Haki Elimu Report ya PETS swa mail.pdf

Je, kuna uwajibikaji sahihi
katika utekelezaji wa MMEM II?
Ripoti ya Ufuatiliaji wa Matumizi ya Fedha za Umma
(PETS)
Februari 2011

Je, kuna uwajibikaji sahihi katika
utekelezaji wa MMEM II?
Ripoti ya Ufuatiliaji wa Matumizi ya Fedha za Umma
(PETS)
Februari 2011
i

Shukrani
Uandaaji wa ufuatiliaji huu, uchambuzi wa takwimu na uandishi wa ripoti hii ulifanywa na Godfrey
Boniventura. Shukrani za pekee ziwaendee Tony Baker ambaye alishiriki katika uandaaji wa dhana za
ufuatiliaji na ukusanyaji wa taarifa.
Uhariri, mrejesho na ushauri ulitolewa na Elizabeth Missokia, Mtemi Zombwe, Fausta Musokwa,
Charles Mtoi, Pius Makomelelo na Robert Mihayo. Pia Tunapenda kuwashukuru David Kagondi, Pius
Makomelelo, Benedicta Mrema, Maisory Chacha ambao walishiriki kukusanya taarifa za ufuatiliaji
huu.
Shukrani nyingi kwa wakurugenzi watendaji na maafisa elimu wa wilaya za Bunda, Morogoro, Nzega,
Iramba, Babati na Njombe kwa ushirikiano wao mzuri ambao uliwezesha utafiti huu kufanyika kwa
urahisi. Pia tunawashukuru marafiki wa elimu waliosaidiana na wafanyakazi wa Hakielimu kukusanya
taarifa ambao ni Peter Kololly, Asia Mtibua, Richard Lucas, Salumu Ally, Bernard Clement, Mary
Talas, Wenseslaus Byabato, Hamis Rashid na Juma Kalwani.
©HakiElimu, 2011 ISBN 978-9987-18-00907
HakiElimu, SLP 79401, Dar es Salaam
Simu: (255 22) 2151852/3, Faksi: (255 22) 2152449
Barua pepe: info@hakielimu.org
Tovuti: www.hakielimu.org
Sehemu yoyote ya kitabu hiki inaweza kutolewa kwa namna yoyote kwa madhumuni ya kielimu na
siyo ya kibiashara, kwa kuzingatia kuwa chanzo kitatajwa na nakala mbili zitapelekwa HakiElimu.
ii

Yaliyomo
Vifupisho
1.0 Utangulizi………………………………………………………………………………………1
1.1 Usuli……………………………………………………………………………….…1
1.2 Malengo ya Ufuatiliaji ...............................……………...............................................2
2.0 Mbinu za Ufuatiliaji ...............................………..........................................................3
2.1 Maeneo ya Ufuatiliaji ...............................……………...............................................3
2.2 Wadau Waliohusishwa Katika Ukusanyaji wa Taarifa .......................................................3
2.2.1 Afisa Elimu ...............................……………............................................... 3
2.2.2 Walimu Wakuu ....................................…………….....................................4
2.2.3 Wazazi ....................................……………...................................................4
3.0 Matokeo ....................................…………….........................................................................5
3.1 Ruzuku ya Mwanafunzi Ngazi ya Wilaya ............................................................5
3.1.1 Ruzuku inayofika Wilayani ............................................................................5
3.1.2 Ruzuku na idadi ya Wanafunzi......................................................................6
3.1.3 Matumizi Mabaya ya Ruzuku Ngazi ya Wilaya ...............................................7
3.2 Ruzuku ya Mwanafunzi Ngazi ya Shule
3.2.1 Ruzuku Inayofika Shuleni ....................................…………….....................8
3.2.2 Uelewa wa Walimu Wakuu Kuhusu Ruzuku ya Mwanafunzi ..........................9
3.2.3 Muda wa Ruzuku Kufika Shuleni ........................................................……10
3.2.4 Hali ya Matumizi ya Ruzuku Shuleni .......................................................10
3.3 Fedha za Maendeleo ....................................................................................……12
3.3.1 Hali ya Ujenzi wa Miundo Mbinu ..............................................................12
3.3.2 Matumizi Mabaya ya Fedha za Maendeleo .................................................13
3.4 Michango ya Wazazi ..............................................................................................16
3.4.1 Mwamko wa Wazazi Kuchangia Elimu ......................................................16
4.0 Ulinganishi wa MMEM I na MMEM II ...........................................................................17
5.0 Hitimisho na Mapendekezo ...............................................................................................18
5.1 Hitimisho ..................................................................................................................18
5.2 Mapendekezo ..........................................................................................................19
Marejeo ........................................................................................................................................ 21
Viambatisho .................................................................................................................................22
iii

Vifupisho
BEST
GBS
MMEM I
MMEM II
PETS
REPOA
URT
Basic Education Statistics of Tanzania
General Budget Support
Mpango wa Kwanza wa Maendeleo ya Elimu ya Msingi
Mpango wa Pili wa Maendeleo ya Elimu ya Msingi
Public Expenditure Tracking Survey
Research on Poverty Alleviation
United Republic of Tanzania
iv

1.0 UTANGULIZI
1.1 Usuli
Baada ya kufanikiwa kuongeza udahili wa wanafunzi kwa shule za msingi toka 88% mwaka 2001 hadi
96% mwaka 2006 kupitia Mpango wa kwanza wa Maendeleo ya Elimu ya Msingi (MMEM I), Serikali
iliandaa Mpango wa pili wa Maendeleo ya Elimu ya Msingi (MMEM II) ambapo utekelezaji wake
ulianza mwaka wa fedha 2007/2008 1 . Moja ya malengo makuu ya MMEM II ilikuwa ni kuboresha
hali ya mazingira ya kujifunzia kwa kujenga miundombinu kama vile madarasa, nyumba za walimu,
vyoo na madawati. Kiambatisho namba 2 kinaonesha miundombinu ambayo ilibainishwa kujengwa au
kununuliwa katika muda wote wa utekelezaji wa MMEM II. Pia ilidhamiria kuboresha mchakato wa
kujifunza na kufundisha kwa kuongeza vifaa kama vile vitabu vya kiada na ziada kwa ajili ya wanafunzi.
Ili kutekeleza adhma hii, MMEM II, ilibainisha kuwa Sh. 10,000 itatolewa kwa kila mwanafunzi wa
shule ya msingi kila mwaka kwa kipindi cha miaka mitano ya utekelezaji wa MMEM II. Ruzuku ya
mwanafunzi inalenga kuboresha mazingira ya kujifunzia na kufundishia kwa kuboresha upatikanaji
wa vitabu vya kianda(Asilimia 40), ukarabati mdogo wa miundo mbinu iliyopo shuleni(Asilimia
20), kuboresha upatikanaji wa madaftari, kalamu,penseli, chaki na vifaa vingine vya kufundishia
walimu(Asilimia 20), uwezo wa kuendesha mazoezi na mitihani mbalimbali(Asilimia 10) na uendeshaji
wa shule (Asilimia 10).
Ikiwa miaka mitatu ya utekelezaji wa MMEM II imepita, na huku bajeti ya sekta ya elimu ikiongezeka
mwaka hadi mwaka, hali halisi ya utekelezaji wa MMEM II bado ina changamoto nyingi. Ndani ya
miaka mitatu ya utekelezaji wa MMEM II, nyumba za walimu 986 2 tu zimejengwa kati ya nyumba
65,808 zilizopangwa kujengwa kati ya mwaka 2007 na 2009. Vyombo vya habari hasa magazeti
vimekuwa vikiripoti kuhusu idadi ya wanafunzi wengi kukaa chini katika shule mbalimbali hapa
nchini (Picha 1). Uwiano wa mwanafunzi kwa kitabu ni 1:5 3 tofauti na lengo la kuwa na uwiano wa
1:1 kwa mwaka 2010. Tatizo hili limekuwa likiathiri mazingira ya kufundishia na kujifunzia kwani
wanafunzi watano wanasoma kitabu kimoja. Changamoto hizi zote zinaibua maswali! Kama bajeti
ya sekta ya elimu inaongezeka mwaka hadi mwaka 4 na utekelezaji wa MMEM II si wa kuridhisha,
fedha hizi zinatumikaje? Je, fedha zinazopangwa katika bajeti zinawafikia walengwa? Na mipango yote
inatekelezwa kama inavyopaswa? Majibu ya maswali haya yanahitaji ufuatiliaji wa bajeti hasa fedha
zinazotengwa na kutolewa kwa ajili ya utekelezaji wa MMEM II.
MMEM II unabainisha pia umuhimu wa jamii kuchangia michango mbalimbali ili kufanikisha
utekelezaji wa mpango huu na hatimaye kuleta maendeleo ya shule za msingi. Jamii inapaswa kuchangia
asilimia 20 ya gharama za utekelezaji wa MMEM II 5 , na hii inamaanisha kuwa elimu haitolewi bure
kama inavyoelekezwa katika MMEM II. Kutokana na agizo hilo, wazazi wamekuwa wakiombwa na
1
URT (2009), Ripoti ya utekelezaji wa Mpango wa pili wa Maendeleo ya Elimu ya Msingi (MMEM II)
2
URT (2009), Ripoti ya utekelezaji wa Mpango wa pili wa Maendeleo ya Elimu ya Msingi(MMEM II) na URT (2010), Ripoti ya
utekelezaji wa sekta ya elimu kwa mwaka 2009
3
URT (2010), Ripoti ya utekelezaji wa sekta ya elimu kwa mwaka 2009
4
Hotuba za bajeti za Tanzania tangu mwaka 2007 hadi 2010.
5
Ukurasa wa 38 katika MMEM II umebainisha kuwa michango ya jamii kwa ajili ya utekelezaji wa miundo mbinu ni asilimia 20
6
Ripoti ya utafiti ya HakiElimu ya mwaka 2010, Je, jamii inawezaje kuboresha elimu ya watoto wao?
1

