Ðна ÐаÑевÑка - âÐÑиологиÑаÑа на говоÑниÑе оÑÑеÑÑваÑа во ÐРСÐÐ
Ðна ÐаÑевÑка - âÐÑиологиÑаÑа на говоÑниÑе оÑÑеÑÑваÑа во ÐРСÐÐ
Ðна ÐаÑевÑка - âÐÑиологиÑаÑа на говоÑниÑе оÑÑеÑÑваÑа во ÐРСÐÐ
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
2<br />
УНИВЕРЗИТЕТ „СВ. КИРИЛ и МЕТОДИЈ“- СКОПЈЕ<br />
ФИЛОЗОФСКИ ФАКУЛТЕТ - СКОПЈЕ<br />
ИНСТИТУТ ЗА ДЕФЕКТОЛОГИЈА<br />
ЕТИОЛОГИЈА НА ГОВОРНИТЕ ОШТЕТУВАЊА<br />
ВО<br />
„ЗАВОДОТ ЗА РЕХАБИЛИТАЦИЈА НА СЛУХ,<br />
ГОВОР И ГЛАС“ - СКОПЈЕ<br />
-ДИПЛОМСКА РАБОТА-<br />
МЕНТОР:<br />
КАНДИДАТ:<br />
Доц. д-р Владимир Трајковски<br />
Ана Каревска
3<br />
СКОПЈЕ, 2005 година<br />
Вовед<br />
Родителите, биолозите и филозофите се сложни во едно: дека<br />
говорот, повеќе од која и да е друга способност ги разликува луѓето од<br />
животните. Всушност, детскиот говорен развој често е користен како<br />
мерило и индикатор за нивниот понатамошен општ развој и многу<br />
препораки за проценка на развојот започнуваат со родителската<br />
загриженост за говорните способности на нивното дете. Истовремено и<br />
многу развојни нарушувања (вклучувајќи и ментална ретардација,<br />
аутизам, проблеми во учењето и церебрална парализа) резултираат во<br />
одредено нарушување на говорните способности.<br />
Човековата комуникација е комплексен феномен, со два примарни<br />
сегменти: говор и јазик. Секој од овие е структуиран од многубројни<br />
компоненти. Невролошката машина која ни овозможува да го разбираме<br />
и продуцираме говорот е комплексна и сложена. На некој начин,<br />
вистинско чудо е што толку многу деца можат да го совладаат говорот на<br />
толку лесен начин.<br />
Кога процесот на совладување на говорот ќе тргне наопаку, тоа може<br />
да биде дел од општо развојно нарушување, или пак може да биде<br />
изолиран проблем. Децата кои имаат говорно оштетување мора на секој<br />
начин да добијат опсежна евалуација, вклучувајќи проценка на нивните<br />
општи когнитивни способности, слухот и нивните многубројни говорни и<br />
јазични способности. Потоа треба да биде структуиран план за<br />
индивидуален третман. Со соодветен третман како и со созревање<br />
(матурација), повеќето говорни и јазични способности имаат веројатност<br />
и изгледи да се подобрат иако можат да бидат здружени со тешкотии во<br />
учењето или со други оштетувања (1).<br />
Оштетувањето на говорот е проблем со кој се соочува значителен<br />
број луѓе од популацијата во светот. Истото може да биде предизвикано<br />
од многубројни фактори кои може да бидат хередитарни (наследни),<br />
конгенитални (вродени) или аквирирани (стекнати). Познавањето на<br />
етиологијата на говорното оштетување е особено важно. Ова се<br />
потенцира од аспект на тоа дека раната детекција и дијагностика се од
4<br />
непроценливо значење за успешна рехабилитација на лицата со говорни<br />
оштетувања. Од друга страна утврдувањето на етиологијата би значело<br />
навремено превземање на соодветни мерки и постапки за ублажување<br />
или пак спречување на последиците од говорното оштетување, односно<br />
тоа би значело успешна превентивна дејност.<br />
Оваа дипломска работа е прилог кон испитувањето на етиолошките<br />
фактори кои доведуваат до говорни оштетувања.
5<br />
I. Теоретски основи<br />
1. Поим и дефиниција за говорно оштетување<br />
Според Правилникот за оцена на специфичните потреби на лицата<br />
со пречки во физичкиот или психичкиот развој, со пречки во говорот и<br />
гласот се оние лица чиј говор не одговара на нивната возраст, или не е<br />
разбирлив, граматички или синтатички неизграден, со конвулзивни<br />
пречки во маханизмот и автоматизмот на говорот, заради што е<br />
потребен логопедски третман и лекување (2).<br />
Говорното оштетување ги подразбира сите промени на состојбата и<br />
процесите во структурата на вербалната комуникација, т.е. структурата<br />
на човекот како комуникативно битие, предизвикани од различни<br />
фактори кои го дезинтегрираат или можат да го дезинтегрираат или да го<br />
ограничат човекот како биолошко, ментално и друштвено (социјално,<br />
комуникативно, културно) битие. Со други зборови говорното<br />
оштетување претставува заеднички именител на сите видови, облици и<br />
степени на девијантност, ограниченост, нарушеност и заостанатост,<br />
односно отсутност на способностите за орална вербална комуникација<br />
(3).<br />
2. Класификација на говорните оштетувања<br />
1. Според Керамитчиевски, (1990) говорните оштетувања се делат<br />
на:<br />
- патологија на гласот<br />
- патологија на говорот<br />
- патологија на јазикот<br />
- патологија на читањето<br />
- патологија на пишувањето<br />
- патологија на слухот (3).<br />
2. ICD-10 Класификација на ментални нарушувања дадена од страна<br />
на Светска здравствена организација-1992<br />
F 80 Специфични развојни нарушувања на говорот и јазикот<br />
F 80. 0 Специфично нарушување на говорната артикулација
6<br />
F 80. 1 Нарушување на експресивниот говор<br />
F 80. 2 Нарушување на рецептивниот говор<br />
F 80. 3 Стекната афазија со епилепсија (Landau-Kleffner sy)<br />
F 80. 8 Други развојни нарушувања на говорот и јазикот<br />
F 80. 9 Развојно нарушување на говорот и јазикот, неспецифично<br />
F 81 Специфични развојни пореметувања на училишните вештини<br />
F 81. 0 Специфично нарушување на читањето<br />
F 81. 1 Специфично нарушување на спелувањето<br />
F 81. 2 Специфично нарушување на сметањето<br />
F 81. 3 Комбинирано нарушување на училишните вештини<br />
F 81. 8 Други развојни нарушувања на училишните вештини<br />
F 81. 9 Развојно нарушување на училишните вештини, неспецифично<br />
F 82 Специфично развојно нарушување на моторните функции<br />
F 83 Комбинирани специфични развојни нарушувања<br />
F 84 Первазивни развојни нарушувања<br />
F 84. 0 Детски аутизам<br />
F 84. 1 Атипичен аутизам<br />
F 84. 2 Rett-ов синдром<br />
F 84. 3 Други дезинтегративни нарушувања во детството<br />
F 84. 4 Хиперкинетско нарушување здружено со ментална ретардација<br />
и стереотипни движења<br />
F 84. 5 Аспергер-ов синдром<br />
F 84. 8 Други первазивни развојни нарушувања<br />
F 84. 9 Первазивни развојни нарушувања, неспецифични<br />
F 88 Други нарушувања на психичкиот развој<br />
F 89 Неспецифично нарушување на психичкиот развој (4).<br />
3. Според Инграм, 1969, 1975<br />
- Нарушувања на гласот (дисфонија)<br />
- Нарушување на флуентноста (дисритмија)
7<br />
- Нарушување на продукцијата на говорните гласови предизвикано<br />
од структурни абнормалности<br />
- Моторно-јазични нарушувања предизвикани од когнитивно<br />
оштетување<br />
- Говорно-јазично нарушување предизвикано од оштетување на<br />
слухот<br />
- Говорно-јазично нарушување предизвикано од неповолни<br />
средински фактори<br />
- Примарно развојно јазично нарушување во детството<br />
- Комбинирано говорно-јазично нарушување со две или повеќе од<br />
горе наведените категории (5).<br />
4. Ревидирана скратена класификација на оштетувања на говорот и<br />
јазикот според Семјуел Робинс, 1963<br />
- DYSARTHRIA - инервациони оштетувања на артикулацијата<br />
- DYSENEIA - дефект на артикулацијата како последица на оштетен<br />
слух<br />
- DYSGLOSSIA - артикулациони нарушувања кај структурни<br />
аномалии на устата, јазикот, вилиците и непцето<br />
- DYSLALIA - функционални дефекти на артикулацијата<br />
- DYSLOGIA - нарушувања на артикулацијата во јазикот при<br />
ментален дефицит<br />
- DYSPHASIA - говорно-јазични нарушувања при кортикални лезии<br />
- DYSPHEMIA - нарушувања на артикулацијата кои се<br />
манифестираат при неурози и психонеурози<br />
- DYSPHRASIA - нарушувања во експресијата на идеи при психози<br />
- DYSPHTONGIA - нарушувања на артикулацијата кај некои болести<br />
или патологија на усните, јазикот вилиците или мекото непце<br />
- DYSRHYTHMIA - функционални дефекти на ритамот<br />
- DYSPHONIA - функционални дефекти на квалитетот на гласот<br />
- DYSLEXIA - пореметувања во читањето (6).<br />
5. Класификација на говорно-јазичните нарушувања според<br />
Владисављевич, 1987<br />
1. дислалија-нарушување на изговорот на гласовите (артикулација)<br />
2. дисфонија-нарушувања на основниот глас
8<br />
3. алалија-(сензорна и експресивна)<br />
4. развојна дисфазија-патолошки неразвиен говор<br />
5. хиперназализација-ринолалии<br />
6. дизартрија<br />
7. афазија-губиток и дезинтеграција на јазичните, говорните и<br />
другите стекнати функции<br />
8. д`ткање<br />
9. тахифемија-патолошки бавен говор<br />
10. брадилалија-патолошки бавен говор<br />
11. аграфија и дисграфија-нарушувања во пишувањето<br />
12. алексија и дислексија<br />
13. акалкулија и дискалкулија-нарушувања во сметањето<br />
14. различни комбинации на говорно-јазични нарушувања со различен<br />
интензитет (7).<br />
6. Класификација според Правилникот за оцена на специфичните<br />
потреби на лицата со пречки во физичкиот или психичкиот развој<br />
(службен весник на Република Македонија, бр. 30 од 19.04.2000)<br />
- лице со потполно отсуство на говорот-алалија<br />
- лице со патолошки говорен развој<br />
- лице со тешка назализација-ринолалија<br />
- лице со остсуство и тешко оштетување на гласот-афонија и<br />
дисфонија<br />
- лице со тешко оштетен говор поради детска парализа<br />
- лице со аутизам<br />
- лице со оштетен или изгубен порано стекнат говор-афазијадисфазија<br />
- лице со комбинација од горе наведените пречки (2).<br />
7. Меѓународна класификација на оштетувања, инвалидитет и<br />
хендикеп (Who, Geneve, 1980)<br />
Оштетување на функциите на говорниот јазик (30-34)<br />
30. тешко оштетување на комуникацијата<br />
31. оштетување на разбирањето и користењето на говорниот јазик<br />
32. оштетување на екстра лингвистичките и сублингвистичките функции<br />
33. оштетување на другите лингвистички функции
9<br />
34. други оштетувања на учењето<br />
Оштетување на говорот (35-39)<br />
35. оштетување на продукцијата на гласот<br />
36. друго оштетување на функцијата на гласот<br />
37. оштетување на обликот на говорот<br />
38. оштетување на содржината на говорот<br />
39. друго оштетување на говорот (8).<br />
3. Преваленција на говорните оштетувања<br />
Проценките за преваленцијата на говорните оштетувања варираат од<br />
истражување до истражување, во зависност од примерокот, методите,<br />
како и дефинициите за нивото на говорна оштетеност кои се користени<br />
како дијагностички критериум. Резултатите од една студија во Канада,<br />
покажаа дека 6% од момчињата и девојчињата во градинките имаат<br />
чисти говорни оштетувања, додека 3-8% од нив имаат комбинирани<br />
говорно-јазични оштетувања (1).<br />
Повеќе од еден милион ученици во државните училишта за<br />
специјална едукација беа категоризирани како лица со говорно или<br />
јазично оштетување во учебната 1997/1998 год. Оваа категоризација не<br />
ги вклучува лицата кои имаат оштетување на слухот или секундарно<br />
оштетување на говорот настанато од други причини како што се<br />
ментална ретардација, аутизам или друг вид на оштетувања кои<br />
доведуваат до попреченост во развојот. Оценето е дека нарушувањата<br />
во комуникацијата, вклучувајки ги говорните, јазичните и слушните<br />
оштетувања афектираат еден од десет луѓе во САД. На пример, повеќе<br />
од три милиони Американци го имаат говорното оштетување пелтечење<br />
(9).<br />
Во однос на застапеноста на говорните оштетувања според нивната<br />
етиологија се смета дека 5-10% од говорните оштетувања кај<br />
предучилишните деца се со непозната етиологија, 50-60% се со генетска<br />
етиологија, 30% се резултат на рецидивирачки otitis media, 5-10% се<br />
резултат на говорно моторни проблеми, додека 5-10% се резултат на<br />
психо-социјални проблеми (10).
