ, թանգարաններ,երիտասարդական կենտրոններ, ամբուլատորիաներ, բուժկետեր և այլն) գործունեությանկազմակերպումը և կառավարումը, դրանց շահագործման և նորոգման աշխատանքները։Նախադպրոցական կրթության համակարգի գործունեության իրավական, կազմակերպական ևֆինանսական հիմքերը կարգավորվում են «Նախադպրոցական կրթության մասին» ՀՀ օրենքով 502 ,որի համաձայն, ՏԻՄ-երը, մասնավորապես, ապահովում են նախադպրոցական կրթությանոլորտի պետական քաղաքականության իրականացումը, վարում են նախադպրոցական տարիքիերեխաների հաշվառումը, կազմակերպում են երեխաների ուսումնադաստիարակչականգործընթացը և բժշկական սպասարկումը և այլն։ Նշված ծառայությունների մատուցման դիմացվարձավճարները սահմանում է համայնքի ավագանին` համայնքի ղեկավարի ներկայացմամբ։Սովորաբար այս ծառայությունները համաֆինանսավորվում են համայնքի բյուջեից ևծառայություններից օգտվող քաղաքացիներից գանձվող վարձավճարներից, քանի որ վերջիններսբավարար չեն ծառայություններն ամբողջ ծավալով և որակով մատուցելու համար։ Կրթության,մշակույթի, սպորտի և առողջապահության ոլորտում համայնքային ծառայությունները ՏԻՄ-երըմատուցում են հիմնականում իրենց կողմից հիմնած բյուջետային կամ ոչ-առևտրայինկազմակերպությունների միջոցով, իսկ աշխատանքների համակարգումն իրականացնում ենհամայնքի ղեկավարի աշխատակազմի կրթության, մշակույթի, սպորտի և առողջապահությանբաժինների միջոցով։ Այդուհանդերձ, ՀՀ շատ համայնքների այդպիսի կազմակերպություններումոչ պաշտոնական կանխիկ վճարների ծավալը մեծ է, իսկ ՏԻՄ-երի ներքին վերահսկողությունն այդերևույթների նկատմամբ պատշաճ մակարդակի վրա չէ` ներքին աուդիտի ինստիտուտիչկայացածության պատճառով։ Այս ոլորտներում ՏԻՄ-երի լիազորությունների կատարմաննկատմամբ իրավական և մասնագիտական հսկողությունն իրականացնում են մարզպետարանի500§ÐáõÕ³ñϳíáñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ï³½Ù³Ï»ñåÙ³Ý ¨ ·»ñ»½Ù³Ý³ïÝ»ñÇ áõ ¹Ç³Ïǽ³ñ³ÝÝ»ñÇ ß³Ñ³·áñÍÙ³Ý Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÝÁݹáõÝí»É ¿ 2006Ã. ÷»ïñí³ñÇ 27-Çó (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2006Ã. ³åñÇÉÇ 17-Çó):501§ÐáõÕ³ñϳíáñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ï³½Ù³Ï»ñåÙ³Ý ¨ ·»ñ»½Ù³Ý³ïÝ»ñÇ áõ ¹Ç³Ïǽ³ñ³ÝÝ»ñÇ ß³Ñ³·áñÍÙ³Ý Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»Ýùáíݳ˳ï»ëí³Í ϳñ·»ñÁ, ϳÝáÝÝ»ñÁ ¨ ·»ñ»½Ù³ÝÇ íϳ۳ϳÝÇ Ó¨Á ë³ÑٳݻÉáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2006Ã.ÝáÛ»Ùµ»ñÇ 23-Ç ÃÇí 1910-Ü áñáßáõÙ:502§Ü³Ë³¹åñáó³Ï³Ý ÏñÃáõÃÛ³Ý Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 2005Ã. ÝáÛ»Ùµ»ñÇ 15-ÇÝ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2006Ã. ÑáõÝí³ñÇ 1-Çó):2008.doc174

համապատասխան ստորաբաժանումները, սակայն այս վերահսկողական գործառույթներն ևսմեծամասամբ թերի են իրականացվում։525. ՏԻՄ-երը աշխատանքի և սոցիալական ծառայության ոլորտում համայնքի տարածքումսոցիալական օգնության ծառայության գործունեության կազմակերպման պետությանպատվիրակած լիազորություն են իրականացնում։ Այսպես, ՀՀ կառավարությունը Երևանի 12թաղային համայնքներին 503 և Գյումրի, Վանաձոր, Արարատ և Ջերմուկ քաղաքայինհամայնքներին 504 է հանձնել սոցիալական օգնության տարածքային ծառայությունները, որոնքհամայնքի սոցիալապես անապահով բնակչությանը հաշվառում և ընդգրկում են ընտանեկաննպաստների համակարգում և միանվագ օգնությունների տրամադրման ցուցակներում։ Այդհամակարգում ընդգրկելու համար սոցիալական ծառայությունները քաղաքացիներից պահանջումեն օրենսդրությամբ սահմանված բազմաթիվ տեղեկանքներ տարբեր կազմակերպություններից,այդ թվում նաև` ՏԻՄ-երից։ Լինում են դեպքեր, երբ կեղծ տեղեկանքների հիման վրաքաղաքացիներն ընդգրկվում են ընտանեկան նպաստների համակարգում։526. Համայնքային ծառայությունների առանձին խումբ է կազմում ՏԻՄ-երի պարտադիր ևպատվիրակված լիազորությունների իրականացումը քաղաքացիների և տնտեսվարողսուբյեկտների իրավունքների պաշտպանության ոլորտում։ Մասնավորապես, համայնքիղեկավարն իրականացնում է հետևյալ պատվիրակված լիազորությունները. սահմանում էխնամակալություն, հոգաբարձություն, իրականացնում է խնամակալության և հոգաբարձությանմարմիններին օրենքով վերապահված այլ լիազորություններ, կազմակերպում է քաղաքացիականկացության