wakati mwingine kushinikizwa 6 kutoa michango mbalimbali kama vile, michango ya mitihani na
mahitaji mengine ya shule. Ripoti ya ufuatiliaji wa matumizi ya fedha za umma ya Wizara ya Elimu
na Mafunzo ya Ufundi ya mwaka 2009, imebainisha kutolewa kwa michango hiyo na wazazi. Mwaka
wa fedha 2007/2008, jumla ya fedha za michango ya wazazi zilizokusanywa na walimu wakuu ilikuwa
asilimia 7.7 ya fedha iliyotumika kwenye shule 7 . Moja ya mapungufu ya ripoti hii ni kwamba ilitumia
takwimu za walimu wakuu pekee na haikuhoji wazazi ili kufahamu kiwango wanachotoa kwa mwaka
na kama wanatoa michango je, kuna matumizi sahihi ya fedha hizo? Hitaji la majibu ya maswali haya
ya ufuatiliaji wa fedha za utekelezaji wa MMEM II ndio lililotoa msukumo kwa Shirika la HakiElimu,
kufanya ufuatiliaji wa fedha za umma toka serikalini hadi shuleni ukihusisha utekelezaji wa MMEM II
kwa kipindi cha miaka mitatu 8 .
Picha 1: Makala za vyombo vya habari kuhusu matatizo ya elimu hapa nchini.
1.2 Malengo ya Ufuatiliaji
1. Kufahamu kiasi cha fedha za ruzuku ya mwanafunzi na fedha za maendeleo zinazofika shuleni.
2. Kufahamu hali ya matumizi ya fedha za ruzuku na maendeleo, na kubaini mafanikio na
mapungufu yake.
3. Kubainisha kiasi cha fedha wanachochanga wazazi.
4. Kulinganisha hali ya uwajibikaji wa serikali kati ya MMEM I na MMEM II.
7
Fedha hii haihusishi fedha za mishahara ya walimu
8
Kuanzia mwaka wa fedha 2007/2008 hadi 2009/2010
2

2.0 MBINU ZA UFUATILIAJI
Kabla ya kuanza ufuatiliaji, shirika la HakiElimu lilituma barua kwa Wakurugenzi wa wilaya
zilizochaguliwa kuomba kupatiwa kibali cha kufanya ufuatiliaji na baada ya kupata ruhusa, wafanyakazi
wa shirika la HakiElimu walifika katika ofisi ya Mkurugenzi wa wilaya husika, kujitambulisha
na kuonana na Afisa Elimu kwa ajili ya mahojiano. Katika kila wilaya, Afisa Takwimu wa elimu
alishirikiana na watafiti wasaidizi wakati wa kufanya mahojiano na wakuu wa shule na pia kuhakiki
takwimu zinazotolewa na walimu wakuu. Kwa kuwa ufuatiliaji huu ulidhamiria kufahamu hali ya
matumizi ya fedha katika utekelezaji wa MMEM II, miaka mitatu ya fedha kuanzia 2007/2008 hadi
2009/2010 ilihusishwa kwa kuzingatia kuwa mwaka wa fedha 2007/2008 ndio ulikuwa mwaka wa
kwanza wa utekelezaji wa MMEM II. Pia ukusanyaji wa taarifa ulifanyika mwezi Oktoba 2010 katika
mwaka wa fedha 2010/2011 ambapo tayari mwaka wa fedha 2009/2010 ulikuwa umemalizika tangu
mwezi Juni 2010.
2.1 Maeneo ya Ufuatiliaji
Ufuatiliaji wa fedha za umma ulihusisha wilaya sita toka mikoa sita ambayo ilichaguliwa kwa kutumia
uchaguzi nasibu toka kanda ya Ziwa (Mara), Magharibi (Tabora), Mashariki (Morogoro), Nyanda za
juu kusini (Njoluma), Kati (Singida) na Kaskazini (Manyara). Baada ya kuchagua mikoa, uchaguzi
nasibu ulitumika kupata wilaya moja toka kila mkoa, wilaya hizo ni Manispaa ya Morogoro, Nzega,
Iramba, Bunda, Njombe na Babati (Kiambatisho namba 1). Jumla ya shule 24 zilihusishwa katika
ufuatiliaji huu, ambapo shule nne zilichaguliwa toka kila wilaya kwa kutumia uchaguzi nasibu. Katika
shule nne za kila wilaya, shule mbili zilikuwa za mjini na shule mbili za vijijini. Kabla ya kuchagua
shule, Mtafiti Msaidizi aliomba kupatiwa orodha ya shule za mjini na vijijini toka kwa Afisa Elimu na
ndipo shule mbili zilichaguliwa toka kila kundi.
2.2 Wadau Waliohusishwa katika Ukusanyaji wa Taarifa
2.2.1 Afisa Elimu
Afisa Elimu wa shule za msingi ni msimamizi mkuu wa michakato na mikakati yote ya utoaji elimu ya
msingi katika ngazi ya wilaya. Na pia ndiye anayepokea fedha toka kwa Mtunza Hazina wa wilaya na
kuzipeleka shuleni. Katika ngazi ya wilaya, Afisa Elimu wa wilaya wa shule za msingi na Afisa Takwimu
wa shule za msingi walihojiwa ili kuelezea kiasi cha fedha za ruzuku na maendeleo walizopokea
toka hazina katika kipindi cha mwaka 2007/2008 hadi 2009/2010; na pia kueleza kiasi cha fedha
kilichopelekwa kwenye shule nne zilizochaguliwa kwa ufuatiliaji katika wilaya yake. Pia Afisa Elimu
alipatiwa dodoso ili kujaza takwimu mbalimbali za idadi ya shule, idadi ya wanafunzi na pia kutoa
maoni kuhusu fedha za ruzuku na fedha za maendeleo kwa shule za msingi.
3

2.2.2 Walimu Wakuu
Walimu wakuu ni wataalamu waendeshaji wa shule ambao ndio wanapokea fedha toka kwa Afisa Elimu
wa shule za msingi na kuzitumia kutekeleza mipango mbalimbali ya shule. Walimu wakuu walihojiwa
ili kueleza kiasi cha fedha za ruzuku na fedha za maendeleo walichopata katika miaka mitatu ya fedha
(2007/2008 hadi 2009/2010), na jinsi walivyozitumia. Pia walihojiwa kiasi cha michango ya wazazi
walichokusanya katika mwaka wa fedha 2009/2010 9 ili kuweza kubaini kiasi cha fedha wanachochanga
wazazi na jinsi zilivyotumika katika mwaka husika. Ili kuboresha ufuatiliaji huu, kila Mwalimu Mkuu
alitakiwa kugonga mhuri wa shule juu ya dodoso mara baada ya kumaliza kujaza takwimu mbalimbali
zilizohitajika.
2.2.3 Wazazi
Wazazi walihojiwa ili kujua kiasi wanachochanga kwa mwaka, na pia kuelezea jinsi fedha zinavyotumika
kama ni sahihi au si sahihi, na jinsi wanavyoshirikishwa katika taarifa za mapato na matumizi ya
shule. Pia waliulizwa kutoa maoni kuhusu fedha za ruzuku ya mwanafunzi na maendeleo na kama
wanapatiwa risiti mara wanapotoa michango yao. Wazazi kumi walihojiwa katika kila shule, na hivyo
kufanya jumla ya wazazi waliohojiwa kuwa 240. Kigezo kikubwa kilichotumika kuchagua wazazi ni
kwamba mzazi alipaswa kuwa na mtoto anayesoma katika shule iliyochaguliwa kwa ufuatiliaji. Ili
kuwapata wazazi, wanafunzi wawili kwa kila darasa kuanzia darasa la tatu hadi la saba walichaguliwa
kwa kutumia uchaguzi nasibu, na hao wanafunzi 10 ndio walitakiwa kwenda kuwaita wazazi wao kwa
ajili ya mahojiano.
9
Wakati wa majaribio ya dhana za ufuatiliaji wazazi wengi walionekana kutokuwa na kumbukumbu za michango ya
miaka ya nyuma, hivyo ufuatiliaji ulitumia mwaka 2009/2010 ili kuepuka tatizo la wazazi kutokumbuka michago yao
ya miaka ya nyuma.
4