10<br />
Врз основа на одделно изнесени просеци во светот за попреченоста<br />
кај децата во развојот, а применети во нашата Република може да се<br />
очекува дека од вкупното население во Македонија ќе има околу 49.400<br />
со говорни недостатоци. Меѓутоа, вака прикажаните податоци се само<br />
претставка, бидејќи во нашата Република не се вршени истражувања од<br />
ваков вид, ниту е вршен целосен попис на лицата со пречки во развојот<br />
(11).<br />
4. Преглед на најчести говорни оштетувања<br />
1. Алалија (ALALIA) - претставува потполно отсуство на говор,<br />
односно неможност да се појави говорната функција иако слухот е<br />
зачуван. Може да биде сензорна и моторна (8).<br />
2. Дислалија (DYSLALIA) - претставува нарушување на<br />
артикулацијата, односно неправилност или неможност да се<br />
изговори поединечен глас. Најчести DYSLALII:<br />
- сигматизам (sigmatuzmus)-претставува нарушување во изговорот на<br />
гласовите с, з, ц, ш, ж, ч, џ, ќ, ѓ<br />
- ротацизам (rhotatizmus) е нарушување на изговорот на гласот „р”<br />
- ламбдацизам (lambdacismus)-е нарушување на изговорот на<br />
гласовите л и љ (7, 8).<br />
3. Ринофонија (RHYNOPHONIA) - е назален изговор на некои или<br />
сите гласови. Меѓутоа во артикулационен поглед сите гласови<br />
правилно се изговараат.<br />
4. Ринолалија (RHYNOLALIA) - покрај назализацијата, подразбира<br />
и недостаток на поголем број гласови и потполна неможност за<br />
нивно формирање заради неадекватните анатомско-резонантни<br />
простори.<br />
5. Дисенеја (DYSENEIA) - е нарушување на говорот и гласот<br />
(артикулацијата) предизвикано со оштетување на слухот.<br />
6. Анартрија (ANATHRIA) - е тежок губиток на моторната функција<br />
на говорната мускулатура.<br />
7. Дизартрија (DISATHRIA) - е нарушена артикулација и фонација<br />
предизвикана со оштетување на моторните структури на ЦНС
11<br />
Може да биде пирамидална, екстрапирамидална,<br />
фронтопонтална, церебеларна и медулобулбарна.<br />
8. Тахифемија (TAHIPHEMIA) - е брз, патолошки и недоволно<br />
артикулиран говор (7).<br />
9. Брадилалија (BRADILALIA) - е патолошки бавен говор (7).<br />
10. Пелтечење (BALBUTITIO) - е нарушување на говорниот ритам и<br />
темпо кое ја отежнува реализацијата на говорот и ја доведува во<br />
прашање говорната флуентност и можноста за нормална<br />
комуникација. Симптоми: повторување на делови од зборови и<br />
реченици, уфрлување на гласови, неадекватни паузи, страв од<br />
говорни ситуации, тикови, грчеви на говорните органи, (тонични и<br />
клонични), неадекватни физиолошки реакции (потење, црвенило,<br />
тахикардија), придружна тахифемија и др (7, 8).<br />
11. Развојна дисфазија (DYSPHASIA EVOLUTIVA) - е патолошки<br />
неразвиен говор, најчесто се јавува како логичен след на<br />
трансформацијата на алалиите. Се карактеризира со недостаток<br />
на гласови, супституција, варијабилна дисторзија и ограничен<br />
речник (12).<br />
12. Афонија (APHONIA) - е тотален губиток на создавањето на гласот<br />
(7).<br />
13. Дисфонија (DYSPHONIA) - е функционален дефект на квалитетот<br />
на гласот. Основниот глас постои, но со изменет карактер (7).<br />
14. Дисфемија (DYSPHEMIA) - е говорно пореметување кое се<br />
манифестира кај неврозите и психоневрозите (6).<br />
15. Афазија (APHASIA) - е губење и дезинтеграција на веќе<br />
стекнатиот говор како резултат на тешко мозочно оштетување.<br />
Нарушена е синтезата или анализата на говорната функција и<br />
симболизацијата. Афазијата може да биде сензорна, моторна или<br />
комбинирана (7, 12).<br />
16. Дислексија (DYSLEXIA) - е нарушување на способноста за гласно<br />
или тивко читање поради афазија или независно од било кое друго<br />
нарушување на говорот, читање без разбирање. Меѓутоа, може да<br />
претставува и развоен проблем, односно да се манифестира како<br />
нарушување и тешкотии во совладувањето на читањето (3).
12<br />
17. Дисграфија (DYSGRAPHIA) - тешкотии во писменото изразување<br />
кои се предизвикани од кортикални и субкортикални церебрални<br />
лезии во доминантната хемисфера; тешкотии во пишувањето кои<br />
одат заедно со афазија и апраксија; тешкотии во пишувањето<br />
поради слабост, парализа, тремор, атаксија и функционални<br />
тешкотии. Всушност дисграфијата е секој нарушен или недограден<br />
ракопис (3).<br />
18. Дискалкулија (DYSCALCULIA)-нарушување во сметањето,<br />
односно појава на тешкотија или немоќ да се усвојат<br />
способностите за изведување на активности при сметањето кои се<br />
јавуваат уште од самиот почеток на совладувањето на овие<br />
способности, иако интелектуалните способности кај овие деца се<br />
зачувани (13).<br />
5. Етиологија на говорните оштетувања<br />
Етиологијата на говорните оштетувања е разновидна и сложена.<br />
Етиолошките фактори кои може да доведат до говорно оштетување се<br />
многубројни и многу често дејствуваат комбинирано. Затоа, во ова<br />
поглавје даден е преглед и направен обид да се прикажат само<br />
најзначајните и најчестите фактори кои учествуваат во етиологијата на<br />
говорните оштетувања. Значи, целта е да се прикажат најзначајните и<br />
најопштите аспекти на оваа широка проблематика.<br />
5.1 Генетски фактори<br />
Генетските фактори играат значајна улога во настанувањето на<br />
голем број говорни оштетувања. При тоа, начинот на наследување, т.е.<br />
модусот на трансмисија може да биде најразличен. Овде е даден<br />
преглед на некои од многуте генетски синдроми кои покрај останатата<br />
симтоматологија доведуваат и до проблеми во комуникацијата, односно<br />
говорни оштетувања.<br />
5.1.1 Хромозомопатии<br />
Down-ов синдром (Трисомија 21)
13<br />
Down-синдромот е една од најчестите хромозомски абнормалности,<br />
со преваленција од едно на 700 живородени деца. Карактеристики:<br />
генерализирана хипотонија, брахицефалија, ниска породилна тежина,<br />
широк и сплескан нос, мала уста, голем јазик (macroglosia) кој е<br />
избразден, високо (готско) непце, закосени палпебрални фисури<br />
(монголидни очи) со епикантусен палпебрален набор, Brushfield-ови точки<br />
на ирисот, кратки и широки дланки, брахидактилија со клинодактилија на<br />
петтиот прст, изменети дерматоглифи на палмарната страна на<br />
дланката (двете трансверзални бразди се заменети со една длабока<br />
средишно поставена трансверзална бразда), кус и широк врат,<br />
конгенитална кардиопатија кај 40% од овие деца, мали неправилни<br />
аурикули со отсутен лобулус, хипермобилност во зглобовите, забавен<br />
развој и ментална ретардација, мали неправилно распоредени заби.<br />
Говор: децата со Down-ов синдром покажуваат различна<br />
превербална комуникација од децата без пречки во развојот, додека<br />
развојот на разбирлив говор доцни околу 7 месеци зад истите.<br />
Истовремено забавен е развојот и на јазикот и тоа во сите аспекти:<br />
морфологија, синтакса, семантика и разбирање. Забавен е и развојот на<br />
артикулацијата со присуство на многу почесто грешки во истата. Во<br />
однос на гласот, генерално лицата со овој синдром имаат зарипнат, груб,<br />
задишан и длабок (низок) глас, со честа хиперназалност. Глобално може<br />
да се рече дека овие индивидуи покажуваат забавен развој на сите<br />
јазични и говорни вештини, со тоа што некои од нив покажуваат<br />
поголемо заостанување во говорниот развој, додека други може да<br />
имаат говорни способности и на долна граница од нормалата. Се<br />
разбира главна причина за ваквата состојба на говорот претставува<br />
забавениот когнитивен развој (14).<br />
Фрагилен X синдром<br />
Фрагилниот X синдром претставува најчеста хромозомска аберација<br />
после Down-овиот синдром, која што доведува до ментална ретардација.<br />
Карактеристики: големи уши, долгнавесто лице, прогнација на<br />
мандибулата, макроорхидизам, ментална ретардација, аутизам, забавен
14<br />
моторен и говорен развој, митрален пролапс (во 50% случаи), високо<br />
(готско) непце и зголемен аортален лак.<br />
Глобално во однос на говорот на овие лица истражувањата<br />
покажуваат дека постои генерализирана говорна неспособност, со тоа<br />
што рецептивните говорни способности се поразвиени отколку<br />
аудиторната рецептивна меморија и надворешниот говор. Постојат<br />
проблеми во артикулацијата. Исто така овие лица употребуваат повеќе<br />
жаргон, со присутни персеверации и ехолалија. Често нивниот јазик е<br />
неприкладен и зборуваат самите со себе. Понатаму, лицата со Фрагилен<br />
X синдром не покажуваат желба да користат невербални средства за да<br />
ја надополнат нивната комуникација. Се разбира можни се и варијации<br />
во говорните способности во зависност од присутноста и степенот на<br />
ментална ретардација (14).<br />
Turner-ов синдром (X0 синдром)<br />
Основна причина за настанувањето на овој синдром е појава на<br />
моносомија на X-хромозомот, односно во женскиот кариотип<br />
недостасува еден X-хромозом. Карактеристики: низок раст, оваријална<br />
дисгенеза што резултира со аменореа и стерилност, конгенитален едем<br />
на вратот, рацете или стопалата, ниска поставеност на косата на<br />
главата, коарктација на аортата, пектус каринатум, птеригиум, ниска<br />
поставеност на максилата или непцето, релативна микрогнатија,<br />
сензоневрален губиток на слухот. Менталната ретадрација не<br />
претставува кардинален симптом и е ретка.<br />
Во однос на говорот истражувањата покажуваат дека е можно да се<br />
појават проблеми во вербалната и невербалната комуникација,<br />
вклучувајќи ја и аудитивно-вербалната кратка меморија, рецептивните<br />
говорни способности и говорната продукција. Исто така, можно е да се<br />
појават и проблеми во учењето во однос на читањето, вербалните и<br />
математичките способности. Иако повеќето индивидуи со овој синдром<br />
покажуваат одреден степен на говорна неспособност, дефицитот во<br />
говорот може да биде и многу суптилен или занемарлив. Главни причини<br />
за проблемите со говорот се евентуалното присуство на ментална<br />
субнормалност, губиток на слухот, или пак присуство на ортодонтски
