Õ€Õ¡ÕµÕ¡Õ½Õ¿Õ¡Õ¶Õ« Õ€Õ¡Õ¶Ö€Õ¡ÕºÕ¥Õ¿Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¡Õ¶ ÕÕ¡Õ¾Õ¸Ö‚Õ·Õ« Õ´Õ¡Ö€Õ¦Õ« Õ±Õ¥Õ¼Ö„Õ¢Õ¥Ö€Õ¸Ö‚Õ´Õ¶Õ¥Ö€Õ¨ ...
Õ€Õ¡ÕµÕ¡Õ½Õ¿Õ¡Õ¶Õ« Õ€Õ¡Õ¶Ö€Õ¡ÕºÕ¥Õ¿Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¡Õ¶ ÕÕ¡Õ¾Õ¸Ö‚Õ·Õ« Õ´Õ¡Ö€Õ¦Õ« Õ±Õ¥Õ¼Ö„Õ¢Õ¥Ö€Õ¸Ö‚Õ´Õ¶Õ¥Ö€Õ¨ ...
Õ€Õ¡ÕµÕ¡Õ½Õ¿Õ¡Õ¶Õ« Õ€Õ¡Õ¶Ö€Õ¡ÕºÕ¥Õ¿Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¡Õ¶ ÕÕ¡Õ¾Õ¸Ö‚Õ·Õ« Õ´Õ¡Ö€Õ¦Õ« Õ±Õ¥Õ¼Ö„Õ¢Õ¥Ö€Õ¸Ö‚Õ´Õ¶Õ¥Ö€Õ¨ ...
- TAGS
- www.gov.am
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
ՏԱՎՈՒՇ<br />
Հայաստանի Հանրապետության Տավուշի մարզի<br />
ձեռքբերումները 2007-2011 թվականներին
Տավուշ<br />
Քաղաքակրթության հնագույն օջախներից մեկում, թավշյա<br />
անտառների գրկում ու կարկաչուն գետերի հովիտներում<br />
անհիշելի ժամանակներից ապրում է մարդու մի տեսակ, որ<br />
կոփված պողպատի պես կարծր է արտաքուստ ու փափուկ՝ սրտում,<br />
մարդու մի տեսակ, որի օջախի հյուրընկալ ջերմությունը վայելել են<br />
ասորա-բաբելական առևտրական քարավաններն ու, որի մարտական<br />
կանչից սառել է արյունը թշնամու երակներում:<br />
Այստեղ` Տավուշի հնագույն հողում կողք-կողքի հաշտ ու խաղաղ<br />
երկինք են խոյանում հեթանոսական մեհյանն ու գմբեթավոր եկեղեցին:<br />
Այստեղ մարդը հաշտ է իր անցյալի ու ներկայի հետ: Հաշտ է ու հպարտ:<br />
Այստեղ է հայն առաջին անգամ ամբողջականացրել իր օրենքներն<br />
ու սերունդներին ավանդել առակների իմաստությունը: Այստեղ են<br />
ստեղծվել ու պահպանվել մարդու մտքի ու ոգու զորության բազմաթիվ<br />
կոթողներ, քաղաքակրթության և համայն մարդկության մշակութային<br />
ժառանգության գլուխգործոցներ՝• ձեռագրեր, ասեղնագործ խաչքարեր ու<br />
հոյակերտ եկեղեցիներ: Այս հողում է ասպատակված վանքից հալածված<br />
վարդապետն իր աշակերտներին կրթել քարայր-դպրոցում: Այս հողում<br />
է արշավանքից տուն դարձող Սպարապետը հայոց տնկել սրբազան<br />
կաղնին, որ պիտի կանգուն մնար տասնհինգ դար:<br />
Այստեղ է ապրում հայը, որ խոտ հնձելու և ոչխար լողացնելու<br />
արանքում տապակվում է աշխարհի ցավերով, զմայլվում ու զարմանում
4<br />
աշխարհով և քաղաքակրթության հնագույն լեզուներից մեկով մի տողում<br />
ձևակերպում մարդկության հավերժական հարցը. «Աշխարհը... հա՛յ կրակ,<br />
հա՛յ փետ, հա՛յ Աստված, հա՛յ կնիկ... ո՞վ է ստեղծել...»:<br />
Դիմացկուն է ու համառ հայի այս տեսակը: Ահավասիկ, Սևքար շենը<br />
հինգ հարյուր տարվա մեջ կրկնակի ասպատակվել ու հիմնովին ավերվել է<br />
տասներեքերորդ և տասնութերորդ դարերում: Եվ սակայն, քոչվորի հողմը<br />
ցրիվ է եկել տավուշցու կամքի երկաթակոփ դարպասին զարնվելով:<br />
Շենն ավերած թաթար-մոնղոլներից ու խաներից հայոց հողում դառը<br />
հուշ է մնացել միայն, իսկ հայի շենը կրկին կանգուն է ու անխախտ: Կես<br />
հազարամյակ առաջ թշնամու առաջ վիզ չծռած սևքարեցու ժառանգներն<br />
այստեղ են ապրում, այստեղ են կազմում ընտանիք ու զավակներ ունենում:<br />
Այսպես է եղել՝ դարեր ու հազարամյակներ առաջ: Այսպես է նաև այսօր...<br />
Տավուշի բնակչության կեսից ավելին բնակվում է գյուղերում:<br />
Մարդաբույր են ու խաղաղ Տավուշի շեների անունները՝ Վազաշեն ու<br />
Ոսկեպար, Այգեհովիտ ու Այգեձոր, Այգեպար... անտեղյակ օտարականի<br />
մտքով անգամ չի կարող անցնել, որ դեռ երկու տասնամյակ անգամ չի<br />
անցել այն ժամանակներից, երբ հովվերգական անվանումներով այս<br />
շեներում ոռնում էին արկերը, պայթում ականներն ու սուրում գնդակները:<br />
Դեռ չեն սպիացել ազերի հրոսակի խոցած վերքերը Տավուշի շեներում:<br />
Հանրապետության՝ պատերազմի աղետից ամենատուժած բնակավայրում՝<br />
Ներքին Կարմիր Աղբյուրում դեռ թարմ են հրետակոծության ու ավերումի<br />
հիշողությունները: Իրենց օրինական տիրոջն ու մշակին են հիշում դեռևս<br />
հակառակորդի հսկողության տակ գտնվող շուրջ հազար հեկտար որակյալ<br />
խաղողի և պտղատու այգիները: Հիշում են ու կարոտում...<br />
Սակայն հիշում է նաև թշնամին: Հիշում է իր բոլոր ջարդված ոսկրերով<br />
ու նվվացող վերքերով: Հիշում է, թե ինչպես հայը խորտակեց Տավուշի վրա<br />
ծառացած ոսոխի ողնաշարն ու հետ շպրտեց իր սահմանից: Հիշում է, և<br />
վախով ու ակնածանքով է նայում արևի մայրամուտին, քանի որ այնտեղ՝<br />
արևմուտքում, անսասան ու անխախտ կանգնած է Տերը հայոց հողի ու
5<br />
պահապանն իր զավակների: Կանգնած է հպարտ ու համառ: Ու հենց<br />
սահմանին, ի հեճուկս հակառակորդի, աղոթում է իր Աստծուն ու կրթում<br />
իր զավակին, ամանոր դիմավորում ու մշակում իր արտերը...<br />
Տավուշցին Հայոց երկրի սահմանապահն է եղել բազում դարեր<br />
շարունակ: Պահել ու պահպանել է հայրենյաց հողը կիրճերում ու լեռների<br />
վրա: Իր Կոռաբերդով, Տավուշ բերդով ու Գավարզին ժայռ-ամրոցով<br />
պատսպարել է հայ շինականի աշխատանքն ու հայ մանուկի խաղաղ<br />
քունը: Տավուշում չկա շեն, որ իր զավակի կյանքով ու արյամբ վաստակած<br />
չլինի հայոց պետականության գոյության իրավունքը: Այսօր էլ տավուշցին<br />
շինական-զինվոր է: Ու սահմանապահ:<br />
Պատերազմի արհավիրքներից ամենատուժած մարզը, ինչպես<br />
դարեր առաջ, կրկին ապաստան դարձավ անտուն ու անօթևան մնացած<br />
բռնագաղթածներին, շահումյանցուն ու շամխորցուն: Ապաստան դարձավ<br />
նաև մարդկության ամենաահեղ պատերազմում հաղթանակած երկու<br />
հերոս զորավար աշխարհին պարգևած մարշալածին Չարդախլու գյուղի<br />
հարյուրավոր ընտանիքների համար: Դարձավ ապաստան ու նոր օջախ,<br />
ուր նոր անխոնջ շինականներ ու հերոս զորավարներ պիտի ծնվեն<br />
հայոց երկրի այս անառիկ բերդում, որ անխախտ պիտի պահեն հայոց<br />
պետականությունն ու ապրեն լիարյուն ստեղծագործ կյանքով: Տավուշի<br />
հող ու ջրի զորությամբ պիտի ծնվեն նոր օլիմպիական չեմպիոններ ու<br />
արվեստագետներ, նոր ժամանակների հերոսներ, ում արմատները պիտի<br />
միահյուսվեն անվանի երկրակիցների՝ Վլադիմիր Ենգիբարյանի, Լևոն<br />
Արոնյանի, Արմեն Գուլակյանի ու էլի շատ-շատերի արմատներին: Պիտի<br />
ծնվեն ու բազմանան քանի դեռ աշխարհի հրաշագեղ ու անկրկնելի այս<br />
անկյունը Հայրենիք են կոչում:<br />
Ու Տավուշի շեները, կիրճերն ու անտառները պիտի լեցուն մնան հայոց<br />
երգ ու խաղով, վաղվա օրվա հանդեպ վստահությամբ ու հաղթանակների<br />
հանդեպ հավատով:
6<br />
Մարդը<br />
Բն ա կչո ւ թյ ա ն թ վաք ան ակ ը Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ կ ր ճ ա տվե լ է ը ն դհ ո ւ պ<br />
մինչև 2009 թվա կա նը: 2010 թվա կա նից սկսած մար զի բնակ չութ յու նը<br />
թե պետ դան դաղ, սա կայն հետ ևո ղա կան ու ան նա հանջ ա ճում է:<br />
Մ ին չ և մ ե կ տ ար եկ ա ն եր եխ ան եր ի մ ա հվա ն դ ե պքեր ը մ ա րզո ւ մ զգ ալ ի որ ե ն<br />
Բնակչության թվաքանակը Տավուշի մարզում (հազար մարդ)<br />
134.8<br />
134.6<br />
135<br />
135<br />
134.4<br />
134.2<br />
134<br />
134<br />
134<br />
134<br />
134<br />
134<br />
133.8<br />
2006<br />
2007<br />
2008<br />
2009<br />
2010<br />
2011<br />
2012<br />
ն վազե լ ե ն, ինչ ը վկ այ ո ւ մ է մ ա րզո ւ մ մ ա նկ աբ ա րձ ա - գ ին եկ ոլոգ ի ակ ա ն ծ առ ա -<br />
յ ո ւ թյ ո ւ նն եր ի մ ա տչ ել ի ո ւ թյ ա ն ո ւ որ ակ ի բ ա ր ձր ա ցմ ա ն մ աս ին: Այ սպ ե ս, 2011<br />
Մինչև 1 տարեկան մահացածների թվաքանակը<br />
Տավուշի մարզում (մարդ)<br />
40<br />
30<br />
20<br />
29 36 19<br />
25 24 24<br />
19 19<br />
26<br />
20 22 23<br />
17<br />
12<br />
10<br />
0<br />
1998<br />
1999<br />
2000<br />
2001<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
2005<br />
2006<br />
2007<br />
2008<br />
2009<br />
2010<br />
2011
7<br />
թ վակ ան ին 19 9 8 թ վակ ան ի հ ամ եմ ա տ, մ ին չ և 1 տ ար եկ ա ն մ ահ աց ա ծն եր ի թ վա -<br />
ք ան ակ ը ն վ ազ ե լ է շ ո ւ ր ջ ե րկ ո ւս ո ւկ ե ս ա նգ ա մ , իսկ 2004 թվա կա նի հա մեմատ՝<br />
կրկնա կի:<br />
Նախորդ տասնամյակի ընթացքում մարզում ավելի քան<br />
մեկ երրորդով ավելացել է ամուսնությունների թիվը:<br />
Ամուսնությունների թիվը Տավուշի մարզում<br />
800<br />
705<br />
600<br />
517<br />
400<br />
200<br />
0<br />
2000 2011<br />
Ն ախ ո ր դ տ ա սն ա մյ ակ ի ը նթ ա ցք ո ւ մ մ ա րզո ւ մ ա ստ իճ ան աբ ա ր նվա զել է նաև<br />
մ ի գր աց ի այ ի բ աց աս ակ ա ն մ ն աց ո րդ ը՝ Տ ավո ւշ ի մ ա ր զ եկ ո ղն եր ի և մ ա րզ ի ց<br />
Միգրացիայի մնացորդը Տավուշի մարզում (մարդ)<br />
0<br />
-100<br />
-200<br />
-300<br />
-400<br />
-500<br />
2006 2007 2008 2009 2010<br />
-80<br />
-184<br />
-217<br />
-352<br />
-447
8<br />
մ ե կն ո ղն եր ի թ վաք ան ակ ի տ ա րբ եր ո ւ թյ ո ւն ը կ ր ճ ա տվե լ է, ը նդ որ ո ւ մ ա յ ս մ իտ ո ւ-<br />
մ ը թ ե ՛ մ ե կն ո ղն եր ի թ վ ի ն վա զմ ա ն, թ ե ՛ վեր ադ ա րձ ո ղն եր ի թ վ ի մ եծ ա ցմ ա ն ա ր դ -<br />
յունք է:<br />
Տ նտ ես ո ւ թյ ա ն ս յ ո ւն եր ը<br />
Տավուշի մարզում գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքը<br />
2011 թվականին 2000 թվականի համեմատ եռապատկվել է: <br />
Վեր ջին տաս նամ յա կում հետ ևո ղա կա նո րեն զար գա ցող գյու ղատն տես<br />
ո ւ թյ ան ը զգ ալ ի հ ա րվա ծ հ ա ս ցր ե ց 20 0 8 թ վակ ան ի հ ամ ա շխ ա րհ այ ին<br />
ֆի նան սա-տնտե սա կան ճգնա ժա մը: 2009 թվա կա նին գյու ղատն տես<br />
ո ւ թյ ա ն հ ամ ախ ա ռ ն ա րտ ա դր ա նքի ծ ավա լն եր ը 20 07 թ վակ ան ի հ ամ եմ ա տ<br />
մ ա րզո ւ մ կ ր ճ ա տվեց ին գ ր եթ ե մ ե կ ե րր ո րդ ո վ: Հետ ագ ա տ ար ին եր ին, ս ակ ա յ ն, ՀՀ<br />
կ առ ավար ո ւ թյ ա ն ջ ա նքեր ի շ ն ո րհ իվ մ ա րզ ի գ յ ո ւղա տ նտ ես ո ւ թյ ո ւն ը վեր ակ ա ն գ ն -<br />
վեց, և ար դեն 2011 թվա կա նին գ յ ո ւղ ա տ նտ ես ո ւ թյ ա ն հ ամ ախ ա ռ ն ա րտ ա դ -<br />
ր ա նք ը մ ա րզ ո ւ մ հ աս ա վ ա նն ախ ադ ե պ ծ ավ ա լն եր ի:<br />
Ն ախ ո ր դ տ ա սն ա մյ ակ ո ւ մ Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ զգ ալ ի որ ե ն զա րգ աց ե լ է հ ա տ -<br />
կ ապ ե ս բ ո ւս աբ ո ւծ ո ւ թյ ո ւն ը: 2010 թ վակ ան ին ա ճե լ ե ն բ ո ւս աբ ո ւծ ո ւ թյ ա ն հ ա-<br />
Գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքը<br />
Տավուշի մարզում (ընթացիկ գներով, մլրդ. դրամ)<br />
50<br />
40<br />
38<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
13<br />
2000 2011
9<br />
Գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքի ծավալների<br />
փոփոխությունը Տավուշի մարզում (ընթացիկ գներով, մլրդ. դրամ)<br />
2007-2009 2011-2009<br />
-11<br />
14<br />
-15 -10 -5 0 5 10 15 20<br />
2010 թվականին Տավուշում բուսաբուծության ծավալները 2000<br />
թվականի համեմատ ավելացել են ավելի քան 3.75 անգամ:<br />
մ ախ ա ռ ն ա րտ ա դր ա նքի ծ ավա լն եր ը: Եթ ե 19 9 8 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ<br />
ան ա սն աբ ո ւծ ո ւ թյ ա ն ա րտ ա դր ա նքի ծ ավա լն եր ը շ ո ւ ր ջ ե րկ ո ւ ա նգ ա մ գ եր ազա ն -<br />
ց ո ւ մ է ին բ ո ւս աբ ո ւծ ո ւ թյ ա ն ա րտ ա դր ա նքի ծ ա վա լն ե ր ը , ապ ա 2010 թ վակ ան ին<br />
դրանք գրե թե հա վա սար վել են:<br />
Բուսաբուծության և անասնաբուծության համախառն արտադրանքի<br />
ծավալները Տավուշի մարզում (ընթացիկ գներով, մլրդ դրամ)<br />
20.0<br />
15.0<br />
բուսաբուծություն<br />
անասնաբուծություն<br />
12.5<br />
13.5<br />
14.8<br />
10.0<br />
5.0<br />
3.6<br />
0.0<br />
2000 2010
10<br />
Հաց ահ ատ իկ այ ին և հ ատ իկ ա ը նդ եղեն այ ին մ շ ակ աբ ո ւ յս եր ի հ ամ ախ ա ռ ն<br />
բ ե րքը 2011 թ վակ ան ին գ եր ազ ա նց ե լ է ն ախ ո ր դ բ ոլո ր տ ար ին եր ի ա ր դյ ո ւ ն ք-<br />
ն եր ը գ եր ազա նց ապ ե ս բ ե րք ա տվո ւ թյ ա ն ա նն ախ ադ ե պ աճ ի շ ն ո ր հ իվ՝ շ ո ւ ր ջ 3. 2<br />
տ ո նն ա մ ե կ հ ե կտ ար ի ց, ին չ ն ավել ի բ ա ր ձ ր է, ք ա ն հ աց ահ ատ իկ այ ին և հ ատ ի -<br />
կ ա ը նդ եղեն այ ին մ շ ակ աբ ո ւ յս եր ի բ ե րք ա տվո ւ թյ ա ն մ իջ ին ց ո ւց ան իշ ը ո ղ ջ հ ա ն -<br />
ր ապ ետ ո ւ թյ ո ւն ո ւ մ: Հաց ահ ատ իկ այ ին և հ ատ իկ ա ը նդ եղեն այ ին մ շ ակ աբ ո ւ յս եր ի<br />
բ ե րք ա տվո ւ թյ ա մ բ Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ը 2011 թ վակ ան ին զ իջ ե լ է մ ի ա յ ն Ար ար ա տյ ա ն<br />
դ ա շտ ավա յր ի գ յ ո ւղա տ նտ ես ո ւ թյ ան ը:<br />
Հացահատիկային և հատիկաընդեղենային մշակաբույսերի<br />
համախառն բերքը Տավուշի մարզում (տոննա)<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
8.6<br />
26.3<br />
2000 2011<br />
Ն ախ ո ր դ տ ա սն ա մյ ակ ո ւ մ Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի գ յ ո ւղաց ի ակ ա ն տ ն տ ես ո ւ թյ ո ւ նն ե ր ը<br />
հ ե տև ողակ ան որ ե ն հ ր աժ ա րվե լ ե ն մ ա րզ ի բ ն ա կլ իմ այ ակ ա ն պ ա յմ ա նն եր ո ւ մ<br />
կ ա րտ ոֆ իլ ի ա ն ա ր դյ ո ւն ավե տ մ շ ակ ո ւմ ի ց՝ ա ն ցն ելո վ առ ավե լ ա ր դյ ո ւն ավե տ<br />
մշա կա բույ սե րի: Այս պես, 1998 թվա կա նի հա մե մատ, 2011 թվա կա նին կար տոֆ<br />
իլ ի ց ա նք ատ ար ած ո ւ թյ ո ւ նն եր ը Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ կ ր ճ ա տվե լ ե ն շ ո ւ ր ջ 70 տ ո -<br />
2011 թվականին Տավուշում բանջարանոցային բույսերի<br />
համախառն բերքը 2000 թվականի համեմատ ավելի<br />
քան եռապատկվել է, մինչդեռ ցանքատարածությունները<br />
կրճատվել են շուրջ տասը տոկոսով:
11<br />
1,050<br />
1,000<br />
950<br />
900<br />
Բանջարանոցային մշակաբույսերի ցանքատարածությունները<br />
և համախառն բերքը 2000 և 2011թթ.<br />
1,015<br />
3.0<br />
941<br />
9.6<br />
2000 2011<br />
Ցանքատարածությունները, հա Համախառն բերքը, հազ. տոննա<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
կ ոս ո վ: Այդ ո ւհ ա նդ ե ր ձ, Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ դ ե ռ և ս զգ ալ ի հ ողատ ար ա ծ քն ե ր հ ա տ -<br />
կ ա ցվա ծ ե ն կ ա րտ ոֆ իլ ի ց ա նք ատ ար ած ո ւ թյ ո ւ նն եր ին, ո ր ո ն ք Տ ա վո ւ շ ո ւ մ զ իջ ո ւ մ<br />
ե ն մ ի ա յ ն Լ ոռ ո ւ, Շիր ակ ի և Գ եղա րք ո ւն իքի մ ա րզեր ին և ավել ին ե ն, ք ա ն Ար ա -<br />
րա տի, Կո տայ քի և Վա յոց Ձո րի մար զե րում միա սին վերց րած:<br />
Նախորդ տասնամյակում Տա վու շի մար զում ավ ել ի ք ա ն 13 . 5 ա նգ ա մ ավ ե -<br />
լ աց ե լ է բ ո ստ ան այ ի ն մ շ ակ աբ ո ւ յս եր ի հ ամ ախ ա ռ ն բ ե րք ը՝ գ եր ազա նց ապ ե ս<br />
բ ե րք ա տվո ւ թյ ա ն մ եծ ա ցմ ա ն շ ն ո րհ իվ:<br />
Ն ախ ո ր դ մ եկ ո ւկ ե ս տ ա սն ա մյ ակ ո ւ մ Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ հ ե տև ող ակ ան որ են<br />
Պտղի և հատապտղի համախառն բերքը 2011 թվականին<br />
քառապատկվել է 2000 թվականի համեմատ:<br />
ը ն դլ ա յ նվ ել ե ն պ տղ ի և հ ատ ա պ տղ ի ց ա նք ատ ար ած ո ւ թյ ո ւ նն եր ը:<br />
Տ ավո ւշ ո ւ մ շ ոշ ափ ել ի որ ե ն ավելաց ե լ է խ աղող ի հ ամ ախ ա ռ ն բ ե րքը. 2011 թ վակ<br />
ան ին տ ավո ւ շց ին ե ր ն ա րտ ա դր ե լ ե ն եռ ապ ատ իկ ավել ի խ աղո ղ , ք ա ն 19 9 8<br />
թ վակ ան ին: Գյ ո ւղաց ի ակ ա ն տ ն տ ես ո ւ թյ ո ւ նն եր ի ա րտ ա դր ա ծ խ աղող ի բ ե րքի<br />
ա ճը գե րա զան ցա պես բեր քատ վութ յան ա վե լաց ման, մասնավորապես՝ ներդրվա<br />
ծ ն ո ր գ իտ ել ի քն եր ի և տ ե խն ոլոգ ի ան եր ի ա ր դյ ո ւ ն ք է : Խ աղողագ ո րծ ո ւ թյ ա ն<br />
հ ա տված ո ւ մ մ ա րզ ի գ յ ո ւղա տ նտ ես ո ւ թյ ա ն ձե ռ քբ եր ո ւ մն եր ը , մ ա րզ ի վեր ա մշ ա -<br />
կ ո ղ ա րտ ա դր ո ւ թյ ա ն զա րգ ա ցմ ան ը և բ ե րքի մ թ ե րմ ա ն ծ ավա լն եր ի հ ե տև ողա -
12<br />
Խաղողի համախառն բերքը 2011 թվականին 2002<br />
թվականի համեմատ տասնապատկվել է:<br />
կ ա ն աճ ին զո ւգ ահ ե ռ, ն ո ր հ եռ ա նկ ա րն ե ր ե ն ս տ ե ղծ ո ւ մ Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ խ ա -<br />
ղո ղի տնկարկ նե րի տարածքների ընդ լայն ման հա մար:<br />
Եթ ե 20 01-20 0 5 թ վակ ա նն եր ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ չո ր ծ խ ախ ոտ ի ա րտ ա դ -<br />
Խաղողի համախառն բերքը Տավուշի մարզում (հազ. տոննա)<br />
15<br />
10<br />
10.3<br />
11.6<br />
13.4<br />
6.3<br />
5<br />
0<br />
2008 2009 2010 2011<br />
րութ յան ծա վալն աս տի ճա նա բար ըն կել է՝ հինգ տա րում կրճատ վե լով քա ռապա<br />
տիկ, ա պա 2007 թվա կա նից ար տադ րութ յան ծա վալ նե րը հետ ևո ղա կա նորեն<br />
ա ճել են:<br />
2012 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ ց ա նք ատ ար ած ո ւ թյ ո ւ նն եր ը<br />
կ գ ե ր ազ ա նց ե ն 15 հ ազ ա ր հ ե կտ ար ը՝ 2011 թ վակ ան ի հ ամ եմ ա տ ավելան ալո վ<br />
շուրջ վեց տո կո սով:<br />
20 07 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ ա ֆր իկյ ա ն ժ ա նտ ա խտ ը մ ե ծ թ վո վ խ ո -<br />
զեր ի ա ն կմ ա ն պ ա տճ ա ռ դ ա րձ ա վ: Խ ոզեր ի գ լ խ աք ան ակ ը Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ<br />
կ ր ճ ա տվե ց ավել ի ք ա ն ք ս ա ն հ ազար ո վ: 20 0 8 թ վակ ան ին խ ոզեր ի գ լ խ աք ան ա -<br />
2011 թվականին 2006 թվականի համեմատ չոր ծխախոտի արտադրության<br />
ծավալը ավելի քան տասնապատկվել է, գերազանցելով<br />
2001 թվականին արտադրված ծխախոտի ծավալները:
13<br />
Ծխախոտի<br />
ցանքատարածությունները<br />
Տավուշի մարզում<br />
Խաղողի մթերման<br />
աշխատանքները<br />
Խաղողի համախառն բերքը Տավուշի մարզում (հազ. տոննա)<br />
1000<br />
800<br />
600<br />
400<br />
200<br />
0<br />
820<br />
725<br />
556 576<br />
435 467 471<br />
300 358<br />
174<br />
76<br />
2001<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
2005<br />
2006<br />
2007<br />
2008<br />
2009<br />
2010<br />
2011<br />
կը նվա զեց ա վե լի քան 3.6 ան գամ: Հան րա պե տութ յու նում ոչ մի ու րիշ մարզ<br />
այս չափ վնաս չի կրել հա մա ճա րա կից: Հա մա ճա րա կը շատ վնաս ներ պատ ճառ<br />
ե ց հ ա տկ ապ ե ս Ն ոյ ե մբ ե րյ ան ի տ ար ած ա շ րջ ան ի ան ա սն ապ ա հն եր ին: Այդ ո ւ-<br />
հ ա նդ ե ր ձ, հ ամ աճ ար ակ ին հ աջ ո րդ ա ծ տ ար ին եր ին մ ա րզ ի ան ա սն ապ ա հն եր ն<br />
ս կ ս եց ին ք ա յ լ ա ռ ք ա յ լ վեր ակ ա ն գն ե լ կ որ ո ւ ս տն եր ը , և 2011 թ վակ ան ին խ ոզեր ի<br />
գ լ խ աք ան ակ ը 20 0 8 թ վակ ան ի հ ամ եմ ա տ մ ա րզո ւ մ ավ ել աց ա վ գ ր եթ ե եր ե ք<br />
քա ռոր դով:
14<br />
Խոզերի գլխաքանակի փոփոխությունը 2008-2011թթ. (հազար գլուխ)<br />
ՏԱՎՈՒՇ<br />
5.8<br />
ՄԻՋԻՆԸ, ՀՀ<br />
ՄԱՐԶԵՐ<br />
2.4<br />
0 2 4 6 8<br />
20 07-2011 թ վակ ա նն եր ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ ա րտ ա դ րվե լ է ն ո ւ յ նք ա ն հ ա վկ ի թ,<br />
Տավուշի մարզում հավկիթի արտադրությունը 2010 թվականին<br />
1998 թվականի համեմատ ավելացել է շուրջ երկուսուկես անգամ:<br />
ո րք ա ն 19 9 8 -20 0 6 թ վակ ա նն եր ին՝ ին ը տ ար ո ւ մ մ ի աս ին վե ր ցր ա ծ : 2011 թ վակ<br />
ան ին Տ ավո ւշ ո ւ մ ա րտ ա դ րվե լ է ա վե լի շատ հավ կիթ ք ա ն Լ ոռ ի ո ւ մ, Շիր ակ ո ւ մ,<br />
Սյ ո ւն իք ո ւ մ, Վ այ ո ց Ձոր ո ւ մ և մ ա յր աք աղա ք Ե րև ան ո ւ մ:<br />
Տ<br />
