1 ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԵՐԿՐՈՐԴ ԶԵԿՈՒՅՑԸ ...

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԵՐԿՐՈՐԴ ԶԵԿՈՒՅՑԸՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԿԱՄ ՓՈՔՐԱՄԱՍՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԼԵԶՈՒՆԵՐԻԵՎՐՈՊԱԿԱՆ ԽԱՐՏԻԱՅԻ15-ՐԴ ՀՈԴՎԱԾԻ 1-ԻՆ ԿԵՏԻ ՀԱՄԱՁԱՅՆԵրևան 20071

ՆերածությունՄաս 1Իրավիճակի վերլուծություն կամ որոշ հարցադրումներՄաս 2 Տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներիեվրոպական խարտիայի կատարման 1-ին մոնիտորինգային փուլիարդյունքներն ամփոփող ազգային մակարդակով իրականացվածգործնական քայլերըՄաս 3 Տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներիեվրոպական խարտիայի կատարման ուղղությամբ ՀայաստանիՀանրապետության ներկայացրած առաջին զեկույցից հետոձեռնարկված միջոցները և առաջին զեկույցում չարտացոլված, բայցիրականացված ծրագրերըՄաս 4Մաս 5ՀավելվածՁեռնարկված քայլերը հոդված առ հոդվածԵվրոպայի Խորհրդի Նախարարների կոմիտեի` ՀայաստանումԽարտիայի կիրառման վերաբերյալ հանձնարարականիիրականացումըԱղյուսակ 1. ՀՀ մշտական բնակչության բախշումը քաղաքներում և գյուղերումԱղյուսակ 2. Խառը ազգային կազմով կամ գերազանցապես ազգայինփոքրամասնություններով բնակեցված գյուղական բնակավայրերիցանկԱղյուսակ 3. ՀՀ հանրակրթական դպրոցներում ներկա պահինեզդիերեն/քրդերեն լեզվի ուսուցում իրականացնող բնակավայրերիցանկԱղյուսակ 4.ՀՀ հանրակրթական դպրոցներում ներկա պահին ասորերեն լեզվիուսուցմամբ դասարանների ցանկԱղյուսակ 5.Աղյուսակ 6.ՀՀ հանրակրթական դպրոցներում ռուսերեն լեզվի ուսուցմամբդասարանների ցանկՊետության կողմից պաշտպանվող` Հայաստանի տարածքումառկա և արդեն բացակայող կրոնական և էթնիկ համայնքներիպատմական պաշտամունքային կառույցների ցանկ2

ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ1. Տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուների եվրոպականխարտիայի 15-րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն Հայաստանի Հանրապետությունըներկայացնում է Խարտիայի կատարման և դրա սկզբունքների, դրույթներիիրականացմանն ուղղված օրենսդրական և այլ միջոցառումների ընթացքի, ինչպես նաևՏարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուների եվրոպական խարտիայիկատարման 1-ին մոնիտորինգային փուլի արդյունքներն ամփոփող ազգայինմակարդակով իրականացված գործնական քայլերի վերաբերյալ 2-րդ զեկույցը։2. Զեկույցում հաշվի են առնվել «Հայաստանի կողմից Տարածաշրջանային կամփոքրամասնությունների լեզուների եվրոպական խարտիայի կատարման մասին»Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների կոմիտեի կողմից 2006թ. Հունիսի 14-ինՆախարարների պատվիրակների 967 ժողովի ընթացքում ընդունված Res(2001)6/CM(2006)85 «Հայաստանի վերաբերյալ կարծիքը» և այդ կարծիքում նշված պրոբլեմները ։3. Զեկույցը ներկայացնում է ազգային փոքրամասնությունների լեզուներինառնչվող հարցեր, քանի որ Հայաստանում բացակայում է տարածաշրջանային լեզվիխնդիրը և Հայաստանի Հանրապետությունը, վավերացնելով Տարածաշրջանային կամփոքրամասնությունների լեզուների եվրոպական խարտիան, ստանձնել է մշակելքաղաքականություն և սահմանել գործողությունների ծրագիր միայն ազգայինփոքրամասնությունների լեզուների /ռուսերեն, հունարեն, եզդիերեն, քրդերեն,ասորերեն/ պաշտպանության և զարգացման ուղղությամբ։ Սակայն Զեկույցում որոշտեղեկություններ են ներկայացվում նաև Հայաստանի հանրապետությունումգործածվող մի շարք այլ լեզուների վերաբերյալ։4. Զեկույցի համար հիմք են հանդիսացել Հայաստանի Հանրապետությանհամապատասխան նախարարությունների և գործակալությունների կողմիցտրամադրված տեղեկությունները, ՀՀ կառավարության աշխատակազմի ազգային3

փոքրամասնությունների և կրոնի հարցերի վարչության կողմից մշակված ևիրականացվող ծրագրերն ու առաջարկությունները, ուսումնասիրությունները(«Հազարաշեն» Ազգաբանական հետազոտությունների հայկական կենտրոնի կողմից2005 թվականին իրականացվել է «Ազգային փոքրամասնությունների դպրոցականկրթության իրավիճակը Հայաստանում/եզդիներ, քրդեր, ռուսներ/մալականներ/,ասորիներ/» ուսումնասիրությունը), ՀՀ ազգային փոքրամասնություններիառաջնորդների և հասարակական կազմակերպությունների հետ քննարկումները,փորձագիտական հարցումները, ՀՀ կառավարության աշխատակազմի ազգայինփոքրամասնությունների և կրոնի հարցերի վարչության աշխատակիցներիհանդիպումներն ազգային փոքրամասնությունների համայնքներում, կրթականհաստատություններում և դրանց ընթացքում քննարկված հարցերը, ՀՀ ազգայինփոքրամասնությունների ներկայացուցիչների կողմից վերոհիշյալ վարչությաննուղարկված դիմումների, առաջարկությունների վերլուծությունները։ Զեկույցի տեքստըտրամադրվել է նաև Հայաստանի Հանրապետության նախագահի խորհրդականին կիցազգային փոքրամասնությունների հասարակական կազմակերպություններիհամակարգող խորհրդին և ստացվել ու հաշվի են առնվել կազմակերպություններինկատառումները ։5. Զեկույցը բաղկացած է ներածությունից, հինգ մասերից և վեց աղյուսակներկայացնող հավելվածից ։Զեկույցը կազմվել է Հայաստանի Հանրապետությանկառավարության աշխատակազմի ազգային փոքրամասնությունների և կրոնի հարցերիվարչության կողմից։ Զեկույցը չի անդրադառնում Հայաստանի Հանրապետությանսոցիալ-տնտեսական իրավիճակի վերլուծությանը, սակայն մասնավորեցնում է, որՏարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուների եվրոպական խարտիայովՀայաստանի Հանրապետության կողմից պաշտպանության տակ վերցված ազգայինփոքրամասնությունների հինգ լեզուներին` ռուսերեն, հունարեն, եզդիերեն, քրդերեն,ասորերեն, առնչվող ծրագրերը կարող էին ավելի մեծ ծավալով պետական նյութական4

կարևորություն է ստանում այն պատճառով, որ նախադպրոցական ուսուցմանկազմակերպումը մեծ չափով պայմանավորված է տեղականինքնակառավարման մարմինների աշխատանքով։ Սրանք ՀայաստանիՀանրապետության համար ընդհանուր պրոբլեմներ են, բայց, բնականաբար,անդրադառնում են նաև Տարածաշրջանային կամ փոքրամասնություններիլեզուների վերաբերյալեվրոպական խարտիայից բխող գործողություններիներդրման ընթացքի վրա։7. Վարչա-իրավական խնդիրներից կարելի է առանձնացնել մի քանիսը։ Այսպես,մինչև 2004թ. Հայաստանի Հանրապետությունում դեռևս չկար ազգայինփոքրամասնությունների հարցերով զբաղվող առանձին կառուցվածքայինբաժին, Խարտիայի պարտավորություններից բխող գործողություներիհամակարգումը դեռևս հստակեցված չէր։ Միայն 2004թ. հունվարին ձևավորվեցՀՀ կառավարության աշխատակազմի ազգային փոքրամասնությունների ևկրոնի հարցերի վարչությունը, որն սկսեց իրականացնել, ի թիվս այլոց, նաևՏարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուների վերսբերյալեվրոպական խարտիայից բխող գործողությունների ծրագրավորմանվերլուծությունն ու գործողությունների համակարգումը։ Միայն 2007թ. լուծվեցտարածքային կառավարման մարմիններում` մարզպետարաններում ազգայինփոքրամասնությունների իրավունքների իրացման պատասխանատուներիխնդիրը ։ Ավարտին է մոտենում տեղական ինքնակառավարման մարմիններումազգային փոքրամասնությունների իրավունքների իրազեկմանգործընթացը։Կառավարման մարմիններում դեռևս պետք է շարունակվեն ազգայինփոքրամասնությունների իրավունքների իրացման վերաբերյալ սեմինարներն ուկազմված ծրագրերի ներդրման վերաբերյալ խորհրդակցությունները ։8. Պարզվեց, որ Տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներիեվրոպական խարտիայից բխող գործողությունների ներդրման ընթացքը որոշհուզումներ է առաջացնում առանձին էթնիկ համայնքներում ։ Ինչպես հայտնի է6

Եվրոպայի խորհրդի փորձագետներին, «1939-ից մինչև 1989թ. եզդիներըդիտվում էին որպես քրդեր, և բոլոր պաշտոնական փաստաթղթերում ևկրթական ու մշակութային հաստատություններում միայն քրդերենն էր նշվում։Անկախությունից հետո էթնիկական և լեզվական պատկանելությունը սկսեցհենվել անհատ անձանց հայտարարության վրա։ 40620 անձ իրեն համարեց եզդիև 1519 անձ՝ քուրդ։ Իրականում երկու համայնքներն էլ խոսում են կուրմանջիլեզվի նույն տարբերակով։ Սակայն ներկայումս երկու համայնքները չենհամաձայնում ընդհանուր անվանման, որի պատճառով էլ Հայաստանիիշխանությունները Խարտիայի վավերացման ժամանակ քրդերենը և եզդիերենըճանաչել են որպես առանձին լեզուներ։ Քրդերը լեզվի գրավոր ձևի համարլատինական գրի ընդունման ճանապարհին են, իսկ եզդիները շարունակում ենգործածել կիրիլյան գիրը» 1 ։ Եվրոպայի խորհրդի փորձագետների այսվավերացմանը պետք է ավելացնել, որ իրենց քուրդ անվանողների լիդերներըբոյկոտում են եզդիերեն դասագրքերի մուտքը դպրոցներ, որտեղ սովորում եննաև իրենց քուրդ համարողների երեխաները ։ Նրանք պնդում են, որ երկուտարբեր լեզուների անվան տակ չի կարելի նույն լեզվով կրթությունիրականացնել ։ Քանի որ իրենց եզդի և քուրդ անվանողների մեծ մասն ապրումեն նույն բնակավայրերում, և նրանց երեխաները նույն դպրոցն են հաճախում,իրատեսկաան չէ երկու տարբեր լեզուների անվան տակ նույն լեզուն տարբերհոսքերով դասավանդելը, հատկապես եթե հաշվի առնենք այն հանգամանքը, որբնակավայրերի բնակչության փոքրաթվության հետևաքով դասարաններումերեխաների ընդհանուր թիվը հաճախ չի հասնում հինգ-վեց երեխայի ։ Այսգործընթացն ուղեկցվում է որոշ հուզումներով, և իշխանություններըհամբերատար ջանքեր են գործադրում լուծելու խնդիրը։9. Երկրորդ, Տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներիվերաբերյալ եվրոպական խարտիայի կողմից որոշ հասկացություններ1 г۳ëï³ÝÇ í»ñ³µ»ñÛ³É ÷áñÓ³·»ïÝ»ñÇ ÏáÙÇï»Ç I ¼ºÎàôÚò, 14-ñ¹ Ï»ï:7

հասկացություններ` «փոքրամասնության լեզու», «մայրենի լեզու» և «էթնիկլեզու» կամ «ազգային լեզու»։ Ասորիների մի մասի կողմից գործածվողռուսերենը և բոլոր ասորիների կողմից գործածվող ասորերենը երկուսն էլհամապատասխանում են Խարտիայի կողմից «Տարածաշրջանային կամփոքրամասնության լեզուների» սահմանմանը, այն է` «ավանդական ձևովգործածվում են պետության տվյալ տարածքում այդ պետության քաղաքացիներիկողմից, որոնք քանակապես ավելի փոքր խումբ են կազմում, քան տվյալպետության բնակչության մնացած մասը, և տարբերվում են այդ պետությանպաշտոնական լեզվից (լեզուներից) և չեն ընդգրկում ո’չ պետությանպաշտոնական լեզվի (լեզուների) բարբառները, ո’չ էլ՝ միգրանտներիëï³Ý³Éáõ ³¹»Ïí³ï Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñ: 3. êáõÛÝ Ñá¹í³ÍÇ 2-ñ¹ å³ñµ»ñáõÃÛ³Ý ¹ñáõÛÃÝ»ñÁãå»ïù ¿ Çñ³·áñÍí»Ý Ç íݳë å³ßïáÝ³Ï³Ý É»½íÇ áõëáõóÙ³ÝÁ ¨ ¹³ë³í³Ý¹Ù³ÝÁ¦: ²ÛëåÇëáíÞñç³Ý³Ï³ÛÇÝ ÏáÝí»ÝóÇ³Ý Ñá¹í³Í 14-Ç 1-ÇÝ Ï»ïáí ϳñ¨áñáõÙ ¿ §÷áùñ³Ù³ëÝáõÃÛ³ÝÉ»½áõݦ, ÇëÏ 2-ñ¹ Ï»ïáí ß»ßïáõÙ ¿ §³½·³ÛÇÝ ÷áùñ³Ù³ëÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ å³ïϳÝáÕ ³ÝÓ³Ýóѳٳñ, Çñ»Ýó É»½áõÝ áõëáõÙݳëÇñ»Éáõ ϳ٠³Û¹ É»½íáí ÏñÃáõÃÛáõÝ ëï³Ý³Éáõ ³¹»Ïí³ïÑݳñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñ¦ : 2-ñ¹ Ï»ïáõÙ û·ï³·áñÍí³Í §Çñ»Ýó É»½íáí¦ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝݳÏÝѳÛïáñ»Ý å»ïù ¿ ѳë³Ï³Ý³É §÷áùñ³Ù³ëÝáõÃÛ³Ý É»½áõݦ : гñó ¿ ³é³ç³ÝáõÙ, û á±ñÝ¿ §÷áùñ³Ù³ëÝáõÃÛ³Ý É»½áõݦ : ²ÛÝ É»½áõÝ, áñÁ Ýñ³Ýó §³½·³ÛÇÝ É»½áõ±Ý¦ ¿, û± ³ÛÝ É»½áõÝ,áñáí Ýñ³Ýù ³í»ÉÇ Ñ»ßï »Ý ³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ ¨ áñÁ »ñµ»ÙÝ, ËáñÑñ¹³ÛÇÝ ßñç³ÝáõÙ Ó¨³íáñí³ÍÉ»½í³Ï³Ý ³í³Ý¹áõÛÃÇ Ñ³Ù³Ó³ÛÝ, ³Ýí³ÝíáõÙ ¿ §Ù³Ûñ»ÝÇ É»½áõ¦ : гϳëáõÃÛáõÝÁ Ëáñ³ó»É ¿§²½·³ÛÇÝ ÷áùñ³Ù³ëÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ å³ßïå³ÝáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ ßñç³Ý³Ï³ÛÇÝ ÏáÝí»ÝódzÛǦËáñÑñ¹³ïí³Ï³Ý ÏáÙÇï»Ç 2006Ã. Ù³ÛÇëÇ 12-ÇÝ Ñ³ëï³ïí³Í г۳ëï³ÝÇ í»ñ³µ»ñÛ³É 2-ñ¹Ï³ñÍÇùáõÙ å³ñáõݳÏáÕ áñáß ¹ñáõÛÃÝ»ñÇ Ñ»ï¨³Ýùáí : سëݳíáñ³å»ë ³Û¹ ϳñÍÇùÇ å³ñ³·ñ³ý151-áõÙ ß»ßïí³Í ¿, áñ §³½·³ÛÇÝ ÷áùñ³Ù³ëÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ý»ñϳ۳óÝáÕ ß³ï ³ÝÓÇù, ³Û¹ ÃíáõÙ áãéáõë³Ï³Ý ¿ÃÝÇÏ Í³·Ù³Ý, áíù»ñ Çñ»Ýó »ñ»Ë³Ý»ñÇ Ñ³Ù³ñ ³é³í»ÉáõÃÛáõÝÁ ï³ÉÇë »Ý éáõë»ñ»ÝÏñÃáõÃÛ³ÝÁ, Ùï³Ñá·áõÃÛáõÝÝ»ñ »Ý ³ñï³Ñ³Ûï»É ѳۻñ»Ý ÏñÃáõÃÛ³Ý Ýϳïٳٵ ٻͳóáÕáõß³¹ñáõÃÛ³Ý ³éÝãáõÃÛ³Ùµ¦ : ÜáõÛÝ Ï³ñÍÇùÇ 155-ñ¹ å³ñ³·ñ³ýáí Ý»ñϳ۳óí³Í гÝÓݳñ³ñ³Ï³Ýáíå³Ñ³ÝçíáõÙ ¿ §ºñ³ß˳íáñ»É, áñ ѳۻñ»Ý É»½íÇ áõëáõóÙ³Ý Ýϳïٳٵ ٻͳóáÕ áõß³¹ñáõÃÛáõÝÁ ãÇËáãÁݹáïÇ ³½·³ÛÇÝ ÷áùñ³Ù³ëÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ý»ñϳ۳óÝáÕ ³ÝÓ³Ýó ÏáÕÙÇó éáõë»ñ»Ý É»½íáíÏñÃáõÃÛáõÝ ÁÝïñ»Éáõ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÁ¦ : ØÇ ÏáÕÙÇó Þñç³Ý³Ï³ÛÇÝ ÏáÝí»ÝódzÛÇ 14-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ 3-ñ¹Ï»ïáí ³ëíáõÙ ¿, áñ ³½·³ÛÇÝ ÷áùñ³Ù³ëÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ å³ïϳÝáÕ ³ÝÓ³Ýó ѳٳñ Çñ»ÝóÉ»½áõÝ áõëáõÙݳëÇñ»Éáõ ϳ٠³Û¹ É»½íáí ÏñÃáõÃÛáõÝ ëï³Ý³Éáõ ³¹»Ïí³ïÑݳñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ëï»ÕÍáõÙÁ §ãå»ïù ¿ Çñ³·áñÍí»Ý Ç íݳë å³ßïáÝ³Ï³Ý É»½íÇáõëáõóÙ³ÝÁ ¨ ¹³ë³í³Ý¹Ù³ÝÁ¦ /ÇëÏ Ð³Û³ëï³ÝáõÙ å³ßïáÝ³Ï³Ý É»½áõÝ Ñ³Û»ñ»ÝÝ ¿/, ÙÛáõëÏáÕÙÇó ѳÝÓݳñ³ñ³Ï³Ýáí г۳ëï³ÝÇó å³Ñ³ÝçíáõÙ ¿ §ºñ³ß˳íáñ»É, áñ ѳۻñ»Ý É»½íÇáõëáõóÙ³Ý Ýϳïٳٵ ٻͳóáÕ áõß³¹ñáõÃÛáõÝÁ ãÇ ËáãÁݹáïÇ ³½·³ÛÇÝ ÷áùñ³Ù³ëÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁÝ»ñϳ۳óÝáÕ ³ÝÓ³Ýó ÏáÕÙÇó éáõë»ñ»Ý É»½íáí ÏñÃáõÃÛáõÝ ÁÝïñ»Éáõ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÁ¦ : ºÃ» ïí۳ɳ½·³ÛÇÝ ÷áùñ³Ù³ëÝáõÃÛáõÝÁ áñå»ë §÷áùñ³Ù³ëÝáõÃÛ³Ý É»½áõ¦ ÁÝïñáõÙ ¿ éáõë»ñ»ÝÁ, ѳëϳݳÉÇ ¿,áñ ËݹÇñÁ ÉáõÍíáõÙ ¿ : ê³Ï³ÛÝ »Ã» ³½·³ÛÇÝ ÷áùñ³Ù³ëÝáõÃÛáõÝÁ å³Ñ³ÝçáõÙ ¿ éáõë»ñ»ÝÝ ÁݹáõÝ»Éáñå»ë §Ù³Ûñ»ÝÇ É»½áõ¦, Ù»Ï ³ÛÉ É»½áõ, ïíÛ³É ¹»åùáõÙ ³ëáñ»ñ»ÝÝ ÁݹáõÝ»É áñå»ë §³½·³ÛÇÝ É»½áõ¦,ÁݹѳÝáõñ ÏñÃáõÃÛáõÝÁ ϳ½Ù³Ï»ñå»É §Ù³Ûñ»ÝÇ É»½íáí¦` éáõë»ñ»Ýáí, ÇëÏ §³½·³ÛÇÝ É»½áõݦå³ßïå³Ý»É ʳñïdzÛÇ ¨ Þñç³Ý³Ï³ÛÇÝ ÏáÝí»ÝódzÛÇ ëϽµáõÝùÝ»ñáí, ³ÝѳëϳݳÉÇ ¿ ÙÝáõÙ, ûÇÝãå»ë Çñ³·áñÍ»É ³Û¹ ³Ù»ÝÁ §áã Ç íݳë å³ßïáÝ³Ï³Ý É»½íÇ áõëáõóÙ³ÝÁ ¨ ¹³ë³í³Ý¹Ù³ÝÁ¦ :9

լեզուները» ։ Սակայն դրանից խնդիրը չի լուծվում, քանի որ շատ բարդ է այսպայմաններում նույն էթնիկ համայնքի համար փոքրամասնության երկուտարբեր լեզուներ պաշտպանելը, հատկապես կրթության ոլորտում, առավել ևսայն դեպքում, երբ տարբեր լեզուների մասին պնդող ասորիներն ապրում եննույն գյուղական համայնքում, որտեղ կա միայն մեկ դպրոց։ Կողմերից մեկըպնդում է, որ իրենց երեխաների դպրոցական կրթությունը կազմակերպվիռուսերենով ։ Նույն մարդիկ պնդում են, որ պետությունն, այնուամենայնիվ,զբաղվի ասորերեն լեզվի ուսուցման կադրերի պատրաստմամբ, հրատարակիասորերեն դասագրքեր և այլն, այլ կերպ ասած` նպաստի ասորերեն լեզվիպահպանմանն ու զարգացմանը ։ Կարծում ենք, որ ասորականփոքրամասնությունն ինքը պետք է ընտրություն կատարի «փոքրամասնությանլեզվի» խնդրում ։ Այն ասորիները, որոնք «փոքրամասնության լեզու» կընտրենռուսերենը, նրանց հանդեպ կրթական ոլորտում երկիրն իրպարտավորությունները կկատարի ռուսերենով, ովքեր ասորերենը`ասորերենով ։ Փոքրամասնության լեզուն պաշտպանելուց զատ ՀայաստանիՀանրապետությունը պարտավորություն ունի նաև իր քաղաքացիներինպատշաճ մակարդակով հայերեն սովորեցնել, որը երկրի պետական լեզուն է ևառանց որի հանրապետության քաղաքացիները չեն կարող լիարժեք ինտեգրվելհասարակությունում։ Սրան պետք է ավելացնել նաև, որ հանրակրթականդպրոցի ծրագրերում պարտադիր առարկաներ են նաև որևէ օտար,գլխավորապես եվրոպան լեզու և ռուսերեն լեզուն։10. Երրորդ, Տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներիեվրոպական խարտիայով Հայաստանի կողմից պաշտպանության տակ առնվածլեզուներով խոսողները կամ այդ լեզուներն իրենց մայրենի լեզուն համարածմարդիկ տարբեր ակնկալիքներ ունեն իրենց կողմից գործածվող կամ իրենցմայրենի լեզվի գործառույթների նկատմամբ ։ Հունարեն լեզուն, օրինակ,Հայաստանում գործնականում չի գործածվում նույնիսկ հունական փոքրաթիվ10

1176 մարդ/ էթնիկ համայնքի կողմից։ Հույների մեջ զգալի թիվ են կազմումտարեցները, և շատ դժվար է խոսել Հայաստանում հունարեն լեզվի` որպեսփոքրամասնության լեզվի, զարգացման հեռանկարների մասին։ 2001թ.մարդահամարի տվյալներով 323 գյուղաբնակ հույներից 119-ը, այսինքն 1/3-իցավելին 60-ից բարձր տարիք ունեին։ Մեզ ոչ մի կերպ չի հաջողվում համոզելհույներին, որ նրանք իրենց կողմից տպագրվող պարբերականի գոնե մեկ էջըհրատարակեն հունարենով, որովհետև հունարենով գործնականում կարդացողչկա։ Նրանք գերադասում են ռուսերենը կամ հայերենը ։ Անհասկանալի է, թեում համար պետք է Հայաստանի Հանրապետությունում հունարեն լեզվովսոցիալականև առողջապահական, կամ Խարտիայով պահանջվող այլծառայություններ մատուցվեն, եթե դրա պահանջարկն ուղղակի բացակայում է ։11. Հայաստանի Հանրապետության էթնիկ համայնքների լեզուների իմացությանվերաբերյալ տեղեկություններ է պարունակում առաջին զեկույցը։ Իրականումդժվար է բացարձակ թվերով ներկայացնել ազգային փոքրամասնություններիկամ էթնիկ համայնքների ներկայացուցիչների կողմից իրենց մայրենի կամփոքրամասնության լեզվի իմացության պատկերը։ Մարդահամարի նյութերըհավաքելիս ազգային փոքրամասնությունների կամ էթնիկ համայնքներիներկայացուցիչների որոշ մասը որպես մայրենի լեզու անվանել են իրենց էթնիկլեզուն, ինչը, սակայն, չի նշանակում, որ նրանք տիրապետում են այդ լեզվին։Այլոք որպես մայրենի լեզու նշել են այն լեզուն, որին ավելի լավ ենտիրապետում։ Մասնավորապես ուկրաինացիների, լեհերի, գերմանացիների,հրեաների, բելոռուսների զգալի մասը, հույների և ասորիների մի մասն ավելիլավ է տիրապետում ռուսերենին և նրանց մի մասը որպես մայրենի լեզուանվանել է ռուսերենը։ Շատ քիչ թվով այլազգիներ կան Հայաստանում, որհայերենը համարում են իրենց առաջին լեզուն։ Այդպիսիք հանդիպում ենեզդիների, հույների, ասորիների միջավայրում։ Հայերի հետ այլէթնիկքաղաքացիներով բնակեցված խառը բնակավայրերում հայերի նկատելի մասը11

այս կամ այն չափով տիրապետում է ազգային փոքրամասնության լեզվին։Այդպես է ասորական Դիմիտրով, Վերին Դվին գյուղերում ապրող հայերի միմասը կարող է խոսել ասորերեն, եզդի բնակչություն ունեցող ԱմրեԹազա/Սադունց, Ալագյազ, Դերեկ, Ջամշլու, Ավշեն, Երասխահուն, Զովունի ևայլ գյուղերում ապրող հայերը այս կամ այն չափով տիրապետում ենեզդիերենին։ Այսպիսով մենք որոշ խնդիր ունենք զգուշորեն հստակեցնելփոքրամասնության լեզվի կրողներին իրենց էթնիկ համայնքի հետնույնականացնելու հարցում։12. Հայաստանի Հանրապետությունում ապրող բոլոր այլազգիները, բնականաբար,թե որպես անհատներ, թե որպես էթնիկ համայնքներ, ազգայինփոքրամասնությունների իրավունքի կրող են, սակայն նրանցից ոմանց թվաքանակըև ցրվածությունը բարդացնում են ազգային փոքրամասնություններիիրավունքների իրականացմանն ուղղված պետական աջակցության իրագործումը։Մաս 2Տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուների եվրոպական խարտիայիկատարման 1-ին մոնիտորինգային փուլի արդյունքներն ամփոփող ազգայինմակարդակով իրականացված գործնական քայլերը13. Ինչպես ասվեց, «Հայաստանի կողմից Տարածաշրջանային կամփոքրամասնությունների լեզուների վերաբերյալ եվրոպական խարտիայի կատարմանմասին» Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների կոմիտեի կողմից 2006թ. հունիսի 14-ինՆախարարների պատվիրակների 967 ժողովի ընթացքում ընդունված Res(2001)6/CM(2006)85 «Հայաստանի վերաբերյալ կարծիքը» Հայաստանում Տարածաշրջանայինկամ փոքրամասնությունների լեզուների վերաբերյալ Խարտիայի կիրառման12