15<br />
аномалии од кои посебно значајна е појавата на расцеп на непцето која<br />
може да се сретне кај овој синдром (14).<br />
5.1.2 Автосомно доминантни болести<br />
Alport-ов синдром<br />
Овој синдром претставува честа причина за невро-сензорна глувост,<br />
која настанува во раното детство. Карактеристики: хроничен нефрит кој<br />
води кон бубрежна инсуфициенција и губиток на слухот. Овој синдром е<br />
почест и прогредира побрзо кај машки пациенти. Бубрежната болест<br />
започнува во раното детство. Прогресивното губење на слухот започнува<br />
некаде околу 10-тата година и често е поврзано со проблеми во говорот.<br />
Типични говорни проблеми кои ги афектираат овие индивидуи се<br />
недостиг на артикулативна прецизност, точност (особено во изговорот на<br />
консонантите, како на пр. фрикативите) и пад во контролата на<br />
сопствената говорна продукција. Главните проблеми настануваат поради<br />
губиток на слухот и во однос на интензитет и во однос на квалитет.<br />
Значајно е тоа што бидејќи синдромот прогредира побрзо кај машки<br />
пациенти кај нив е поголем и ризикот од говорно оштетување поврзано<br />
со губитокот на слух, отколку кај женски пациенти (14, 15).<br />
Apert-ов синдром (акроцефалосиндактилија)<br />
Овој синдром се карактеризира со: абнормално висока глава,<br />
краниосиностоза, неразвиен среден регион на лицето, испакнати очи и<br />
плитки очни орбити, страбизам, клунест нос, микрогнатиа, синостози и<br />
синдактилија на дланките и стопалата, губиток на слухот и говорни<br />
проблеми.<br />
Во однос на говорот често кај овие лица се сретнува хиперназалност,<br />
проблеми во артикулацијата на алвеоларните консонанти, проблеми во<br />
квалитетот на гласот. Главните причини кои доведуваат до говорно<br />
оштетување се нивото на когнитивен развој, степенот на слушна
16<br />
оштетеност, времето на превземање на иницијални операции за<br />
корекција на краниофацијалните проблеми, како и ортодонтските<br />
аномалии (кои се јавуваат кај една половина од случаите, од кои 25-30%<br />
можно е да имаат и расцеп на мекото непце) (14, 15).<br />
Crouson-ов синдром (краниофацијална дизостоза)<br />
Карактеристики: краниосиностоза, хипоплазија на средниот дел на<br />
лицето и максилата, брахицефалија, плитки орбити со егзофталмус,<br />
страбизам, очен хипертелоризам, оштетувања на оптичкиот нерв, куса<br />
горна усна, кукаст нос, губиток на слухот, ментална ретардација,<br />
проблеми во комуникацијата.<br />
Главни причини кои доведуваат до проблеми во говорот се степенот<br />
на развиеност на непцата, специфичностите на усната шуплина,<br />
евентуалната појава на расцеп на тврдото и мекото непце, степенот на<br />
оштетеност на когнитивните функции и степенот на оштетување на<br />
слухот.<br />
Проблемите во говорот се јавуваат во вид на: тешкотии во<br />
примањето и распознавањето на речникот, проблеми со синтаксата,<br />
проблеми (дисторзија) во артикулацијата на фрикативите и африкатите,<br />
хиперназалност, хипоназалност, забавен развој на говорот и јазикот и сл.<br />
Се разбира и кај овие индивидуи постои голема варијабилност во однос<br />
на говорните оштетувања, односно тие можат да бидат нагласени во<br />
поголем или помал степен (14, 15).<br />
5.1.3 Автосомно рецесивни болести<br />
Hurler-ов синдром (мукополисахаридоза тип I)<br />
Овој синдром клинички се приметува уште во првите месеци од<br />
животот. Спаѓа во метаболички генопатии и настанува поради<br />
натрупување на мукополисахариди во различни органи. Карактеристики:<br />
прогресивна ментална ретардација, груби црти на лицето, заматување<br />
на корнеата, хипертелоризам, широк булбулозен нос, широки дланки,<br />
вкочанети зглобови, мал раст, хепатоспленомегалија, хипертрихоза,
17<br />
глувост, протрузија на јазик, киофоза, широки ребра и карлица,<br />
ингванална хернија.<br />
Во зависност од степенот на застапеност на симптомите, ефектите<br />
врз јазикот и говорот можат да бидат различни. Кај потешките форми<br />
пациентите покажуваат детериоризација на сите форми на јазикот и<br />
говорот. Кај полесните форми на случаи овие личности може да бидат<br />
способни да функционираат адекватно во различни социјални ситуации.<br />
Значи присуството на говорни оштетувања може да биде нагласено во<br />
поголем или помал степен: од случаи со незначителни тешкотии, до<br />
пациенти кои никогаш нема да развијат нормални говорни способности,<br />
или пак веќе развиените способности пропаѓаат со прогредирањето на<br />
болеста (14, 15).<br />
Pendred-ов синдром<br />
Карактеристики: се работи за вродено, тешко билатерално<br />
оштетување на слухот од перцептивен тип и појава на струма во раното<br />
детство која оди со блага хипотиреоидоза што доведува до ментална<br />
ретардација. Исто така многу од помладите субјекти со овој синдром<br />
покажуваат задоцнување во созревањето на скелетот.<br />
Во однос на говорот, поради раниот губиток на слухот многу од<br />
децата имаат сериозни проблеми во развојот на говорот како и проблеми<br />
со учењето. Многу од нив во минатото биле класифицирани како „неми”.<br />
Постојат проблеми во диференцијацијата на самогласките, развојот на<br />
консонантите и нивниот изговор и асоцијациите меѓу симболите.<br />
Говорните способности, вклучувајќи го и развојот на речникот,<br />
синтаксата ќе бидат отсутни или сериозно ќе доцнат во својот развој<br />
доколку не се обезбеди директен третман (14, 15).<br />
Usher-ов синдром<br />
Карактеристики: ретинитис пигментоза (слична на автосомно<br />
рецесивната изолирана форма која почнува да се јавува во првата или<br />
втората декада од животот) и конгенитален губиток на слухот со<br />
различен степен на оштетување и обично со непрогредирачка природа.
18<br />
Во детството се јавува карактеристично ноќно слепило, прогредирачки<br />
губиток на видот и абнормален ретинограм.<br />
Говорните оштетувања кај овој синдром настануваат примарно<br />
поради губитокот на слухот. Постои сиромашна артикулација на<br />
гласовите со висока фреквенција, промени во гласот, и оштетување на<br />
интелегибилноста на говорот. Доколку постои и застој во когнитивниот<br />
развој, тогаш ќе се појави и забавен развој на речникот и синтаксата,<br />
како и на суптилните вештини кои се потребни за комуникација во<br />
различни ситуации. Но, говорниот дефицит може да биде и од централно<br />
потекло и да не е директно поврзан со менталната возраст (14).<br />
5.1.4 X-врзани болести<br />
Ото-Палатален-дигитален синдром (Taybi-ев синдром)<br />
Индивидуите со овој синдром покажуваат варијабилни манифестации<br />
кои што може да вклучуваат: губиток на слухот, расцеп на непцето,<br />
генерализирана дисплазија на коските која што се манифестира со<br />
кратки и широки дистални фаланги на прстите и лимитирана експанзија<br />
во лактовите.<br />
Проблемите во говорот настануваат поради расцепот на непцето и<br />
абнормалните релации меѓу максилата и мандибулата. Овие состојби<br />
резултираат со хиперназалност, проблеми во артикулацијата (посебно<br />
на билабијалните, лабиоденталните и лингво-алвеоларните гласови).<br />
Исто така присуството на кондуктивен губиток на слухот како и<br />
евентуална ментална ретардација доведуваат до забавување на<br />
целокупниот говорен развој (14).<br />
5.1.5 Полигенетски-мултифакторијални синдроми<br />
Расцеп на усна и/или расцеп на непце<br />
Постои голема етиолошка хетерогеност на овие состојби. Овие<br />
развојни аномалии можат да бидат дел од синдроми со поголем број на<br />
малформации, меѓутоа во случајов се мисли на изолирани случаи на<br />
расцепи на усни и непце. Расцепот на усна може да биде уни или<br />
билатерален. Преваленцијата на расцеп е 0,8-1,6 на 1000 живородени<br />
деца, со тоа што се смета дека почесто се јавуваат кај машки субјекти.
19<br />
Примарните проблеми кај овие лица поврзани со комуникативните<br />
состојби се однесуваат на говорот, јазикот, резонанцата и продукцијата<br />
на гласот и слушањето. Слабиот слух, задоцнетото палатално<br />
затварање и сиромашните стимулации од средината можат да доведат<br />
до задоцнување во говорниот развој и мали говорни способности во<br />
раниот говор. Се јавува ринолалија и хиперназалност поради отсуството<br />
на вело-фарингеална затвореност. Ваквата состојба може да го наведе<br />
детето да користи компензаторни патишта во артикулацијата. Поради<br />
постоењето на проблеми и во експресивниот говор, но и во примањето и<br />
разбирањето на пораките овие деца често пати имаат проблеми и во<br />
учењето во раните училишни години и неадекватна употреба на јазикот<br />
во социјални ситуации во подоцнежните години (14).<br />
Пелтечење (balbutitio)<br />
За разлика од многуте опишани синдроми пелтечењето не се<br />
карактеризира со специфични физички белези и симптоми. Тоа<br />
претставува говорно нарушување често поврзано со одредено<br />
однесување (тикови) и страв и негативни ставови кон самото зборување.<br />
Според интернационалната класификација на болести се дефинира како<br />
„нарушување во ритамот на говорот, во кое индивидуата знае точно што<br />
сака да рече, но е оневозможена да го искаже истото поради неволните<br />
пролонгирани повторувања или прекини на гласот”.<br />
Говорните карактеристики може да вклучуваат: повторување на<br />
слогови, повторување на зборови, пролонгирани звуци, напнати паузи<br />
или колебања, уфрлувања и прекини. Како секундарни симптоми се<br />
јавуваат и одредени типови на однесување кои вклучуваат: недостиг на<br />
контакт со очите, трепкање на едното око, тикови на главата или делови<br />
од телото, гримаси на лицето, напнатост и тремор.<br />
Возраста на која што се јавува е обично помеѓу две или пет години.<br />
Постојат бројни теории што ги разгледуваат причините кои доведуваат<br />
до пелтечење опишувајќи го како невротско однесување, научено<br />
однесување или како физиолошко однесување. Глобално резултатите<br />
водат кон заклучок дека овие индивидуи не формираат хомогена група,<br />
туку можат да бидат поделени во повеќе подгрупи.