ավո ւշ ի մ ա րզ ի ոռ ո գմ ա ն ն ա խկ ին ո ւ մ հ զո ր Ջողազ ի, Ս ևք ար ի, Այգ եհ ո -<br />
վ ի տ -Վ ազաշ են ի ս ա հմ ան ամ ե ր ձ հ ամ ակ ա րգ եր ը , որ ո ն ք ն ա խք ա ն ա դ ր -<br />
բ եջ ան ակ ա ն ա գր ես ի ա ն ոռ ոգ ո ւ մ է ին շ ո ւ ր ջ ո ւ թ հ ազա ր հ ե կտ ա ր գ յ ո ւ-<br />
ղա տ նտ ես ակ ա ն հ ողատ ար ա ծ քն ե ր, ն ե րկ այ ո ւ մ ավե րվա ծ ե ն: Այդ ո ւհ ա նդ ե ր ձ,<br />
ոռ ո գմ ա ն հ ամ ակ ա րգ եր ը Տ ավո ւշ ո ւ մ ա ստ իճ ան աբ ա ր վեր ակ ե նդ ան ան ո ւ մ ե ն, և<br />
վեր ջին տաս նամ յակ նե րում անջր դի հո ղե րը նոր կյանք են առ նում:<br />
Տ ավ ո ւշ ի մ ա րզ ո ւ մ գ յ ո ւղ ա տ նտ ես ո ւ թյ ա ն զ ա րգ ա ցմ ան ը մ եծ ապ ե ս<br />
նպաս տել են 2007-2011 թվա կան նե րին ո ռոգ ման հա մա կար գեր<br />
ի հ ի մն ան որ ո գմ ան ո ւ վ եր ակ առ ո ւ ցմ ա ն մ եծ ած ավ ա լ կ ապ իտ ա լ<br />
ծ ր ա գր եր ը: Ոռ ո գմ ա ն հ ամ ակ ա րգ եր ի վ եր ակ ա ն գ նմ ա ն ն ո ւ ղ ղվ ա ծ<br />
ա վե լի քան չորս մի լիարդ դրա մի ար ժե քով ներդ րում նե րը 2007-2011
15<br />
Հայաստանի Հանրապետության նախագահ Սերժ<br />
Սարգսյանը և Տավուշի մարզպետ Արմեն Ղուլարյանը<br />
«Նոյեմբերյան 1» պոմպակայանի բացման արարողությանը<br />
թվա կան նե րին ծա վա լով զի ջում են թերևս միայն ճա նա պար հա շինութ<br />
յան ու կրթութ յան կա պի տալ ծրագ րե րին, իսկ նշված ժա մանա<br />
կա հատ վա ծու մ այս ո լոր տում Տա վու շի մար զում կա տար վել են<br />
գրե թե նույնքան ներդ րում ներ, որ քան Ա րա րա տի, Լո ռու, Շի րա կի և<br />
Սյ ո ւն իք ի մ ա րզ եր ո ւ մ մ ի աս ի ն վ ե ր ցր ա ծ :<br />
Մա րզ ի շ ո ւ ր ջ եր ես ո ւ ն հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ հ իմն ան որ ո գվե լ ե ն ոռ ո գմ ա ն հ ամ ա -<br />
կ ա րգ եր ը , վեր ան որ ո գվե լ խ ո րք այ ին հ որ ե ր, կ առ ո ւ ցվե լ պ ո մպ ակ այ անն ե ր, կ ա-<br />
ռ ո ւ ցվե լ և վեր ակ առ ո ւ ցվե լ ոռ ո գմ ա ն ն ե րքին ց ա նց ե ր, ջ ր ատ ա րն ե ր, ին քն ահ ո ս<br />
ջրագ ծեր և եր րորդ կար գի ջրանցք ներ:<br />
Ա յ սպ ե ս, 2010 թ վակ ան ին շ ահ ագ ո ր ծմ ա ն հ ա ն ձնվե ց Այգ եհ ով իտ ի ոռ ո գ -<br />
մ ա ն հ ամ ակ ա րգ ը , վեր ակ առ ո ւ ցվե ց «Հ ա յ - ֆ ր ա նս ի ակ ա ն բ ար եկ ամ ո ւ թ -<br />
յան ջրանցք» վեր ա նվա նվա ծ ավել ի ք ա ն 15 կ իլոմ ե տ ր ե րկ ար ո ւ թյ ամ բ<br />
Խաշ թա ռակ- Լու սա հո վիտ- Դի տա վան ջրա գի ծը, որն այժմ ո ռո գում է ա վե լի քան<br />
600 հեկ տար հո ղա տա րածք:<br />
2010 -2011 թ վակ ա նն եր ին Մ ո վս ե ս , Ս ևք ա ր , Աչ աջ ո ւ ր , Լ ո ւս աձ ո ր , Կ ո ղ բ , Ա ր -<br />
ճ ի ս , Հ ա ղթ ան ա կ հա մայնք նե րում վե րա կանգն վել են եր րորդ կար գի ջրանցքն<br />
եր ը , վեր ակ առ ո ւ ցվե լ ե ն Բ ե ր դ , Թ ով ո ւ զ , Վ եր ի ն Կ ա րմ ի ր Ա ղ բյ ու ր , Ն ե րք ի ն
16<br />
Նոյեմբերյանի նորաբաց<br />
պոմպակայանը<br />
Կ ա րմ ի ր Ա ղ բյ ո ւ ր , Մ ո վս ե ս հ ամ ա յ ն քն եր ի ոռ ո գմ ա ն ց ա նց եր ը , ինչ ի շ ն ո րհ իվ<br />
ո ռո գե լի է դար ձել ա վե լի քան 550 հեկ տար հո ղա տա րածք:<br />
Ո սկ եվ ա ն , Ո սկ եպ ա ր , Բ աղ ան ի ս և Կ ոթ ի հ ամ ա յ նքեր ի հ ո ղտ ար ա ծ քն եր ը<br />
տ ար ին ե ր շ ար ո ւն ա կ գ ր ե թ ե չ ե ն ոռ ո գվե լ ո ւ վեր ա ծվե լ ե ն խ ո տհ ա ր քն եր ի: 2011<br />
թ վակ ան ին Ո սկ եպ ա ր գ ետ ի ց ս ն վո ղ 37 կ մ ը ն դհ ան ո ւ ր ե րկ ար ո ւ թյ ա մ բ ոռ ո գմ ա ն<br />
ինք ահ ո ս հ ամ ակ ա րգ ի գ ո րծ ա րկմ ա ն և ջր ա ն ց քն եր ի վե ր ա ն ո ր ո գ մ ա ն ա ր դյ ո ւ ն-<br />
քում վ եր ակ ա ն գ նվ ե լ է շ ո ւ ր ջ 2 , 0 0 0 հ ե կտ ա ր հ ող եր ի ոռ ո գմ ա ն հ ն ար ավ ո -<br />
րութ յու նը՝ առանց վնասելու Ոս կե պար գե տի է կո հա մա կար գը:<br />
2011 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ գ ո րծ ա րկվե ց վեր ազ ինվա ծ<br />
«Ն ոյ ե մբ ե րյ ա ն 1» պոմ պա կա յա նը՝ Դե բեդ գե տի վրա գտնվող վե րա կանգն ված<br />
պատ վա րի հետ հա մա տեղ: Սա Հա յաս տա նի տնտեսության են թա կա ռուց վածքն<br />
եր ո ւ մ ե ր բև է իր ակ ան ա ցվա ծ ամ են ախ ոշ ո ր հ ա նր այ ին կ ապ իտ ա լ ն ե ր դր ո ւմ այ ին<br />
ծ ր ա գր եր ի ց մ եկ ն է : Հ ա ղթ ան ա կ , Զ որ ավ ա ն , Կ ո ղ բ , Բ ե րդ ավ ա ն հ ամ ա յ ն քն եր ի<br />
շ ո ւ ր ջ հ ին գ հ ազա ր ջ ր օ գտ ագ ո րծ ո ղն եր ի գ ր եթ ե չո ր ս հ ազա ր հ ե կտ ա ր հ ողատ ա -<br />
ր ա ծ քն եր ին ոռ ո գմ ա ն ջ ո ւ ր մ ատ ակ ար ար ո ղ պ ո մպ ակ այ ան ո ւ մ տ եղա դ րվե լ ե ն<br />
«Հողերը ոռոգման տակ են, ապրուստի միջոցները կբազմանան, մարդիկ աշխատանք կունենան,<br />
ժողովուրդը արտերկիր քիչ կգնա»:<br />
Արևիկ Մամյան, Բաղանիսի բնակչուհի<br />
«Այս ջուրը, ինձ հնարավորություն է տալիս իմ տունը իմ աշխատանքով պահելու»:<br />
Էլմիրա Աղամյան, Ոսկևանի բնակչուհի
17<br />
եր կու նոր պոմ պեր, ամ բող ջութ յամբ վե րա զին վել է պոմ պա կա յա նի է լեկտ րակ<br />
ա ն ե նթ ակ այ ա ն ն ո ւ վեր ան որ ո գվե լ ջ ր ը նդ ո ւն ի չ հ ա նգ ո ւ յց ը , ինչ ի ա ր դյ ո ւ նք ո ւ մ<br />
պոմ պա կա յա նում հո սան քի խնա յո ղութ յան ծախ սե րը կրճատ վել են տա րե կան<br />
ա վե լի քան ութ մի լիոն դրա մով:<br />
Վ եր ակ առ ո ւ ցվե լ է Աչ ա ջր ի պ ո մպ ակ այ ան ի շ ե նքը , ա մբ ո ղջ ո ւ թյ ա մ բ վեր ազ ին -<br />
վել են եր կու պոմ պե րը, ին չը ան խա փան ջրա մա տա կա րա րում ա պա հո վե լու<br />
հն ար ավոր ո ւ թյ ո ւ ն է ը նձեռ ո ւ մ:<br />
Վ եր ակ ա ն գն ողակ ա ն ա շխ ատ ա ն քն եր ի շ ն ո րհ իվ ը ն դհ ան ո ւ ր ա ռմ ա մ բ ո ռո գելե<br />
լի է դար ձել շուրջ 7260 հեկ տար հ ողատ ար ա ծ ք, ա յ դ թ վո ւ մ ՝ Ի ջև ան ի տ ար ա -<br />
ծ ա շ րջ ան ո ւ մ ՝ 126 0 հ ե կտ ա ր, Ն ոյ ե մբ ե րյ ան ի տ ար ած ա շ րջ ան ո ւ մ ՝ 4 0 0 0 հ ե կտ ա ր,<br />
Բ ե րդ ի տ ար ած ա շ րջ ան ո ւ մ ՝ 20 0 0:<br />
20 07-2011 թ վակ ա նն եր ին Հայ ա ստ ան ո ւ մ գ յ ո ւղա տ նտ ես ո ւ թյ ա ն զա րգ ա ցմ ա ն ն<br />
Ոռոգման համակարգում 2007-2011թթ. իրականացված<br />
կապիտալ ծախսերի բաշխումն ըստ մարզերի (մլն. դրամ)<br />
ՏԱՎՈՒՇ<br />
4,076<br />
ՀՀ ՄԱՐԶԵՐ, ՄԻՋԻՆ<br />
3,330<br />
0 1,000 2,000 3,000 4,000 5,000<br />
ա նմ իջ ակ ան որ ե ն ո ւ ղղվա ծ հ ա նր այ ին կ ապ իտ ա լ ն ե ր դր ո ւ մն եր ը գ ր եթ ե ա մբ ո ղ -<br />
ջ ո ւ թյ ա մ բ հ ա տկ ա ցվե լ ե ն Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ին: Հա նր ապ ետ ո ւ թյ ո ւն ո ւ մ կ ապ իտ ա լ<br />
ծրագ րե րի 95 տո կոսն ի րա կանց վել է Տա վու շի մար զում:<br />
Ն շվա ծ ժ ամ ան ակ ահ ա տված ո ւ մ Ն ե րք ի ն Կ ա րմ ի ր Ա ղ բյ ո ւ ր , Ն որ աշ ե ն , Ազ ա -<br />
տա մուտ և Վ ար ագ ավ ա ն հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ ս տ ե ղծվե լ ե ն կ աթ ի ը նդ ո ւ նմ ա ն կ ե -<br />
տ եր, Ա յգ եհ ով ի տ և Ս ար ի գյ ո ւ ղ հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ ՝ ա գր ոբ ազան ե ր: Վ ե րջ ինն ե ր ն
18<br />
Մինչև 2013 թվականը Տավուշի մարզում կհիմնվի<br />
ավելի քան 310 հեկտար պտղատու այգի՝ դեղձ, ընկույզ,<br />
նուռ, պիստակ, նեկտարիտին:<br />
ար դեն ձեռք են բե րել ե րեք ան վա վոր տրակ տոր, գու թան, շար քա ցան և<br />
կ ո ւ լտ իվատ ո ր:<br />
Մա րզ ի մ ի շ ա ր ք հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ գ ո րծ ո ւ մ ե ն պ տ ղ ի տ ն կ ար ան այ ին տ ն տ ե-<br />
ս ո ւ թյ ո ւ նն ե ր: Այգ եձ որ ո ւ մ գ ո րծ ո ւ մ է « Ա յգ եձ որ ի տ ն կ ար ա ն » Ս Պ Ը - ն, ո րը արտ<br />
ա դր ո ւ մ և մ ատ ակ ար ար ո ւ մ է խ աղող ի ֆ իլո քս եր ադ իմ ա ցկ ո ւ ն տ ն կ ին ե ր: 2010<br />
թ վակ ան ին Դ իտ ավա ն հ ամ ա յ նք ո ւ մ հ իմ նվե լ է տ ն կ ար ա ն և կ առ ո ւ ցվե լ 2 ջ ե րմ ո ց՝<br />
ար ևել յան խուր մա, թուզ, նուռ, կի վի, զկեռ պտղա տե սակ նե րի հա մար:<br />
ՀՀ կ առ ավար ո ւ թյ ա ն աջ ա կց ո ւ թյ ա մ բ «Թ ամ ար ա ֆր ո ւ թ » Փ Բ Ը - ն 2009 թվակ<br />
ան ի ց մ ա րզ ի հ ին գ հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ հ իմն ե լ է մ ոշ ի, մ ոռ ի, հ աղա րջ ի շ ո ւ ր ջ տ ա ս ն -<br />
հ ին գ հ ե կտ ա ր ա յգ ի, որ ի ց եր ե ք հ ե կտ ար ը՝ 2011 թ վակ ան ին՝ Գ ա նձ աք ա ր հ ա -<br />
մայն քում: Եվս հինգ այգի կհիմն վի 2012 թվա կա նին:<br />
2010 թ վակ ան ին մ ա րզո ւ մ ավել ի ք ա ն 6 5 հ ե կտ ար հ ող ատ ար ա ծք ո ւ մ հ ի մ ն -<br />
վ ե լ ե ն ց որ են ի ս ե ր մն աբ ո ւծ ակ ա ն տ ն տ ես ո ւ թյ ո ւ նն ե ր, իսկ 2011 թվա կա նին<br />
Տ ավո ւշ ի հ ին գ՝ Չ ի նչ ին , Ա ր ծվ աբ ե րդ , Ն ավ ո ւր , Ն ոյ ե մբ ե րյ ան , Բ ե րդ ավ ան<br />
հ ամ ա յ քն եր ո ւ մ ս տ ե ղծվեց ին ավել ի ք ա ն 8 0 հ ե կտ ա ր ը ն դհ ան ո ւ ր մ ակ եր ես ո վ<br />
սերմ նա բու ծա կան տնտե սութ յուն ներ:<br />
2010 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ կ առ ո ւ ցվե լ ե ն ծ խ ախ ոտ ի չոր ա ցմ ա ն 17<br />
խցեր, իսկ 2011 թվա կա նին՝ ա վե լի քան եր կու ան գամ ա վե լի:<br />
«Երեք կարգին այգի ունեմ նոր կառուցված ջրակայանի վրա: Ուրախ եմ. մինչև հիմա չարչարվել<br />
ենք, ստեղծել ենք, անջուր է եղել, տասներեք տարի չեմ ջրել: Հիմա վստահ եմ, որ լավ կլինի՝ բերք<br />
կստանանք»:<br />
Վազգեն Դավթյան, Աչաջուր համայնքի պոմպակայանի աշխատակից
19<br />
2010թ. Ս ար ի գյ ո ւ ղ հա մայն քում ստեղծ վել է մթեր ման կենտ րոն, իսկ Ակնաղբ<br />
յուր հ ամ ա յ նք ո ւ մ ՝ « Ա կն ա ղ բյ ո ւր ի և Լ ո ւս աձ որ ի գ յ ո ւղ ա տ նտ ես ակ ա ն<br />
ս պ առ ող ակ ա ն կ ո ոպ եր ատ ի վն եր ի մ թ ե րմ ա ն կ ե ն տր ո ն » ս ա ռն ար ան այ ին<br />
տնտե սութ յուն ը: 2011 թվա կա նին Ա րճ ի ս հա մայն քում կա ռուց վել է 60 տոն նա<br />
հզո րութ յամբ սառ նա րա նա յին տնտե սութ յու նը:<br />
2011 թվականի տարեվերջին Տավուշի մարզում գործում էր<br />
ծխախոտի 100 չորանոց՝ կրկնակի ավելի, քան երկու տարի առաջ:<br />
Իր ակ ան ա ցվե լ ե ն Ն ե րք ի ն Ծ ա ղկ ավ ա ն հ ամ ա յ նք ո ւ մ ան աս ո ւ նն եր ի<br />
արոտավայրերի ջրար բիաց ման և հա մայն քի սա րա մա սի Կ իր ա ն ց -Ն ե րք ի ն<br />
Ծ ա ղկ ավ ա ն - Ս ևք ա ր վե ց կ իլոմ ե տ ր հ ա տված ի ճ ան ապ ա րհ ի ջ ր ահ եռ ա ցմ ա ն<br />
աշ խա տանք ներ:<br />
Հ այ ա ստ ան ի Հա նր ապ ետ ո ւ թյ ա ն կ առ ավար ո ւ թյ ո ւն ը Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի գ յ ո ւ-<br />
ղաց ի ակ ա ն տ ն տ ես ո ւ թյ ո ւ նն եր ին մ եծ ապ ե ս աջ ա կց ե լ է ն ա և ը նթ աց իկ ա շխ ա -<br />
տ ա ն քն եր ո ւ մ: Այ սպ ե ս, 2011 թ վակ ան ին ե րկր ի կ առ ավար ո ւ թյ ո ւն ը մ ա րզ ի շ ուրջ<br />
եր ես ո ւ ն հ ամ ա յ նք ն ե ր ի տրա մադ րել է գար նա նա ցան գա րու ա վե լի քան քսանհ<br />
ին գ տ ո նն ա առ աջ ին և շ ո ւ ր ջ հ իս ո ւ նհ ին գ տ ո նն ա էլ իտ այ ին վեր ա րտ ա դր ո ւ թյ ա ն<br />
ս ե րմ աց ո ւ, ի ս կ ավել ի ք ա ն ք առ աս ո ւ ն հ ամ ա յ նքի՝ ք ս ա նհ ին գ տ ո նն ա եգ իպտ ա -<br />
ցո րե նի սեր մա ցու:<br />
2010 -2011 թ վակ ա նն եր ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի Ս ևք ա ր , Ա յգ եհ ով ի տ , Լ ո ւս աձ ո ր ,<br />
Գ ետ ահ ով ի տ , Ն ե րք ի ն Ծ ա ղկ ավ ա ն , Ա կն ա ղ բյ ո ւ ր , Դ իտ ավ ա ն , Լ ո ւս աձ ո ր ,<br />
Խ ա շթ առ ա կ , Լ ո ւս ահ ով ի տ , Վ ազ աշ ե ն հա մայնք նե րի շուրջ եր կու հար յուր քա-<br />
«Ծխախոտագործությունը ավելի կմեծանա: Հիմա ուզում ենք ջրանցքից ցած ծայրեծայր կարալյոկի<br />
այգիներ հիմնել»:<br />
Սեյրան Սարգսյան, Դիտավանի գյուղապետ
20<br />
Լուսաձորի անասնապահական<br />
համալիրը<br />
ռա սուն գյու ղա ցիա կան տնտե սութ յուն ներ ստա ցել են գրե թե 8,500 տնկի ներ,<br />
հիմն վել են ա վե լի քան 22 հեկ տար այ գի ներ:<br />
Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի տ ա ս նմ ե կ հ ամ ա յ ն քն եր ի հ իս ո ւ ն գ յ ո ւղաց ի ակ ա ն տ ն տ ես ո ւ թ -<br />
յ ո ւ նն ե ր ս տ աց ե լ ե ն շ վե յց ար ակ ա ն հ իս ո ւ ն գ լո ւ խ «Ֆլե գվ ի» ց եղ ի կ ա թն ա մս ա -<br />
տ ո ւ տ ես ակ ի եր ին ջն ե ր` ո րպ ե ս տ ո հմ այ ին կ որ ի զ , ին չպ ե ս ն ա և դ ան ի ակ ա ն<br />
«Ջեր սեյ» ցե ղի 80 գլուխ չորս-հինգ ամ սա կան հղի ե րինջ ներ, ո րոնք պահվում<br />
են Լ ո ւս աձ որ ո ւ մ ՝ նոր կա ռուց ված ա նաս նա պա հա կան հա մա լի րում:<br />
Նախատեսվում է ծնված հոր թե րը տրա մադր ել գյու ղա ցիա կան տնտե սութ յունն<br />
եր ին:<br />
2010 -2011 թ վակ ա նն եր ին ՀՀ կ առ ավար ո ւ թյ ո ւն ը զե ղ չ գ ն եր ո վ մ եկ ակ ա ն ա ն -<br />
վա վոր տրակ տոր է հատ կաց րել Բ ե ր դ և Բ ե րդ ավ ա ն հ ամ ա յ ն քն եր ին: Մա րզ ի<br />
ո ւ թ հ ամ ա յ ն քն եր ի հն ար ավոր ո ւ թյ ո ւ ն է ը նձե ռվե լ կ ե նս ապ ար ա րտ ա նյ ո ւ թ ձե ռ ք<br />
բե րել զեղչված գներով: 2011 թվա կա նին Հայաստանի Հանրապետության կառ<br />
ավար ո ւ թյ ո ւն ը մ ա րզ ի հ ամ ա յ ն քն եր ին ա ն վճ ա ր տ ր ամ ա դր ե լ է 8 7 0 կ իլ ո գր ա մ<br />
մկնաս պան թու նան յութ, պայ քա րի աշ խա տանք ներ են կա տար վել շուրջ յոթ հար-<br />
« Պետք է այն պես ա նենք, որ ոչ մի ող կույզ խա ղող ի զուր չկոր չի Տա վու շի մար զում»:<br />
Ե րև ան ի կ ո նյ ակ ի գ ո րծ ար ան ի գ ո րծ ադ ի ր տ ն օր ե ն Ար ա Գ ի րգ ո րյ ա ն
21<br />
յուր հեկ տար հո ղա տա րա ծութ յուն նե րի վրա: Հայաստանի Հանրապետության<br />
կ առ ավար ո ւ թյ ա ն ջ ա նքեր ո վ կ ա զմվե լ և տ ա ս նչո ր ս հ ամ ա յ ն քն եր ի տ ր ամ ա դ րվե լ<br />
է հ ողեր ի ա գր ոքիմ ի ակ ա ն ք ա րտ ե զն ե ր:<br />
Հայաստանի Հանրապետության կա ռա վա րութ յան ջան քե րով<br />
Տ ավ ո ւշ ի մ ա րզ ո ւ մ գ յ ո ւղ ա տ նտ ես ո ւ թյ ա ն զ ա րգ ա ցմ ա ն գ եր ակ այ ո ւ թ-<br />
յուն նե րին փոխ կա պակց ված և ներ դաշ նակ զար գա ցել են գյու ղատնտե<br />
սա կան ար տադ րան քի մշա կող արդ յու նա բե րութ յան հզո րութ յունն<br />
ե ր ն ո ւ ա ն հր աժ ե շ տ ե նթ ակ առ ո ւ ցվ ա ծ քն եր ը: Ա ր դյ ո ւ նք ո ւ մ , մ ա րզ ո ւ մ<br />
ձևա վոր վել են բո լոր անհ րա ժեշտ նա խա պայ ման նե րը հե տա գա տար<br />
ին եր ի ն ճ գ ն աժ ամ ի և տ ար ած ա շ րջ ան այ ի ն հ ակ ամ ա րտ ո ւ թյ ո ւ նն եր ի<br />
հետ ևանք նե րը հաղ թա հա րե լու և տն տե սա կան ա ճի՝ մինչև վեր ջին<br />
տա րի ներն անիրագործելի թվացող տեմ պե րի հա մար:<br />
2011 թ վակ ան ին. Ե րև ան ի կ ո նյ ակ ի գ ո րծ ար ան ի Բ ե րդ ի մ ա սն ա ճյ ո ւղ ը,<br />
Բ ե րդ ավ ան ի գ ին ո ւ գ ո րծ ար ան ը, Ի ջև ան ի գ ին ո ւ և կ ո նյ ակ ի գ ո րծ ար ան ը,<br />
Ե րև ան ի շ ա մպ ա յ ն գ ին ին եր ի գ ո րծ ար ան ի Դ եբ եդ ավ ան ի մ ա սն ա ճյ ո ւղ ը և<br />
Տ ավ ո ւշ ի գ ին ո ւ գ ո րծ ար ան ը մ ա րզ ի ֆ ե րմ ե րն եր ի ց մ թ եր ե լ ե ն շուրջ 8,000<br />
տոն նա խա ղող՝ մ եկ ո ւկ ե ս ա նգ ա մ ավել ի, ք ա ն 20 0 9 թ վակ ան ին և գր եթ ե<br />
կ րկ ն ակ ի ավել ի, ք ա ն ն ախ ա ճ գն աժ ամ այ ին 20 0 8 թ վակ ան ին: Գ ին ո ւ և կ ո նյ ակ ի<br />
Եր ևա նի կոն յա կի գործարանի<br />
Բեր դի մաս նաճ յու ղ
22<br />
ա րտ ա դր ո ւ թյ ա ն բ ոլո ր ձե ռն ա րկ ո ւ թյ ո ւ նն եր ը ժ ամ ան ակ ին կ ատ ար ո ւ մ ե ն գ յ ո ւ-<br />
ղաց ի ակ ա ն տ ն տ ես ո ւ թյ ո ւ նն եր ի հ ա նդ ե պ պ ա յմ ան ա գր եր ո վ ս ա հմ ա նվա ծ պ ա ր -<br />
տ ավոր ո ւ թյ ո ւ նն եր ը:<br />
20 0 8 թ վակ ան ին, ե րկ ար ա տ և դ ադ ար ի ց հ ետ ո ՀՀ կ առ ավար ո ւ թյ ա ն աջ ա կ -<br />
ց ո ւ թյ ա մ բ վեր ագ ո րծ ա րկվե լ է Ա յր ո ւմ ի պ ահ ած ոն եր ի գ ո րծ ար ան ը: Գոր ծում<br />
է դ ե ղձի վեր ա մշ ա կմ ա ն գ իծ ը՝ օր ակ ա ն մ ին չ և 20 0 -250 տ ո նն ա դ ե ղձ ը նդ ո ւն ելո ւ<br />
հնա րա վո րութ յամբ:<br />
2011 թ վակ ան ին Լ ո ւս աձ ո ր հ ամ ա յ նք ո ւ մ գ ո րծ ա րկվել ե ն հ աց ա թ խմ ա ն և<br />
պ ահ ած ոն եր ի ա րտ ա դր ամ աս եր ը , Ա յգ եձ ո ր հ ամ ա յ նք ո ւ մ ՝ « Էկ ոգ ա րդ ե ն » արտադ<br />
րա կան ձեռ նար կութ յու նը, որն ա ռա ջին իսկ տա րում մթե րեց շուրջ ե րե սուն<br />
տոն նա պտուղ և հա տապ տուղ:<br />
Վ ա րգ ավ ան ի պ ահ ած ոն եր ի գ ո րծ ար ան ը միրգ և հա տապ տուղ է մթե րում<br />
մ ա րզ ի հ ամ ա յ ն քն եր ի ց և մ աս ա մ բ ա րտ ահ ան ո ւ մ ա րտ ա դր ա նքը , ը ն դ որ ո ւ մ ՝ ա ր-<br />
դ ե ն 2010 թ վակ ան ին գ ո րծ ար ան ը մ թ եր ե լ է մեկ քա ռոր դով ա վե լի միրգ և<br />
հա տապ տուղ, քան 2009 թվա կա նին:<br />
2011 թ վակ ան ին Լ ո ւս աձ ո ր հ ամ ա յ նք ո ւ մ գ ո րծ ա րկվե լ է «Կ ո ոպ եր ատ ի վ խ ո -<br />
հ ան ո ց » ձեռնարկությունը, որտեղ գոր ծում են հա ցի թխման, պա հա ծո նե րի և<br />
չ րի պատ րաստ ման ար տադ րա մա սեր, մթե րա յին խա նութ և սառ նա րա նա յին<br />
տնտե սութ յուն:<br />
Ար դյ ո ւն աբ եր ակ ա ն ա րտ ա դր ա նքի ծ ավալ ը Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ 2011<br />
թվա կա նին կրկնա պատկ վել է 2001 թվա կա նի հա մե մատ, իսկ արդյ<br />
ո ւն աբ եր ակ ա ն ա րտ ա դր ա նքի ծ ավալ ը՝ 19 9 8 թ վակ ան ի հ ա մ ե մ ա տ<br />
աճել է ա վե լի քան վեց ու կես ան գամ: Ե թե մինչև 2006 թվա կա նը արդ յու նաբե<br />
րութ յու նը մար զում տե սել է և՛ լավ, և՛ վատ տա րի ներ, ա պա 2007 թվա կա նից<br />
ի վեր այն զար գա նում է ան նա հանջ: 2011 թվա կա նին արդ յու նա բե րութ յան<br />
Մշակող արդյունաբերության արտադրանքի ծավալը<br />
Տավուշի մարզում 2011 թվականին 2001 թվականի<br />
համեմատ գրեթե կրկնապատկվել է:
23<br />
Արդյունաբերական արտադրանքի ծավալը Տավուշի<br />
մարզում (ընթացիկ գներով, մլն. դրամ)<br />
7000<br />
6000<br />
5000<br />
4000<br />
3000<br />
2000<br />
1000<br />
0<br />
942<br />
4,006<br />
3,262<br />
4,696<br />
6,260<br />
1995<br />
1996<br />
1997<br />
1998<br />
1999<br />
2000<br />
2001<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
2005<br />
2006<br />
2007<br />
2008<br />
2009<br />
2010<br />
2011<br />
2011 թվականին Տավուշի մշակող արդյունաբերությունը տվել է ավելի<br />
շատ արտադրանք, քան ճգնաժամին նախորդող որևէ տարում:<br />
աճ ը Տ ավ ո ւշ ի մ ա րզ ո ւ մ գ եր ազ ա նց ե լ է հ ա նր ապ ետ ո ւ թյ ա ն մ ի շ ա ր ք մ ա րզեր ի,<br />
ա յ դ թ վո ւ մ Ե րև ան ին ա նհ ամ եմ ա տ ավել ի մ ո տ գ տ ն վո ղ Ա րմ ավ իր ի, Ար ար ատ ի<br />
և Վա յոց Ձո րի աճի ցուցանիշները:<br />
Տ ավո ւշ ի ա ր դյ ո ւն աբ եր ակ ա ն ա րտ ա դր ո ւ թյ ա ն հ իմն ակ ա ն հ զոր ո ւ թյ ո ւ նն եր ը<br />
մ շ ակ ո ղ ա ր դյ ո ւն աբ եր ո ւ թյ ա ն հ ա տված ո ւ մ ե ն: 2011 թ վակ ան ին մ ա րզ ի ա ր դյ ո ւ-<br />
Արդյունաբերության հիմնական ոլորտները Տավուշի մարզում, 2011թ.<br />
էլեկտրաէներգիայի, գազի, ջրի<br />
արտադրություն և<br />
բաշխում<br />
31%<br />
հանքագործական<br />
արդյունաբերություն<br />
5%<br />
մշակող<br />
արդյունաբերություն<br />
64%
24<br />
էլեկտրաէներգիայի, գազի, ջրի արտադրությունը և բաշխումը<br />
Տավուշի մարզում (ընթացիկ գներով, մլն. դրամ)<br />
2,500<br />
2,000<br />
1,500<br />
1,000<br />
571<br />
723 697 758 882 1,138 1,376 1,636 1,579<br />
1,791<br />
1,945<br />
500<br />
0<br />
2001<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
2005<br />
2006<br />
2007<br />
2008<br />
2009<br />
2010<br />
2011<br />
ն աբ եր ակ ա ն ա րտ ա դր ա նքի ե րկ ո ւ ե րր ո րդ ը բ աժ ին է ը ն կն ո ւ մ հ ե ն ց մ շ ակ ո ղ ա ր դ -<br />