ակտերի գրանցման ծառայության գործունեությունն այն համայնքներում, որտեղգտնվում են համապատասխան կառույցները։ Խնամակալությանը և հոգաբարձությանն առնչվողլիազորությունները համայնքի ղեկավարն իրականացնում է հիմնականում համայնքիխնամակալության և հոգաբարձության հարցերով ՏԻՄ աշխատակազմում ստեղծվածհանձնաժողովի միջոցով` համայնքի ավագանու անդամների ներգրավմամբ, որը քննում է այդհարցերով քաղաքացիներից ստացված դիմումները և առաջարկություններ ներկայացնումհամայնքի ղեկավարին։ Այդուհանդերձ, այս գործընթացը թափանցիկ չէ և համայնքի ղեկավարիխնամակալություն և հոգաբարձություն սահմանելու վերաբերյալ որոշումն ըստ էությանհայեցողական է։527. 2004թ. հունվարի 1-ից համայնքների ենթակայությանը փոխանցվեցին ՀՀ արդարադատությանհամակարգի քաղաքացիական կացության ակտերի գրանցման (ՔԿԱԳ) ծառայությունները։Ներկայում այս ծառայությունները հիմնականում գտնվում են քաղաքային համայնքներում ևսպասարկում են նաև հարակից գյուղական համայնքներին, իսկ գանձվող պետական տուրքերըմուտքագրվում են միայն համապատասխան քաղաքային համայնքների բյուջեներ։ Հաշվի առնելովայս պատվիրակված լիազորության կարևորությունը և համակարգի միասնական գործունեությանանհրաժեշտությունը, նրանց կառավարման լիազորությունն իրականացվում է ՀՀարդարադատության նախարարության կողմից ընդունված կարգով, որի համաձայն ՔԿԱԳծառայությունների պահպանման ծախսերը կատարվում են համայնքների բյուջեների միջոցով։Սակայն, ՔԿԱԳ ծառայություններն իրենց գործունեության վերաբերյալ կատարողականհաշվետվություններ չեն ներկայացնում ՏԻՄ-երին, իսկ ՔԿԱԳ ծառայությունների և գանձվողպետական տուրքերի դրույքաչափերի վերաբերյալ քաղաքացիների իրազեկությունը ցածր է։528. Համայնքի արդյունավետ կառավարումը և բնակչությանը մատուցվող համայնքայինծառայությունների որակը մեծապես կախված է ՏԻՄ-երի բարձրորակ որոշումներ ընդունելու ևիրականացնելու ունակությունից, և կադրային ներուժից` համայնքային ծառայողների և այլաշխատակիցների փորձից, բանիմացությունից ու մասնագիտական պատրաստվածությանաստիճանից։ ՀՀ տեղական ինքնակառավարման համակարգում զբաղված շուրջ 7,000համայնքային ծառայողների արհեստավարժության, բանիմացության, կառավարման ևկոռուպցիայի դեմ պայքարի ունակություններն ու հմտությունները մնում են համայնքների503§ºñ¨³ÝÇ ù³Õ³ù³å»ï³ñ³ÝÇ ³ß˳ï³Ï³½ÙÇ ëáóÇ³É³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛ³Ý ï³ñ³Íù³ÛÇÝ ·áñͳϳÉáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ºñ¨³ÝÇóճÛÇÝ Ñ³Ù³ÛÝùÝ»ñÇ »ÝóϳÛáõÃÛ³ÝÁ ѳÝÓÝ»Éáõ ¨ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2002 Ãí³Ï³ÝÇ ÑáÏï»Ùµ»ñÇ 3-Ç ÃÇí 1788-ÜáñáßáõÙÁ Ù³ëݳÏÇ áõÅÁ Ïáñóñ³Í ׳ݳã»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2002Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 26-Ç ÃÇí 2153-Ü áñáßáõÙ:504§êáóÇ³É³Ï³Ý ³ç³ÏóáõÃÛ³Ý µÝ³·³í³éáõÙ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý Édz½áñ³Í å»ï³Ï³Ý ϳé³í³ñÙ³Ý Ù³ñÙÇÝ ×³Ý³ã»Éáõ ¨ ÐÐϳé³í³ñáõÃÛ³Ý ÙÇ ß³ñù áñáßáõÙÝ»ñáõÙ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñ ϳï³ñ»Éáõ Ù³ëÇݦ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2005 Ãí³Ï³ÝÇ 29¹»Ïï»Ùµ»ñÇ ÃÇí 2337-Ü áñáßáõÙ:2008.doc175

արդյունավետ կառավարման պահանջներին անբավարար։ Այս կամ այն լիազորությանմասնագիտական բնույթով պայմանավորված` առկա է համապատասխան մասնագիտականկրթություն, որակավորում, փորձ և հմտություն ունեցող մասնագետների պակաս։ ՏԻՄ-երիլիազորությունների արդյունավետ իրականացումը մեծապես պայմանավորված է համայնքայինծառայության համակարգի կայացումից և կենսունակությունից։ Քանի որ ՏԻՄ-երն իրականացնումեն նաև պետության կողմից համայնքներին պատվիրակված լիազորություններ, ապա ակնհայտ էդրանց կարողությունների զարգացման գործում պետության շահագրգռվածությունը։ Ավելին, ՏԻՄերիկողմից օրենքով սահմանված լիազորությունների պատշաճ և արդյունավետ իրականացումըպետության ապակենտրոնացման քաղաքականության հետագա զարգացման և ՏԻՄ-երիլիազորությունների շրջանակի ընդլայնման երաշխիքն է։ Հատկանշական է, որ ՏԻՄ-երի և նրանցաշխատակիցների ուսուցման և վերապատրաստման ծրագրերն իրագործվել են հիմնականումմիջազգային ու տեղական կազմակերպությունների և ՀՀ կառավարության (ի դեմս