20<br />
Во однос на генетскиот аспект пелтечењето е почесто кај машки<br />
отколку кај женски субјекти, во размер 3:1.<br />
Ризикот од пелтечење е поголем за роднините на лица кои пелтечат.<br />
Овој ризик е зависен и од полот на пробантот и полот на сродните лица,<br />
со тоа што најголем ризик постои за машките роднини на женски<br />
пробанти кои пелтечат. Различните истражувања укажуваат на тоа дека<br />
пелтечењето следи патека на вертикална трансмисија со половомодифицирана<br />
експресија. Сепак пелтечењето не може да се објасни<br />
целосно само преку генетски модел, односно многу автори сметаат дека<br />
нарушувањето е резултат на генетско-срединска интеракција (14).<br />
5.2 Надворешни (средински) фактори<br />
5.2.1 Фактори кои дејствуваат во пренаталниот и перинаталниот<br />
период<br />
а) Пренатални фактори:<br />
- инфекции-рубеола, токсоплазмоза, цитомегаловирус<br />
- интоксикации-никотин, алкохол, дрога, тешки метали<br />
- лекови<br />
- нарушувања во исхраната на мајката<br />
- трауми<br />
- јонизирачко значење<br />
- заболувања на мајката-туберкулоза, анемија, срцева<br />
декомпензација, емоционален стрес<br />
- ендокрини нарушувања-дијабетес мелитус<br />
- други фактори кои предизвикуваат абнормалност на плацентата,<br />
еклампсија, прематурност и сл.<br />
б) Перинатални фактори<br />
- породилни трауми<br />
- недоносеност<br />
- асфиксија-аноксија<br />
- инфекции<br />
- хипербилирубинемија<br />
- хипогликемија
21<br />
5.2.2 Ментална ретардација<br />
5.2.3 Структурни деформитети и вродени аномалии на лицето,<br />
устата и јазикот<br />
- расцепи на горната уста<br />
- расцепи на непце<br />
- подјазична сраснатост (FRENULUM LINGUAE)<br />
- аномалии на јазикот-голем јазик (MACROGLOSSIA), мал јазик<br />
(MICROGLOSSIA), кус јазик и др.<br />
- аномалии на усните<br />
- аномалии на носот-DEVIATIO SEPTI NASI и др.<br />
5.2.4. Ортодонтски аномалии<br />
- протрузија<br />
- прогенија<br />
- отворен загриз или вкрстен загриз<br />
- дијастема<br />
- хипоплазија на максила<br />
- мандибуларна микрогнатија<br />
- аномалии на забите<br />
5.2.5 Инфективни причини<br />
- рубеола во тек на бременост<br />
- воспаленија на ларингс (ларингити акутни и хронични)<br />
- воспаленија на уво, нос и грло-otitis, rhynopharingitis, tonsilitis,<br />
воспаление на третиот крајник<br />
- менингити, енцефалити<br />
- сепси<br />
- паразитарни инфекции<br />
- фебрилни конвулзии<br />
5.2.6 Абнормалности и болести на гркланот<br />
(Larynx) и гласилките
22<br />
- вродени аномалии-деформитети, ларингеална дијафрагма,<br />
хипоплазија или неразвиеност на органот<br />
- воспаленија (акутни и хронични)<br />
- повреди и фрактури<br />
- парези или парализи на нервите на гласилките (централни или<br />
периферни)<br />
- тумори-бенигни (полипи) и малигни<br />
- тумори на вратот, тиреоидната и паратиреоидните жлезди<br />
(бенигни и малигни)-индиректно вршат притисок врз ларингсот и<br />
гласилките и даваат испад во нивната функција, (на пр. струма).<br />
5.2.7 Невролошка етиологија<br />
- церебро-васкуларни лезии-ictus apoplectiticus (заради тромбоза,<br />
емболија, хеморагија, аневризма)<br />
- тумори на мозок (бенигни и малигни) и метастази<br />
- myastenia gravis<br />
- sclerosis multiplex<br />
- morbus parkinson<br />
- мускулни дистрофии<br />
- парализи на нерви на јазик, фаринкс, меко непце и гласилки<br />
(централни и периферни)<br />
- Bell-ова парализа (парализа на нервус фациалис)<br />
- Деменции-пресенилни (Алцхајмерова болест, Пикова деменција,<br />
Huntington-ова хореа) и сенилни (артериосклеротична деменција)<br />
- Церебрална парализа<br />
5.2.8 Психогена етиологија<br />
- кај деца-детска шизофренија, аутизам, симбиотско психотично<br />
дете, нетипична инфантилна психоза и др.<br />
- кај возрасни-шизофренија, манично-депресивни психози, неврози<br />
(на пр. хистерија) и др.<br />
5.2.9 Трауми и интоксикации
23<br />
- сообраќајни несреќи<br />
- други директни физички удари и повреди<br />
- вдишување отровни гасови<br />
- изгоретини<br />
- труења со разни видови отрови, алкохол, дрога<br />
5.2.10 Губиток на слухот<br />
5.2.11 Социјални и психолошки фактори од средината<br />
- отсуство на вербални стимулации<br />
- неадекватно вербално стимулирање<br />
- раѓање на брат или сестра<br />
- родителска реакција и родителски перфекционизам<br />
- инцидент или шок<br />
- билингвизам<br />
- ниски социо-економски услови за живеење и ниско образовно ниво<br />
на родителите<br />
- запуштеност<br />
5.2.12 Непозната етиологија<br />
Говорните оштетувања кои настануваат во детството се хетерогени<br />
во своите манифестации, а исто така и факторите кои ги предизвикуваат<br />
истите. Поради сложеноста на говорот и невролошките механизми кои<br />
учествуваат во него, сеуште не е познато на кој начин овие и некои други<br />
фактори се поврзани. Кај говорните оштетувања со непозната етиологија<br />
се интерпретираат различни етиолошки фактори, односно постои<br />
претпоставка дека се работи за извесна биолошка спремност на<br />
организмот или одредена конституција на организмот да реагира поинаку<br />
на одредени етиолошки фактори. Од друга страна според клиничката<br />
невролингвистика, можно е да се работи за дисматуритет на ЦНС кој на<br />
клинички план се манифестира низ општа био-психо-социјална<br />
незрелост или пак минимални оштетувања на ЦНС во тек на<br />
гравидитетот, за време на раѓањето или по раѓањето во периодот на
24<br />
предлингвалната фаза, кога за оштетувањата со невролошкиот преглед<br />
и со достапните методи (РТГ, ЕЕГ, КТМ, ЕМП) не можат да се најдат<br />
знаци за присутни евидентни испади или други наоди, со што<br />
етиологијата на говорното оштетување повторно останува недообјаснето<br />
(1, 7, 13).
25<br />
II. Истражувачки дел<br />
1. Методологија на истражувањето<br />
1.1 Предмет на истражувањето<br />
Предмет на истражувањето е етиологијата на говорните оштетувања<br />
во „Заводот за рехабилитација на слух, говор и глас”-Скопје.<br />
Од претходно изнесените податоци во теоретскиот дел може да се<br />
согледа дека етиологијата на говорните оштетувања е многу разновидна.<br />
Утврдувањето на истата е многу значајно бидејќи претставува основа за<br />
навремена интервенција и успешна рехабилитација на лицата со говорни<br />
оштетувања, а тоа пред се подразбира превенција, рано откривање,<br />
навремена детекција, поставување на точна дијагноза и спроведување<br />
на третман.<br />
1.2 Цел на истражувањето<br />
Цел на истражувањето е да се утврди каква е улогата на различните<br />
етиолошки фактори во појавата на говорните оштетувања и преку<br />
компарирање на двете групи на испитаници да се потврди истата.<br />
1.3 Задачи на истражувањето<br />
Да се даде оцена за улогата и значењето на различните етиолошки<br />
фактори во појавата на говорни оштетувања:<br />
• Да се утврди значењето и застапеноста на пренаталните фактори<br />
во етиологијата на говорните оштетувања<br />
• Да се утврди значењето и застапеноста на перинаталните фактори<br />
во етиологијата на говорните оштетувања<br />
• Да се утврди значењето и застапеноста на постнаталните фактори<br />
во етиологијата на говорните оштетувања<br />
• Да се утврди значењето и застапеноста на генетските<br />
(хередитарните) фактори во етиологијата на говорните<br />
оштетувања
26<br />
• Да се утврди значењето и застапеноста на социјалните фактори во<br />
етиологијата на говорните оштетувања.<br />
1.4 Хипотези<br />
• Се претпоставува дека полот не влијае на говорните оштетувања.<br />
• Се претпоставува дека говорното оштетување почесто се јавува<br />
кај членови од семејствата каде што веќе има едно лице со<br />
говорно оштетување, отколку во општата популација.<br />
• Се претпоставува дека менталната ретардација се среќава<br />
почесто кај лицата со говорно оштетување, отколку во општата<br />
популација.<br />
• Се претпоставува дека лицата со говорно оштетување имаат<br />
почесто патолошки ортодонтски наод отколку во општата<br />
популација.<br />
1.5 Примерок<br />
Во ова истражување се вклучени 131 лице, поделени во две групи.<br />
Групите не се изедначени по пол и возраст, а испитаниците се избрани<br />
по пат на случаен избор.<br />
• Експерименталната група брои 100 испитаници, пациенти при<br />
„Заводот за рехабилитација на слух, говор и глас”-Скопје, на<br />
возраст од 3-73 години.<br />
Сите испитаници се со уреден аудиограм и уреден слух. Ваквиот<br />
избор е направен со цел да се согледа етиологијата на чистите говорни<br />
оштетувања, и да се разграничат истите од оштетувањата на слухот кои<br />
претставуваат сосем друг вид на попреченост на развојот, иако сами по<br />
себе доведуваат до нарушувања на говорниот развој.<br />
• Контролната група брои 31 испитаник, ученици при Основното<br />
училиште „Кирил Пејчиновиќ”-Скопје, на возраст од 10 години.