յ ո ւն աբ եր ո ւ թյ ան ը:<br />
Համ ա շխ ա րհ այ ին ֆ ին ա նս ա - տ ն տ ես ակ ա ն ճ գ ն աժ ամ ի հ ե տև ա ն քն եր ը<br />
չ շ ր ջ ա նց եց ին ն ա և Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ը. 20 0 9 թ վակ ան ին մ շ ակ ո ղ ա ր դյ ո ւն աբ եր ո ւ թ -<br />
յ ա ն ա րտ ա դր ա նքի ծ ավա լն եր ը կ ր ճ ա տվեց ին գ ր եթ ե տ աս ը տ ոկ ոս ո վ: Մա րզ ի<br />
տնտե սութ յու նը, այ դու հան դերձ, վե րա կանգ նում է ճգնա ժա մի հասց րած վնասն<br />
եր ը: 20 07 թ վակ ան ի հ ամ եմ ա տ ա րտ ա դր ա նքի ծ ավա լն ա վե լա ցել է շուրջ մեկ<br />
ե րր ո րդ ո վ:<br />
Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ ս ն ն դ ա մթ ե րքի, ա յ դ թ վո ւ մ ՝ խ մ ի չ քն եր ի ա րտ ա դր ո ւ թյ ա ն ծ ա-<br />
վա լն եր ը 2010 թ վակ ան ին 20 0 4 թ վակ ան ի հ ամ եմ ա տ աճե լ ե ն ավել ի ք ա ն մ ե կ<br />
ք առ ո րդ ո վ , ը ն դ որ ո ւ մ, ճ գ ն աժ ամ ի հ ե տև ա նք ո վ ա րտ ա դր ո ւ թյ ա ն ծ ավա լն եր ի<br />
ան կու մը հետ ևո ղա կան կեր պով վե րա կանգն վում է:<br />
Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ էլե կ տր ա էն ե րգ ի այ ի, գ ազ ի, ջ ր ի ա րտ ա դր ո ւ թյ ա ն և բ ա շ խմ ա ն<br />
ծա վալ նե րը նա խորդ տաս նամ յա կում հետ ևո ղա կա նո րեն ա ճել են:<br />
2011 թվականին էներգետիկ հատվածում արդյունաբերությունը<br />
2001 թվականի համեմատ ավելի քան եռապատկվել<br />
է, իսկ 2007 թվականի համեմատ արտադրանքի<br />
ծավալներն աճել են ավելի քան 40 տոկոսով:
25<br />
« Հին Դիլիջան Թուֆենկյան»<br />
հյուրանոցը<br />
« Բեսթ վես թերն փա րա դայս»<br />
հյուրանոցը<br />
Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ 2010 թ վակ ան ին հ ա նք ագ ո րծ ակ ա ն ա ր դյ ո ւն աբ եր ո ւ թյ ա ն<br />
ծ ավա լն եր ը կ ա զմ ե լ ե ն 20 01 թ վակ ան ի տաս նա պա տի կը, իսկ 2007 թվա կա նի<br />
հա մե մատ՝ ա ճել են ա վե լի քան եր կու սու կես ան գամ:<br />
2010 -2011 թ վակ ա նն եր ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի ա ր դյ ո ւն աբ եր ակ ա ն ա րտ ա դր ա ն -<br />
քի ը ն դհ ան ո ւ ր ծ ավալ ի կե սից ա վե լին թո ղար կում են փոքր և մի ջին ձեռն<br />
ա րկ ո ւ թյ ո ւ նն եր ը, ին չը նշա նա կում է, որ մար զի տնտե սութ յու նը զար գա նում է<br />
հ ամ աչ ափ որ ե ն և մ եծ ապ ե ս զե ր ծ է մ ն աց ե լ Հայ ա ստ ան ի տ ն տ ես ո ւ թյ ա ն հ ամ ա ր<br />
բ ն ո ւթ ա գր ակ ա ն մ ի շ ա ր ք ն ախ ա ճ գն աժ ամ այ ին մ ա րտ ա հր ավե րն եր ի ց:<br />
2011 թ վակ ան ին մ ա րզո ւ մ ս տ ե ղծվա ծ ն ո ր կ այ ո ւ ն ա շխ ատ ատ եղեր ի բ աց ա ր -<br />
ձ ա կ մ եծ ամ ա սն ո ւ թյ ո ւն ը ջ ե րմ ոց այ ին տ ն տ ես ո ւ թյ ո ւ նն եր ո ւ մ և վեր ա մշ ակ ո ղ ձե ռ -<br />
նար կութ յուն նե րում է, ին չը նույն պես հաստատում է մար զի տնտե սութ յան ներդ<br />
ա շն ա կ զա րգ ա ցմ ա ն մ իտ ո ւմ ը:<br />
2011 թ վակ ան ին Դ իլ իջ ան ո ւ մ շ ահ ագ ո ր ծմ ա ն հ ա ն ձնվե ց « Բեսթ վես թերն փարա<br />
դայս» հ յ ո ւր ան ոց ը: Շո ւ ր ջ 4 տ ար ի տ և ա ծ վեր ակ առ ո ւ ցմ ա ն և տ ե խն իկ ակ ա ն<br />
վե րա զին ման ընթացքում ներդր վել է յոթ մի լիոն ԱՄՆ դո լար: Աշ խա տա կազմ<br />
ի 9 0 տ ոկ ոս ի ց ավել ին մ իջ ա զգ այ ին չ ափ ան ի շն եր ին հ ամ ապ ատ ա սխ ա ն որ ա -<br />
կա վոր ման դա սըն թաց նե րում վե րա պատ րաստ ված տե ղա կան աշ խա տուժն է:<br />
«Բ ե ս թ վե սթ ե րն ը» ա շխ ա րհ ի խ ոշ որ ոգ ո ւ յ ն հ յ ո ւր ան ոց այ ին ց ա ն ց է, որ ը գ ո րծ ո ւ մ<br />
է ավել ի ք ա ն 8 0 ե րկր ո ւ մ և ը ն դ գ րկ ո ւ մ է 4, 0 0 0 - ի ց ավել ի հ յ ո ւր ան ո ց: Հյ ո ւր ան ո -<br />
ց այ ին հ ամ ալ իր ն ո ւ ն ի շ ո ւ ր ջ վա թս ո ւ ն հ ա րմ ար ավե տ և բ ա ր ձր ակ ա ր գ հ ամ ա ր,<br />
ռ ե ստ որ ա ն, բ աց օ թյ ա ս ր ճ ար ա ն, 150 ա նձի հ ամ ա ր ն ախ ատ ե սվա ծ ն ի ստ եր ի<br />
դ ա հլ ի ճ, լողավազա ն, մ ա րզա սր ա հ, մ ա նկ ակ ա ն խ աղա սր ա հ:<br />
2013 թ վակ ան ին շ ահ ագ ո ր ծմ ա ն կ հ ա ն ձնվ ի ՀՀ Կենտ րո նա կան բան կի<br />
«Դ իլ իջ ա ն ո ւս ո ւ մն ահ ետ ազ ոտ ակ ա ն կ ե ն տր ոն ը». ժ ամ ան ակ ակ ի ց տ ե խն ի -
26<br />
«Կարծում եմ «Բեսթ վեսթերն փարադայսը» տարածաշրջանում կարևորագույն հյուրանոցը կդառնա:<br />
Ունենք խորհրդակցույթունների մեծ դահլիճ, որը նախատեսված է մինչև 150 հոգու համար: Հաշվի<br />
առնելով, որ Դիլիջանը շուտով դառնալու է ֆինանսկան կենտրոն՝ սա մեծ օժանդակություն է նաև տեղի<br />
գործարարներին»:<br />
Արսեն Բաղդասարյան, «Բեսթ վեսթերն փարադայս» հյուրանոցի կառավարիչ<br />
կա կան ու տեխ նո լո գիա կան լու ծում նե րով հա գե ցած ինս տի տուտ, որն ի զոր<br />
ո ւ է հ յ ո ւր ը նկ ալելո ւ տ ար ած ա շ րջ ան այ ին ո ւ մ իջ ա զգ այ ին տ ար եկ ա ն ավել ի<br />
ք ա ն 3 0 մ իջ ա զգ այ ին չ ափ ան ի շն եր ին հ ամ ապ ատ ա սխ ա ն ո ղ կ ո նֆ եր ա ն սն ե ր,<br />
ո ւս ո ւ մն ակ ա ն ծ ր ա գր ե ր, կ ա զմ ակ ե րպ ե լո ւ ա զգ այ ին ո ւ տ ար ած ա շ րջ ան այ ին<br />
դա սըն թաց ներ, որոնց համար կներգրավվեն միջազգային ճանաչում ունեցող<br />
տ ն տ ե ս ա գ ե տ ն ե ր: Կ ե ն տր ոն ի ա շխ ատ ակ ի ցն եր ի հ ամ ա ր կ առ ո ւ ցվո ւ մ է բ ա զմ ա բ -<br />
ն ակ ար ա ն շ ե ն ք, որ ի առ աջ ին հ ա րկ ո ւ մ կ տ եղակ ա յվե ն մ ա նկ ապ ա րտ ե զ և ա ռ և տ -<br />
ր այ ին կ ե ն տր ո նն ե ր: Տ ար ա ծ քն ե ր ե ն ն ախ ատ ե սվո ւմ ն ա և ա ռ և տր այ ին բ ա նկ եր ի<br />
ո ւ վա րկ այ ին կ ա զմ ակ ե րպ ո ւ թյ ո ւ նն եր ի հ ա մ ա ր:<br />
2011 թ վակ ան ի ց Վ Տ Բ -Հ այ ա ստ ա ն Բ ա նկ ի «Ն ոյ ե մբ ե րյ ա ն » մ ա սն ա ճյ ո ւղ ը<br />
գ ո րծ ո ւ մ է ն ո ր՝ վեր ան որ ո գվա ծ և վեր ազ ինվա ծ մ ա սն ա ճյ ո ւղո ւ մ, որ ը հ ա մ ա լ րվա ծ<br />
է ժա մա նա կա կից հա մա կարգ չա յին տեխ նի կա յով, հա տուկ սար քա վո րում նե րով,<br />
գ ր աս ե նյ ակ այ ին կ ահ ո ւ յք ո վ և հ աղո րդ ա կց ո ւ թյ ա ն բ ոլո ր ա ն հր աժ ե շ տ մ իջ ո ցն ե -<br />
ր ո վ: Մա սն ա ճյ ո ւղ ի ավել ի ք ա ն 4, 0 0 0 հ աճ ախ ո ր դն եր ը հ ա րմ ար ավե տ պ ա յմ ա ն -<br />
նե րում ո րա կով և ա րագ սպա սարկ ման հնա րա վո րութ յուն են ստա ցել:<br />
2008-2011 թվականներին Տավուշի մարզի բոլոր տարածաշրջաններում<br />
բացվել են հանրապետության խոշորագույն առևտրային բանկերի ութ<br />
ՀՀ Կենտ րո նա կան բան կի « Դի լի ջան ու սում նա հե տա զո տական<br />
կենտ րո նի» շինարարությունն ընթանում է մեծ թափով
27<br />
մասնաճյուղեր: Նույն ժամանակահատվածում մարզում տեղադրվել են<br />
առևտրային բանկերի ավելի քան 16 բանկոմատներ:<br />
2007-2011 թվականներին շուրջ հարյուր միլիոն դրամ ներդրումների<br />
արդյունքում, Իջևան-Նոյեմբերյան և Իջևան-Բերդ ավտոմայրուղիների<br />
խաչմերուկում, Աղստև գետի, Մակարավանքի ու Կիրանցի պատմամշակութային<br />
կոթողների հարևանությամբ գործարկվել է «Մայիսյան Կամուրջ» հյուրանոցռեստորանը:<br />
Նույն ժամանակահատվածում ավելի քան մեկ միլիարդ դրամ<br />
ընդհանուր ծավալով ներդրումների արդյունքում Ենոքավան համայնքում<br />
գործարկվել է «Ապագա տուր» հանգստյան գոտին, իսկ Իջևանում՝<br />
«Իջևանատուն» հյուրանոցային համալիրը: Տուրիզմի զարգացումը խթանելու<br />
նպատակով մարզի մի շարք համայնքներում կառուցվում են կոյուղու<br />
համակարգեր, սկսվում է Դիլիջան քաղաքի մաքրման կայանի և կոյուղու<br />
կոլեկտորի շինարարությունը:<br />
Տ<br />
ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ, 20 0 9 թ վակ ան ի ց ս կ ս ա ծ, ա նն ախ ադ ե պ կ ե րպ ո վ ավե -<br />
լաց ե լ ե ն շ ին ար ար ո ւ թյ ա ն ծ ավա լն եր ը՝ 2010 թ վակ ան ին կ ա զմ ելո վ շուրջ<br />
16.5 մի լիարդ դրամ:<br />
2010 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ շ ահ ագ ո ր ծմ ա ն հ ա ն ձնվա ծ բ ն ակ ել ի շ ե ն -<br />
ք եր ի ը ն դհ ան ո ւ ր մ ակ եր ես ը եր եք ո ւկ ե ս ա նգ ա մ գ եր ազա նց ե լ է Սյ ո ւն իքի, Ա րմ ա -<br />
Շինարարության ծավալները Տավուշի մարզում<br />
(ընթացիկ գներով, մլն. դրամ)<br />
20,000<br />
16,456<br />
15,000<br />
10,000<br />
7,678<br />
6,345<br />
8,260<br />
5,000<br />
0<br />
1,890<br />
4,285<br />
4,243<br />
1998<br />
1999<br />
2000<br />
2001<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
2005<br />
2006<br />
2007<br />
2008<br />
2009<br />
2010
28<br />
«Երրորդ տարին է աշխատում եմ կառույցի շինարարության վրա: Ինձ նման շատ-շատ<br />
դիլիջանցիներ այստեղ աշխատանք են գտել և իրենց ընտանիքները ապահովում են»:<br />
Գագիկ Հովհաննիսյան, շինարար<br />
«Կառուցում ենք միջազգային դպրոց, շինարարության ընթացքում բազմաթիվ աշխատատեղեր<br />
են բացվել դիլիջանցիների համար, ինչը նպաստում է, որ հանրապետությունից մարդիկ չհեռանան:<br />
Ես շատ մեծ հույսեր եմ կապում Դիլիջանի հետ: Իմ կարծիքով՝ մոտ ժամանակներս, մի երեք-չորս<br />
տարի հետո, Դիլիջանը կմեծանա-կընդլայնվի ու կդառնա հանրապետության լավագույն քաղաքը.<br />
բոլոը կցանկանան գալ Դիլիջան»:<br />
Կառլեն Դավթյան, շինարար<br />
2007-2010 թվականներին՝ չորս տարում, մարզում իրականացված<br />
շինարարության աշխատանքների ընդհանուր ծավալը<br />
նույնքան է, որքան 1998-2006 թվականներին՝ ինը տարում:<br />
վ իր ի և Վ այ ո ց Ձոր ի մ ա րզեր ո ւ մ շ ահ ագ ո ր ծմ ա ն հ ա ն ձնվա ծ բ ն ակ ել ի շ ե նքեր ի<br />
ընդհանուր մա կե րե սը:<br />
Միջին հաշվով բնակչության մեկ շնչին ընկնող<br />
առևտրի շրջանառությունը (դրամ)<br />
ՏԱՎՈՒՇ<br />
114<br />
ՀՀ ՄԱՐԶԵՐ,<br />
ՄԻՋԻՆ<br />
97<br />
80 90 100 110 120
29<br />
Վ<br />
եր ջին 15 տարիների ընթացքում ման րա ծախ առևտ րի շրջա նա ռութ յուն<br />
ը Տ ավո ւշ ո ւ մ հ ե տև ողակ ան որ ե ն աճե լ է՝ 2011 թ վակ ան ին գ եր ազա ն -<br />
ցե լով ա վե լի քան 15 մի լիարդ դրա մի շե մը:<br />
2011 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ գ ո րծ ո ւ մ է ին մ ա նր ած ա խ ա ռ և տր ի ն ո ւ յ ն-<br />
ք ա ն օ բյ ե կ տն ե ր, ո րք ա ն Ար ագ ած ո տն ի, Սյ ո ւն իքի և Վ այ ո ց Ձոր ի մ ա րզեր ո ւ մ<br />
միա սին վերց րած:<br />
2011 թվականին Տավուշի մարզում խանութների<br />
առևտրի շրջանառության ծավալները 2002 թվականի<br />
համեմատ քառապատիկմեծացել են:<br />
Տ ավո ւշ ո ւ մ տ ար ե ց - տ ար ի ավելաց ե լ է խ ան ո ւ թն եր ի ք ան ա կ ն ո ւ մ եծ աց ե լ<br />
նրանց առևտ րի շրջա նա ռութ յունը: 2011 թվա կա նին Տա վու շի մար զում գոր ծում<br />
Ծառայությունների ծավալը Տավուշի մարզում (մլն. դրամ)<br />
7,000<br />
6,000<br />
5,863 5,963<br />
5,000<br />
4,000<br />
3,000<br />
2,621 2,525<br />
3,215 3,078 3,343 4,147<br />
2,000<br />
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011<br />
էին եր ե ք ա նգ ա մ ավ ել ի շ ա տ խա նութ ներ, քան 2002 թվա կա նին, ընդ ո րում,<br />
2011 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ո ւ մ գ ո րծ ո ւ մ է ին գ ր եթ ե ն ո ւ յ նք ա ն խ ան ո ւ թն ե ր, ո րք ա ն<br />
2011 թվականին բնակչության մեկ շնչին ընկնող առևտրի<br />
շրջանառության ծավալը Տավուշի մարզում 2001 թվականի<br />
կրկնակին է ևավելին է, քան հարևան Վրաստանում:
30<br />
2011 թվականին մանրածախ առևտրի շրջանառությունը<br />
Տավուշի մարզում 2000 թվականի համեմատ կրկնապատկվել<br />
է, իսկ մանրածախ առևտուր իրականացնող<br />
օբյեկտների թիվն ավելացել 80 տոկոսով:<br />
Ար ագ ած ո տն ի, Վ այ ո ց Ձոր ի, Սյ ո ւն իքի և Ա րմ ավ իր ի մ ա րզեր ո ւ մ մ ի աս ին վե ր ց -<br />
րած:<br />
Մ իջ ին հ ա շվո վ բ ն ա կչո ւ թյ ա ն մ ե կ շ ն չ ին ը ն կն ո ղ ա ռ և տր ի շ րջ ան առ ո ւ թյ ա ն ծ ա-<br />
վալո վ Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ը 2011 թ վակ ան ին Հայ ա ստ ան ո ւ մ զ իջ ո ւ մ է ր մ ի ա յ ն մ ա յր ա -<br />
ք աղա ք Ե րև ան ին, Շիր ակ ի և Կ ոտ ա յքի մ ա րզեր ին:<br />
Ծառ այ ո ւ թյ ո ւ նն եր ի ծ ավալ ը Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ տ ար ե ց - տ ար ի մ եծ աց ե լ է՝<br />
ա նգ ա մ ճ գ ն աժ ամ ի տ ար ին եր ին: 2011 թ վակ ան ին ծ առ այ ո ւ թյ ո ւ նն եր ի ծ ավալ ը<br />
Տա վու շում կազ մել է շուրջ վեց մի լիարդ դրամ՝ գրե թե կրկնա կի ա վե լի, քան<br />
Արտահանման ծավալները Տավուշում (մլն. դրամ)<br />
800<br />
600<br />
400<br />
200<br />
0<br />
2000<br />
2001<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
2005<br />
2006<br />
2007<br />
2008<br />
2009<br />
2010<br />
2011<br />
20 07 թ վակ ան ին:<br />
2011 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի ց ա րտ ահ ա նմ ա ն ծ ավա լն եր ը հ աս ե լ ե ն ա ն -<br />
կախ Հա յաս տա նի պատ մութ յան մեջ ա նն ախ ադ ե պ մ ակ ա րդ ակ ի՝ շուրջ 700<br />
մի լիոն դրամ, ին չը 2000 թվա կա նի հա մե մատ հնգա պա տիկ ա վելի է, իսկ 2008<br />
թվա կա նի նկատմամբ կրկնա պա տ կվել է:
31<br />
Ե նթ ակ առ ո ւ ցվ ա ծ քն ե ր<br />
Ն<br />
ախ ո ր դ տ ա սն ա մյ ակ ո ւ մ Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ զգ ալ ի որ ե ն զա րգ աց ե լ ե ն<br />
ե նթ ակ առ ո ւ ցվա ծ քն եր ը , ո ր ո ն ց ա ճ ը գ ր եթ ե բ ոլո ր ճյ ո ւղեր ո ւ մ չ ա փվո ւ մ է<br />
ա ն գ ա մ ն ե ր ո վ: Մա րզո ւ մ ե նթ ակ առ ո ւ ցվա ծ քն եր ի զա րգ աց ո ւմ ը , տ ավո ւ շ -<br />
Գազի բաշխիչ գործող ցանցի միագիծ երկարությունը Տավուշում (կմ)<br />
800<br />
600<br />
400<br />
200<br />
234 247 256 297 307 320 332 354 407 476 642<br />
735 759<br />
0<br />
1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011<br />
Գյուղական վայրերում գազի փողոցային գործող ցանցի<br />
միագիծ երկարության հարաբերական աճը 2004-2010թթ.<br />
ՏԱՎՈՒՇ<br />
413%<br />
ՀՀ ՄԱՐԶԵՐ,<br />
ՄԻՋԻՆ<br />
190%<br />
0% 100% 200% 300% 400% 500%<br />
2011 թվականին գազի բաշխիչ գործող ցանցի միագիծ երկարությունը<br />
Տավուշի մարզում 2000 թվականի համեմատ եռապատկվել է:
32<br />
ցու պատ վախնդ րութ յան հետ զու գակց ված, դար ձել է մար զի գյու ղատն տե սությ<br />
ա ն և ա ր դյ ո ւն աբ եր ո ւ թյ ա ն ա ստ իճ ան ակ ա ն զա րգ ա ցմ ա ն, ա ն վտ ա նգ ո ւ թյ ա ն<br />
ա պա հով ման, ֆի նան սա-տնտե սա կան ճգնա ժա մի ու բազ մա թիվ տա րե րա յին<br />
աղե տն եր ի հ ե տև ա ն քն եր ի հ ա ղթ ահ ա րմ ա ն կ ռ վան ը:<br />
Բոլոր սպառողներին բաց թողնված գազի ծավալների<br />
հարաբերական աճը 2001-2010թթ<br />
ՏԱՎՈՒՇ<br />
747%<br />
ՄԻՋԻՆ, ՀՀ<br />
ՄԱՐԶԵՐ<br />
395%<br />
0% 200% 400% 600% 800%<br />
Տավուշի գյուղական համայնքներում 2010 թվականին<br />
գազաֆիկացված էր վեց անգամ ավելի շատ բնակարան<br />
ու առանձնատուն, քան 2002 թվականին:<br />
ՀՀ կ առ ավար ո ւ թյ ա ն ջ ա նքեր ո վ շ ա ր ո ւ ն ա կ ո ւ մ ե ն զա րգ ան ա լ գ ազ ի բ ա շխ ի չ<br />
ե նթ ակ առ ո ւ ցվա ծ քն եր ը Տ ավո ւշ ի գ յ ո ւղակ ա ն հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ: 20 0 4 թ վակ ան ի<br />
հ ամ եմ ա տ՝ 2011 թ վակ ան ին գ յ ո ւղակ ա ն հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ բ ա շխ ի չ գ ո րծ ո ղ ց ա նց ի<br />
մ ի ագ ի ծ ե րկ ար ո ւ թյ ո ւն ն ա վե լի քան հնգա պատկ վել է՝ 80 կի լո մետ րից հաս նելո<br />
վ 412 կ իլոմ ե տր ի: Նմ ա ն կ տ ր ո ւ կ ա ճ հ ա նր ապ ետ ո ւ թյ ո ւն ո ւ մ ա րձ ա ն ագ րվե լ է<br />
մ ի ա յ ն ե րկ ո ւ մ ա րզո ւ մ ՝ Վ այ ո ց Ձոր ո ւ մ և Տ ավո ւշ ո ւ մ: Գ ազաֆ իկ ա ցվա ծ բ ն ակ ա -<br />
ր ա նն եր ի և բն ակ ել ի տ ն եր ի ք ան ակ ը Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ 2010 թ վակ ան ին 20 02<br />
թ վակ ան ի հ ամ եմ ա տ գ ր եթ ե ք առ ապ ա տ կվե լ է : Ե թ ե 20 02 թ վակ ան ին գ ազաֆ ի -<br />
կ ա ցվա ծ է ր Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի բ ն ակ ար ա նն եր ի և առ ա ն ձն ա տն եր ի 17 տ ոկ ոս ը ,<br />
ա պա 2010 թվա կա նին գազաֆիկացված էր արդեն մար զի բնա կա րան նե րի և
33<br />
Բնակավայրերի ջրմուղ ցանցերի միագիծ<br />
երկարությունը Տավուշի մարզում (կմ)<br />
800<br />
673<br />
600<br />
400<br />
200<br />
0<br />
231<br />
2001 2010<br />
բն ակ ել ի տ ն եր ի շ ո ւ ր ջ 6 0 տ ոկ ոս ը: 20 02 թ վակ ան ին գ ազաֆ իկ ա ցվա ծ է ր մ ա ր -<br />
զի գյու ղա կան հա մայնք նե րի միայն 8 տո կոսը, իսկ 2010 թվա կա նին՝ ար դեն<br />
45 տ ոկ ոս ը , ավել ի շ ա տ, ք ա ն Վ այ ո ց Ձոր ի, Ար ագ ած ո տն ի, Սյ ո ւն իքի և Շիր ակ ի<br />
մ ա րզեր ո ւ մ:<br />
Հ ամ ա նմ ա ն տ ե մպ ո վ զա րգ աց ե լ ե ն ն ա և Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի խ մ ելո ւ ջ ր ի ե նթ ա -<br />
կ առ ո ւ ցվա ծքն ե ր ը: 2010 թ վակ ան ին մ ա րզ ի ջ ր ատ ա րն եր ի ը ն դհ ան ո ւ ր մ ի ագ ի ծ<br />
եր կա րութ յու նը 2001 թվա կա նի գրեթե եռակին էր:<br />
Ե նթ ակ առ ո ւ ցվա ծ քն եր ո ւ մ կ ատ ա րվա ծ ն ե ր դր ո ւ մն եր ի և ջր ամ ատ ակ ար ա ր -<br />
մ ա ն հ ամ ակ ա րգ ի կ առ ավա րմ ա ն ա ր դյ ո ւն ավետ ո ւ թյ ա ն բ ա ր ձր ա ցմ ա ն ա ր դ -<br />
յ ո ւ նք ո ւ մ 2010 թ վակ ան ին ջ ր ի ս պ առ ո ւմ ը մ ա րզո ւ մ 20 02 թ վակ ան ի հ ամ եմ ա տ<br />
կ ր ճ ա տվե լ է կ իս ո վ չ ա փ: 2010 թ վակ ան ին կ ոյ ո ւղո ւ հ ամ ակ ա րգ ի փ ողոց այ ին<br />
ց ա նց ի մ ի ագ ի ծ ե րկ ար ո ւ թյ ո ւն ը Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ 20 02 թ վակ ան ի հ ամ եմ ա տ<br />
ա վե լա ցել է տասը տո կո սով:<br />
2010 թվականին Տավուշի մարզում սպառվել է ութապատիկ<br />
ավելի մեծ ծավալով գազ, քան 2001 թվականին, իսկ Տավուշի<br />
գյուղական համայնքներում նույն ժամանակահատվածում գազի<br />
սպառման ծավալներն ավելացել են տասնապատիկ:
34<br />
Մ<br />
արզն աս տի ճա նա բար վե րա կանգն վում է 2008 թվա կա նի ճգնա ժամ<br />
ի հ ե տև ա ն քն եր ի ց. եթ ե 20 0 8 թ վակ ան ի տ ար եվե րջ ի ա ր դյ ո ւ ն քն եր ո վ<br />
փ ոխ ա դ րվա ծ բ ե ռն եր ի ծ ավալ ը 20 07 թ վակ ան ի հ ամ եմ ա տ կ ր ճ ա տ -<br />
վե ց ավել ի ք ա ն ք առ աս ո ւ ն տ ոկ ոս ո վ , ապ ա ա րդ ե ն 2010 թ վակ ան ին բ ե ռն ափ ո -<br />
խ ա դ րմ ա ն ծ ավա լն եր ը վեր ակ ա ն գ նվեց ին՝ հ ա սն ելո վ ն ախ ա ճ գն աժ ամ այ ին՝ տ ա-<br />
րե կան շուրջ 700 հա զար տոն նա ցուցանիշին:<br />
Ա ստ իճ ան աբ ա ր ավելաց ե լ ե ն ն ա և ո ւ ղև որ ափ ոխ ա դր ո ւ թյ ա ն ծ ավա լն եր ը.<br />
2010 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ փ ոխ ա դ րվե լ է շուրջ եր կու ան գամ ա վելի<br />
շատ ուղ ևոր, քան 2000 թվա կա նին:<br />
Բեռնափոխադրության ծավալները Տավուշի մարզում (հազ. տոննա)<br />
800<br />
694<br />
600<br />
513<br />
400<br />
200<br />
0<br />
159<br />
2000 2005 2010<br />
Այրում կայարանը
35<br />
Տավուշի մարզում 2010 թվականին բեռնափոխադրության ծավալները<br />
2000 թվականի համեմատ քառապատկվել են:<br />
2010 -2011 թ վակ ա նն եր ին կ ա զմվե լ ե ն Դ իլ իջ ան ի և Ի ջև ան ի զ բ ոս ա շ րջ այ ին<br />
ք ա րտ ե զն եր ը: 2011 թ վակ ան ին մ ա րզո ւ մ հ ա ն գ ստ աց ե լ ե ն ավ ել ի ք ա ն վ ա թս ո ւ ն<br />
հ ազ ա ր զ բ ոս ա շ րջ ի կն ե ր՝ 2010 թվա կա նի հա մե մատ կրկնակի անգամ ավելի, և<br />
ս ա՝ առ ա ն ց ա նհ ատ ակ ա ն բ ն ակ ար ա նն եր ո ւ մ և փ ո քր հ յ ո ւր ան ոց այ ին հ ամ ալ ի ր -<br />