ՀՀտարածքային կառավարման նախարարության) համագործակցության արդյունքում։529. Համայնքային ծառայությունը հանրային ծառայության ինքնուրույն տեսակ է և կարգավորվում էառանձին օրենսդրությամբ 505, որի ընդունման և կիրարկման գործում կարևոր նշանակությունունեցավ քաղաքացիական ծառայության ինստիտուտի հաջող կիրարկումը։ Հատկանշական է, որհամայնքային ծառայությունը կառուցվածքով և բովանդակությամբ շատ ընդհանրություններ ունիքաղաքացիական ծառայության համակարգի հետ։ Այդուհանդերձ, քաղաքացիական ևհամայնքային ծառայության համակարգերի միջև առկա են էական տարբերություններ`ծառայության խմբերի, թափուր պաշտոններ զբաղեցնելու համար մրցույթին մասնակցությանընթացակարգերի և չափորոշիչների, իրավական ակտերի ընդունման և այլ գործընթացներում 506։Համայնքային ծառայության ներդնման արդյունքում բազմաթիվ համայնքային ծառայողներանմիջապես զրկվել են իրենց պաշտոններից` պաշտոնի անձնագրով սահմանված չափանիշներինչհամապատասխանելու պատճառով, ողջ հանրապետությունում սահմանված համայնքայինծառայության 6,958 պաշտոններից թափուր են մնացել 1,064-ը կամ 15,2 տոկոսը 507 ։ Այս երևույթըհատկապես վատ է անդրադարձել փոքր գյուղական համայնքների ՏԻՄ-երի աշխատանքների ևբնականոն գործունեության վրա, որտեղ մշտապես առկա են կադրային ապահովվածությանխնդիրները, և մտավախություն կա, որ այդ թափուր պաշտոնների մեծ մասը երբևէ չի զբաղեցվիմասնագետներով։ Փոքր համայնքներում համայնքային ծառայության ներդնման խնդիրներիլուծումը մեծապես պայմանավորված է համայնքների խոշորացմանն ուղղվածքաղաքականությամբ։530. Օրենսդրորեն սահմանվել է մրցութային և ատեստավորման հանձնաժողովների ձևավորմանկարգը։ Այսպես, այդ հանձնաժողովների կազմում ընդգրկվում են համայնքի ղեկավարը,ավագանու անդամները և համապատասխան մարզպետարանի երեքական ներկայացուցիչները։Համայնքի ավագանու անդամների համար օրենքով կրթական ցենզ սահմանված չէ, ուստի նրանքկարող են լուրջ մասնագիտական դժվարություններ ունենալ մրցութային և ատեստավորմանհանձնաժողովներում իրենց աշխատանքում։ Սա վտանգում է համայնքային ծառայությաններդնման արդյունավետությունը։531. Յուրաքանչյուր համայնքային ծառայող պարտավոր է պարտադիր կերպով վերապատրաստվելառնվազն երեք տարին մեկ անգամ, իսկ վերապատրաստման ծախսերը պետք է կատարվենհամայնքների բյուջեների հաշվին։ Համայնքների մեծամասնության ներկա սուղ ֆինանսականվիճակը և հնարավորությունները էականորեն սահմանափակում են համայնքային ծառայողներիվերապատրաստման հնարավորությունները։532. Այսպիսով, ՀՀ տեղական ինքնակառավարման և տարածքային կառավարման համակարգերիգործունեության ներդաշնակությունը, արդյունավետությունը, թափանցիկությունը,հաշվետվողականությունն ու օրինականությունը ապահովելու նպատակով, անհրաժեշտ է.• Ամբողջականացնել ՀՀ տեղական ինքնակառավարման զարգացման համակարգված ևարդյունավետ քաղաքականությունը. ՀՀ տեղական ինքնակառավարման զարգացման505§Ð³Ù³ÛÝù³ÛÇÝ Í³é³ÛáõÃÛ³Ý Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÝ ÁݹáõÝí»É ¿ 2004Ã. ¹»Ïï»Ùµ»ñÇ 14-ÇÝ (áõÅÇ Ù»ç ¿ 2005Ã. ÑáõÝí³ñÇ 15-Çó):506¾. Ô³½³ñÛ³Ý. §îÆØ-»ñÇ ËݹÇñÝ»ñÇÝ í³ñã³Ï³Ý ϳéáõóí³ÍùÝ»ñÇ ¨ é»ëáõñëÝ»ñÇ Ñ³Ù³å³ï³ë˳ÝáõÃÛáõÝÁ¦, î»Õ³Ï³ÝÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý µ³ñ»÷áËáõÙÝ»ñÁ г۳ëï³ÝáõÙ (2004-2006ÃÃ.), ·Çñù 2, ¸. ÂáõÙ³ÝÛ³ÝÇ ËÙµ³·ñáõÃÛ³Ùµ, ºñ¨³Ý, 2008:507î»’ë ÝáõÛÝ ï»ÕáõÙ:2008.doc176

ռազմավարական ծրագիր մշակելու, տեղական ինքնակառավարման զարգացման պետականքաղաքականության սկզբունքները, նպատակները, խնդիրներն ու միջոցները միասնության ևփոխադարձ կապի մեջ սահմանելու, ՏԻՄ-երին նոր լիազորությունների փոխանցմանոլորտները, ժամկետները, փուլերը, իրականացման կառուցակարգերը օրենսդրորենսահմանելու, տարրական ու տեխնիկական կրթության, սոցիալական ապահովության,առողջապահության, հասարակական կարգի պահպանության (մունիցիպալ ոստիկանության),հարկային, բնակչության հաշվառման ու գրանցման և այլ ոլորտներում լիազորություններիապակենտրոնացման միջազգային լավագույն փորձը տեղայնացնելու և փորձնականծրագրերի արդյունքները օգտագործելու միջոցով,• Ամբողջականացնել ՀՀ տարածքային կառավարման զարգացման համակարգված ևարդյունավետ քաղաքականությունը. ՀՀ տարածքային կառավարման զարգացմանհայեցակարգ մշակելու, տարածքային կառավարման զարգացման պետականքաղաքականության սկզբունքները, նպատակները, խնդիրներն ու միջոցները սահմանելու, ՀՀմարզերում պետական կառավարման գործադիր մարմինների կառուցվածքների ևգործառույթների օրենսդրական կարգավորումը հստակեցնելու, տարածքային կառավարման ևտեղական ինքնակառավարման մարմինների փոխհարաբերությունները օրենսդրորենհստակեցնելու միջոցով.