առնչությամբ Նախարարների կոմիտեի Հանձնարարականը թարգմանվել ևներկայացվել է բոլոր շահագրգիռ պետական մարմիններին` քննարկելու ևմեկնաբանություններ ու առաջարկություններ ներկայացնելու համար։ Ամփոփվածմեկնաբանությունները ներկայացվել էին Եվրոպայի խորհուրդ։ «Հայաստանիվերաբերյալ կարծիքի» և ՀՀ կառավարության ամփոփված մեկնաբանություններիտեքստերը տեղակայվել են ՀՀ կառավարության կայքէջում ։14. «Հայաստանի կողմից Տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներիեվրոպական խարտիայի կատարման մասին» Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների կոմիտեի«Հայաստանի վերաբերյալ կարծիքը» և Հանձնարարականը Հայաստանի ՀանրապետությանՏարածքային կառավարման նախարարության շրջանակներում 2007 թվականին քննարկվել էՀայաստանի տարածքային կառավարման մարմինների` մարզպետարանների և Երևանիքաղաքապետարանի` ազգային փոքրամասնությունների հարցերով պատասխանատուանձանց հետ, ձեռք են բերվել պայմանավորվածություններ հատկապես նախադպրոցական ևդպրոցական կրթության ոլորտում առկա բացթողումները վերացնելու նպատակովգործնական քայլեր իրականացնելու ուղղությամբ ։15. «Հայաստանի կողմից Տարածաշրջանային կամ փոքրամասնություններիլեզուների եվրոպական խարտիայի կատարման մասին» Եվրոպայի խորհրդիՆախարարների կոմիտեի «Հայաստանի վերաբերյալ կարծիքը» Հանձնարարականի հետմիասին հայերեն և ռուսերեն թարգմանություններով բաժանվել է ՀայաստանիՀանրապետության տարածքում գործող բոլոր փոքրամասնությունների հասարակականկազմակերպություններին, այլ լիդերների, լրատվական օրգաններին, Եվրպայի խորհրդիերևանյան գրասենյակին, ԵԱՀԿ երևանյան գրասենյակին, Մարդու իրավունքներիպաշտպանի գրասենյակին ։ Դրան հաջորդել է երկօրյա քննարկում ։16. Հայաստանի Հանրապետության Արդարադատության նախարարության ևՀանրային Հեռուստառադիոընկերության հետ ձեռք է բերվել նախնականհամաձայնություն 2007թ. ընթացքում Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողովիքննարկմանը ներկայացնել «Հեռուստատեսության և ռադիոյի մասին» Հայաստանի13

Հանրապետության օրենքի 28-րդ հոդվածում առկա` ազգային փոքրամասնություններիլեզուներով տրվող հաղորդումների ժամաքանակը սահմանափակող դրույթը հանելումասին փոփոխությունը ։17. Հայաստանի Հանրապետության Կրթության և գիտության նախարարությանհետ ձեռք է բերվել պայմանավորվածություն ազգային փոքրամասնություններիլեզուները, պատմությունը և մշակույթը դասավանդող ուսուցիչներիվերապատրաստման ծրագրերն ակտիվացնելու և նոր կադրեր պատրաստելուվերաբերյալ ։18. Տարածքային կառավարման մարմինների հետ ձեռք է բերվելպայմանավորվածություն ազգային փոքրամասնությունների, հատկապես եզդի-քրդերիէթնիկ համայնքների երեխաների ուսումնական պրոցեսի արդյունավետությունըբարձրացնելու, ինչպես նաև այդ լեզուներով նախադպրոցական կրթությունկազմակերպելու ուղղությամբ աշխատանքներն ակտիվացնելու մասին ։19. Հրատարակվել է ասորերենի տարրական դասարանների դասագիրքը ։20. Ընթացքի մեջ է միջին դպրոցի եզդիերենի դասագրքերի հրատարակությունը ։14

Մաս 3Տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուների եվրոպական խարտիայիկատարման ուղղությամբ Հայաստանի Հանրապետության ներկայացրած առաջինզեկույցից հետո ձեռնարկված միջոցները և առաջին զեկույցում չարտացոլված, բայցիրականացված ծրագրերը21. 2003թ. Հայաստանի առաջին զեկույցից հետո էթնիկ համայնքների ևՏարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուների վերաբերյալ եվրոպականխարտիայով պաշտպանվող լեզուների առնչությամբ ՀՀ-ում կատարվել են զգալիփոփոխություններ, այդ թվում` օրենսդրական կարգավորման և վարչականմարմինների գործունեության բնագավառներում։22. Փոփոխություն է կատարվել ՀՀ Սահմանադրության` մարդու իրավունքների ևազգային փոքրամասնությունների իրավունքները սահմանող բաժիններում,մասնավորապես Հոդված 14.1-ով հստակեցվել է օրենքի առաջ բոլորիհավասարությունը հետևյալ ձևակերպմամբ. «Խտրականությունը, կախված սեռից«ռասայից« մաշկի գույնից« էթնիկական կամ սոցիալական ծագումից« գենետիկականհատկանիշներից« լեզվից« կրոնից« աշխարհայացքից« քաղաքական կամ այլհայացքներից« ազգային փոքրամասնությանը պատկանելությունից« գույքայինվիճակից« ծնունդից« հաշմանդամությունից« տարիքից կամ անձնական կամսոցիալական բնույթի այլ հանգամանքներից« արգելվում է»։ Առավել հստակ է ընդգծվելազգային փոքրամասնությունների լեզվական իրավունքները ։ Եթե նախկինՍահմանադրության 37-րդ հոդվածը սահմանում էր, որ «Ազգային փոքրամասնություններինպատկանող քաղաքացիներն ունեն իրենց ավանդույթների պահպանման, լեզվի ևմշակույթի զարգացման իրավունք», ապա ներկա Սահմանադրությունն այդ իրավունքըվերապահում է ոչ միայն քաղաքացիներին ։ Սույն իրավունքը Սահմանադրությանհոդված 41-ում ձևակերպված է հետևյալ խմբագրությամբ. «Յուրաքանչյուր ոք ունի իրազգային և էթնիկական ինքնությունը պահպանելու իրավունք։ Ազգային15

փոքրամասնություններին պատկանող անձինք ունեն իրենց ավանդույթների« կրոնի«լեզվի և մշակույթի պահպանման ու զարգացման իրավունք»։ ԱյսպիսովՍահմանադրությամբ ազգային փոքրամասնություններն իրավունք ունեն «պահպանել ևզարգացնել իրենց լեզուն»։23. 21.10.2003թ. ընդունվել է «Մարդու իրավունքների պաշտպանի մասին» ՀՀօրենքը։ Հայաստանում փաստացի ձևավորվել է մարդու իրավունքի պաշտպանիինստիտուտը։ Մարդու իրավունքների պաշտպանի գրասենյակում աշխատում ենազգությամբ հույն և քուրդ փորձագետներ։24. 2004թ. հունվարին ձևավորվել է ՀՀ կառավարության աշխատակազմի ազգայինփոքրամասնությունների և կրոնի հարցերի վարչությունը։ Կառուցվածքային այսստորաբաժանումը մասնակցում է Հայաստանի Հանրապետության կառավարությանգործունեության միջոցառումների ծրագրի կազմմանը, ներկայացնում էառաջարկություն այդ ծրագրի կատարման և դրանում անհրաժեշտ փոփոխություններկատարելու վերաբերյալ, իրականացնում է «Ազգային փոքրամասնություններինպատկանող անձանց ավանդույթների պահպանումը, լեզվի և մշակույթի զարգացմանիրավունքի պաշտպանությունն ապահովող» Հայաստանի Հանրապետությանկառավարության կողմից լիազորված մարմնի գործառույթները։ Վարչությանաշխատակիցներից մեկը եզդի է։25. Ազգային փոքրամասնությունների ներկայացուցիչների մասնակցությամբմշակվել և քննարկվում է ՀՀ ազգային փոքրամասնությունների մասին օրենքինախագիծը, որում առաջարկվում են նաև ազգային փոքրամասնությունների լեզուներիուսուցման կազմակերպման վերաբերյալ առաջարկություններ։26. ՀՀ կառավարության 22 ապրիլի 2004թ. թիվ 565-Ա որոշմամբ տարածք էհատկացվել ազգային փոքրամասնությունների մշակութային կենտրոնի ստեղծմանհամար։ 2006թ. ընթացքում տարածքը վերանորոգվել և բարեկարգվել է, և ի թիվս այլգործառույթների պատրաստ է ծառայելու որպես փոքրամասնությունների լեզուներիուսուցման կազմակերպման վայր։16

27. 2003թ. օգոստոսի 1-ից ուժի մեջ է մտել ՀՀ քրեական նոր օրենսգիրքը, որի 143-րդ, 160-րդ, 226-րդ, 392-րդ հոդվածները վերաբերում են նաև ազգային, ռասայական,կրոնական, լեզվական իրավունքների խախտումներին կամ թշնամանքի հրահրմանդեպքերին։ 143-րդ հոդվածը (Քաղաքացիների իրավահավասարությունը խախտելը)պատիժ է նախատեսում լեզվական խտրականության դեպքում։ Պատիժն անհամեմատխիստ է, եթե հանցանքն իրականացվել է պաշտոնական դիրքն օգտագործելով։ Այսպես,«1.Մարդու և քաղաքացու իրավունքներն ու ազատություններն ուղղակի կամանուղղակի խախտելը` կախված անձի ազգությունից, ռասայից, սեռից, լեզվից,դավանանքից, քաղաքական կամ այլ հայացքներից, սոցիալական ծագումից, գույքայինկամ այլ դրությունից, որը վնաս է պատճառել անձի օրինական շահերին, պատժվում էտուգանքով` նվազագույն աշխատավարձի 200-ապատիկից 400-ապատիկի չափով կամազատազրկմամբ` առավելագույնը 2 տարի ժամկետով։ Նույն արարքը, որը կատարվելէ պաշտոնեական դիրքն օգտագործելով` պատժվում է տուգանքով 300-ապատիկից 500-ապատիկի չափով կամ ազատազրկմամբ` առավելագույնը 3 տարի ժամկետով`որոշակի պաշտոններ զբաղեցնելու կամ գործունեությամբ զբաղվելու իրավունքիցզրկելով` 2-5 տարի ժամկետով»։Նույն օրենսգրքի 226 հոդվածը նույնպես կողմնակիորեն վերաբերում է լեզվականիրավունքների պաշտպանությանը, քանի որ ուղղված է ազգային արժանապատվությաննվաստացմանն ուղղված արարքների դատապարտմանը։ Ըստ այդ հոդվածի «1.Ազգային, ռասսայական կամ կրոնական թշնամանք հարուցելուն, ռասսայականգերազանցությունը կամ ազգային արժանապատվությունը նվաստացնելուն ուղղվածգործողությունները պատժվում են տուգանքով` նվազագույն աշխատավարձիերկուհարյուրապատիկից հինգհարյուրապատիկի չափով, կամ ուղղիչաշխատանքներով` առավելագույնը երկու տարի ժամկետով, կամ ազատազրկմամբ`երկուսից չորս տարի ժամկետով»։ Նույն հոդվածի 2-րդ կետի համաձայն `«Սույնհոդվածի 1-ին մասով նախատեսված արարքները, որոնք կատարվել են 1.հրապարակայնորեն կամ լրատվության միջոցներ օգտագործելով, 2. բռնություն17

գործադրելով կամ դա գործադրելու սպառնալիքով, 3. պաշտոնեական դիրքնօգտագործելով, 4. կազմակերպված խմբի կողմից` պատժվում են ազատազրկմամբերեքից վեց տարի ժամկետով»։28. Ընդունվել է «Զանգվածային լրատվության մասին» ՀՀ նոր օրենքը (ուժի մեջ էմտել 2004թ. փետրվարի 8-ից), որը փոխարինել է «Մամուլի և զագվածային լրատվությանմյուս միջոցների մասին» ՀՀ 1991թ. հոկտեմբերի 8-ի օրենքին։ ԶԼՄ-ների մասինընդունված օրենքը դրանց պարտադիր պետական գրանցման պահանջ չի դնում, ինչպեսնաև օրենքը որևէ պարտադիր պահանջ չի դնում լրատվության միջոցի լեզվիվերաբերյալ, որն ավելի մեծ հնարավորություններ է ընձեռում լրատվության միջոցին`լրատվությունն իր ընտրած լեզվով (լեզուներով) տարածելու առումով։29. 2004թ. փետրվարին ՀՀ Ազգային ժողովն ընդունել է «Վարչարարության հիմունքներիև վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքը, որը հնարավորություն է տալիս ՀՀվարչական մարմիններին դիմում ներկայացնել նաև ազգային փոքրամասնությանլեզվով։30. Շարունակվում է ազգային փոքրամասնությունների թերթերի կամ այլպարբերական մամուլի սուբսիդավորումը Հայաստանի Հանրապետության պետականբյուջեի կողմից։ Քանի որ Հայաստանի Հանրապետության ազգայինփոքրամասնությունների մի մասը գերադասում է հրատարակվող մամուլը տպագրելռուսերեն կամ հայերեն լեզուներով, Հայաստանի Հանրապետության կառավարություննստիպված է գնալ որոշ խիստ քայլերի։ Մասնավորապես ՀայաստանիՀանրապետության Մշակույթի նախարարության հետ, որի միջոցով իրականացվում էսուբսիդավորումը, ձեռք է բերվել համաձայնություն` պնդելու, որ ազգայինփոքրամասնությունների պարբերական մամուլն անպայման ունենա մայրենի լեզվովհրատարակվող բաժին։31. Շարունակվում է Հայաստանի Հանրապետության պետական բյուջեից ազգայինփոքրամասնությունների հասարակական կազմակերպությունների կրթամշակութայինգործունեության ֆինանսական օժանդակությունը։ Առաջարկություն է ներկայացվել18

2008թ. սկսած ֆինանսավորումն ավելացնել, մասնավորապես ազգայինփոքրամասնությունների` Տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներիեվրոպական խարտիայի պահանջների ուղղությամբ աշխատող հասարակականկազմակերպությունների աշխատանքներին օժանդակելու նպատակով ։19

Մաս 4Ձեռնարկված քայլերը հոդված առ հոդվածՄաս II. 2-րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն հետապնդվող նպատակներն ուսկզբունքներըՀոդված 7. Նպատակներ և սկզբունքներ«Կետ 1.Որոշակի տարածքներում գործածվող տարածաշրջանային կամ փոքրամասնություններիլեզուների առնչությամբ և յուրաքանչյուր լեզվի կարգավիճակինհամաձայն՝ Կողմերը կհիմնեն իրենց քաղաքականությունը, օրենսդրությունը ևփորձառությունը հետևյալ նպատակների և սկզբունքների վրա.ա. տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուների ճանաչումըորպես մշակութային հարստության արտահայտություն»32. ՀՀ Սահմանադրության հոդված 41-ով վերահաստատված է ազգայինփոքրամասնությունների լեզվական իրավունքը։ «Լեզվի մասին» ՀՀ օրենքի առաջինհոդվածով Հայաստանի Հանրապետությունն իր տարածքում երաշխավորում է ազգայինփոքրամասնությունների լեզուների ազատ գործածությունը, իսկ նույն օրենքի 4-րդհոդվածը սահմանում է, որ «Հայաստանի Հանրապետության տարածքում բնակվողազգային փոքրամասնությունների կազմակերպություններն իրենց փաստաթղթերը,ձևաթղթերը, կնիքները ձևավորում են հայերեն` իրենց լեզվով զուգահեռթարգմանությամբ»։Լեզվաքաղաքականության պետական ծրագրում նշվում է, որլեզվական և մշակութային բազմազանության նկատմամբ հարգանքը, ազգայինփոքրամասնությունների լեզվի և մշակույթի զարգացման խրախուսումը միջազգայինասպարեզում ՀՀ վարկն ապահովող պայմաններից է։ Լեզվաքաղաքականությանպետական ծրագրի 7-րդ բաժինը վերնագրված է. «Հայաստանի Հանրապետությանազգային փոքրամասնությունների իրավունքների ապահովումը լեզվի բնագավառում»։Առաջին իսկ կետով հաստատված է, որ «Ազգային փոքրամասնությունների լեզուներըՀայաստանի Հանրապետության լեզվամշակույթի անբաժան մասն են« նրա20

հարստությունը։ Այդ լեզուների նկատմամբ պետական հոգածությունը մեր երկրիժողովրդավարացման հետագա ընթացքի և քաղաքացիական հասարակությանզարգացման համար ունի հանգուցային նշանակություն»։Ծրագրային գործողություններն ուղղված են ազգային փոքրամասնություններիպահպնմանն ու զարգացմանը, նրանց միջև արդյունավետ լեզվական հաղորդակցմաննու փոխըմբռնմանը, ազգային փոքրամասնությունների լեզվական կարիքների համարկադրերի պատրաստմանն ու վերապատրաստմանը։33. Հիշեցնում ենք, որ 2002թ. ընդունված «Մշակութային օրենսդրությանհիմունքների մասին» ՀՀ օրենքի մի շարք հոդվածներ ուղղված են ազգայինփոքրամասնությունների և լեզուների իրավունքներին։ Այսպես, հոդված 8-ի համաձայն«ՀՀ-ն աջակցում է իր տարածքում բնակվող փոքրամասնությունների մշակութայինինքնության պահպանմանն ու զարգացմանը, պետական ծրագրերի իրականացմանմիջոցով նպաստում է նրանց կրոնի, ավանդույթների, լեզվի, մշակութայինժառանգության, մշակույթի պահպանման, տարածման և զարգացման համարպայմանների ստեղծմանը»։ Նույն օրենքի 9-րդ հոդվածը յուրաքանչյուրի համարերաշխավորում է Հայաստանի Հանրապետության մշակութային կյանքին մասնակցելը ևմշակութային գործունեություն իրականացնելը անկախ ազգությունից, ռասայից, սեռից,լեզվից, դավանանքից, համոզմունքներից, սոցիալական ծագումից, գույքային կամ այլդրությունից։ Օրենքի 6-րդ հոդվածը մշակութային արժեք է համարում նաև լեզուները,ազգային ավանդույթները և սովորույթները, աշխարհագրական տեղանունները։34. Մի շարք այլ օրենքներով, որոնց մասին խոսք կգնա ստորև, հատուկպաշտպանության տակ են առնված ազգային փոքրամասնությունների լեզուներիգործածության իրավունքները, ինչպես նաև նախատեսված են դրանց հանդեպխտրական վերաբերմունքը դատապարտող նորմերը։Այստեղից հետևում է, որ ազգային փոքրամասնությունների լեզուները ունենհատուկ ճանաչում և գտնվում են պետության պաշտպանության ներքո։«բ.տարածաշրջանային կամ փոքրամասնության յուրաքանչյուր լեզվի21

աշխարհագրական տարածքի ընդունումը՝ երաշխավորելու համար, որ առկա կամ նորվարչական բաժանումները չեն խոչընդոտում տվյալ տարածաշրջանային կամփոքրամասնության լեզվի զարգացմանը»35. Հայաստանի Հանրապետությունում առկա ազգային փոքրամասնություններիհամայնքների բաշխվածությունն այնպիսին է, որանհնար է իրականացանելյուրաքանչյուր լեզվի աշխարհագրական տարածքի ընդունումը։ Ընդհանուր առմամբ ՀՀէթնիկ համայնքների տարբեր խմբերը բաշխված են քաղաքներում, ամենից ավելի շատապրում են Երևան, Գյումրի, Վանաձոր, Աբովյան քաղաքներում։ Ասորիներից,եզդիներից ու քրդերից բացի, որոնց մեծ մասը գյուղաբնակ է, հանրապետության մյուսազգային փոքրամասնությունների բացարձակ մեծամասնությունը քաղաքաբնակ է։Այսպես, հանրապետության 40620 եզդիներից քաղաքներում ապրում են ընդամենը 7413-ը, 1519 քրդերից քաղաքներում ապրում են ընդամենը 315-ը, 3409 ասորիներիցքաղաքներում ապրում են 524-ը, իսկ, օրինակ, 1176 հույներից` 853-ը, 14660 ռուսներից`10489-ը։ Սույն զեկույցին կից Աղյուսակ 1-ը ներկայացնում է 2001թ. տվյալներով ՀՀմշտական բնակչության բաշխումը քաղաքներում և գյուղերում` ըստ ազգության ։Հայաստանի մյուս էթնիկ համանքները որևէ բնակավայրում զգալի թիվ չեն կազմում ևդժվար է ամփոփել նրանց բաշխվածությունն ըստ բնակավայրերի։Հոծ և կոմպակտ բնակավայրերում ապրում են գլխավորապես եզդիները, քրդերը,ասորիները, ռուսների մի մասը /երկու գյուղական բնակավայր/։ Աղյուսակ 2-ումներկայացված է գլխավորապես ազգային փոքրամասնություններով կամ հայերի հետխառը բնակեցված գյուղական բնակավայրերի ցանկը։ Այդ ցանկի Ռյա-Թազա, Ամրե-Թազա/Սադունց, Միրաք, Սանգյառ/Կանիաշիր, Շենկանի, Ալագյազ, Ջամշլու,Օրթաճյա/Միջնատուն, Դերեկ/Ճարճակիս, Ավշեն գերազանցապես եզդիաբնակ և այլգյուղերում կան քրդական էթնիկ ինքնության կրող մարդիկ։ Եզդիների և քրդերիբնակավայրերը գտնվում են գլխավորապես Արագածոտնի, Արմավիրի, Արարատի,Կոտայքի մարզերում, ասորիներինը ցրված են Արարատի, Արմավիրի և Կոտայքիմարզերում, ռուսական երկու բնկավայրերը գտնվում են Լոռու մարզում, միմյանց22

հարևանությամբ։ ՀՀ վերջին վարչա-տարածքային բաժանման ժամանակ արվել էառավելագույնը, որ նույնալեզու էթնիկ համայնքների բնակավայրերն ընկնեննույնմարզում։ Մասնավորապես Արագածի, Թալինի, Աշտարակի նախկին շրջանները,որտեղ գտնվում են եզդիների և քրդերի բնակավայրերը, միավորվեցին նույն`Արագածոտնի մարզի շրջանակներում։ Ընդհանուր առմամբ գոյություն ունեցող վարչատարածքայինբաժանումը որևէ խոչընդոտ չի առաջացնում փոքրամասնություններիլեզուների զարգացման առընչությամբ։36. Ինչ վերաբերում է աշխարհագրական անվանումներին, ապա ՀՀ տեղականինքնակառավարման մասին օրենքի 16 հոդվածի 21-րդ կետիհամաձայն անուններտալու կամ փոփոխելու իրավասություն ունի համայնքի ավագանին։ Նույն օրենքի 82-րդհոդվածի 1-ին կետի համաձայն համայնքի ղեկավարը անվանում և վերանվանում էհամայնքի փողոցները, պողոտաները, հրապարակները, զբոսայգիները, համայնքայինենթակայության կրթական, մշակութային, այլ ձեռնարկություններն ուկազմակերպությունները։ Հայաստանի Հանրապետության մեկ այլ՝ ՀայաստանիՀանրապետության վարչատարածքային բաժանման մասին օրենքի 5-րդ հոդվածըսահմանում է, որ մեկ բնակավայր ընդգրկող համայնքին տրվում է այդ բնակավայրիանվանումը, 2 և ավելի բնակավայր ընդգրկող համայնքին՝ առավել բնակչությունունեցող բնակավայրի անվանումը։ Այսպիսով լեզվական փոքրամասնություններովբնակեցված բնակավայրերում աշխարհագրական անունների խնդիրը գտնվում է նրանցիսկ իրավասության շրջանակներում։«գ. տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներին աջակցելու համարվճռական գործողությունների դիմելու անհրաժեշտությունը՝ դրանք պաշտպանելուհամար»37. Տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներին աջակցելունպատակով, ուսումնական ծրագրերից, դասագրքերի հրապարակումից,մանկավարժական կադրեր պատրաստելուց բացի, որի մասին խոսք կգնա երրորդ23

մասով ներառված լեզուների հարցերի շրջանակներում, պետական բյուջեիցֆինանսական խրախուսման միջոցներ են հատկացվում էթնիկ համայնքներիհասարակական կազմակերպություններին, սուբսիդավորվում է նրանց կողմիցհրատարակվող տպագիր մամուլը, մի շարք լեզուներով եթեր են տրվումռադիոհաղորդումներ /ռուսերեն, ասորերեն, քրդերեն, եզդիերեն, վրացերեն/,ռուսերենով թարգմանվել և շարունակվում են թարգմանվել ազգային օրենքների մեծմասը, փորձ է արվել եզդիերենով թարգմանել ՀՀ նոր, գործող Սահմանադրությունը։Սակայն այս խնդրում Հայաստանի Հանրապետությունը գտնվում է որոշբարդությունների առաջ։ Չնայած պետության կողմից իրականացվողքաղաքականությանը` խրախուսել ազգային փոքրամասնությունների լեզուներիգործածումը, իրենք` լեզվի կրողներից ոմանք, զգալի չափով թերի են օգտագործում այդհնարավորությունները։ Այսպես, ՀՀ-ում տպագրվող հրեական համայնքի «ՄագենԴավիթ» («Դավթի վահան»), Հայաստանի հրեական կրոնական համայնքի կողմիցտպագրվող «Կոհելետ» պաշտոնաթերթը լույս են տեսնում ռուսերենով։ Ուկրաինական«Դնիպրո» թերթը երկլեզու է` ուկրաիներեն և հայերեն, իսկ լեհական համայնքի «Պուկիմի ժիվյեմի» պարբերականը հրատարակվում է երեք լեզվով (լեհերեն, հայերեն ևռուսերեն)։ Երկլեզու /վրացերեն և ռուսերեն/ է նաև վրացական «Իվերիա»պարբերականը։38. Վերջին շրջանում զգալիորեն ակտիվացել է նաև գրահրատարակչությունը։Գերմանական էթնիկ համայնքի կողմից 2003թ. լույս է տեսել «Սևծովյան ավազանի ևԿովկասի շվաբները» (ռուսերեն և գերմաներեն), 2007թ.` «Ճակատագիր. ռուսականգերմանացի» (ռուսերեն) գրքերը։ Ռուսերենով լույս տեսնող գրքերը բազմաթիվ են։Մասնավորապես ռուսական էթնիկ համայնքի կողմից 2001թ. հրատարակվել է«Այսրկովկասի մալականների և դուխաբորների պատմությունը» (ռուսերեն), 2002թ.«Ռոսիա» ՀԿ-ի նախաձեռնությամբ լույս են տեսել «Ա.Ս. Գրիբոյեդովը և Հայաստանը»,«Ռուսաստանը և Հայաստանը. 19-րդ դար», «Ընդմիշտ միասին։ Ռուս – հայկականպատմամշակութային և գրական կապերի շուրջ» ռուսերեն գրքերը։ Եզդիների կողմից24

2003թ. հայերեն լույս է տեսել «Մենք եզդի ենք», 2007թ. Ամինե Ավդալի «Քուրդ-եզդիներիհավատալիքները» գրքերը։ 2002թ. «Միջագետք» հրատարակչությունը տպագրել է«Քուրդիստանում եզդիական իրականության դերն ու նշանակությունը» հայերեն գիրքը։Երևանում հրատարակվել են քուրդ հրապարակախոս Ամարիկե Սարդարի թվով 6պատմվածքների ժողովածուները քրդերեն լեզվով, որոնցից 2-ը թարգմանվել ենռուսերենով։ Քրդերեն հրատարակվել է քուրդ բանաստեղծների ժողովածուն և այլ գրքեր։Հրապարակվել է Ա. Հակոբյանի «Դասական ասորերեն» աշխատությունը, որըՄերձավոր Արևելքի հնագույն լեզուներից մեկին նվիրված առաջին հայալեզուդասագիրքն է։ Ջանքեր են գործադրվում համոզելու էթնիկ համայնքներիերկայացուցիչներին` հրատարակություներն իրականացնել իրենց ազգային լեզուներով։39. ՀՀ ազգային գրադարանում փոքրամասնությունների լեզուներով պահվում ևօգտագործվում են 2000 քրդերեն և եզդիերեն, բազմաթիվ հունարեն, ուկրաիներեն,գերմաներեն, լեհերեն, վրացերեն, բելառուսերեն, միլիոնավոր ռուսերեն գրքեր։ Վերջինտարիների ընթացքում գրադարանի ֆոնդերը համալրվել են ուկրաիներեն 35, լեհերեն՝75, հունգարերեն՝ 21, քրդերեն՝ 17, հունարեն՝ 470, վրացերեն՝ 5, եզդիերեն՝ 1 միավոր ևայլ լեզուների գրքերով։ Այդ լեզուներով մեծաթիվ գրականություն կա նաևհանրապետության այլ գրադարաններում, իսկ ռուսերենով` նաև դպրոցականգրադարաններում։ Ինչպես հիշյալ, այնպես էլ այլ փոքրամասնությունների լեզուներովզգալի ծավալի գրականություն կա ՀՀ գիտությունների ազգային ակադեմիայի ևհամապատասխան գիտահետազոտական ինստիուտների և ուսումնականհաստատությունների գրադարաններում։ Այդ գրականությունից ազտաորեն կարող ենօգտվել բոլորը, այդ թվում` փոքրամասնությունների ներկայացուցիչները։40. «Լեզվի մասին» ՀՀ օրենքի 4-րդ հոդվածով ազգային փոքրամասնություններիկազմակերպություններին իրենց փաստաթղթերը, ձևաթղթերը և կնիքները իրենց լեզվովձևավորելու իրավունքը նույնպես գրավոր լեզվի զարգացմանը խրախուսող նորմերից է։41. Ազգային փոքրամասնությունների լեզուների պահպանությանն ու զարգացմանընպաստում է նաև «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ25