ն եր ո ւ մ հ ա ն գ ստ աց ո ղն եր ի թ վ ի:<br />
Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ ք աղա քն եր ի փ ողո ցն եր ի, ա նց ո ւ մն եր ի և հր ապ ար ա կն եր ի<br />
ը ն դհ ան ո ւ ր մ ակ եր ե ս ն ա ստ իճ ան ակ ան որ ե ն ը նդ ա րձ ա կվե լ է՝ 2010 թ վակ ան ին<br />
ա վե լա նա լով 2001 թվա կա նի հա մե մատ գրե թե տաս նե րոր դ չա փով, ընդ ո րում,<br />
եթ ե 20 01-20 0 5 թ վակ ա նն եր ին ք աղա քն եր ի փ ողո ցն եր ի, ա նց ո ւ մն եր ի և հր ա -<br />
պ ար ա կն եր ի բ ար եկ ա ր գվա ծ մ ակ եր ե ս ն ա ստ իճ ան աբ ա ր կ ր ճ ա տվե լ է, ապ ա<br />
2006-ից այն ա վե լա ցել է գրե թե նույն չափ:<br />
Տ ավ ո ւշ ի մ ա րզ ո ւ մ 2 0 0 7-2 011 թ վ ակ ա նն եր ի ն իր ակ ան ա ցվ ա ծ կ ա -<br />
պի տալ ծրագ րե րի առ յու ծի բա ժի նն ուղղ վել է մար զում են թա կառ<br />
ո ւ ցվ ա ծ քն եր ի զ ա րգ ա ցմ ան ը , և առ աջ ի ն հ ե րթ ի ն՝ ճա նա պար հաշ<br />
ին ո ւ թյ ան ը . Տ ավ ո ւշ ո ւ մ իր ակ ան ա ցվ ա ծ կ ապ իտ ա լ ն ե ր դր ո ւ մն եր ի<br />
ա վե լի քան մեկ եր րոր դը հատ կաց վել է մար զում հան րա պե տա կան<br />
և տ եղ ակ ա ն ա վտ ոմ ոբ իլ այ ի ն ճ ան ապ ա ր հն եր ի հ ի մն ան որ ո գմ ա ն ն ո ւ<br />
ի նժ են եր ակ ա ն կ առ ո ւ յ ցն եր ի վ եր ան որ ո գմ ան ը:<br />
20 07-2011 թ վակ ա նն եր ին Տ ավո ւշ ի չ ո ր ս ք աղաք այ ին և եր ես ո ւ նմ ե կ գ յ ո ւղա -<br />
կ ա ն հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ իր ակ ան ա ցվե լ ե ն ավել ի ք ա ն 8.1 մի լիարդ դրամ ընդհ<br />
ան ո ւ ր ծ ավ ալ ո վ ճ ան ապ ա րհ աշ ին ակ ա ն կ ապ իտ ա լ ծ ր ա գր ե ր: 2007-2011<br />
թ վակ ա նն եր ին Հայ ա ստ ան ո ւ մ ճ ան ապ ա րհ աշ ին ո ւ թյ ան ը հ ա տկ ա ցվա ծ ֆ ին ա ն -<br />
ս ակ ա ն մ իջ ո ցն եր ի գ ր եթ ե մ ե կ հ ինգ եր ո րդ ը ն ե ր դ րվե լ է հ ե ն ց Տ ավո ւշ ո ւ մ: Ն շվա ծ<br />
ժ ամ ան ակ ահ ա տված ո ւ մ Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ո ւ մ ճ ան ապ ա րհ աշ ին ո ւ թյ ա ն ն ո ւ ղղվա ծ<br />
ն ե ր դր ո ւ մն եր ի ծ ավալն ամ են ամ ե ծ ն է ե րկր ո ւ մ և գ եր ազա նց ո ւ մ է ա յ ս ո ւ ղղո ւ թ -<br />
յ ա մ բ Ա րմ ավ իր ի, Ար ագ ած ո տն ի, Շիր ակ ի և Սյ ո ւն իքի մ ա րզեր ո ւ մ իր ակ ան ա ց -<br />
վա ծ ն ե ր դր ո ւ մն եր ի ծ ավալ ը:
36<br />
2007-2011թթ. Տավուշի մարզում իրականացված կապիտալ<br />
ծախսերի բաշխումն ըստ հիմնական ոլորտների<br />
Այլ օբյեկտներ<br />
16%<br />
Առողջապահական<br />
օբյեկտներ<br />
5%<br />
Կ առ ո ւ ցվե լ է Հ ո վք ի շ ր ջ ա նց իկ ճ ան ապ ա րհ ը , բ ա զմ աթ իվ հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ վե -<br />
ր ան որ ո գվե լ ե ն հ ամ ա յ նք այ ին ճ ան ապ ա ր հն եր ը , ը ն դ որ ո ւ մ, առ աջ ին հ ե րթ ին՝<br />
դ պ ր ո ց տ ան ո ղ ճ ան ապ ա ր հն եր ը: Մա սն ավոր ապ ե ս, վեր ան որ ո գվե լ ե ն Դ իլ իջ ա ն<br />
ք աղաքի Ա ն դր ան իկ ի թ աղ ամ ա ս տա նող ճա նա պար հը, շուրջ ե րեք կի լո մետր<br />
ե րկ ար ո ւ թյ ա մ բ Ս այ ա թ -Ն ով ա փ ող ոց ը, Գ ո րկ ի - Մյ ա սն ի կյ ա ն, և Հ ակ ո բջ ա նյ ա ն<br />
փ ողո ցն եր ը , Աղ ա վն ավ ա նք ի վեր ին և ն ե րքին թ աղամ աս եր ը կ ապ ո ղ գ ետ ա ն -<br />
ց ի ճ ան ապ ա րհ ը , Ի ջև ան ո ւ մ ՝ Մյ ա սն ի կյ ա ն փ ողոց ը , ՍՈՍ ման կա տան ճա նա-<br />
Ճանապարհաշինություն<br />
34%<br />
Կրթական<br />
օբյեկտներ<br />
19%<br />
Ջրամատակարարում և<br />
9%<br />
Ոռոգման<br />
համակարգերի<br />
կառուցում<br />
17%<br />
Այս ժա մա նա կաշր ջա նում, մաս նա վո րա պես, հիմ նա նո րոգ վել կամ վե րան<br />
որ ո գվե լ ե ն Ի ջև ա ն - Բ ե ր դ - Ա ր ծվ աբ ե ր դ - Ա յգ եձ ո ր - Չ ին ար ի և Ի ջև ա ն<br />
- Ն ավ ո ւ ր - Բ ե ր դ - Ա յգ եպ ա ր ա վտ ոճ ան ապ ա ր հն եր ը , Ի ջև ա ն - Գ ա նձ աք ա ր<br />
հան րա պե տա կան նշա նա կութ յան շուրջ յոթ կի լո մետր ընդ հա նուր եր կա րությ<br />
ա մ բ և մ ի ջպ ետ ակ ա ն մ ա յր ո ւղո ւ ն Խ ա շթ առ ա կ և Լ ո ւս ահ ով ի տ հ ամ ա յ ն քն ե -<br />
րը կա պող ա վե լի քան հինգ կի լո մետր եր կա րութ յամբ ավ տո ճա նա պարհ նե րը,<br />
Մո վս ե ս գյ ո ւ ղ - Ն որ աշ ե ն - Վ եր ի ն Կար միր Աղբ յուր շ ո ւ ր ջ ին ը կ իլոմ ե տ ր ե րկ ա -<br />
րութ յամբ ավ տո ճա նա պար հը, ա վե լի քան յոթ կի լո մետր եր կա րութ յամբ Բերդ<br />
- Թ ով ո ւ զ - Ն ե րք ի ն Կ ա րմ իր ա ղ բյ ո ւ ր ա վտ ոմ ոբ իլայ ին ճ ան ապ ա րհ ը , Ա յգ եհ ո -<br />
վ ի տ - Վ ազ աշ ե ն - Պ առ ավ աք ա ր - Ա յգ եպ ա ր և Ո սկ եպ ա ր - Ն ոյ ե մբ ե րյ ա ն,<br />
Ն ոյ ե մբ ե րյ ա ն - Դ ով եղ ա վտ ոճ ան ապ ա ր հն եր ը , Հ աղ ա րծ ի ն, Գ ո շ , Ս ևք ա ր և<br />
Ծ ա ղկ ավ ա ն հ ամ ա յ ն քն եր ը հ ա նր ապ ետ ակ ա ն և մ ա րզայ ին ն շ ան ակ ո ւ թյ ա ն ճ ա-<br />
նա պարհ նե րին կա պող ավ տո ճա նա պարհ նե րը:
Դիլիջանի արգելանոցում<br />
«Միմինոյի» արձամախումբը<br />
Դիլիջանում<br />
Հաղարծինի վանքային համալիրը
38<br />
պար հը, Եր իտ աս ա րդ ակ ա ն և Գ ան ին ի փ ողո ցն եր ը , Մ ետ աղ ագ ո ր ծն եր ի թ ա -<br />
ղա մա սի ճա նա պար հը, Ի ջև ա նյ ա ն և Ա սլ ա նյ ա ն փ ողո ցն եր ը , դ պ ր ո ց տ ան ո ղ<br />
ճ ան ապ ա ր հն եր ը Ի ջև ա ն, Գ ո շ , Գ ա նձ աք ա ր, Ն ոյ ե մբ ե րյ ա ն, Դ ով ե ղ և Դ իլ իջ ա ն<br />
հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ:<br />
Վ եր ակ ա ն գ նվե լ է Վ ար ագ ավ ա ն ք տ ան ո ղ շ ո ւ ր ջ ե րկ ո ւ կ իլոմ ե տ ր ե րկ ար ո ւ թ -<br />
յամբ աս ֆալ տա պատ ճա նա պար հը, Մակ ար ավ ա նք ի հ ո ւշ ա րձ ա ն տ ան ո ղ Աչ ա -<br />
ջ ո ւ ր - Մակ ար ավ ա ն ք ճա նա պար հը, Հ աղ ա ր ծն ի վանք տա նող ճա նա պար հը<br />
ին չը մե ծա պես նպաս տում է մար զում զբո սաշր ջութ յան զար գաց մա նը:<br />
20 0 8 -2011 թ վակ ա նն եր ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզայ ին ն շ ան ակ ո ւ թյ ա ն ա վտ ոճ ա -<br />
ն ապ ա ր հն եր ի ձմ եռ այ ին, ը նթ աց իկ պ ա հպ ան ո ւ թյ ա ն և շ ահ ագ ո ր ծմ ա ն ա շխ ա -<br />
տ ա ն քն ե ր ին հ ա տկ ա ցվե լ է ավել ի ք ա ն 252 մի լիոն դրամ, իսկ միջ պե տա կան և<br />
հ ա նր ապ ետ ակ ա ն ն շ ան ակ ո ւ թյ ա ն ա վտ ոճ ան ապ ա ր հն եր ի ձմ եռ այ ին, ը նթ աց իկ<br />
պ ա հպ ան ո ւ թյ ա ն և շ ահ ագ ո ր ծմ ա ն ա շխ ատ ա ն քն եր ին մ ի ա յ ն 2011 թ վակ ան ին<br />
ՀՀ պե տա կան բյու ջեից հատ կաց վել է ա վե լի քան կես մի լիարդ դրամ:<br />
Տ<br />
ավո ւշ ի մ ա րզ ի ք աղաք այ ին և գյ ո ւղակ ա ն շ ո ւ ր ջ եր ես ո ւ ն հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ<br />
20 07-2011 թ վակ ա նն եր ին իր ակ ան ա ցվե լ ե ն ավել ի ք ա ն եր կու մի լիարդ<br />
դրամ ը ն դհ ան ո ւ ր ծ ավալո վ ջ ր ամ ատ ակ ար ա րմ ա ն և ջր ահ եռ ա ցմ ա ն հ ա -<br />
մ ակ ա րգ եր ի՝ մ ա յ ր ջ ր ատ ա րն եր ի և ջր ա գծ եր ի ն ե րքին ց ա նց ի վեր ակ ա ն գ նմ ա ն և<br />
վեր ակ առ ո ւ ցմ ա ն կ ապ իտ ա լ ծ ր ա գր ե ր:<br />
Մա սն ավոր ապ ե ս, 2010 -2011 թ վակ ա նն եր ին հ իմն ան որ ո գվե լ ե ն Ի ջև ա ն<br />
ք աղաքի ն ե րքին ց ա նց ը , Կ իր ա ն ց հա մայն քի ջրա մա տա կա րար ման ցանց<br />
ը , Գ ա նձ աք ա ր հ ամ ա յ նք ո ւ մ կ առ ո ւ ցվե լ է ավել ի ք ա ն ե րկ ո ւ կ իլոմ ե տ ր, ի ս կ<br />
Խ աչ ա րձ ա ն և Աղ ա վն ավ ա ն ք գ յ ո ւղեր ո ւ մ ՝ շ ո ւ ր ջ մ եկ ո ւկ ե ս կ իլոմ ե տ ր ե րկ ա -<br />
րութ յամբ ջրա գիծ, հիմ նա նո րոգ վել է Բ ե ր դ ք աղաքի ջ ր ամ ատ ակ ար ա րմ ա ն<br />
«Ս որ ան ի» կ այ ան ը , վեր ակ առ ո ւ ցվե լ և վեր ակ ա ն գ նվե լ՝ Ն ոյ ե մբ ե րյ ա ն , Ա յր ո ւ մ ,<br />
Դ ե ղձ ավ ա ն , Բ ե րդ ավ ա ն , Հ ա ղթ ան ա կ , Դ իտ ավ ա ն , Կ իր ա ն ց , Ա ր ծվ աբ ե ր դ ,<br />
Վ եր ի ն Կ ա րմ ի ր Ա ղ բյ ո ւ ր , Չ ին ար ի , Չ որ աթ ա ն , Վ ազ աշ ե ն , Գ ա նձ աք ա ր ,<br />
Հ աղ ա րծ ի ն , Աչ աջ ո ւ ր , Գ ետ ահ ով ի տ , Ա կն ա ղ բյ ո ւ ր հ ամ ա յ ն քն եր ի խ մ ելո ւ ջ ր ի<br />
ջրա մա տա կա րար ման հա մա կար գե րը:
ՀՀ նախագահ Սերժ<br />
Սարգսյանը Տավուշի մարզում<br />
նոր ջրագծի բացմանը
40<br />
Վ եր ակ ա ն գ նվո ւ մ է Բ ե րդ ի խ մ ել ո ւ ջ ր եր ի մ ա ք րմ ա ն կ այ ան ը, ո րի արդ յունքում<br />
էա պես կբա րե լավ վի ջրի ո րա կը, իսկ ջրա մա տա կար ման տևո ղութ յու նը<br />
Բե րդ ո ւ մ կ ավելան ա 2-2, 5 ժ ամ ո վ:<br />
2012 թ վակ ան ին Ա յգ եպ ար ո ւ մ ՝ եր կու սու կես և Ոսկ ևա նում՝ չորս կի լո մետր<br />
ե րկ ար ո ւ թյ ա մ բ խ ողովակ աշ ար եր ի և ե նթ ակ առ ո ւ ցվա ծ քն եր ի վեր ակ առ ո ւց ո ւմ ը<br />
մշտա հոս խմե լու ջրով կա պա հո վի հա մայն քի բնա կիչ նե րին։<br />
Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ շ ո ւ ր ջ 15 , 3 0 0 ջ ր աչ ափ եր ի տ եղ ա դ րմ ա ն գ ո րծ ը նթ աց ին<br />
զո ւգ ահ ե ռ՝ ն վազե լ ե ն ջ ր ի ա նհ ա րկ ի կ որ ո ւ ս տն եր ը , ի ս կ ջ ր ամ ատ ակ ար ա րմ ա ն<br />
տևո ղութ յունը մար զում ա վե լա ցել է մի ջի նը 5 ժա մով:<br />
20 07-2011 թ վակ ա նն եր ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի տ ա ս նյ ո թ ք աղաք այ ին և գյ ո ւղա -<br />
կան հա մայնք նե րի գա զա ֆի կաց ման նպատակով կա տար վել են շուրջ 9.5 միլիարդ<br />
դրամ ընդ հա նուր ծա վա լով կ ապ իտ ա լ ն ե ր դր ո ւ մն ե ր:<br />
2010 -2011 թ վակ ա նն եր ին գ ազա ֆ իկ ա ցվե լ ե ն Են ոք ավ ա ն, Հ աղ ա րծ ի ն,<br />
Վ եր ի ն Կ ա րմ ի ր Ա ղ բյ ո ւ ր և Չ ին ար ի հ ամ ա յ ն քն եր ը: Մ ի ա յ ն 2011 թ վակ ան ին<br />
մ ա րզ ի տ ար ա ծք ո ւ մ վեր ակ ա ն գ նվե լ և վեր ակ առ ո ւ ցվե լ ե ն ին ը կ իլ ոմ ե տ ր գ ա -<br />
զ ատ ա րն ե ր, ի ս կ շ ահ ագ ո ր ծվո ղ գ ազատ ա րն եր ի ը ն դհ ան ո ւ ր ե րկ ար ո ւ թյ ո ւ ն ն<br />
ա վե լի քան 800 կի լո մետր է:<br />
2012 թ վակ ան ի տ ար ե ս կ զբ ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ գ ազաֆ իկ աց ո ւմ ը վեր ա -<br />
կ ա ն գ նվա ծ էր ավել ի ք ա ն 2 4 , 6 0 0 բ ն ակ ար ա նն եր ո ւ մ , որ ո նց ի ց ավել ի ք ա ն յ ո թ<br />
հ ազար ը՝ բ ա զմ ա բն ակ ար ա ն շ ե նքեր ո ւ մ, ի ս կ ավել ի ք ա ն 17, 50 0 - ը՝ առ ա ն ձն ա տ -<br />
նե րում:<br />
2010 -2011 թ վակ ա նն եր ին տ ավո ւ շց ին եր ի հ ամ ա ր ապ ահ ո վվե լ է ա նխ ափ ա ն<br />
և առ ա ն ց է ակ ա ն վ թ ա րն եր ի էն ե րգ ամ ատ ակ ար ար ո ւ մ: Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ փ ո խ -<br />
վել է ա վե լի քան 800 հե նաս յուն (տ եղա դ րվե լ ե ն բ աց առ ապ ե ս ե րկ ա թբ ետ ոն ե<br />
հ են ա սյ ո ւն ե ր), ա մբ ո ղջ ո ւ թյ ա մ բ վեր ան որ ո գվե լ ե ն 120 տ ր ա ն սֆ ո րմ ատ որ այ ի ն<br />
ե նթ ակ այ ա նն ե ր, իսկ գոր ծող ցան ցին են միաց վել ա վե լի քան 180 նոր տրանսֆ<br />
ո րմ ատ որ այ ին ե նթ ակ այ ա նն ե ր, ն որ ո գվե լ ե ն շ ո ւ ր ջ 12 3 կ իլ ոմ ե տ ր ը ն դհ ան ո ւ ր<br />
ե րկ ար ո ւ թյ ա մ բ բարձր լար ման և ա վե լի քան 2 3 5 կ իլ ոմ ե տ ր ը ն դհ ան ո ւ ր ե րկ ա -
Ձմեռը Տավուշում
42<br />
րութ յամբ ցածր լար ման մա լուխ ներ, 1, 37 0 կ իլ ոմ ե տ ր ընդ հա նուր եր կա րությամբ<br />
բարձր լար ման և շուրջ եր կու մի լիոն գծա մետր ընդ հա նուր եր կա րութ յամբ<br />
ցածր լար ման օ դա յին գծեր, ընդ ո րում, վեր ջի նի շուրջ կե սը փո խա րին վել է նորով:<br />
Ն շվա ծ ժ ամ ան ակ ահ ա տված ո ւ մ տ եղա դ րվե լ ե ն ավել ի ք ա ն եր ես ո ւ ն գ ե րժ ա -<br />
մ ան ակ ակ ի ց ս ա րք ավոր ո ւ մն ե ր՝ բ ջ ի ջն ե ր, 220 մ իլ ի ո ն դ ր ա մ ը ն դհ ան ո ւ ր ա րժ ե -<br />
քով: Ե թե 2009 թվա կա նին մար զում գրանց վել են 336 ժամ ընդ հա նուր տևողո<br />
ւ թյ ա մ բ հ ա րկ ադ ի ր ա նջ ատ ո ւ մն ե ր, ապ ա 2010 թ վակ ան ին դ ր ա ն ց ք ան ակ ը<br />
կրճատ վել է շուրջ մեկ քա ռոր դով: Գրանց վել է 270 ժամ ան ջա տում, ին չը կատ<br />
ա րվա ծ ն ե ր դր ո ւ մն եր ի և տ ավո ւ շց ին եր ի ն պ ատ ակ ա սլաց ո ւ թյ ա ն հ ա նր ագ ո ւ-<br />
մա րի արդ յունքն է:<br />
2010-2011 թվականներին Տավուշում կառուցվել են ինըփոքր<br />
ՀԷԿ-եր՝ շուրջ յոթ մեգավատ ընդհանուր հզորությամբ:<br />
Տ<br />
ավո ւշ ի գ յ ո ւղակ ա ն հ ամ ա յ ն քն եր ի մ ե ծ մ աս ո ւ մ ն ա խկ ին ան ալոգ այ ին<br />
ա վտ ոմ ա տ հ եռ ախ ոս ակ այ ա նն եր ը փ ոխ ար ինվե լ ե ն թ վ այ ի ն եթ եր ա -<br />
յ ի ն հ եռ ախ ոս ակ ապ ի կայանքներով: 2011 թվա կա նից Տա վու շի մար զի<br />
Տ ավո ւ շ հ ամ ա յ նք ո ւ մ հ աս ան ել ի դ ա րձ ա վ « Hi-Line» ծա ռա յութ յու նը: Թվա յն ա ց -<br />
մ ա ն և վեր ազ ինմ ա ն ա ր դյ ո ւ նք ո ւ մ լար այ ին ց ա նց ո վ « H i - l i n e» ինտ ե րն ե տ կ ա -<br />
պից Տա վու շի մար զում 2011 թվա կա նին օգտ վում էր շուրջ 3,700 բա ժա նորդ,<br />
ա յ դ թ վո ւ մ ՝ 1, 24 0 - ը՝ Ի ջև ան ի, 1, 070 - ը՝Դ իլ իջ ան ի, 70 0 - ը՝ Ն ոյ ե մբ ե րյ ան ի և 670 - ը՝<br />
Բե րդ ի տ ար ած ա շ րջ ա նն եր ո ւ մ:<br />
Ներկայում մարզի գյուղական համայնքներն ապահովված են հուսալի<br />
ինտերնետ կապով. գյուղական համայնքներում համացանցի<br />
ծառայությունից օգտվում են ավելի քան 1,300 բաժանորդներ:<br />
Մա րզ ի տ ար ա ծք ո ւ մ բ ջ ջ այ ին հ եռ ախ ոս ակ ա պ ն ապ ահ ո վվո ւ մ է ն որ ագ ո ւ յ ն<br />
ս ա րք ավոր ո ւ մն եր ի մ իջ ոց ո վ: Դ իլ իջ ան ո ւ մ եր կու և Ա ր ծվ աբ ե ր դ , Չ ի նչ ի ն , Ա յգ ե -<br />
ձ ո ր , Գ ա նձ աք ա ր , Վ ազ աշ ե ն , Կ ոթ ի , Ս ար ի գյ ո ւ ղ , Հ աղ ա րծ ի ն և Թ եղ ո ւ տ գյու-
43<br />
ղեր ո ւ մ մ եկ ակ ա ն վեր ահ աղո րդ ի չ կ այ ա նն եր ի տ ե ղա կ ա յ մ ա ն ա ր դյ ո ւ նք ո ւ մ մ ա ր -<br />
զ ի տ ար ա ծքի ավել ի ք ա ն 9 7 տ ոկ ոս ո ւ մ ա պա հովվ ել է բջջա յին հե ռա խո սա կապ:<br />
2010 -2011 թ վակ ա նն եր ին Ն ոյ ե մբ ե րյ ա ն ք աղաք ո ւ մ և Տ ավո ւ շ գ յ ո ւղո ւ մ<br />
բ ա ցվե լ ե ն գ եր ար ա գ ինտ ե րն ետ ո վ՝ O r a n g e - ի F l y b o x 3Գ+ ե րթ ո ւղ իչո վ և<br />
ս ա րք ավոր ո ւ մն եր ով ապ ահ ո վվա ծ և կ ահ ավո րվա ծ հ ա րմ ար ավե տ հ ամ ակ ա ր գ -<br />
չ այ ին ա րդ ի ակ ա ն կ ե ն տր ո ն ն ե ր, ին չ ը ք աղաքի և գյ ո ւղ ի բ ն ակ ի չն եր ին հն ար ավո -<br />
րութ յուն է տա լու ոչ միայն կա պի մեջ լի նել աշ խար հի հետ, այլ նաև մաս նակ ցել<br />
հ ամ ակ ա ր գչ այ ին դ աս ը նթ ա ցն եր ի:<br />
2011 թ վակ ան ի ց Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի մ ի շ ա ր ք ք աղաք այ ին և գյ ո ւղակ ա ն հ ա -<br />
մ ա յ ն քն եր ո ւ մ հ աս ան ել ի է ն ա և «Ջ ի Է նՍ ի - Ա լֆ ա » հ ամ ապ ետ ակ ա ն ծ ա ծկ ո ւ յթ ի<br />
10 Գ բ / վ թ ողո ւն ակ ո ւ թյ ա մ բ I P/ M P L S ց ա նց ը , որ ի հ ա նգ ո ւ յ ցն եր ը հ ագ ե ցվա ծ ե ն<br />
ամ եր իկյ ա ն « J u n i p e r N e t w o r k s» ֆ ի ր մ ա յ ի ա րտ ա դր ո ւ թյ ա ն գ ե րժ ամ ան ակ ակ ի ց<br />
ս ա րք ավոր ո ւ մն եր ո վ , ինչ ը տ ավո ւ շց ին եր ին և մ ա րզ ի կ ա զմ ակ ե րպ ո ւ թյ ո ւ նն եր ին<br />
հնա րա վո րութ յուն է ըն ձե ռում ստա նալ IP տա րանց ման, ին տեր նետ հա սա նել<br />
ի ո ւ թյ ա ն, տ վ յ ա լն եր ի հ աղո ր դմ ա ն, վ ի րտ ու ա լ մ ա սն ավո ր ց ա նց եր ի ( V P N ) և ա յ լ<br />
ծ առ այ ո ւ թյ ո ւ նն ե ր: Ցա նց ի ը ն դլա յն ո ւմ ը մ ա րզո ւ մ մ եծ ապ ե ս ն պ ա ստ ե ց Տ ավո ւշ ո ւ մ<br />
ինտ ե րն ետ ի ն ե րթ ափ ա ն ցմ ա ն մ ակ ա րդ ակ ի, կ ա զմ ակ ե րպ ո ւ թյ ո ւ նն եր ի ո ւ բ ն ա կ -<br />
չ ո ւ թյ ա ն հ ամ ա ր տ եղեկ ա տվակ ա ն ռ ես ո ւ ր սն եր ի հ աս ան ել ի ո ւ թյ ա ն աճ ին:<br />
2009 թվականից Տավուշի տարածքային կառավարման գործավարությունն<br />
իրականացվում է էլեկտրոնային փաստաթղթաշրջանառության<br />
միջոցով՝ զգալիորեն բարձրացնելով<br />
կառավարման արդյունավետությունը մարզում:<br />
2011 թ վակ ան ին հ իմն ով ին վեր ակ առ ո ւ ցվե ց մ ա ր զպ ետ ար ան ի էլ ե կ տր ո -<br />
նա յին կայ քը՝ է ապ ե ս մ եծ ա ցն ելո վ մ ա րզո ւ մ պ ետ ակ ա ն կ առ ավա րմ ա ն և<br />
Տ ավո ւշ ի հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ տ եղակ ա ն ին քն ակ առ ավա րմ ա ն թ ափ ա նց իկ ո ւ թյ ո ւ ն ն<br />
ո ւ հ ա շվե տվողակ ան ո ւ թյ ո ւն ը: Ք աղաք աց ին ե ր ն ա յ ժ մ հն ար ավոր ո ւ թյ ո ւ ն ո ւն ե ն<br />
ա նմ իջ ակ ան որ ե ն ծ ան ոթ ան ալո ւ մ ա րզո ւ մ ծ ր ա գ րվա ծ և իր ակ ան ա ցր ա ծ ա շ -<br />
խ ատ ա ն քն եր ին, հ ա նր այ ին ծ առ այ ո ւ թյ ո ւ նն եր ի մ ատ ո ւ ցմ ան ը վեր աբ ե րո ղ տ ե -
44<br />
ղե կութ յուն նե րին, մար զում պե տա կան կա ռա վար ման մարմինների հաշ վետվո<br />
ւ թյ ո ւ նն եր ին: 2011 թ վակ ան ին մ ա րզ ի պ ա շտ ոն ակ ա ն կ ա յք ո ւ մ մ իջ ին հ ա շվո վ<br />
գ ր եթ ե ամ ե ն ա շխ ատ ա նք այ ին օ ր տ եղա դ րվե լ է տ եղ եկ ա տվ ո ւ թյ ո ւ ն, ինչն աննա<br />
խա դեպ է Հա յաս տա նում գոր ծող պե տա կան, գոր ծա րար, հա սա րա կա կան և<br />
մ իջ ա զգ այ ին կ առ ո ւ յ ցն եր ի ճ ն շ ո ղ մ եծ ամ ա սն ո ւ թյ ա ն հ ամ ա ր:<br />
2011 թ վակ ան ի դ ր ո ւ թյ ա մ բ Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի հ ամ ա յ ն քն եր ի մ ե ծ մ աս ո ւ մ տ ե -<br />
ղակ ա ն ին քն ակ առ ավա րմ ա ն մ ա րմ ինն եր ը հ ամ աձ ա յ ն հ ա ստ ա տվա ծ ժ ամ ան ա -<br />
կ աց ո ւ յց ի ա ն ցկ ա ցն ո ւ մ ե ն հ ա շվետ ո ւ ժ ողո վն ե ր և հ ա նր ո ւ թյ ա ն ն ե ն ն ե րկ այ ա ց-<br />
նում տվյալ ժա մա նա կա հատ վա ծում կա տար վող աշ խա տանք նե րի ըն թացքն<br />
ո ւ ա ր դյ ո ւ ն քն եր ը: Տ ավո ւշ ի հ ամ ա յ ն քն եր ի ց եր ե ք ք առ ո րդ ի՝ 6 0 հ ամ ա յ ն քն եր ի ց<br />
4 4 - ի հ ա շվե տվո ւ թյ ո ւ նն եր ը 2012 թ վակ ան ի տ ար ե ս կ զբ ին տ եղա դ րվա ծ է ին հ ա -<br />
մ աց ա նց ո ւ մ:<br />
Տավուշի մարզպետարանի կայքը<br />
20 07-2011 թ վակ ա նն եր ին Բե ր դ ք աղաք ո ւ մ կ առ ո ւ ցվե լ , ի ս կ Ն ոյ ե մբ ե րյ ա ն ք ա-<br />
ղաք ո ւ մ ՝ վեր ան որ ո գվե լ է դ ատ ար ան ի շ ե նք ը՝ հն ար ավոր ո ւ թյ ո ւ ն ը նձեռ ելո վ ք ա -<br />
ղաք աց ին եր ին դ ատ ավար ո ւ թյ ո ւ նն եր ին մ ա սն ա կց ե լ ա րժ ան ապ ատ իվ ո ւ ք աղա -<br />
ք ակ ի ր թ պ ա յմ ա նն եր ո ւ մ:
45<br />
Բն ակ ար ան աշ ին ո ւ թյ ո ւ ն<br />
Տ<br />
ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ 2011 թ վակ ան ին բ ն ակ ար ան այ ին ֆ ո նդ ի ը ն դհ ան ո ւ ր<br />
մ ակ եր ես ը 20 0 0 թ վակ ան ի հ ամ եմ ա տ ավելաց ե լ է ավել ի ք ա ն 40 տոկո<br />
սով, ը ն դ որ ո ւ մ, մ ա րզ ի գ յ ո ւղակ ա ն հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ բ ն ակ ար ան այ ին<br />
ֆ ո նդ ը ն ո ւ յ ն ժ ամ ան ակ ահ ա տված ո ւ մ ավ ել աց ե լ է մ եկ ո ւկ ե ս ա նգ ա մ:<br />
5,000<br />
4,500<br />
4,000<br />
3,500<br />
3,000<br />
2,500<br />
2,000<br />
Բնակարանային ֆոնդի ընդհանուր մակերեսը (քմ)<br />
Ընդհանուր<br />
Այդ թվում՝ գյուղական<br />
1998 1999 2000 2001 2002 2003<br />
Մ ե կ բ ն ա կչ ի ապ ահ ո վված ո ւ թյ ո ւ ն ն ը ն դհ ան ո ւ ր մ ակ եր ես ո վ Տ ավո ւշ ի մ ա ր -<br />
զում ամ են աբ ա ր ձր եր ի ց մ ե կ ն է հան րա պե տութ յու նում՝ 33 քա ռա կու սի մետր.<br />
ա յ ս ց ո ւց ան իշ ո վ մ ա րզ ը զ իջ ո ւ մ է մ ի ա յ ն Ա րմ ավ իր ի և Վ այ ո ց Ձոր ի մ ա րզեր ին:<br />
Ընդ ո րում, 2011 թվա կա նին 2000 թվա կա նի հա մե մատ տա վուշ ցու ա պա հովված<br />
ո ւ թյ ո ւ ն ն ը ն դհ ան ո ւ ր մ ակ եր ես ո վ ավել ի ք ա ն ե րկ ո ւս ո ւկ ե ս ա նգ ա մ բ ար ե -<br />