3.0 MATOKEO YA UFUATILIAJI
3.1 RUZUKU YA MWANAFUNZI NGAZI YA WILAYA
3.1.1 Ruzuku Inayofika Wilayani
Jumla ya fedha ya ruzuku iliyopokelewa katika wilaya sita ni Sh. bilioni 2.1 kwa mwaka wa fedha
2007/2008, Sh. bilioni 2.6 kwa mwaka 2008/2009 na Sh. bilioni 1.9 kwa mwaka 2009/2010. Kwa
kuwa jumla ya wanafunzi katika wilaya hizi sita ni 442,334, na 447,614 na 440,541 katika miaka
ya 2008, 2009 na 2010, wilaya hizi zingepaswa kupokea takribani Sh. bilioni 4.4, Sh. bilioni 4.5
na Sh. bilioni 4.4 katika miaka mitatu iliyopita kwa mujibu wa MMEM II. Ukilinganisha fedha
halisi zilizofika kwa miaka mitatu na idadi ya wanafunzi unapata picha kuwa fedha halisi za ruzuku
zilizofika katika wilaya sita ilikuwa Sh 4,909(mwaka 2007/2008,) Sh 5,811(mwaka 2008/2009) na Sh.
4,297(mwaka 2009/2010). Na wastani kwa miaka mitatu ilikuwa Sh 5,005 badala ya Sh. 10,000 kama
ilivyoainishwa katika MMEM II.
Jedwali 1: Tofauti kati ya ruzuku halisi iliyofika wilayani na iliyopaswa kufika wilayani kwa mujibu
wa MMEM II
Mwaka
2007/08
2008/09
2009/10
Idadi ya
wanafunzi
442,334
447,614
440,541
Chanzo: Takwimu za ufuatiliaji
Ruzuku iliyofika
wilayani
2.2 bilioni
2.6 bilioni
1.9 bilioni
Ruzuku iliyopaswa
kufika wilayani
4.4 bilioni
4.5 bilioni
4.4 bilioni
Upungufu
2.2 bilioni
1.9 bilioni
2.5 bilioni
Asilimia
pungufu
50%
42%
57%
Chati 1:
Tofauti kati ya ruzuku halisi iliyofika wilayani na iliyopaswa kufika wilayani kwa mujibu
wa MMEM II.
Ruzuku
(Sh. bilioni)
5
4.5
4
3.5
3
2.5
2
1.5
1
0.5
0
4.4 4.5 4.4
2.6
2.2
1.9
2007/08 2008/09 2009/10
Ruzuku iliyopaswa kufika wilayani
Ruzuku iliyofika wilayani
Chanzo:Takwimu za ufuatiliaji
5

Chati 2:
Mwenendo wa ruzuku kwa kila mwanafunzi iliyofika ngazi ya wilaya kwa miaka
mitatu(2007/08-2009/10)
3.1.2 Ruzuku na Idadi ya Wanafunzi
MMEM II umeainisha kuwa fedha za ruzuku zinapaswa kutolewa kulingana na idadi ya wanafunzi
waliopo wilayani katika mwaka husika. Taarifa za wilaya sita zinaonesha kuwa upelekaji wa ruzuku
wilayani toka serikali kuu hauzingatii idadi ya wanafunzi. Wilaya nyingine zilipokea fedha nyingi zaidi
ilihali zina wanafunzi wachache, wakati wilaya nyingine zilipata fedha kidogo na zina wanafunzi wengi.
Jedwali namba 2 linaonesha kuwa katika mwaka wa fedha 2009/2010, wilaya ya Nzega iliyokuwa na
wanafunzi 90,529 ambao ni wengi zaidi ya wilaya nyingine, ilipata Sh. milioni 316.8 na hivyo wastani
wa ruzuku kwa mwanafunzi ilikuwa Sh. 3,307 ilihali wilaya ya Bunda yenye wanafunzi 81,283 ilipata
Sh. milioni 503.8 ambapo wastani wa ruzuku ni Sh. 6,199. Ugawaji wa fedha za ruzuku bila kuzingatia
idadi ya wanafunzi, umefanya kuwe na tofauti kubwa ya kiwango cha ruzuku kwa mwanafunzi
zinazofika wilayani kati ya wilaya na wilaya. Utafiti huu unaonesha kuwa, kiwango cha chini ni Sh.
1,705 kwa wilaya ya Njombe na kiwango cha juu ni Sh. 6,199 kwa wilaya ya Bunda (Jedwali namba 2).
Jedwali 2: Ulinganifu kati ya fedha zilizofika wilayani na idadi ya wanafunzi
Wilaya
Bunda
Iramba
Babati
Nzega
Morogoro
Njombe
Jumla ya Fedha za ruzuku
zilizofika wilayani (Sh)
503,830,500
514,263,750
303,770,000
316,827,000
112,825,824
130,553,600
2009/2010
Idadi ya
wanafunzi
81,283
85,406
61,254
90,529
45,703
76,366
Ruzuku kwa kila
mwanafunzi (Sh)
6,199
6,021
4,959
3,500
2,469
1,705
6

Chati 3:
Ulinganifu wa ruzuku ya mwanafunzi iliyofika ngazi ya wilaya kwa mwaka wa fedha
2009/2010
Ruzuku(Sh)
7,000
6,000
5,000
4,000
3,000
2,000
1,000
0
6,199 6,021
4,959
2.6
1.9
3,500
2,469
1,705
Bunda Iramba Babati Nzega Morogoro Njombe
Ruzuku kwa kila mwanafunzi
3.1.3 Matumizi Mabaya ya Ruzuku Ngazi ya Wilaya
Katika ngazi ya wilaya kulikuwa na matumizi mabaya ya ruzuku kwa miaka miwili ya fedha iliyopita.
Matumizi haya yanabainishwa kwa kulinganisha wastani wa ruzuku iliyopokelewa ngazi ya wilaya na
wastani wa ruzuku iliyofika shuleni. Katika mwaka wa fedha 2008/2009 tofauti ilikuwa Sh. milioni
208.1 ambayo ni asilimia 8 kati ya fedha iliyofika shuleni na iliyoripotiwa kupelekwa shuleni toka
wilayani (Kisanduku namba 1). Katika mwaka wa fedha 2009/2010 tofauti ilikuwa Sh. milioni
293.4 ambayo ni asilimia 16 kati ya fedha iliyofika shuleni na iliyoripotiwa kupelekwa shuleni toka
wilayani(Kisanduku namba 1). Hii inamaanisha kuwa fedha za ruzuku hazifika kwa walengwa ambao
ni wanafunzi ambao ndio wanahitaji fedha hizi kwa ajili ya kuboresha mazingira ya kujifunzia na
kufundishia.
Kisanduku 1. Ukokotoaji wa tofauti kati ya fedha zilizofika shuleni na fedha zilizoripotiwa
kupelekwa shuleni toka wilayani.
• Kwa mwaka wa fedha 2008/2009, taarifa za wilaya sita zinaonesha kuwa, wastani wa ruzuku iliyofika
wilayani toka hazina kuu ni Sh. 5,811 kwa kila mwanafunzi na taarifa za wakuu wa shule 24 zinaonesha
kuwa wastani wa fedha za ruzuku zilizofika shuleni ni Sh. 5,346. Hivyo Sh. 465 kwa kila mwanafunzi
zilikomea ngazi ya wilaya ambapo hazikwenda mashuleni. Tukizidisha Sh. 465 na idadi ya wanafunzi
wa wilaya sita ambao ni 447,614 kwa mwaka 2009 tunapata tofauti ya Sh. milioni 208.1 ambayo ni
asilimia 8 kati ya fedha iliyofika shuleni na iliyoripotiwa kupelekwa shuleni toka wilayani. Utofauti huu
ungekuwa wastani kwa wilaya zote 133 za Tanzania, ungekuwa sawa na Sh bilioni 4.6
• Katika mwaka wa fedha 2009/2010, wastani wa ruzuku iliyofika wilayani toka hazina kuu ni Sh.
4,297 kwa kila mwanafunzi na taarifa za wakuu wa shule 24 zinaonesha kuwa wastani wa fedha za
ruzuku zilizofika shuleni ni Sh. 3,631. Hivyo Sh. 666 kwa kila mwanafunzi zilikomea ngazi ya wilaya
ambapo hazikwenda mashuleni. Tukizidisha Sh. 666 na idadi ya wanafunzi wa wilaya sita ambao ni
440,541 kwa mwaka 2010 tunapata tofauti ya Sh. milioni 293.4 ambayo ni asilimia 16 kati ya fedha
iliyofika shuleni na iliyoripotiwa kupelekwa shuleni toka wilayani. Utofauti huu ungekuwa wastani kwa
wilaya zote 133 za Tanzania, ungekuwa sawa na Sh bilioni 6.5.
7