օրենքի 27-րդ հոդվածը, որի համաձայն «Հայաստանի Հանրապետությունում ազգայինփոքրամասնությունների լեզուներին տիրապետող անձինք, օրենքով սահմանվածկարգով կամ Հայաստանի Հանրապետության միջազգային պայմանագրերինհամապատասխան, վարչական վարույթի իրականացման համար դիմումը և դրան կիցփաստաթղթերը կարող եններկայացնել համապատասխան փոքրամասնությանլեզվով»։ 27-րդ հոդվածի չորրորդ մասը վարչական վարույթի մասնակիցներինթույլատրում է օգտագործել օտար լեզուներ։ Ընդ որում վարչական մարմնի կողմիցհամապատասխան թարգմանությունն ապահովելու անհնարինության դեպքում է միայն,որ օտար լեզվին տիրապետող վարույթի մասնակիցը պարտավոր է թարգմանությունապահովել։ Օրենքի 59-րդ հոդվածի համաձայն, վարույթի մասնակցի խնդրանքով, նրանկարող է տրամադրվել վարչական ակտի օտար լեզվով թարգմանված պատճենը, որըպետք է հաստատված լինի համապատասխան վարչական մարմնի պաշտոնականկնիքով։ Օրենքի 93-րդ հոդվածը սահմանում է, որ վարչական վարույթի ընթացքումթարգմանիչներին վարձատրելու հետ կապված ծախսերը կրում է վարչական վարույթնիրականացնող մարմինը։ Այն դեպքում, երբ թարգմանչին հրավիրել է վարույթիմասնակիցը, ապա համապատասխան ծախսը կրում է նա։42. Հայաստանի Հանրապետության Կառավարության կողմից ազգայինփոքրամասնությունների մշակույթների զարգացման նպատակով հատկացված ևկահավորված կենտրոնը բոլոր հնարավորությունները տրամադրում է ազգայինփոքրամասնությունների լեզուների ուսուցման, օգտագործման և զարգացման համար։2007թ. ընթացքում այդ տարածքը, երրորդ մասով ընդգրկված լեզուների կրողներից զատ,լայնորեն օգտագործել և օգտագործում են նաև լեհական, ուկրաինական, վրացական,բելառուսական էթնիկ համայնքների հասարակական կազմակերպությունները։ Այդհնարավորությունը ունեն ՀՀ բոլոր էթնիկ համայնքները։43. «Գովազդի մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքով գովազդի լեզունհայերենն է, սակայնգովազդատուի շարադրանքը կարող է զուգորդվել նաև այլլեզուներով՝ համեմատաբար փոքր տառերով։ Սահմանափակումը վերաբերում է միայն26

տարբեր լեզուներով արվող գովազդի ծավալին` գովազդի հայերեն շարադարանքըտեղեկատվության ծավալով չպետք է զիջի այլ լեզվով հրատարակվող տարբերակին։«դ. տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուների գործածմանհեշտացումը և/կամ խրախուսումը բանավոր և գրավոր խոսքի մեջ, հասարակականկամ անձնական կյանքում»44. Գրավոր խոսքի մեջ Տարածաշրջանային կամ փոքրամասնություններիլեզուների գործածումը հեշտացնելու մասին խոսվեց նախորդ պարբերությունում։ Ինչվերաբերում է բանավոր խոսքին, ապա ամենօրա կամ կիրակնօրյա ուսուցումից բացի,որին անդրադարձ կա համապատասխան բաժիններում, ամենից ավելի գործ է արվումհամապատասխան լեզուներով զանազան միջոցառումներ կազմակերպելուուղղությամբ։45. Ի պատասխան Փորձագետների կոմիտեի հորդորի այն մասին, որ Հայաստանիիշխանությունները ասորերենից, եզդիերենից, հունարենից, ռուսերենից և քրդերենիցզատ լրացուցիչ տեղեկություններ տրամադրեն Հայաստանի Հանրապետությունում այլտարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուների վերաբերյալ,տեղեկացնում ենք, որ ընդհանուր առմամբ Հայաստանի Հանրապետությունումինքնակազմակերպված գործում են 11 էթնիկ համայնքների 50-ից ավելի հասարակականկազմակերպություններ, որոնց աշխատանքների մի մասն ուղղված է նաև մայրենիլեզուների պահպանությանն ու զարգացմանը։ Ասորական, եզդիական, ռուսական,հունական, քրդական էթնիկ համայնքներից զատ ակտիվորեն գործում ենուկրաինական, հրեական, լեհական, վրացական, բելոռուսական, գերմանական էթնիկհամայնքների հասարակական կազմակերպությունները։ Դժվար է այդ էթնիկհամայնքներն ուղղակիորեն նույնականացնել նույնանուն լեզուների հետ։ Ինչպեսասվեց, էթնիկ համայնքների ներկայացուցիչների զգալի մասը հաճախ չի տիրապետումնույնանուն լեզվին։ Այդ պատճառով այս բաժնում ավելի խոսք կգնա էթնիկհամայնքների գործունեության, քան կոնկրետ լեզուների մասին, չնայած փորձ է արված27

ներկայացնել այդ համայնքների կամ նրանց հետ առնչվող` լեզվի հետ կապվածծրագրերը։ Ուկրաինական, հրեական, լեհական, վրացական էթնիկ համայնքներն ունենպարբերաբար հրատարակվող մամուլ, վրացերենով իրականացվում են պարբերականռադիոհաղորդումներ, գերմանական էթնիկ համայնքը գրքեր է տպագրել ՀարավայինԿովկասում և մասնավորապես Հայաստանում գերմանական համայնքի պատմության ևառօրյայի մասին։ Թվարկված էթնիկ համայնքների մեծ մասը /լեհական, ուկրաինական,վրացական, բելառուսական/ ունեն գեղարվեստական խմբեր` ազգային լեզվովերգչախմբեր, ժողովրդական պարային համույթներ, որոնք, Խարտիայով պաշտպանվածազգային փոքրամասնությունների հետ միասին, պարբերաբար մասնակցում ենզանազան փառատոների Հայաստանի տարբեր մարզերում և Երևան քաղաքում`ներկայացնելով ազգային լեզուներով երգեր։ Հասարակական կազմակերպություններիայս նախաձեռնությունը մեծապես օգնում է հիշյալ լեզուների եթե ոչ հասարակական,ապա գոնե մշակութային օգտագործմանակտիվացմանը, ինչպես նաև երիտասարդսերնդի կողմից մայրենի լեզվին առընչման հնարավորություններին ։ Պետք է ասել, որերգչախմբերի զգալի մասը համալրվում է նաև խառն ամուսնություններովընտանիքների և ուղղակի հայերի մասնակցությամբ և, փաստորեն, լեզվիգործածությունը դուրս է գալիս էթնիկ համայնքի նեղ շրջանակներից։ Նրանց բոլորիմշակութային գործունեությանը մեծապես օգնում և խրախուսում է ՀայաստանիՀանրապետության մշակույթի նախարարությունը, սակայն զգալի թվով միջոցառումներեն կազմակերպվում նաև հասարակական կազմակերպությունների կողմից։46. Վերոհիշյալ ծրագրերը հաճախ իրականացվում են Խարտիայի երրորդ մասովպաշտպանվող լեզուները կրող էթնիկ համայնքների ծրագրերի հետ միասին։Խիստ ակտիվ է ուկրաինական էթնիկ համայնքը, որի կողմից տարեկանկազմակերպվող տասնյակ միջոցառումները միշտ ուղեկցվում են ուկրաինականհիանալի, սիրված «Դնիպրո», մանկական «Ձվյանոչեկ», Վանաձորի «Վերբիչենկա»երգչախմբերի համերգներով։28

Նույն կերպ հանդիսատեսին հաճախ է ներկայանում լեհական համայնքի երգիպարի«Գվյազդեչկա» խումբը և լեհական երգերը դարձել են բազմաթիվ միջոցառումներիանբաժանելի ուղեկիցը։Վրացական համայնքի «Իվերիա» գեղարվեստական խումբը նույնպես աչքի էընկնում վրացական սիրված երգերի կատարումներով և Հայաստանի հանդիսատեսըսիրով է մասնակցում վրացական համերգներին։Ամեն տարի նշվում են հրեական ազգային տոները, որոնք ուղեկցվում հրեաներիպատմական անցյալը ներկայացնող թատերական ներկայացումներով։ Հատկապես«Փուրիմ» տոնին մասնակցում են Հայաստանի բազմազգ համայնքների շատներկայացուցիչներ։ 2006թ. Հայաստանում մեծ արձագանք գտավ Հայաստանի հրեակոմպոզիտոր Վիլլի Վայների ստեղծագործությունների համերգը։ 2007թ. տեղի ունեցավՄարկ Շագալի կյանքին և արվեստին նվիրված եռօրյա միջոցառում` ցուցահանդեսով։47. Բոլոր էթնիկ համայնքները ներառված են ՀՀ մշակույթի նախարարությանկողմից իրականացվող ամենամյա երկու ծրագրերում` «Ազգայինփոքրամասնությունների կերպարվեստի և դեկորատիվ կիրառական արվեստիցուցահանդեսին» և «Ազգային փոքրամասնությունների մանկական երաժշտականփառատոնին»։ Երկու ծրագրերն էլ լայնորեն ներկայացվում և մեկնաբանվում ենզանգվածային լրատվամիջոցներով։«ե. սույն Խարտիայում ընդգրկված բնագավառներում կապերի պահպանումն ուզարգացումը տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներգործածող խմբերի և միանման կամ նույնանման ձևով լեզուն գործածողպետության այլ խմբերի միջև, ինչպես նաև մշակութային կապերի հաստատումըայդ պետության մյուս խմբերի միջև, որոնք գործածում են տարբեր լեզուներ»48. Հայաստանի Հանրապետության Լեզվաքաղաքականության պետական ծրագրի7-րդ բաժնի երկրորդ կետով նախատեսվում է «Աջակցություն ազգայինփոքրամասնությունների միջև արդյունավետ լեզվական հաղորդակցմանն ուփոխըմբռնմանը՝ Եվրախորհրդի լեզվաքաղաքական նորմերին համապատասխան»։29

49. Հայաստանի ներսում տարբեր էթնիկ համայնքների համագործակցություննունի բազմաթիվ ձևեր։ Գործում են ազգային փոքրամասնությունների հասարակականկազմակերպությունների միություններ, ասոցիացիաներ, որոնք միավորում են տարբերէթնիկ համայնքների հասարակական կազմակերպությունների։ Դրանցիցամենակարևորն, անշուշտ, ՀՀ նախագահի խորհրդականին կից գործող ազգայինփոքրամասնությունների հասարակական կազմակերպություններիհամակարգողխորհուրդն է, որը հիմնադրվել է 2000թ., և որտեղ ներկայացված են 11 էթնիկհամայնքների երկուական ներկայացուցիչներ /եզդիական, ռուսական, ասորական,հրեական, քրդական, վրացական, լեհական, ուկրաինական, բելոռուսական, հրեական,գերմանական/։ Համակարգող խորհուրդը ստեղծվել է ազգային փոքրամասնություններիիրավունքների պաշտպանությունն ապահովելու, նրանց միջհամայնքայինհարաբերություններն ակտիվացնելու, ինչպես նաև հատուկ կրթամշակութային,իրավական և այլ խնդիրների նկատմամբ պետական հոգածությունն առավելարդյունավետ դարձնելու նպատակով։ Համակարգող խորհրդի միջոցով է կատավումպետության կողմից էթնիկ համայնքներին հատկացվող բյուջետային միջոցներիբաշխումը։ Ֆինանսավորվող ծրագրերի ընտրույթը կատարում և բաշխման կարգըորոշում են հենց իրենք` էթնիկ համայնքների ներկայացուցիչները։50. Ձևավորված ավանդույթի համաձայն մշակութային փառատոների,ցուցահանդեսների մեծ մասը անց են կացվում համատեղ, այլ դեպքերում տարբերփոքրամասնությունների ներկայացուցիչներ փոխադարձաբար մասնակցում են միմյանցբոլոր կարևոր տոներին, ցուցահանդեսներին։ ՀՀ Կառավարության աշխատակազմիազգային փոքրամասնությունների և կրոնի հարցերի վարչությունն իրավունքների կամտեղեկատվության իրազեկման, ազգային փոքրամասնությունների կյանքին առնչվողորոշումների, օրենսդրական նախաձեռնությունների կամ այլ քննարկումների ժամանակհամագործակցում է բոլոր էթնիկ համայնքների ներկայացուցիչների հետ`համաժամանակյա ծրագրերով։ Այսօր, երբ Հայաստանի Հանրապետությանկառավարությունը տարածք է հատկացրել Հայաստանի փոքրամասնությունների30

մշակույթների զարգացման նպատակով, նրանց հանդիպումներն ուհամագործակցությունը, նրանց միջև կապերի սերտացումը դարձել է շատ ավելի հեշտև արդյունավետ։«զ. համապատասխան մեթոդների և միջոցների ապահովումը տարածաշրջանայինկամ փոքրամասնությունների լեզուների դասավանդման և ուսուցման համար` բոլորհամապատասխան փուլերում»51. Հայաստանի էթնիկ փոքրամասնությունների մեծ մասի լեզուներովհամակարգված ուսումնական ծրագրեր անհնար է իրականացնել թե’ լեզվի կրողներիփոքրաթվության, թե’ Հայաստանի տարածքում նրանց ցրված ապրելու հետևանքով,ինչպես նաև որոշ լեզուների հանդեպ նվազ պահանջարկի կամ պահանջարկիբացակայության պատճառով ։52. 2001թ. իրականցված մարդահամարի տվյալներով ազգայինփոքրամասնությունների ընդհանուր թիվը Հայաստանում կազմել է 67.657 մարդ։ Նրանցմեջ մեծամասնությունը կազմում են եզդիները` 40.620 մարդ կամ ՀՀ բոլոր ոչ հայազգիքաղաքացիների մոտ 60 տոկոսը։ Մնացած բոլորը միասին կազմում են մոտ 40 տոկոս։Հայաստանի Հանրապետության բնակչության ազգային կազմը 2001թ. մարդահամարիտվյալներովընդամենը հայ ասորի եզդի հույն ռուս ուկրաինացիքուրդայլ3213011 3145354 3409 40620 1176 14660 1633 1519 4640Ինչպես երևում է աղյուսակից, Հայաստանի Հանրապետության էթնիկփոքրամասնություններից միայն վեցն են, որոնց թիվն անցնում է հազար մարդուց։ Կանփոքրամասնություններ, որոնց թվերը տատանվում են 100-300 մարդու շրջանակներում։31

Օրինակ, լեհական էթնիկ ինքնագիտակցությամբ մարդկանց թիվը 2001թ. տվյալներովչի անցնում 100 մարդուց։Լեհերի թվաքանակի շարժընթացը Հայաստանում 1897-2001թթ.1897 թ. 1926 թ. 1959 թ. 1970 թ. 1979 թ. 1989 թ. 2001 թ.1.188 705 - 389 691 270 97Հայաստանում միշտ փոքրաթիվ հրեական էթնիկ համայնքը 2001թ. մարդահամարիտվյալներով ունեցել է ընդամնեը 109 մարդ։Հրեաների թվաքանակի շարժընթացը Հայաստանում 1897-2001թթ.1897 թ. 1926 թ. 1959 թ. 1970 թ. 1979 թ. 1989 թ. 2001 թ.834 335 1024 1048 953 676 109Երբևէ զգալի թիվ չեն կազմել նաև գերմանացիները։ Ներկա պահին նրանց թիվը չիգերազանցում 133 մարդը։Գերմանացիների թվաքանակի շարժընթացը Հայաստանում 1897-2001թթ.1897 թ. 1926 թ. 1959 թ. 1970 թ. 1979 թ. 1989 թ. 2001 թ.207 104 - 407 333 265 133Մի փոքր ավելի են բելառուսները, որոնց թիվն անցնում է 250-ից.Բելառուսների թվաքանակի շարժընթացը Հայաստանում 1897-2001թթ.1897 1926 1059 1970 1979 1989 2001103 360 - 1179 1183 1061 25732

53. Էթնիկ որոշ համայնքների փոքրաթվությանը պետք է ավելացնել նաև, որվերջին քսանամյակի Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական վատ պայմաններիհետևանքով, ինչպես նաև իրենց էթնիկ հայրենիքների հետ կապերի ակտիվացմանպատճառով Հայաստանի ոչ հայազգի բակչության զգալի մասն արտագաղթել է ևՀայաստանի ներկայիս էթնիկ համայնքների զգալի մասի սեռա-տարիքային կազմը շատանհամաչափ է։ Գերազանցում են տարեցները և կանայք։ Միաժամանակ նրանցնկատելի մասը բախշված է հանրապետության մարզերում, ապրում են դիսպերս, ինչըզգալիորեն բարդացնում է փոքրամասնություների առանձին խմբերի կրթության ումշակույթի, ինքնության հավաքական-խմբային իրավունքների իրականացմանուղղությամբ կոնկրետ գործողություններ իրականացնելու խնդիրը։54. Այնուամենայնիվ այդ լեզուների մեծ մասն այս կամ այն ձևով ու չափովդասավանդվում է տարբեր մակարդակների կրթական հաստատություններում ։Հայաստանի Հանրապետության մի շարք դպրոցներում, թե քաղաքներում, թե գյուղերումանցնում են գերմաներենը ։ Այն, որպես մասնագիտություն, ներառված է նաև Երևանիպետական համալսարանի, Բրյուսովի անվան պետական լեզվաբանականհամալսարանի, Սլավոնական համալսարանի և Գյումրու մանկավարաժականհամալսարանի մասնագիտությունների ցանկում ։ Գերմաներեն լեզվովզգալի թվովգրականություն կա ինչպես բուհական, այնպես էլ հանրային գրադարաններում ։55. Բրյուսովի անվան պետական լեզվաբանական համալսարանում անցնում եննաև լեհերեն և ուկրաիներեն լեզուները ։ Ուկրաիներեն անցնում են նաև Երևանիպետական համալսարանի ռուսական բանասիրական ֆակուլտետում ։ Լեհական,ուկրաինական, բելոռուսական և հրեական էթնիկ համայնքների ջանքերով գործում եննաև լեհերենի, ուկրաիներենի, բելոռուսերենի և եբրայերենի կիրակնօրյա դպրոցներ ։Լեհերենի դասավանդումը բարձր մակարդակով կազմակերպելու նպատակովՀայաստանի լեհական համայնքն ամեն տարի ուսուցիչներ է հրավիրում Լեհաստանից ։Լեհերենը դասավանդվում է նաև Երևանի N o 24 դպրոցում։ Երևանի պետական33

համալսարանում 2006թ. բացվել է վրացագիտության կենտրոն ։ Նույն համալսարանումդասավանդվում է վրացերեն ։ Եբրայերենը դասավանդվում է Երևանի պետականհամալսարանի Արևելագիտության ֆակուլտետում ։«է. պայմանների ապահովում, որոնք հնարավորություն կտան տվյալ տարածքումապրող՝ տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզվով չխոսողներին (որտեղայդ լեզուն գործածվում է) ցանկության դեպքում սովորել այն»56. Ինչպես ասվեց նախորդ պարագրաֆում, երրորդ մասում ընդգրկված լեզուներիցբացի հանրապետությունում գոյություն ունեցող մյուս լեզուների կրողներն ապրում ենխիստ ցրված և առանձին բնակավայրերում շատ փոքրաթիվ են։ Նրանց մեծ մասնապրում է Երևան, Գյումրի, Վանաձոր քաղքաներում։ Այս երեք քաղաքներում, ինչպեսնաև մի շարք գյուղերում գերմաներեն կարող են սովորել այն դպրոցներում, որտեղառարկան դասավանդվում է որպես օտար լեզու։ Մարդիկ, ովքեր կուզենային սովորելլեհերեն, ուկրաիներեն, բելոռուսերեն, եբրայերեն, վրացերեն, կարող են դա անելգլխավորապես Երևան քաղաքում։ Իրականում այս լեզուների էթնիկ համայնքներինպատկանողների մեծ մասը հենց Երևանի բնակիչներ են։«ը. տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուների ուսումնասիրմանհետազոտման խթանում համալսարաններում կամ համարժեք ուսումնականհաստատություններում»57. Արդեն ասվեց, որ երրորդ մասով պաշտպանվող լեզուներից զատ, Հայաստանիհամալսարաններում տարբեր չափով ընդգրկված են գերմաներենի, լեհերենի,ուկրաիներենի, վրացերենի և եբրայերենի ուսուցումը։«թ. սույն Խարտիայում ընդգրկված բնագավառներում ազգամիջյան փոխանակմանհամապատասխան ձևերի խթանում՝ երկու կամ ավելի պետություններում միանման կամնույնանման ձևով գործածվողտարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուների համար»34

58. Հայաստանի Հանրապետության բոլոր էթնիկ համայնքները բոլորհնարավորություններն ունեն երկու և ավելի պետություններում միանման կամնույնանման ձևով գործածվող լեզուները կրողների հետ շփվելու համար։ Այլպետությունների հետ Հայաստանի Հանրապետության կնքած երկկողմ(բարեկամության և համագործակցության մասին) և բազմակողմ համաձայնագրերումմշտապես ներառվել են Հայաստանի Հանրապետությունում ազգայինփոքրամասնություններին պատկանող անձանց պաշտապանությունն ապահովողհարցերը։ Այդպիսիք են Ռուսաստանի Դաշնության հետ Բարեկամության ևհամագործակցության մասին պայմանագրի 8-րդ հոդվածը, Հունաստանի հետ` 20-րդհոդվածը, Ռումինիայի հետ` 14-րդ հոդվածը, Բուլղարիայի հետ` 9-րդ հոդվածը,Ղազախստանի հետ` 5-րդ հոդվածը, Լիբանանի հետ` 8-րդ հոդվածը, Ուկրաինայի հետ`5,6-րդ հոդվածները և այլ երկրների հետ պայմանագրերի համապատասխանհոդվածներն ամրագրում են կոնկրետ դրույթներ, որոնք վերաբերում ենհամապատասխանաբար երկու երկրներում բնակվող ազգային փոքրամասնություններիէթնիկական, մշակութային, կրոնական ինքնության պահպանման և զարգացմանհամար անհրաժեշտ պայմանների ստեղծմանը և համապատասխան միջոցառումներիիրականացմանը, այդ թվում պետությունների պարտավորությանը` օժանդակելազգային փոքրամասնությունների ներկայացուցիչերին կապեր հաստատել երկրիցդուրս։ Հայաստանի բոլոր էթնիկ համայնքների ներկայացուցիչները բազմազան կապերունեն ՀՀ սահմաններից դուրս ապրող համայնքների և կազմակերպությունների հետ։Բազմաթիվ և բազմաբնույթ են ուկրաինական, բելոռուսական, լեհական, վրացականէթնիկ հայանքների ներկայացուցիչների` տարբեր առիթներով տեղի ունեցողփոխայցելությունները, քննարկումները, համատեղ ծրագրերը։ Երիտասարդներըմեկնում են սովորելու իրենց էթնիկ հայրենիքների մասնագիտական կրթականհաստատություններ, ամեն տարի ուկրաինացի դպրոցականները հանգստանում ենիրենց էթնիկ հայրենիքի ճամբարներում։ Հայաստանի լեհական համայնքը տարեկան միքանի անգամ այցելուներ է ընդունում Լեհաստանից։ Լավ ավանդույթ է ձևավորվել,35

մասնավորապես, Տորունի, Վարշավայի համալսարանների դասախոսների ևուսանողների այցելությունների հետ կապված։ Հայաստանի հրեական համայնքիներկայացուցիչներից շատերն են ընդգրկված հրեական տարաբնույթկազմակերպությունների` համաշխարհային, ԱՊՀ տարածքի հրեաների, ԱՄՆհրեաների աշխատանքներին։ 2007թ. Երևանում հրեական հոլոքոստի հուշարձանիբացման արարողությանը ներկա էին տարբեր երկրների հրեաներ։ Վրացականհամայնքի ներկայացուցիչները մշտապես մասնակցում են Վրաստանում տեղի ունեցողմիջոցառումներին, տոներին։ Վրաստանից նույնպես հաճախակի են այցելությունները։59. Հայաստանի էթնիկ համայնքների դիմելու դեպքում ՀՀ կառավարությանաշխատակազմի ազգային փոքրամասնությունների և կրոնի հարցերի վարչությանաշխատակիցները միշտ սիրով հանդիպում են այցելուներին, քննարկում նրանց հետիրենց հայրենակիցների էթնիկ ինքնության, լեզվի պահպանության և զարգացմանհեռանկարները, կոնկրետ ծրագրեր, խորհուրդներ տալիս։«Կետ 2.Կողմերը պարտավորվում են վերացնել (եթե դեռ չի արվել) ցանկացած չարդարացվածտարբերություն, բացառում, սահմանափակում կամ նախապատվություն,որոնք վերաբերում են տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզվիգործածմանը և ուղղված են տվյալ լեզվի պահպանումն ու զարգացումը վնասելունկամ վտանգելուն։ Տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներիառնչությամբ հատուկ միջոցառումների ընդունումը, որը նպատակաուղղված էաջակցելու իրավահավասարությանը այս լեզուները գործածողների և մնացածբնակչության միջև, կամ որը պատշաճորեն հաշվի է առնում նրանց հատուկպայմանները, չի համարվի խտրականության ակտ ավելի լայնորեն գործածվողլեզուներ գործածողների նկատմամբ»։60. ՀՀ Սահմանադրության 14.1 հոդվածը, ի թիվս այլ հատկանիշների (սեռի,ռասայի, մաշկի գույնի, էթնիկական կամ սոցիալական ծագումի և այլն), առանձին նշումէ նաև լեզվի և ազգային փոքրամասնությանը պատկանելիության հանգամանքովպայմանավորված խտրականության արգելման մասին։ 41-րդ հոդվածը հաստատում է,որ «Յուրաքանչյուր ոք ունի իր ազգային եւ էթնիկական ինքնությունը պահպանելու36

իրավունք ։ Ազգային փոքրամասնություններին պատկանող անձինք ունեն իրենցավանդույթների« կրոնի« լեզվի եւ մշակույթի պահպանման ու զարգացման իրավունք»։61. Սահմանադրական երաշխիքներից բացի ազգային փոքրամասնություններիկողմից իրենց լեզուների ազատ գործածությունը պաշտպանվում է նաև ազգային միշարք օրենքներով, այդ թվում.ա. «Լեզվի մասին» ՀՀ օրենքի առաջին հոդվածի համաձայն ՀայաստանիՀանրապետությունն իր տարածքում երաշխավորում է ազգայինփոքրամասնությունների լեզուների ազատ գործածությունը։ Նույն օրենքի 4-րդ հոդվածըսահմանում է, որ «Հայաստանի հանրապետության տարածքում բնակվող ազգայինփոքրամասնությունների կազմակերպություններն իրենց փաստաթղթերը, ձևաթղթերը,կնիքները ձևավորում են հայերեն` իրենց լեզվով զուգահեռ թարգմանությամբ»։բ. Լեզվաքաղաքականության պետական ծրագրում նշվում է, որ լեզվական ևմշակութային բազմազանության նկատմամբ հարգանքը, ազգայինփոքրամասնությունների լեզվի և մշակույթի զարգացման խրախուսումը միջազգայինասպարեզում ՀՀ վարկն ապահովող պայմաններից է։ Ծրագրի նպատակներից մեկն էհամարվում ՀՀ բոլոր քաղաքացիների` մայրենի լեզվով կրթություն ևդաստիարակություն ստանալու իրավունքի ապահովումը։ Լեզվաքաղաքականությանպետական ծրագրի 7-րդ բաժինը վերնագրված է. «Հայաստանի Հանրապետությանազգային փոքրամասնությունների իրավունքների ապահովումը լեզվի բնագավառում»։Որպես ծրագրային գործողություններ նախատեսված են.1. Համակողմանի աջակցություն ազգային փոքրամասնությունների լեզուներիպահպանմանն ու զարգացմանը։2. Աջակցությունն ազգային փոքրամասնությունների միջև արդյունավետ լեզվականհաղորդակցմանն ու փոխըմբռնմանը՝ Եվրախորհրդի լեզվաքաղաքական նորմերինհամապատասխան։37

3. Մայրենի լեզվով կրթություն և դաստիարակություն ստանալու՝ ազգայինփոքրամասնությունների իրավունքի ապահովման նպատակով տվյալ ազգությանմտավորականության գիտամանկավարժական ներուժի ներգրավումը։4. Աջակցությունն ազգային փոքրամասնությունների լեզուների ուսուցիչներիպատրաստման և վերապատրաստման աշխատանքներին։գ. Ազգային փոքրամասնությունների մասնավորապես լեզվական իրավուքներիպաշտպանությունը նախատեսված է նաև «Մշակութային օրենսդրության հիմունքներիմասին» ՀՀ օրենքի մի շարք հոդվածներով։ Հոդված 8-ի համաձայն «ՀՀ-ն աջակցում է իրտարածքում բնակվող փոքրամասնությունների մշակութային ինքնությանպահպանմանն ու զարգացմանը, պետական ծրագրերի իրականացման միջոցովնպաստում է նրանց կրոնի, ավանդույթների, լեզվի, մշակութային ժառանգության,մշակույթի պահպանման, տարածման և զարգացման համար պայմաններիստեղծմանը»։ Նույն օրենքի 9-րդ հոդվածը յուրաքանչյուրի համար երաշխավորում է ՀՀումմշակութային կյանքին մասնակցելը և մշակութային գործունեությունիրականացնելը անկախ ազգությունից, ռասայից, սեռից, լեզվից, դավանանքից,համոզմունքներից, սոցիալական ծագումից, գույքային կամ այլ դրությունից։ Օրենքի 6-րդ հոդվածը, ինչպես վերը ասվեց, մշակութային արժեք է համարում նաև լեզուները,ազգային ավանդույթները և սովորույթները, աշխարհագրական տեղանունները։դ. «Գովազդի մասին» ՀՀ օրենքի 8-րդ հոդվածի «բ» կետի համաձայն «Արգելվում է այնգովազդը, որում «պարունակում է ռասային, ազգությանը, մասնագիտությանը կամսոցիալական ծագմանը, տարիքային խմբին կամ սեռին, լեզվին, կրոնական և այլհամոզմունքներին վերաբերող վիրավորական արտահայտություններ,համեմատություններ և պատկերներ…..»։ե. «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքըհնարավորություն է տալիս ՀՀ վարչական մարմիններին դիմում ներկլայացնել նաևազգային փոքրամասնության լեզվով, իսկ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 15-38