լավվել է:<br />
20 02 թ վակ ան ի հ ամ եմ ա տ՝ 2011 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի ք աղաք այ ին հ ա-<br />
մայնք նե րում ավ ել ի ք ա ն մ ե կ հ ի նգ եր ո րդ ո վ ավ ել աց ե լ ե ն թե՛ բնա կա րան նե-<br />
Ընդհանուր մակերեսով մեկ բնակչի ապահովվածությունը Տավուշում<br />
60 տոկոսով ավելին է, քան մայրաքաղաք Երևանում և գերազանցում<br />
է հանրապետության միջին ցուցանիշը ավելի քան մեկ հինգերորդով:
46<br />
րի, թե՛ բնա կե լի տնե րի քա նա կը: Նույն չափ ա վե լա ցել է նաև դրանց ընդ հա նուր<br />
մ ակ եր ես ը: Գյ ո ւղակ ա ն բ ն ակ ավա յր եր ո ւ մ ն ո ւ յ ն ժ ամ ան ակ ահ ա տված ո ւ մ բ ն ակ ե -<br />
լի տնե րի ք ան ա կ ն ավ ել աց ե լ է տ աս ը տ ոկ ոս ո վ , մինչ դեռ դրանց ընդ հա նուր<br />
մ ակ եր ե ս ն ավելաց ե լ է մ եկ ո ւկ ե ս ա նգ ա մ:<br />
Տա վու շի մար զում նա խաճգ նա ժա մա յին տարիներին անշարժ գույքի շուկայի<br />
ակտիվությունն աստիճանաբար աճեց: 2007 թվա կա նին բազ մաբ նա կա րան<br />
շ ե նքեր ի բ ն ակ ար ա նն եր ի ա ռ ո ւ վա ճ ա ռ քի գ ո րծ ա ր քն եր ի ք ան ակ ը տ ար եկ ա ն հ ա -<br />
սավ գրե թե 290-ի՝ 2000 թվա կա նի հա մե մատ ա ճե լով 3.5 ան գամ: Թեև 2009<br />
թ վակ ան ին ա յ դ գ ո րծ ա ր քն եր ի ք ան ակ ը կ ր ճ ա տվե ց ավել ի ք ա ն ե րկ ո ւ ա նգ ա մ,<br />
ի ս կ բ ն ակ ել ի տ ն եր ի և հ ողեր ի ա ռ ո ւ վա ճ ա ռ քի գ ո րծ ա ր քն եր ի ք ան ակ ը՝ հ ամ ա -<br />
պա տաս խա նա բար 30 և 90 տո կո սով, այ դու հան դերձ, 2010-2011 թվականներին<br />
իր ավ իճ ակ ը բ ար ելա վվե ց: Ա ռ ո ւ վա ճ ա ռ քի ն շ վա ծ բ ոլո ր գ ո րծ ա ր քն եր ի թ իվ ն անշ<br />
եղ որ ե ն աճ ո ւ մ է և ա րդ ե ն հ աս ե լ է 20 0 5 -20 0 6 թ վակ ա նն եր ի մ ակ ա րդ ակ ին,<br />
ի ս կ մ ո տ ապ ագ այ ո ւ մ ա նշ ա ր ժ գ ո ւ յքի շ ո ւկ այ ո ւ մ գ ո րծ ա ր քն եր ի ա կտ իվո ւ թյ ո ւն ը<br />
Մեկ բնակչի ապահովվածությունն ընդհանուր մակերեսով 2011թ<br />
ՏԱՎՈՒՇ<br />
33<br />
ՀՀ ՄԱՐԶԵՐ,<br />
ՄԻՋԻՆ<br />
31.24<br />
25 27 29 31 33 35<br />
կ գ եր ազա նց ի ն ախ ա ճ գն աժ ամ այ ին ձե ռ քբ եր ո ւ մն եր ը:<br />
Նախաճգնաժամային տարիներին ակտիվացավ նաև հա մայնք նե րի գյուղա<br />
տ նտ ես ակ ա ն ն շ ան ակ ո ւ թյ ա ն հ ողեր ի վա րձ ակ ալո ւ թյ ա ն գ ո րծ ը նթ աց ը:<br />
Թ ե պ ե տ 20 0 8 թ վակ ան ին վա րձ ակ ալո ւ թյ ա ն գ ո րծ ա ր քն եր ի թ իվ ը 20 07 թ վա -<br />
կա նի հա մե մատ կրճատ վեց ա վե լի քան 60 տո կո սով, իսկ վար ձա կալ ված հողեր<br />
ի ը ն դհ ան ո ւ ր մ ակ եր ես ը կ ր ճ ա տվե ց գ ր եթ ե հն գ ակ ի, ս ա կ ա յ ն 20 0 9 -2010<br />
թ վկ ա ն ա ն ն ե ր ին տ ն տ ես ո ւ թյ ա ն ա կտ իվա ցմ ա ն և հ ակ ա ճ գն աժ ամ այ ին ա ր դյ ո ւ-
47<br />
«Տունս գտնվում էր սողանքի գոտում: Վարարումների, փլուզումների պատճառով շարքից դուրս եկավ,<br />
պետության կողմից տրամադրված աջակցությամբ ձեռք բերեցինք հողամաս, և այդ հողամասում տուն<br />
ենք կառուցել»:<br />
Լյովա Աղաջանյան,<br />
Հաղարծին համայնքի բնակիչ<br />
«Իմ տունը գտնվում էր սողանքի գոտում: Սողանքից փլվեց․ գետը քանդեց տունս: Պետության,<br />
կառավարության տված գումարով ես տուն եմ կառուցել. սա էլ տունս է»:<br />
Մարտուն Աղաջանյան,<br />
Հաղարծին համայնքի բնակիչ<br />
ն ավե տ մ իջ ոց առ ո ւ մն եր ի իր ակ ան ա ցմ ա ն ա ր դյ ո ւ նք ո ւ մ ա րդ ե ն 2010 թ վակ ան ին<br />
վա րձ ակ ալո ւ թյ ա ն գ ո րծ ա ր քն եր ի թ իվ ն ո ւ վա րձ ակ ա լվա ծ հ ողեր ի մ ակ եր ես ը<br />
գ եր ազա նց եց ին ն ախ ա ճ գն աժ ամ այ ին 20 07 թ վակ ան ի ց ո ւ ց ա ն ի շ ն ե ր ը: Վ ե րջ ին ը<br />
հ աս ա վ ա նն ախ ադ ե պ 3 5 8 հ ե կտ ար ի՝ գրե թե տասն ան գամ ա վե լի, քան 2002<br />
թ վակ ան ին:<br />
20 0 9 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ հ ողեր ի աճ ո ւ րդ այ ին վաճ<br />
ա ռքի ա ր դյ ո ւ նք ո ւ մ հ ողամ աս ե ր ն ի ր ա ց վե լ ե ն մ ե կն ա րկ այ ին ն վազագ ո ւ յ ն գ ն ի ց<br />
ավ ել ի ք ա ն ե րկ ո ւս ո ւկ ե ս ա նգ ա մ բ ա ր ձ ր, իսկ 2010 թվա կա նին՝ ա վե լի քան<br />
քա ռա պա տիկ գնով: 2010 թվա կա նի ըն թաց քում մար զի տա րած քում պե տակ<br />
ա ն և հ ամ ա յ նք այ ին ս եփ ակ ան ո ւ թյ ո ւ ն հ ա նդ իս աց ո ղ գ յ ո ւղա տ նտ ես ակ ա ն ն շ ա -<br />
ն ակ ո ւ թյ ա ն հ ողեր ի վա րձ ակ ալո ւ թյ ա ն վճ ար ը մ ե կ հ ե կտ ար ի հ ա շվո վ գ ր եթ ե<br />
կրկնա պատկ վել է:<br />
2010 -2011 թ վակ ա նն եր ին Հաղա րծ ին և Վ ազաշ ե ն գ յ ո ւղեր ի ս ողա նք այ ին գ ո-<br />
տ ին եր ի ց տ ար ահ ա նվա ծ վե ց ը նտ ան ի քն ե ր ան հա տույց ստա ցել են պե տա կան<br />
Տավուշի մարզում 2010 թվականին աշխատողների միջին ամսական<br />
անվանական աշխատավարձը 1998 թվականի համեմատ<br />
ավելացել է գրեթե իննապատիկ, 2001 թվականի համեմատ՝<br />
հնգապատիկ, իսկ 2005 թվականի համեմատ կրկնապատկվել է:
48<br />
Աշխատողների միջին ամսական աշխատավարձը<br />
Տավուշի մարզում (դրամ)<br />
82,000<br />
74,434<br />
62,000<br />
42,000<br />
22,000<br />
8,419<br />
15,191<br />
23,213<br />
38,351<br />
52,390<br />
2,000<br />
1998<br />
1999<br />
2000<br />
2001<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
2005<br />
2006<br />
2007<br />
2008<br />
2009<br />
2010<br />
ֆի նան սա կան ա ջակ ցութ յուն և գ նել են բնա կա րան, իսկ Բագ րա տա շեն, Իջև<br />
ա ն և Աչ աջ ո ւ ր հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ ան օ թև ա ն մ ն աց ա ծ բ ն ակ ի չն ե ր ն ապ ահ ո վվե լ<br />
են բնա կա րա նով:<br />
20 07-2011 թ վակ ա նն եր ին հ իմ ն ան որ ո գվե լ ե ն Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի մ ի շ ա ր ք ք ա -<br />
ղաք այ ին և գյ ո ւղակ ա ն հ ամ ա յ ն քն եր ի բ ա զմ ա բն ակ ար ա ն շ ե նքե ր ը:<br />
Ա շխ ատ ա նք ը<br />
Տ<br />
ա վո ւ շ ի մ ա րզ ի ա ր դյ ո ւն աբ եր ակ ա ն կ ա զմ ակ ե րպ ո ւ թյ ո ւ նն եր ո ւ մ, ա ռ և տր ի<br />
և սպ աս ա րկմ ա ն ոլո րտ ի ձե ռն ա րկ ո ւ թյ ո ւ նն եր ո ւ մ 2011 թ վակ ան ին զ բ ա ղ -<br />
ված շուրջ 16,500 աշ խա տող նե րի մի ջին ամ սա կան աշ խա տա վար ձը<br />
2010 թվա կա նի հա մե մատ ա վե լա ցել է ա վե լի քան մեկ հին գե րոր դով:<br />
2010 թ վակ ան ին տ ավո ւ շց ին եր ի 6 0 տ ոկ ոս ը զ բ ա ղվա ծ է ր գ յ ո ւղա տ նտ ես ո ւ թ -<br />
յան, իսկ 30 տո կո սը՝ ծա ռա յութ յուն նե րի ո լոր տում:<br />
Տ ավո ւշ ո ւ մ տ ար ե ց - տ ար ի ավելաց ե լ է ո չ պ ետ ակ ա ն հ ա տված ո ւ մ զ բ ա ղվա ծ -<br />
նե րի տե սա կա րար կշի ռը, 2010 թվա կա նին կազ մե լով շուրջ 85 տո կոս, այն պարա<br />
գա յում, երբ հան րա պե տութ յու նում ոչ պե տա կան հատ վա ծում զբաղ ված են<br />
ընդ հա նու րի 81 տո կո սը, իսկ Եր ևա նում՝ ըն դա մե նը 68 տո կո սը:<br />
Հմ ո ւ տ տ եղակ ա ն կ առ ավա րմ ա ն ա ր դյ ո ւ քն ո ւ մ Տ ավո ւշ ի հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ
Սասուն Մարությանն արդեն վեցերորդ տարին է աշխատում է Իջևանում գործող 49<br />
«Քարարտ» քարի վերամշակման ձեռնարկությունում: Արտադրամասում աշխատող<br />
հաստոցների աշխատանքը հսկելը նրա պարտականությունն է: Ամիսը միջինը 100-ից<br />
120 հազար դրամ աշխատավարձ է ստանում: Ասում է. «գոհ եմ, կարևորը դռանս վրա ես<br />
իմ մի կտոր հացը վաստակում եմ»: Սասուն Մարությանի չորս զավակներից մեկն արդեն<br />
հասցրել է ամուսնանալ ու լքել հայրական օջախը, երկուսը դպրոցական են, երրորդն արդեն<br />
ավարտել է միջնակարգ կրթությունն ու չի կողմնորոշվում շարունակել, թե չշարունակել<br />
ուսումը բարձրագույն հաստատությունում:<br />
«Էսօրվա դրությամբ աշխատանք գտնելը շատ դժվար է: «Քարարտ»-ը մեզ ուղղակի փրկում է,— ասում է Սասուն<br />
Մարությանը,— հիմա ամենակարևորը մենակ աշխատատեղը չէ: Պիտի զգաս, որ կայուն է, ոտքերիդ տակ հող<br />
կա ամուր, որ ամեն ամսվա վերջ տուն մտնելիս ուրախ սրտով աշխատավարձդ դնես սեղանին: Ես գոհ եմ: Վեց<br />
տարի անընդմեջ էս կազմակերպությունում եմ ու դա հենց էն իմ ասած կայունությունն է: Ընտանիք ենք պահում ու<br />
աչքերս դրսերը չէ, թե գնանք խոպան կամ էլ ընտանիքներս առնենք քոչենք էստեղերից»:<br />
2010 -11 թ վակ ա նն եր ին հ ա նր այ ին հ ա տված ո ւ մ ա շխ ատ ավա րձեր ը վճ ա րվե լ ե ն<br />
առ ա ն ց ո ւշ աց ո ւ մն եր ի:<br />
Կր թութ յուն<br />
Եթ ե 19 9 8 -20 07 թ վակ ա նն եր ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ ն ախ ա դ պր ոց ակ ա ն<br />
հ ա ստ ատ ո ւ թյ ո ւ նն եր ի թ իվ ը ն վազե լ է շ ո ւ ր ջ մ ե կ հ ինգ եր ո րդ ո վ , ապ ա<br />
2008 թվա կա նից սկսած դրանց թիվն ա վե լա նում է: Միա ժա մա նակ,<br />
2001 թվա կա նից սկսած՝ Տա վու շի մար զի նա խադպ րո ցա կան հաս տա տութ յունն<br />
եր ո ւ մ ա ստ իճ ան աբ ա ր ավելաց ե լ է տ եղեր ի ք ան ակ ը՝ 2010 թ վակ ան ին հ ա ս -<br />
Նախադպրոցական հաստատություններ հաճախող երեխաների<br />
թվաքանակի հարաբերական աճը 2000-2010թթ.<br />
0.50<br />
0.40<br />
46%<br />
0.30<br />
26%<br />
0.20<br />
0.10<br />
0.00<br />
ՏԱՎՈՒՇ<br />
ՀՀ
50<br />
Նախադպրոցական հաստատությունների մանկավարժների թվաքանակը<br />
230<br />
225 225<br />
220<br />
214<br />
210<br />
200<br />
196<br />
190<br />
180<br />
2007 2008 2009 2010<br />
ն ելո վ ավ ել ի ք ա ն եր ե ք հ ազ ա ր ի . 20 01 թ վակ ան ի հ ամ եմ ա տ ամ են ամ ե ծ աճ ը<br />
հ ա նր ապ ետ ո ւ թյ ո ւն ո ւ մ ՝ Կ ոտ ա յքի և Գ եղա րք ո ւն իքի մ ա րզեր ի ց հ ետ ո:<br />
2010 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ո ւ մ գ ր եթ ե կ իս ո վ չ ա փ ավելաց ե լ է ն ա և ն ախ ա դ պ -<br />
ր ոց ակ ա ն հ ա ստ ատ ո ւ թյ ո ւ նն ե ր հ աճ ախ ո ղ եր եխ ան եր ի թ իվ ը , ինչ ը ն ո ւ յ նպ ե ս<br />
էականո րեն մեծ է, քան հան րա պե տութ յան ութ այլ մար զե րի ցուցանիշները:<br />
2010 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի գ յ ո ւղակ ա ն հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ գ ո րծ ո ւ մ է ր<br />
գ ր եթ ե ն ո ւ յ նք ա ն ն ախ ա դ պր ոց ակ ա ն հ ա ստ ատ ո ւ թյ ո ւ ն, ո րք ա ն Շիր ա կ ի և Լ ոռ ո ւ<br />
մ ա րզեր ի գ յ ո ւղակ ա ն բ ն ակ ավա յր եր ո ւ մ մ ի աս ին վե ր ցր ա ծ : Ն ո ւ յ ն թ վակ ան ին<br />
Տ ավո ւշ ի գ յ ո ւղակ ա ն հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ ն ախ ա դ պր ոց ակ ա ն հ ա ստ ատ ո ւ թյ ո ւ նն ե ր<br />
հ աճ ախ ո ւ մ է ր գ ր եթ ե ն ո ւ յ նք ա ն եր եխ ա, ո րք ա ն Լ ոռ ո ւ, Ար ագ ած ո տն ի և Վ այ ո ց<br />
Ձո րի գյու ղա կան բնա կա վայ րե րում միա սին վերց րած:<br />
Եթ ե 20 0 0 -20 0 4 թ վակ ա նն եր ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ մ ա նկ ավա ր ժն եր ի թ իվ ը<br />
նա խադպ րո ցա կան հաս տա տութ յուն նե րում կրճատ վել է շուրջ 70 տո կո սով,<br />
Երևանի պետական համալսարանի Իջևանի մասնաճյուղում գործող<br />
կիրառական արվեստի ֆակուլտետը՝ միակը հանրապետությունում
51<br />
2010 թվականին Տավուշում մեկ նախադպրոցական<br />
հաստատություն հաճախում են երկու երրորդով<br />
ավելի շատ երեխա, քան 2000 թվականին:<br />
ա պա հե տա գա տա րի նե րին ման կա վարժ նե րի թի վը հետ ևո ղա կա նո րեն ա ճել է:<br />
2010 թվա կա նին Տա վու շի նա խադպ րո ցա կան հաս տա տութ յուն նե րում աշ խատում<br />
էին մեկ քա ռոր դով ա վե լի ման կա վարժ ներ, քան 2004 թվա կա նին:<br />
Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ զ գ ալ ի որ ե ն ն վ ազ ե լ ե ն նա խադպ րո ցա կան հաս տա տությ<br />
ո ւ նն եր ո ւ մ եր եխ ան եր ի հ իվա նդ աց ո ւ թյ ա ն դ ե պքեր ը. 2010 թ վակ ան ին հ իվա ն -<br />
դ աց ո ւ թյ ա ն դ ե պքեր ի ք ան ակ ը 20 01 թ վակ ան ի հ ամ եմ ա տ կրճատ վել է քա ռակի:<br />
2011 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ գ ո րծ ո ւ մ է ին մ եկ ո ւկ ե ս ա նգ ա մ ավ ել ի<br />
եր ա ժ շտ ակ ա ն, ա րվե ստ ի և գ եղա րվե ստ ի դ պ ր ո ցն ե ր, ք ա ն 20 01 թ վակ ան ին:<br />
Ն ո ւ յ ն ժ ամ ան ակ ահ ա տված ո ւ մ ավել ի ք ա ն մ ե կ ք առ ո րդ ո վ ավ ել աց ե լ է դրանց<br />
ո ւ մ ս ովոր ո ղն եր ի թ իվ ը , ը ն դ որ ո ւ մ, ա ն վճ ա ր ս ովոր ո ղն եր ի թ իվ ը 2011 թ վակ ա -<br />
նին 2001 թվա կա նի հա մե մատ գրե թե կրկնա պատկ վել է:<br />
2008-2010 թվականներին Տավուշի մարզում եռապատկվել է<br />
նաև արհեստագործական ուսումնական հաստատություններում<br />
սովորողների թիվը, իսկ դրանցում դասավանդող մանկավարժների<br />
թիվն ավելացել է ավելի քան 3.6 անգամ:<br />
Նախ նա կան մաս նա գի տա կան (ար հես տա գոր ծա կան) ու սում նա կան հաստ<br />
ատ ո ւ թյ ո ւ նն եր ի ք ան ակ ը Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ 2010 թ վակ ան ին 20 0 8 թ վակ ան ի<br />
հա մե մատ ե ռա պատկ վել է: Տա վու շում գոր ծում են նույն քան ար հես տա գոր ծակ<br />
ան ո ւս ո ւ մն ակ ա ն հ ա ստ ատ ո ւ թյ ո ւ նն ե ր, ո րք ա ն Ար ար ատ ի, Ա րմ ավ իր ի և Վ այ ո ց<br />
Ձոր ի մ ա րզեր ո ւ մ միա սին վերց րած:<br />
Ե թե մինչև 2010 թվա կա նը ար հես տա գոր ծա կա ն ու սում նա կան հաս տա-<br />
«Տղաս հաճախում է երաժշտական դպրոց, փողային գործիքների բաժնում է սովորում: Մեր դպրոցը<br />
վերանորգվել է, երեխան սովորում է շատ լավ պայմաններում, աշակերտները շատ են: Որպես ծնող՝ շատ<br />
գոհ եմ:»:<br />
Անուշ Միրզոյան, Իջևան քաղաքի բնակչուհի
52<br />
Բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում սովորող<br />
ուսանողների քանակի հարաբերական փոփոխությունը 2002-2010թթ․<br />
5<br />
4<br />
434%<br />
3<br />
243%<br />
2<br />
1<br />
0<br />
ՏԱՎՈՒՇ<br />
ՀՀ<br />
տ ո ւ թյ ո ւ նն ե ր տ ավո ւ շց ին ե ր ն ը նդ ո ւ նվո ւ մ է ին բ աց առ ապ ե ս ա ն վճ ա ր՝ պ ետ ակ ա ն<br />
Երևանի պետական համալսարանի<br />
Իջևանի մասնաճյուղը
53<br />
պ ա տվեր ի շ ր ջ ան ա կն եր ո ւ մ, ապ ա 2010 թ վակ ան ին ը նդ ո ւ նվա ծ հ ին գ ո ւս ան ող ի ց<br />
մեկն ուսանում է՝ վճա րե լով սե փա կան կրթութ յան հա մար:<br />
2010 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի բ ա ր ձր ագ ո ւ յ ն ո ւս ո ւ մն ակ ա ն հ ա ստ ատ ո ւ թ -<br />
յ ո ւ նն ե ր ը նդ ո ւ նվա ծն եր ի թ վաք ան ակ ը 20 02 թ վակ ան ի հ ամ եմ ա տ մ եկ ո ւկ ե ս ա ն -<br />
գ ա մ ավելաց ե լ է, ը ն դ որ ո ւ մ, 2010 թ վակ ան ին ը նդ ո ւ նվա ծ ո ւս ան ո ղն եր ի 9 0 տ ո -<br />
կո սը պատ րաստ է հո գա լ իր կրթութ յան ծախ սե րը:<br />
2011 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի բ ա ր ձր ագ ո ւ յ ն ո ւս ո ւ մն ակ ա ն հ ա ստ ատ ո ւ թյ ո ւ նն ե -<br />
րում սո վո րում էին շուրջ ե րկ ո ւ հ ազ ա ր ո ւս ան ո ղն ե ր՝ հ ի ն գ ա նգ ա մ ավ ել ի,<br />
ք ա ն 20 03 թ վակ ան ին. գ ր եթ ե ն ո ւ յ նք ա ն, ո րք ա ն 20 03 թ վակ ան ին Ար ար ատ ի,<br />
Ար ագ ած ո տն ի, Վ այ ո ց Ձոր ի, Ա րմ ավ իր ի, Կ ոտ ա յքի և Գ եղա րք ո ւն իքի մ ա րզեր ո ւ մ<br />
միա սին վերց րած:<br />
2010 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ բ ա ր ձր ագ ո ւ յ ն ո ւս ո ւ մն ակ ա ն հ ա ստ ա -<br />
տ ո ւ թյ ո ւ նն եր ո ւ մ դ աս ավա նդ ո ւ մ է ին ավ ել ի շ ա տ դ աս ախ ո սն ե ր, քան Վա յոց<br />
Ձոր ի, Ա րմ ավ իր ի և Կ ոտ ա յքի մ ա րզեր ո ւ մ մ ի աս ին վե ր ցր ա ծ :<br />
20 07-2011 թ վակ ա նն եր ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի շ ո ւ ր ջ եր ես ո ւ ն ք աղաք այ ին և գյ ո ւ-<br />
ղակ ա ն հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ ավել ի ք ա ն հ իս ո ւ ն ն ախ ա դ պր ոց ակ ա ն, հ ա նր ա կ րթ ա -<br />
կան, ար տադպ րո ցա կան և մաս նա գի տա կան կրթա կան հաս տա տութ յուն նե րի<br />
կ առ ո ւ ցմ ան ը , հ իմն ան որ ո գմ ան ը , վեր ան որ ո գմ ա ն ն ո ւ ն ախ ա գ ծմ ան ը հ ա տկ ա ց -<br />
վել է գրե թե հինգ մի լիարդ դրամ:<br />
20 0 8 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի Մո վս ե ս հ ամ ա յ նք ո ւ մ բ ա ցվե լ է ն ո ր ը նդ ա ր -<br />
ձակ ու կա հա վոր ված ման կա պար տեզ նա խա տես ված 50 ե րե խա յի հա մար:<br />
19 92-19 9 4 թ վակ ա նն եր ի ին քն ապ ա շ տպ ան ակ ա ն մ ա րտ եր ի ը նթ ա ցք ո ւ մ հ ա յ<br />
զ ինվո րն եր ին ո րպ ե ս ապ ա ստ ա ն ծ առ այ ա ծ Ս ևք ար ի մ ա նկ ապ ա րտ եզ ը 2010<br />
թ վակ ան ին վեր ան որ ո գվե լ է :10 0 մ ան ո ւ կ ա յ ժ մ հ ա յր եր ի ո ւ մ ա յր եր ի ա րյ ա մ բ<br />
պաշտ պա նված հո ղի վրա կրթվե լու հնա րա վո րութ յուն ու նի:<br />
20 07-2011 թ վակ ա նն եր ին վեր ան որ ո գվե լ ե ն Ի ջև ան ի և Դ իլ իջ ան ի մի քանի<br />
մ ա նկ ապ ա րտ ե զն ե ր, հ իմն ան որ ո գվե լ Ա յգ եհ ով ի տ , Կ ոթ ի , Աչ աջ ո ւ ր , Բ աղ ա -<br />
«Այն հույսը, որ կունենանք վերանորոգված դպրոց՝ մեզ զինում էր համբերությամբ, սպասելիքով ու<br />
հավատով: Մեր հույսը, փառք Աստծո, արդարացավ»:<br />
Սուսաննա Սարգսյան, թիվ 6 հիմնական դպրոցի տնօրեն
54<br />
ն ի ս , Խ ա շթ առ ա կ , Պ տղ ավ ա ն , Վ ար ագ ավ ա ն , Հ ա ղթ ան ա կ , Կ ո ղ բ , Լ ճկ աձ ո ր ,<br />
Դ ե ղձ ավ ա ն , Չ ի նչ ի ն , Բ ե րք աբ ե ր , Գ ետ ահ ով ի տ , Ս ևք ա ր , Չ որ աթ ա ն , Աղ ա վ -<br />
ն ավ ա ն ք , Գ ա նձ աք ա ր , Ծ ա ղկ ավ ա ն , Հ աղ ա րծ ի ն և Բ ե րդ ավ ա ն հ ամ ա յ ն քն եր ի<br />
հ ա նր ա կ րթ ակ ա ն դ պ ր ո ցն եր ը: Դր ա նց ի ց շ ատ եր ո ւ մ վեր ան որ ո գվե լ ե ն մ ա ր -<br />
զադ ա հլ ի ճն եր ը , Կ ո ղբ ի մ ի ջն ակ ա ր գ դ պ ր ոց ո ւ մ կ առ ո ւ ցվե լ է ջ եռ ո ւ ցմ ա ն հ ա -<br />
մա կարգ, Պ առ ավ աք ար ո ւ մ կ առ ո ւ ցվո ւ մ է դ պ ր ոց ի ե րկր ո ր դ մ ա սն աշ ե նքը:<br />
Հա նր ա կ րթ ակ ա ն դ պ ր ո ցն ե ր ե ն վեր ան որ ո գվե լ ն ա և մ ա րզ ի ք աղաք այ ին հ ա-<br />
մայնք նե րում:<br />
20 0 9 թ վակ ան ին վեր աբ ա ցվե լ է Խ ա շթ առ ա կ հ ամ ա յ նքի դ պ ր ոց ը:<br />
Հիմն ան որ ո գվել ե ն 3 մ ա սն աշ ե նքեր ը , մ ա րզադ ա հլ իճ ը , ճ աշ ար ա ն ն ո ւ հ ա նդ ի -<br />
ս ո ւ թյ ո ւ նն եր ի ս ր ահ ը , դ պ ր ոց ը հ ամ ա լ րվե լ է կ ահ ո ւ յք ո վ և լաբ որ ատ ո ր գ ո ւ յք ո վ ,<br />
բ ա ցվե լ է հ ամ ակ ա ր գչ այ ին դ աս աս ե նյ ա կ, բ ար եկ ա ր գվե լ՝ դ պ ր ոց ի հ ար ակ ի ց տ ա -<br />
րած քը:<br />
2010 թ վակ ան ին Բ ե րդ ո ւ մ կ առ ո ւ ցվե լ է եր ա ժ շտ ակ ա ն դ պ ր ոց ի ն ո ր շ ե նքը և<br />
վեր ան որ ո գվե լ ա րհ ե ստ ագ ո րծ ակ ա ն դ պ ր ոց ը , 2011 թ վակ ան ին՝ վեր ան որ ո գվե լ<br />
է Այ րում ք աղաքի եր ա ժ շտ ակ ա ն դ պ ր ոց ը , կ առ ո ւ ցվե լ է Ե ՊՀ Ի ջև ան ի մաս նաճյ<br />
ո ւղ ի մ ա րզադ ա հլ իճ ը , հ իմն ան որ ո գվե լ Ի ջև ան ի պ ետ ակ ա ն ք ոլեջ ը:<br />
ՀՀ կ առ ավար ո ւ թյ ա ն ջ ա նքեր ո վ Տ ավո ւշ ի ք աղաք այ ին և գյ ո ւղակ ա ն հ ա ն -<br />
ր ա կ րթ ակ ա ն դ պ ր ո ցն եր ը կ ահ ավո րվե լ ե ն, հ ագ եց վե լ գ ո ւ յք ո վ , հ ամ ակ ա րգ ի չ -<br />
ն եր ո վ , ֆ իզ իկ այ ի, քիմ ի այ ի, ան ատ ոմ ի այ ի լաբ որ ատ ո ր պ ար ագ ան եր ո վ: Մ ի ա յ ն<br />
20 0 8 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի դ պ ր ո ցն եր ի հ ամ ա ր գ ո ւ յքի ձե ռ քբ ե րմ ա ն ն պ ա -<br />
տա կով հատ կաց վել է ա վե լի քան 62 մի լիոն դրամ:<br />
Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի հ ա նր ա կ րթ ակ ա ն դ պ ր ո ցն եր ին 20 0 8 -2011 թ վակ ա նն եր ին<br />
մա տուց վել են շուրջ հինգ մի լիոն դրամ ծա վա լով տրանս պոր տա յին ծա ռայութ<br />
յուն ներ:<br />
2011 թվականին համակարգչային դասարաններով<br />
ապահովված դպրոցների թիվը մարզում գրեթե<br />
կրկնապատկվել է՝ հասնելով 73-ի:
55<br />
Երևանի պետական համալսարանի<br />
Իջևանի մասնաճյուղի մարզադահլիճը<br />
Ա նն ախ ադ ե պ տ ե մպ ո վ ը նթ աց ե լ է Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի դ պ ր ո ցն եր ի վեր ազ ին ո ւմ ը:<br />
2010 թ վակ ան ին հ ամ ակ ա ր գչ այ ին դ աս ար ա ն ո ւն ե ր Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի 38 հ ա ն -<br />
րակր թա կան դպրոց՝ ե րկ ո ւ ա նգ ա մ ավ ել ի, ք ա ն ն ախ ո ր դ տ ար ո ւ մ: Տ ավո ւշ ի<br />
հան րակր թա կան դպրոց նե րից 46-ը, ինչ պես նաև Բ ե րդ ի ար հես տա գոր ծա կան<br />
ո ւս ո ւ մն ար ան ը ա րդ ե ն ապ ահ ո վվա ծ ե ն ա ն խ ա փ ա ն ինտ ե րն ե տ կ ապ ո վ: Մա րզ ի<br />
37 դպրոց ներ ա պա հով վել են ո ւս ո ւ մն ակ ա ն զ ե նք ո վ:<br />
Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ ն ե ր դ րվե լ է ն եր առ ակ ա ն կ ր թ ո ւ թյ ա ն մ ոդ ել ը. առ ա ն ձն ա -<br />
հ ատ ո ւ կ պ ա յմ ա նն եր ի կ ար ի ք ո ւն եց ո ղ եր եխ ան եր ը ս ովոր ո ւ մ ե ն հ ա նր ա կ րթ ա -<br />
կան դպրոց նե րում:<br />
«Փ ար ո ս » հա սա րա կա կան կազ մա կեր պութ յան մշտա դի տարկ ման արդյ<br />
ո ւ ն քն եր ը ց ո ւ յ ց ե ն տ վե լ , ո ր, ի տ ա րբ եր ո ւ թյ ո ւ ն Հայ ա ստ ան ի մ յ ո ւ ս հ ամ ա յ ն ք-<br />
ն եր ի, մ ի ա յ ն Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ է, ո ր ո ւս ո ւ մն ակ ա ն հ ա ստ ատ ո ւ թյ ո ւ նն ե ր ն ո ւ-<br />
ն ե ն թ եք ահ ա րթ ա կն ե ր, ինչ ը մ ա րզո ւ մ ն եր առ ակ ա ն կ ր թ ո ւ թյ ա ն ն ե ր դ րմ ա ն<br />
արդ յունք է: Հատ կան շա կան է, որ ընտ րա կան տե ղա մա սե րը Հա յաս տա նում<br />
շ ա տ հ աճ ա խ տ եղակ ա յվա ծ ե ն հ ե ն ց ո ւս ո ւ մն ակ ա ն հ ա ստ ատ ո ւ թյ ո ւ նն եր ո ւ մ և
56<br />
« Մեր ե րե խա ներն ամ բողջ Հա յաս տա նով մեկ մեր պա տաս խա նատ վութ յունն են. նրանք երբ ևէ<br />
չպ ե տ ք է ա նտ ե սվե ն: Այս օ ր ն ր ա ն ց ա նտ ես ել` ն ո ւյ նն է, թ ե թ ո ւ լա ց ն ե լ մ ե ր ապ ագ այ ի հ իմն ա սյ ո ւն եր ը...<br />
պետք է ա մեն ինչ ա նենք, որ այս սահ մա նա մերձ գյու ղը գո յատ ևի, որ գյու ղա ցին մնա և աշ խա տի այս<br />
հո ղի վրա: Ման կա պար տեզն այդ եր կար ճա նա պար հի մի քայլն է միայն»:<br />
Ռ ա լֆ Յ իր ի կյ ա ն , Վ իվ աՍ ե լ- Մ Տ Ս - ի Գ լխ ավ ո ր տ ն օր ե ն :<br />
« Տա վու շի օ րի նա կով Հա յաս տա նը պատ րաստ է հա մընդ հա նուր նե րա ռա կան կրթութ յան անց նել:<br />
Ն մ ա ն մ ոտ եց ո ւմ ը կ ր թ ակ ա ն ա յ ս ն ո ւ ր բ հ ամ ակ ա րգ ին հեռ ավո ր Բե րդ ո ւ մ մ ե զ ո ւ ղղակ ի ա պշե ցր ե ց: Այ ն<br />
հ ին գ հ ա ստ ի քն եր ը՝ հ ոգ եբ ա ն, լոգ ոպ ե դ , ս ո ցմ ա նկ ավա ր ժ և հ ատ ո ւ կ մ ա նկ ավա ր ժ, ո ր թ իվ 3 հ իմն ակ ա ն<br />
դպրո ցին տրվում են հիմ նա կան ֆի նան սա վոր մամբ ու ո րոնք սահ մա նել է կա ռա վա րութ յու նը, որ ևէ<br />
ա նհ ամ ապ ատ ա սխ ան ո ւ թյ ո ւ ն դ ր ա կ ո նտ ե քստ ո ւ մ ե ս չտ ես ա... Մա րզո ւ մ դ պ ր ո ցն եր ի ո ւս ո ւցչակ ա ն կ ա զ -<br />
մ եր ի հե տ հ ա նդ իպ ելո ւց հետ ո, կ ար ո ղ ե մ աս ե լ , ո ր ն ր ա ն ց ա շխ ա րհ այ ա ցքը ո ւ մ ոտ եց ո ւ մն ե ր ն առ ա նձ -<br />
ն ահ ատ ո ւ կ պ ա յմ ա նն եր ի կ ար ի ք ո ւն եց ո ղ եր եխ ան եր ի հ ա նդ ե պ լ ի ով ին տ ա րբ ե րվո ւ մ ե ն ն ր ան ի ց, ին չ ե ս տ ես ե լ ե մ<br />
Եր ևա նում… դրան դեռ ու նենք գա լու»:<br />
Ան ահ ի տ Բ ա խ շյ ա ն , Հ Հ Ա զգ այ ի ն Ժ ող ով ի պ ա տգ ամ ավ ո ր<br />
թ եք ահ ա րթ ա կն եր ի ա ռկ այ ո ւ թյ ո ւն ը ապ ահ ովո ւ մ է ն ա և հ ա շմ ա նդ ա մ ՀՀ ք աղա -<br />
ք աց ին եր ի մ ա սն ա կց ո ւ թյ ո ւն ը ե րկր ո ւ մ և հ ամ ա յ նք ո ւ մ ի շխ ան ո ւ թյ ա ն ձև ավո ր -<br />
մա նը: 2011թ. դրութ յամբ Հա յաս տա նի ընտ րա կան տե ղա մա սե րի 85 տո կոսն<br />
ա նմ ա տչ ել ի է հ ա շմ ա նդ ա մն եր ի հ ամ ա ր, ո ր ո ն ց մ ե ծ մ աս ը , թ եպ ե տ ո ւն ի ը ն տր ա -<br />
կան ի րա վունք, բայց հա վա սար պայ ման նե րի բա ցա կա յութ յան պատ ճա ռով չի<br />
մ ա սն ա կց ո ւ մ ը ն տր ակ ա ն գ ո րծ ը նթ ա ցն եր ին, մ ին չդ ե ռ Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ը երկ րում<br />
միակն է, ուր այս խնդի րը գրե թե լիար ժե քո րեն լուծ ված է:<br />
Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի ավա գ դ պ ր ո ցն եր ի և Ե րև ան ի պ ետ ակ ա ն հ ամ ա լս ար ան ի<br />
Ի ջ և ան ի մ ա սն ա ճյ ո ւղ ի մ ի ջ և կ ն քվե լ է հ ամ ագ ո րծ ա կց ո ւ թյ ա ն պ ա յմ ան ագ ի ր,<br />
իր ակ ան ա ցվո ւ մ ե ն փ ոխ ադ ա ր ձ ա յց ելո ւ թյ ո ւ նն ե ր, ինչ ը ն պ ա ստ ո ւ մ է աշ ակ ե ր տ -<br />
ն եր ի մ ա սն ագ իտ ակ ա ն կ ո ղմն որ ո շմ ան ը:<br />
2010 -2011 թ վակ ան ն ե ր ին հ ա նր ա կ րթ ո ւ թյ ո ւն ի ց դ ո ւ ր ս մ ն աց ա ծ ավել ի ք ա ն<br />
2010 թվականին իրավախախտման հակում ունեցող երեխաների<br />
թիվը Տավուշում նվազել է ավելի քան կիսով չափ:
57<br />
Հայազգի Ռուսաստանցի գործարար Ռուբեն Վարդանյանը Դի լի ջա նի մի ջազ գա յին դպրոցի<br />
կա ռուց ման ներդ րու մա յին ծրա գ րի նախաձեռնողներից և ֆինանսավորողներից է<br />
ք ս ա ն եր եխ ան ե ր ի հ ե տ ա ն մ ի ջ ա կ ա ն ա շխ ատ ա ն քն եր ի ա ր դյ ո ւ նք ո ւ մ ն ր ա ն ք վե -<br />
րա դար ձել են հան րակր թութ յուն:<br />
2010 -2011 թ վակ ա նն եր ին մ ա րզ ի 24 0 ան ապ ահ ո վ ը նտ ան ի քն եր ի եր եխ ա -<br />
ներ ամ առ այ ին հ ա նգ ի ստ ը ա ն ցկ ա ցր ե լ ե ն Հա նք ավան ի «Լ ո ւս աբ ա ց» ճ ա մբ ա -<br />
րում:<br />
Գ ե րմ ան ի այ ի մ եծ ահ աս ա կն եր ի դ պ ր ո ցն եր ի մ ի ո ւ թյ ա ն հ այ ա ստ ա նյ ա ն մ ա ս-<br />
ն ա ճյ ո ւղ ի հ ե տ հ ամ ագ ո րծ ա կց ո ւ թյ ա մ բ Ի ջև ա ն ք աղաք ո ւ մ կ առ ո ւ ցվո ւ մ է մ եծ ա -<br />
հա սակ նե րի կրթութ յան դպրոց, ո րը մեծ նշա նա կութ յուն կու նե նա աշ խա տանք<br />
փնտրող նե րի վե րա պատ րաստ ման գոր ծում:<br />
2011թ մ ե կն ա րկ ե լ է Դ իլ իջ ան ի մ իջ ա զգ այ ի ն դ պ ր ոց ի կ առ ո ւ ցմ ա ն ն ե ր դր ո ւ-<br />
մ այ ի ն ավ ել ի ք ա ն 8 0 մ իլ ի ո ն Ա Մ Ն դ ոլ ա ր ծ ավ ալ ո վ ծ ր ագ իր ը, որն ԱՊՀ տարած<br />
քում նախ ադ եպ ը չ ո ւն ի: Հայ ա ստ ան ո ւ մ և ԱՊՀ - ո ւ մ առ աջ ին ամ են աբ ա ր ձ ր<br />
մ ակ ա րդ ակ ի մ իջ ա զգ այ ին դ պ ր ոց ո ւ մ տ ա սն եր ե ք - տ ա ս նհ ին գ տ ար եկ ա ն ա ղջ իկ -
58<br />
Տիգրան Օքմինյանին մինչեւ 2010թ-ի սեպտեմբերը ճանաչում էին միայն իրենց թաղում ու<br />
Իջեւանի թիվ 3 հիմնական դպրոցում, որտեղ նա սովորում էր: Արտառոց ոչ մի բան: Սովորական<br />
մի պատանի, որ իր հասակակից հազարավոր, միլիոնավոր տղաների նման այս աշխարում<br />
ամենից շատը սիրում է ֆուտբոլ խաղալ բակում, երկրպագել «Ռեալ Մադրիդ» ֆուտբոլային<br />
թիմին ու ֆուտբոլիստ Քրիստիանու Ռոնալդուին: Ըստ Վարսենիկ տատի՝ թոռը ռոմանտիկ<br />
տղա է, քչախոս: Բնավորութայն այս գիծը մանկավարժ տատը թերություն է համարում, սակայն<br />
որպես առավելություն շեշտում է Տիգրանի գրավոր խոսքը: Դե իհարկե, եթե տղան շնորհալի չլիներ, չէր հաղթի<br />
Սփյուռքի նախարարության կողմից հայտարարված «Մեր լեզուն, մեր հայրենիքն է» խորագրով շարադրության<br />
հանրապետական մրցույթում եւ չէր գրավի 3-րդ պատվավոր տեղը: «Թոռնիկս ուժեղ է հումանիտար առարկաներից,<br />
գրականություն շատ է սիրում: Երբ իմացա, որ էդպիսի մրցույթ է հայտարարված, խորհուրդ տվեցի մասնակցել: Դե<br />
արդյունքն ինքներդ էլ եք տեսնում»,— գոհունակ ժպտում է Վարսենիկ տատը:<br />
Չնայած հումանիտար առարկաների նկատմամբ տածած սիրուն, 2011 թվականից Տիգրանը սովորում է Իջեւանի<br />
թիվ 2 ավագ դպրոցի բնագիտական հոսքում: Ցանկանում է տնտեսագետ դառնալ, թեպետ, կրկին Վարսենիկ<br />
տատի համոզմամբ, թոռը լավ իրավաբան կդառնա, եթե ցանկանա: Տիգրանը տատի տեսակետները չի վիճարկում:<br />
Ամեն դեպքում, ըստ իրեն, կարեւորը կրթված մարդ դառնալն ու հայրենիքին պիտանի լինելն է:<br />
ներն ու պա տա նի նե րը կկա րո ղա նան ստա նալ հա մա կող մա նի ու ներ դաշ նակ<br />
ա ռաջ նա կարգ կրթութ յուն:<br />
Ս ա հմ ան ամ ե ր ձ Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի կ ր թ ակ ա ն հ ա ստ ատ ո ւ թյ ո ւ նն եր ի ս ովոր ո ղ -<br />
ներն ու ման կա վարժ նե րը լավ գի տակ ցում են, որ հայ ժո ղովր դի հա րատև ման<br />
խոր հուր դը ոչ միայն զեն քի, այլև մտքի ու ո գու զո րութ յունն է: Տա վու շում բազո<br />
ւ մ ե ն տ աղա նդ աշ ա տ եր եխ ան ե ր ն ո ւ եր իտ աս ա ր դն եր ը:<br />
Դ պր ոց ակ ա նն եր ի առ ա րկ այ ակ ա ն օլ իմպ ի ադ ա նն եր ի հ ա նր ապ ետ ակ ա ն<br />
փ ո ւլ ին մ ա րզ ի ց մ ա սն ա կց ե լ է 6 7 աշ ակ ե ր տ: Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի ս ան եր ը լավա -<br />
գ ո ւ յ ն ն է ին 2010 թ վակ ան ին հ ա նր ապ ետ ո ւ թյ ա ն ավա գ դ պ ր ո ցն եր ո ւ մ «Հայ ո ց<br />
լեզո ւ և հ ա յ գ ր ակ ան ո ւ թյ ո ւ ն» և «Մաթ եմ ատ իկ ա» առ ա րկ ան եր ի գ ն ահ ատ մ ա ն<br />
արդյունքներով:<br />
Պա տա հա կան չէ, որ աս մուն քի հան րա պե տա կան 4-րդ փա ռա տո նի եզ րա փակ<br />
ի չ փ ո ւ լն ա ն ցկ ա ցվե լ է հ ե ն ց Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ, ո ր տ ե ղ տ ավո ւ շց ի եր իտ աս ա ր դ ն<br />
ա րժ ան աց ե լ է մ ր ց ան ակ ի: 2011 թ վակ ան ին Դ իլ իջ ան ի Հ. Շար ա մբ եյ ան ի ա նվա ն<br />
գ եղա րվե ստ ի դ պ ր ոց ի ս ան եր ի ա շխ ատ ա ն քն եր ը Չեխ ի այ ի Լ իդ ից ե ք աղաք ո ւմ<br />
ա ն ց կ ա ց վո ղ «Ս ա ե ս ե մ, ա յ ստ ե ղ ե մ ե ս ա պր ո ւ մ» մ իջ ա զգ այ ին ց ո ւց ահ ա նդ ե ս -<br />
մ ր ց ո ւ յթ ո ւ մ ա րժ ան աց ե լ ե ն մ եդ ալ ի, մ ր ց ան ա կն եր ի ո ւ դ իպլո մն եր ի: Տ ավո ւ շց ի<br />
Տ ի գր ա ն Օ քմ ի նյ ան ը «Մ ե ր լեզո ւ ն մ ե ր հ ա յր են ի քն է » խ որ ա գր ո վ շ ար ա դր ո ւ թ -<br />
յուն նե րի մրցույ թում դար ձել է մրցա նա կա կիր:
59<br />
Առ ո ղջ ապ ահ ո ւ թյ ո ւ ն<br />
ՀՀ կ առ ավար ո ւ թյ ո ւն ը վե րջ ին տ ար ին եր ին մ ե ծ ո ւշ ա դր ո ւ թյ ո ւ ն է դ ա ր ձր ե լ<br />
հ այ ա ստ ա նց ին եր ի առ ո ղջ ո ւ թյ ա ն պ ա հպ ա նմ ա ն առ ա ջն այ ին օղակ ի զա ր -<br />
գ ա ցմ ան ը: Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ 20 07-20 0 9 թ վակ ա նն եր ին՝ եր ե ք տ ար ո ւ մ,<br />
մ ե կ հ ի նգ եր ո րդ ո վ ավ ել աց ե լ ե ն ա մբ ո ւլատ ո ր - պ ոլ իկլ ին իկ ակ ա ն հ ա ստ ատ ո ւ թ -<br />
յուն նե րի թի վը՝ դրանց թի վը 22-ից հասց վել է 27-ի: 10, 0 0 0 տ ավո ւ շց ին եր ի 2010<br />
թվա կա նին սպա սար կում էին 2 5 տ ոկ ոս ո վ ավ ել ի շ ա տ ա մբ ո ւլատ ո ր - պ ոլ իկլ ի -<br />
նի կա կան հիմ նարկ ներ, քան 2007 թվա կա նին:<br />
20 0 4 թ վակ ան ի ց ա ստ իճ ան ակ ան որ ե ն ավելաց ե լ է ա մբ ո ւլատ ո ր - պ ոլ իկլ ի -<br />
ն իկ ակ ա ն հ ա ստ ատ ո ւ թյ ո ւ նն ե ր տ ավո ւ շց ին եր ի հ աճ ախ ո ւ մն եր ի ք ան ակ ը , ի ս կ<br />
20 07 թ վակ ան ի ց ա յ ն շ ե շտ ակ ի որ ե ն բ ա ր ձր աց ե լ է՝ շուրջ 30 տո կո սով: 2010<br />
թ վակ ան ին ա մբ ո ւլատ ո ր - պ ոլ իկլ ին իկ ակ ա ն հ իմն ա րկն եր ո ւ մ հ աճ ախ ո ւ մն եր ի<br />
քա նա կը մեկ տա վուշ ցու հաշ վով 2007 թվա կա նի հա մե մատ ավ ել աց ե լ է մ ե կ<br />
ե րր ո րդ ով ինչ ը վկ այ ո ւ մ է պ ոլ իկլ ին իկ ան եր ի ա ն հր աժ ե շտ ո ւ թյ ա ն, առ ո ղջ ո ւ թյ ա ն<br />
խ ն դ ի րն եր ի վեր աբ ե րյ ա լ տ ավո ւ շց ին եր ի իր ազեկ ո ւ թյ ա ն բ ա ր ձր ա ցմ ա ն, ա մբ ո ւ-<br />
լատ ո ր ծ առ այ ո ւ թյ ո ւ նն եր ի հ աս ան ել ի ո ւ թյ ա ն, մ ա տչ ել ի ո ւ թյ ա ն բ ա ր ձր ա ցմ ա ն և<br />
ս եփ ակ ա ն առ ո ղջ ո ւ թյ ա ն հ ա նդ ե պ տ ավո ւ շց ին եր ի հ ոգ ած ո ւ թյ ա ն մ եծ ա ցմ ա ն մ ա -<br />
սին:<br />
20 07-2011 թ վակ ա նն եր ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ շ ոշ ափ ել ի ն ե ր դր ո ւ մն ե ր<br />
ե ն կ ատ ա րվե լ առ ո ղջ ապ ահ ակ ա ն հ ա ստ ատ ո ւ թյ ո ւ նն եր ի կ առ ո ւ ցմ ա ն և<br />
վեր ան որ ո գմ ա ն ո ւ ղղո ւ թյ ա մ բ:<br />
«Բերդի բժշկական կենտրոնը սպասարկում է շուրջ 32 հազար 600 բնակչի: Հիվանդանոցում<br />
գործում է թերապեւտիկ, մանկական, մանկաբարձագինեկոլոգիական, վիրաբուժական եւ<br />
ինֆեկցիոն բաժինները 60 մահճակալով: 2011թ-ին կենտրոնը վերազինվել է: Շտաբուժօգնությունը<br />
ստացել է վերջին սերնդի ռեմոբիլ, որ հատկապես խիստ անհրաժեշտություն էր հեռավոր գյուղերից<br />
հիվադների տեղափոխման առումով: Նեղ մասնագետների կարիք ունի հիվանդանոցը, հույս ունենք, որ այս խնդիրն<br />
էլ հետագայում կլուծվի»:<br />
Արամ Հարությունյան, Բերդի բժշկական կենտրոնի տնօրեն
60<br />
2010 թ. Ի ջև ան ո ւ մ վեր աբ ա ցվե լ է ժ ամ ան ակ ակ ի ց ս ա րք ավոր ո ւ մն եր ո վ հ ա -<br />
գ եց ա ծ բ ժ շ կ ակ ա ն կ ե ն տր ոն ը՝ Ե րև ան ի «Էր եբ ո ւն ի» և « Գր իգ ո ր Լ ո ւս ավոր ի չ»<br />
բժշկա կան կենտ րոն նե րի հետ հ եռ ահ աղ ո րդ ա կ ցմ ա ն 2 4 - ժ ա մյ ա կ ապ ո վ , ո րի<br />
մ իջ ոց ո վ Կ ե ն տր ոն ի բ ժ ի շ կն եր ը կ ար ող ե ն քն ն ա րկ ե լ առ ավե լ կ ա րև ո ր հ ա րց եր ը:<br />
Կենտ րո նում աշ խա տում է 24 բժիշկ, 33 մի ջին բու ժաշ խա տող, 6 վար չա կան և<br />
18 ա յ լ ա շխ ատ ո ղ , Ե րև ան ի ց գ ո րծ ո ւ ղվո ւ մ ե ն լավագ ո ւ յ ն բ ժ ի շ կն ե ր: Կ ե ն տր ո ն ն ի<br />
զոր ո ւ է հ ոգ ա լ Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի և Հայ ա ստ ան ի հ յ ո ւս ի ս - ա րև ե լյ ա ն տ ար ած ա շ ր -<br />
ջ ան ի բ ն ա կչո ւ թյ ա ն առ ո ղջ ակ ա ն խ ն դ ի րն եր ը:<br />
2010 թ. հ իմն ան որ ո գվե լ և ա րդ ի ս ա րք ավոր ո ւ մն եր ո վ կ ահ ավո րվե լ է<br />
Ն ոյ ե մբ ե րյ ան ի ք աղաք այ ին հ իվա նդ ան ոց ը , որ ը բա ցա ռիկ կար ևո րութ յուն ունի<br />
մար զի հա մար և ս պա սար կում է ա վե լի քան 30 հա զար բնակ չի: Գոր ծում են<br />
հ իմն ան որ ո գվա ծ պ ոլ իկլ ին իկ այ ի ֆ իզ ի ոթ եր ա պ ևտ իկ սր ահ ը , ատ ա մն աբ ո ւժ ա -<br />
ր ան ը , թ եր ա պ ևտ իկ, վեր ակ ե նդ ան ա ցմ ա ն, վ իր աբ ո ւժ ակ ա ն, մ ա նկ աբ ա րձ ակ ա ն,<br />
գ ին եկ ոլոգ ի այ ի, ինֆ ե կց ի ո ն և ա խտ որ ոշ ի չ բ աժ ա նմ ո ւ ն քն եր ը: Հիվա նդ ան ոց ը<br />
կ ար ո ղ է մ ի աժ ամ ան ա կ որ ա կյ ա լ բ ո ւժծ առ այ ո ւ թյ ո ւ նն ե ր մ ատ ո ւց ե լ 60 ան ձի:<br />
2009թ. Իջ ևա նում բաց վել է « Եր եխ ան եր ի զ ա րգ ա ցմ ա ն և վ ե ր ա կ ա ն գ ն ո ղ ա -<br />
կան կենտ րո նը»՝ «Ար ա բկ ի ր» բ ժ շ կ ակ ա ն հ ամ ալ ի ր ի՝ Եր եխ ան եր ի և<br />
դ եռ ահ ա սն եր ի առ ո ղջ ո ւ թյ ա ն ին ստ իտ ո ւտ ի մ ա սն ա ճյ ո ւղ ը , որ ը զ բ ա ղվո ւ մ է<br />
զա րգ ա ցմ ա ն տ ա րբ ե ր հ ապ աղո ւ մն ե ր ո ւն եց ո ղ եր եխ ան եր ի մ ա սն ագ իտ ակ ա ն<br />
խնամ քով:<br />
2011 թվա կա նին մար զի 4 բժշկա կան կենտ րոն նե րում ստեղծ վել են շտապ<br />
Իջևանի վերաբացված<br />
բժշկական կենտրոնում
61<br />
«Եր բ առ աջ ին ա նգ ա մ եղա հ իվա նդ ան ոց ո ւ մ, ս ա րս ափել ի վ իճ ա կ է ր: Գ ե րմ ան ի ա վեր ադ ա ռն ալո ւ ն պ ե ս իմ գ ո ր -<br />
ծ ը նկ ե րն եր ի հե տ որ ոշեց ին ք մ իջ ո ցն ե ր գ տ ն ե լ և վեր ան որ ոգ ե լ հ իվա նդ ան ոց ը: Այ սպ իս ո վ , ձե ռ ք ձե ռքի տ ալո վ մ ե զ<br />
հա ջող վեց հա վա քել այդ հսկա յա կան գու մա րը»:<br />
Ժ ի լբ ե ր Մո մ ջյ ա ն , «Հ այ ա ստ ա ն » հ ամ ահ ա յկ ակ ա ն հ ի մն ա դր ամ ի Գ ե րմ ան ի այ ի տ եղ ակ ա ն մ ա ր մն ի ատ ե -<br />
նա պետ<br />
«Շա տ տ պ ավո րվա ծ ե մ ` տ ե սն ելո վ հ իվա նդ ան ոց ի ավա րտ ո ւ ն տ ե սքը... Մա ղթ ո ւ մ ե մ, ո ր ա յ ն ե րկ ա ր ծ առ այ ի մ ե ր<br />
հ ա յր են ակ ի ցն եր ին և գ ո րծ ա ծվ ի մ ի ա յ ն ծ ն ո ւ ն դն եր ի հ ամ ա ր: Այ ստ ե ղ ծ նվա ծ մ ե ր գ ա ռն ո ւ կն եր ը թ ո ղ , ո ր ապ ագ այ ո ւ մ<br />
դառ նան առ յուծ ներ և պաշտ պա նեն մեր սահ ման նե րը»:<br />
Ավ ետ ի ս Կ իզ ի րյ ան , «Հ այ ա ստ ա ն » հ ամ ահ ա յկ ակ ա ն հ ի մն ա դր ամ ի Շվ ե յց ար իայ ի տ եղ ակ ա ն մ ա ր մն ի<br />
ա տե նա պետ<br />
բ ժ շ կ ակ ա ն օ գն ո ւ թյ ա ն հ ամ ակ ա զմ ե ր, բ ո ւժ ա ն ձն ակ ա զմ ը ա նց ե լ է հ ամ ապ ա -<br />
տաս խան վե րա պատ րաս տում:<br />
Դ իլ իջ ա ն ք աղաք ո ւ մ վեր ան որ ո գվե լ է բ ժ շ կ ակ ա ն կ ե ն տր ոն ը , կ ե ն տր ոն ի ն ո ր<br />
մ ա սն աշ ե նք ո ւ մ կ առ ո ւ ցվե լ է ջ եռ ո ւ ցմ ա ն հ ամ ակ ա ր գ : Խ ա շթ առ ա կ և Ազատ ա -<br />
մ ո ւ տ հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ կ առ ո ւ ցվե լ ե ն առ ո ղջ ո ւ թյ ա ն առ ա ջն այ ին պ ա հպ ա նմ ա ն<br />
ա մբ ո ւլատ ո ր - պ ոլ իկլ ին իկ ակ ա ն կ ե ն տր ո նն ե ր: Ա րդ ի ակ ան ա ցվո ւ մ է Բե րդ ի հ ի -<br />
վա նդ ան ոց ը:<br />
2011 թվականին Նոյեմբերյանի բժշկական կենտրոնը հագեցվեց դիալիզի<br />
սարքավորմամբ, ինչի արդյունքում խիստ կարևոր և առանձնահատուկ<br />
այս ծառայությունը տավուշցիները կարող են ստանալ մարզում: 2008-2011<br />
թվականներին մարզի մի շարք առողջության կենտրոնների տրամադրվել են<br />
շտապ օգնության շարժակազմեր:<br />
Մա րզո ւ մ պ ետ ակ ա ն պ ա տվեր ի շ ր ջ ան ա կն եր ո ւ մ հ իվա նդ ան ոց այ ին բ ո ւժ օ գ -<br />
նութ յուն են ստա ցել 6,727 հի վանդ ներ: 2010թ. մար զի ծննդատ նե րում ծնվել է<br />
1,610 եր եխ ա, ի ս կ բ ո ւժհ ա ստ ատ ո ւ թյ ո ւ նն եր ին հ ա տկ ա ցվե լ ե ն ծ ն ն դ օ գն ո ւ թյ ա ն<br />
շուրջ 1,770 հ ավա ստ ա գր ե ր: Վ եր ակ ա ն գն ողակ ա ն և առ ո ղջ ար ան այ ին բ ո ւժ ո ւ մ<br />
են ստա ցել 2-րդ և 3-րդ խմ բի շուրջ 150 հ ա շմ ա նդ ա մն ե ր: Առ ո ղջ ապ ահ ակ ա ն<br />
հ ա ստ ատ ո ւ թյ ո ւ նն եր ի վեր ան որ ո գմ ա ն ո ւ վեր ազ ինմ ա ն, ա ն ձն ակ ա զմ ի վեր ա -<br />
պատ րաստ ման ու նոր ե րի տա սարդ կադ րե րով հա մալր ման արդ յուն քում մարզի<br />
բուժ հաս տա տութ յուն նե րում կտրուկ ավելացել են մուտ քե րը վճա րո վի ծառ<br />
այ ո ւ թյ ո ւ նն եր ի ց՝ 2011 թ վակ ան ին ը ն դհ ո ւ պ մ ոտ են ալո վ գ ր եթ ե հ ա րյ ո ւ ր մ իլ ի ո ն<br />
դրամ սահ մա նագ ծին՝ 2010 թվա կա նի հա մե մատ մեկ հին գե րոր դով ա վե լի:
Սահմանամերձ Սևքար գյուղի բնակիչ Խաչատուր Բաղդասարյանը սևքարեցի հայդուկ Սաքոյի հետնորդը չէ<br />
ուղիղ գծով, բայց դա ամենևին էլ չի խանգարում նրա համագյուղացիներին նույնչափ մեծարանքով խոսել քսանամյա<br />
երիտասարդի մասին: Տղան Լեռնային Ղարաբաղի հանրապետությունում ծառայելիս սահմանն է պահել, կանխել<br />
թշնամու ներխուժումը, փրկել ծառայակից ընկերներին վարձկան մարդասպանի գնդակից: Միթե դա քիչ է, որպեսզի<br />
համերկրացիները նրան վերաբերվեն ջերմորեն ու պատկառանքով: Իսկ Խաչատուրի կարծիքով, ինքն ընդամենը<br />
պարտքն է կատարել հայրենիքի հանդեպ, և ով էլ լիներ իր փոխարեն՝ նույն կերպ կվարվեր:<br />
Սակայն արդեն զրույցի ընթացքում հասկանում ես, որ Խաչատուրի «ով էլ որ լիներ» արտահայտությունն այնքան<br />
էլ տեղին չէ: Մեկ տարի առաջ տեղի ունեցածի մասին սևքարեցի երիտասարդը դժվարությամբ է խոսում՝ մի փոքր<br />
էլ ամաչելով: Պատմում է, որ աշնանային այդ օրն ինքն ու ընկերը դիրքերում գտնվող պահակակետում են եղել:<br />