27<br />
1.6 Место и време на истражувањето<br />
Истражувањето беше изведено во Скопје, во „Заводот за<br />
рехабилитација на слух, говор и глас” и во Основното училиште „Кирил<br />
Пејчиновиќ” во периодот од 05.11.04 до 30.12.04.<br />
1.7 Методи, техники и инструменти на истражувањето<br />
Методи:<br />
• Каузален метод<br />
• Метод на дескриптивна анализа<br />
Техники:<br />
• Анализа на документација<br />
• Анкета<br />
• Интервјуирање<br />
Инструменти:<br />
• Анкетен лист со прашања од отворен и затворен тип, наменет за<br />
родителите на испитаниците (или за самиот испитаник, доколку се<br />
работи за возрасно лице). Анкетниот лист е составен од 18<br />
прашања и открива податоци кои се однесуваат на<br />
националноста, образованието, занимањето, евентуални<br />
заболувања, трауми, земање лекови или радијација во текот на<br />
бременоста, податоци за бројот на бремености, возраста на која<br />
мајката го родила детето, проблеми при породувањето, присуство<br />
на спонтани абортуси, недоносеност или преносеност на детето,<br />
податоци за болести кај детето во раната детска возраст и<br />
изложеност на одредена траума и податоци за непостоење или<br />
постоење на одредена вродена или наследна болест во двете<br />
фамилии, како и податоци за тоа дали и некој друг член од<br />
семејството/фамилијата го има говорното оштетување. Исто така<br />
анкетниот лист дава и податоци кои се добиени од досиеата на<br />
испитаниците и кои се однесуваат на менталниот статус,
28<br />
ортодонотскиот преглед, наодот на отириноларингологот и<br />
педијатарот како и логопедскиот наод и дијагноза.<br />
• Нестандардизирано интервју со кое беа добиени податоци кои се<br />
однесуваат на пробантот, неговите браќа/сестри и нивната<br />
состојба , за роднините и нивното потомство, за евентуално<br />
постоење на говорни оштетувања кај нив, за евентуално постоење<br />
на абортуси и смртност во рана возраст, за постоечки медицински<br />
или генетски испитувања итн. Ваквиот начин на добивање на<br />
податоци бара голема непосредност и отвореност при самото<br />
изведување на интервјуто, но истовремено е од непроценливо<br />
значење за добивање на оние информации кои се неопходни за<br />
воспоставување на родословните стебла и востановување или<br />
отфрлање на наследноста како причина за говорното оштетување,<br />
како и утврдување на модусот на трансмисија на својството.<br />
Податоците беа земени од родителите на пробантите.<br />
1.8 Статистичка обработка на податоците<br />
Податоците во истражувањето беа складирани, групирани и<br />
обработени со стандарден статистички програм SPSS for Windows 11.0<br />
верзија. За категориските податоци разликите меѓу групите беа<br />
анализирани со χ 2 тест и Fisher-ов Exact-ен тест. Како значајни беа земени<br />
разликите при ниво на значајност од p
29<br />
испитаниците од двете групи во однос на полот (р=0,02), односно<br />
машкиот пол 2 пати почесто се среќава во испитуваната група.<br />
33%<br />
@enski<br />
I<br />
Ma{ ki<br />
I<br />
67%<br />
Слика 1. Распоред на испитаниците според пол<br />
Табела 1. Распоред на испитаниците според пол<br />
Експериментална Контролна<br />
Пол група група χ 2 df p<br />
N (%) N (%)<br />
Машки 67 (67%) 13 (41,9%)<br />
Женски 33 (33%) 18 (58,1%) 6,25 1 0,02<br />
На табела 2 даден е приказ на националната структура на<br />
испитаниците од експерименталната група. Резултатите покажаа дека не<br />
постои статистички значајна разлика меѓу двете групи во однос на<br />
националноста на испитаниците, како и дека не постои зголемена<br />
фрекфенција на појавување на одредени говорни оштетувања во<br />
одредени национални групи.<br />
Табела 2. Распоред на испитаниците според националност<br />
Националност<br />
Македонци Албанци Турци Срби Роми Останати Вкупно<br />
73 (73%) 15 (15%) 1 (1%) 7 (7%) 1 (1%) 3 (3%) 100 (100%)<br />
Средна возраст на испитаниците од експерименталната група е 13,02<br />
години (табела 3). Минималната возраст изнесува 3 години, а
30<br />
максималната возраст 73 години. Медијаната на возраста изнесува 7<br />
години.<br />
Што се однесува до контролната група, сите испитаници се на<br />
возраст од 10 години.<br />
Во врска со оваа варијабла резултатите покажаа дека во детската<br />
возраст најчести етиолошки фактори кои доведуваат до говорно<br />
оштетување се: менталната ретардација, присуството на ортодонтски<br />
аномалии, генетски фактори и социјалните фактори. За разлика од нив<br />
во подоцнежната возраст поголемо влијание имаат надворешните<br />
(средински) фактори од кои најчесто се оние со органско потекло<br />
(карциноми на ларингс, мозочни инсулти и сл.)<br />
Табела 3. Распоред на испитаниците според возраст<br />
Возраст на 1-10 11-20 21-30 31-40 41-50 над 50 Вкупно<br />
испитаници год. год. год. год. год. год.<br />
Број на<br />
испитаници 77 (77%) 9 (9%) 3 (3%) 2 (2%) 3 (3%) 6 (6%) 100 (100%)<br />
N (%)<br />
Податоците од табела 4 даваат информации за бременоста по ред<br />
со која мајката го родила детето, а се однесуваат на групата испитаници<br />
со говорни оштетувања. Од табелата се гледа дека во 42,2% случаи се<br />
работи за прва бременост на мајката, во 44,4% случаи за втора<br />
бременост, во 8,9% случаи за трета бременост, а во 4,5% случаи се<br />
работи за останати бремености на мајката. Доколку се споредат<br />
податоците од двете групи (табела 5) се гледа дека не постои<br />
статистички значајна разлика (р=0,71) меѓу испитаниците со говорни<br />
оштетувања и без говорни оштетувања во однос на варијаблата<br />
бременост по ред на мајката. Може да се заклучи дека бременоста по<br />
ред на мајката нема значително влијание врз појавата на говорните<br />
оштетувања.
31<br />
Табела 4. Бременост по ред на мајката<br />
Бременост<br />
по ред Прва Втора Трета Останати Вкупно<br />
Број на<br />
испитаници 38 (64,2%) 40 (44,4%) 8 (18,9%) 4 (4,5%) 90 (100%)<br />
N (%)<br />
Табела 5. Бременост по ред на мајката<br />
Бременост Експериментална Контролна<br />
по ред група група p<br />
прва 38 (42,3%) 12 (38,7%)<br />
втора 40 (44,5%) 17 (54,6%) 0,71<br />
трета 8 (8,8%) 2 (6,5%)<br />
останати 4 (4,4%) 0 (0%)<br />
Табела 6 дава податоци за тоа на која вредност мајката го родила<br />
детето. Средната возраст на мајките од експерименталната група<br />
изнесува 26, 24 ± 4,18. Минималната возраст изнесува 19 години, а<br />
максималната 38 години.<br />
При споредувањето на возраста на мајките од двете групи (табела 7)<br />
може да се види дека не постои статистички значајна разлика (р=0,17).<br />
Забележливо е тоа што и кај двете групи испитаници во ниеден<br />
случај немаше изложеност на ренгенско значење на родителите.<br />
Иста е ситуацијата и со одговорите на прашањето дали детето било<br />
предвремено родено или преносено, односно сите одговори беа<br />
негативни.<br />
Табела 6. Возраст на мајката на која го родила детето<br />
Возраст<br />
на до 20 21-25 26-30 над 30 Вкупно<br />
мајката год. год. год. год.<br />
N (%) 6 (6,7%) 36 (40,0%) 36 (40,0%) 12 (13,3%) 90 (100%)<br />
Табела 7. Возраст на мајката кога го родила детето<br />
Возраст на Експериментална<br />
мајката група<br />
Контролна<br />
група<br />
χ 2 df p<br />
18-28 г. 67 (74,4%) 19 (61,3%) 1,94 1 0,17<br />
29-38 г. 23 (25,6%) 12 (38,7%)
32<br />
Табела 8 дава податоци за тоа дали биле земани лекови во текот на<br />
бременоста, болести на мајката во текот на бременоста и проблеми при<br />
породувањето, а се однесува на испитаниците од експерименатлната<br />
група. Мал е процентот на позитивни одговори во однос на прашањето<br />
за земање лекови во текот на бременоста (7,8%), како и во однос на<br />
прашањето за болеста на мајката во текот на бременоста (3,3%). Исто<br />
така само кај 6% од испитаните мајки се забележува позитивен одговор<br />
во однос на прашањето за проблеми при породувањето, каде што се<br />
забележани примери на породување со форцепс, тесни родилни<br />
патишта или царски рез.<br />
При споредување на болестите на мајките во текот на бременоста<br />
(табела 9), со помош на Fisher Exact-тестот се гледа дека не постои<br />
статистички значајна разлика помеѓу мајките од двете групи (р=0,6).<br />
Проблемите при породувањето (табела 10) исто така не покажаа<br />
статистички значајна разлика (р=0,69).<br />
Ниедна од мајките на испитаниците од експерименталната група не<br />
била изложена на некаква траума (повреда) во текот на бременоста.<br />
Табела 8. Земање на лекови во текот на бременоста, болести на мајката во<br />
текот на бременоста и проблеми при породувањето<br />
Број на<br />
Варијабла Исход испитаници Вкупно<br />
N (%)<br />
Лекови во тек да 7 (7,8%) 90 (100%)<br />
на бременост не 83 (92,2%)<br />
Болести во тек да 3 (3,3%) 90 (100%)<br />
на бременост не 87 (96,7%)<br />
Проблеми при да 6 (6,7%) 90 (100%)<br />
породување не 84 (93,3%)<br />
Табела 9. Болести на мајката во тек на бременост<br />
Болести на Експериментална Контролна p<br />
мајката група група<br />
да 3 (3,3%) 2 (6,5%) 0,6<br />
не 87 (96,7%) 29 (93,5%)
33<br />
Табела 10. Проблеми при породување<br />
Проблеми при Експериментална Контролна p<br />
породување група група<br />
да 6 (6,7%) 3 (9,7%) 0,69<br />
не 84 (93,3%) 28 (90,3%)<br />
Табела 11 дава податоци за присуство на спонтани абортуси кај<br />
мајките на испитаниците од експерименталната група. Од табелата се<br />
гледа дека 76 од мајките (84,4%) немале спонтан абортус, 11 (12,2%) од<br />
нив имале еден спонтан абортус, а 3 (3,4%) од нив имале два спонтани<br />
абортуси.<br />
При споредување на присуството на спонтани абортуси кај мајките на<br />
испитаниците од двете групи (табела 12) може да се види дека не постои<br />
статистички значајна разлика (р=1).<br />
Табела 11. Спонтани абортуси кај мајките од експерименталната група<br />
Спонатани<br />
абортуси Не Еден Два Три Повеќе Вкупно<br />
Број на<br />
испитаници 76 (84,4%) 11 (12,2%) 3 (3,4%) 0 (0%) 0 (0%) 90 (100%)<br />
N (%)<br />
Табела 12. Спонтани абортуси кај мајките од двете групи<br />
Спонтани Експериментална Контролна p<br />
абортуси група група<br />
нема 76 (84,4%) 26 (83,9%)<br />
еден 11 (12,3%) 4 (12,9%) 1<br />
два 3 (3,3%) 1 (3,2%)<br />
Во табела 13 се анализира присуство на тешки болести кај детето и<br />
изложеност на трауми (психички или физички). Од податоците се гледа<br />
дека 7 деца (7,8%) од експерименталната група боледувале од тешка<br />
болест, додека 5 од нив (5,5%) биле изложени на некаква траума.<br />
Не постои статистички значајна разлика (р=0,19) меѓу двете групи во<br />
однос на двете варијабли: присуство на тешка болест и изложеност на<br />
некоја траума кај детето (табела 14).
34<br />
Табела 13. Болести на детето и изложеност на некоја<br />
физичка и психичка траума<br />
Број на<br />
Варијабла Исход испитаници Вкупно<br />
N (%)<br />
Болести на да 7 (7,8%) 90<br />
детето не 83 (92,2%) (100%)<br />
Изложеност да 5 (5,5%) 91<br />
на траума не 86 (94,5%) (100%)<br />
Табела 14. Болести на детето кај двете групи испитаници<br />
Болести Експериментална Контролна p<br />
на дете група група<br />
да 7 (7,8%) 31 (100%) 0,19<br />
не 83 (92,2%) 0 (0%)<br />
Мал е процентот на позитивни одговори во однос на прашањето дали<br />
некој од родителите има вродена болест (22,2%), односно само во 2<br />
случаи кај испитаниците од експерименталната група има вродена<br />
болест кај родителите (табела 15).<br />
Слична е ситуацијата и со податоците за тоа дали некој од<br />
родителите има наследна болест (табела 15) каде што само во еден<br />
случај (1,1%) постои позитивен одговор.<br />
Табела 15. Вродени и наследни болести кај родителите<br />
Број на<br />
Варијабла Исход испитаници Вкупно<br />
N (%)<br />
Вродени болести да 2 (2,2%) 90<br />
кај родителите не 88 (97%) (100%)<br />
Наследни болести да 1 (1,1%) 90<br />
кај родителите не 89 (98,9%) (100%)<br />
Табела 16 дава податоци за тоа дали некој друг член од<br />
семејството/фамилијата на испитаниците од експерименталната група<br />
има говорно оштетување. Резултатите се многу значајни бидејќи кај 40<br />
од испитаниците (44,4%), постои член во семејството или фамилијата со<br />
говорно оштетување.