րդ հոդվածի 1-ին մասով սահմանված է, որ քրեական դատավարության ընթացքումյուրաքանչյուր ոք, բացառությամբ քրեական վարույթն իրականացնող մարմնի,իրավունք ունի հանդես գալ այն լեզվով, որին տիրապետում է։Նույն օրենսգրքիերկրորդ մասով ազգային փոքրամասնություններին պատկանող անձիք կարող ենմասնակցել քրեկան վարույթին ազգային փոքրամասնության լեզվով` թարգմանչիօգնությամբ։Նույն օրենսգրքի 3-րդ մասով դատավարության լեզվին չտիրապետողանձիք իրավունք ունեն փաստաթղթերի պատճենները ստանալ այն լեզվով, որին նրանքտիրապետում են։զ. ՀՀ քրեական օրենսգրքի 143-րդ հոդվածի համաձայն քրեորեն պատժելի է համարվումմարդու և քաղաքացու իրավունքներն ու ազատություններն ուղղակի կամ անուղղակիխախտելը` կախված անձի ազգությունից, ռասսայից, սեռից, լեզվից, դավանանքից,քաղաքական կամ այլ հայացքներից, սոցիալական ծագումից, գույքային կամ այլդրությունից, եթե նման խախտումով վնաս է պատճառվել անձի օրինական շահերին։62. Պետք է ավելացնել նաև, որ ՀՀ Սահմանադրության 6-րդ հոդվածի համաձայն«Միջազգային պայմանագրերը Հայաստանի Հանրապետության իրավականհամակարգի բաղկացուցիչ մասն են։ Եթե վավերացված միջազգային պայմանագրումսահմանվում են այլ նորմեր, քան նախատեսված են օրենքներով, ապա կիրառվում ենայդ նորմերը»։ Այսպիսով «Տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներիԵվրոպական Խարտիան» ինքը, Հայաստանի Հանրապետության իրավականհամակարգի բաղկացուցիչ մասը լինելով, Հայաստանի Հանարպատեւթյան տարածքումգործում է որպես լեզուների պաշտպանության մեխանիզմ։63. Այսպիսով, ՀՀ Սահմանադրությամբ և օրենքներով ապահովված են իրավականնորմերը` ազգային փոքրամասնությունների լեզուների գործածության և զարգացմանհամար, իսկ ցանկացած չարդարացված սահմանափակում, տարբերություն, բացառումկամ նախապատվություն, որոնք վերաբերում են փոքրամասնությունների լեզվիգործածմանը, արգելվում է։Կետ 339

Կողմերը պարտավորվում են համապատասխան միջոցներով աջակցել փոխադարձըմբռնմանը երկրի բոլոր լեզվական խմբերի միջև և, մասնավորապես, իրենցերկրներում կրթության և ուսուցման նպատակների մեջ ներառել տարածաշրջանայինկամ փոքրամասնությունների լեզուների նկատմամբ հարգանքը,փոխըմբռնումը և հանդուրժողականությունը, ինչպես նաև խրախուսել զանգվածայինլրատվամիջոցներին՝ հետապնդելու միևնույն նպատակները»։64. ՀՀ միջնակարգ դպրոցի Մարդու իրավուքների բարձր դասարաններիդասագրքում ներառված են ՀՀ ազգային փոքրամասնությունների պատմության ևմշակույթի մասին նյութեր։65. «Հեռուստատեսության և ռադիոյի մասին» ՀՀ օրենքի 28-րդ հոդվածով հանրայինհեռուստաընկերությունը պարտավոր է հեռուստալսարանին մատուցել այնպիսիհաղորդաշարեր և հաղորդումերի տեսակներ, որոնցում հաշվի են առնվում Հայաստանիտարբեր տարածաշրջանների, ազգային փոքրամասնությունների… շահերը»։66. Այդ շրջանակներում է, որ ՀՀ մշակույթի նախարարությունը տարբերհեռուստաալիքներով ցուցադրել է «Բարեկամության ծիածան» ֆիլմը։67. Հանրային հեռուստատեսությունից բացի, որն ամեն շաբաթ հաղորդումներ ունիՀայաստանի էթնիկ համայնքների մասին, պարբերաբար նրանց խնդիրներին,պատմության, մշակույթի, լեզվի առանձնահատկություններին, իրավունքներին,կրթության պրոբլեմներին անդրադառնում են նաև ՀՀ մի շարքհեռուստաընկերություններ` «Հ2», «ԱրմենԱկոբ-Թիվի», «Երևան»։ ՀայաստանիՀանրապետության տարածքում ապրող էթնիկ համայնքների և նրանց լեզուների մասինհասարակական լայն իրազեկմանը գործուն նպաստ են բերում նաև ազգայինփոքրամասնություններին նվիրված թեմատիկ հեռուստահաղորդումները, այնպիսիք,ինչպես, օրինակ, «Շողակաթ» հեռուստաընկերության կողմից եթեր հեռարձակված«Հայաստանի Հանրապետության ազգային փոքրամասնությունների հեքիաթները»շարքը։ Հեքիաթները պատմում են հենց իրենք` էթնիկ համայնքներին պատկանողմանուկները։40

68. 2007թ. ընթացքում մանրամասն հաղորդումներ հեռարձակվեց եթեր հատուկբանակային ծառայության մեջ գտնվող այազգիների էթնիկ համայնքների մասին։69. Հանրապետությունում հրատարակվող պարբերականները նույնպեսպարբերաբար անդրադառնում ենազգային փոքրամասնությունների պրոբլեմներին,այդ թվում` կրթական, սոցիալական, մշակութային։ Դրանք հիմնականումվերլուծություններ են կամ տեղեկատվություն էթնիկ համայնքների ծրագրերի,միջոցառումերի մասին։70. Հայաստանի Հանրապետության տասնմեկ էթնիկ համայնքների պատմության,մշակույթի խնդիրների արտացոլումը տեղ գտավ ՀՀ Գիտություների Ազգայինակադեմիայի և «Ակունք» հասարակական կազմակերպության կողմից համատեղպատրաստված, «Հայաստանի ազգային փոքրամասնությունները» կոչվող երկհատորգրքերում, որոնք հրատարակվել են վերջին հնգամյակում։71. Շատ ավելի մեծ ծավալ են կազմում ռադիոհաղորդումները։ «Մեր տունըՀայաստանն է» և «Հայաստան» անվանումներով ռուսերեն հաղորդումներըհեռարձակվում են 30 րոպե։ «Մեր տունը Հայաստանն է» հաղորդումը հեռարձակվում էամեն երկուշաբթի և պատմում է Հայաստանի ազգային փոքրամասնություններիհասարակական և մշակութային կյանքի, խնդիրների և բողոքների մասին ։ Հաղորդումըպատրաստվում է լեհական, հրեական, ուկրաինական և ռուսական համայնքներիաջակցությամբ և ակտիվ մասնակցությամբ ։ «Հայաստան» հաղորդումը հեռարձակվումէ շաբաթական չորս անգամ և ներկայացնում է Հայաստանի քաղաքական, տնտեսականև մշակութային զարգացումները, ինչպես նաև Հայաստանի տարբեր էթնիկհամայնքներում տեղի ունեցած իրադարձությունները ։ «Ռադիո Վան» ՍՊ ընկերությանհեռուստաեթերի 90 տոկոսը զբաղեցնում են փոքրամասնություններին նվիրվածռուսալեզու հաղորդումները։ Փոքրամասնություններին նվիրված ամենօրյա կեսժամանոց ռուսալեզու հաղորդումներ ունեն հանրային ռադիոն, «Ռադիո Հայ»-ը և այլալիքներ։41

72. Անդրադառնալով ազգային փոքրամասնությունների նկատմամբ պետությանկողմից վարվող քաղաքականությանը, հարկ ենք համարում հիշեցնել, որ«Հեռուստատեսության և ռադիոյի մասին» ՀՀ օրենքի 24-րդ հոդվածը միանշանակմերժում է հեռուստառադիոհաղորդումների օգտագործումը ազգային, ռասայական ևկրոնական թշնամանք կամ երկպառակություններ սերմանելու նպատակով։ Ասենք նաև,որ ՀՀ-ում չկան ԶԼՄ-ներ, որոնք կտարածեին բացասական կարծրատիպեր էթնիկականկամ կրոնական փոքրամասնությունների մասին։73. Այս գործին շահեկանորեն նպաստում են նաև «Բոլորս մեկ ենք, բոլորս`տարբեր» մշակութայինծրագրի շրջանակներում իրականացվող միջոցառումները,որոնք լայն արձագանք են գտնում հանրապետության հատկապես երիտասարդ սերնդիմիջավայրում։ Ոչ հայազգի անձանց և նրանց լեզուների մասին տեղեկատվությանաղբյուր է նաև դպրոցներում այլազգի երեխաների, ԲՈՒՀ-երում` ուսանողների,բանակում` ծառայողների առկայությունը։ Այդպիսի դեպքերում համապատասխանվայրերում այդ անձի լեզվով կատարվում են որոշ միջոցառումներ, օրինակ, բանակումորևէ այլազգի ծառայողի առկայության դեպքում նրա մայրենի լեզվով շնորհավորում ենծառայողին, նրան առաջարկում են իր մայրենի լեզվով ելույթ ունենալ և այլն։ Սրանքփոքր քայլեր են, սակայն որոշ չափով նպաստում են Հայաստանում առկա այլ լեզուներիհանդեպ սիրո և հարգանքի մթնոլորտի ձևավորմանը։Կետ 4Տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուների նկատմամբ իրենցքաղաքականությունը որոշելիս Կողմերը պետք է հաշվի առնեն այդ լեզուներըգործածող խմբերի կարիքներն ու ցանկությունները։ Անհրաժեշտության դեպքումնրանք խրախուսվում են՝ ստեղծելու մարմիններ՝ տարածաշրջանային կամփոքրամասնությունների լեզուներին առնչվող բոլոր խնդիրների մասին իշխանություններինխորհուրդ տալու նպատակով»։74. Հայաստանի էթնիկ համայնքներին վերաբերող ցանկացած որոշում, ծրագիրմշտապես քննարկվել և քննարկվում է փոքրամասնությունների ներկայացուցիչների42

հետ։ Այդ ծրագրերը կամ որոշումները նախապես քննարկվում են ՀայաստանիՀանրապետության նախագահի խորհրդականին կից ազգային փոքրամասնություններիհասարակական կազմակերպությունների համակարգող խորհրդում։ Համակարգողխորհուրդը ստեղծվել է ազգային փոքրամասնությունների իրավունքներիպաշտպանությունն ապահովելու, նրանց միջհամայնքային հարաբերություններնակտիվացնելու ինչպես նաև հատուկ կրթամշակութային, իրավական և այլ խնդիրներինկատմամբ պետական հոգածությունն առավել արդյունավետ դարձնելու նպատակով։Խորհրդում քննարկվում են, ի թիվս այլոց,պետական զանազան կառույցներումազգային փոքրամասնությունների ուղղությամբ եղած ծրագրերը, կամ, ընդհակառակն,խորհրդում քննարկված և հավանություն ստացած ծրագրերը խորհրդի կողմիցներկայացվում է պետական համապատասխան կառույցներին։ Խորհուրդն ինքըվերջնական որոշում կայացնելու իրավասություն չունի, այն խորհրդատվական մարմինէ։75. Լեզուների հանդեպ կիրառվող քաղաքականությունը նույնպես մշտապեսքննարկվել և շարունակում է քննարկվել էթնիկ համայնքների ներկայացուցիչների հետ`թե խմբերի, թե անհատների։ Օրինակ, ՀՀ կառավարության աշխատակազմի ազգայինփոքրամասնությունների և կրոնի հարցերի վարչության կողմից ՀՀ ազգային մի շարքփոքրամասնությունների կրթության պրոբլեմների հետազոտության արդյունքները ևպրոբլեմները լուծելուն ուղղված առաջարկությունները մինչև Կրթության և գիտությաննախարարությանը ներկայացնելը 2006թ. սեպտեմբեր-հոկտեմբերինքննարկվեցինհամապատասխան փոքրամասնությունների հասարակական կազմակերպությունների,դպրոցների տնօրենների, ուսուցիչների, գյուղապետերի հետ։76. Ազգային փոքրամասնությունների լեզուների հանդեպ կիրառվողքաղաքականության և կադրերի պատրաստման ծրարգրավորման հարցը ՀՀ կրթությանև գիտության նախարարությունն իրականացնում է ՀՀ էթնիկ համայնքներիներկայացուցիչների հետ։ 2008-2011թթ. համար «Փոքրամասնություների լեզուներիպահպանմանն ու զարգացմանը, միջմշակութային կապերի ամրապնդմանն» ուղղված43

համատեղ ծրագիր է նախատեսվում Կրթության և գիտության նախարարության ևազգային փոքրամասնությունների հասարակական կազմակերպությունների միջև։Կետ 5Կողմերը պարտավորվում են, mutatis mutandis, կիրառել վերոհիշյալ 1-4-րդ կետերումթվարկված սկզբունքները ոչ տարածքային լեզուների նկատմամբ։ Սակայն, քանի որխոսքը այս լեզուների մասին է, սույն Խարտիան ուժի մեջ մտցնելու համարձեռնարկվող միջոցառումների բնույթն ու գործունեության շրջանակը պետք է որոշվիճկուն ձևով՝ հաշվի առնելով նաև տվյալ լեզուները գործածող խմբերի կարիքներն ուցանկությունները և հարգելով նրանց սովորություններն ուառանձնահատկությունները»։77. Արձագանքելով փորձագետների կոմիտեի` Հայաստանի վերաբերյալ կարծիքի 42-րդպարագրաֆում արտահայտված առաջարկին, այն է` «Իշխանություններըտեղեկացրել են Փորձագետների կոմիտեին, որ Հայաստանի Հանրապետությունումչեն խոսում ոչ-տարածքային լեզուներով։ Վերը նշված 11-րդ կետի համաձայնՓորձագետների կոմիտեն խրախուսում է իշխանություններին այս առումով ավելիշատ տեղեկատվություն տրամադրել իրենց հաջորդ պարբերական զեկույցում»,տեղեկացնում ենք, որ դատելով«ոչ տարածքային լեզուներ» հասկացության`Տարածաշրջանային և փոքրամասնությունների Եվրոպական Խարտիայիսահմանումից, այն է` «այն լեզուները, որոնք գործածվում են պետությանքաղաքացիների կողմից և տարբերվում են տվյալ պետության բնակչության մնացածմասի կողմից գործածվող լեզվից կամ լեզուներից, բայց որոնք, չնայած գործածվում ենայդ պետության տարածքում ավանդականորեն, չեն կարող նույնացվել այդ երկրիորևէ տարածքի հետ», Հայաստանում «ոչ տարածքային լեզուներ» հասկացությանըհամապատասխանում է ռուսերենը։ Գյուղական բնակավայրերից ակտիվարտագաղթի հետևանքով ռուսերենով խոսողները գործնականում դադարել եննույնացվել Հայաստանի որևէ տարածքի հետ։ Սակայն ռուսերենը Հայաստանումընդգրկված է »փոքրամասնության լեզու» շարքում և պաշտպանվում է Խարտիայիերրորդ մասով։ Իրականում Հայաստանում ռուսերենը, ի տարբերություն էթնիկ44

փոքրամասնությունների լեզուներից, դուրս է գալիս նաև «էթնիկ փոքրամասնությանլեզու» հասկացության շրջանակներից, քանի որ ռուսերենով Հայաստանում, ռուսներիցբացի, խոսում են նաև մի շարք էթնիկ համայնքների ներկայացուցիչներ` հրեաները,գերմանացիները, լեհերը, ուկրաինացիները, հայերի, հույների, վրացիների,ասորիների մի մասը։Հայաստանի էթնիկ համայնքների ներկայացուցիչների մեծմասը, որոնց մասին խոսվեց վերը, իրականում շատ պասիվ են գործածում իրենցէթնիկ լեզուները կամ առհասարակ չեն գործածում։ Դրանցից են հույները,ուկրաինացիները, լեհերը, հրեաները, բելոռուսները, գերմանացիները, վրացիները։Հույներից բացի, վերջիններիս ներկայացուցիչների զգալի մասը Հայաստանումհայտնվել են խառն ամուսնությունների, կամ աշխատաքային միգրացիայիհետևանքով, հազվադեպ` այլ երկրներում էթնիկ ճնշումերից խուսափելով /հրեաներիմի մասը/։ Նրանց թվաքանակը երբեք Հայաստանում նկատելի չի եղել, նրանք ապրելեն ցրված, քիչ կապեր են ունեցել միմյանց հետ և նրանց էթնիկ լեզուները երբեք ակտիվվիճակում չեն եղել։ Այսօր շատ դժվար է բնութագրել, առավել ևս` սահմանել այդլեզուների կարգավիճակը։ Եթե մենք կարող ենք վավերացնել այդ էթնիկ համայնքներիգոյությունը` առաջնորդվելով նրանց էթնիկ ինքնագիտակցությամբ կամէթնանույնականացման իրենց ընտրույթով, ապա նույնը չենք կարող անել լեզուներինկատմամբ։ Այսպիսով կարող ենք հաստատել, որ ՀայաստանիՀանրապետությունում ոչ-տարածքային լեզուներով խոսողների թիվը խիստսահամանափակ է։78. Բոլոր դեպքերում Հայաստանի Հանրապետությունում հարգվում են ոչ միայնգործածվող լեզուները, այլև մարդկանց և էթնիկ համայնքների ցանկությունները` իրենցէթնիկ լեզուների նկատմամբ։ Երբեմն ուղղակի դժվար է հստակեցնել էթնիկ համայնքիհստակ ցանկությունն իր լեզվի նկատմամբ, երբ էթնիկ համայնքի առաջնորդներըհրաժարվում են իրենց կողմից հրատարակվող պարբերականները տպագրել իրենցլեզվով։ Այնուամենայնիվ լեզուների նկատմամբ իր քաղաքականությունը ՀայաստանիՀանրապետությունը կառուցում է լեզուների պահպանմանը և զարգացմանն օգնելու,45

լեզուների նկատմամբ սիրո և հարգանքի մթնոլորտ ապահովելու մղումներով։ Սրավկայություններից մեկն էլ հիշյալ լեզուները պասիվ կրող էթնիկ համայնքների հանդեպկիրառվող քաղաքականության վերաբերյալ վերը շարադրված ծրագրերն են։Մաս III. Հասարակական կյանքում տարածաշրջանային կամ փոքրամասնություններիլեզուների գործածմանն ուղղված միջոցառումները՝ համաձայն 2-րդ հոդվածի 2-րդկետում ընդգրկված պարտավորություններիՀոդված 8. Կրթություն1. Կրթության կապակցությամբ այն տարածքներում, որտեղ այսպիսի լեզուներըգործածվում են՝ համաձայն յուրաքանչյուր լեզվի կարգավիճակին և առանց վնասելուպետության պաշտոնական լեզվի կամ լեզուների ուսուցմանը, Կողմերըպարտավորվում ենա/. i. մատչելի դարձնել նախադպրոցական կրթությունը՝ համապատասխանտարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներով, կամii. մատչելի դարձնել նախադպրոցական կրթության հիմնական մասըհամապատասխան տարածաշրջանային կամ փոքրամասնության լեզուներով,iii. կիրառել վերոհիշյալ i և ii կետերում նշված նախաձեռնված միջոցառումներից որևէմեկը առնվազն այն աշակերտների նկատմամբ, որոնց ընտանիքները այդպիսիխնդրանք են ներկայացրել, և որոնց քանակը համարվում է բավարար, կամiv. եթե պետական մարմինները նախադպրոցական կրթության բնագավառում չունենանմիջական իրավասություն` աջակցելու i-iii կետերում նշված միջոցառումներիկիրառմանը և/կամ խրախուսելու այն,79. Հայաստանի Հանրապետությունը աջակցում է պաշտպանության տակ առնվածլեզուների կրող ազգային փոքրամասնությունների համայնքներին` կազմակերպելունախադպրոցական կրթության հիմնական մասը համապատասխան լեզուներով։Աջակցությունը կայանում է նախ և առաջ նրանում, որ «ՀՀ պետական և համայնքայիննախադպրոցական ուսումնական հաստատությունների օրինակելի հաստիքացուցակը,46

խմբերի խտությունը, նորմատիվները հաստատելու մասին» ՀՀ ԿԳ նախարարի 26հունվարի 2007թ. N 29-Ն հրամանով երեխաների խմբերի խտության հավելվածումառանձին դրույթ է հատկացված ազգային փոքրամասնության երեխաներով խմբերիգործարկման հնարավորությանը թերկոմպլեկտավորված համակազմով։ Այսպես, եթեհայկական նախադպրոցական հաստատություններում մանկապարտեզային խմբերումերեխաների համակազմի ցուցանիշները սահմանված են 25-30, ապա ազգայինփոքրամասնություններով երեխաների խմբերի գործարկումը թույլատրվում է 8-10երեխաների առկայության դեպքում։ Չնայած մեր հույսերին, որ այսծանրաբեռնվածությամբ թույլտվությունը կխթանի նման երեխաների ընդգրկումընախադպրոցական կրթության մեջ, այնուամենայնիվ առայժմ արդյունքները բավարարչեն։ ՀՀ նախադպրոցական կրթության մասին 2005թ. նոյեմբերի 15-ին ընդունված օրենքիհամաձայն նախադպրոցական կրթության ոլորտի պետական քաղաքականությանիրականացումն ապահովում են տեղական ինքնակառավարման մարմինները։Նախադպրոցական հաստատությունների կազմակերպումն ուղղակիորեն կապված էտեղական ինքնակառավարման մարմինների ֆինանսական հնարավորություններիհետ։80. Եզդիերեն և քրդերեն խոսողների նախադպրոցական կրթականհաստատությունների խնդիրը պարբերաբար բարձրացվում է նրանց բնակավայրերիտեղական ինքնակառավարման մարմինների մոտ, սակայն վերջիններսքայլեր չենձեռնարկում` պատճառաբանելով նյութական միջոցների սղությամբ։ Իրականում որոշհամայնքներում նախադպրոցական տարիքի երեխաների թիվն այնքան փոքր է, որ շատդժվար է դառնում կազմակերպել նախադպրոցական կրթությունը կամդաստիարակությունը։ Պայմանավորվածություն է ձեռք բերվել մի շարք գյուղականհամայնքների հետ, որ նրանք դպրոցների տարածքներում օրվա առաջին կեսինկազմակերպեն հաջորդ տարին դպրոց հաճախելու պատրաստ երեխաների ուսուցում։81. Ասորերենի ուսուցմամբ նախադպրոցական կրթական հաստատություններիստեղծման ուղղությամբ արվել են առաջին քայլերը։ 2006թ. ասորաբնակ Վերի Դվին47

գյուղը, որտեղ դպրոցի շենքում կազմակերպվում է նախադպրոցական կրթություն,համայնքային նախաձեռնությամբ սկսել է գյուղի նախադպրոցական հաստատությանշենքի վերանորոգման և բարեկարգման աշխատանքը։ Նախատեսվում է, որ այնկգործարկվի 2007թ. ընթացքում։ Արարատի մարզիԴմիտրով ասորաբնակ գյուղումգործում է 1 մանկապարտեզ- ընդգրկվածությունը 25 երեխա, դաստիարակների թիվը՝ 3,առայժմ` հայերենի ուսուցմամբ, սակայն աշխատանքներ են տարվում ավելացնելուերկրորդ խումբը՝ասորերենի ուսուցմամբ։ Կոտայքի մարզի Արզնի գյուղումհամայնքային հոգածության են անցել նախկին նախադպրոցական հաստատությանշենքը, որն առայժմ շահագործման ենթակա չէ, սակայն ծրագրավորվում է շահագործել2007թ. ընթացքում։ Շահագործվելու դեպքում այն կունենա ասորերենի ուսուցմանխումբ։82. Հունարենի ուսուցմամբ խմբակ կա Երևանի թիվ 52 մանկապարտեզում`հունական համայնքի ներկայացուցիչներից մեկի նախաձեռնությամբ։ Այստեղերեխաներին հունարեն են սովորեցնում ծնողների կողմից հայտնված ցանկությանդեպքում` անկախ նրանից, թե երեխան որ ազգին է պատկանում։83. ՀՀ-ում ռուսերենով նախադպրոցական ուսումնական հաստատություններ կամխմբեր (բաժիններ) կան բոլոր այն բնակավայրերում, որտեղ բնակվում են բավարարքանակությամբ ռուսներ։ Մյուս նախակրթարանների մեծ մասում կազմակերպված էռուսերենի ուսուցում ըստ ծնողների ցանկության։ Երևանի բոլոր, Գյումրի քաղաքի թիվ4, 6, 8, 11, 15, 16, 18, 23, 26, 27, 30 նախակրթարաններում և այլն։ Այսհաստատությունները կամ բաժինները բաց են նաև այն փոքրամասնություններիհամար, որոնք գերադասում են ռուսերեն լեզվով կրթությունը։Հայաստանում տեղակայված զինվորական կայազորերում ծառայող ազգությամբռուս զինվորականների երեխաների համար ստեղծված են հատուկ պայմաններ։Օրինակ` Արարատի մարզի զինվորական կայազորի ռուս երեխաների համար՝Արտաշատում 1 մանկապարտեզ գործում է ռուսերենի ուսուցմամբ /75 երեխա, շուրջ 10մանկավարժ/, Շիրակի մարզի Գյումրի քաղաքում զինվորական կայազորի ռուս48

երեխաների համար գործում է 2 մանկապարտեզ ռուսերենի ուսուցմամբ/յուրաքանչյուրում 100 երեխա, դաստիարակների թիվը՝ 20/։ Հարկ է նշել նաև, որզինվորական կայազորերի ենթակայության տակ գործող մանկապարտեզներիտնօրենները և աշխատակազմի գերակշռող մասը ռուսներ են։84. Նախադպրոցական կրթության աջակցության մյուս ձևն այն է, որ ոչ պետականնախադպրոցական ուսումնական հաստատությունները կարող են ունենալ օրենքովնախատեսված ցանկացած կազմակերպական-իրավական ձև։ Այս դեպքում երեխաներիխտության ստորին չափը չի սահմանափակվում։բ/. i. մատչելի դարձնել տարրական կրթությունը համապատասխանտարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներով,ii. մատչելի դարձնել տարրական կրթության հիմնական մասը համապատասխանտարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներով,iii. տարրական կրթության շրջանակներում ապահովել տարածաշրջանային կամփոքրամասնությունների լեզուների ուսուցանումը որպես ուսումնական պլանիանբաժանելի մաս, կամiv. կիրառել վերոնշյալ i-ից մինչև iii միջոցներից մեկը առնվազն այն աշակերտներինկատմամբ, որոնց ընտանիքները այդպիսի խնդրանք են ներկայացրել, և որոնցքանակը համարվում է բավարար,85. Lեզվի մասին օրենքի 2-րդ հոդվածով նախատեսված է, որ ազգայինփոքրամասնությունների համայնքներում ընդհանուր կրթությունը ևդաստիարակությունը կարող են կազմակերպվել իրենց մայրենի լեզվով պետականծրագրերով և պետության հովանավորությամբ հայերենի պարտադիր ուսուցմամբ։ Նույնօրենքի հոդված առաջինը հռչակում է, որ «Հայաստանի Հանրապետությունըերաշխավորում է իր տարածքում ազգային փոքրամասնությունների կողմից իրենցլեզվի ազատ օգտագործումը»։86. Կրթության ազգային ինստիտուտի կողմից կազմվել և ներդրվել է «Ազգայինփոքրամասնությունների հանրակրթական դպրոցի (դասարանների) օրինակելի պլանը»,49

որի համաձայն ազգային փոքրամասնությունների մայրենի լեզվի և գրականությանուսուցման համար 1-10 դասարաններին հատկացված է շաբաթական 42 ժամ։87. Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության տակ առնված լեզուներիկրող ազգային փոքրամասնությունների համայնքներին մատչելի է տարրականկրթությունը համապատասխան լեզուներով, կամ տարրական կրթությանշրջանակներում ապահովվում է համապատասխան փոքրամասնությունների լեզուներիուսուցումը` որպես ուսումնական ծրագրի անբաժանելի մաս, առնվազն այնաշակերտների նկատմամբ, որոնց ընտանիքներն այդպիսի հայտ են ներկայացրել, ևորոնց թիվը համարվում է բավարար։ Իրականում այդ ուսուցումը կազմակերպվում էնույնիսկ աշակերտների անբավարար թվի դեպքում։ Օրինակ, ասորերեն լեզվիուսուցումը տարրական դասարաններում իրականացվում է Վերին Դվին, Դմիտրովո,Արզնի գյուղերում միջնակարգ դպրոցի տարրական դասարաններում և Երևանի 8-րդդպրոցի ասորալեզու դասարաններում նույնիսկ 2-3 երեխաների առկայության դեպքում/տես աղյուսակ 4/։ Եզդիերեն և քրդերենլեզվի ուսուցումը եզդիներով և քրդերովբնակեցված գյուղական համայնքների տարրական դասարաններում իրականացվում էայն բոլոր դպրոցներում, երբ կա համապատասխան մասնագետ` անկախ այն բանից, թեինչքան երեխա է սովորում տվյալ դասարանում /տես աղյուսակ 3/։88. ՀՀ գիտության և կրթության նախարարության Կրթության ազգայինինստիտուտի օժանդակությամբ 2005-2006թթ. իրականցվել է «Եզդիերեն լեզվի ևգրականության» 1-3-րդ դասարանների դասագրքերի հրատարակությունը։ Ինչպեսասվեց, առարկան անցնում են եզդիներով և քրդերով բնակեցված բոլոր համայնքներիդպրոցներում, որտեղ համապատասխան մասնագետ կա։ Աշխատանքներ են տարվումմասնագետների կազմը համալրելու և բոլոր համայնքներում մասնագետներ ունենալուուղղությամբ։ Քրդական համայնքի կյանքում նշանակալի իրադարձություն էր 2002թ.Երևանում լույս տեսած «Զմանե դե» այբբենարանը՝ Հայաստանի ՀանրապետությանԳրողների Միության քրդական բաժնի նախագահ Կառլենե Չաչանիի հեղինակությամբ։50