• Բարձրացնել տեղական ինքնակառավարման համակարգի արդյունավետությունը. ընտրվածառանձին մարզերում համայնքների խոշորացման փորձնական ծրագրերի իրականացմանարդյունքների վերլուծության և գնահատման, ձեռք բերված փորձի ամբողջականացմանհիման վրա ՀՀ համայնքների խոշորացման հայեցակարգ մշակելու, հասարակության լայնշրջանակների ներգրավմամբ դա հանրային քննարկելու և հաստատելու, ՀՀ ամբողջտարածքում գործնականում համայնքների խոշորացումը կամավորության և պարտադիրսկզբունքների համադրությամբ աստիճանաբար իրականացնելու, միջհամայնքայինմիավորումների ձևավորումը, միջհամայնքային միավորումների և դրանց կազմում ընդգրկվածհամայնքների լիազորությունները, կառավարման մարմինները, նրանցփոխհարաբերությունները, սեփականություն համարվող գույքը, բյուջեների եկամուտներիաղբյուրները և ծախսային ուղղությունները օրենսդրորեն կարգավորելու, պետական բյուջեիմիջոցներով այդ կառույցների ձևավորմանը և կայացմանն օժանդակելու միջոցով.• Կատարելագործել համայնքի ղեկավարի և ավագանու ինստիտուտների միջև զսպումների ևհակակշիռների համակարգը. համայնքի ավագանու ձևավորման ընտրական օրենսդրությունըկատարելագործելու, ավագանու անդամության թեկնածուներին ներկայացվող պահանջներըհստակեցնելու, ավագանու ներքին կազմակերպական կառուցվածքը և գործունեությանկանոնակարգերն ու ընթացակարգերը հստակեցնելու, դրանք հանրային լայն քննարկմանդնելու, ընդունելու և ՀՀ համայնքներում ներդնելու, ավագանու գործունեության պայմաններըբարելավելու միջոցով.• Ապահովել ՏԻՄ-երի պարտադիր և պետության կողմից պատվիրակված լիազորություններիիրականացման համար անհրաժեշտ ֆինանսական միջոցներ. ՏԻՄ-երին վերապահվածլիազորությունների լիարժեք և արդյունավետ իրականացմանը համարժեք ֆինանսականմիջոցներով համայնքների ապահովման օրենսդրական երաշխիքներ ամրագրելու, ՏԻՄ-երիպարտադիր և պատվիրակված լիազորությունների իրականացման արժեքների հաշվարկմանմեթոդաբանություններ մշակելու և ընդունելու, պահանջվող ֆինանսական միջոցներինվազագույն ծավալները որոշելու, այդ մեթոդաբանությունների հիման վրա ՏԻՄ-երիպարտադիր և պետության կողմից պատվիրակված լիազորությունների իրականացմանկարգերը օրենսդրորեն ամրագրելու, անհրաժեշտ ընթացակարգեր ընդունելու և ներդնելումիջոցով.• Բարձրացնել համայնքի ֆինանսական անկախությունը և համայնքի բյուջեի ծախսերիկառավարման արդյունավետությունը. համայնքի ռազմավարական պլանավորման ևբյուջետային գործընթացի վերաբերյալ մեթոդական ուղեցույցեր մշակելու և ներդնելու,զարգացման ռազմավարությունը, մարզի զարգացման ծրագիրը և համայնքների զարգացմանեռամյա ծրագրերը ներդաշնակ և համահունչ դարձնելու, ծրագրային և բյուջետայինփաստաթղթերի մշակման գործընթացների ժամանակացույցերի համաձայնեցմանօրենսդրական պարտադիր պահանջ սահմանելու և ընթացակարգեր ներդնելու,2008.doc177

համայնքներում ծրագրային բյուջետավարման համակարգ ներդնելու և բյուջետայինգործընթացի դրա շրջանակներում կազմակերպման ընթացակարգեր ներդնելու, բազմամյակապիտալ պլանավորման և բյուջետավարման, կապիտալ ծրագրերի մշակման ևիրականացման, համայնքի ֆինանսական վիճակի վերլուծության, վարկունակությանինքնագնահատման և վարկավորման բնագավառներում համայնքների կարողությունները ևունակությունները զարգացնելու, համայնքային տնտեսությունում վարկային ծրագրերներգրավելու, արժեթղթեր (պարտատոմսեր) թողարկելու և լրացուցիչ եկամուտներապահովելու, համայնքներում բյուջետային դասակարգման GFS 2001 և հաշվապահականհաշվառման ու հաշվետվության միասնական IPSAS համակարգերը ներդնելու, անշարժ գույքիմիասնական գնահատման և հարկման կառուցակարգեր ներդնելու, տեղական նորհարկատեսակներ օրենսդրորեն սահմանելու, գույքահարկի և հողի հարկի տեղեկատվականավտոմատացված համակարգերի արդյունավետ շահագործումն ապահովելու, համայնքիսեփականություն համարվող գույքի արդյունավետ կառավարման միասնականտեղեկատվական համակարգեր ու համայնքային գույքի կառավարման պլաններ մշակելու ևներդնելու, համայնքի տարածքում գործարարության թույլտվությունների տրամադրման ևդրանց դիմաց գանձումների ապահովման գործընթացի օրինականության նկատմամբ ՏԻՄերիպատասխանատվությունը խստացնելու միջոցով.