Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
tradycja, historia, obyczaje<br />
Jan Adamowski<br />
Dr hab. prof UMCS<br />
w Lublinie; lingwista,<br />
folklorysta i<br />
antropolog kultury;<br />
badacz różnorodnych<br />
form kultury<br />
regionalnej, w tym<br />
obrzędowości, wierzeń,<br />
tekstów i gatunków<br />
folkloru,<br />
p r o b l e m a t y k i<br />
wschodniego pogranicza kulturowego,<br />
semiotyki tekstów kulturowych<br />
i symboliki znaków niewerbalnych.<br />
Dyrektor Instytutu Kulturoznawstwa<br />
UMCS, Kierownik Zakładu <strong>Kultury</strong><br />
Polskiej.<br />
O motywacjach fundowania<br />
biłgorajskich krzyży<br />
i kapliczek przydrożnych<br />
Powiat biłgorajski, jak zresztą i wiele innych obszarów<br />
Polski, obfituje w wiele ciekawych przykładów tzw. małej<br />
architektury sakralnej. Ich obszerną dokumentację, o<br />
charakterze reportażu zawiera niedawno wydana publikacja<br />
(por. Krzysztof Garbacz, Na szlaku biłgorajskich kapliczek<br />
i krzyży przydrożnych, Zielona Góra 2009).<br />
18<br />
Aby całościowo zrekonstruować<br />
społeczne, kulturowe i religijne role<br />
tego typu budowli należy odtworzyć<br />
i przeanalizować wiele różnorodnych<br />
kontekstów, w których one funkcjonują.<br />
Do takich niewątpliwie należą:<br />
czas i miejsce fundacji, autorzy<br />
(wykonawcy), materiał, typy architektoniczne,<br />
otoczenie w tym przede<br />
wszystkim floralne, charakterystyczni<br />
dla kapliczek patroni, tradycyjne,<br />
ludowe nazewnictwo, zdarzenia<br />
związane z tymi miejscami<br />
i obiektami, umieszczane na nich<br />
napisy, ozdoby, znaki itp. Jednakże<br />
aspektem niejako prototypowym,<br />
decydującym o innych cechach przydrożnych<br />
krzyży i kapliczek, są<br />
często już dzisiaj zatarte, intencje<br />
motywacyjne. W tym aspekcie<br />
utrwalone są przecież pierwsze<br />
impulsy i pomysły fundacyjne, tam<br />
zawarta jest też odpowiedź na<br />
pytanie: Dlaczego doszło do realizacji<br />
budowli i czym taka budowla<br />
w gruncie rzeczy jest dla poszczególnych<br />
jednostek, rodzin czy szerszego<br />
lokalnego społeczeństwa?<br />
Ze względu na upływ czasu nie<br />
zawsze daje się precyzyjnie dokonać<br />
odtworzenia głównych intencji<br />
motywacyjnych. O niektórych można<br />
się jeszcze bezpośrednio dowiedzieć<br />
w trakcie prowadzenia terenowych<br />
wywiadów, ale inne należy już<br />
tylko rekonstruować, np. na podstawie<br />
umieszczonych napisów, przywołanych<br />
dat, dokonując różnorodnych<br />
porównań. I chociaż każdy<br />
obiekt związany jest z konkretną,<br />
indywidualną motywacją, to dysponując<br />
pewnym zespołem odpowiedzi,<br />
można dokonać swego rodzaju<br />
systematyzacji tych intencji. Do<br />
niewątpliwie głównych należą:<br />
<strong>ZIMA</strong><br />
Krzyż zlokalizowany w Biłgoraju na skrzyżowaniu ulic: Zielonej i Lubelskiej. Fot.: J. Szozda<br />
1. Motywacja realizująca funkcję<br />
delimitacyjną przestrzeni (wyznaczanie<br />
granic, punktów centralnych,<br />
medialnych itp.), co obrazuje<br />
wypowiedź informatora dotycząca<br />
krzyża zlokalizowanego w Biłgoraju<br />
na skrzyżowaniu ulic: Zielonej i Lubelskiej:<br />
Bo tu była krzyżówka. Kiedyś<br />
była droga z Frampola. Ku temu<br />
krzyżu. Nawet Niemcy zrobili tamtędy<br />
szose i tak został (K, s.84).<br />
2. Motywacja związana z religijną<br />
resakralizacją przestrzeni prymarnie<br />
demonicznej. Przykładem<br />
swoistego oswajania takiej przestrzeni<br />
jest fundacja kapliczki i krzyży<br />
w Biłgoraju w miejscu potocznie<br />
nazywanym „Trzy figury”: Chodzi<br />
legenda, że w tym miejscu straszyło.<br />
Tam jak ludzie szli w wieczór, w nocy<br />
z Soli do Biłgoraja, to tam natrafiali,<br />
że jakiś pan stał we kapeluszu, z laseczko.<br />
Tak. I ludzie uważali, że to<br />
jest strach. To diabeł był jakiś. Móg<br />
on w błąd wprowadzić i ten później<br />
no zbłądził, nie móg trafić do domu.<br />
[…] Po krzyżu postawili kapliczke,<br />
żeby te strachy odgonić (K, 71).<br />
3. Fundacje epidemiczne czyli<br />
związane z zapobieganiem zarazom i<br />
morom. Przykładem takiej intencji<br />
jest chociażby jedna z kapliczek<br />
w Soli, co informator komentował<br />
następująco: W tysiąc dziewięćset<br />
szóstym roku Jan Marzec i jego<br />
szwagier Józef Kulik postanowili<br />
zbudować figurę, gdyż wtedy panowała<br />
tak zwana choroba czarna grypa<br />
nazywana hiszpanką, [na którą<br />
zmarło kilka osób z ich rodzin JA].<br />
Szwagrowie, radząc nad swoim<br />
losem niepowodzeń, udali się do<br />
księdza. […] Po rozmowie postanowili<br />
postawić tą figure (G, 80). Tego<br />
typu budowle są na tyle charakterystyczne,<br />
że są także językowo<br />
identyfikowane i wyróżniane jako<br />
tzw. karawaki.<br />
4. Rozpowszechnione są też<br />
różnorodne fundacje wotywne, kiedy<br />
kapliczka czy krzyż jest wystawiana
Change language