Jedwali 3: Hali ya matumizi ya ruzuku kwa mwanafunzi ngazi ya wilaya(2008/09-2009/2010)
Mwaka Ruzuku iliyofika Ruzuku iliyofika
wilayani(A) shuleni(B)
2008/09
2009/10
5,811
4,297
Chanzo: Takwinu za uchunguzi
5,346
3,631
Ruzuku ambayo
haikufika
shuleni(C)
C=A-B
465
666
Idadi ya
wanafunzi
katika wilaya 6
(D)
447,614
440,541
Jumla ya
Ufujaji ngazi
ya wilaya(E)
E=C x D
208.1 milioni
293.4 milioni
3.2 RUZUKU YA MWANAFUNZI NGAZI YA SHULE
3.2.1 Ruzuku Inayofika Shuleni
Katika shule 24 zilizofanyiwa ufuatiliaji wa ruzuku, wastani wa kiwango cha ruzuku kilichofika shuleni
kwa miaka mitatu iliyopita kuanzia mwaka wa fedha 2007/2008 hadi 2009/2010 ni Sh. 4899 kwa
mwaka 2007/2008, Sh. 5,346 kwa mwaka 2008/2009 na Sh. 3,631 kwa mwaka 2009/2010 kwa kila
mwanafunzi. Katika mwaka wa fedha 2009/2010, ruzuku ya mwanafunzi inayofika shuleni imepungua
zaidi kwa Sh. 1,715 tofauti na mwaka 2008/2009. Wastani wa ruzuku iliyofika shuleni kwa miaka
mitatu ni Sh. 4,736. Pia wastani wa ruzuku ya mwanafunzi iliyofika shuleni kwa miaka mitatu ya
utekelezaji wa MMEM II ni ndogo zaidi ya fedha ambazo zilifika wilayani 10 kwa miaka hiyo.
Kuna tofauti kubwa ya kiwango cha ruzuku kilichofika shuleni kati ya shule na shule. Katika mwaka
2007/2008 kiwango kidogo cha ruzuku kilikuwa Sh. 1,823 ilihali kiwango cha juu kilikuwa Sh.
6,797. Kwa mwaka 2008/2009 kiwango cha chini kilikuwa Sh. 2,222 na kiwango cha juu Sh. 7,849.
Kiwango cha chini kilipungua zaidi mwaka 2009/2010 ambacho kilikuwa Sh. 726 kwa shule ya
msingi Kingorwila (Manispaa ya Morogoro) wakati kiwango cha juu kilikuwa Sh. 8,543 kwa shule
ya msingi Mazoezi (Bunda, Mara). Tofauti hii ndiyo inasababisha baadhi ya shule kuwa na vifaa vingi
vya kujifunzia na kufundishia na shule zingine zinakuwa na vifaa vichache. Hii inafanya pia hata shule
zinazopata ruzuku kidogo kushindwa kufaulisha wanafunzi wengi na hivyo kufanya wanafunzi wengi
kushindwa kuendelea na elimu ya sekondari.
Pia kuna tofauti ya ruzuku inayofika shuleni kati ya shule za vijijini na shule za mjini. Jedwali namba
4 linaonesha kuwa katika miaka mitatu iliyopita shule za mjini zimekuwa zikipata ruzuku kati ya Sh.
5,741, Sh. 5,678 na Sh. 3,712 wakati shule za vijijini zimekuwa zikipata ruzuku kati ya Sh. 4,440, Sh.
4,785 na Sh. 3,550. Matokeo haya yanafanana sana na ufuatiliaji kama huu uliofanywa na Wizara ya
Elimu na Mafunzo ya Ufundi mwaka 2009 ambapo ilibainika pia kuwa shule za mjini zinapata ruzuku
kubwa zaidi ya shule za vijijini. Kama ilivyokuwa kwenye ripoti ufuatiliaji wa fedha za umma (PETS)ya
Wizara ya Elimu na Mafunzo ya Ufundi, ufuatiliaji huu haukuweza pia kubainisha sababu za utofauti
wa fedha za ruzuku kati ya shule za mjini na vijijini.
10
Wastani wa Ruzuku kwa kila mwanafunzi iliyofika wilayani ni Sh.5005
8

Jedwali 4: Ugawaji wa ruzuku kwa shule za mjini na vijijini
Mwaka wa fedha
2007/2008
2008/2009
2009/2010
Chanzo: Takwinu za uchunguzi
Ruzuku kwa shule za mjini(A)
5,741
5,678
3,712
Ruzuku kwa shule za vijijini(B)
4,440
4,785
3,550
Tofauti(A-B)
1,301
893
162
Chati 4: Ulinganifu wa ruzuku kati ya shule za mjini na vijijini
Ruzuku(Sh)
7,000
6,000
5,000
4,000
3,000
2,000
1,000
0
5,741 5,678
4,785
4,440
3,712 3,550
2007/2008 2008/2009 2009/2010
Ruzuku kwa shule za mjini
Ruzuku kwa shule za vijijini
3.2.2 Uelewa wa Walimu Wakuu kuhusu Ruzuku ya Mwanafunzi
Walimu wakuu waliulizwa wataje kiasi cha ruzuku ambacho kila mwanafunzi anapaswa kupata. Licha
ya kuwa katika ngazi ya wilaya uelewa wa ruzuku ni mkubwa, hali ni tofauti katika ngazi ya shule.
Kati ya walimu wakuu 24 waliohojiwa kuhusu uelewa wa ruzuku na kiasi cha ruzuku ambacho kila
mwanafunzi anapaswa kupata kwa mujibu wa MMEM II, walimu 11 kati ya 24(sawa na asilimia
46) hawajui kiasi ambacho kila mwanafunzi anapaswa kupata. Hii inafanya walimu wengi washindwe
kufahamu hata jumla ya fedha wanayopaswa kupata kwa mwaka mzima. Maana jumla ya fedha
inategemea na idadi ya wanafunzi. Sababu kubwa za kutofahamu ni pamoja na walimu kutokuwa
na Kitabu cha MMEM II. Walimu wote 24 waliohusishwa katika uchunguzi huu walibainisha kuwa
hawajawahi kuwa na nakala ya kitabu au waraka wa MMEM II tangu utekelezaji wake uanze. Kama
walimu wakuu ambao ndio watendaji na wadau wakuu katika utekelezaji wa MMEM II ngazi ya shule
hawana nakala ya MMEM II ni dhahiri kuwa hawataweza kushiriki kikamilifu katika utekelezaji wake
kama vile kuhoji endapo watapata fedha pungufu toka wilayani au kutengeneza mpango mkakati wa
shule unaozingatia malengo na viashiria vya MMEM II.
9