35<br />
Од табела 17 може да се види дека постои статистички значајна<br />
разлика помеѓу експерименталната и контролната група во однос на<br />
присуството на друг член од семејството/фамилијата со говорно<br />
оштетување (р
36<br />
Табела 18. Ментален статус и ортодонтски преглед<br />
на испитаниците<br />
Број на<br />
Наод Облик испитаници Вкупно<br />
N (%)<br />
Ментален Просечен 67 (73,6%) 91<br />
статус Подпросечен 24 (26,4%) 100%<br />
Ортодонтски Уреден 36 (39,6%) 91<br />
преглед Патолошки 55 (60,4%) 100%<br />
Табела 19. Компарација на менталниот статус во испитуваните групи<br />
Ментален Експериментална Контролна χ 2 df p<br />
статус група група<br />
Просечни 67 (73,6%) 31 (100%) 10,18 1
37<br />
Табела 21. Образование на родителите<br />
Образовно Татко Мајка<br />
ниво<br />
Неписмен 1 (1,1%) 3 (3,3%)<br />
Основно 18 (20%) 23 (25,2%)<br />
Средно 51 (56,7%) 42 (46,2%)<br />
Вишо 1 (1,1%) 4 (4,4%)<br />
Високо 19 (21,1%) 19 (20,9%)<br />
Вкупно 90 (100%) 91 (100%)<br />
Табела 22. Занимање на родителите<br />
Занимање Татко Мајка<br />
НКВ И ПКВ работник 7 (7,8%) 2 (2,2%)<br />
Службеник со средно 32 (35,5%) 17 (18,7)<br />
Службеник со вишо 1 (1,1%) 2 (2,2%)<br />
Службеник со високо 14 (15,6%) 16 (17,6%)<br />
Земјоделец 4 (4,4%) 1 (1,1%)<br />
Студент 1 (1,1%) 0 (0%)<br />
Приватен занаетчија 6 (6,7%) 4 (4,4%)<br />
Домаќинка 0 (0%) 46 (50,5%)<br />
Пензионер 1 (1,1%) 2 (2,2%)<br />
Останато 19 (21,1%) 1 (1,1%)<br />
Вкупно 90 (100%) 91 (100%)<br />
Во врска со занимањето најголем број од татковците − 32 (35,5%)<br />
работат како службеници со средно образование, 14 (15,6%) како<br />
службеник со високо образование, 7 (7,8%) како неквалификуван и<br />
полуквалификуван работник. Голем број од нив, 19 (21,1%) се и<br />
невработени (во табелата се ставени под категорија „останато”).<br />
Во однос на занимањето кај мајките, значаен е податокот што 46<br />
(50,5%) од нив се домаќинки, односно не се во никаков работен однос.<br />
• Логопедски наод<br />
Од логопедскиот наод беа разгледани логопедските дијагнози со цел<br />
да се утврди застапеноста на фрекфенцијата на говорните оштетувања<br />
кај испитаниците од експерименталната група. Преовладуваат следниве<br />
говорни оштетувања: dyslalia кај 21 (21%) од испитаниците, rhotatismus 21<br />
(21%), lambdatismus 20 (20%), balbutitio 16 (16%), dysphasia evolutiva 16<br />
(16%), sigmatismus interdentalis 13 (13%), alalia 8 (8%), agramatismus 6 (6%),<br />
rhynolalia aperta 6 (6%), aphonia 5 (5%), dysgraphia 3 (3%), dyslexia 3 (3%),<br />
sigmatismus nasalis 3 (3%), aphasia sensomotorica 3 (3%), dysphonia кај 2 (2%) и
38<br />
rhynophonia кај 1 (1%) од испитаниците. Од наведените резултати се<br />
гледа дека најчести говорни оштетувања кај испитаниците од<br />
експерименталната група се: ротацизмите, ламбдацизмите и развојните<br />
дисфазии.<br />
• Ортодонтски наод<br />
Голем број од испитаниците со говорни оштетувања имаат<br />
патолошки ортодонтски наод, што претставува една од причините<br />
(самостојно или здружено со други етиолошки фактори) за<br />
настанувањето на проблемите во вербалната комуникација.<br />
Преовладуваат следниве дијагнози: deglutio infantilis кај 22 (22%) од<br />
испитаниците, nonoclusio anterioris 17 (17%), frenulum sublingnalis fixata 12<br />
(12%), pricus profunda 9 (9%), dentito tarda 7 (7%), palatoschisis 6 (6%), protrusio<br />
3 (3%), compresio 2 (2%), prognatio mandibularis 1 (1%), palatoveloschisis 1<br />
(1%) и cheillognatopalatoschisis кај 1 (1%) од испитаниците.<br />
• Оториноларинголошки наод<br />
Наодот на оториноларингологот покажа дека лицата со говорни<br />
оштетувања се многу често подложни на заболувања на увото, носот и<br />
грлото, состојби кои од своја страна влијаат врз самиот говор<br />
дејствувајќи врз фонаторниот и резонаторниот систем или пак врз<br />
акустичниот апарат. Кај испитаниците се сретнуваат следниве дијагнози:<br />
catharrus tuba auditiva billateralis 18 (18%), rhynopharingitis acuta 9 (9%),<br />
carcinoma laryngis 5 (5%), deviatio septi nasi 4 (4%), otitis media secretoria 3<br />
(3%), tonsilitis chr. hypertrophica 2 (2%), perforatio membrana tympani 1 (1%) и<br />
paresis nervus recurens 1 (1%).<br />
• Здравствена состојба<br />
Податоците за здраствената состојба на испитаниците со говорни<br />
оштетувања беа земени од наодот на педијатарот. Генерално може да<br />
се каже дека кај нив се присутни најразлични состојби и заболувања кои<br />
во најголем процент имаат директна врска со настанувањето на<br />
соодветното говорно оштетување. Забележани се следните состојби и<br />
заболувања: retardatio psihomotorica (од која извесен број на случаи се со<br />
псевдоретардација), Syndroma Down, haematoma intracerebrale, haemiplegia,<br />
insultus cerebri ischemicus, хиперкинетски синдром, фебрилни и афебрилни
39<br />
конвулзии, abrasio plexus vocalis, dismorphio, сепси, срцеви маани,<br />
церебрална парализа, патолошки EEG наод и др.<br />
III.Заклучоци и предлози<br />
1. Заклучоци<br />
Согласно поставените цели на истражувањето и врз основа на<br />
анализата на резултатите се утврди дека:<br />
• Етиологијата на говорните оштетувања е разновидна и сложена.<br />
Многу често по голем број на етиолошки фактори се<br />
испреплетуваат и дејствуваат заедно доведувајќи до говорно<br />
оштетување.<br />
• Резултатите покажаа дека говорните оштетувања почесто се<br />
јавуваат кај испитаниците од машки пол, односно дека полот<br />
влијае на говорните оштетувања. Од сите испитаници 67 (67%) се<br />
од машки пол, додека 33 (33%) се од женски пол, односно машкиот<br />
пол 2 пати почесто се среќава во испитуваната група.<br />
• Пренаталните фактори не играат значајна улога во настанувањето<br />
на говорните оштетувања. Тоа го потврдуваат резултатите од кои<br />
што се гледа дека само 7 (7,8%) мајки земале лекови во текот на<br />
бременоста, додека 3 (3,3%) боледувале од некоја болест во текот<br />
на бременоста. Ни една од мајките не била изложена на ренгенско<br />
зрачење или доживеала траума во текот на бременоста.<br />
• Перинаталните фактори исто не играат најзначајна улога во<br />
етиологијата на говорните оштетувања. Само 6 (6,7%) од мајките<br />
имале проблеми при породувањето.<br />
• Постнаталните фактори во вид на болести и трауми кај детето<br />
немаат значајно влијание во настанувањето на говорните<br />
оштетувања. Од сите деца 7(7,8%) боледувале во детството од<br />
тешка болест, додека 5 (5,5%) од нив доживеале некаква траума.<br />
Меѓутоа во најголем број од случаите соодветната болест или<br />
траума не се директно асоцирани со појавата на говорното<br />
оштетување и не може да се земат како причина за истото.<br />
Поголемо значење имаат постнаталните фактори кои дејствуваат<br />
во подоцнежната возраст каде што најголем број на случаи на
40<br />
говорно оштетување настанале како последица на карцином на<br />
ларингсот или мозочен удар (ictus apoplecticus).<br />
• Истражувањето потврди дека менталната ретардација е<br />
асоцирана со говорните оштетувања, што оди во прилог на<br />
синдромска етиологија. Од сите испитаници 24 (26,4%) беа со<br />
подпросечни интелектуални способности.<br />
• Ортодонтскиот наод покажа дека 55 (60,4%) од испитаниците<br />
имаат патолошки наод кој влијае врз говорот и доведува<br />
самостојно или во склоп со други етиолошки фактори до говорно<br />
оштетување. Ваквите резултати укажуваат на големото значење<br />
на овој етиолошки фактор во настанувањето на говорните<br />
оштетувања.<br />
• Генетските фактори играат значајна улога во настанувањето на<br />
говорните оштетувања. Резултатите покажаа дека 40 (44,4%) од<br />
испитаниците имаат друг член во семејството или фамилијата со<br />
истото или друго говорно оштетување што укажува на тоа дека<br />
голем број на говорни оштетувања имаат наследна основа. Оваа<br />
проблематика не е докрај разработена кај нас што укажува на<br />
неопходноста од темелен и сериозен пристап кон истата. Низа<br />
реални состојби укажуваат на големото значење на податокот за<br />
тоа дали говорното оштетување е наследно или не е, и колкав е<br />
ризикот од репојавност на својството. Утврдувањето на можната<br />
хередитарност би значело навремено превземање на соодветни<br />
мерки или постапки за ублажување или спречување на<br />
последиците од говорното оштетување.<br />
• Социјалните фактори имаат влијание во настанувањето на<br />
говорните оштетувања. Во однос на образованието најголем број<br />
на родителите се со основно образование и средно образование.<br />
Незавидна е и состојбата со занимањата на родителите, односно<br />
голем број од нив се невработени. Особено паѓа во очи големиот<br />
број на домаќинки кај мајките 46 (50,5%). Ниските социо-економски<br />
услови за живот како и ниското образовно ниво на родителите<br />
доведуваат до неадекватно вербално стимулирање на децата или<br />
воспитна запуштеност и резултираат во пад на говорните
41<br />
способности или во крајна линија и до псевдоретардација (5 од<br />
испитаниците, односно 5%).<br />
• Постои извесен број на испитаници каде што етиологијата е<br />
нејасна или непозната. Ваквата состојба укажува на тоа дека се<br />
уште не се целосно познати механизмите со кои настанува<br />
говорното оштетување.<br />
2. Предлози<br />
Врз основа на анализата на резултатите од истражувањето како и врз<br />
основа изведените заклучоци ги истакнуваме следните предлози:<br />
• Во организација на Институтот за дефектологија вработените да<br />
организираат семинари, јавни дебати, конгреси, на кои ќе се<br />
зборува за говорните оштетувања и нивната етиологија.<br />
• Научно разгледување на етиологијата на говорните оштетувања<br />
во државите во регионот и светот, собирања на искуства и нивно<br />
применување во нашата држава.<br />
• Потребни се цитогенетски и молекуларно генетски иследувања.<br />
• Отварање на генетско советувалиште.<br />
• Обезбедување на колку што е можно посуптилни и посигурни<br />
постапки и испитувања кои ќе овозможат да се одреди со<br />
сигурност дали се работи за наследно својство или не, колкав е<br />
евентуалниот ризик за репојавност на својството и да се<br />
превземат соодветни мерки на превенција и рана интервенција.<br />
• Децата во државата да бидат што помасовно опфатени од<br />
предучилишните установи со цел да се спречи негативното<br />
влијание на социјалните фактори (семејства со ниско<br />
социокултурно и економско ниво) врз развојот на говорот кај<br />
истите.<br />
• Спроведување на ефикасен систем на превентива и заштита<br />
преку разни форми на здравствено-педагошко просветување на<br />
родителите, отварање советувалишта и слично, со кој родителите<br />
навремено ќе бидат информирани за сите фактори кои би довеле<br />
до пречки во развојот кај нивното дете, бидејќи без разлика за
42<br />
каков вид на попреченост се работи, таквата состојба ќе даде свои<br />
последици врз говорот.<br />
• Преку разни форми на здраствено просветување и преку<br />
пошироките медиуми да се информира јавноста дека од ден на<br />
ден е се поголем бројот на пациенти со карцином на ларингс, со<br />
цел да им се објасни на луѓето подобро проблематиката на<br />
заболувањето, начините на негова превенција и можностите за<br />
рано откривање.