• Բարձրացնել համայնքներում գնումների գործընթացի արդյունավետությունը,թափանցիկությունը, հաշվետվողականությունը և օրինականությունը. ՀՀ համայնքներումէլեկտրոնային գնումների համակարգի ներդնման հայեցակարգ մշակելու և ընդունելու,համայնքներում էլեկտրոնային գնումների համակարգն աստիճանականորեն ներդնելու,հեռահաղորդակցության և էլեկտրոնային կապի միջոցներին ՀՀ քաղաքային և գյուղականհամայնքների մատչելիությունը բարձրացնելու, համայնքներում գնումների էլեկտրոնայինհամակարգի շահագործման որակյալ մասնագետներ պատրաստելու, համայնքայինգնումների ընթացակարգերի պահպանման և կիրառման նկատմամբ պետական խիստվերահսկողություն սահմանելու, համայնքային գնումների մրցույթի հայտերի գնահատմանչափորոշիչների և մրցույթի մասնակիցների նախաորակավորման հստակ ընթացակարգերսահմանելու, մրցույթի հանձնաժողովի անդամների շահերի բախման ու հայտարարագրմանպահանջներ և ընթացակարգեր սահմանելու, գնումների գործընթացում համայնքներիղեկավարների լիազորությունները հակակշռելու և անհատական պատասխանատվությունսահմանելու, գնում կատարող կազմակերպությունների միջև մրցակցությունը խրախուսելումիջոցով.• Բարձրացնել համայնքների բյուջեներին պետական ֆինանսական օժանդակությանհամակարգի արդյունավետությունը, թափանցիկությունն ու հաշվետվողականությունը.ֆինանսական համահարթեցման կառուցակարգերը օրենսդրորեն կատարելագործելու,դոտացիաների բաշխման առավել նպատակային և հասցեական սկզբունքներ ևընթացակարգեր ներդնելու, նպատակային հատկացումների (սուբվենցիաների) տրամադրմանկառուցակարգ մշակելու և ներդնելու, նպատակային հատկացումների հայտերի և ծրագրերիկազմման չափորոշիչները սահմանելու և դրանց վերաբերյալ համայնքներին հրապարակայինիրազեկելու միջոցով.• Բարձրացնել ՏԻՄ-երի գործունեության թափանցիկությունը և հրապարակայնությունը.բնակչության կողմից համայնքի դերի գիտակցումը խթանելու, համայնքի բյուջեի նախագծի ևբյուջեի կատարման վերաբերյալ հակիրճ տեղեկատվության պարտադիր հրապարակման ևհանրային քննարկումների կազմակերպման հստակ ընթացակարգեր սահմանելու, համայնքիղեկավարի և ավագանու անդամի վարքագծի կանոնակարգեր, եկամուտների և գույքիհայտարարագրման կառուցակարգեր սահմանելու և ներդնելու, համայնքների ղեկավարներիև ավագանիների անդամների ուսուցման և վերապատրաստման ծրագրերի կազմակերպմաննօժանդակելու, բնակչությանը ՏԻՄ-երի գործունեության մասին պարբերաբար իրազեկելու,քաղաքացիների ընդունելության կազմակերպման հստակ ընթացակարգեր սահմանելու,համայնքային սեփականություն համարվող գույքի օտարման և օգտագործման տրամադրմանհրապարակային սակարկությունների օրենսդրական կարգավորումը և ընթացակարգերըհստակեցնելու, հրապարակային սակարկությունների ժամանակ անշարժ գույքի և հողիմեկնարկային և շուկայական գները մոտեցնելու, ՏԻՄ-երի կողմից մատուցվող հանրային2008.doc178

ծառայությունների վերաբերյալ բնակչության իրազեկության մակարդակը ևներգրավվածությունը բարձրացնելու միջոցով.• Բարձրացնել ՏԻՄ-երի գործունեության հաշվետվողականությունը և օրինականությունը. ՏԻՄերիգործունեության նկատմամբ պետական վերահսկողությունը կարգավորող «Տեղականինքնակառավարման մասին» օրենքի դրույթները ՀՀ Սահմանադրությանըհամապատասխանեցնելու, պետության կողմից համայնքին պատվիրակվածլիազորությունների իրականացման նկատմամբ պետական վերահսկողության կարգը ևմարզպետի կողմից վարչական հսկողության իրականացման ընթացքում ձեռնարկվողմիջոցները օրենսդրորեն սահմանելու, վերահսկողության ընթացակարգեր ներդնելու,մարզպետի կողմից ՏԻՄ-երի գործունեության նկատմամբ վարչական հսկողությանգործառույթներն ամբողջականացնելու, մարզպետարանների և նրանց ենթակառույցներիվերահսկողական կարողությունները բարելավելու, մարզպետարաններում կառավարմանժամանակակից տեխնոլոգիաներ ներդնելու, նրանց գործունեության թափանցիկությունը ևհրապարակայնությունն ապահովող ընթացակարգեր ներդնելու, համայնքում ներքին ևարտաքին վերահսկողության ընթացակարգերը հստակեցնելու, համայնքի զարգացմանեռամյա ծրագրի կատարման