Kisanduku 2
“Mimi sijawahi kupata nakala ya MMEM II na wala sijui huu mpango una maanisha nini. Sijui hata mambo
ambayo sisi walimu wakuu tunapaswa kufanya ili kuboresha mpango”. (Mwalimu Mkuu, Njombe)
“Sina nakala ila niliona kwenye kalenda inazungumzia MMEM II, inasema eti Wizara imeboresha madarasa
na imetoa picha yenye madarasa mazuri. Sasa sijui haya madarasa yako wapi maana haya yangu ni mabovu na
watoto wanakaa chini kama ulivyoona kwenye lile darasa la kwanza na la pili zaidi ya watoto 40 wanakaa chini
kwa kila Darasa”. (Mwalimu mkuu, Morogoro)
3.2.3 Muda wa Ruzuku Kufika Shuleni
Ufuatiliaji huu umebainisha kuwa ruzuku ya mwanafunzi inachelewa kufika shuleni licha ya kwamba
inafika wilayani katika muda muafaka. Kati ya shule 24, ni shule 9(asilimia 37 ndizo zilipata fedha
za ruzuku kwa muda muafaka katika mwaka wa fedha 2009/2010. Kwa shule zinazochelewa kupata
ruzuku, zinapata ruzuku miezi miwili hadi mitatu baada ya kuanza kwa robo ya kila mwaka. Fedha za
robo ya kwanza zinafika kati ya mwezi wa Septemba na Oktoba badala ya mwezi Julai. Na fedha za robo
ya mwisho zinafika mwezi wa Juni badala ya mwezi Aprili. Katika maoni yao walimu wakuu wamekiri
kuwa ucheleweshaji wa ruzuku unaathiri kwa kiwango kikubwa ununuzi wa mahitaji ya kufundishia na
kujifunzia kama vile vitabu na vifaa vya kufundishia. Na hivyo, kurudisha nyuma maendeleo ya elimu
hapa nchini.
Kisanduku 3
“Fedha za ruzuku zinachelewa sana kufika shuleni na ndio maana mmekuta fedha nyingi karibu Tsh milioni
4 hazijatumika katika mwaka husika. Sisi tumepata ruzuku ya robo ya tatu ikiwa pamoja na robo ya nne
mwanzoni mwa mwezi Juni mwaka huu” (Mwalimu Mkuu, Nzega.)
“Hii ruzuku inachelewa sana kufika hapa shuleni na kuathiri mipango yetu ya hapa shuleni na mi nashauri
Serikali itoe hizi fedha mapema hata ikibidi mwezi Januari zitoke zote na pia watoe Sh 10,000 kwa kila
mwanafunzi ili tupunguze utegemezi wa wazazi”. (Mwalimu Mkuu, Njombe).
3.2.4 Hali ya Matumizi ya Ruzuku Shuleni
Hali ya matumizi ya fedha za ruzuku katika ngazi ya shule si ya kuridhisha. Kati ya shule 24, shule 14
(asilimia 58) zilishindwa kutumia fedha zote katika mwaka wa fedha 2009/2010. Mwaka wa fedha
2009/2010, asilimia 25 ya fedha za ruzuku zilizofika katika shule 24 hazikutumika. Jumla ya Tsh
milioni 64.2 zilifika katika shule hizo lakini fedha halisi zilizotumika zilikuwa Tsh milioni 48.3. Hii
inamaanisha kuwa kuna baadhi ya mahitaji kama vile vitabu havikununuliwa katika shule hizo na
hivyo kuathiri maendeleo ya elimu katika shule.
10

Picha 2: Ripoti ya mwalimu mkuu inayoonesha jinsi fedha za ruzuku zilivyotumika
Ili kubainisha kama fedha za ruzuku zimetumika ipasavyo, walimu wakuu walitakiwa kuonesha risiti za
matumizi mbalimbali ya ruzuku ya wanafunzi kwa mwaka 2009/2010. Ukaguzi wa risiti za manunuzi
ya vitabu ulitumika na kubaini kuwa ulinganifu wa bei zilizopo kwenye risiti 11 na idadi ya vitabu
vilivyonunuliwa si sawa. Risiti zinaonesha kuwa vitabu vilinunuliwa kwa bei kati ya Sh. 4,000 na Sh.
6,000 ambayo ni wastani wa Sh. 5,000. Lakini tukihusisha jumla ya vitabu vilivyonunuliwa katika
shule 24 na bei ya wastani iliyopo kwenye risiti tunapata picha kuwa hakukuwa na matumizi sahihi ya
fedha za ruzuku zilizotumika kununua vitabu. Katika mwaka wa fedha 2009/2010 jumla ya Sh. milioni
25.7 12 zilitumika kununua vitabu katika shule 24 na vitabu vilivyonunuliwa ni 2,673. Ukigawanya Sh.
milioni 25.7 na idadi ya vitabu utaona kuwa kila kitabu kiligharimu Sh. 9,610, bei hii ni tofauti na
wastani wa bei iliyopo kwenye risiti za manunuzi ya vitabu. Hivyo basi, kwa kila kitabu kuna tofauti
ya Sh. 4,610, na ukizidisha tofauti ya bei (Sh. 4,610) kwa idadi ya vitabu 2,673 tunapata takribani Sh.
milioni 12.3 (asilimia 47.9) zilitumika vibaya katika shule 24 katika ngazi ya shule. Hii inamaanisha
kuwa katika kila Sh. 100 ya ununuzi wa vitabu inayofika shuleni, takribani Sh. 48 13 zinatumika vibaya.
Matumizi mabaya ya fedha za ununuzi wa vitabu yanaashiria kuwa kuna changamoto kubwa kuboresha
mazingira ya kujifunzia na kufundishia hasa katika kuwezesha upatikanaji wa vitabu shuleni ili kufikia
lengo la kuwa na uwiano wa kitabu kimoja kwa kila mwanafunzi kwani hivi sasa uwiano bado ni kitabu
kimoja kwa wanafunzi watano.
11
Hizi ni risiti za shule 5 ambazo ziliweza kupatikana katika shule 5 kati ya 24 za wilaya nne tofauti, hivyo zimetumika kama
sampuli kuwakilisha bei ya wastani kwa shule zote. Risiti 5 ni asilimia 20.8 ya risiti zote ambazo zilitakiwa kuoneshwa na
wakuu wa shule 24
12
Jumla hii imepatikana kwa kujumlisha fedha zote ambazo ziliripotiwa kutumika kununua vitabu na wakuu wa shule
katika mwaka wa fedha 2009/2010.
13
Hii ni asilimia ya fedha zilizofujwa kwenye ununuzi wa vitabu=(12.3/25.7) x100 %= 47.9%
11

Jedwali 5: Ulinganifu wa idadi ya vitabu vilivyonunuliwa na bei halisi
2009/10
Vitabu vilivyo
nunuliwa
katika shule
24(A)
2673
Jumla ya fedha
iliyotumika
kununua vitabu
katika shule
24 (B)
Sh milioni 25.7
Wastani wa Bei
iliyotumika
(C)
(B gawanya A)
Sh 9610
Bei
wastani
iliyopo
kwenye
risiti (D)
Sh 5000
Tofauti ya
Bei
E=(C-D)
Sh 4610
Ufujaji(D)
(E x A)
Sh milioni 12.3
Picha namba 3: Kuonyesha risiti na bei halisi ya vitabu
3.3 FEDHA ZA MAENDELEO
3.3.1 Hali ya Ujenzi wa Miundo Mbinu
Huku hali ya miundo mbinu ikiwa si ya kuridhisha katika shule za msingi, hali ya utekelezaji wa
ujenzi wa miundo mbinu iliyobainishwa katika MMEM II si ya kuridhisha. Katika miaka mitatu ya
utekelezaji wa MMEM II, kati ya shule 24, ni shule 1 tu ilipata fedha za ujenzi wa madarasa. Pia shule
1 ilipata fedha za ujenzi wa nyumba za walimu na shule 2 zilipata fedha za ujenzi wa vyoo na kupokea
madawati kutoka wilayani. Katika matumizi ya fedha hizi, nyumba 1 tu ya walimu imejengwa, darasa
1 limejengwa, vyoo 2 vimejengwa na madawati 24 yamenunuliwa. Hii inaonesha kuwa utekelezaji
wa MMEM II kwa miaka mitatu sio mzuri. Ufuatiliaji wa fedha za maendeleo umebainisha kuwa ni
kiwango kidogo sana cha fedha zinafika shuleni. Kwa mujibu wa takwimu za wakuu wa shule zote 24,
jumla ya Sh. milioni 15.9 tu ndizo zilipokelewa kati ya mwaka wa fedha 2007/2008-2009/2010. Kati
ya fedha hizo, ujenzi wa madarasa ni Sh. milioni 3.1, ujenzi wa nyumba za walimu ni Sh. milioni 10.6
ujenzi wa vyoo ni Sh. milioni 1.6 na Sh. 635,000 kwa ajili ya madawati. Utekelezaji hafifu wa ujenzi
wa miundo mbinu katika shule za msingi umeendelea kuathiri mazingira ya shule na hivyo kuathiri
kiwango cha ufaulu. Hivi sasa uwiano wa choo kwa wanafunzi ni 1:57 kwa wasichana badala ya 1:20,
na kwa wavulana ni 1:55 badala ya 1:20. Pia uwiano wa darasa kwa wanafunzi ni 1:73 badala ya 1:40
(BEST 2010); hii inamanisha kila mwalimu anapoingia darasani anafundisha wanafunzi 73.
12