43<br />
IV. Прилози<br />
1. Анкетен лист<br />
Име и презиме на детето:<br />
Дата на раѓање:<br />
Пол: 1-М 2-Ж<br />
Националност: 1-Македонец 2-Албанец 3-Турчин<br />
4-Србин 5-Ром 6-Останати<br />
Име и презиме на родителите:<br />
Татко<br />
Мајка<br />
1. Бременост по ред: 1-прва 2-втора 3-трета 4-останати<br />
2. На која возраст мајката го родила детето<br />
3. Дали за време на бременоста мајката земала некакви лекови<br />
1-Да 2-Не<br />
4. Дали за време на бременоста мајката боледувала од некоја<br />
болест<br />
1-Да 2-Не<br />
5. Дали некој од родителите бил изложен на рентгенско зрачење<br />
1-Да 2-Не<br />
6. Дали за време на бременоста мајката била изложена на некаква<br />
траума (повреда)<br />
1-Да 2-Не<br />
7. Спонтани абортуси 1-Не 2-Еден 3-Два 4-Три 5-Повеќе<br />
8. Дали имало проблеми при породувањето Какви проблеми<br />
1-Да 2-Не<br />
9. Дали детето е предвремено родено или преносено<br />
1-Да 2-Не<br />
10. Дали детето боледувало од некоја тешка болест Која<br />
1-Да 2-Не
44<br />
11. Дали детето било изложено на некоја физичка или психичка<br />
траума<br />
1-Да 2-Не<br />
12. Дали некој од родителите има вродена болест<br />
1-Да 2-Не<br />
13. Дали во фамилијата постои некоја наследна болест Кај кого<br />
1-Да 2-Не<br />
14. Дали некој друг член од Вашето семејство/фамилија го има<br />
говорното оштетување што го има и Вашето дете или било какво<br />
друго говорно оштетување<br />
1-Да 2-Не<br />
15. Ментален статус 1-Просечни интелектуални способности<br />
2-Подпросечни интелектуални<br />
способности<br />
16. Ортодонтски преглед 1-Уреден 2-Патолошки<br />
17. Наод на оториноларингологот<br />
18. Дијагноза<br />
Образование (татко): 0-неписмен 1-основно<br />
2-училиште за КВ и ВКВ работници<br />
3-средно 4-вишо 5-високо<br />
Образование (мајка): 0-неписмен 1-основно<br />
2-училиште за КВ и ВКВ работници<br />
3-средно 4-вишо 5-високо<br />
Занимање (татко): 1-НКВ и ПКВ работник 2-КВ и ВКВ<br />
3-службеник со средно 4-службеник со вишо<br />
5-службеник со високо 6-слободна професија<br />
7-земјоделец 8-студент 9-приветен занаетчија<br />
10-домаќинка 11-пензионер 12-останато<br />
Занимање (мајка): 1-НКВ и ПКВ работник 2-КВ и ВКВ<br />
3-службеник со средно 4-службеник со вишо<br />
5-службеник со високо 6-слободна професија
45<br />
7-земјоделец 8-студент 9-приветен занаетчија<br />
10-домаќинка 11-пензионер 12-останато
46<br />
2. Хередограми<br />
1. Семејство Ќерими<br />
Muhamet Fatime<br />
Ibraim[ihrete<br />
Име и презиме: Ибраим Ќерими (19.05.1996 год.)<br />
Шихрете Ќерими (18.05.1997 год.)<br />
Име и презиме на мајката: Ќерими Фатиме<br />
Име и презиме на таткото: Ќерими Мухамет<br />
Од податоците земени по пат на интервјуирање и со пополнување на<br />
анкетниот лист, како и од хередограмот, може да се согледа дека кај овој<br />
случај се работи за автосомно рецесивен тип на наследување на<br />
говорното оштетување.<br />
Мајката Фатиме за време на бременоста не боледувала, не земала<br />
лекови и не била изложувана на рентгенско зрачење. Бременоста на<br />
Ибраим и е прва, претходно немала абортус. Породувањето со двете<br />
деца било нормално. Децата во раната возраст не боледувале од некоја<br />
болест што не е вообичаена, така што можноста за срединско влијание<br />
во однос на говорното оштетување се исклучува. Фатиме нема никакво<br />
говорно оштетување ниту пак некоја друга наследна болест. Кај ниеден<br />
член на нејзината фамилија не постојат говорни оштетувања или некои<br />
други наследни заболувања.<br />
Таткото Мухамет нема говорно оштетување. Во неговата фамилија има<br />
други членови кои се со говорно оштетување, односно еден од неговите<br />
браќа има ќерка со говорно оштетување. Инаку нема други наследни<br />
заболувања и не бил изложуван на рентгенско зрачење.<br />
Не биле вршени цитогенетски испитувања.
47<br />
2.Семејство Бошковски<br />
Sli~ica<br />
Tawa<br />
Hri st i na<br />
Име и презиме на децата: Тања Бошковска (30.05.1995 год.)<br />
Христина Бошковска (11.10.1997 год.)<br />
Име и презиме на мајката: Сличица Бошковска<br />
Име и презиме на таткото: Драган Бошковски<br />
Од податоците земени по пат на интрвјуирање и со пополнување на<br />
анкетниот лист, како и од хередограмот, може да се согледа дека кај овој<br />
случај се работи за автосомно рецесивен тип на наследување на<br />
говорното оштетување.<br />
Мајката Сличица за време на бременоста не боледувала, не земала<br />
лекови и не била изложувана на рентгенско зрачење. Бременоста со<br />
Тања и е втора, претходно имала еден спонтан абортус. Породувањето<br />
со двете деца се одвивало нормално. Децата во раната возраст не<br />
боледувале од некоја болест што не е вообичаена, така што можноста за<br />
срединско влијание во однос на говорното оштетување се исклучува.<br />
Сличица нема никакво говорно оштетување, ниту пак некоја друга<br />
наследна болест. Кај други членови од нејзината фамилија постои<br />
говорно оштетување и тоа кај сите три деца од нејзиниот чичко. Кај<br />
останати членови на нејзината фамилија не постојат говорни<br />
оштетувања или некои други наследни заболувања.<br />
Таткото Драган нема членови во неговата фамилија со говорно<br />
оштетување и тој исто така нема никакво говорно оштетување или друго<br />
наследно заболување. Не бил изложуван на рентгенско зрачење.<br />
Не се вршени цитогенетски испитувања.
48<br />
3.Семејство Разли<br />
Selima<br />
Име и презиме на децата: Сабрие Разли (07.03.1993 год.)<br />
Азир Разли (10.01.1997 год.)<br />
Аријета Разли (22.09.1998 год.)<br />
Име и презиме на мајката: Селима Разли<br />
Име и презиме на таткото: Наим Разли<br />
Од податоците земени по пат на интервјуирање и со пополнување на<br />
анкетниот лист, како и од хередограмот, може да се согледа дека кај овој<br />
случај се работи за автосомно рецесивен тип на наследување на<br />
говорното оштетување.<br />
Мајката Селима за време на бременоста не боледувала, не земала<br />
лекови и не била изложувана на рентгенско зрачење. Бременоста со<br />
Сабрие и прва, претходно немала абортус. Породувањето со трите деца<br />
било нормално. Децата во раната возраст не боледувале од некоја<br />
болест што не е вообичаена, така што можноста за срединско влијание<br />
во однос на говорното оштетување се исклучува. Селима нема никакво<br />
говорно оштетување ниту пак некоја друга наследна болест. Кај ниеден<br />
член на нејзината фамилија не постојат говорни оштетувања или некои<br />
други наследни заболувања.<br />
Таткото Наим нема членови во неговата фамилија со говорно<br />
оштетување и тој исто така нема никакво говорно оштетување или друго<br />
наследно заболување. Не бил изложуван на рентгенско зрачење.<br />
Не биле вршени цитогенетски испитувања.
49<br />
4. Семејство Какуринови<br />
Sne` ana<br />
Име и презиме на децата: Борис Какуринов (05.07.1994 год.)<br />
Дејан Какуринов (01.03.1998 год.)<br />
Име и презиме на мајката: Снежана Какуринова<br />
Име и презиме на таткото: Владимир Какуринов<br />
Од податоците земени по пат на интервјуирање и со пополнување на<br />
анкетниот лист, како и од хередограмот, може да се согледа дека кај овој<br />
случај се работи за автосомно доминантен тип на наследување на<br />
говорното оштетување.<br />
Мајката Снежана за време на бременоста не боледувала, не земала<br />
лекови и не била изложена на рентгенско зрачење. Бременоста со Борис<br />
и е прва, претходно немала абортус. Породувањето со двете деца било<br />
нормално. Децата во раната возраст не боледувале од некоја болест<br />
што не е вообичаена, така што можноста за срединско влијание во однос<br />
на говорното оштетување се исклучува. Снежана нема никакво говорно<br />
оштетување ниту пак некоја друга наследна болест. Кај ниеден друг член<br />
од нејзината фамилија не постојат говорни оштетувања или некои други<br />
наследни заболувања.<br />
Таткото Владимир има говорно оштетување. Во неговата фамилија има<br />
други членови со говорно оштетување, односно неговиот татко. Инаку<br />
нема други наследни заболувања и не бил изложуван на рентгенско<br />
зрачење.<br />
Не биле вршени цитогенетски испитувања.