Մթության մեջ, նախ, իրենց մոտեցող բարձրահասակ մեկի սիլուետն են տեսել, ով հետո՝ գոռալով հարձակվել է<br />
ընկերոջ վրա: Հասկացել են, որ թշնամու զինվոր է, վարձկան մարդասպան: Վերջինս չի նկատել ընդամենը տասը<br />
մետր այն կողմ գտնվող երկրորդ հայ զինվորին: Հենց այս հանգամանքն էլ օգնել է Խաչատուրին, նախ, թինկունքից<br />
հարձակվել թշնամու վրա ու գետին գլորելուց հետո՝ գնդակահարել:<br />
Ասում է, որ այդ վայրկյաններին ոչ մի բանի մասին չի մտածել, ոչինչ չի զգացել, միտքն ուղղված է եղել միայն<br />
թշնամուն վնասազերծելու ուղղությամբ: «Հասկանում էի, որ եթե չհարձակվեմ, նախ ընկերոջս է սպանելու, հետո<br />
ինձ ու ներքևում՝ խրամատների մեջ քնած մեր հինգ ընկերներին,— ասում է Խաչատուրը,— վարձկանի հետ սահմանն<br />
անցած ու մեր մարտական դիրքեր ներխուժած էլի զինվորներ կային: Նահանջելու ժամանակ նրանցից երկուսը<br />
տրաքեցին միների վրա: Էս ա եղել ամբողջ պատմությունը»:<br />
Իր հերոսական արարքի համար սևքարեցի Խաչատուր Բաղդասարյանը պարգևատրվել է ԼՂՀ նախագահի<br />
կողմից «Արիության» մեդալով, ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանի կողմից՝ «Արիության» մեդալով, «Հայոց արծիվներ»<br />
ՀԿ-ի կողմից՝ «Լեռնահայաստանի արծիվ» հուշամեդալով, Սևքար համայնքի ղեղակավարի կողմից՝ «Սևքարեցի<br />
Սաքո» մեդալով:<br />
Խաչատուր Բաղդասարյանն<br />
իր ընտանիքի հետ
63<br />
Մ շա կույթ և ս պորտ<br />
Տ<br />
ավո ւշ ի մ ա րզ ը հ այ ո ց պ ա տմ ա մշ ակ ո ւթ այ ին ժ առ ա նգ ո ւ թյ ա ն թ ա նգ ա -<br />
րան է բաց երկն քի տակ: Մար զի տա րած քում 340-ից ա վե լի պատ մամշ<br />
ակ ո ւթ այ ին ա րժ ե ք - կ առ ո ւ յ ցն ե ր կ ա ն, որ ի ց 2 2 - ը եկ եղ եց ին ե ր ե ն:<br />
20 07-2011 թ վակ ա նն եր ին կ առ ո ւ ցվե լ և վեր ան որ ո գվե լ ե ն մ շ ակ ո ւթ այ ին ո ւ<br />
մ ա րզակ ա ն հ ա ստ ատ ո ւ թյ ո ւ նն ե ր և եկ եղեց ին ե ր:<br />
2011 թ վակ ան ին վ եր ակ առ ո ւ ցվ ե լ է Հ աղ ա րծ ին ի վ ան ակ ա ն հ ամ ալ իր ը,<br />
վե րա կանգն վել է հա մա լիր տա նող ճա նա պար հը, վե րա կա ռուց վել են են թա կառ<br />
ո ւ ցվա ծ քն եր ը , ն որ ո գվե լ է վան ակ ա ն հ ամ ալ իր ը , կ առ ո ւ ցվե լ է ք ահ ան այ ատ ո ւ ն,<br />
բ ար եկ ա ր գվել եկ եղեց ո ւ հ ար ակ ի ց տ ար ա ծքը:<br />
2011 թ վակ ան ին Մո վս ե ս հ ամ ա յ նք ո ւ մ օ ծվե լ է « Ս ո ւ ր բ Ա ս տվ ած ած ի ն » եկ ե -<br />
ղեց ին, ի ս կ Բ ար եկ ամ ավա ն հ ամ ա յ նք ո ւ մ կ ատ ա րվե ց «Ս ո ւ ր բ Գր իգ ո ր լ ո ւս ա -<br />
վ որ ի չ » մ ատ ո ւռ ի օծ ո ւմ ը: Ն ոյ ե մբ ե րյ ա ն ք աղաք ո ւ մ օ ծվե լ է «Ս ո ւ ր բ Ա նն ա » եկ ե -<br />
ղեց ին: Վ եր ան որ ո գվե լ , հ ա րդ ա րվե լ և կ ան աչ ապ ա տվե լ ե ն Մակ ար ավ ա նք ը,<br />
Գ ա նձ աք ար ի, Ս ար ի գյ ո ւղ ի, Ա յգ եհ ով իտ ի և ա յ լ եկ եղեց ին ե ր ո ւ մ ատ ո ւ ռն ե ր:<br />
2011 թ վակ ան ի ց Ծ ա ղկ ավ ան ո ւ մ, Կող բում ը նթ ա ցքի մ ե ջ ե ն մ ատ ո ւ ռն եր ի կ ա -<br />
ռ ո ւ ցմ ա ն ա շխ ատ ա ն քն եր ը:<br />
Մակարավանքը<br />
Մովսես համայնքի Սուրբ Մարիամ<br />
Աստվածածին նորակառույց եկեղեցին
64<br />
2010 -2011 թ վակ ա նն եր ին հ իմն ան որ ո գվե լ է Ի ջև ան ի եր ա ժ շտ ակ ա ն դ պ ր ո -<br />
ցը. ե րկհ ա րկ ան ի շ ե նքին ավելա ցվե լ է և ս մ ե կ հ ա րկ: Եր ե ք հ ա րյ ո ւ ր ք ս ա ն աշ ա -<br />
կեր տի հա մար նա խա տես ված ե րաժշ տա կան դպրո ցում սո վո րում է 325 ա շակերտ<br />
Ի ջև ան ի ց և հ ար ակ ի ց հ ամ ա յ ն քն եր ի ց, ո ր ո ն ց ի ց. 25 - ը՝մ ա նկ ատ ա ն ս ան ե ր<br />
են։ Կա ռուց վել է պա րար վես տի դպրո ցի նոր մաս նա շեն քը:<br />
«Մեր նորակառույց թանգարանը զարմացնում է ոչ միայն դիլիջանցիներին, այլև հանրապետության<br />
բոլոր կողմերից մեզ այցելողներին, զբոսաշրջիկներին, որովհետև մեզ մոտ ներկայացված են Վերածննդից<br />
մինչև սոցռեալիզմի նկարիչների գործերը»:<br />
Գայանե Քոչարյան, Դիլիջանի երկրագիտական թանգարան-պատկերասրահի ֆոնդապահ<br />
«Ուրախալի է, որ մեզ արդեն ճանաչում են զբոսաշրջիկները, արտասահմանից եկած հյուրերը և<br />
ծանոթանում են մեր արվեստին, մեր մշակույթին»:<br />
Գայանե Մուկուչյան, Դիլիջան քաղաքի բնակչուհի<br />
Դ իլ իջ ան ո ւ մ բաց վել է կեր պար վես տի ե զա կի աշ խա տանք նե րով հա րուստ<br />
երկ րա գի տա կան թան գա րան-պատ կե րաս րահ: Ի ջև ան ո ւ մ վեր ան որ ո գվե լ է<br />
ք աղաք այ ին պ ա տկ եր ա սր ահ ը։<br />
2011 թ վակ ան ի ց Դ իլ իջ ան ի կ ե ն տր ոն ակ ա ն գ ր ադ ար ան ը գ ո րծ ո ւ մ է<br />
վեր ան որ ո գվա ծ, ավել ի ը նդ ա րձ ա կ շ ե նք ո ւ մ, վեր ան որ ո գվո ւ մ է Ի ջև ան ի մ ա րզա -<br />
յ ին գ ր ադ ար ան ը: Դ իլ իջ ան ո ւ մ ս տ ե ղծվո ւ մ է «Գ իտ ել ի ք հ ան ո ւ ն զ ա րգ ա ցմ ա ն »<br />
կ ե ն տր ո ն՝ տ ե խն իկ ապ ե ս հ ագ ե ցվա ծ և ա րդ ի տ եղեկ ա տվակ ա ն տ ե խն ոլագ ի ա -<br />
ն եր ո վ կ առ ավո րվո ղ գ ե րժ ամ ան ակ ակ ի ց ք աղաք այ ին գ ր ադ ար ա ն:<br />
Ի ջև ան ո ւ մ կա ռուց վել է ե րի տա սար դա կան կենտ րոն: Դ իլ իջ ան ի գ եղա րվե ս -<br />
տի դպրո ցում ստեղծ վել է մաս նա գի տա կան գրա կա նութ յան գրա դա րան: Արծվ<br />
աբ ե ր դ , Հ աղ ա րծ ի ն , Լ ո ւս աձ ո ր , Չ ին ար ի հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ հ իմն ան որ ո գվե լ ,<br />
իսկ Մով սես հա մայն քում կա ռուց վել են մշա կույ թի տները:<br />
Վ եր ան որ ո գվե լ ե ն հ ամ ա յ նք այ ին կ ե ն տր ո նն ե ր Խ ա շթ առ ա կ , Ո սկ եպ ա ր ,
65<br />
Բ ե րք աբ ե ր , Հ ո վ ք , Պ տղ ավ ա ն , Պ առ ավ աք ա ր , Կ իր ա ն ց , Ն ավ ո ւ ր , Դ իտ ավ ա ն ,<br />
Վ ազ աշ ե ն հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ: 2010 թ վակ ան ի ց Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի Ա կն ա ղ բյ ո ւ ր հ ա-<br />
մ ա յ նք ո ւ մ կ առ ո ւ ցվա ծ հ ամ ա յ նք այ ին կ ե ն տր ոն ի ե րկհ ա րկ ան ի շ ե ն ք ո ւ մ ե ն տ ե -<br />
ղակ ա յվա ծ գ յ ո ւղապ ետ ար ան ը , բ ո ւժկ ետ ը , գ ր ադ ար ա ն ն ո ւ հ ա նդ իս ո ւ թյ ո ւ նն եր ի<br />
դ ա հլ իճ ը:<br />
20 07-2011 թ վակ ա նն եր ին վեր ան որ ո գվե լ է Ն ոյ ե մբ ե րյ ան ի մ ա րզադ ա շտ ը , վեր<br />
ան որ ո գվե լ և տ ա րբ ե ր մ ա րզա ձև եր ի հ ամ ա ր ա ն հր աժ ե շ տ պ ար ագ ան եր ո վ և<br />
մ ա րզաս ա րքեր ո վ կ ահ ավո րվե լ ե ն Հ ո վք ի , Ջ ո ւ ջև ան ի և Ն ոյ ե մբ ե րյ ան ի դպրոցա<br />
կան մար զաս րահ նե րը, բա րե կարգ վել են դպրո ցա մերձ մար զահ րա պա րակն<br />
եր ը , ինչ ը ս ան եր ին հն ար ավոր ո ւ թյ ո ւ ն է ը նձեռ ո ւ մ ը ն դ գ րկվե լ տ ա րբ ե ր ս պ ո ր -<br />
տ այ ին խ մ բ ա կն եր ո ւ մ:<br />
2012-2013 թ վակ ա նն եր ին Կող բում կ բ ա ցվ ի մ ա նկ ակ ա ն զ բ ոս ա յգ ի,<br />
Ն ոյ ե մբ ե րյ ան ո ւ մ ՝ ն ո ր եկ եղեց ին, Պ առ ավ աք ա ր և Տ ավ ո ւ շ հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ<br />
կվեր ան որ ո գվե ն մ շ ակ ո ւ յթ ի տ ն եր ը , Պ տղ ավ ան ո ւ մ կբաց վի նոր մշա կույ թի<br />
տ ո ւ ն: ՀՀ կ առ ավար ո ւ թյ ա ն ն ախ աձե ռն ո ւ թյ ա մ բ՝ մ շ ակ ո ւթ այ ին ավա նդ ո ւ յ թն եր ո վ<br />
հա րուստ Ի ջև ա ն քա ղաքն այլևս կու նե նա թատ րոն:<br />
Տ ավո ւ շց ին ար ար ո ղ է ո ւ ս տ ե ղծ ագ ո ր ծ, և եռ ո ւ մ է մ շ ակ ո ւթ այ ին կ յ ա նքը<br />
Մովսես համայնքի մշակույթի տունը<br />
Դիլիջանի նորաբաց թանգարան-պատկերասրահը
66<br />
« Գյ ո ւղ ի կ յ ա նք ո ւ մ տ ե ղ գ տ ա ծ բ ար եփ ոխ ո ւ մն եր ի շ ն ո րհ իվ եր իտ աս ա րդ ը նտ ան ի քն եր ո ւ մ ավելաց ե լ է ն որ ած ինն ե -<br />
ր ի թ իվ ը , վե րջ ին ե րկ ո ւ ա մ սվա ը նթ ա ցք ո ւ մ հ ար ազա տ գ յ ո ւ ղ է վեր ադ ա րձե լ չո ր ս ը նտ ան ի ք: Շա տ ո ւր ախ ալ ի է, ո ր<br />
գյու ղա ցի նե րը ա վե լի լա վա տես են դար ձել վաղ վա օր վա նկատ մամբ»:<br />
Կ ար ե ն Դ ո լմ ա զյ ա ն , Ա կն ա ղ բյ ո ւ ր հ ամ ա յ նք ի ղ եկ ավ ա ր<br />
Տ ավո ւշ ի ք աղա քն եր ո ւ մ ո ւ գ յ ո ւղեր ո ւ մ: Դ իլ իջ ան ի , Ն ոյ ե մբ ե րյ ան ի , Բ ե րդ ի ո ւ<br />
Կ ո ղբ ի թ ատ եր ա խ մբ եր ը 20 07-2011 թ վակ ա նն եր ին բ եմ ա դր ե լ ե ն բ ա զմ աթ իվ<br />
պ ի ե սն ե ր ո ւ դ ր ամ ատ իկ ակ ա ն ս տ ե ղծ ագ ո րծ ո ւ թյ ո ւ նն ե ր: Մա րզ ի տ իկն իկ այ ին<br />
թ ատ եր ա խ մբ եր ի բ եմ ակ ան աց ո ւ մն եր ո վ հ ի աց ե լ ե ն Տ ավո ւշ ի և Հայ ա ստ ան ի<br />
մ ա րզեր ի հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ, Ե րև ան ի Հ ո վհ ա նն ե ս Թ ո ւմ ա նյ ան ի տ ո ւ ն - թ ա նգ ա -<br />
ր ան ո ւ մ, տ իկն իկ այ ին թ ա տր ոն ո ւ մ: Կ ա զմ ակ ե րպվե լ ե ն բ ա զմ աթ իվ ց ո ւց ա -<br />
հ ա նդ ե սն ե ր, ա յ դ թ վո ւ մ ՝ գ եղա նկ ար ի չն ե ր Սպ ա րտ ա կ Ս ա ր գ սյ ան ի (ծ ագ ո ւմ ո վ<br />
Գ ետ ահ ով իտ ի ց), Ն իկ ո լ Աղ աբ ա բյ ան ի (ծ ագ ո ւմ ո վ Ն ոյ ե մբ ե րյ ան ի ց), Հ ե րմ ին ե<br />
Ս ա րդ ա րյ ան ի բազ մաոճ՝ փայտ, օ ճառ, կավ, գիպս աշ խա տանք նե րի ցու ցահ<br />
ա նդ ե սն եր ը: 2010 թ վա կ ա ն ին Դ իլ իջ ան ո ւ մ ե ն ա նց ե լ « Ե վր ոպ ակ ա ն ժ առ ա ն -<br />
գ ո ւ թյ ա ն օր եր ը»:<br />
Նպ ատ ակ ա սլա ց ե ն Կ ո ղ բ հ ամ ա յ նքի բ ն ակ ի չն եր ը. Կող բը ճա նաչ վել է թե՛<br />
« Մշ ակ ո ւթ այ ի ն լ ավ ագ ո ւ յ ն գ յ ո ւղ ակ ա ն հ ամ ա յ ն ք », թե՛ հաղ թել «Լ ավ ագ ո ւ յ ն<br />
գ յ ո ւղ ակ ա ն մ ա րզ ակ ա ն հ ամ ա յ ն ք » հան րա պե տա կան մրցույթ նե րում: Աչ ա -<br />
ջուր հ ամ ա յ նքը ն ո ւ յ նպ ե ս ա րժ ան աց ե լ է 2010 թ վա կ ա ն ի «Լ ավ ագ ո ւ յ ն գ յ ո ւղ ա -<br />
կան մար զա կան հա մայնք» մրցա նա կին:<br />
Հա նր ապ ետ ո ւ թյ ա ն «Լ ավագ ո ւ յ ն ք աղաք այ ին մ ա րզակ ա ն հ ամ ա յ նքի» տ ի տ -<br />
ղո սը նվա ճել է Ն ոյ ե մբ ե րյ ա ն ք աղաքը: Լ ավագ ո ւ յ ն ա զգ այ ին ն վագ ար ա նն եր ի<br />
խ ո ւ մ բ ճ ան ա չվե լ է Ի ջև ա ն ք աղաքի ժ ողո վ րդ ակ ա ն գ ո րծ ի քն եր ի հ ամ ո ւ յթ ը: 2010<br />
թ վակ ան ին եր իտ աս ա ր դ տ ավո ւ շց ին եր ը ո սկ ե մ եդ ա լ ե ն վա ստ ակ ե լ «Դ ե լֆյ ա ն<br />
խա ղե րում»:<br />
2011թ. հ ամ ահ ա յկ ակ ա ն խ աղեր ո ւ մ փ ե տր ա գ նդ ակ ի առ ա ջն ո ւ թյ ո ւն ո ւ մ ո սկ ե<br />
մ եդ ալ ի է ա րժ ան աց ե լ տ ավո ւ շց ի Վ ա րդ իթ ե ր Պ ող ո սյ ան ը, ի ս կ մ իջ ա զգ այ ին<br />
վա րպ ետ ի ն ո րմ ա ն լ ր ա ցր ա ծ և ն ա խկ ին ո ւ մ Ռ ո ւս ա ստ ան ը ն ե րկ այ ա ցն ո ղ տ ա ս -<br />
ն ո ւթ ա մյ ա տ աղա նդ աշ ա տ շ ա խմ ատ ի ս տ Ն իկ իտ ա Մատ ի նյ ան ը տ եղափ ո խվե լ<br />
է Տա վուշ:
67<br />
Վ ա րդ իթ ե ր Պ ողո սյ ա ն՝ մ իջ ա զգ ա -<br />
յին կար գի սպոր տի վար պետ, Եր ևան<br />
ի պ ետ ակ ա ն հ ամ ա լս ար ան ի Ի ջև ա -<br />
ն ի մ ա սն ա ճյ ո ւղ ի դ աս ախ ո ս: Երկ ո ւ<br />
զավակ ի և եր ե ք թ ո ռն իկ ի տ ատ իկ է<br />
52- ա մյ ա Վ ա րդ իթ եր ը: Տ ա ս նչո ր ս տ ա -<br />
ր եկ ան ի ց զ բ ա ղվե լ է փե տր ա գ նդ ա -<br />
կ ո վ: Առ աջ ին հ աջ ողո ւ թյ ո ւն ը գ ր ա նց ե լ<br />
է 1976 թվականին, փետ րագն դա կի<br />
Հայ ա ստ ան ի առ ա ջն ո ւ թյ ո ւն ո ւ մ ` գ ր ա-<br />
վե լով ա ռա ջին տե ղը: 1980 թվականին<br />
ար դեն ԽՍՀՄ չեմ պիոն էր, մեկ տա րի<br />
ա ն ց` Եվր ոպ այ ի առ ա ջն ո ւ թյ ա ն հ ա ղ-<br />
թող: 1981 թվականին մաս նակ ցել է<br />
փե տր ա գ նդ ակ ի Ու իմ բ լդ ոն ի մ ր ց աշ ա -<br />
րին, որտեղ, հա ջո ղութ յան չի հա սել,<br />
սա կայն մրցա շա րին մաս նակ ցութ յու նը<br />
Վ ա րդ իթ եր ը շ ա տ է կ ա րև որ ո ւ մ: Այն ո ւ-<br />
հետև հաղ թել է Ֆ րան սիա յում անցկ<br />
ա ցվա ծ փե տր ա գ նդ ակ ի բ ա ց առ ա ջ -<br />
նութ յու նում:<br />
Համ ահ ա յկ ակ ա ն խ աղեր ին մ ա սն ա կ -<br />
ց ո ւ թյ ո ւն ը ն ո ր է ջ բ աց ե ց ծ ն ո ւ նդ ո վ ե րև ա նց ի, ս ակ ա յ ն ճ ակ ատ ա գր ի բ եր ո ւմ ո վ ա րդ ե ն 29 տ ար ի Ի ջև ան ո ւ մ հ ա ստ ա տ -<br />
վա ծ կն ո ջ ս պ ո րտ այ ին կ յ ա նք ո ւ մ: «Երր ո րդ Համ ահ ա յկ ակ ա ն խ աղեր ո ւ մ զո ւգ ախ աղո ւ մ մ ա սն ա կց եց ի Ռ ո ւզա նն ա<br />
Հակ ո բյ ան ի հե տ և գր ավեց ին ք առ աջ ին տ եղ ը , ո սկ ե մ եդ ա լ բ եր եց ին ք, — պ ա տմ ո ւ մ է Վ ա րդ իթ ե ր Պ ողո սյ ան ը , — մ ե ր<br />
սպոր տաձ ևում ինչ պես և մ նա ցած բո լո րում, կա տա րի քա յին սահ մա նա փա կում, սա կայն հա մա հայ կա կան խաղեր<br />
ին մ ա սն ա կց ելո ւ հ ամ ա ր է դպ իս ի ն ախ ապ ա յմ ա ն, թ ե տ ար ի քդ մ եծ է, չկ ա: Դ ա կ ա րծ ո ւ մ ե մ ամ են ակ ա րև ո ր ն<br />
է, որ ո վհե տ և մ ե ր ֆ եդ եր աց ի այ ի ն ախ ագ ա հ, բ ո ւ լղար աց ի 70 - ա մյ ա Բյ ո ւզա ն դ Ղ ազա րյ ան ը ն ո ւյ նպ ե ս կ ար ողաց ա վ<br />
մաս նակ ցել այդ խա ղե րին: Մար դիկ, ով քեր դեռ ակ տի վո րեն զբաղ վում են որ ևէ սպոր տաձ ևով, հա մա հայ կա կան<br />
խա ղե րին մաս նակ ցե լով մեծ տա րի քում, կար ծես մի նոր ե ռանդ, մի նոր ուժ են ստա նում ի րենց հե տա գա գոր ծուն<br />
ե ո ւ թյ ա ն հ ամ ա ր»:<br />
Վ ա րդ իթ եր ը չ ի թ ա ք ցն ո ւ մ, ո ր օտ ա ր ե րկ րն եր ո ւ մ մ շ տ ապ ե ս բ ն ա կվելո ւ հն ար ավոր ո ւ թյ ո ւ ն ին քն ո ւն եց ե լ է, ս ակ ա յ ն<br />
եր բեք չի հա մա կերպ վել այդ մտքի հետ: Ն ման հնա րա վո րութ յուն ու նե ցել է թե՛ ԽՍՀՄ-ի ժա մա նակ, թե՛ նրա փլուզո<br />
ւմ ի ց հետ ո` Հայ ա ստ ան ի ա նկ ախ ա ցմ ա ն տ ար ին եր ին:<br />
«Մ իջ ա զգ այ ին մ ր ց աշ ար եր ի ց վեր ադ ա ռն ալ ի ս, ե ր բ ին քն աթ իռ ը ս կ ս ո ւ մ է ր պ տ տ վե լ օդ ան ավակ այ ան ի վ ր ա, մ ի շ տ<br />
լաց էի լի նում հուզ մուն քից: Հաս կա նում էի, որ չեմ կա րող ա ռանց իմ Եր ևա նի, ա ռանց իմ Իջ ևա նի: Տա րի ներ շա րունակ<br />
այդ պես է ե ղել: Էն դժվար տա րի նե րին էլ հե ռա նա լու մա սին չեմ մտա ծել: Հի մա էլ, ե թե ա ռա ջար կեն տե ղա փոխվել,<br />
կմեր ժեմ: Ես Հա յաս տա նից դուրս կյան քը չեմ պատ կե րաց նում»,— ա սում է Վար դի թեր Պո ղոս յա նը:
68<br />
Ս ոց ի ալակ ա ն վ իճ ակ ը<br />
Տ<br />
ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ տ ար ե ց - տ ար ի կ ր ճ ա տվե լ է ա ղք ատ ո ւ թյ ա ն մ ակ ա րդ ա -<br />
կը: Ե թե 2001 թվա կա նին աղ քատ էին մար զի բնակ չութ յան շուրջ 60<br />
տո կո սը, իսկ աղ քա տութ յան մա կար դա կը մար զում ամենածանրն էր<br />
Հայ ա ստ ան ո ւ մ ՝ Գ եղա րք ո ւն իքի ց ո ւ Ար ագ ած ո տն ի ց հ ետ ո, ապ ա 2010 թ վակ ա -<br />
Տավուշի մարզում աղքատության մակարդակը<br />
Հայաստանում ամենացածրն է:<br />
Աղքատության մակարդակի փոփոխությունը 2001-2010թթ.<br />
ՏԱՎՈՒՇ<br />
2001<br />
2010<br />
ՀՀ<br />
0% 20% 40% 60% 80%<br />
ն ին՝ ա նգ ա մ ճ գ ն աժ ամ ի ց հ ետ ո, Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ ա ղք ատ ո ւ թյ ա ն մ ակ ա րդ ակ ը<br />
Հայ ա ստ ան ո ւ մ ամ են աց ա ծ ր ն է, ինչ ը թ ե ր և ս ա ր դյ ո ւ ն ք է մ ա րզո ւ մ գ յ ո ւղակ ա ն<br />
բնակ չութ յան գե րակշ ռութ յան:<br />
Ն ե րկ այ ո ւ մ ա ղք ատ ո ւ թյ ա ն մ ակ ա րդ ակ ը Տ ավո ւշ ո ւ մ ավել ի ց ա ծ ր է ք ա ն հ ա ն -<br />
ր ապ ետ ո ւ թյ ա ն բ ոլո ր մ ա րզեր ո ւ մ, ն ա և՝ մ ա յր աք աղա ք Ե րև ան ո ւ մ: Ա ղք ատ ո ւ թ -<br />
2010 թվականին աղքատության մակարդակը Տավուշի մարզում<br />
2001 թվականի համեմատ կրճատվել է ավելի քան կիսով<br />
չափ՝ ավելի քան հանրապետության որևէ այլ մարզում:
69<br />
Շատ աղքատ բնակչության մասնաբաժնի փոփոխությունը 2004-2010թթ.<br />
ՏԱՎՈՒՇ<br />
2010<br />
2004<br />
ՀՀ<br />
0% 2% 4% 6% 8%<br />
յ ա ն մ ակ ա րդ ակ ը Տ ավո ւշ ո ւ մ հ ա նր ապ ետ ակ ա ն մի ջի նից ցածր է գրե թե մեկ<br />
ե րր ո րդ ո վ: Եթե ֆի նան սա-տնտե սա կան ճգնա ժա մին նա խոր դած 2007 թվակ<br />
ան ին ա ղք ատ ո ւ թյ ա ն մ ակ ա րդ ակ ը Տ ավո ւշ ո ւ մ իջ ե լ է ր մ ին չ և 21.6 տ ոկ ոս ը , ապ ա<br />
20 0 8 -20 0 9 թ վակ ա նն եր ին յ ո ւր աք ա ն չյ ո ւ ր տ ա սն եր ո ր դ տ ավո ւ շց ի հ ա յ տ ն վե ց<br />
ա ղք ատ ո ւ թյ ա ն մ ե ջ: Հետ ագ ա տ ար ին եր ին ա ղք ատ ո ւ թյ ա ն մ ակ ա րդ ակ ը մ ա ր -<br />
զում կրճատ վեց. ար դեն մեկ տա րի անց՝ 2010 թվա կա նին տա վուշ ցի նե րի հինգ<br />
տ ոկ ոս ը հ ա ղթ ահ ար ե ց ա ղք ատ ո ւ թյ ա ն գ իծ ը:<br />
Տավուշում շատ աղքատների տեսակարար կշիռը նույնպես<br />
հանրապետությունում ամենացածրն է՝ 1.2 տոկոս:<br />
Շա տ ա ղք ա տն եր ի տ ես ակ ար ա ր կ շ իռ ը Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ 20 0 5 թ վակ ան ի<br />
հա մե մատ կրճատ վել է ե ռա պա տիկ և ա վե լի ցածր է, քան ճգնա ժա մին նա խորդ<br />
ո ղ տ ար ին եր ին:<br />
Կ ե նս աթ ոշ ակ առ ո ւն եր ի թ վաք ան ակ ը 10 0 0 բ ն ա կչ ի հ ա շվո վ հ ա նր ապ ետ ո ւ թ -<br />
յու նում ա մե նա բարձ րը վեր ջին տաս նամ յա կում շա րու նա կա բար ե ղել ու մնում<br />
է Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ: Հստ ա կ ը նկ ալելո վ , ո ր Տ ավո ւշ ո ւ մ կ ա րև որ ագ ո ւ յ ն խ ն դ ի ր-<br />
ն եր ի ց մ եկ ը եր իտ աս ա ր դն եր ի հ ամ ա ր ա պր ելո ւ և ստ ե ղծ ագ ո րծ ելո ւ գ ր ավ ի չ<br />
պ ա յմ ա նն եր ի ձև ավոր ո ւ մ ն է՝ մ ա րզ ի ա ստ իճ ան ակ ա ն եր իտ աս ա րդ աց ո ւ մ ն<br />
ա պա հո վե լու նպա տա կով, ՀՀ կա ռա վա րութ յու նը, 2007 թվա կա նից սկսած,<br />
հա մա պե տա կան և հա մա հայ կա կան նշա նա կութ յան մի շարք կենտ րոն նե-
70<br />
ր ի ս տ ե ղծ ո ւմ ը ն ա խ ա ձե ռ ն ե լ է հ ե ն ց Տ ավո ւշ ո ւ մ: Պ ատ ահ ակ ա ն չէ, ո ր մ իջ ա զ -<br />
գ այ ին ամ են աբ ա ր ձ ր չ ափ ան ի շն եր ին հ ամ ապ ատ ա սխ ան ո ղ , Հայ ա ստ ան ո ւ մ և<br />
տ ար ած ա շ րջ ան ո ւ մ առ աջ ին բ ա ր ձր ակ ա ր գ կ ր թ ակ ա ն կ ե ն տր ոն ը , ե րկր ի ո ւ տ ա -<br />
ր ած ա շ րջ ան ի հ ամ ա ր ֆ ին ա նս ա - բ ա նկ այ ին հ ամ ակ ա րգ ի եր իտ աս ա ր դ կ ա դր ե ր<br />
պատ րաս տող ե զա կի հաս տա տութ յու նը կա ռուց ում են Տա վու շի մար զում: Վստա<br />
հա բար կա րե լի է ա սել, որ այդ նա խա ձեռ նութ յուն նե րի արդ յուն քում մարզ<br />
ի բ ն ա կչո ւ թյ ա ն կ առ ո ւ ցվա ծքը շ ոշ ափ ել ի որ ե ն կփ ո խվ ի. Տ ավո ւշ ը ն ո ր ա վյ ո ւ ն<br />
կստա նա ու կե րի տա սար դա նա:<br />
Նպաստառու ընտանիքների քանակի հարաբերական<br />
նվազումը 2008-2010թթ. ՀՀ մարզերում<br />
ՏԱՎՈՒՇ<br />
26%<br />
ՀՀ ՄԱՐԶԵՐ, ՄԻՋԻՆ<br />
14%<br />
0.00 0.05 0.10 0.15 0.20 0.25 0.30<br />
Նպաստառու ընտանիքների քանակի<br />
փոփոխությունը Տավուշի մարզում<br />
14,000<br />
12,000<br />
10,000<br />
8,000<br />
6,000<br />
4,000<br />
2,000<br />
0<br />
12479<br />
9920 10918 9394 10525 7375 7853 7099 6792 6060 5057<br />
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
71<br />
Տավուշի մարզում աստիճանաբար նվազել է նպաստառու<br />
ընտանիքների թիվը, ընդ որում՝ հանրապետությունում<br />
ամենաբարձր տեմպերով:<br />
2010 թ վակ ան ին ն պ ա ստ առ ո ւ ը նտ ան ի քն եր ի թ իվ ը Տ ավո ւշ ո ւ մ 20 0 0 թ վակ ա -<br />
ն ի հ ամ եմ ա տ կ ր ճ ա տվ ե լ է շ ո ւ ր ջ ե րկ ո ւս ո ւկ ե ս ա նգ ա մ, իսկ 2008-ի հա մե մատ՝<br />
ավ ել ի ք ա ն մ ե կ ե րր ո րդ ո վ , ե րկ ո ւ պ ար ագ այ ո ւ մ է լ՝ ամ են աշ ատ ը Հայ ա ստ ան ո ւ մ:<br />
20 0 8 -2010 թ վակ ա նն եր ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի գ ր եթ ե բ ոլո ր հ ամ ա յ ն քն եր ո ւ մ<br />
նախ նա կան մաս նա գի տա կան պատ րաստ վա ծութ յուն չու նե ցող և աշ խա տանք<br />