Picha namba 4: Moja ya madarasa yanayotumika katika shule ya msingi Sofia, wilaya ya Iramba
3.3.2 Matumizi Mabaya ya Fedha za Maendeleo
Ili kupata kiasi cha fedha za maendeleo ambazo zimetumika vibaya kwa shule 24, ulinganifu wa
fedha zilizopelekwa katika shule 14 na fedha walizopokea walimu wakuu ulihusishwa. Maofisa elimu
wa kila wilaya walitakiwa kutaja fedha za maendeleo zilizotumwa kwa kila shule katika shule nne
zilizochaguliwa, na walimu wakuu nao pia walitakiwa kujaza fedha za maendeleo ambazo walipokea
toka wilayani kuanzia mwaka wa fedha 2007/2008 hadi 2009/2010. Mwaka 2007/2008 taarifa za
wilaya sita zilionesha kuwa, jumla ya Sh. milioni 8.1 zilipelekwa katika shule 24. Lakini taarifa za
walimu wakuu zilionesha kuwa jumla ya Sh. milioni 7.7 zilifika shuleni kwa mwaka 2007/2008. Hivyo,
kwa mwaka 2007/2008 jumla ya Sh. 400,000 hazikufika shuleni licha ya kuwa zimeripotiwa na wilaya
kuwa zilipelekwa shuleni. Pia mwaka 2008/2009 fedha zilizopelekwa shuleni ni Sh. milioni 8 na fedha
zilizofika shuleni ni Sh. milioni 6.6, hivyo kiasi cha Sh. milioni 1.4 hakikufika shuleni.
Mwaka wa fedha 2009/2010, Sh. milioni 25.3 zilipelekwa shuleni lakini kiasi cha Sh. milioni 1.6 tu
ndizo zilifika shuleni. Hivyo, kiasi cha Sh. milioni 23.7 hakikufika. Hii inamaanisha kuwa katika miaka
mitatu, hali ya matumizi mabaya ya fedha za maendeleo imekuwa ukiongezeka kila mwaka na kwa
mwaka 2009/2010 iliongezeka maradufu (asilimia 361) tofauti na mwaka 2008/2009. Jedwali namba
8 linaonyesha kuwa wilaya za Iramba, Bunda na Njombe zilitumia fedha vibaya ambapo kwa wilaya ya
Iramba milioni Sh. 16.2 hazikufika shuleni, wilaya ya Bunda ni Sh.milioni 8.9 na wilaya ya Njombe
Sh. Milioni 2.7.
14
Kwa mujibu wa ripoti ya wilaya kuhusu fedha zilizopelekwa shuleni.
13

Jedwali 6.
Mwaka wa
fedha
2007/2008
2008/2009
2009/2010
Jumla
Tofauti kati ya fedha za maendeleo zilizopelekwa shuleni na fedha halisi zilizopokelewa
na walimu wakuu.
Chanzo: Takwinu za Ufuatiliaji
Fedha za Maendeleo
zilizopelekwa katika shule 24 (A)
8.1milioni
8 milioni
25.3 milioni
41.5 milioni
Fedha za Maendeleo zilizofika
katika shule 24 (B)
7.7 milioni
6.6 milioni
1.6 milioni
15.9 milioni
Tofauti
(A-B)
400,000
1.4 milioni
23.7 milioni
25.5 milioni
Chati namba 5. Tofauti kati ya fedha za maendeleo zilizopelekwa shuleni na fedha halisi zilizopokelewa
na walimu wakuu.
Fedha Maendeleo
(Sh. Milioni)
30
25
20
15
10
5
0
25.4
8.1 7.7
8
6.6
1.6
2007/2008 2008/2009 2009/2010
Fedha za Maendeleo zilizopelekwa shuleni
Fedha za Maendeleo zilizofika shuleni
14

Jedwali 7: Tofauti kati ya fedha za maendeleo zilizopelekwa shuleni toka wilayani na fedha halisi
zilizopokelewa na walimu wakuu.
Mwaka 2007/2008 hadi Mwaka 2009/2010
WILAYA SHULE Fedha iliyopelekwa
shule toka wilayani(A)
Fedha iliyofika
shule(B)
Tofauti(A- -B)
MOROGORO KAMBARAGE 3,000,000 3,300,000 (300,000)
MSAVU A 0 0 0
KINGOLWIRA 0 0 0
MCHIKICHINI B 0 0 0
Jumla 3,000,000 3,300,000 (300,000)
NZEGA ISESE Hakuna taarifa 1,598,166 0
NYASA Hakuna taarifa 260,000 0
IMELI Hakuna taarifa 0 0
MWAMALA Hakuna taarifa 0 0
Jumla Hakuna 1,858,166 0
NJOMBE LUSISI 429,382 0
IGIMA 1,218,038 0
SOVI 473,038 0
LUNGUYA 553,038 0
Jumla 2,673,496 0
429,382
1,218,038
473,038
553,038
2,673,496
BABATI KWARAA 0 0 0
GALAPO 0 0 0
LUXMANDA 0 0 0
GIDGWAR 0 0 0
Jumla 0 0 0
IRAMBA SOFIA 3,166,000 0 3,166,000
KYENGEGE 13,375 ,000 375,000 13,000,000
SALALA 0 0 0
KIOMBOI 0 0 0
Jumla 16,541,000 375,000 16,166,000
BUNDA MAZOEZI 5,267,743 3,600,000 1,667,743
BALILI A 6,661,429 0 6,661,429
KASUNGUTI 3,693,177 3,123,000 570,177
KIBARA 3,671,971 3,671,000 0
Jumla 19,294,320 10,394,000 8,899,349
JUMLA KUU 41,408,816 15,927,166 25,481,655
Chanzo: Takwimu za Ufuatiliaji
15

3.4 MICHANGO YA WAZAZI
3.4.1 Mwamko wa Wazazi Kuchangia Elimu
Kwa mujibu wa takwimu za walimu wakuu wa shule 24, Jedwali namba 8 linaonesha kwamba wastani
wa jumla ya Sh. milioni 13 zilikusanywa toka kwa wazazi mwaka wa fedha 2007/2008 hadi 2009/2010.
Hivyo, fedha za michango ya wazazi katika miaka mitatu ilikuwa ni asilimia 16.4 ya jumla ya wastani
wa fedha ruzuku ya wanafunzi zilizopokelewa katika shule 24. Ili kuhakiki kiwango hiki cha michango,
walimu wakuu waliulizwa kama wanatoa risiti kwa wazazi wanaochangia. Walimu wakuu 13 tu kati ya
24 ndio wanatoa risiti. Moja ya sababu iliyobainishwa na walimu wakuu ni kwamba ununuzi wa vitabu
vya risiti na mihuri ya shule ni gharama. Hivyo, ni afadhali watumie daftari kuorodhesha michango
hiyo. Wastani wa fedha wanayochangia wazazi ni kati ya Sh. 2000 hadi 9000 kwa mwaka kwa kila
mwanafunzi. Gharama za uchangiaji zinakuwa kubwa sana kama mzazi ana watoto wengi shuleni au
wanaojiandaa kufanya mitihani ya darasa la saba kwa sababu kuna mitihani mingi sana ya maandalizi,
na hivyo wazazi hulazimika kuchanga fedha nyingi zaidi pindi watoto wao wanapokuwa darasa la saba.
Kisanduku 4
“Michango hii inatuumiza sana kama mimi nina watoto watatu na wawili wako darasa la saba hivyo kwa
mwaka huu wa 2010 nimechangia kama Tsh 9,000 kwa kila mtoto, na huyu wa darasa la pili nimechangia Tsh
4,000.” (Mzazi, Nzega)
“Nimekuwa ninachangia kila mwaka, wakati mwingine nachangia Tsh 3,000 au Tsh 7,000 inategemea mtoto
kama ana mitihani mingi na majaribio mengi. Pia ninachangia kwa mchango wa mlinzi na maji.” (Mzazi,
Morogoro)
Jedwali 8. Tofauti kati ya fedha za maendeleo zilizopelekwa shuleni na fedha halisi zilizopokelewa
na walimu wakuu.
2007/2008
2008/2009
2009/2010
Wastani
Ruzuku iliyofika
shule
84.2 milioni
88 milioni
64.2 milioni
78.8 milioni
Chanzo: Takwinu za Ufuatiliaji
Michango ya
wazazi
11.8 milioni
13.6 milioni
14 milioni
13.1 milioni
Uwiano wa michango ya wazazi na
ruzuku(katika asilimia)
14%
15.5%
21.8%
16.4%
16