50<br />
5. Семејство Ѓорѓиевски<br />
Gordana<br />
Име и презиме на децата: Елена Ѓорѓиевска (08.12.1997 год.)<br />
Васко Ѓорѓиевски (14.01.2002 год.)<br />
Име и презиме на мајката: Гордана Ѓорѓиевска<br />
Име и презиме на таткото: Љупче Ѓорѓиевски<br />
Од податоците земени по пат на интервјуирање и со пополнување на<br />
анкетниот лист, како и од хередедограмот, може да се согледа дека кај<br />
овој случај се работи за автосомно доминантен тип на наследување на<br />
говорното оштетување со прескок во генерацијата заради непотполна<br />
пенетрабилност на мутираниот ген.<br />
Мајката Гордана за време на бременоста не боледувала, не земала<br />
лекови и не била изложена на рентгенско зрачење. Бременоста со Васко<br />
и е втора, претходно немала абортус. Породувањето со двете деца се<br />
одвивало нормално. Васко во раната возраст не боледувал од некоја<br />
болест што не е вообичаена, така што можноста за срединско влијание<br />
во однос на говорното оштетување се исклучува. Гордана нема никакво<br />
говорно оштетување ниту пак некоја друга наследна болест. Кај ниеден<br />
член од нејзината фамилија не постојат говорни оштетувања или некои<br />
други наследни заболувања.<br />
Таткото Љупче нема говорно оштетување. Во неговата фамилија има<br />
други членови кои се со говорно оштетување, односно неговиот брат и<br />
неговиот татко имаат говорно оштетување. Инаку нема други наследни<br />
заболувања и не бил изложуван на рентгенско зрачење.<br />
Не биле вршени цитогенетски испитувања.
51<br />
6. Семејство Нуредини<br />
Majl i nda<br />
Име и презиме на децата: Бедри Нуредини (26.05.1995 год.)<br />
Суада Нуредини (08.09.1997 год.)<br />
Име и презиме на мајката: Мајлинда Нуредини<br />
Име и презиме на таткото: Џемаил Нуредини<br />
Од податоците земени по пат на интервјуирање и со пополнување на<br />
анкетниот лист, како и од хедограмот, може да се согледа дека кај овој<br />
случај се работи за автосомно доминантен тип на наследување на<br />
говорното оштетување.<br />
Мајката Мајлинда за време на бременоста не боледувала, не земала<br />
лекови и не била изложена на рентгенско зрачење. Бременоста со Суада<br />
и е втора, претходно немала абортус. Суада во раната возраст не<br />
боледувала од некоја болест што не е вообичаена, така што можноста за<br />
срединско влијание во однос на говорното оштетување се исклучува.<br />
Мајлинда нема никакво говорно оштетување ниту пак некоја друга<br />
наследна болест. Кај ниеден друг член од нејзината фамилија не<br />
постојат говорни оштетувања или некои други наследни заболувања.<br />
Таткото Џемаил има говорно оштетување. Во неговата фамилија има<br />
други членови со говорно оштетување. Неговиот брат е со говорно<br />
оштетување, а исто така и неговиот татко. Инаку нема други наследни<br />
заболувања и не бил изложуван на рентгенско зрачење.<br />
Не биле вршени цитогенетски испитувања.
52<br />
7. Семејство Николовски<br />
Qi qana<br />
Име и презиме на децата: Маја Николовска (28.10.1991 год.)<br />
Андреј Николовски (03.11.1997 год.)<br />
Име и презиме на мајката: Љиљана Николовска<br />
Име и презиме на таткото: Благоја Николовски<br />
Од податоците земени по пат на интервјуирање и со пополнување на<br />
анкетниот лист, како и од хередограмот, може да се согледа дека кај овој<br />
случај се работи за автосомно доминантен тип на наследување на<br />
говорното оштетување.<br />
Мајката Љиљана за време на бременоста не боледувала, не земала<br />
лекови и не била изложувана на рентгенско зрачење. Бременоста со<br />
Андреј и е втора, претходно немала абортус. Породувањето со двете<br />
деца било нормално. Андреј во раната возраст не боледувал од некоја<br />
болест што не е вообичаена, така што можноста за срединско влијание<br />
во однос на говорното оштетување се исклучува. Љиљана нема никакво<br />
говорно оштетување ниту пак некоја друга наследна болест. Кај ниеден<br />
член од нејзината фамилија не постојат говорни оштетувања или некои<br />
други наследни заболувања.<br />
Таткото Благоја има говорно оштетување. Во неговата фамилија има<br />
други членови со говорно оштетување, односно неговиот татко има<br />
говорно оштетување. Инаку нема други наследни заболувања и не бил<br />
изложуван на рентгенско зрачење.<br />
Не биле вршени цитогенетски испитувања.
53<br />
8. Семејство Стојковиќ<br />
Dani el a<br />
Име и презиме на децата: Томица Стојковиќ (09.08.2000 год.)<br />
Гаврило Стојковиќ (25.11.2003 год.)<br />
Име и презиме на мајката: Даниела Стојковиќ<br />
Име и презиме на таткото: Милован Стојковиќ<br />
Од податоците земени по пат на интервјуирање и со пополнување на<br />
анкетниот лист, врз основа на кои беше изработен хередограмот, не<br />
може да се согледа во целост начинот на кој е наследено говорното<br />
оштетување, односно не може да се тврди, само на основа на тие<br />
податоци за каков тип на наследување се работи. Оттаму произлегува<br />
потребата за дополнителни испитувања кои би биле овозможени со<br />
спроведување на молекуларно генетски и цитогенетски испитувања.<br />
Мајката Даниела за време на бременоста не боледувала, не земала<br />
лекови и не била изложувана на рентгенско зрачење. Бременоста со<br />
Томица и е прва, претходно немала абортус. Породувањето со Томица<br />
било нормално. Детето во раната возраст не боледувало од некоја<br />
болест што не е вообичаена, така што можноста за срединско влијание<br />
во однос на говорното оштетување се исклучува. Даниела нема никакво<br />
говорно оштетување ниту пак некоја друга наследна болест. Кај ниеден<br />
член од нејзината фамилија не постојат говорни оштетувања или некои<br />
други наследни заболувања.<br />
Таткото Милован нема говорно оштетување. Во неговата фамилија има<br />
други членови кои се со говорно оштетување. Тој има брат со говорно<br />
оштетување кој има две деца од кои едното исто така има говорно<br />
оштетување. Инаку нема други наследни заболувања и не бил<br />
изложуван на рентгенско зрачење.<br />
Не биле вршени цитогенетски испитувања.
54<br />
9. Семејство Хаџи-Тасеви<br />
Tatjana<br />
Име и презиме на детето: Васил Хаџи-Тасев<br />
Име и презиме на мајката: Татјана Хаџи-Тасева<br />
Име и презиме на таткото: Никола Хаџи-Тасев<br />
Од податоците земени по пат на интервјуирање и со пополнување на<br />
анкетниот лист, како и од хередограмот, може да се согледа дека кај овој<br />
случај се работи за Х-врзано рецесивно наследување на говорното<br />
оштетување.<br />
Мајката Татјана за време на бременоста не боледувала, не земала<br />
лекови и не била изложувана на рентгенско зрачење. Бременоста со<br />
Васил и е прва, претходно немала абортус. Породувањето со Васил<br />
било нормално. Детето во раната возраст не боледувало од некоја<br />
болест што не е вообичаена, така што можноста за срединско влијание<br />
во однос на говорното оштетување се исклучува. Татјана нема никакво<br />
говорно оштетување ниту пак некоја друга наследна болест. Освен кај<br />
братот, кај други членови од нејзината фамилија нема говорни<br />
оштетувања или некои други наследни заболувања.<br />
Таткото Никола нема членови во неговата фамилија со говорно<br />
оштетување и тој исто така нема никакво говорно оштетување или друго<br />
наследно заболување. Не бил изложуван на рентгенско зрачење.<br />
Не биле вршени цитогенетски испитувања.
55<br />
10. Семејство Деспотовски<br />
Hri st i na<br />
Име и презиме на децата: Дарко Деспотовски (05.06.1992 год.)<br />
Сара Деспотовска (12.07.1999 год.)<br />
Име и презиме на мајката: Христина Деспотовска<br />
Име и презиме на таткото: Гоце Деспотовски<br />
Од податоците земени по пат на интервјуирање и со пополнување на<br />
анкетниот лист, врз основа на кој и беше изработен хередограмот не<br />
може да се согледа во целост начинот на кој е наследено говорното<br />
оштетување, односно не може да се тврди, само на основа на тие<br />
податоци за каков тип на наследување се работи. Оттаму произлегува<br />
потребата за дополнителни испитувања кои би биле овозможени со<br />
спроведување на молекуларно генетски и цитогенетски испитувања.<br />
Мајката Христина за време на бременоста не боледувала, не земала<br />
лекови и не била изложена на рентгенско зрачење. Бременоста со Сара<br />
и е втора, претходно немала абортус. Породувањето со двете деца се<br />
одвивало нормално. Сара во раната возраст не боледувала од некоја<br />
болест што не е вообичаена, така што можноста за срединско влијание<br />
во однос на говорното оштетување се исклучува. Христина нема никакво<br />
говорно оштетување ниту пак некоја друга наследна болест. Кај други<br />
членови од нејзината фамилија постои говорно оштетување и тоа кај<br />
нејзината мајка и кај двете деца од нејзиниот вујко. Кај останатите<br />
членови на нејзината фамилија не постојат говорни оштетувања или<br />
некои други наследни заболувања.<br />
Таткото Гоце нема членови во неговата фамилија со говорно<br />
оштетување и тој исто така нема говорно оштетување или друго<br />
наследно заболување. Не бил изложуван на рентгенско зрачење.<br />
Не се вршени цитогенетски испитувања.
56<br />
V. Користена литература<br />
1. Wang PP, Baron MA. Language, a Code for Communicating. In: Batshaw<br />
ML. Children with disabilities. Brookes Paul H Publishing Company, 1997;<br />
Ch 13: 275-290.<br />
2. Службен весник на Република Македонија бр. 30. Правилник за<br />
оцена на специфичните потреби на лицата со пречки во физичкиот<br />
или психичкиот развој, член 7, Скопје, 2000.<br />
3. Керамитчиевски С. Општа логопедија са историјом логопедије и<br />
базичним логопедским речником, Научна књига, Београд, 1990.<br />
4. ICD-10, Класификација менталних пореме˚аја и пореме˚аја<br />
понашања. СЗО, Женева, Завод за уџбенике и наставна<br />
срдедства, Београд, 1992.<br />
5. Ingram TTS. Speech disorders in chilhood. In E.H. Lennenberg and E.<br />
Lennenberg (Eds) Foundations of language developmental, Vol. 2 Academic<br />
press, New York 1975.<br />
6. Robbins SDA dictionary of speech patology and therapy. Second edition,<br />
Cambridge 1963.<br />
7. Голубовиќ С. Клиничка логопедија I. Дефектолошки факултет,<br />
Београд, 1997.<br />
8. Међународна класификација оште˚ења, инвалидитета и<br />
хендикепа. Завод за заштиту здравја СР Хрватске, Загреб, 1986.<br />
9. NICHCY-Info About Speech and Language Disorders,<br />
http://www.kidsource.com/NICHCY/speech.html<br />
10. Classification of Speech Disorders in Children Classification,<br />
http://www.wtk.edu/pfilipsen/435-cassify.pdf.<br />
11. Ајдински Љ., Ајдински Г., Михаилов З. Основи на дефектолошката<br />
теорија и практика. Сојуз на дефектолозите на Македонија.<br />
Печатница и книговезница „Зоки”, Скопје, 1999.<br />
12. Владисављевиќ С. Афазије и развојне дисфазије, Логопедија III.<br />
Универзитет у Београду, Дефентолошки факултет. ЈШРО<br />
Привредно финансиски водич, Београд, 1983.<br />
13. Копачев Д. Невропсихологија (општ и клинички дел). Филозофски<br />
факултет, Институт за дефектологија, Скопје, 1999.<br />
14. Jung JA. Genetic Syndromes in Communication Disorders. Pro-ed, Texas<br />
1989.<br />
15. Трајковски В. Практикум по хумана генетика, Филозофски<br />
факултет, Скопје, 2003.