89. 2005թ. հրատարակվել է առաջին դասարանի ասորերենի դասագիրքը, իսկ2007թ. ՀՀ գիտության և կրթության նախարարության Կրթության ազգային ինստիտուտիկողմից հրատարակվել է «Ասորերենի այբբենարանը» տարրական դասարաններիհամար։ Ասորերեն լեզվի նոր դասագրքով 2006-2007թթ. ուսումնական տարվաընթացքում ուսանել են Արարատի մարզի Վերին Դվին գյուղի 70, Դմիտրով գյուղի 15 ևԿոտայքի մարզի Արզնի գյուղի տարրական դասարանների 38 աշակերտներ։ Արմավիրիմարզի Նոր Արտագերս գյուղը նույնպես քայլեր է ձեռնարկում կազմակերպելու ևիրականցնելու ասորերեն լեզվի ուսուցում, առայժմ լուծված է ասորերնի ուսուցչիվերապատրաստման խնդիրը։ Երևանի Ա.Պուշկինի անվան /թիվ 8/ դպրոցումիրականցվող ասորերենի դասընթացներին տարրական դասարաններում հաճախում է 5երեխա։90. Տարրական կրթության շրջանակում /2-3-րդ դասարաններում/ հունարեն լեզվիուսուցումը 1996թ.-ից Հայաստանում Հունաստանի դեսպանատան աջակցությամբ ևֆինանսավորմամբ կատարվում է Երևան քաղաքի թիվ 74 միջնակարգ դպրոցում որպեսպարտադիր առարկա և թիվ 12 ու 132-րդ դպրոցներում` ըստ ցանկության։ Հունարենանցնում են նաև Վանաձոր դպրոցներից մեկում։91. ՀՀ բոլոր հանրակրթական հայկական դպրոցներում ռուսաց լեզուն ևգրականությունը դասավանդվում է 2-րդ դասարանից մինչև 10-րդ դասարան։Ուսուցումն իրականացվում է Հայաստանում հրատարակված դասագրքերով, որտեղհաշվի են առնվել ազգային դպրոցում ռուսաց լեզվի դասավանդմանառանձնահատկությունները։ 16/11/99թ. ՀՀ կառավարության որոշմամբ բացվել ենռուսերենի խորացված ուսուցմամբ դպրոցներ` թվով 60-ը, որտեղ առարկանդասավանդվում է առաջին դասարանից։ Այդ դպրոցների համար մշակվել ևհրատարակվել են հատուկ դասագրքեր և մեթոդական ձեռնարկներ։գ/ i. մատչելի դարձնել միջնակարգ կրթությունը համապատասխանտարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներով, կամii. մատչելի դարձնել միջնակարգ կրթության հիմնական մասը համապատասխան51

տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներով, կամiii. միջնակարգ կրթության շրջանակներում ապահովել համապատասխանտարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուների ուսուցանումը որպեսուսումնական պլանի անբաժանելի մաս, կամiv. կիրառել վերոնշյալ i-ից մինչև iii միջոցներից մեկը առնվազն այն աշակերտներինկատմամբ, որոնք (կամ, հնարավորության դեպքում, որոնց ընտանիքները) այդպեսեն ցանկանում, և որոնց թիվը համարվում է բավարար,92. Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության տակ առնված լեզուներիկրող ազգային փոքրամասնությունների համայնքներին մատչելի է միջին միջնակարգկրթությունը համապատասխան լեզուներով կամ միջին միջնակարգ կրթությանշրջանակներում ապահովվում է համապատասխան փոքրամասնությունների լեզուներիուսուցումը` որպես ուսումնական ծրագրերի անբաժան մաս, առնվազն այնաշակերտների նկատմամբ, որոնք /կամ որոնց ընտանիքները/ այդպիսի հայտ եններկայացրել, և որոնց թիվը համարվում է բավարար։ Համաձայն ՀՀ կառավարության25.07.2002թ. N1392-Ն որոշման և միջնակարգ կրթության չափորոշիչների`հաստատության դասարանների միջին խտությունըսահմանվում է 25-30 սովորողտարրական և միջին դպրոցի համար, 20-25 սովորող` ավագ դպրոցի համար։ Սակայն,առանձին դեպքերում /լեռնային, բարձր լեռնային, սահմանամերձ գյուղականբնակավայրերի դպրոցներում, Խարտիայով պաշտպանվող լեզուների ուսուցմամբդասարաններ ունեցող քաղաքային և գյուղական դպրոցներում և այլ դեպքերում/, ավելիպակաս խտությամբ դասարան կարող է բացվել նախարարության թույլտվությամբ`նախապես համաձայնեցնելով ՀՀ ֆինանսների և էկոնոմիկայի նախարարության հետ,կամ հաստատության լրացուցիչ ֆինանսավորման աղբյուրների հաշվին` խորհրդիորոշմամբ։ Իրականում այդ ուսուցումը կատարվում է նաև երեխաների անբավարարթվի դեպքում։ Հավելվածով ներկայացված 4-րդ աղյուսակից երևում է, որ ասորերենլեզվի ուսուցման 4-րդ և 5-րդ դասարանները Դմիտրովո գյուղում գործում են նույնիսկընդամենը երկու աշակերտների դեպքում, Երևանի 8-րդ դպրոցի 5-րդ, 8-րդ, 9-րդ52

դասարանների 1-ական աշակերտների դեպքում։ Իրավիճակը նույնն է քրդերով ևեզդիներով բնակեցված գյուղական դպրոցների դեպքում։93. Ասորերեն լեզվի ուսուցումը միջնակարգ կրթության շրջանակում իրականցվումէ Երևանի թիվ 8 Ա.Պուշկինի անվան և Արարատի մարզի Վերին Դվին, Դմիտրով ևԿոտայքի մարզի Արզնի գյուղերում /Աղյուսակ 4/։94. Եզդիերեն և քրդերեն լեզվի դասավանդում ներկա պահին իրականցվում էԵրևանի և մարզերի 22 միջնակարգ դպրոցներում /Աղյուսակ 3/։95. Միջնակարգ կրթության շրջանակում /3-9-րդ դասարաններում/ հունարեն լեզվիուսուցումը 1996թ.-ից Հայաստանում Հունաստանի դեսպանատան աջակցությամբ ևֆինանսավորմամբ, կատարվում է Երևան քաղաքի թիվ 74 միջնակարգ դպրոցում որպեսպարտադիր առարկա և թիվ 12, 132-րդ դպրոցներում` ըստ ցանկության։96. Հանրապետությունում կրթության ամբողջական ռուսերեն լեզվովդասավանդումն իրականացվում է միայն մեկ պետական դպրոցում /Ֆիոլոտովոգյուղում/, ինչպես նաև երկու մասնավոր դպրոցներում` Երևանում, «Սլավյանսկայա» և«Մաշտոց» /վերջինս ունի ռուսերենով ուսուցմամբ դասարաններ/ ։ 37 դպրոցներում կանռուսերենով դասավանդման հոսքեր` բոլոր դասարաններում։ 37 դպրոցներից 16-ըԵրևանում են, 21-ը` մարզերում /Աղյուսակ 5/։ Աշակերտների ընդհանուր թիվն այսդասարաններում կազմում է շուրջ 10.000 աշակերտ։Հանրապետությունում ամենամյա անցկացվող դպրոցականների օլիմպիադաներիառարկայացանկում տեղ է գտել նաև ռուսերեն լեզուն /դպրոցական, շրջանային,քաղաքային, մարզային, հանրապետական փուլեր/։ Կազմակերպվում են մրցույթներ ևփառատոններ։ Հայաստանի դպրոցականները մասնակցում են ՌուսաստանիԴաշնության կողմից անցկացվող ռուսաց լեզվի հեռահար /դիստանցիոն/ օլիմպիադայինև արդեն կան 3 հաղթողներ՝ Երևանից, Կապանից և Սիսիանից։97. Ավագ միջնակարգ կրթության դասարաններում փոքրամասնություններիլեզուների ուսուցման մատչելիության մասին վստահ կարող ենք խոսել ռուսերենի,ասորերենի և հունարենի դեպքում։ Քուրդ-եզդիների դեպքում կարող ենք խոսել որոշ53

վերապահումներով։ Այստեղ կա երկու պրոբլեմ` քուրդ-եզդիական գյուղական որոշբնակավայրերում երեխաների խիստ անբավարար թվի պատճառով /ողջ դպրոցումլինում է ընդամնեը 25-50 աշակերտ/ դպրոցները երբեմն ավարտվում են միջինմիջնակարգի մակարդակում, որը Հայաստանի Հանրապետությունում պարտադիրկրթություն է։ Այդ դեպքում երեխաները կրթությունը կարող են շարունակել հարևանբնակավայրերի դպրոցներում։ Այն դեպքերում, երբ ծնողները որոշում են ընդունումկրթությունը շարունակելու մասին, աշակերտներին մատչելի է լեզվի ուսուցումը մինչևավագ միջնակարգի ավարտելը։ Սակայն ծնողների մեծ մասն ընդհատում է երեխաներիուսուցումը միջին միջնակարգի` պարտադիր կրթության մակարդակում երբեմննույնիսկ այն բնակավայրերում, որտեղ կան ավագ միջնակարգի դասարաններ։98. Միջնակարգ դպրոցները լեզվի կադրերով ապահովելու նպատակովաշխատանքներ են տարվում հատկապես եզդիերենի, քրդերենի և ասորերենիմանկավարժական կադրեր պատրաստելու ուղղությամբ։դ/ i. մատչելի դարձնել տեխնիկական և մասնագիտական կրթությունըհամապատասխան տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներով,կամii. մատչելի դարձնել տեխնիկական և մասնագիտական կրթության հիմնական մասըհամապատասխան տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներով,կամiii. տեխնիկական և մասնագիտական կրթության շրջանակներում ապահովելհամապատասխան տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներիուսուցանումը որպես ուսումնական պլանի անբաժանելի մաս, կամiv. կիրառել վերոնշյալ i-ից մինչև iii միջոցներից մեկը առնվազն այն աշակերտներինկատմամբ, որոնք (կամ, հնարավորության դեպքում, որոնց ընտանիքները) այդպեսեն ցանկանում, և որոնց թիվը համարվում է բավարար99. Հայաստանի Հանրապետության` Խարտիայի երրորդ մասով պաշտպանությանտակ առնված լեզուների կրող ազգային փոքրամասնությունների համայնքներինմատչելի է տեխնիկական և մասնագիտական կրթությունը փոքրամասնություններիլեզուներով, կամ տեխնիկական և մասնագիտական կրթության շրջանակներումապահովվում է փոքրամասնությունների լեզուների ուսուցումը` որպես ուսումնական54

ծրագրի անբաժանելի մաս, առնվազն այն աշակերտների նկատմամբ, որոնք (կամ որոնցընտանիքները) այդպես են ցանկանում, և որոնց թիվը համարվում է բավարար։100. Երևանի Բակունցի անվան մանկավարժական քոլեջում մի քանի տարիառաջ բացվել էին եզդիական/քրդական բաժիններ, որոնք երկու տարի անց դադարեցինգործելուց` դիմողների բացակայության պատճառով։ Դրանք կարող են վերսկսել իրենցգործունեությունը` դիմողների առկայության պարագայում։ ՀՀ կառավարությանաշխատակազմի ազգային փոքրամասնությունների և կրոնի հարցերի վարչությանաշխատակիցները շրջել են բոլոր եզդիա-քրդական բնակավայրերում` փորձելով ի հայտբերել մանկավարժական հեռանկարով սովորել ցանկացող երիտասարդների կամվերապատրաստվելու պատրաստ մեծահասակների։ Եզդի-քրդական էթնիկ համայնքումայդպիսի ցանկություն չի հայտնաբերվել։101. Ասորական և հունական էթնիկ համայնքներից տեխնիկական կամմասնագիտական կրթության ցանկություն չի արտահայտվել։102. Խարտիայի պահանջով «համապատասխան տարածաշրջանային կամփոքրամասնությունների լեզուներով տեխնիկական և մասնագիտական կրթությունըպետք է ապահովել այն աշակերտների նկատմամբ, որոնք (կամ, հնարավորությանդեպքում, որոնց ընտանիքները) այդպես են ցանկանում և որոնց թիվը համարվում էբավարար»։ Ի տեղվույն այցելության ժամանակ փորձագետները կարող են համոզվելայդ պահանջի կամ ցանկության բացակայության փաստում։ Միակ ցանկությունը, որներկայացվում է, բարձրագույն կրթությունն է։103. Ռուսական բաժին կա Երևանի պետական հումանիտար քոլեջում։Տեխնիկական և մասնագիտական կրթական մյուս բոլոր հաստատություններում, իբրևօտար լեզու, ապահովված է ռուսերենի ուսուցումը` որպես ուսումնական ծրագրիանբաժանելի մաս։ե/ i. մատչելի դարձնել համալսարանական կամ այլ բարձրագույն կրթությունըհամապատասխան տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներով,կամ55

ii. ստեղծել հնարավորություններ՝ ուսուցանելու այդ լեզուները որպեսհամալսարանական և այլ բարձրագույն կրթական հաստատություններիուսուցանվող առարկաներ, կամiii. բարձրագույն կրթական հաստատությունների կապակցությամբ, եթե պետությանստանձնած դերի պատճառով i և ii ենթակետերը չեն կարող կիրառվել, ապա աջակցելև/կամ թույլ տալ համալսարանի կամ բարձրագույն կրթական այլ ձևերիտրամադրումը տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներով կամհնարավորությունների տրամադրումը այս լեզուների ուսուցման համար՝ որպեսհամալսարանական կամ բարձրագույն կրթական հաստատությունների առարկաներ104. Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության տակ առնվածփոքրամասնությունների լեզուները կրողներին մատչելի է համալսարանական կամ այլբարձրագույն կրթությունը համապատասխան լեզուներով կամ համալսարանական կամայլ բարձրագույն կրթության շրջանակներում ապահովվում է համապատասխանփոքրամասնությունների լեզուների ուսուցումը` որպես ուսումնական ծրագրերիանբաժան մաս, առնվազն այն ուսանողների նկատմամբ, որոնք այդպիսի հայտ եններկայացրել, և որոնց թիվը համարվում է բավարար։105. Իրականում ուսուցումն իրականացվում է նույնիսկ ուսանողներիանբավարար թվի դեպքում։ Երևանիպետական համալսարանի արևելագիտությանֆակուլտետում մասնագիտացման դեպքում որպես պարտադիր առարկադասավանդվում են եզդիերեն/քրդերեն, ասորերեն։ Եզդիերեն/քրդերենը բարձրագույնկրթությունում որպես առանձին լեզուներ տարանջատված չեն, քանի որ Հայաստանումերկու խմբերն էլ գործածում են նույն լեզուն։ Ֆակուլտետում այս պահին սովորում ենազգությամբ 3 ասորի և 1 քուրդ ուսանողներ, ովքեր կարող են աշխատել որպես իրենցմայրենի լեզվի ուսուցիչներ։106. 2005թ-ից սկսած բացի ազգությամբ ասորի ուսանողներիցասորագիտությամբ մասնագիտանում են նաև ազգությամբ հայ յոթ ուսանողներ։Երևանի պետական համալսարանի արևելագիտության ֆակուլտետումմագիստրատուրայի 1-ին կուրսի 2-րդ և 2-րդ կուրսի 1-ին կիսամյակում 2005-2006ուսումնական տարվանից սկսած դասավանդվում է դասական ասորերեն։56

Ծրագրավորման փուլում են ասորագիտության տարբեր բնագավառներիմասնագետների պատրաստումը, ժամանակակից ասորերենի դասավանդումըհամալսարանում կազմակերպելը։ «Ասորագիտություն» մասնագիտություննառաջարկում է նաև «Դավիթ Անհաղթ»հումանիտար համալսարանը։ «Եզդիերեն»մասնագիտությունն առաջարկում է Երևանի մենեջմենթի համալսարանը։107. 2007թ. կառավարությունը եզդիական և քրդական համայնքին առաջարկեց2 նպատակային տեղ Երևանի պետական համալսարանի արևելագիտությանֆակուլտետ ընդունվելու համար` կրթությունը ավարտելուց հետո 3 տարի ժամկետովեզդիա-քրդաբնակ որևէ գյուղի դպրոցում որպես ուսուցիչ աշխատելու նախապայմանով։Ընդունելության հանձնաժողով ներկայացվել են 2 հայտադիմում, սակայն դիմորդներըբացահայտ անբավարար գիտելիքների պատճառով չկարողացան հաղթահարելընդունելության քննությունները։ Աշխատաքներ են տարվում եզդիական համայնքիցԵրևանի պետական համալսարանի Արևելագիտության ֆակուլտետի հաջորդ տարվածրագրավորված նպատակային տեղերի համար դիմորդներ նախապատրաստելուուղղությամբ։108. Յուրաքանչյուր ուսումնական տարվա ընթացքում ռուսերեն լեզուն որպեսպարտադիր առարկա ունկնդրում են Երևանի պետական համալսարանի 308, Բրյուսովիանվան լեզուվաբանական համալսարանի 493, Երևանի մանկավարժականհամալսարանի 503, Գյումրիի պետական մանկավարժական համալսարանի 329,Վանաձորի պետական մանկավարժական համալսարանի 315, Գավառի պետականհամալսարանի 104 և Ռուս-հայկական «Սլավոնական» համալսարանի 380 ուսանողներ։109. Հունարեն լեզվի դասավանդումը որպես պարտադիր առարկաիրականացվում է Երևանի պետական համալսարանում և Բրյուսովի անվանլեզվաբանական համալսարանում։ Յուրաքանչյուր ուսումնական տարվա ընթացքումայս երկու ԲՈւՀ-երում այս առարկան ունկնդրում են 140-150 ուսանող։ Հունարենիուսուցում առաջարկում են նաև այլ բարձրագույն կրթական հաստատություններ,ինչպես Երևանի «Մոնթե Մելքոնյան» և մենեջմենթի համալսարանները, Երևանի57

մշակույթի համալսարանում կա հունարենի բաժին, «Աճառյան» համալսարաննառաջարկում է հունարենի հատուկ դասընթացներ։զ/ i. կազմակերպել չափահասների կամ շարունակական կրթությանդասընթացներ, որոնք հիմնականում կամ ամբողջովին ուսուցանվում ենտարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներով, կամii. առաջարկել նման լեզուներ՝ որպես չափահասների կամ շարունակականկրթության առարկաներ, կամiii. եթե պետական մարմինները չունենան անմիջական իրավասությունչափահասների կրթության ոլորտում, ապա աջակցել նշված լեզուներիառաջարկմանը կամ խրախուսել դրանց՝ որպես շարունակական կրթությանառարկաների110. Հունարեն լեզվի ուսուցման կիրակնօրյա դասընթացներ կազմակերպվումեն Երևան, Ալավերդի, Գյումրի, Վանաձոր, Ստեփանավան, Նոյեմբերյան, Հրազդանքաղաքների հունական համայնքների կողմից։ Դասընթացները բաց են առանցտարիքային և ազգային սահմանափակումների։111. Մի շարք հասարակական կազմակերպություններ առաջարկում ենռուսերենի ուսուցում չափահասների համար։ Դասընթացներին մասնակցում ենբացառապես չափահաս հայեր, նրանք, ովքեր մտադիր են արտագաղթել ՌուսաստանիԴաշնություն։ ՀՀ կառավարության 16.09.1999թ. համար 48 որոշմամբ հաստատվել է«Ռուսաց լեզուն Հայաստանի Հանրապետության կրթության համակարգում ևմշակութային–հասարակական կյանքում» հայեցակարգը։112. Ասորորեն լեզվով չափահասների կամ շարունակական կրթությանպահանջ չի ներկայացվել։113. Եզդիերենով և քրդերենով չափահասների կամ շարունակական կրթությանդասընթացներ կազմակերպել անհնար է այդ պահանջարկի բացակայությանպատճառով։ ՀՀ կառավարության աշխատակազմի ազգային փոքրամասնությունների ևկրոնի հարցերի վարչությունը, Փորձագետների կոմիտեի կարծիքը և առաջարկըստանալուց հետո, հարցը քննարկել է եզդիական և քրդական էթնիկ համայնքներում։Վերջիններս նույնիսկ հարցադրումը համարել են անհեթեթ։ Չափահաս քրդերը և58

եզդիները տիրապետում են իրենց լեզվին բավարար չափով, այնքան, որքան դրահասարակական պահանջարկը կա։է/ ձեռնարկել միջոցառումներ՝ երաշխավորելու համար պատմության և մշակույթիուսուցումը տարածաշրջանային և փոքրամասնությունների լեզուներով,114. 2004թ. մշակվել է «Եզդիերեն լեզվի և գրականության» 1-10-րդդասարանների ծրագիրը, որի մեջ ինտեգրված ներկայացվում են նյութեր եզդի ժողովրդիպատմության, մշակույթի և կրոնի վերաբերյալ։ Դասագրքերը պատրաստվում ենհրատարակության։115. 2004-2005թթ. մշակվել է «Ասորերեն լեզվի և գրականության» 1-10-րդդասարանների ծրագիրը, որի մեջ ինտեգրված ներկայացվում են նյութեր ասորիժողովրդի պատմության, մշակույթի և կրոնի վերաբերյալ։116. Միջնակարգ կրթության շրջանակում /3-9-րդ դասարաններում/ հունարենլեզու ուսուցանող դպրոցների 7-8-րդ դասարանների ուսումնացանկում ընդգրկված էնաև հույն ժողովրդի պատմության և գրականության ուսումնասիրումը։ը/ապահովել ուսուցիչների հիմնական և հետագա վերապատրաստումը՝ Կողմիկողմից ընդունված «ա»-ից մինչև «է» կետերը իրականացնելու նպատակով,i. հիմնել վերահսկող մարմին կամ մարմիններ, որոնք պատասխանատու կլինենտարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներով ուսուցմանհաստատմանը կամ զարգացմանը ուղղված՝ ձեռնարկված միջոցների և ձեռք բերվածառաջընթացի վերահսկման համար և իրենց հայտնաբերումների մասինպարբերական հաշվետվությունների պատրաստման համար, որոնք կներկայացվենհասարակությանը։117. ՀՀ կրթության և գիտության նախարարությունը Ռուսաստանի Դաշնությանտարբեր կրթական կազմակերպությունների և հասարակական կազմակերպություններիհետ համատեղ իրականացնում է տարատեսակ ուսումնական ծրագրեր և նախագծեր։ ՀՀկրթության և գիտության նախարարությունը նպաստում է Հայաստանի Հանրա-59

պետությունում ռուսաց լեզվի տարածմանը, զարգացմանը և դերի բարձրացմանը,որպես միջազգային հաղորդակցման միջոց։ ՀՀ գիտության և կրթությաննախարարության Կրթության ազգային ինստիտուտի և ՀՀ ռուսաց լեզվի զարգացմանկենտրոնում պարբերաբար անց են կացվում ռուսաց լեզվի ուսուցիչների վերապատրաստմանդասընթացներ, սեմինար-խորհրդակցություններ։ Նման դասընթացներեն կազմակերպվում նաև Հայ-ռուսական /Սլավոնական/ համալսարանում։Յուրաքանչյուր տարի ուսուցիչների մի քանի խմբեր վերապատրաստման են մեկնումՄոսկվա։ 2005թ-ից վերսկսվել է մանկավարժներին և աշակերտներին հասցեագրված«Ռուսաց լեզուն Հայաստանում» ՀՀ-ում հրատարակվող պարբերականիհրատարակությունը և անվճար տրամադրումը բոլոր դպրոցներին։ ՀայաստանիՀանրապետության ռուսերենի 26 ուսուցիչներ 2001-2006թթ. դարձել են ռուսաց լեզվիուսուցիչների միջև անցկացվող Պուշկինյան մրցույթի մրցանակակիրներ։118. 2005 թվականից Կրթության ազգային ինստիտուտում գործում են ՀՀգիտության և կրթության նախարարության «Իրանագիտության» և «Սեմագիտության»առարկայական հանձնաժողովները, որոնք իրականացնում են քրդերեն, եզդիերեն ևասորերեն լեզուներով ուսումնական ծրագրերի, դասագրքերի, ձեռնարկներիփորձաքննությունը։2006թ. եզդիական համայնքի միջնորդությամբ` եզդիների ևազգային մյուս փոքրամասնությունների կրթական խնդիրներն ուսումնասիրելու ևսպասարկելու նպատակով Կրթության ազգային ինստիտուտում աշխատանքի էընդունվել ազգությամբ եզդի մասնագետ։119. 2002թ. ՀՀ գիտության և կրթության նախարարության Կրթության ազգայինինստիտուտի նախաձեռնությամբ անցկացվել է ասորերեն լեզվի 22 ուսուցիչների 74-ժամյա վերապատրաստման դասընթաց։ Դասընթացը կրկնվել է 2006թ. «Ասորերենիայբբենարան»-ի հրատարակումից հետո` ուսուցիչներին նոր դասագրքերովաշխատելուն նախապատրաստելու նպատակով։120. Եզդիերենի ուսուցմամբ դասարաններ ունեցող 24 դպրոցներիուսուցիչների 5 տոկոսն ունի բարձրագույն, 21 տոկոսը` միջին-մասնագիտական և 7460

տոկոսը` միջնակարգ կրթություն։ Չնայած մասնագիտական կրթությամբպայմանավորված ուսումնական գործընթացի թերություններին, և հակառակ նրա, որկառավարության աշխատակազմի ազգային փոքրամասնությունների և կրոնի հարցերիվարչության աշխատակիցներն անձամբ ուսուցիչներին, ինչպես նաև եզդիականհամայնքի հասարակական կազմակերպությունների ղեկավարներին հորդորում էին,այս ուսուցիչների կողմից վերապատրաստում անցնելու ցանկություն չի արտահայտվել։Այնուամենայնիվ ծրագրավորվում է հարկադրել ուսուցիչներին վերապատրաստումանցնել։2. Կրթության կապակցությամբ և տարածաշրջանային կամ փոքրամասնություններիլեզուները ավանդաբար օգտագործող տարածքներից բացի այլ տարածքներիառնչությամբ Կողմերը պարտավորվում են (եթե տարածաշրջանային կամփոքրամասնությունների լեզուները գործածողների թիվը արդարացված է) թույլ տալ,աջակցել կամ ապահովել տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզվիկամ լեզվով ուսուցանումը կրթության բոլոր համապատասխան փուլերում։121. Հայաստանի Հանրապետությունում կրթության բոլոր փուլերըթույլատրված են Հայաստանի Հանարապետության տարածքում ապրող բոլոր այլազգիբնակիչներին։ Բավարար թվի կամ կազմակերպական հնարավորությունների դեպքումՀայաստանի Հանրապետությունում տարածաշրջանային կամ փոքրամասնություններլեզուներ գործածողները միշտ կարող են աջակցություն հուսալ ։Հոդված 9. Դատական մարմիններ«Կետ 1Այն դատական տարածքների առնչությամբ, որտեղ տարածաշրջանային կամփոքրամասնությունների լեզուներով խոսող բնակիչների թիվը համապատասխանում էներքոնշյալ միջոցառումներին՝ համաձայն այս լեզուներից յուրաքանչյուրի դերի, և այնպայմանով, որ սույն կետով տրամադրված հնարավորությունների օգտագործումըդատավորի կողմից չի համարվում պատշաճ արդարադատության իրականացմանըխոչընդոտող, Կողմերը պարտավորվում են՝ա. ii. երաշխավորել մեղադրյալին, որ նա իրավունք կունենա գործածելու իր61

տարածաշրջանային կամ փոքրամասնության լեզուն»։122. ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 15-րդ հոդվածի առաջին մասիիմաստից հետևում է, որ քրեական դատավարությանը մասնակցող յուրաքանչյուր անձկարող է հանդես գալ այն լեզվով, որին նա տիրապետում է։ Վարույթ իրականացնողմարմինը չի կարող պնդել, որ այդ անձը տիրապետում է դատավարության կամ այս կամայն լեզվին, և պետք է հանդես գա հենց այդ լեզվով։ Սրանից հետևում է, որ, եթեմեղադրյալը տիրապետում է և դատավարության լեզվին, և փոքրամասնության լեզվինկամ այլ լեզվի, ապա նա` ըստ իր հայեցողության, կարող է հանդես գալ դրանցից որևէմեկով։ Նույն հոդվածի երկրորդ մասը քրեական դատավարության լեզվին չտիրապետողդատավարության մասնակիցներին, այդ թվում` մեղադրյալին, իրավունք էվերապահում քրեական վարույթում թարգմանչի օգնությամբ և անվճար իրականացնելիր բոլոր իրավունքները։Միաժամանակ ուշադրություն ենք հրավիրում այն հանգամանքի վրա, որ անկախՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 15-րդ հոդվածի վերոհիշյալ դրույթից,Հայաստանի դատարանները պարտավոր են ղեկավարվել Տարածաշրջանային Կամփոքրամասնությունների լեզուների Եվրոպական Խարտիայի համապատասխանհոդվածներով, քանի որ օրենքի հետ հակասության պարագայում, ըստ ՀՀսահմանադրության 6-րդ հոդվածի չորրորդ մասի գործում է խարտիայի դրույթը։«ա. iii. ապահովել, որ հարցումները և ապացույցները (գրավոր թե բանավոր)չպետք է անընդունելի համարվեն, որովհետև դրանք ձևակերպվել ենտարածաշրջանային կամ փոքրամասնության լեզվով»։123. Փորձագետների կոմիտեն Հայաստանի կողմից այս պարտավորությունըհամարել է կատարված։62