Licha ya kwamba MMEM II inataka wazazi wachangie kwa kiwango cha asilimia 20 katika ujenzi wa
miundo mbinu, wazazi wengi bado wana mwamko mdogo wa kutoa michango ya ujenzi na ununuzi
wa miudombinu. Na wanaona kuwa ujenzi wa miundombinu bado ni jukumu la serikali. Kati ya
wazazi waliohojiwa, asilimia 65 walibainisha kuwa ujenzi wa miundo mbinu ni jukumu la serikali.
Kati ya wilaya sita, wazazi wa wilaya ya Babati, Bunda na Nzega wana mwamko mdogo sana wa kutoa
michango ambapo kati ya wazazi waliohojiwa, asilimia 52 ya wazazi ndio walitoa michango kwa mwaka
2009/2010. Mwamko ni mkubwa sana katika wilaya ya Njombe, na Iramba ambapo karibu asilimia
98 ya wazazi waliohojiwa walitoa michango kwa mwaka 2009/2010. Uchunguzi umebainisha kuwa
wilaya zinazotekeleza mpango wa chakula shuleni ndizo ambazo wazazi wana mwamko mkubwa na
hivyo kinachowasukuma wazazi kuchanga ni kwa ajili ya gharama za uandaaji wa chakula cha mchana
kwa wanafunzi ili kuepuka usumbufu wa kuwaandalia watoto chakula cha mchana na pia wanaona ni
sehemu ya majukumu yao ya kila siku.
Kisanduku 5.
“Mpango huu wa chakula umeondoa usumbufu kwa wanafunzi kurudi nyumbani mchana kwa ajili ya chakula
na kurejea tena shuleni, ikizingatiwa kuwa wanafunzi wengi hasa kwa shule za vijijini wanakaa mbali na shule
wanazosoma. Pia mpango huu umesaidia sana kuongezeka kwa idadi ya wanafunzi wanaohudhuria darasani
sambamba na kuongezeka kwa kiwango cha ufaulu kwa shule zinazotekeleza mpango huu”. (Mwalimu Mkuu,
Njombe).
4.0 ULINGANISHI WA MMEM I NA MMEM II
Ili kulinganisha MMEM I na MMEM II, ripoti hii inatumia ufuatiliaji wa fedha za utekelezaji wa
MMEM I uliofanywa na REPOA 16 . Zifuatazo ni baadhi ya tofauti kuu za utekelezaji wa MMEM I na
MMEM II.
Katika utekelezaji wa MMEM I, fedha za ruzuku kutoka serikali kuu kwenda ngazi ya wilaya zilitolewa
kama zilivyoainishwa katika mpango. Wastani wa ruzuku iliyopelekwa wilayani kwa kila mwanafunzi
kwa miaka yote ilikuwa Sh. 8,700. Hali ni tofauti kwa MMEM II ambapo wastani wa fedha za ruzuku
zilizopelekwa wilayani ni Sh. 5,005 kwa kipindi cha miaka mitatu ya utekelezaji.
Upelekaji wa fedha za maendeleo shuleni ulikuwa mzuri zaidi katika MMEM I tofauti na MMEM II.
Katika MMEM I, karibu asilimia 85 ya fedha za maendeleo zilizopangwa zilifika mashuleni. Lakini
katika utekelezaji wa MMEM II kuna shule ambazo hazijawahi kupokea fedha zozote katika kipindi
cha miaka mitatu ya utekelezaji wake.
16
REPOA (2004), Public Expenditure Tracking Survey.
17

Kati ya shule 24 zilizohusishwa katika ufuatiliaji, ni shule 5 tu ndizo zilipata fedha za maendeleo.
Hivyo, shule 19 hazijawahi kupokea fedha za maendeleo. Kwa kuwa MMEM I ilitekelezwa kwa
kutengewa fedha maalumu zilizotoka kwa wahisani wa maendeleo na MMEM II unatekelezwa kwa
kutengewa fedha za mfuko wa pamoja wa bajeti (GBS). Ni dhahiri kuwa hii inaweza kuwa ni moja
ya sababu inayoathiri utekelezaji wa ujenzi wa miundombinu kwa serikali kutenga fedha kidogo za
utekelezaji wa MMEM II tofauti na mpango ulivyobainisha. Katika utekelezaji wa MMEM I, fedha za
wahisani zilielekezwa moja kwa moja kwenye utekelezaji wa mpango, lakini kwa MMEM II, wahisani
wanapaswa kuchangia fedha kwenye mfuko wa pamoja wa bajeti na serikali ndio inaamua kutenga
fedha kwa ajili ya utekelezaji wa miradi mbalimbali.
5.0 HITIMISHO NA MAPENDEKEZO
5.1 Hitimisho
Ruzuku inayotolewa haiendani na maelekezo ya MMEM II. Katika miaka mitatu ya utekelezaji wa
MMEM II, wastani wa ruzuku inayofika ngazi ya wilaya toka serikali kuu ni Sh. 5,005, hivyo serikali
imekuwa inatoa asilimia 50 ya fedha za ruzuku kwa kila mwanafunzi iliyoanishwa katika MMEM II
ambayo ni Sh. 10,000. Fedha za ruzuku kwa mwanafunzi hupungua kadri inavyoelekezwa shuleni
toka ngazi ya wilaya. Tofauti hii inajitokeza ngazi ya wilaya ambapo mwaka 2008/2009 asilimia 8 ya
fedha haikufika shuleni na mwaka 2009/2010 ni asilimia 16. Kama fedha hii ilipangwa kutolewa kwa
ajili ya kuboresha elimu ya msingi kwa kuboresha mazingira ya kujifunzia na kufundishia ni dhahiri
kuwa utekelezaji wa MMEM II hautafikia malengo yake kama vile kupunguza uwiano wa kitabu
kwa mwanafunzi toka 1:5 hadi 1:1. Kuendelea kuwa na mazingira duni ya kufundishia na kujifunzia
kutaendelea kuathiri upatikanaji wa elimu bora na pia viwango vya ufaulu, na hivyo kufanya wanafunzi
wengi washindwe kuendelea katika ngazi ya sekondari.
Licha ya kwamba MEMM II umebainisha kutumia fedha nyingi kwa ajili ya kuboresha miundo mbinu,
hadithi imekuwa kinyume. Serikali inatoa kiwango kidogo cha fedha za maendeleo kwa ajili ya ujenzi
wa miundombinu ya shule. Ufuatiliaji wa fedha za maendeleo umebainisha kuwa kiwango kidogo sana
cha fedha za maendeleo zinafika shuleni. Kwa mujibu wa takwimu za wakuu wa shule zote 24, jumla
ya Sh. milioni 15.9 tu ndizo zilizopokelewa kati ya mwaka wa fedha 2007/2008-2009/2010. Kama
serikali inatoa fedha kidogo kwa ajili ya uboreshaji wa miundo mbinu, je tutaweza kutekeleza MMEM
II kwa kuzingatia viashiria vya kupima utekelezaji wa MMEM II katika kuboresha miundo mbinu
kwa kujenga nyumba za walimu 87,744, madarasa 60,896, vyoo 107,224 na madawati 821,877?
Kushindwa kuboresha miundombinu hii shuleni kutaendelea kuathiri hali ya ufundishaji kwa walimu,
na pia watoto wataendelea kusoma katika mazingira magumu. Hali hii itaendelea kuathiri upatikanaji
wa elimu bora hapa nchini.
Kwa kuwa wazazi wanachangia michango mbalimbali, elimu ya msingi si bure hapa nchini. Wazazi
wengi bado wanasumbuliwa kutoa michango mbalimbali kwa ajili ya uendeshaji wa shule kama vile
kuchangia gharama za mitihani. Mzazi anapokuwa na mtoto aliye darasa la saba anakuwa na mzigo
18