փ ն տ ր ո ղ ք աղաք աց ին եր ի հ ամ ա ր ս ան իտ ար ակ ա ն մ ա քրմ ա ն, ոռ ո գմ ա ն հ ամ ա -<br />
կ ա րգ ի մ ա քրմ ա ն ո ւ ն որ ո գմ ա ն, խ մ ելո ւ ջ ր ատ ա րն եր ի վեր ան որ ո գմ ա ն ո ւ ն ո ր<br />
հ ա տվա ծն եր ի տ եղա դ րմ ա ն, բ ն ակ ավա յր եր ի ճ ան ապ ա ր հն եր ի խ ճ ապ ա տմ ա ն,<br />
ա նտ ա ռվեր ակ ա ն գ նմ ա ն, ծ առ ա տ ն կմ ա ն և հ ամ ա յ նք այ ին ն շ ան ակ ո ւ թյ ա ն ա յ լ<br />
վար ձատր վող հա սա րա կա կան աշ խա տանք նե րի 210 ծրա գիր է կազ մա կերպվել՝<br />
ա վե լի քան 200 մի լիոն դրամ ը ն դհ ան ո ւ ր ծ ավալո վ:<br />
2011 թ վակ ան ին Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ, առ աջ ի ն ա նգ ա մ հ ա նր ապ ետ ո ւ թյ ո ւ-<br />
նում ներդր վեց ին տեգր ված սո ցիա լա կան ծա ռա յութ յուն նե րի հա մա կար գը, ո րի<br />
արդ յուն քում պետության կողմից դրամական հատկացումները ի րա կա նաց նում<br />
է մ ե կ մ ա րմ ին, ի ս կ ս ոց ի ալակ ա ն ծ առ այ ո ւ թյ ո ւն ը տ ր ամ ա դր ո ւ մ ե ն հ ամ ա յ ն քն եր ը՝<br />
« մ ե կ տ ան իք ի տ ա կ , մ ե կ ը նդ ո ւն ար ան ի » սկզբուն քով: Սո ցիա լա կան ա պա հովութ<br />
յան բո լոր խնդիր նե րով քա ղա քա ցին դի մում է մեկ ըն դու նա րան:<br />
2011թ. մ ա րզ ի 4 հ ամ ա յ ն քն եր ի ս ոց ի ալապ ե ս ան ապ ահ ո վ 27 0 ը նտ ան ի քն ե ր<br />
և դ րանց շուրջ չորս հար յուր ե րե խա ներ ստա ցել են հա գուստ, սնունդ և տն տես<br />
ակ ա ն աջ ա կց ո ւ թյ ո ւ ն:<br />
2011 թ վակ ան ին 375 տ ավո ւ շց ին եր ի ՀՀ կ առ ավար ո ւ թյ ո ւն ը տ ր ամ ա դր ե լ է<br />
ա րտ ո նյ ա լ ա նտ ոկ ո ս վ ա րկ ե ր՝ ներ մուծ ված մար դա տար տրանս պոր տա յին միջ<br />
ո ցն եր ի մ ա քս այ ին ձև ակ ե րպ ո ւ մն եր ին աջ ա կց ելո ւ ն պ ատ ակ ո վ:<br />
20 07-2011 թ վակ ա նն եր ին Դ իլ իջ ա ն, Ն ոյ ե մբ ե րյ ա ն, Բ ե ր դ և Ի ջև ա ն ք աղա ք -<br />
ն եր ո ւ մ վեր ան որ ո գվե լ ե ն ծ եր եր ի խ ն ա մքի ք աղաք այ ին կ ե ն տր ո նն եր ը:<br />
Ա ղք ատ ո ւ թյ ա ն , հ ակ ամ ա րտ ո ւ թյ ա ն ո ւ տ ար եր այ ի ն աղ ե տն եր ի ,<br />
ֆ ին ա նս ա - տ ն տ ես ակ ա ն ճ գ ն աժ ամ ի հ ե տև ա ն քն եր ի հ ա ղթ ահ ա րմ ա -<br />
նը Տա վու շի մար զում մե ծա պես նպաս տել են տա րեց֊տա րի ա ճող՝
72<br />
կ առ ավ ար ո ւ թյ ա ն ջ ա նք եր ո վ իր ակ ան ա ցվ ա ծ ն ե ր դր ո ւ մն եր ը , ե ր կր ի<br />
Ն ախ ագ ահ ի հ ռ չ ակ ա ծ մ ա րզ եր ի հ ամ աչ ա փ զ ա րգ ա ցմ ա ն ք աղ աք ա -<br />
կ ան ո ւ թյ ո ւն ը: Սա կայն մար զի ներ կա և ա պա գա ձեռք բե րում նե րը,<br />
թերևս, ա մե նից ա ռաջ և ա մե նից ա ռա վել պար տա կան են իր հո ղին<br />
նվիր ված տա վուշ ցու անն կուն կամ քին, լա վա տե սութ յանն ու վաղվա<br />
օր վա հան դեպ վստա հութ յա նը: Հատ կան շա կան է, որ ա վե լի<br />
քան մե կու կես տաս նամ յակ ա ռաջ ի րա կա նաց ված տնա յին տնտես<br />
ո ւ թյ ո ւ նն եր ի հ ետ ազ ոտ ո ւ թյ ա ն ը նթ ա ցք ո ւ մ ե ր կր ո ւ մ ա ղք ատ ո ւ թյ ա ն<br />
տ ար ա ծվ ած ո ւ թյ ա ն մ աս ի ն տ ր վ ա ծ հ ա րց ի ն ա յ դ օր եր ի ն ե ր կր ո ւ մ ամ ե -<br />
նաաղ քատ ու հա կա մար տութ յան հետ ևանք նե րից դեռևս չվե րականգն<br />
ված մար զի բնա կի չը, թշնա մու գնդա կի տակ աստ ծո ա մեն օր<br />
իր ար տը մշա կող տա վուշ ցին ա վե լի լա վա տե սա կան պա տաս խան է<br />
տվել, քան երկ րի յոթ մար զե րի բնա կիչ նե րը, ա վե լի լա վա տե սա կան՝<br />
ք ա ն ե րև ա նց ի ն :<br />
ՀՀ կ առ ավար ո ւ թյ ո ւն ը ն ախ ո ր դ տ ա սն ա մյ ակ ո ւ մ հ ա նր այ ին ծ ավալո ւ ն մ իջ ո ց -<br />
ներ և մեծ ջան քեր է ներդ րել Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի տ ն տ ես ո ւ թյ ա ն զա րգ ա ցմ ա ն հ ա -<br />
մար ա մուր հիմ քեր ա պա հո վե լու նպա տա կով: Սա կայն, ոչ մի ներդ րում ու ջանք<br />
չ ի կ ար ո ղ հ ա սն ե լ ի ր ն պ ատ ակ ին առ ա ն ց հմ ո ւ տ և ա ր դյ ո ւն ավե տ կ առ ավա րմ ա ն:<br />
Առ ա ն ց ս ր տ աց ա վ վեր աբ ե րմ ո ւ նքի ո ւ հ ա նր այ ին բ ար իքի հ ա նդ ե պ հ ոգ ած ո ւ թ -<br />
յ ա ն ամ են ամ ե ծ մ իջ ո ցն ե ր ն ա ն գ ք ա մ կ ար ո ղ ե ն վա տ նվե լ և փ ոշ ի ան ա լ: Տ ավո ւշ ի<br />
մար զում ծա վա լուն ներդ րում ներն ու արդ յու նա վետ կա ռա վա րու մը, բա րե բախտ<br />
աբ ա ր, մ ի ատ ե ղվե լ ե ն՝ դ ա ռն ալո վ ձե ռ քբ եր ո ւ մն ե ր ո ւ բ ար եկ եց ո ւ թյ ո ւ ն, դ ա ռն ա -<br />
լո վ դ ժ վար ո ւ թյ ո ւ նն եր ը հ ա ղթ ահ ար ելո ւ պ ա տր ա ս տ հ ազար ավո ր տ ավո ւ շց ին ե -<br />
րի կամ քի ար տա հայ տութ յու նը:<br />
Տ ավո ւշ ի մ ա րզո ւ մ պ ետ ակ ա ն կ առ ավա րմ ա ն և տ եղակ ա ն ին քն ակ առ ավա ր -<br />
մ ա ն հ ամ ակ ա րգ եր ի ն ե րդ ա շն ա կ փ ո խգ ո րծ ա կց ո ւ թյ ա ն ա ր դյ ո ւ նք ո ւ մ մ ա րզ ի հ ա -<br />
մ ա յ ն քն եր ի տ եղակ ա ն բ յ ո ւջ են եր ի եկ ամ ո ւ տն եր ը տ ար ե ց - տ ար ի մ եծ աց ե լ ե ն, ի ս կ<br />
կ ատ ար ողակ ա ն կ ա րգ ապ ահ ո ւ թյ ո ւն ը՝ բ ար ելավվե լ: 2010 -2011 թ վակ ա նն եր ին<br />
մ ա րզ ի հ ամ ա յ ն քն եր ի բ յ ո ւջ են եր ի հ ա նր ագ ո ւմ ար ը կ ա զմ ե լ է շ ո ւ ր ջ 21.2 մի լիարդ<br />
դրամ, իսկ կա տա րո ղա կա նը հա սել է 9 8 տ ոկ ոս ի, ընդ ո րում, 2011 թվա կա նին<br />
20 0 9 թ վակ ան ի հ ամ եմ ա տ մ ա րզ ի հ ամ ա յ ն քն եր ի բ յ ո ւջ են եր ի հ ա նր ագ ո ւմ ա ր ն<br />
ա վե լա ցել է շուրջ 15 տո կո սով: 2011 թվա կա նին ավ ել ի ք ա ն մ եկ ո ւկ ե ս ա նգ ա մ<br />
ավ ել աց ե լ է պ ետ ակ ա ն բ յ ո ւջ ե ի ց Տ ավո ւշ ի մ ա րզ ի հ ամ ա յ ն քն եր ին հ ա տկ ա ցվա ծ<br />
դ ոտ աց ի ան եր ի ծ ավալ ը՝ հ ա սն ելո վ գ ր եթ ե մ եկ ո ւկ ե ս մ իլ ի ա ր դ դ ր ամ ի : 2011<br />
թվա կա նին 2010 թվա կա նի հա մե մատ՝ մեկ տա րում, գ ր եթ ե 10 տ ոկ ոս ո վ ավ ե -<br />
լ աց ե լ ե ն ն ա և մ ա րզ ի հ ամ ա յ ն քն եր ի ս եփ ակ ա ն եկ ամ ո ւ տն եր ը:
Փո քր ամ ա րմ ին, հ ամ ե ս տ մ ի ա նձն ավոր ո ւ թյ ո ւ ն, ո չ ա յ նքա ն բ ա ր ձր ահ աս ա կ,<br />
մա զե րի մեջ հազիվ նշմար վող սպի տա կով: Դժ վար է հա վա տալ, որ հենց Ս լա վիկ<br />
Բ աբ այ ա նն է դ իմ ա ց դ կ ա ն գն ա ծ մ ա րդ ն, ո ւմ ի ց ս ա րս ափե լ ե ն ա դ րբ եջ ա նց ին ե -<br />
ր ը ա րց ա խյ ա ն ազատ ամ ա րտ ի տ ար ին եր ին: Հետ ախ ո ւյ զն եր ի մ աս ին ս ովոր ա -<br />
բար չեն բարձ րա ձայ նում: Ն րանց կա տա րած աշ խա տան քի մա սին շատ հա ճախ<br />
պ ա տկ եր աց ո ւ մ չե ն ո ւն են ո ւ մ ա նգ ա մ ը նտ ան իքի ա նդ ա մն եր ը: Քան ի դ ե ռ տ վ յ ա լ<br />
ան ձը շա րու նա կում է իր գոր ծու նեութ յու նը, նրա կյան քը մշտա պես պա րուր ված<br />
է գաղտ նին քե րով: Ու դա ար վում է նրա անվ տան գութ յու նից ել նե լով:<br />
Ի ս կ հ իմ ա ա նց ե լ ե ն տ ար ին ե ր, ա րգ ե լ քն ե ր չկ ա ն ա յլե ւ ս: Բե րդ ի տ ար ած ա շր -<br />
ջ ան ի Վ եր ին Կ ա րմ իր ա ղ բյ ո ւ ր գ յ ո ւղ ի բ ն ակ ի չ Սլավ իկ Բ աբ այ ան ը , ի շ ն ո րհ իվ հ ա -<br />
մ ա գյ ո ւղաց ին եր ի, վեր ա ծվե լ է կ ե նդ ան ի լեգ ե նդ ի: Նր ա մ աս ին խ ոս ո ւ մ ե ն ա նթ ա -<br />
քույց հպար տութ յամբ ու պար ծան քով: «Դե ես իմ գործն եմ ա րել,— հա մես տո րեն<br />
ժ պ տ ո ւ մ է Սլավ իկ Բ աբ այ ան ը , — է ս ա մբ ո ղ ջ տ ար ա ծքը ս ա հմ ան ի բ եր ան ո վ ա ն -<br />
գ ի ր գ իտ ե մ, ա նգ ա մ մ թ ով ը չե մ մ ոլո րվ ի: Պ ատ եր ա զմ ը ո ր ս կ ս վե ց, ե ս է լ ց ա նկ ո ւ թյ ո ւ ն հ ա յ տն եց ի գ ն ա լ Ղ ար աբ ա ղ ,<br />
բ ա յ ց Խ աչատ ո ւր ո վ ն ո ւ Ղ ավա լյ ան ը՝ մ ե ր հ ր ամ ան ատ ա րն եր ը չ թ ողեց ին, թ ե՝ դ ո ւ մ ե զՇա մշ ադ ին ո ւ մ ե ս պ ե տ ք: Իր ա ն ք<br />
էլ գի տեին, որ ես համ տա րած քը լավ գի տեմ, համ էլ ի րանց հե տա խու զութ յան մեջ շատ օ գուտ կտամ»:<br />
Պ ատ եր ա զմ ի տ ար ին եր ին Սլավ իկ Բ աբ այ ան ը հ ր ամ ան ատ ար ո ւ թյ ո ւն ի ց բ ա զմ աթ իվ հ ա նձն ար ար ո ւ թյ ո ւ նն ե ր է<br />
ս տ աց ե լ ո ւ հ աջ ողո ւ թյ ա մ բ կ ատ ար ե լ: Ա րդ ե ն ն ա խկ ին հետ ախ ո ւյզ ը պ ա տմ ո ւ մ է, ո ր ա դ րբ եջ ա նց ին եր ը ս ովոր ո ւ թյ ո ւ ն<br />
է ին դ ա ր ձր ե լ ս ա հմ ան ամ ե ր ձ հ ա յկ ակ ա ն գ յ ո ւղեր ի ց խ աղա ղ բ ն ակ ի չն եր ին ա ռև ա ն գ ե լո ւ, ո րպ ե սզ ի հետ ո փ ոխ ան ա -<br />
կեին ի րենց ռազ մա գե րի նե րի հետ: Սա կայն մեկ գերված հայ բնակ չի դի մաց Ս լա վի կը 2-ին էր բե րում, ու հա ջորդ<br />
օ րը կա տար վում էր փո խա նա կում: Ս լա վիկն ա սում է, որ ի րենք չէին կա րող թույլ տալ, որ հայ մար դը թե կուզ մեկ օր<br />
ա վել մնար գե րութ յան մեջ:<br />
«Այգ եձ որ ի գ յ ո ւղապ ետ ի հ ա յր իկ ին իր ե ն ց հ ա նդ ամ աս ի ց ա դ րբ եջ ա նց ին եր ը տ ար ե լ է ին, — հ իշո ւ մ է Սլավ իկ<br />
Բա բա յա նը,— էդ վախ տը՝ 1998 թվին ես օ պե րա տիվ խմբի ռազ վեդ կի պետն էի: Ե կան ինձ դի մե ցին, թե՝ կա րա՞նք<br />
հետ բե րենք, ա սի՝ պրոբ լեմ չկա, մե նակ թե սպա նած չլի նեն: Մի քա նի հո գու վերց րե ցի, սահ մանն ան ցանք, մի 10<br />
կիլոմետր խո րա ցանք թշնա մու հո ղում, որ հաս նենք մին չեւ մո տա կա գյու ղը: Էդ գի շեր մնա ցինք էն տեղ: Ա ռա վո տը<br />
մի բի ձա ե կավ թոռ նե րի հետ, փայտ հա վա քե ցին ու գնա ցին: էդ օ րը չկա րո ղա ցանք ոչ մի բան ա նել, ստիպ ված մի<br />
օր էլ մնա ցինք: Հա ջորդ ա ռա վոտ յան մի քիչ էլ մո տի կա ցանք գյու ղի գո մե րին, էդ ժա մա նակ եր կու կին ե կան: Ի րանք<br />
մեզ տե սան ու փաս տո րեն էլ տար բե րակ չու նեինք՝ կամ ի րանց էինք բե րե լու՝ կամ աղ մուկ էր բարձ րա նա լու` մեզ<br />
բռնեին»:<br />
Ա դ րբ եջ ա նց ի կ ան ա նց ի ց մ եկ ը , ո ր Սլավ իկ ի պ ա տմ ելո վ ծ ա նր ամ ամ ին է ր, ո ւշ աթ ա փվե լ է վախի ց: Իր ե ն ք, օ գ տվե -<br />
լով ա ռի թից, մյուս կնո ջը հասց րել էին հայ կա կան սահ ման: Հե տա գա յում պարզ վել էր, որ առևանգել են ադր բե ջան ցի<br />
ին չ ո ր մ ի ն ախ ար ար ի մ որ ը: Հաջ ո րդ օր ը գ եր ին եր ի փ ոխ ան ակ ո ւմ ը բ ար եհ աջ ո ղ կ ատ ա րվե լ է ե ւ Այգ եձ որ ի գ յ ո ւղա -<br />
պ ետ ի հ ա յր իկ ը ո ղ ջ առ ո ղ ջ վեր ադ ա րձե լ է հ ա յր են ի գ յ ո ւ ղ: «Եթ ե մ ե ն ք ա դ րբ եջ ա նց ին եր ի պ ատ ա սխ ան ը չե ն ք տ վե լ ,<br />
ն րանք է լի են ա րել,— ա սում է Ս լա վիկ Բա բա յա նը,— դրա հա մար, որ ի րանք մեր հա յե րից մե կին տա նում էին, դրա<br />
դի մաց մենք եր կուս֊ե րե քին էինք բե րում»:<br />
Ա րդ ե ն 10 տ ար ի է Սլավ իկ Բ աբ այ ա նն ա նց ե լ է հ ողագ ո րծ ի խ աղա ղ ա շխ ատ ա նքին: Եր ե ք զավա կ ո ւն ի:<br />
Բա բա յա ններն 9 ան ձով ապ րում են մեկ տա նի քի տակ` հաշտ ու հա մե րաշխ: Ա սում են, որ կգա ժա մա նակ, երբ<br />
Վ եր ին Կ ա րմ իր ա ղ բյ ո ւր ո ւ մ մ ա րդ իկ իր ե ն ց զավա կն եր ին հեքի ա թն եր ի փ ոխ ար ե ն կ պ ա տմ ե ն հետ ախ ո ւյ զ Սլավ իկ<br />
Բ աբ այ ան ի ս խ ր ագ ո րծ ո ւ թյ ո ւ նն եր ի մ աս ին ո ւ կ հ պ ա րտ ան ա ն, ո ր ա պր ե լ ե ն ն ր ա հե տ կ ո ղ ք - կ ո ղքի, ն ր ա ձե ռքը ս ե ղմ ե լ ,<br />
նրա խոր հուրդ նե րը լսել:
74<br />
Հրաշագեղ է Տավուշի բնությունը և հսկայական է նրա ներուժը,<br />
մասնավորապես, տուրիզմի և գյուղատնտեսության զարգացման<br />
գործում: Սակայն Տավուշի բնաշխարհը պատրաստ է ծառայել<br />
միայն հմուտ և բանիմաց մարդուն: Հարուստ ու հզոր բնաշխարհը հզոր<br />
է իր բոլոր արտահայտություններում: Հորդառատ անձրևները կարող են<br />
ողողել ցանքատարածքներն ու վնասել գյուղամիջյան ճանապարհները,<br />
սողանքներն ու քարաթափումները կարող են գրեթե ամբողջությամբ<br />
փակել անգամ ամենաբարեկարգ ճանապարհն ու վնասել ջրագծերն<br />
ու գազատարները, ուժեղ կարկուտներն ու ցրտահարությունները<br />
կարող են վնասել խաղողի այգիներն ու ցանկապատերը: Եվ բնության<br />
տարերքը հաճախ դրսևորում է իր զորությունն ու, որպես փորձություն<br />
ու մարտահրավեր, հառնում իր սանձահարողի՝ տավուշցու առջև:<br />
2011 թվականին Լճկաձորի հատվածում Վանաձոր-Բագրատաշեն<br />
ավտոճանապարհի լանջի փլուզումն իր մասշտաբներով ու հետևանքներով<br />
վերջին հարյուրամյակում Հայաստանի Հանրապետության տարածքում<br />
բացառիկ էր ու եզակի. զոհվեցին մարդիկ: Հայաստանի Հանրապետության<br />
կառավարությունը զոհվածների ընտանիքներին հատկացրեց մեկ միլիոն<br />
դրամ օգնություն, վնասված ավտոմեքենաների տերերին փոխհատուցում<br />
տրվեց:<br />
Սակայն տավուշցին ոչ միայն չի ընկրկում բնության քմահաճույքի<br />
առջև, այլև քայլ առ քայլ ապահովագրում է իրեն ու իր տնտնեսությունը<br />
տարերքի հետևանքներից ու վստահորեն փորձում կանխել աղետներն<br />
իսկ: Գարնանային հեղեղումներից բնակավայրերի ջրածածկման<br />
դեպքերը կանխարգելելու նպատակով մարզում 2010-2011 թվականներին<br />
իրականացվել են գետերի հուների մաքրման և ամրացման<br />
աշխատանքներ. մաքրվել են Դեբեդ և Աղստև գետերի հուներն ու<br />
ամրացվել դրանց ափերը Արճիս, Դեբեդավան, Դիլիջան և Աչաջուր<br />
համայնքներում: Խաչարձան համայնքում հիմնանորոգվել են հեղեղներից<br />
վնասված ափապաշտպան հենապատն ու հետիոտն կամուրջը: 2010-<br />
2011 թվականներին Տավուշի մարզի մի շարք համայնքներում ձևավորվել<br />
են համայնքային թիմեր, կազմակերպվել է դրանց ուսուցումը, կազմվել<br />
են աղետների արձագանքման տեղական պլաններ, տրամադրվել է<br />
փրկարարական գույք:
75<br />
1994 թվականին հակառակորդին խաղաղություն պարտադրելուց<br />
հետո տավուշցին հանգիստ շունչ քաշեց: Սակայն ժամանակ<br />
առ ժամանակ դեռ հարկադրված, սակայն դեռ ինչպես հարկն է<br />
չխաղաղված հակառակորդը հիշեցնում է զգաստության ու զգոնության<br />
անհրաժեշտության մասին:<br />
Տավուշցու համար այսօր էլ անվտանգությունը թիվ մեկ խնդիրն է:<br />
Տավուշի մարզում համայնքների և բնակավայրերի ավելի քան քառասուն<br />
տոկոսը սահմանային են, հինգը գտնվում են ադրբեջանական դիրքերի<br />
դիմաց՝ ուղղակի կրակի տակ։ Նոյեմբերյան քաղաքը գտնվում է Երևանից<br />
185 կիլոմետր և ադրբեջանական սահմանից` ընդամենը 5 կիլոմետր<br />
հեռավորության վրա:<br />
Տավուշցին ապրում է անավարտ պատերազմի ու անսկիզբ<br />
խաղաղության արանքում: Հայաստանի Հանրապետության սահմանի<br />
պաշտպանական մարտերի արձագանքները դեռևս հնչում են մարտերից<br />
մնացած արկի պայթյունով: 2011 թվականին Տավուշի մարզի Այգեհովիտ<br />
համայնքի նախկին դպրոցի բակում Հայաստանի Հանրապետության
76<br />
Զինված Ուժերի սակրավորները հայտնաբերել և վնասազերծել են<br />
ականանետի չպայթած արկ:<br />
Հետպատերզամյան տարիներին Տավուշի մարզի սահմանամերձ<br />
շեների ուղղությամբ ադրբեջանական կողմը պարբերաբար սադրանքներ<br />
է կազմակերպել՝ փորձության ենթարկելով հայ սահմանապահի ու<br />
տավուշցու զգոնությունը: 2011 թվականին Չինարի համայնքում<br />
հակառակորդի դիպուկահար կրակից հրազենային վնասվածքներ են<br />
ստացել Հայաստանի Հանրապետության Զինված Ուժերի զինծառայողներ:<br />
Տավուշի մարզի Կոթի համայնքի տարածքում Հայաստանի<br />
Հանրապետության Զինված Ուժերի զինծառայողները բացահայտել և<br />
ոչնչացրել են Ադրբեջանի տարածքից ներթափանցած, քաղաքացիական<br />
հագուստով հինգ հոգանոց դիվերսիոն խումբ: Սադրանքների ցանկը<br />
երկար է: Անասնագողությունն այդ ցանկում նույնպես վերջին թշնամական<br />
գործողությունը չէ: Սակայն յուրաքանչյուր սադրանքի մշատապես<br />
հաջորդել է համարժեք ու բազմապատիկ պատասխանը, որը զսպել է<br />
հակառակորդի վայրագությունը երկար ժամանակով:<br />
Հայ-ադրբեջանական սահմանագծում տեղակայված հենակետերում<br />
մարտական հերթապահություն են իրականացնում պայմանագրային<br />
զինծառայողները: Ամրաշինական կառույցներն ու սահմանապահների<br />
կենցաղային պայմանները վերջին տարիներին էականորեն բարելավվել<br />
են. վերանորոգվել են հենակետեր տանող ճանապարհները, կառուցվել են<br />
վտանգավոր հատվածները շրջանցող նոր ուղիներ, բարեկարգվել և ավելի<br />
անվտանգ են դարձել դիտակետերն ու խրամուղիները: Արդյունքում,<br />
պետական սահմանի պաշտպանությունն իրականացվում է առավել<br />
անվտանգ և արդյունավետ կերպով:
77<br />
Վերջին տարիներին Հայաստանի Հանրապետության կառավարությու<br />
նը 125 միլիոն դրամ ծավալով ֆինանսական օգնություն է<br />
տրամադրել Տավուշի մարզի սահմանամերձ բնակավայրերում 1992-<br />
1994 թվականներին ռմբակոծությունների հետևանքով վնասված 110<br />
բնակելի տների բնակիչների բնակարանային պայմանները բարելավելու<br />
նպատակով: 2009-2011 թվականներին Տավուշի մարզի սահմանամերձ<br />
մի շարք գյուղերում կառուցվել են առանձնատներ: 2011 թվականից<br />
Տավուշի մարզում Ղարաբաղյան հակամարտության հետևանքով անհայտ<br />
կորածների ընտանիքներին տրամադրվում է աջակցություն: Ոչ<br />
բարվոք տներում բնակվող ընտանիքները դրանք վերանորոգելու և<br />
բարեկարգելու նպատակով երկարաժամկետ, զրոյական տոկոսադրույքի<br />
վարկավորման հնարավորություն են ստացել: Լուծվել են 4 զոհված և 17<br />
հաշմված զինծառայողների ընտանիքների բնակարանային խնդիրները:<br />
Տավուշցի շինականը կանգնած է հայ զինվորի կողքին՝<br />
անհրաժեշտության դեպքում պատրաստ ոչ միայն աշխատանքով ու<br />
օժանդակությամբ, այլև զենքով պաշտպանելու հայրենիքի սահմանները:<br />
Որովհետև զինվորը իր զավակն է ու իր ծնողը: Որովհետև պաշտպանական<br />
դիրքում կանգնած զինվորը առավոտյան դասի գնացող մանկան ապրելու<br />
ու ուսում ստանալու երաշխավորն է: Ամեն օր ու ամեն ժամ: Եվ հաճախ<br />
սահմանամերձ գյուղում կարելի է ականտես լինել մի արարի. առավոտյան<br />
տանից ձեռք-ձեռքի տված դուրս են գալիս երկուսը. ուսապարկն ու զենքը<br />
ձեռքին հայրը՝ սահմանային դիրքում հերթափոխի կանգնելու, և գրքերով<br />
լի դպրոցական պայուսակն ուսին դուստրը՝ դպրոց՝ նոր գիտելիքի<br />
հետևից: Դուրս են գալիս վստահ համոզմամբ, որ երեկոյան հանդիպելու<br />
են ընթրիքի սեղանի շուրջ: Ու գնում են հավատով, որ հաջորդ օրն ավելի<br />
լավը պիտի լինի:
Սույն գրքույկը ներկայացնում է 2007-2011 թվականներին ՀՀ Տավուշի<br />
մարզում առավել նկատելի ձեռքբերումները տնտեսության և<br />
ենթակառուցվածքների, կրթության, առողջապահության և մշակույթի,<br />
բնակարանային ապահովության և հասարակական անվտանգության<br />
բնագավառներում, որոնց արդյունքում բարելավվել է քաղաքացիների<br />
կենսամակարդակը: Գրքույկը ներկայացնում է նշված<br />
ժամանակահատվածում Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական զարգացման<br />
համար խիստ բացասական հետևանքներ թողած համաշխարհային<br />
ֆինանսա-տնտեսական ճգնաժամի հաղթահարման ընթացքն ու<br />
արդյունքները: Ներկայացված են նաև Հայաստանի Հանրապետության<br />
կառավարության ջանքերն ու դրանց արդյունքները՝ ուղղված հանրային և<br />
մասնավոր հատվածների, հասարակական և բարեսիրական կառույցների,<br />
ինչպես նաև զարգացման միջազգային գործըկերների՝ ճգնաժամի<br />
պայմաններում սուղ միջոցների և մասնատված ուժերի համախմբանն ու<br />
արդյունավետ օգտագործմանը՝ ի շահ Տավուշի մարզի տնտեսության և<br />
բնակիչների: Գրքույկի գլխավոր հերոսը տավուշցին է, ում ստեղծագործ<br />
ուժն ու եռանդը, լավատեսությունը, դրական փոփոխությունների հանդեպ<br />
հավատն ու դրանց հասնելու վստահությունը հնարավոր են դարձրել այն<br />
բոլոր ձեռքբերումները, որոնք ներկայացված են գրքույկում:<br />
Երևան - 2012