«ա. iv. հարցման հիման վրա իրավական գործերի հետ կապվածփաստաթղթեր տրամադրել տարածաշրջանային կամ փոքրամասնություններիլեզվով»։124. ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 15-րդ հոդվածի երկրորդ մասիհամաձայն, հանձնման ենթակա փաստաթղթերի վավերացված պատճեններըդատավարության լեզվին չտիրապետող անձանց են տրամադրվում այն լեզվովկատարված թարգմանությամբ , որին նրանք տիրապետում են։125. ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 3-րդ հոդվածի առաջին մասովսահմանվում է, որ ՀՀ տարածքում անկախ հանցանքի կատարման վայրից, քրեականգործերով վարույթ իրականացվում է նշված օրենսգրքի դրույթներին համապատասխան,եթե ՀՀ միջազգային պայմանագրերով այլ բան սահմանված չէ։ Օրենսգրքի հիշյալդրույթից հետևում է, որ նույնիսկ դատավարության լեզվին` հայերենին տիրապետողազգային փոքրամասնությանը պատկանող անձին` իր խնդրանքի դեպքում, իրենհանձնման ենթակա փաստաթղթերի վավերացված պատճենները պետք էհամապատասխան փոքրամասնության լեզվով տրամադրվի, քանի որ տվյալպարագայում անհրաժեշտ կլինի ղեկավարվել Խարտիայի համապատասխանհոդվածով և ՀՀ Սահմանադրության վերոհիշյալ դրույթիպահանջով։ Ելնելով այսսկզբունքից գտնում ենք, որ դատավարության լեզվին տիրապետող ազգայինփոքրամասնություններին պատկանող անձինք նույնպես կարող են պահանջել,որպեսզի հանձնման ենթակա փաստաթղթերն իրենց տրամադրվեն համապատասխանլեզվով վավերացված պատճեններով։ Դրա մասին են վկայում նաև ՀՀ քրեականդատավարության օրենսգրքում կատարված փոփոխություններն ու լրացումները, որոնցհամաձայն քրեական վարույթ իրականացնող մարմինները պարտավոր են ղեկավարվելՀՀ մասնակցությամբ գործող միջազգային պայմանագրերով և վարույթում այդպայմանագրերը կիրառելիս դրանց համապատասխան դրույթներն արտացոլելվարույթին առնչվող փաստաթղթերում։63

126. Ազգային փոքրամասնության լեզվով փաստաթղթեր տրամադրելու հետկապված դատական վիճակագրություն չի վարվում, ուստի ուղղակի տվյալներտրամադրել չենք կարող։ Սակայն գործնականում այս պրակտիկան իրականացվում է։Հենց 2007թ. ընթացքում եզդի մի ընտանիքի հետ առնչվող քրեական դատավարությանբոլոր փաստաթղթերը, ընտանիքի պահանջով, թարգմանվել են եզդիերեն ևտրամադրվել նրանց։Քաղաքացիական դատավարության մեջ«բ. ii. թույլատրել, որ դատարանի առաջ կանգնելու դեպքում կողմը խոսիտարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզվով՝ առանց դրա համարլրացուցիչ ծախսեր կրելու»։127. ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 7-րդ հոդվածից հետևումէ, որ գործին մասնակցող հայերենին չտիրապետող անձանց համար ապահովվում էթարգմանչի միջոցով, անվճար, գործերի նյութերին ծանոթանալու, դատավարականգործողություններին մասնակցելու ևդատարանում այլ լեզվով հանդես գալուիրավունքը։ Կրկին ուշադրություն ենք հրավիրում ՀՀ քաղաքացիականդատավարության օրենսգրքի 1-ին հոդվածի երկրորդ մասի այն դրույթի վրա, որիհամաձայն, եթե Հայաստանի Հանրապետության միջազգային պայմանագրովսահմանված են դատավարության այլ նորմեր, քան նախատեսված են ՀՀքաղաքացիական դատավարության օրենսգրքով, ապա կիրառվում են միջազգայինպայմանագրի նորմերը։ Այսպիսով ՀՀ օրենսդրության վերլուծությունը ցույց է տալիս, որմիջազգային պայմանագրերին համապատասխան` ազգային փոքրամասնությանըպատկանող անձը քաղաքացիական դատավարությունում դատարանի առջև կարող էհանդես գալ իր մայրենի լեզվով /կամ` իր կողմից ընտրված որևէ լեզվով/, եթե նույնիսկտիրապետում է հայերենին։ Դա հատկապես երաշխավորված է Սահմանադրության 6-րդ հոդվածի վերը հիշատակված դրույթով, ինչպես նաև այն դրույթով, ըստ որիմիջազգային պայմանագրերը Հայաստանի Հանրապետության իրավական համակարգի64

բաղկացուցիչ մասն են։ Քանի որ Հայաստանի էթնիկ համայնքները պարբերաբարիրազեկվում են իրենց` ազգային և միջազգային պայմանագրերով նախատեսվածիրավունքներին, նրանք բոլոր իրավական հնարավորություններն ունեն օգտագործելուիրենց իրավունքը։«գ.դատարաններում վարչական գործերի վերաբերյալ դատական գործերում՝թույլատրել, որ դատարանի առաջ կանգնելու դեպքում կողմը խոսիտարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզվով՝ առանց դրա համարլրացուցիչ ծախսեր կրելու, և/կամiii. թույլատրել, որ փաստաթղթերը և վկայությունները տրամադրվենտարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզվով, անհրաժեշտությանդեպքում՝ թարգմանիչների և թարգմանությունների օգնությամբ»։128. Դատարանի առջև ազգային փոքրամասնությանը պատկանող անձիկողմից իր մայրենի լեզվով հանդես գալու իրավունքը վերաբերում է նաև վարչականգործերին։ Ներկայումս վարչական գործերով վարույթները դատարանումիրականացվում են ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքինհամապատասխան։ Հետևաբար վերը նշվածը վերաբերում է նաև վարչական գործերին։Անհրաժեշտ ենք համարում նշել, որ ներկայումս լրամշակվում է Վարչականդատավարության օրենսգրքի նախագիծը, որում հաշվի կառնվեն ՀՀ միջազգայինպայմանագրերով ստանձնած պարտավորությունները և համապատասխան դրույթներկնախատեսվեն ազգային փոքրամասնություններին պատկանող անձանց շահերըլավագույնս պաշտպանելու համար։ «Վարչարարության հիմունքների և վարչականվարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 27-րդ հոդվածն ուղղակիորեն սահմանում է, որ«Հայաստանի Հանրապետությունում ազգային փոքրամասնությունների լեզուներինտիրապետող անձինք, օրենքով սահմանված կարգով կամ ՀայաստանիՀանրապետության միջազգային պայմանագրերին համապատասխան, վարչականվարույթի իրականացման համար դիմումը և դրան կից փաստաթղթերը կարող եններկայացնել համապատասխան փոքրամասնության լեզվով»։65

Հոդվածը սահմանում է նաև, որ նման դեպքերում վարչական մարմինը կարող էպահանջել ներկայացնել փաստաթղթերի թարգմանությունները հայերեն լեզվով։Բացի դա, օրենքի 27-րդ հոդվածի չորրորդ մասը վարչական վարույթիմասնակիցներին թույլատրում է օգտագործել օտար լեզուներ։ Ընդ որում վարչականմարմնի կողմից համապատասխան թարգմանությունն ապահովելու անհնարինությանդեպքում է միայն, որ օտար լեզվին տիրապետող վարույթի մասնակիցը պարտավոր էթարգմանություն ապահովել։Օրենքի 59-րդ հոդվածի համաձայն, վարույթի մասնակցի խնդրանքով, նրան կարողէ տրամադրվել վարչական ակտի օտար լեզվով թարգմանված պատճենը, որը պետք էհաստատված լինի համապատասխան վարչական մարմնի պաշտոնական կնիքով։Օրենքի 93-րդ հոդվածը սահմանում է, որ վարչական վարույթի ընթացքումթարգմանիչներին վարձատրելու հետ կապված ծախսերը կրում է վարչական վարույթնիրականացնող մարմինը։ Այն դեպքում, երբ թարգմանչին հրավիրել է վարույթիմասնակիցը, ապա համապատասխան ծախսը կրում է նա։Վերոշարադրյալից հետևում է, որ «Վարչարարության հիմունքների և վարչականվարույթի մասին» ՀՀ օրենքով լիովին պաշտպանված են ազգայինփոքրամասնությունների ներկայացուցիչների շահերը և վարչական վարույթիընթացքում, բացի վերը նշված թարգմանության դեպքերից, որևէ լրացուցիչ ծախսերիկատարում նրանց կողմից չի պահանջվում։դ. քայլեր ձեռնարկել՝ երաշխավորելու, որ վերոհիշյալ «բ» և «գ» կետերի i և iiiենթակետերի կիրառումը և անհրաժեշտության դեպքում թարգմանությունների ութարգմանիչների օգնության դիմելը չի ներառի հավելյալ ծախսեր շահագրգիռանձանց համար։129. Պատասխանը արտացոլված է նախորդ պարագրաֆներում։Կետ 3Կողմերը պարտավորվում են տարածաշրջանային կամ փոքրամասնություններիլեզուներով մատչելի դարձնել ազգային օրենքով սահմանված ամենակարևոր66

տեքստերը. հատկապես այն տեքստերը, որոնք վերաբերում են այս լեզուներովխոսողներին (եթե նրանք այլ կերպ չեն տրամադրվում)։130. Ինչպես տեղեկացվել է Եվրոպայի խորհրդին, ՀՀ արդարադատությաննախարարության կողմից հրատարակվում է և անհրաժեշտության դեպքումվերահրատարակվում են ՀՀ օրենսգրքերի և օրենքների պաշտոնական տեղեկագրեր`նպատակ ունենալով իրազեկել ՀՀ քաղաքացիներին (այդ թվում` ազգայինփոքրամասնություններին) իրենց իրավունքների մասին։ Ազգային ժողովի կայքէջումտեղակայված ռուսերեն լեզվով օրենսդրական ակտերն, իհարկե չեն ներկայացնում ՀՀօրենսդրությունն ամբողջությամբ նույնիսկ, եթե նկատի ունենանք միայն օրենքները։Իրավական ակտերն ընդունվում են հայերեն լեզվով և դրանց բոլորի թարգմանություննապահովելը զգալի ժամանակ և ֆինանսական միջոցներ է պահանջում։ Չնայած դրան,շոշափելի աշխատանք կատարվում է և ներկա դրությամբ ՀՀ ԱԺ կայքէջում արդենտեղակայված են 200-ից ավելի օրենքներ ռուսերեն լեզվով, որոնց թիվը պարբերաբարաճում է։ Այդ իրավական ակտերի շարքում են ՀՀ Սահմանադրության, քաղաքացիական,քրեական դատավարության, քրեակատարողական, աշխատանքային, ընտանեկան,մաքսային և հողային օրենսգրքերի, ինչպես նաև կարևոր այլ օրենքների և այլիրավական ակտերի ռուսերեն տարբերակները։ Ընդհանուր առմամբ ՀՀ Ազգայինժողովի կայքէջում զետեղված են հայերեն և մեծ քանակությամբ ռուսերեն լեզվովիրավական ակտեր, որոնք մատչելի են ազգային փոքրամասնություններին պատկանողանձանց համար և որոնք կարող են բավարարել նրանց առօրեական պահանջները։Ընդհանուր առմամբ լեզվական հանգամանքը երբևէ առիթ չի հանդիսացել, որ ազգայինփոքրամասնությանը պատկանող կամ լեզվի տիրապետող անձը ՀայաստանիՀանրապետությունում զրկվի իր իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանությանսահմանադրական իրավունքն արդյունավետորեն օգտագործելու հնարավորությունից։131. Այնուամենայնիվ, ելնելով այն հանգամանքից, որ Հայաստանիբնակչության մեծ մասը դեռևս էլեկտրոնային հաղորդակցման մեծ հնարավորություններչունի, ՀՀ կառավարության աշխատակազմի ազգային փոքրամասնությունների և կրոնի67

հարցերի վարչության աշխատակիցները ազգային փոքրամասնություններիմիջավայրում պարբերաբար իրականացում են իրավունքի իրազեկման դասընթացներ,այդ թվում, ազգային օրենքներից բացի, հատկապես երկու միջազգայինկոնվենցիաներից /Ազգային փոքրամասնությունների իրավունքների պաշտպանությանշրջանակային կոնվենցիա և Տարածաշրջանային կամ փոքրամասնություններիլեզուների եվրոպական Խարտիա/ բխող փոքրամասնությունների իրավունքների մասին։Դրանցից առաջինը հրատարակվել է հայերեն լեզվով և բաժանվել բոլոր էթնիկհամայնքներին։ Երկրորդը նույնպես հայերեն և ռուսերեն լեզուներով թղթի վրա ևէլեկտրոնային կրիչի վրա բաժանվել են էթնիկ համայնքների ներկայացուցիչներին։Իրավունքների իրազեկման շրջանակը ընդլայնելու համար պարբերաբար տեղի ենունենում իրավունքի քննարկումներ։ Այս շարքում կարևորում ենք նաև Եվրոպայիխորհրդի փորձագետների կոմիտեի մոնիտորինգների արդյունքների և Հայաստանիվերաբերյալ կարծիքների քննարկումները էթնիկ համայնքներում։ Դրանք իրենց հերթին,ՀՀ կառավարության կայքէջում զետեղելուց բացի, հայերեն և ռուսերեն լեզուներով, թղթիև էլեկտրոնային կրիչի վրա, բաժանվել են էթնիկ համայնքների ներկայացուցիչներին,քննարկվել ՀՀ նախագահի խորհրդականին կից ազգային փոքրամասնություններիհասարակական կազմակերպությունների համակարգող խորհրդում։ Շատ լավ կլիներ,անշուշտ, ունենալ ազգային փոքրամասնությունների լեզուներով դրանցթարգմանությունները, սակայն ներկա պահին Հայաստանի Հանրապետությանֆինանսական հնարավորությունների սղությունն այդ հնարավորությունը չի տալիս;Այնուամենայնիվ ավելորդ չենք համարում ևս մեկ անգամ ընդգծել, որ ՀՀ էթնիկհամայնքները հայերենին կամ ռուսերենին անհամեմատ ավելի լավ են տիրապետում,քան` մայրենի լեզուներին և լեզվի իմաստով իրավունքի իմացության բարդություններիրականում չկան։132. Ցավոք, հունարենով, ասորերենով, եզդիերենով և քրդերենով ՀայաստանիՀարապետությունում, հավանաբար, դեռևս օրենքները չեն կարող թարգմանվել։Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության տեքստի թարգմանության փորձը68

եզդիերենով ի հայտ բերեց մի շարք դժվարություններ, մասնավորապես` թե ինչքանդժվար և բարդ է օրենքներին և իրավական ակտերին չհարմարեցված լեզվով հաղորդելիրավական նորմ պարունակող տեքստի նրբությունները։ Սակայն խնդիրը նույնիսկսրանում չէ։ Ասորերենի, քրդերենի և եզդիերենի դեպքում իրավական նորմերիթարգմանությունը նույնիսկ կարող է նպաստել լեզուների զարգացմանը, և ՀՀ-իֆինանսական հնարավորությունների բարելավման դեպքում այդ հարցը կլուծվի։ Ներկապահին խնդիրը նրանում է, որ ասորական, եզդիական, քրդական, հունական էթնիկհամայնքների ներկայացուցիչներն անհամեմատ ավելի մեծ հնարավորություններ ունենօրենքները հասկանալու հայերեն և ռուսերեն լեզուներով, քան` իրենց մայրենիլեզուներով։ Սրանից հետևում է, որ այդ տեքստերը հայերենով և ռուսերենով ավելիմատչելի են մարդկանց, քան` հիշյալ լեզուներով։ Ձևական իմաստով, իհարկե, երկիրնիր պարտավորությունը չի կատարել, սակայն օրենքների մատչելիության իմաստով`լեզվական առումով, կատարել է։ Նույնիսկ եթե օրենքները մարդկանց չեն տրամադրվելհիշյալ լեզուներով, իրականում նրանք զրկված չեն եղել իրենց իրավունքներն իմանալուհնարավորությունից։Հոդված 10. Վարչական մարմիններ և հասարակական ծառայություններ1. Պետության վարչական տարածքների ներսում, որտեղ տարածաշրջանայինկամ փոքրամասնությունների լեզուներով խոսող բնակչության քանակըարդարացնում է ներքոնշյալ միջոցները, և, համաձայն յուրաքանչյուր լեզվի վիճակի,Կողմերը հնարավորության սահմաններում պարտավորվում են.ա/iv. երաշխավորել, որ տարածաշրջանային կամ փոքրամասնություններիլեզուներով խոսողները կկարողանան գրավոր կամ բանավոր հայտեր ներկայացնելայդ լեզուներով, կամv. երաշխավորել, որ տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներովխոսողները իրավասու կլինեն փաստաթղթեր ներկայացնել այդ լեզուներով,69

133. Ինչպես հայտնի է փորձագետների կոմիտեին, օրենսդրությունը չիարգելում տարածաշրջանային կամ փոքրամասնության լեզվով (գրավոր կամ բանավոր)իշխանություններին դիմելու հնարավորությունը. պատասխանը տրամադրվում էպաշտոնական լեզվով, նկատի ունենալով, որ հնարավոր է նաև պատասխանել տարածաշրջանայինկամ փոքրամասնության լեզվով, եթե դիմողը այդ պահանջում է։«Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 27-րդ հոդվածըսահմանում է, որ փաստաթղթերը կարող են ներկայացվել փոքրամասնությանլեզվով հայերեն թարգմանությամբ՝ վճարվելով վարչական մարմնի կողմից։134. Չնայած Փորձագետների կոմիտեն պարտավորությունը կատարված էհամարում ռուսերենի, քրդերենի և եզդիերենի վերաբերմամբ, մասամբ կատարվածասորերենի վերաբերմամբ և ձևականորեն կատարված հունարենի վերաբերմամբ,իրականում գործնականում այս իրավունքը ասորիների և հույների կողմից թերի էօգտագործվում նրանց կողմից մայրենի լեզվին կամ գոնե գրավոր լեզվին չտիրապետելուպատճառով։ Եզդիները և քրդերը նույնպես վարչական մարմինների հետհաղորդակցվելիս չեն օգտագործում իրենց լեզվով գրավոր դիմելու իրավունքը, չնայածբանավոր հաղորդակցվելիս նրանք օգտագործում են այդ իրավունքը։Իշխանությունները չեն կարող հարկադրել ազգային փոքրամասնություններինվարչական մարմինների հետ հաղորդակցվելիս օգտագործել անպայման իրենց մայրենիլեզուները։ Իշխանությունները կարող են սահմանել այդ իրավունքը, ինչը արված է։1.բ/ լայնորեն կիրառվող վարչական տեքստերը և ձևերը մատչելի դարձնելտարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներով խոսող բնակչությանհամար կամ ներկայացնել դրանք երկլեզու տարբերակներով,135. Նույն պատճառներով, ինչ պատճառներով օրենքները և իրավականակտերը չեն թարգմանվում տարածաշրջանային կամ փոքրամասնություններիլեզուներով, վարչական տեքստերը նույնպես դեռևս լայնորեն չեն թարգմանվում։ Բոլոր70

դեպքերում դա պատճառ չէ, որ վարչական տեքստերը փոքրամասնություններինանհասկանալի լինեն։2. Տեղական և մարզային մարմինների առնչությամբ, որոնց տարածքումբնակվող՝ տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներով խոսողբնակչության քանակը արդարացնում է ներքոնշյալ միջոցները, Կողմերըպարտավորվում են թույլատրել և/կամ խրախուսել.բ/ տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներով խոսողներինհնարավորություն տալ գրավոր կամ բանավոր կերպով հայտ ներկայացնել այդլեզուներով,136. Չնայած Փորձագետների կոմիտեն պարտավորությունը կատարված էհամարում ռուսերենի, քրդերենի և եզդիերենի վերաբերմամբ, մասամբ կատարվածասորերենի վերաբերմամբ և ձևականորեն կատարված հունարենի վերաբերմամբ, այսդեպքում նույնպես պետք է ասել, որիրականում գործնականում այս իրավունքըասորիների և հույների կողմից թերի է օգտագործվում նրանց կողմից մայրենի լեզվինկամ գոնե գրավոր լեզվին չտիրապետելու պատճառով։ Իշխանությունները չեն կարողհարկադրել ազգային փոքրամասնություններին տեղական և մարզային մարմիններիհետ հաղորդակցվելիս օգտագործել անպայման իրենց մայրենի լեզուները։Իշխանությունները կարող են սահմանել այդ իրավունքը, ինչը արված է։ Պետք է ասելաև, որ ինչպես վերը շարադրված է, այս պահին հույները որևէ մարզում և նույնիսկ որևէգյուղում բավարար թիվ չեն կազմում, որպեսզի նրանց լեզվի կիրառումը հնարավորլինի։ Հայաստանի անկախացումից և սահմանների բացումից հետո, ինչպես նաև 90-ական թվականների Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական ճգնաժամի պատճառովՀայաստանի շատ հույներ հեռացան Հայաստանից, հիմնականում Հունաստան ևՌուսաստանի Դաշնություն։ Օրինակ, Լոռու մարզի Յաղդան գյուղում 1987թ. ապրումէին280 հունական ընտանիք` 900 մարդ։ 1999թ. փետրվարին գյուղում մնացել էինընդամնեը 72 հույն։ Միայն 1992-1996թթ. 120 հունական ընտանիք լքեց գյուղը։ Այսօրնրանց թիվն այդ գյուղում ավելի քիչ է։ Հինգ տարի առաջ գյուղում կային ընդամնեը 2071

խառն ընտանիքներ` 11 հունա-հայկական (հույն են ամուսինները) և 9 հայ հունական(ամուսինները հայ են)։ Շամլուղում 1999թ. փետրվարին 600 հույն բնակչից մնացել էինընդամենը 127-ը, իսկ Ախթալայից1992-1995թթ. ընթացքում հեռացան 400 հույներ։1989թ. Հանքավան գյուղում կային 250 հույներ, որոնցից 2001թ. մնացել էին 22-ը, իսկայսօր, մեր տվյալներով` մեկ հույն կա Հանքավանում։ Պետք է ասել նաև, որ գյուղաբնակհույների զգալի մասը տարեց բնակչություն է, որոնք ցանկություն չունեն հունարենսովորելու։ Խարտիայի որոշ դրույթների կիրառումը հունական էթնիկ համայնքինկատմամբ ուղղակի անհնար է։Հայաստանի իշխանությունները և բնակչությունըցավով են ընդունում բարեկամ հունական համայնքի նվազման փաստը։Փորձագետների կոմիտեի ուշադրությունը հրավիրում ենք այն հանգամանիքին, որտեղական կամ մարզային իշխանությունների վերաբերյալ Խարտիայի սույն դրույթըկարող է իրականացվել այն դեպքերում, երբ այդ «տարածքում բնակվող՝ տարածաշրջանայինկամ փոքրամասնությունների լեզուներով խոսող բնակչության քանակըարդարացնում է ներքոնշյալ միջոցները»։2.զ/ տեղական իշխանությունների կողմից տարածաշրջանային կամփոքրամասնությունների լեզուների գործածումը իրենց ժողովների ընթացքում(քննարկումների ժամանակ), սակայն առանց բացառելու պետությանպաշտոնապես ընդունված լեզվի (լեզուների) գործածումը,137. Փորձագետների կոմիտեն այս պարտավորությունը համարել է կատարվածքրդերենի, ասորերենի, եզդիերենի և ռուսերենի վերաբերմամբ, բայց չկատարված՝հունարենի վերաբերմամբ։ Փորձագետների կոմիտեն մասնավորապես գրում է, որ «Ինչվերաբերում է այն տարածքին, որտեղ հունարեն են խոսում, Փորձագետների կոմիտենտեղեկացվել է, որ տեղական ժողովներում գործածվում է ռուսերենը կամ հայերենը»։Նախորդ /և մի շարք այլ/ պարագրաֆում խոսվեց այն մասին, որ գործնականումհունարենով խոսողների տարածք Հայաստանում չկա։ Հունարենը գործածվում է72

գլխավորապես հունարեն լեզու դասավանդվող դպրոցներում և հունականմանկապարտեզում։ Նույնիսկ հունական էթնիկ համայնքի հասարակականկազմակերպությունների անդամները միմյանց հետ հաղորդակցվում են հայերենով կամռուսերենով, չնայած իշխանությունները ամեն կերպ հորդորում են նրանց գործածելհունարեն լեզուն։ Խարտիայի սույն դրույթը կարող է իրականացվել այն դեպքերում, երբայդ «տարածքում բնակվող՝ տարածաշրջանային կամ փոքրամասնություններիլեզուներով խոսող բնակչության քանակը արդարացնում է ներքոնշյալ միջոցները»։2.է/ անհրաժեշտության դեպքում՝ տեղանունների ճշգրիտ կամ ավանդական ձևերիկիրառումը կամ ընդունումը տարածաշրջանային և փոքրամասնություններիլեզուներով՝ պաշտոնական լեզվով (լեզուներով) ընդունված անունների հետ միասին։138. Փորձագետների կոմիտեն այս պարտավորությունը համարել է կատարված։1. Վարչական մարմինների կամ նրանց անունից գործող այլ անձանց պետականծառայությունների առնչությամբ այն տարածքում, որտեղ գործածվում ենտարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուները և համաձայնյուրաքանչյուր լեզվի դիրքի, Կողմերը հնարավորության սահմաններումպարտավորվում են.գ/ թույլատրել տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներովխոսողներին հարցում ներկայացնել այդ լեզուներով։139. Փորձագետների կոմիտեն այս պարտավորությունը համարել էկատարված։4. Կողմերի կողմից ընդունված 1-ին, 2-րդ և 3-րդ կետերի դրույթներն ուժի մեջմտցնելու համար նրանք պարտավորվում են ձեռնարկել հետևյալ միջոցներից մեկըկամ մի քանիսը.գ/ տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներին տիրապետողպետական ծառայողների կողմից հնարավորության սահմաններում բավարարելհարցումներն այն տարածքում, որտեղ տվյալ լեզուն գործածվում է։73

140. Պետական ծառայողների նկատմամբ որևէ արգելք չկա հաղորդակցվելտարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներով։ Հայաստանիհանրապետությունում պաշտոնյաները և պետական ծառայողները բավարար չափովգիտեն ռուսերեն։ Ավելին, իշխանությունները հաշվի են առնում համապատասխանտարածքներում սպասարկում իրականացնող պաշտոնյաների լեզուների իմացությունը։Մի քանի օրինակ. Արագածոտնի մարզի /որտեղ ապրում են եզդի-քրդերի մեծ մասը/սոցիալական ծառայությունների աշխատակիցների մեջ կան եզդիներ կամ եզդիքրդերրենիմացող հայեր, եզդիներ կամ և եզդի-քրդերեն իմացող հայեր կան նաևԵրևանի Նոր Նորքի թաղապետարանի սոցիալական ծառայություններիաշխատակիցների մեջ, ազգությամբ ասորի է և ասորերեն գիտի Արարատի մարզիմարզպետի օգնականը, ասորերեն խոսում է Արարատի մարզի զբաղվածությանծառայության աշխատակիցներից մեկը։ Ազգությամբ եզդի է և եզդի-քրդերեն խոսում էԵրևանի քաղաքապետարանի նամակների բաժնի պետը, ազգությամբ եզդի է և եզդիքրդերենխոսում է ՀՀ կառավարության աշխատակազմի ազգայինփոքրամասնությունների և կրոնի հարցերի աշխատակիցներից մեկը։ Քայլեր ենձեռնարկվում այս պարտավորության կատարումն ավելի ամուր հիմքերի վրա դնելու։5. Համապատասխան հարցում ստանալու դեպքում Կողմերը պարտավորվումեն թույլ տալ ազգանունների ընդունումը կամ օգտագործումը տարածաշրջանայինկամ փոքրամասնությունների լեզուներով։141. Փորձագետների կոմիտեն այս պարտավորությունը համարում է կատարված։Հոդված 11. Լրատվամիջոցներ1. Տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուները գործածողներիհամար այն տարածքում, որտեղ տվյալ լեզուները գործածվում են, յուրաքանչյուրլեզվի դիրքին համաձայն և այնքանով, որքանով պետական մարմիններըուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն իրավասու են, լիազորություն ունեն կամ որևէ74

դեր են խաղում այս ոլորտում, և հարգելով լրատվամիջոցների անկախության ևինքնավարության սկզբունքը, Կողմերը պարտավորվում են՝ա/ այնքանով, որքանով ռադիոն և հեռուստատեսությունը կատարում ենհասարակական ծառայության առաքելություն՝iii. ապահովել համապատասխան որոշումներ, որպեսզի հաղորդավարներըառաջարկեն ծրագրեր տարածաշրջանային կամ փոքրամասնություններիլեզուներով,142. Հայաստանում միայն պետական հեռուստատեսության և ռադիոյի ալիքներնեն կատարում հանրային ծառայության առաքելությունը։ Ռադիոյի և հեռուստատեսությանմասին օրենքի 28-րդ հոդվածի համաձայն հանրային հեռուստատեսություննու ռադիոն կարող են եթերաժամ տրամադրել էթնիկական փոքրամասնություններիննրանց լեզուներով։ Այս ծրագրերի ծավալը չպետք է անցնի շաբաթականմեկ ժամից հեռուստատեսությամբ և օրական մեկ ժամից ռադիոյով։ Ինչպես վերը ասվեց,պայմանավորվածություն է ձեռք բերվել հանրային հեռուստատեսության ևարդարադատության նախարարության հետ 2007թ. Ազգային ժողովին ներկայացնելժամաքանակը սահմանափակող դրույթը հանելու օրենքի նախագիծ։ Ճիշտ է, հանրայինհեռուստատեսությամբ և, գործնականում, բազմաթիվ այլ հեռուստաընկերություններիկողմից զգալի թիվ են կազմում ազգային փոքրամասնությունների ներկայացուցիչներիմասնակցությամբ կամ նախաձեռնությամբ ազգային փոքրամասնությունների մասինպարբերական վերլուծական, իրավունքների իրազեկման կամ տեղեկատվականհաղորդումները, սակայն դրանք հիմանակնում եթեր են հեռարձակվում հայերեն կամռուսերեն լեզուներով։ Ինչ վերաբերում է կոնկրետ լեզուներով տրվող հաղորդումներին,ապա ռուսերենից բացի մյուս փոքրամասնությունների լեզուներով տրվողհաղորդումները խիստ սահմանափակ և էպիզոդիկ են։ Հեռուսատլրագրողներիխնդրանքով ազգային փոքրամասնությունների միջոցառումները կամտոնակատարությունները մեկնաբանելիս ազգային փոքրամասնությունների75