mkubwa sana kwani analipia fedha nyingi ili mtoto aweze kufanya mitihani mbalimbali ya kujiandaa
na mtihani wa kumaliza elimu ya msingi. Kama fedha ya ruzuku kwa wanafunzi kiasi cha Sh. 10,000
ingekuwa inafika shuleni na kutumika kama inavyobainishwa na MEMM II, ni dhahili kuwa wazazi
wasingesumbuliwa kutoa michango. Na hapa ndio tungeweza kujidai kwa kusema sasa Tanzania inatoa
elimu bure.
5.2 Mapendekezo
Mapendekezo haya yanatolewa ili kusaidia utekelezaji wa MMEM III 17 ambayo itaanza kutekelezwa
baada ya kumalizika kwa MMEM II. Pia itasaidia utekelezaji wa MMES II ambapo utekelezaji wake
umeanza mwaka wa fedha 2010/2011.
a) Serikali haina budi kuwajibika ipasavyo kwa wananchi ili kuhakikisha kuwa utekelezaji wa
mipango mbalimbali ya maendeleo ya sekta ya elimu inafanikiwa. Hili litafanikiwa pale serikali
itakapoamua kuheshimu mipango ya maendeleo. MMEM I ulifanikiwa kwa kiasi kikubwa kwa
sababu serikali ilipeleka fedha za ruzuku na maendeleo shuleni kama ilivyobainishwa katika
mpango.
b) Hivi sasa serikali inaandaa MMEM III ambapo utekelezaji wake utaanza baada ya MMEM II
kumalizika 18 na ili kufanikisha utekelezaji wake, wahisani hawana budi kuhimiza fedha zao za
maendeleo zipelekwe moja kwa moja kwenye mpango husika na si kutumia mfuko wa bajeti wa
pamoja. MMEM I ilifanikiwa kiutekelezaji na pia fedha za ruzuku zilizopangwa kwenye mpango
ndizo zilizofika mashuleni kwa sababu ilitumia mtindo wa wahisani wa maendeleo kupeleka
fedha moja kwa moja kwenye mpango au mradi.
c) Kwa kuwa ruzuku inachelewa kutoka wilayani kwenda shuleni, serikali haina budi kubadilisha
mfumo wa upelekaji wa ruzuku shuleni ili kuondokana na ucheleweshaji wa ruzuku. Hii pia
itapunguza matumizi mabaya ya ruzuku katika ngazi ya wilaya. Hili linawezekana kwa sababu
shule zote zina akaunti za benki, hivyo ruzuku ipelekwe moja kwa moja shuleni toka serikali
kuu. Kama serikali itaridhia kutuma fedha za ruzuku moja kwa moja, kuna haja pia ya kuanzisha
mfumo huru wa ufuatiliaji wa ruzuku katika ngazi ya serikali kuu na shule utakaokuwa unahakiki
matumizi ya ruzuku zinazofika shuleni na jinsi zilivyotumika ili kupunguza matumizi mabaya
katika ngazi ya shule na pia kuhakiki fedha zinazotolewa na serikali kuu kwenda ngazi ya shule.
d) Kalenda ya shule za msingi huanza mwezi Januari na kuisha mwezi Desemba wakati kalenda ya
serikali ya mwaka wa fedha inaanza Julai 1 hadi Juni 31. Ili kurahisisha upangaji wa mpango wa
shule na utekelezaji wake serikali haina budi kubadilisha mtindo wa utoaji wa fedha za ruzuku
kwa kutoa fedha za ruzuku kwa awamu moja katika mwezi Januari badala ya mtindo wa robo
mwaka kwa kufuata kalenda ya serikali. Fedha nyingi hazitumiki kwa sababu zinachelewa kufika
na pia kalenda ya shule na ile ya mwaka wa fedha wa serikali zinapishana.
17
Hotuba ya bajeti ya Wizara ya Elimu na Mafunzo ya Ufundi ya mwaka 2010/2011
19

e) Wasimamizi katika utekelezaji wa MMEM II hasa walimu wakuu hawana budi kupewa maelekezo
na miongozo ya kutosha juu ya MMEM, ili waweze kuufuatilia, kutekeleza na kuusimamia vizuri
katika misingi bora na yenye tija kwa maendeleo ya elimu nchini. Baadhi ya viongozi ngazi ya
wilaya wanafurahia uelewa mdogo wa watendaji hawa kuhusu MMEM kwa manufaa yao binafsi.
20

Marejeo
REPOA (2004). Ripoti ya Ufuatiliaji wa fedha za Umma, Utekelezaji wa MMEM I mwaka 2002
na 2003.
URT (2006). Mpango wa pili wa Maendeleo wa Elimu ya Msingi (MMEM II).
URT (2009). Ripoti ya Utekelezaji wa Mpango wa pili wa Maendeleo wa Elimu ya Msingi kwa
Mwaka 2007/2008.
URT (2010). Ripoti ya Ufuatiliaji wa Fedha za Umma kwa Mwaka wa fedha 2007/2008, Wizara
ya Elimu na Mafunzo ya Ufundi
URT (2009). Ripoti ya Utekelezaji katika Sekta ya Elimu mwaka 2008
URT (2010). Ripoti ya Utekelezaji katika Sekta ya Elimu mwaka 2009
URT (2010) Basic Education Statistics of Tanzania for 2010
21

Viambatisho
Kiambatisho 1. Sampuli ya Mikoa na wilaya zilizohusishwa kwenye ufuatiliaji
Kanda
Sampuli ya Mikoa
Sampuli ya Wilaya
Idadi ya shule
Ziwa
Mara
Bunda
4
Magharibi
Tabora
Nzega
4
Mashariki
Morogoro
Manispaa ya Morogoro
4
Nyanda za juu-kusini
Njoluma
Njombe
4
Kati
Singida
Iramba
4
Kaskazini
Manyara
Babati
4
Jumla ya Shule
24
Kiambatisho 2. Malengo ya utekelezaji wa MMEM II
Mwaka
Madarasa
Nyumba
Vyoo
Madawati
2007/08
16,485
21,936
29,328
211,467
2008/09
16,485
21,936
29,328
211,467
2009/10
16,485
21,936
29,328
223,122
2010/11
11,441
21,936
19,240
175,815
Jumla
60,896
87,744
107,224
821,871
22

Moja ya malengo makuu ya Mpango wa pili wa Maendeleo ya Msingi (MMEM II) ilikuwa ni kuboresha
hali ya mazingira ya kujifunzia na kufundishia kwa kujenga miundombinu kama vile madarasa, nyumba
za walimu, vyoo na madawati. Pia ilidhamiria kuboresha mchakato wa kujifunzia na kufundishia kwa
kuongeza vifaa kama vile vitabu vya kiada na ziada kwa ajili ya wanafunzi. Ili kutekeleza adhima hii,
MMEM II, ilibainisha kuwa Sh. 10,000 itatolewa kwa kila mwanafunzi wa shule ya msingi kila mwaka
kwa kipindi cha miaka mitano ya utekelezaji wa MMEM II kwa ajili ya kununua vitabu, kukidhi gharama
za mitihani, kufanyia ukarabati mdogo na gharama za utawala.
Ikiwa miaka mitatu ya utekelezaji wa MMEM II imepita, hali halisi ya utekelezaji wa MMEM II bado
ina changamoto nyingi. Hivi sasa uwiano wa choo kwa wanafunzi ni 1:57 kwa wasichana badala ya
1:20, na kwa wavulana ni 1:55 badala ya 1:20. Pia uwiano wa darasa kwa wanafunzi ni 1:73 badala
ya 1:40 na uwiano wa kitabu kwa mwanafunzi ni 1:5 badala ya 1:1. Kama bajeti ya sekta ya elimu
inaongezeka mwaka hadi mwaka na utekelezaji wa MMEM II si wa kuridhisha, fedha hizi zinatumikaje?
Je, fedha zinazopangwa katika bajeti zinawafikia walengwa? Uhitaji wa majibu ya maswali haya ndio
yalishawishi HakiElimu kufuatilia matumizi ya fedha za umma(PETS) katika wilaya sita ambazo ni
Njombe, Morogoro, Nzega, Bunda, Iramba na Babati.
Matokeo ya jumla yanaonesha kuwa ni wastani wa Sh. 4,736 ndizo zilifika shuleni kama ruzuku kwa
mwanafunzi badala ya Sh.10,000. Pia hali ya utekelezaji wa miundo mbinu si ya kuridhisha ambapo katika
shule 24 za wilaya sita ni nyumba 1 tu ya walimu imejengwa, darasa 1 limejengwa, vyoo 2 vimejengwa
na madawati 24 yamenunuliwa kati ya mwaka 2007/08 hadi 2009/2010. Licha ya kwamba fedha kidogo
zinafika shuleni, hali ya matumizi si ya kuridhisha ambapo kwa kila Sh. 100 inayofika shuleni kwa ajili ya
ununuzi wa vitabu Sh. 48 inatumika vibaya.
Matokeo ya ripoti hii yanaweza kutumika kama nyenzo muhimu kwa ajili ya utekelezaji wa mipango
mingine ya maendeleo kama MMEM III na MMES II ili kuboresha sekta ya elimu hapa nchini.
HakiElimu inawezesha wananchi
kuleta mabadiliko katika elimu
na demokrasia
SL P 79401, Dar es Salaam, Tanzania
Simu. (255 22) 2151852/3 • Faksi (255 22) 215244
info@hakielimu.org • www.hakielimu.org