վերաբերյալ համայնքի ղեկավարի հաշվետվությունը կազմելու,ավագանու քննարկմանն ու հաստատմանը ներկայացնելու և հրապարակելու օրենսդրականպարտադիր պահանջ սահմանելու և համապատասխան ընթացակարգեր ներդնելու,համայնքային ծառայություններ մատուցող կազմակերպություններում աշխատանքներիկատարման հստակ ցուցանիշներ սահմանելու, մոնիտորինգի և գնահատման ընթացակարգերներդնելու, գնահատման արդյունքները պարբերաբար հրապարակելու պարտադիր պահանջսահմանելու, ՏԻՄ-երի գործունեության արտաքին աուդիտի իրականացման գործընթացում ՀՀՎերահսկիչ պալատի և ՏԻՄ-երի միջև արդյունավետ համագործակցությանը ևտեղեկատվական հոսքերի կարգավորմանն ուղղված ընթացակարգեր ներդնելու, ՀՀհամայնքների սեփականություն համարվող գույքի անվճար պարտադիր պետական գրանցմանպայմաններն ու ընթացակարգերը սահմանելու, ավագանու և պետության կողմից համայնքիսեփականություն համարվող գույքի պետական գրանցման և արդյունավետ կառավարմաննկատմամբ վերահսկողությունը խստացնելու միջոցով.• Բարձրացնել համայնքի և համատիրության միջև գործակցության արդյունավետությունը,թափանցիկությունն ու հաշվետվողականությունը. համայնքի կողմից համատիրությաննօժանդակության ձևերը և համատիրությանը ՏԻՄ-երի առանձին լիազորություններըպատվիրակելու կարգը օրենսդրորեն սահմանելու և համապատասխան ընթացակարգերներդնելու, այս գործընթացում համայնքի ղեկավարի կողմից հայեցողական որոշումներկայացնելու հնարավորությունները սահմանափակելու, համայնք-համատիրություն-բնակիչփոխհարաբերությունները հստակեցնելու, այդ փոխհարաբերությունների հստակկարգավորման և դրանց օրինականության պահպանման նկատմամբ պետականվերահսկողություն սահմանելու միջոցով.• Բարձրացնել ՔԿԱԳ ծառայությունների գործունեության արդյոնավետությունը. դրանք բարձրտեխնոլոգիական միջոցներով վերազինելու, դրանց համագործակցված աշխատանքնապահովող միասնական ժամանակակից տեխնիկական համակարգ ներդնելու, ծառայությանգործառույթներն ավտոմատացնելու, տվյալների միասնական էլեկտրոնային բանկ ստեղծելու,ՔԿԱԳ ծառայությունների դիմաց կոնկրետ համայնքի բնակչից գանձվող պետական տուրքընույն համայնքի բյուջե մուտքագրման կառուցակարգ սահմանելու, ՔԿԱԳ ծառայություններըհամայնքային լիարժեք կառավարմանն աստիճանականորեն հանձնելու միջոցով.• Զարգացնել ՏԻՄ-երի կարողությունները և ամբողջականացնել համայնքային ծառայությանհամակարգը. ՏԻՄ-երի օպտիմալ կառուցվածքներ ձևավորելու, ՏԻՄ-երի կառավարմանգիտելիքներն ու հմտությունները զարգացնելու, քաղաքացիների, մասնավոր սեկտորի, ՀԿ-երիև այլ շահագրգիռ կազմակերպությունների հետ արդյունավետ համագործակցությունծավալելու, համայնքային խնդիրների լուծմանը նպատակաուղղված նրանց իրազեկման ումասնակցության համապատասխան ձևեր և եղանակներ կիրառելու, սոցիալականգործընկերության իրականացմանն ուղղված ՏԻՄ-երի գործունեությունը խթանելու ևլիազորությունները պատվիրակելու, ՏԻՄ-երի և համայնքային ծառայողներիվերապատրաստման հայեցակարգ մշակելու, համայնքային ծառայողների2008.doc179

վերապատրաստման ծրագրերի ֆինանսավորման այլընտրանքային աղբյուրներ սահմանելու,համայնքի ավագանու անդամների համար համայնքային ծառայության համակարգիվերաբերյալ ուսուցման ծրագրեր կազմակերպելու, նրանց որակավորման և շարունակականվերապատրաստման համակարգերը շարունակաբար զարգացնելու, համայնքայինծառայության թափուր պաշտոնների համալրման մրցույթների թափանցիկություննապահովող ընթացակարգեր ներդնելու, համայնքային ծառայության կադրերի միասնականռեզերվ և գրանցամատյան (ռեստր) ստեղծելու և վարելու, սահմանված ընթացակարգերիօրինականության նկատմամբ վերահսկողություն սահմանելու, համայնքներում կառավարմանժամանակակից տեխնոլոգիաներ ներդնելու և համայնքների համար տեղեկատվականմիասնական բանկ ու համակարգ ստեղծելու, ՏԻՄ-երի տեղեկատվայնացմանռազմավարական ծրագիր մշակելու և այն հետևողականորեն իրականացնելու, ՏԻՄ-երումհամակարգչային ներքին ցանցեր ստեղծելու, համայնքային կառավարման միասնականհամակարգեր, այդ թվում էլեկտրոնային կառավարման համակարգեր, ներդնելու, այդհամակարգերի համատեղելիությունը և փոխգործակցությունն ապահովելու, տարածքայինկառավարման միասնական տեղեկատվական համակարգերում դրանք ներառելու ևինտեգրելու, համայնքների տեղեկատվական համակարգերն օգտագործող աշխատակիցներիուսուցման և վերապատրաստման ծրագրեր իրականացնելու միջոցով.