ներկայացուցիչները խոսում են իրենց լեզվով, որին հաճախ ուղեկցում է հայերեն կամռուսերեն թարգմանությունը։1.բ/ ii. աջակցել և/կամ հեշտացնել ռադիոծրագրերի կանոնավորհեռարձակումը տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներով143. ՀՀ հանրային ռադիոյով հեռարձակվում են եզդիերեն, քրդերեն և ռուսերեն30 րոպեանոց ամենօրյա ռադիոհաղորդումներ և ասորերեն 15 րոպեանոց ռադիոծրագիրամիսը երկու անգամ։ Ասորերեն ռադիոծրագիրը սկսել է գործել 2006թ. վերջերից և2008թ. նախատեսվում է ավելացնել եթերային ժամաքանակը։1. գ. ii. աջակցել և/կամ հեշտացնել կանոնավոր հեռուստածրագրերի հեռարձակումըտարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներով,144. ՀՀ օրենսդրությունը չի խոչընդոտում ՀՀ այլազգի քաղաքացիներինհիմնելու հեռուստառադիոընկերություն, լինել հիմնադիր (ի դեպ, այդպիսիք կան գործողհեռուստառադիոընկերություններում), Հանրային հեռուստառադիոընկերությանխորհրդի անդամ կամ Հեռուստատեսության և ռադիոյի ազգային հանձնաժողովիանդամ (տես` «Հեռուստատեսության և ռադիոյի մասին» ՀՀ օրենքի 17, 29, 41հոդվածները)։145. «Հեռուստատեսության և ռադիոյի մասին» ՀՀ օրենքով նախատեսված էհեռուստահաղորդումների հեռարձակման լիցենզիայի մեկ տեսակ, որը տրվում էիրավաբանական անձին մրցութային կարգով։ Ազգային փոքրամասնություններիներկայացուցիչները կարող են դառնալ լիցենզավորված անձ, եթե ապահովեն օրենքիպահանջները։ Պետք է նշել, որ հայտարարված մրցույթներում նման հավակնորդներդեռևս ի հայտ չեն եկել։ Այնուհանդերձ ազգային փոքրամասնություների առանձիններկայացուցիչներ ներգրավված են հեռուստառադիոընկերությունների76

աշխատանքային կոլիկտիվներում, զբաղեցնելով տարբեր ստեղծագործական և այլպաշտոններ։146. Ազգային փոքրամասնություններով ներկայացված իրավաբանականանձանց ի հայտ չգալը կարելի է մեկնաբանել ազգաբնակչության տվյալ շերտում մեդիադաշտ մտնելու առաջարկի և պահանջարկի բացակայությամբ, ինչն իր հերթին պետք էվերագրել ազգային փոքրամասնությունների մեծաթիվ համայնքների բացակայությանը,ազգային փոքրամասնությունների զանգվածի ցրված բնակեցվածությանըհանրապետության տարբեր վայրերում, ինչպես նաև ժողովրդի լայն զանգվածների, այդթվում նաև ազգային փոքրամասնությունների ներկայացուցիչների ոչ բարվոքկենսամակարդակին, առավել ևս, երբ էլեկտրոնային մեդիա դաշտ մուտք գործելըպահանջում է զգալի նյութական միջոցների ներդրում։ Ազգայինփոքրամասնությունների մուտքը էլեկտրոնային մեդիա դաշտ խրախուսելունպատակով, Հեռուստատեսության և ռադիոյի ազգային հանձնաժողովը ազգայինփոքրամասնությունների բնակության վայրերում մրցութային կարգովհաճախականություն տրամադրելիս, այլ հավասար պայմանների առկայությանդեպքում, նախապատվություն է տալիս այն հեռուստառադիոընկերություններին, որոնքնախատեսում են պատրաստել և հեռարձակել ազգային փոքրամասնություններիլեզուներով տրվող հաղորդումներ։ Հեռուստատեսության և ռադիոյի ազգայինհանձնաժողովն այդ մասին տեղեկացրել է նաև ՀՀ կրթության և գիտությաննախարարության լեզվի պետական տեսչությանը։1.ե/ i. աջակցել և/կամ հեշտացնել ամենաքիչը մեկ թերթի ստեղծումը և/կամպահպանումը տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներով, կամաջակցել և/կամ հեշտացնել թերթերի հոդվածների կանոնավոր հրատարակումըտարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներով,147. ՀՀ մշակույթի նախարարությունն ամեն տարի գումար է հատկացնումազգային փոքրամասնությունների մամուլի տպագրությանն օժանդակելու համար։77

2008թ. նախատեսվում է ավելացնել ֆինանսական օժանդակության չափը։ Սակայնտպագիր մամուլ ունեցող փոքրամասնությունների մեծ մասը գերադասում է տպագրելհայերեն կամ ռուսերեն լեզուներով։ Հայաստանում լույս են տեսնում եզդիական «Լալըշ»,«Էզդիխանա» թերթերը (հայերեն լեզվով), ռուսալեզու «Ռեսպուբլիկա Արմենիա»,«Ուրարտու», «Գոլոս Արմենիի», «Նովոյե վրեմյա» թերթերը, «ԼիտերատուրնայաԱրմենիա» հանդեսը և հունական համայնքի ռուսալեզու «Բյուզանդականժառանգություն» ամսագիրը։ 1999թ. շարունակում է լույս տեսնել քրդական «Միջագետք»երկշաբաթաթերթը՝ 4 մամուլ ծավալով, որի 14 էջերը տպագրվում են հայերեն, իսկվերջին 2 էջերը՝ քրդերեն։ Թերթը ծառայում է նաև քրդերենի ուսուցման և ազգայինմշակույթի տարածման նպատակին։ Նույն հանձնառությունն ունի նաև քրդալեզու «Ռյաթազա» թերթը։ 2007թ. սկսել է տպագրվել քրդական համայնքի մեկ այլ պարբերական`«Զագրոս»-ը։ Ասորական էթնիկ համայնքի ներկայացուցիչները տեղյակ են, որ ՀՀպետական բյուջեից կհովանավորվեն իրենց մայրենի լեզվով տպագիր պարբերականունենալու դեպքում, սակայն առայժմ այդպիսի նախաձեռնություն չկա։148. Ինչ վերաբերում է տպագիր օրգանների ֆինանսական դժվարություներին,ապա, ինչպես ասվեց, նախատեսվում է ավելացնել պետական բյուջեիցֆինանսավորման չափը։ Սակայն քանի որ պարբերական ունեցող էթիկ համայնքներիմի մասը /մասնավորապես եզդիներն ու հույները/շարունակում են իրենցհրատարակությունները հայերենով ու ռուսերենով, ՀՀ մշակույթի նախարարությանըառաջարկ է եղել խստացնել ֆինանսական օժանդակության պայմանները`հարկադրելու, որ տպագիր մամուլն անպայման ունենա գոնե համապատասխան լեզվովէջեր։«ե. ii. աջակցե լ և/կամ հեշտացնել թերթային հոդվածների կանոնավորհրատարակումը տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներով»։78

149. Թերթային հոդվածների կանոնավոր հրատարակությունը կկարգավորվիազգային փոքրամասնությունների պարբերականների հրատարակություններիֆինանսական հնարավորությունների ավելացմամբ։2. Կողմերը պարտավորվում են երաշխավորել ռադիոյի ևհեռուստատեսության հեռարձակումների անմիջական ստացման ազատությունըհարևան երկրներից այն լեզվով, որը օգտագործվում է տարածաշրջանային կամփոքրամասնությունների լեզվին համարժեք կամ նույնական լեզվով, և չհակառակվելտվյալ լեզվով ռադիո և հեռուստատեսային հաղորդումների վերահաղորդումներինհարևան երկրներից։Այսուհետև նրանք պարտավորվում են երաշխավորել, որ ոչ միսահմանափակում չի լինի գրավոր մամուլում խոսքի ազատության ևտեղեկատվության ազատ շրջանառության հետ կապված՝ այն լեզվով, որըգործածվում է տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզվին համարժեքկամ նույնական ձևով։Վերոհիշյալ ազատությունների իրականացումը (երբ այն իրականացվում է պատասխանատվությամբև պարտավորություններով) կարող է ենթակա լինել նմանձևականությունների, պայմանների, սահմանափակումների կամ տուգանքների,որոնք սահմանված են օրենքով և անհրաժեշտ են ժողովրդավարականհասարակությունում ազգային անվտանգության, տարածքային ամբողջականությանկամ հասարակական անվտանգության, անկարգությունների կամհանցագործությունների կանխման, առողջության և բարքերի պաշտպանության,այլոց համբավի կամ իրավունքների պաշտպանության, գաղտնի տեղեկությանարտահոսքի կանխման կամ դատավորների հեղինակության և անկողմնակալությանպահպանման նպատակով։150. Փորձագետների կոմիտեն այս պարտավորությունը համարել է կատարված։3. Կողմերը պարտավորվում են երաշխավորել, որ տարածաշրջանային կամ փոքրամասնություններիլեզուները գործածողների շահերը ներկայացված են կամ հաշվի ենառնվում օրենքի համաձայն ստեղծված մարմինների կողմից, որոնքպատասխանատվություն են կրում լրատվամիջոցների ազատության ևբազմակարծության երաշխավորման համար։79

151. «Հեռուստատեսության և ռադիոյի մասին» ՀՀ օրենքի 28-րդ հոդվածովհանրային հեռուստաընկերությունը պարտավոր է հեռուստալսարանին մատուցելայնպիսի հաղորդաշարեր և հաղորդումերի տեսակներ, որոնցում հաշվի են առնվումՀայաստանի տարբեր տարածաշրջանների, ազգային փոքրամասնությունների…շահերը։ Լրատվական միջոցների մասին«Զանգվածային լրատվության մասին» նորօրենքի համաձայն (ուժի մեջ է մտել 2004թ. փետրվարի 8-ից), լրատվության միջոցներըթողարկվում և տարածվում են առանց նախնական կամ ընթացիկ պետական գրանցման,լիցենզավորման, պետական կամ որևէ այլ մարմնում հայտարարագրման կամ որևէմարմնի ծանուցման (4-րդ հոդված)։ Նոր օրենքով արգելվում են գրաքննությունը, ինչպեսնաև ցանկացած, այդ թվում` այլ երկրներում թողարկված և տարածվածլրատվամիջոցներից օգտվելու` անձի իրավունքի սահմանափակումները։ Օրենքը որևէպարտադիր պահանջ չի դնում լրատվության միջոցի լեզվի վերաբերյալ, որն ավելի մեծհնարավորություններ է ընձեռում լրատվության միջոցին` լրատվությունն իր ընտրածլեզվով (լեզուներով) տարածելու առումով։Հոդված 12. Մշակութային գործունեություն և հնարավորություններ1. Այն տարածքում, որտեղ նման լեզուները գործածվում են, և այնքանով,որքանով պետական մարմինները իրավասու են, լիազորություն ունեն կամ որևէդեր են խաղում այդ բնագավառում, հատկապես գրադարանների,տեսագրադարանների, մշակութային կենտրոնների, թանգարանների, արխիվների,ակադեմիաների, թատրոնների և կինոթատրոնների, ինչպես նաև գրական աշխատություններիև կինոնկարների արտադրության, մայրենի լեզվով մշակութայինգործունեության, փառատոների և մշակութային արդյունաբերությունների,ներառյալ, inter alia, նոր տեխնոլոգիաների կիրառման առնչությամբ, Կողմերըպարտավորվում են՝ա/ խրախուսել արտահայտման ձևերին և նախաձեռնություններին, որոնքբնորոշ են տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներին, ինչպեսնաև զարգացնել տարբեր միջոցներ՝ այդ լեզուներով արտադրվող աշխատանքներըմատչելի դարձնելու համար,80

152. Չնայած Փորձագետների կոմիտեն այս պարտավորությունը համարում էկատարված, այնուամենայնիվ լրացուցիչ տեղեկություններ է ակնկալում ազգայինփոքրամասնությունների մշակութային գործունեությանն ուղղված ֆոնդերի բաշխման ևգումարի վերաբերյալ։ Այդ կապակցությամբ տեղեկացնում ենք, որ գումարի բաշխումըկատարվում է ՀՀ Նախագահի խորհրդականին կից ազգային փոքրամասնություններիհասարակական կազմակերպությունների համակարգող խորհրդի կողմից` ազգայինփոքրամասնությունների հասարակական կազմակերպությունների կողմից ընդունվածծրագրերին։ Խնդրի քննարկանը մասնակցում և որոշումներն ընդունվում ենբացառապես ազգային փոքրամասնություների ներկայացուցիչները։ Գումարի չափըվերանայվում է, ծրագրավորվում է 2008թ. այն ավելացնել։դ/ երաշխավորել, որ տարբեր տեսակի մշակութային գործունեությանկազմակերպման և աջակցման համար պատասխանատու մարմիններըհամապատասխան թույլտվություն կտան, որպեսզի տարածաշրջանային կամփոքրամասնությունների լեզուների և մշակույթի գիտենալը և գործածումըմիավորվեն այն նախաձեռնություններին, որոնք ձեռնարկվում են նրանց կողմից,կամ որոնց համար նրանք աջակցություն են տրամադրում,153. Ինչպես ասվել է, «Մշակութային օրենսդրության հիմունքների մասին» ՀՀօրենքի 8-րդ հոդվածը սահմանում է «Ազգային փոքրամասնությունների մշակույթներինկատմամբ վերաբերմունքը»։ Հոդվածում մասնավորապես ասվում է. «ՀՀ-ն աջակցում էիր տարածքում բնակվող փոքրամասնությունների մշակութային ինքնությանպահպանմանն ու զարգացմանը, պետական ծրագրերի իրականացման միջոցովնպաստում է նրանց կրոնի, ավանդույթների, լեզվի, մշակութային ժառանգության,մշակույթի պահպանման, տարածման և զարգացման համար պայմաններիստեղծմանը»։154. «Տոների և հիշատակի օրերի մասին» ՀՀ օրենքը հատուկ հոդված ունիՀայաստանի Հանարպետության ազգային փոքրամասնությունների կողմից իրենցազգային տոները նշելու իրավունքի մասին ։81

1.զ/ աջակցել տվյալ տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզունգործածողների ներկայացուցիչների ուղղակի մասնակցությունը մշակութայինգործունեության իրականացման և պլանավորման գործում,155. Բոլոր էթնիկ համայնքները ներառված են ՀՀ Մշակույթի նախարարությանկողմից իրականացվող ամենամյա երկու ծրագրերում` «Ազգայինփոքրամասնությունների կերպարվեստի և դեկորատիվ կիրառական արվեստիցուցահանդեսին» և «Ազգային փոքրամասնությունների մանկական երաժշտականփառատոնին»։ Երկու ծրագրերն էլ լայնորեն ներկայացվում և մեկնաբանվում ենզանգվածային լրատվամիջոցներով։ 2003-2004թթ.. ՀՀ մշակույթի և երիտասարդությանհարցերի նախարարության կողմից մշակվել են զարգացման մի շարք մարզայինծրագրեր, որոնց նպատակն է աշխուժացնել մշակութային կյանքը ՀՀ մարզերում։ Այդծրագրերում նկատի են առնվել նաև այն շրջանները, որտեղ բնակվում են ազգայինփոքրամասնությունների ներկայացուցիչներ։ Մարզերում նախկինում գործող մշակույթիտների վերականգնման և վերանորոգման ուղղությամբ նույնպես տարվում ենհամապատասխան աշխատանքներ` ազգային ավանդույթների պահպանման,ժողովրդական ստեղծագործությունների խթանման նպատակով։ՀՀ մշակույթի նախարարությունն ամեն տարի ազգային փոքրամասնություններինուղղված և նախարարության կողմից օժանդակություն ստացող ծրագրերը`ցուցահանդեսները, երաժշտական փառատոները քննարկում և նախապեսհամաձայնեցնում ու ծրագրավորում է ազգային փոքրամասնություններիհասարակական կազմակերպությունների ներկայացուցիչների հետ։ Հայաստանումազգային փոքրամասնություններին ուղղված պետության և մշակութայինգործունեության կազմակերպման պաշտոնական պատասխանատուների կողմից որևէմիջոցառում չի կարող իրականացվել առանց համապատասխանփոքրամասնությունների հետ խորհրդակցության և քննարկման։ Սակայն էթնիկհամայնքներն իրավունք ունեն առանց պետական մարմինների հետ համաձայնացնելու82

ունենալ և իրականացնել բազմաթիվ մշակութային ծրագրեր։ Այդ դեպքերում նույնպեսնրանք կարող են հուսալ համապատասխան պետական մարմիններիկազմակերպական, մեթոդական, երբեմն նաև` նյութական աջակցությունը։ Օրինակ,ազգությամբ ասորի Ռազմիկ Խոսրոևի ջանքերով և ՀՀ կառավարության ֆինանսականօժանդակությամբ 2005թ. բեմադրվել է նրա հեղինակած «Ասորուհին» դրաման։ 2006թ. ՀՀԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտում հրատարակվել է Ամինե Ավդալի«Քուրդ-եզդիների հավատալիքները» գիրքը, նշվել է Ամինե Ավդալի ծննդյանհարյուրամյակը։ 2007թ. լույս է տեսել եզդի բանաստեղծ Ալիխանե Մամեի “Արևի երկիր”բանաստեղծությունների ժողովածուն։156. ՀՀ գրողների միությունն ունի «քուրդ գրողների» մասնաճյուղ, իսկ ՀՀգիտությունների ազգային ակադեմիայի արևելագիտության ինստիտուտը`քրդագիտության բաժին։Բոլոր փառատոներին և ցուցահանդեսներին հանդես են գալիս հունական«Պոնտոս» խումբը, հույն ստեղծագործողները։Մեծ հաջողությամբ շարունակում է գործել Կ. Ստանիսլավսկու անվան ռուսականպետական դրամատիկական թատրոնը, որը սիրված է ոչ միայն ռուսական համայնքում,այլև ողջ Հայաստանի բնակչության կողմից։ Միայն նախորդ երկու տարում ռուսականհամայնքում կազմակերպվել են 100-ից ավելի միջոցառումներ։ Այդ շարքում՝ ռոմանսիմիջազգային մրցույթը, Ռուսաստանի մշակույթի օրերը Հայաստանում, ռուսականկինոնկարների փառատոնը, երաժշտական երեկույթները և այլ հետաքրքիրձեռնարկներ։ Նշենք, որ շատ միջոցառումներ կյանքի են կոչվում Ռուսաստանի հայերիմիության աջակցությամբ։ Ռուսական համայնքում այժմ գործում են «Օրֆեյ» և«Սոլնիշկո» պարախմբերը, որոնք համերգներով հանդես են գալիս տարբերբեմահարթակներում։ Այս համայնքում ավանդական են հանդիպումները ռուս և հայարվեստագետների, դեսպանների ու քաղաքական գործիչների հետ։ Համայնքի կողմիցիրականացվող միջոցառումների մի մասը քննարկվում և ծրագրավորվում է ՀՀկրթության և մշակույթի պատասխանատու մարմինների հետ։ 2007թ. ընթացքում83

նկարահանվել են Հայաստանի ազգային փոքրամասնություններին նվիրված մի շարքֆիլմեր, որոնցից հիշատակելի են Նիկա Շեկի նկարահանած ֆիլմերը հրեաների,ասորիների և եզդիների մասին, և Գեորգի Փարաջանովի ֆիլմը եզդիների հարսանիքիմասին։157. Ազգային փոքրամասնությունների մշակութային ծրագրերի ևմիջոցառումների իրականացման հնարավորություններն անհամեմատ մեծացան 2007թ.Երևանի կենտրոնում ՀՀ կառավարության կողմից Ազգային փոքրամասնություններիմշակութային կենտրոնի գործարկումից հետո։Տարածքն անվճար օգտագործման էտրամադրվել բոլոր էթնիկ համայնքներին և այսօր այս տարածքում տեղի են ունենումխնբերի ուսուցումներ, հոբելյանական միջոցառումներ, համերգներ,տոնակատարություններ։Վերջին տարիներին սեփականության իրավունքով ասորական էթնիկ համայնքինեն վերադարձվել երկու կրոնական կառույցներ, ավարտվում է ռուսական եկեղեցու`ռուսական համայնքին վերադարձնելու գործընթացը, հունական էթնիկ համայնքըմտադիր է դիմել ՀՀ կառավարությանը` իրենց համայնքին հունական եկեղեցինսեփականության իրավունքով վերդարձնելու խնդրանքով։ Այդ առաջարկությանդեպքում, անշուշտ, ընթացք կտրվի նաև այդ խնդրանքին։158. Ինչպես ասվել է առաջին զեկույցում, «Հայաստանի Հանրապետությունումպետականորեն պահպանվում և վերականգնվում են ոչ միայն հայկական, այլև այնտեղեղած բոլոր այն հուշարձանները, որ տարբեր ժամանակներում ստեղծվել են այլազգությունների կողմից»։ Ցանկը բերվում է սույն զեկույցին ուղեկցող հավելվածում,Աղյուսակ 6։2. Տարածաշրջանային և փոքրամասնությունների լեզուները ավանդականորենգործածող տարածքներից տարբեր տարածքների առնչությամբ Կողմերըպարտավորվում են թույլ տալ, աջակցել և/կամ ապահովել համապատասխանմշակութային գործունեություն և հնարավորություններ, նախորդ կետի համաձայն,եթե տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուն գործածողների թիվըբավարար է։84

159. Հայաստանի ազգային փոքրամասնությունները իրենց բնակությանտարածքներում մշտապես ունեցել են և այժմ էլ ունեն բազմաբնույթ մշակութային կյանք։Ասորական գյուղերում պարբերաբար կազմակերպվում են ազգային, կրոնական ումշակութային տոնահանդեսներ՝ ամեն տարի ապրիլի 1-ին տոնվող ասորական Նորտարին, Շառա և Սուրբ Մարիամ տոները։ Դրանք ուղեկցվում են բեմադրություններով,համույթների ելույթներով։ Բնակավայրերից որևէ մեկում տեղի ունեցողմիջոցառումներին մշտապես մասնակցում են բոլոր բակավայրերի ասորիները։ 2007թ.ասորական Նոր տարվա տոնակատարությունը կազմակերպվել է հանրապետականմակարդակով` Երևանի Կամերային երաժշտության տանը, ՀՀ նախագահիֆինանսական օգնությամբ։Եզդիական և քրդական համայնքների ներկայացուցիչները նույնպես ամեն տարինշում են ազգային տոները։ 2007թ. եզդիական համայնքը լրացուցիչ ֆինանսականօժանդակություն ստացավ ՀՀ նախագահից` եզդիական ազգային երգի-պարի խմբիկատարողական արվեստին օժանդակելու նպատակով։ ԱԼՄ հեռուստաալիքովպարբերաբար կազմակերպվում է եզդիների երգերի հեռարձակում։ Պետք է ասել, որեզդիների հասարակական հնչեղության բոլորմիջոցառումներն իրականացվում ենեզդիերեն լեզվով։Առհասարակ տարեկան մի քանի անգամ հանրային հեռուստատեսությամբներկայացվում են ՀՀ ազգային փոքրամասնությունների` հույների, ասորիների,եզդիների, քրդերի և այլ էթնիկ համայնքների կողմից իրենց բնակության վայրերումնշվող ազգային տոները ։ Փոքրամասնությունների կյանքում տեղի ունեցող տոները,բոլոր փոքր ի շատե կարևոր իրադարձությունները, միջոցառումները հաճախ ենլուսաբանվում «Երևան», «Արմեն-Ակոբ» հեռուստաալիքներով։Փոքրամասնությունների համայնքների կողմից հրավերի դեպքում դրանցմասնակցում են մարզային և հանրապետական մակարդակի պաշտոնյաներ ։85

Հիշատակելի են «Մոսկվա» կինոթատրոնում բացված հունարեն գրքերի ուդասագրքերի ցուցահանդեսը։«Պոնտոս» համույթը մեծ համբավ է վայելում ամբողջՀայաստանում, խումբը հիմնականում կատարում է ազգային դասական պարեր,միաժամանակ ցուցադրում է հունական տարազը։«Քուրդիստան» կոմիտեի ջանքերով պարբերաբար կազմակերպվում են քուրդմտավորականների և ականավոր գործիչների հոբելյաններ։Քրդական համայնքումգործում են Արագածոտնի մարզի երգի-պարի ազգային համույթը, Թալինի Բայսըզգյուղի մանկապատանեկան խումբը և Սիփան գյուղի «Զիլան» խումբը։ Նրանքմասնակցում են ազգային փոքրամասնությունների միացյալ համերգներին։3. Իրենց մշակութային քաղաքականությունը արտասահմանում վարելու նպատակովԿողմերը պարտավորվում են ապահովել տարածաշրջանային կամփոքրամասնությունների լեզուները և նրանցով արտահայտված մշակույթները։160. Հնարավորության սահմաններում Հայաստանի ազգայինփոքրամասնությունների մշակույթները ներկայացվում են նաև արտասահմանում։«Հայաստանի ասորական ասոցիացիա «Աթուր»» հասարակական կազմակերպությաննախաձեռնությամբ ասորիներն ամեն տարի մասնակցում են Իրանում կազմակերպվողասորական միջազգային մարզախաղերին և 4 մարզաձևերում (ֆուտբոլ, բասկետբոլ,թենիս, շախմատ) շահել է 1-ին, 2-րդ մրցանակներ, պարգևատրվել գավաթներով և ոսկեմեդալներով։ Այս ծրագիրը մշտապես ստացել է պետական օժանդակություն։ Հունական«Պոնտոս» համույթը համերգային հյուրախաղեր է ունեցել Հունաստանում։Ստանիսլավսկու անվան ռուսական թատրոնը հյուրախաղեր է ունենում ՌուսաստանիԴաշնությունում։Հոդված 13 . Տնտեսական և հասարակական կյանք1. Տնտեսական և հասարակական գործունեության բնագավառում ամբողջ երկրիտարածքում Կողմերը պարտավորվում են.բ. արգելել ընկերությունների ներքին կանոնակարգերում և մասնավորփաստաթղթերում տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուների86

օգտագործումը (առնվազն նույն լեզուն գործածողների մոտ) չընդունող կամսահմանափակող որևէ կետ մտցնելը»։161. Փորձագետների կոմիտեն այս պարտավորությունը համարել է կատարված։գ/ ընդդիմանալ տնտեսական կամ հասարակական գործունեության հետկապված՝ տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներիօգտագործմանը խոչընդոտող պրակտիկային,162. Փորձագետների կոմիտեն պարտավորությունը համարել է կատարված,սակայն առաջարկում է մասնավոր տեղեկատվություն տրամադրել իրենց հաջորդպարբերական զեկույցում, հատկապես այն մասին՝ ինչպես է ՀայաստանիՀանրապետությունը ընդդիմանում տնտեսական կամ հասարակական գործունեությանմեջ տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուների գործածմանըխոչընդոտող պրակտիկային։ Զեկույցը շարադրելու ընթացքում մենք հարցում արեցինքմի շարք մասնավոր տնտեսվարողների և բազմաթիվ հասարակականկազմակերպությունների` փորձելով պարզել նրանց կողմից պրակտիկ կյանքում իրենցլեզուն կիրառելու դժվարությունները կամ խոչընդոտները։ Մեր ունեցածտեղեկություններով այդպիսի պրոբլեմներ չեն առաջանում և այս պահին դժվար էտեղեկություն տրամադրել մի բանի մասին, որը գոյություն չունի։դ/ հեշտացնել և/կամ աջակցել տարածաշրջանային կամ փոքրամասնություններիլեզուների օգտագործմանը վերոնշյալ ենթակետերում սահմանված միջոցներից բացիայլ միջոցներով։163. Փորձագետների կոմիտեն մատնանշել է մի շարք օրինակներ, թե ինչպեսկարելի է հեշտացնել կամ խրախուսել տարածաշրջանային կամփոքրամասնությունների լեզուների գործածությունը տնտեսական և հասարակականգործունեության մեջ։ Այս կապակցությամբ թերևս հիշատակելի են ռուսերեն լեզվի87