• Բարձրացնել Երևանում տարածքային կառավարման և տեղական ինքնակառավարմանարդյունավետությունը, թափանցիկությունը և հաշվետվողականությունը. Երևանումտեղական ինքնակառավարման և ՏԻՄ-երի ձևավորման առանձնահատկություններըօրենսդրորեն սահմանելու, ՀՀ Ազգային ժողովի կողմից առաջին ընթերցմամբ ընդունված«Երևան քաղաքում` տեղական ինքնակառավարման և տարածքային կառավարման մասին» ՀՀօրենքի նախագիծը միջազգային չափանիշներին ամբողջությամբ համապատասխանեցնելու,հանրային լսումներ կազմակերպելու, Երևանում ՏԻՄ-երի գործունեության կանոնակարգեր ևկանոնադրություններ ընդունելու, կառավարման տարբեր մակարդակի մարմիններիգործառույթները հստակեցնելու և սահմանելու, Երևանի ավագանու, քաղաքապետարանի,նրա տարածքային ստորաբաժանումների և ենթակա կազմակերպություններիկարողությունները, փոխհարաբերությունները, տեղեկատվության կառավարման հոսքերըբարելավելու, կառավարման ժամանակակից տեխնոլոգիաներ ու տեղեկատվականկենտրոններ ներդնելու, հանրային ծառայությունների մատուցման «Մեկ պատուհանիսկզբունք» ընդունարանը զարգացնելու միջոցով։4.15 Մասնավոր հատված533. Հայաստանում ընկերությունների 84 տոկոսը 508 դժգոհ է երկրում գործող օրենսդրական ևվարչական կանոնակարգումից։ Հայաստանում ձեռնարկատիրությունը կարգավորողօրենսդրությունն ընդհանուր առմամբ բավարար է, սակայն օրենքները պատշաճ կերպով չենկիրառվել։ Պետական կառավարման մարմինների կողմից ընկերությունների նկատմամբ ոչմիանման վերաբերմունքը և անազնիվ մրցակցությունը ձեռնարկատիրությունը խոչընդոտողհիմնական գործոններից են։ Հայաստանում ստվերային տնտեսության մեծ ծավալներն առաջ ենբերում նաև վարչական կանոնակարգերի պահանջները բավարարելու հետ կապված մեծծախսերի` պաշտոնական և ոչ պաշտոնական վճարների տեսքով, գործարար ոլորտին առնչվողպետական քաղաքականությունների անկայունությամբ, հարկային և մաքսային մարմիններիուրույն գործելակերպով և թերություններով։534. Կոռուպցիայի բարձր մակարդակի հետևանքով ընկերություններն իրենց գործունեության զգալիմասը կազմակերպում են ստվերային հատվածում։ Օրենսդրական փոփոխությունները նախքանկիրառության մեջ դրվելը հազվադեպ են ներկայացվում հանրությանը։ Պայմանագրի կնքման շուրջօտարերկրյա ներդրողի և պետական մարմինների բանակցությունների վարմանբյուրոկրատական ընթացակարգերը բարդ ու ժամանակատար են, քանի որ պայմանագիրը պետք է508гٳß˳ñѳÛÇÝ µ³ÝÏÇ ÏáÕÙÇó 2004 Ãí³Ï³ÝÇÝ Çñ³Ï³Ý³óí³Í ·áñͳñ³ñ ÙÇç³í³ÛñÇ áõëáõÙݳëÇñáõÃ۳ݳñ¹ÛáõÝùÝ»ñáí2008.doc180

հաստատվի մի քանի նախարարությունների կողմից։ Կոռուպցիան շարունակում է ազդեցությունթողնել ձեռնարկատիրության վրա 509 ։535. «Տնտեսական մրցակցության պաշտպանության մասին» օրենքը Հայաստանում ընդունվել է 2000թվականին, որի հետ միաժամանակ ստեղծվել է Մրցակցության պաշտպանությանհանձնաժողովը։ 2001 թվականին հանձնաժողովն արդեն սկսել է իր վարույթում գործեր ընդունել։536. Ձեռնարկատիրության թափանցիկությանն առնչվող հիմնական հարցերի, մասնավորապեսընկերության ռեեստրի, հիմնադիրների ու բաժնետերերի կազմի հրապարակայնության առումովՀայաստանը ԱՊՀ երկրների շարքում վերջին տեղերից մեկն է զբաղեցնում։ Ընկերություններիֆինանսական հաշվետվության որակը նույնպես դեռևս ցածր է։ Արժեթղթերի վերաբերյալօրենսդրության թերի լինելու պարագայում կորպորատիվ կառավարման մասով ամենալուրջթերությունները «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» օրենքն է և այդ ոլորտը կարգավորողմյուս օրենքները։ Թեպետ օրենքով սահմանված է, որ բոլոր ձեռնարկություններն իրենցֆինանսական հաշվետվությունները պետք է պատրաստեն Հայաստանի Հանրապետությանհաշվապահական հաշվառման ստանդարտների(ՀՀՀՀՍ) համաձայն, իրականում այդստանդարտների պահանջները չեն համապատասխանում միջազգային պահանջներին և այդհաշվետվությունները հիմնականում պատրաստվում են հարկային պարտավորություներիկատարման համար։537. «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքը, ինչպես նաև ձեռնարկատիրությանըառընչվող այլ օրենսդրական փաստաթղթեր չեն կարգավորում առևտրայինկազմակերպություններում աշխատանքի բարեխղճության, ձեռնարկատերերի և մյուսհամապատասխան աշխատակիցների վարքագծի կանոնները և շահերի բախումներիառաջացումը կանոնակարգող սահմանափակումները։ Այս ուղղությամբ ՀՀ առևտրաարդյունաբերականպալատի կողմից քայլեր չեն ձեռնարկվում բարեխիղճ առևտրայինպրակտիկայի խրախուսման ուղղությամբ։ Բացի այդ, առևտրային գործարքների ոլորտըկարգավորող օրենքները թերի են, որի հետևանքով պայմանագրերն ավելի շատ կնքվում են ոչֆորմալ դաշտում։538. Այսպիսով, կոռուպցիայի դեմ պայքարի գործում Հայաստանի մասնավոր հատվածումկոռուպցիայի առաջարկի կրճատման նպատակով, հիմք ընդունելով մասնավոր հատվածումկոռուպցիայի կանխարգելման անհարաժեշտությունը,առաջարկվում է• Ուժեղացնել մասնավոր հատվածում կոռուպցիայի առաջարկի կանխարգելումը,հաշվապահական հաշվառման և աուդիտի միջազգային ստանդարտների ներդրման, այդպահանջների չպահպանման համար քաղաքացիաիրավական, վարչական կամ քրեականպատժամիջոցների կիրառման, մրցակցության հավասար պայմանների ապահովման,Տնտեսական մրցակցության պետական հանձնաժողովի կարողությունների զարգացման ևլիազորությունների ընդլայնման, հարկային, մաքսային ծառայությունների վարչարարությանկատարելագործման, կոռուպցիայի դեմ պայքարում մասնավոր հատվածի իրազեկվածությանբարձրացման միջոցով«• Ապահովել մասնավոր կազմակերպությունների աշխատանքում բարեխղճությունը.Առևտրիմիջազգային պալատի (ԱՄՊ) կողմից ընդունված կոռուպցիայի դեմ պայքարիկանոնակարգերի և էթիկայի կանոնների 510 ճանաչման ու տեղայնացման, դրանից բխողստանդարտների և ընթացակարգերի մշակման, մասնավոր կազմակերպություններումբարեխիղճ վարքագծի կանոնակարգերի և շահերի բախման կանխարգելման կանոններսահմանելու միջոցով;• Խրախուսել առևտրային կազմակերպությունների և պետության միջև համագործակցությունը.պայմանագրային հարաբերություններում բարեխիղճ առևտրային պրակտիկայի կիրառման,ձեռնարկությունների ռեյտինգավորման, ազնիվ գործարարության համարմրցանակաբաշխությունների սահմանման, կոռուպցիայի դեմ պայքարի խորհրդի կազմումգործարար միջավայրի ներկայացուցիչների ներգրավման, պետական պաշտոնյա և գործարար509вڲêî²Ü, ÎàìβêÚ²Ü ì²ðÀ гïáñ 1.γÛáõÝ ïÝï»ë³Ï³Ý ³×Ç å³Ñå³ÝÙ³Ý ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñ,вزÞʲðвÚÆÜ ´²ÜÎ, 2006à ¿ç.91510Ù³Ýñ³Ù³ëÝ ï»ë http://www.iccwbo.org/policy/anticorruption/id870/index.html2008.doc181

հարաբերություններում էլեկտրոնային կառավարման համակարգերի ներմուծման, «թեժգծերի» օգտագործման միջոցով։• Արմատավորել ձեռնարկությունների կորպորատիվ կառավարման սկզբունքները.օրենսդրորեն բաժնետերերի`սեփականատեր-գործադիր տնօրեն փոխհարաբերություններիտարանջատման ու հստակեցման, տնօրենների խորհրդի պաշտոնականպարտականությունների ու հաշվետվողականության սահմանման, ձեռնարկություններիգործունեության գնահատման, հրապարակայնության ապահովման, ըստ աուդիտիարդյունքների պետական գնումների նախաորակավորման չափորոշիչների սահմանմանմիջոցով։• Զարգացնել ՀՀ առևտրա-արդյունաբերական պալատի, ինչպես նաև խոշոր գործարարներիշահերը ներկայացնող այլ կազմակերպությունների կարողությունները. առևտրի միջազգայինպալատի հետ համագործակցության զարգացման, մասնավոր հատվածում կոռուպցիայիառաջարկի կրճատման, լավագույն միջազգային փորձի փոխանակման, աշխատակիցներին ևմասնավոր հատվածի ներկայացուցիչների համար գործնական և ճանաչողական այցերիկազմակերպման, կորպորատիվ կառավարման ուսումնական և վերապատրաստմանդասընթացների կազմակերպման միջոցով։539. Աշխատանքի և սոցիալական ապահովության, շրջակա միջավայրի պահպանության,գյուղատնտեսության, տրանսպորտի ու հաղորդակցության, քաղաքաշինության,կենսաթոշակային ապահովության, մշակույթի, կոմունալ- կենցաղային, միգրացիայի ևփախստականների, սեյսմիկ պաշտպանության, արխիվների, պետական գույքի կառավարման,լիցենզավորման և թույլտվությունների, մտավոր սեփականության իրավունքներիպաշտպանության, ստանդարտների և հավատարմագրման ծառայությունների վերաբերյալկոռուպցիոն ռիսկերի բացահայտման ու մեղմանն ուղղված ուսումնասիրություններկնախատեսվեն ռազմավարության միջոցառումների ծրագրում, որոնց արդյունքներով կմշակվենկոռուպցիոն ռիսկերի կրճատման ուղղությամբ միջոցառումներ։540. Ըստ տնտեսության առանձին բնագավառների, ճյուղերի և ոլորտների կոռուպցիայի կրճատմաննուղղված քայլերի համար սահմանված նպատակային արդյունքները և դրանց հասնելուգնահատման հնարավոր ցուցանիշները նկարագրված են ռազմավարության հինգերրորդ գլխում։2008.doc182