հասարակական և տնտեսական գործառույթների շուրջ անցկացվողխորհրդակցությունները, կոնֆերանսները, ռուսերեն լեզու դասավանդող ուսուցիչներիհամար անց կացվող մրցույթները և այլն։ Սակայն իրականում Հայաստանումտարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուների օգտագործմանըխրախուսող քաղաքականություն չի մշակված։ Սրա վերաբերյալ հույս ունենք ավելիհամակողմանի տեղեկատվություն տրամադրել հաջորդ պարբերական զեկույցում։2. Տնտեսական և հասարակական գործունեության առնչությամբ, այնքանով,որքանով պետական մարմինները իրավասու են, տարածաշրջանային կամփոքրամասնությունների լեզուները օգտագործող տարածքում հնարավորությանդեպքում Կողմերը պարտավորվում են.բ/ տնտեսական և հասարակական հատվածներում իրենց անմիջական(պետական հատված) հսկողության տակ կազմակերպել տարածաշրջանային կամփոքրամասնությունների լեզուների օգտագործումը խթանող գործունեությունները,164. Տնտեսական և հասարակական գործունեության առնչությամբ՝ այնքանով,որքանով ՀՀ պետական մարմինները իրավասու են, փոքրամասնությունների լեզուներըօգտագործող տարածքներում տնտեսական և հասարակական հատվածներում իրենցանմիջական (պետական հատված) հսկողության տակ հնարավորության դեպքումկազմակերպում են փոքրամասնությունների լեզուների օգտագործումը խթանողգործունեություն։ Այսպես, օրինակ, հանրապետական կամ տեղական մակարդակիընտրությունների ժամանակ այս կամ այն քաղաքական կուսակցության կամտարածքային թեկանուծի օգտին քարոզչություն իրականացնող անձիք,տարածաշրջանային կամ փոքրամասնության լեզվակիր լինելու դեպքում,հանդիպումների հաճախ ելույթ են ունենում համապատասխան լեզվով, գյուղականհատկապես եզդիների և քրդերի բնակավայրերում տեղական ինքնակառավարմանմարմինների խորհրդակցությունները, քննարկումները իրականացվում ենտարածքային լեզվով, խրախուսվում է դպրոցների ներքին դիզայնում էթնիկհամայնքների մշակույթը, պատմությունը ներկայացնող նյութերով ձևավորումները, այդբնակավայրերում տեղի ունեցող միջոցառումներին խրախուսվում է էթնիկ լեզուն և88

երաժշտությունը ներկայացնող համույթների ու երաժշտական խմբերի ելույթները։ Եթեայդ միջոցառումներին ներկա են լինում այլազգիներ, ելույթների զգալի մասըթարգմանվում է ռուսերեն և հայերեն` էթնիկ համայնքների ներկայացուցիչներինախաձեռնությամբ։2.գ/ երաշխավորել, որ հասարակական խնամքի հիմնարկությունները (ինչպիսիքեն հիվանդանոցները, ծերանոցները, հանրակացարանները) հնարավորություն կտանընդունել և խնամել տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներովխոսող անձանց, որոնք խնամքի կարիք ունեն վատառողջության, ծերության կամ այլպատճառներով,165. Հայաստանի Հանրապետության առաջին պարբերական զեկույցն իրավականերաշխիքներ է ներկայացրել հասարակական խնամքի հաստատություններում(հիվանդանոցները, ծերանոցները և հանրակացարանները) ազգային փոքրամասնություններիցմարդկանց ընդունելու և խնամելու վերաբերյալ։ Որևէ ահազանգ չիստացվել, որ Հայաստանի ազգային փոքրամասնության որևէ ներկայացուցիչ զրկվելէ այդ խնամքից կամ դժվարություններ է ունեցել լեզվական պատճառներով։Հնարավոր է, որ բացի ռուսերենից փոքրամասնությունների լեզուները չենգործածվում հիվանդանոցներում, սակայն խնդիրը նրանում է, որ հիվանդանոց կամբժշկի դիմողներն իրենք գործածում են հայերեն կամ ռուսերեն լեզուները։ ՀՀառողջապահության նախարարությունը հայտնում է, որ եզակի դեպքերում,վերոհիշյալ լեզուներին չտիրապետելու դեպքում, նրանց հետ մայրենի լեզվովհաղորդակցումն իրականացվում է հարազատների կամ լեզուն տիրապետող այլանձանց, այդ թվում` թարգմանիչների միջոցով։ Բոլոր դեպքերում հիվադները դրահամար ֆինանսական ծախսեր չեն անում։ Պետք է ասել նաև, որ ՀայաստանիՀանրապետությունում կան ազգությամբհույն, եզդի, քուրդ, ասորի բժիշկներ ևխնդիր առաջանալու դեպքում, վստահաբար, հարցը կլուծվեր։ Բոլոր դեպքերում այսհարցի շուրջ հանրապետությունում կիրականացվի մոնիտորինգ և արդյունքներըցույց կտան միջոցներ ձեռնարկելու անհրաժեշտությունները։89

Հոդված 14 . Միջսահմանային փոխանակումներԿողմերը պարտավորվում են՝ա/ կիրառել գոյություն ունեցող երկկողմանի և բազմակողմանիհամաձայնագրեր, որոնք իրենց կկապեն այն պետությունների հետ, որտեղ այդլեզուն գործածվում է նույնատիպ և նույնական ձևով, կամ, եթե անհրաժեշտ է, կնքելնման համաձայնագրեր՝ այդ պետություններում միևնույն լեզվով խոսողների միջևկապերի հաստատմանը նպաստելու նպատակով՝ մշակութային, կրթական,տեղեկատվական, մասնագիտական ուսուցման և մշտական կրթությանբնագավառներում,166. Արդեն ասվել է, որ Հայաստանի Հանրապետության բոլոր էթնիկհամայնքները բոլոր հնարավորություններն ունեն շփվելու երկու և ավելիպետություններում միանման կամ նույնանման ձևով գործածվող լեզուները կրողներիհետ։ Այդ հնարավորություններն ապահովվում են ինչպես այլ պետությունների հետՀայաստանի Հանրապետության կնքած երկկողմ (բարեկամության ևհամագործակցության մասին) և բազմակողմ համաձայնագրերով, այլև ազգայինփոքրամասնությունների հասարակական և մշակութային գործունեությանակտիվացմամբ։ Եզդի/քուրդ և ասորի ժողովուրդները, որոնք պետականություն ունեցողէթնիկ հայրենիք չունեն նույն երկկողմ պայմանագրերով հնարավորություն են ստանումհաղորդկացվել համապատասխան երկրում բնակվող իրենց ժողովուրդներիհամայնքների հետ, մասնավորապես` ասորիները` Սիրիայի, Իրաքի, Իրանի, ԱՄՆ-ի,Ռուսաստանի և այլ երկրների ասորական համայնքների հետ, եզդիները և քրդերը`Իրաքի, Վրաստանի, Ռուսաստանի, Գերմանիայի, Եվրոպայի այլ երկրների, անգամԹուրքիայի համայնքների հետ։Մի քանի օրինակ. ասորիներն ազատ հաղորդակցվում են Սիրիայի, Իրաքի,Գերմանիայի, ԱՄՆ-ի, Իրանի, Ռուսաստանի և այլ երկրների իրենց հայրենակիցների ևնրանց կազմակերպությունների հետ։ Հայաստանում ներկա պահին ասորիների ՎերինԴվին գյուղում գործող քահանան հրավիրված է Իրաքից։ Ասորական ազգային տոներին90

մասնակցում են այլ երկրներից եկած շատ ասորիներ։ 2002թ. Անտիոքի քրիստոնյասիրիական եկեղեցու ներկայացուցիչը այցելել է Հայաստանի ասորական համայնք։2005թ. Հայաստան են այցելել և գիտաժողովին մասնակցել «Համաշխարհայինասորական ալյանսի» թվով 11 ներկայացուցիչներ։Ասորական մարզական խմբերնամեն տարի մասնակցում են Իրանում կազմակերպվող մարզական խաղերին, տեղի ենունենում փոխադարձ այցելություններ, ամուսնություններ։ Ասորական հասարակականկազմակերպությունների ղեկավարները մասնակցում են «Համաշխարհային ասորականալյանսի»` տարբեր երկրներում կազմակերպվող հանդիպումներին։ 2005թ.նկարահանվել է «Մոռացված մի ժողովրդի ցեղասպանություն» անունով ֆիլմըասորիների մասին, և նկարահանումներն իրականացվել են, Հայաստանից բացի, նաևԻրանի Իսլամական Հանրապետությունում, Իրաքում և Սիրիայում ապրող ասորիներիմիջավայրում։Եզդիներն ակտիվ շփումներ ունեն Իրաքի, Վրաստանի, Ռուսաստանի,Գերմանիայի եզդիների հետ։ Այս հարաբերությունների արդյունք է այն, որ Հայաստանիեզդի շեյխերից մի քանիսը Իրաքում են ստանում հոգևոր-կրոնական ուսուցում։Վրաստանի և Հայաստանի եզդիները փոխադարձաբար մասնակցում են Վրաստանումև Հայաստանում կատարվող ազգային տոներին։ Ամեն տարի հուլիսի Վարդավառիտոնակատարությանը Վրաստանից և Ռուսաստանից Հայաստան են գալիս մեծ թվովեզդիներ։ Հոկտեմբերին Շամիրամ գյուղում տեղի ունեցող ամենամյատոնակատարությանը մասնակցում են եզդիներ և քրդեր աշխարհի տարբեր երկրներից։Հայաստանի քրդերն ակտիվորեն համագործակցում են Եվրոպայի քրդականկենտրոնների և նույնիսկ` Թուրքիայի քրդերի հետ։ 2006թ. Դիարբեքիրում տեղի ունեցածքրդական կոնֆերանսին կարողացել են մասնակցել նաև Հայաստանի քրդերիներկայացուցիչները։ 2006թ. գարնանը Հայաստան էր այցելել գրող, հրապարակախոսՅալալ Նիզամին։Բազմաթիվ և բազմաբնույթ են ռուսական էթնիկ համայնքի կապերը ՌուսաստանիԴաշնության և այլ երկրների ռուսական համայնքների հետ։91

Հայաստանի հույները նույնպես ակտիվ կապեր ունեն Հունաստանի հետ, որի հատՀայաստանի ջերմ հարաբերությունները խրախուսում է հույների կապերիակտիվացմանը, և ընդգրկված են մի շարք ծրագրերում` թարգմանչական,առողջապահական, տնտեսական և այլն։ Նրանց կապերը շատ զգալի են նաև այլերկրների, մասնավորապես Ռուսաստանի դաշնության հունական համայնքի հետ։բ/ ի շահ տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուների`հեշտացնել և/կամ խթանել միջսահմանային համագործակցությունը,մասնավորապես, մարզային կամ տեղական իշխանությունների միջև, որոնցտարածքում գործում է միևնույն լեզուն նմանատիպ կամ նույնական ձևով։167. Փորձագետների կոմիտեն այս պարտավորությունը համարել է կատարված։Մաս 5Եվրոպայի Խորհրդի Նախարարների կոմիտեի` Հայաստանում Խարտիայիկիրառման վերաբերյալ հանձնարարականի իրականացումը• Եվրոպայի Խորհրդի Նախարարների կոմիտեի` Հայաստանում Խարտիայիկիրառման վերաբերյալ հանձնարարականին վերաբերող մասի` սույն Զեկույցումներկայացված գործողությունների ամփոփումից հետևում է, որ• Հայաստանի հանրապետությունը շարունակում է հետևողական ջանքերգործադրել բարելավելու ասորերենի, եզդիերենի և քրդերենի մատուցումըկրթական բոլոր մակարդակներում։ Ուսումնական նյութերի արդիականացմանուղղությամբ հրատարակվել են տարրական դասարանների նոր դասագրքեր,ընթացքի մեջ են միջին դասարանների դասագրքերի կազմման և հրատարակմանաշխատանքները։ Ուսուցիչների պատրաստման համար նպատակային տեղեր ենհատկացվում Երևանի պետական համալսարանի Արևելագիտությանֆակուլտետում։ Ասորերենի ուսուցիչները վերապատրաստվել են 2006թ., իսկեզդիերենի և քրդերենի ուսուցիչների որակավորման բարձրացման և92

վերապատրաստման հարցը դրված է Կրթության և գիտության նախարարությանօրակարգում` 2008թ. ուսումնական ծրագրերում։• Դատարաններում տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուներիկիրառումը երաշխավորող իրավական հիմքը բարելավելու հանձնարարականիկապակցությամբ հայտնում ենք, որ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի15-րդ հոդվածի առաջին մասի իմաստից հետևում է, որ քրեականդատավարությանը մասնակցող յուրաքանչյուր անձ կարող է հանդես գալ այնլեզվով, որին նա տիրապետում է։ Վարույթ իրականացնող մարմինը չի կարողպնդել, որ այդ անձը տիրապետում է դատավարության կամ այս կամ այն լեզվին,և պետք է հանդես գա հենց այդ լեզվով։ Սրանից հետևում է, որ, եթե մեղադրյալըտիրապետում է և դատավարության լեզվին, և փոքրամասնության լեզվին կամ այլլեզվի, ապա նա` ըստ իր հայեցողության, կարող է հանդես գալ դրանցից որևէմեկով։ Նույն հոդվածի երկրորդ մասը քրեական դատավարության լեզվինչտիրապետողդատավարության մասնակիցներին, այդ թվում` մեղադրյալին,իրավունք է վերապահում քրեական վարույթում թարգմանչի օգնությամբ ևանվճար իրականացնել իր բոլոր իրավունքները։• «Միջոցներ ձեռք առնել բարելավելու ասորերենի և հունարենի առկայությունըռադիոյով և ասորերենի, հունարենի, եզդիերենի և քրդերենի առկայությունըհեռուստատեսությամբ» հանձնարարականի վերաբերյալ տեղեկացնում ենք, որասորերեն ռադիոհաղորդումներն արդեն սկսվել են և ծրագրավորվում էավելացնել դրա ծավալը։Սույն զեկույցի 17-րդ պարագրաֆում ասվել է, որ«Հայաստանի Հանրապետության Արդարադատության նախարարության ևՀանրային Հեռուստառադիոընկերության հետ ձեռք է բերվել նախնականհամաձայնություն 2007թ. ընթացքում Հայաստանի Հանրապետության Ազգայինժողովի քննարկմանը ներկայացնել «Հեռուստատեսության և ռադիոյի մասին»Հայաստանի Հանրապետության օրենքի 28-րդ հոդվածում առկա` ազգայինփոքրամասնությունների լեզուներով տրվող հաղորդումների ժամաքանակը93

սահմանափակող դրույթը հանելու մասին փոփոխությունը» ։ Սահմանափակողդրույթը հանելուց հետո հնարավոր կլինի հեռուստատեսությամբ ծրագրավորելհիշյալ լեզուներով հաղորդումները ։• «Պարզաբանել, Հայաստանում կա՞ն արդյոք տարածաշրջանային կամփոքրամասնությունների այլ լեզուներ բացի Հայաստանի վավերացմանփաստաթղթում նշվածներից» հանձնարարականի վերաբերյալ տեղեկացնումենք, որ սույն զեկույցում ներկայացված է Հայաստանում առկա էթնիկփոքրամասնությունների և Հայաստանում գործածվող լեզուների սպառիչպատկերը ։ Հիշված լեզուներից բացի Հայաստանում ժամանակավորապեսգտնվող և սովորող ուսանողների կողմից գործածվում են պարսկերեն, արաբերենև մի շարք այլ լեզուներ, որոնք Հայաստանում ոչ ավանդական են, ոչտարածքային են և ոչ էլ փոքրամասնության լեզուներ են ։ Դրանք կարող ենորակավորվել որպես ժամանակավոր միգրանտների լեզուներ ։Աղյուսակ 1. ՀՀ մշտական բնակչության բախշումը քաղաքներում և գյուղերումՀԱՎԵԼՎԱԾԱԶԳՈՒԹՅՈՒՆԸՀայերԸնդամենը 3145354ԱսորիներԵզդիներ Հույներ Ռուսներ ՈւկրաինացիներՔրդերայլ3409 40620 1176 14660 1633 1519 464094

ՔաղաքԳյուղ2041622 524 7413 853 10489 1386 315 35511103732 2885 33207 323 4171 247 1204 1089Աղյուսակ 2. Խառը ազգային կազմով կամ գերազանցապես ազգայինփոքրամասնություններով բնակեցված գյուղական բնակավայրերի ցանկըԲնակավայրի անունը ազգային փոքրամասնությունը մարզը1Արզնիասորիներ հայերի հետ խառըԿոտայք23ՎերինԴվինԴմիտրովասորիներ հայերի հետ խառըասորիներ հայերի հետ խառըԱրարատԱրարատ4Նոր Արտագերսասորիներ հայերի և եզդիներիհետ խառըԱրմավիր5Ալագյազհիմնականում քրդեր` եզդիներիհետԱրագածոտն6Սադունց/Ամրե Թազա 3եզդիներԱրագածոտն7ԱվշենեզդիներԱրագածոտն8Միջնատուն/ՕրթաճյաեզդիներԱրագածոտն9Ռյա Թազաեզդիներ, մասամբ` քրդերԱրագածոտն10ՇենկանիեզդիներԱրագածոտն11Ճարճակիս/Դերեկեզդիներ, մասամբ` քրդերԱրագածոտն12ՍիփանեզդիներԱրագածոտն3 ò³ÝÏáõÙ Ý»ñϳ۳óí³Í µÝ³Ï³í³Ûñ»ñÇó Ýñ³Ýù, áñáÝù Ý»ñϳ۳óí³Í »Ý »ñÏáõ ³ÝáõÝÝ»ñáí, í»ñçÇÝÑÇÝ· ï³ñÇÝ»ñÇ ÁÝóóùáõÙ µÝ³Ï³í³ÛñÇ µÝ³ÏãáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó ³é³ç³ñÏí³Í ¨ ÷á÷áËí³Í Ýáñ³ÝáõÝÝ»ñÝ»Ý` ·ÍÇÏáí ½áõ·³Ñ»é µ»ñí³Í ÑÇÝ ³ÝáõÝÝ»ñÇ Ñ»ï ÙdzëÇÝ:95

13ՄիրաքեզդիներԱրագածոտն14Կանիշիր/ՍանգյառեզդիներԱրագածոտն15ՋամշլուեզդիներԱրագածոտն16Արևուտ/ԲառոժեզդիներԱրագածոտն17ՍորիկեզդիներԱրագածոտն18ՇամիրամեզդիներԱրագածոտն19Երասխահունեզդիներ` հայերի հետ խառըԱրագածոտն20Դդմասար/ՂաբախթափաեզդիներԱրագածոտն21Ղազարավանհայերի հետ խառը` որոշ թվովեզդիներԱրագածոտն22Հակո/ՀակկոեզդիներԱրագածոտն23Կանչ/ԳյալթոեզդիներԱրագածոտն24ԹըլլըկեզդիներԱրագածոտն25Օթևան/ԲայսըզեզդիներԱրագածոտն26Մեծաձոր/ԱվթոնաեզդիներԱրագածոտն27ԳետափխառըԱրագածոտն2829303132ԱյնթափՀոկտեմբերՖերիկԱրդաշարՆոր Կեսարիահայերի հետ խառը` որոշ թվովեզդիներհայերի հետ խառը` որոշ թվովեզդիներեզդիներեզդիներԱրարատԱրմավիրԱրմավիրԱրմավիրհայերի հետ խառը` որոշ թվով Արմավիր96

եզդիներ33Այգավանհայերի հետ խառը` որոշ թվովեզդիներԱրարատ34Զովունիհայերի հետ խառը` որոշ թվովեզդիներԿոտայքի մարզ35Նոր Գեղիհայերի հետ խառը` որոշ թվովեզդիներԿոտայքի մարզ36Ջրաբերհայերի հետ խառը` որոշ թվովեզդիներԿոտայքի մարզ37Լերմոնտովոռուս մալականներ` որոշ թվովհայերի հետԼոռու մարզ38Ֆիոլետովոռուս մալականներԼոռու մարզ97

Աղյուսակ 3. ՀՀ հանրակրթական դպրոցներում ներկա պահին եզդիերեն/քրդերեն լեզվիուսուցում իրականացնող բնակավայրերի ցանկԲնակավայրի անունըՄարզը1 ԼուկաշինԱրմավիր2 Խանջյան34 Ֆերիկ5 ԱլագյազՔաղաք Արմավիր, թիվ 10միջնակարգ դպրոց6 Սադունց/ Ամրե Թազա7 Ավշեն8 Միջնատուն/ Օրթաճյա9 Ռյա Թազա10 Շենկանի11 Ճարճակիս /Դերեկ12 ՍիփանԱրմավիրԱրմավիրԱրմավիրԱրագածոտնԱրագածոտնԱրագածոտնԱրագածոտնԱրագածոտնԱրագածոտնԱրագածոտնԱրագածոտն13 Միրաք15 Կանիաշիր/ Սանգյառ16 Ջամշլու17 Սորիկ19 Դդմասար/Ղաբախթափա20 ԹըլլըկԱրագածոտնԱրագածոտնԱրագածոտնԱրագածոտնԱրագածոտնԱրագածոտն98

21 Օթևան/ Բայսըզ21 Զովունի23 Նոր Գեղի24Քանաքեռ ավանԱրագածոտնԿոտայքի մարզԿոտայքի մարզԿոտայքի մարզԱղյուսակ 4. ՀՀ հանրակրթական դպրոցներում ներկա պահին ասորերեն լեզվիուսուցմամբ դասարանների ցանկԱրարատիմարզԿոտայքիմարզԴպրոցՎերին ԴվինգյուղիմիջնակարգդպրոցԴմիտրովգյուղիմիջնակարգդպրոցԱրզնիգյուղիմիջնակարգդպրոցԱսորորեն Ասորորեն լեզվի ուսուցմանըլեզվիհաճախող աշակերտներիուսուցմանը թիվն ըստ դասարաններիհաճախողաշակերտներիընդհանուրթիվը250 1 դաս.-11 6 դաս.-331 դաս.-15 7 դաս.-222 դաս.-17 8 դաս.-253 դաս.-27 9 դաս.-314 դաս.-16 10 դաս.-255 դաս.-2868 1 դաս.-5 6 դաս.331 դաս.-3 7 դաս.-222 դաս -2 8 դաս.-93 դաս.-5 9 դաս.-104 դաս -2 10 դաս.-105 դաս.-2114 1 դաս.-6 6 դաս.-231 դաս.-9 7 դաս.-72 դաս.-12 8դաս.-33 դաս.-11 9դաս.-114 դաս.-11 10 դաս.-95 դաս.-12Երևան N8 8 1 դաս.-399

միջնակարգդպրոց2 դաս.-25դաս.-18 դաս.-19դաս.-1Աղյուսակ 5. ՀՀ հանրակրթական դպրոցներում ռուսերեն լեզվի ուսուցմամբդասարանների ցանկN Մարզ Դպրոց թիվ Դասարաններ1. Երևան 7 1-10-րդ դաս.2 8 1-10-րդ դաս.3 29 1-10- րդ դաս.4 35 1-10- րդ դաս.5 55 1-7- րդ դաս.6 69 1-10- րդ դաս.7 62 1-10- րդ դաս.8 77 1-10- րդ դաս.9 85 ոչ բոլոր դաս.10 109 1-10- րդ դաս.11 122 ոչ բոլոր դաս.12 132 1-10- րդ դաս.13 164 1-10- րդ դաս.14 147 1-10- րդ դաս.15 176 1-10- րդ դաս.16 4 հատուկ դպ. ոչ բոլոր դաս.Կոտայքի մարզ17 Հրազդանի թիվ 10 դպ. 1-10- րդ դաս.18 Չարենցավանի թիվ 4 ոչ բոլոր դաս.դպ.19 Աբովյանի թիվ 4 դպ. 1-10- րդ դաս.20 Նոր Հաճնի թիվ 4 դպ. ոչ բոլոր դաս.100

Գեղարքունիքի մարզ21 Սևանի թիվ 3 դպ. ոչ բոլոր դաս.Շիրակի մարզ22 Գյումրիի թիվ 1 դպ. ոչ բոլոր դաս.23 Գյումրիի թիվ 2 դպ. ոչ բոլոր դաս.24 Գյումրիի թիվ 7 դպ. ոչ բոլոր դաս.25 Գյումրիի թիվ 23 դպ. 1-10- րդ դաս.Լոռու մարզ26 Վանաձորի թիվ 4 դպ. 1-10- րդ դաս.27 Վանաձորի թիվ 11 1-10- րդ դաս.դպ.28 Ստեփանավանի թիվ 1-10- րդ դաս.2 դպ.29 Տաշիրի թիվ 1 դպ. 1-10- րդ դաս.30 Ֆիալետովո գյուղի 1-10- րդ դաս.դպ.31 Լերմոնտովոյի դպ. 1-10- րդ դաս.Արմավիրի մարզ32 Արմավիրի թիվ 5 դպ. 1-10- րդ դաս.33 Վաղարշապատի թիվ 1-10- րդ դաս.5 դպ.Արարատի մարզ34 Արատաշատի թիվ 4 ոչ բոլոր դաս.դպ.35 Վերին Դվին գյուղի 1-10- րդ դաս.դպ.36 Դմիտրով գյուղի դպ. 1-10- րդ դաս.101

Աղյուսակ 6. Պետության կողմից պաշտպանվող` Հայաստանի Հանարպետությանտարածքում առկա և արդեն բացակայող կրոնական և էթնիկ համայնքների պատմականպաշտամունքային կառույցների ցանկ• Կաթոլիկ եկեղեցի Գյումրիում, կառուցել է 1848-1855թթ. Կանոնիկոս վարդապետԱրարատյանը։• Ռուսական եկեղեցի՝ Վանաձորի կայարանամերձ հրապարակում։ Կառուցվել է1895թ.։• Ռուսական եկեղեցի Գյումրիում (Պլպլան ժամ), կառուցվել է 1904թ.։• Ռուսական եկեղեցի Երևանում, 1913թ.՝ ք. Երևան, Քանաքեռ-Զեյթուն թաղ.,Զաքարիա Սարկավագի փող. 117-123, զորանոցային համալիրի տարածքում։Եկեղեցին կառուցվել է 1913թ.՝ ճարտարապետ Վ. Միրզոյանի նախագծով։• Ռուսական ամրոցի համալիր՝ Գյումրիի հարավ-արևմտյան եզրին։ Կառուցվել է1834-44թթ. Նիկոլայ 1-ինի հրամանագրով։ Ամրոցի համալիրում առանձին102

կանգուն է «Սևերսկի ֆորտ» ամրությունը, որն ունի շրջանաձև հատակագիծ ևծառայում է որպես զորամասի պահեստ։• Ռուսական սահմանապահ զորքերի ուղեկալ՝ Արմավիրի մարզի Բաղրամյանիենթատարածքի Երվանդաշատ գյուղում։ Կառուցվել է 1877-1878թթ. ռուսթուրքականպատերազմից առաջ, հում աղյուսից։• Իրանական Կապույտ մզկիթ (Գյոյ ջամի մզկիթ), 1766թ., ք. Երևան, ՄեսրոպՄաշտոց պող. 12։ Ըստ հարավային դարպասին պահպանված արձանագրության՝կառուցվել է 1766թ., Երևանի Հուսեյին Ալի-խանի կողմից։ Երևանի Կապույտմզկիթը արժեքավորվում է որպես Անդրկովկասում պահպանված ուշպարսկական շինարարական արվեստի աչքի ընկնող օրինակ։ 1994-1998թթ.իրականացվել են վերականգնման աշխատանքներ։• Սարդարի մզկիթ. 19-րդ դարի վերջ. Երևան, Խորհրդարանի փողոց, 40։ Մտել էԵրևանի բերդի համալիրի մեջ։ Բերդը ռուսական զորքերի կողմից գրավվելուցհետո մզկիթը վեր է ածվել զորանոցի։ Այժմ պահպանվել է միայն շենքի մույթը։• Եկեղեցի Ս. Կիրիլ (ասորական եկեղեցի), 1840թ.՝ ՀՀ Արարատի մարզ,Արտաշատի ենթատարածք, գ. Դիմիտրով, գյուղի մեջ։ Կառուցվել է 1840թ.՝ որպեսգյուղի ասորի բնակիչների աղոթատեղի։• Եկեղեցի Ուրմա (ասորական եկեղեցի), 19-րդ դ. վերջ՝ ՀՀ Արարատի մարզ,Արտաշատի ենթատարածք, գ. Վերին Դվին, գյուղի մեջ։ Եկեղեցին Ուրմա էանվանվում ասորաբնակ գյուղացիների կողմից։• Եկեղեցի ս. Սավա (հունադավան եկեղեցի), 1909թ.՝ ՀՀ Լոռու մարզ, Թումանյանիենթատարածք, գ. Շամլուղ։ Կառուցվել է որպես գյուղի հունադավան բնակչությանաղոթատեղի, 1909թ.՝ համաձայն մուտքի մոտ արված փորագրության։Արժեքավորվում է որպես Հայաստանում պահպանված հունադավան եկեղեցուօրինակ։• Հրեական գերեզմանոց, 14-17-րդ դդ.՝ ՀՀ Վայոց ձորի մարզ, Եղեգնաձորիտարածաշրջան, գ. Եղեգիս, հարավ-արևլյան եզրին, Եղեգիս գետի ձախ ափին,«Յապոնի բաղեր» վայրում։ Պահպանվել են հրեագիր տապանագրեր՝ հյուսկենճարտարապետական զարդաքանդակներով։• Քրդական գերեզմաններ, 16-18-րդ դդ.՝ ՀՀ Արագածոտնի մարզ, Արագածիենթատարածք, գ. Ռյա թազա, գյուղի հյուսիսային մասում։• Մոնղոլական դամբարան. 1319թ.։ Երևան, Աբովյան փողոց-3։ Հուշարձանը բացվելէ 2001թ. շինարարական աշխատանքների ժամանակ։• Թուրքմեն էմիրների տոհմական դամբարան, կառուցված 1413թ., արաբատառարձանագրությամբ։ Գտնվում է Արարատի մարզի Մասիսի ենթատարածքիԱրգավանդ գյուղում։ 1980թ. իրականացվել է դամբարանի գմբեթի մասնակիվերանորոգում։103