M. Gaczek, S. Fiszer, Tynki, WPPK 2003 - Instytut Konstrukcji ...

XVIII OGÓLNOPOLSKA KONFERENCJA WARSZTAT PRACY PROJEKTANTA KONSTRUKCJIUstroń, 26 lutego ÷ 1 marca 2003 r.Mariusz GaczekSławomir FiszerTYNKI1. Charakterystyka i ogólny podział tynkówTynki wykorzystywane są w budownictwie od wielu tysiącleci. Niektóre ich rodzajestosowane są w prawie niezmienionej postaci do dnia dzisiejszego, jednak wiele nowychtypów wypraw tynkarskich opracowano w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat.Przygotowywane kiedyś prawie wyłącznie w całości na budowie, dzisiaj wytwarzane sąfabrycznie w postaci suchych mieszanek do zarobienia wodą lub jako gotowe masytynkarskie.Ciągle zmieniają się wymagania stawiane tynkom. Wiąże się to zarówno z rozwojemtechnologii, wprowadzaniem nowych materiałów i systemów budowlanych, tendencją doskracania czasu budowy i minimalizowania przerw technologicznych, dążeniem doprowadzenia prac także w temperaturach bliskich 0°C, jak też z potrzebą sprostania coraz tobardziej wyrafinowanym wymaganiom użytkowym. Wyprawy tynkarskie, jako zewnętrznepowłoki ścian czy stropów, oprócz funkcji dekoracyjnych, wykorzystywane są bowiem dospełnienia różnych zadań specjalnych.Do podstawowych funkcji tynków zalicza się:• nadanie budowli i jej widocznym elementom estetycznego wyglądu, poprzezodpowiednie wyrównanie powierzchni, nadanie faktury i kolorystyki oraz ukształtowaniedetalu architektonicznego,• zabezpieczenie elementów budowli przed wpływami atmosferycznymi, mechanicznymi,ogniem,• zabezpieczenie elementów budowli przed szkodliwym działaniem wilgoci występującejw pomieszczeniach,• wygładzenie powierzchni pod powłoki malarskie, tapety, okładziny ceramiczne i in.,• stworzenie we wnętrzach niezbędnych warunków higieniczno-sanitarnych oraz poprawamikroklimatu.323

Istnieje wiele kryteriów klasyfikacji tynków, jednak w większości przypadków odnosząsię one do konkretnych ich rodzajów. Ogólny podział wypraw tynkarskich i krótkącharakterystykę podano w tablicy 1. Oddzielną grupę stanowią tzw. suche tynki, czyliokładziny wykonane z płyt gipsowo-kartonowych lub gipsowo-włóknowychprzymocowanych do ściany albo sufitu za pomocą specjalnej zaprawy.Tablica 1.Ogólny podział tynków.Rodzaj tynkówCharakterystyka tynkówTradycyjneze spoiwami i lepiszczami mineralnymi, wykonywanetradycyjnymi sposobamizwykłe wykonywane z zapraw budowlanych zwykłych, bezdodatków dekoracyjnych, środków wodoszczelnych,kwasoodpornych itp., jedno- lub wielowarstwowe;w przypadku zastosowania na wierzchnią warstwętynku zaprawy barwionej pigmentami i nakładanej tak,aby uzyskać dekoracyjną fakturę, nazywane tynkamiozdobnymi; w przypadku wykonywania zdobieńw ostatniej zewnętrznej warstwie tynku, nazywanetynkami zdobionymiszlachetne wykonywane podobnie jak tynki ozdobne lecz z zaprawszlachetnych, w skład których mogą wchodzić: białycement, pigmenty oraz kruszywa szlachetne, np.marmuroweszlachetne specjalne z warstwami wierzchnimi wykonywanymi technikamispecjalnymi (sztablatury, stiuki)Tradycyjne udoskonalone wykonywane z zapraw z dodatkami i domieszkamipoprawiającymi właściwości robocze i użytkowe; mogąmieć cechy wypraw zwykłych lub szlachetnych; tynkite nazywane są także tynkami uszlachetnionymi lubmodyfikowanymiCienkowarstwoweo charakterze tynków szlachetnych i ozdobnych lubgładzi tynkowych w tynkach zwykłych; wykonywanez przygotowanych fabrycznie mieszanek lub maso specjalnie dobieranym uziarnieniu; wykorzystywanejako wyprawa pocieniona w systemach bezspoinowegoocieplania ścian oraz jako zewnętrzna warstwa tynkówz zapraw zwykłych, lekkich i termoizolacyjnychLekkiewykonywane z zapraw z dodatkiem mineralnychkruszyw lekkich (głównie perlitu), szczególnie zalecanedo ścian wznoszonych z lekkich materiałówbudowlanych, takich jak: beton komórkowy, ceramikaporyzowana, keramzytobetonOcieplającewykonywane z zapraw z dodatkiem kruszyw lekkichmineralnych i organicznych (granulatustyropianowego), stanowiące izolację termiczną ścianzewnętrznych324

c.d. tablicy 1.Ogólny podział tynków.Konserwatorskie przeznaczone do wykonywania nowych wyprawtynkarskich obiektów zabytkowych; wykonywanegłównie na bazie wapna powietrznego, mogą zawieraćtras lub inne dodatki i domieszki, takie jak: mączkaceglana, boraks, węgiel drzewny, kwasy owocowe,dekstryna, soda, żywica naturalna, potaż, proteiny, talk,cukier, sierść borsuczaRenowacyjneprzeznaczone do odnawiania zawilgoconych albozasolonych murówkompresowe stosowane na murach o szczególnie dużym stopniuzasolenia; nazywane także tynkami traconymijedno- lub wielowarstwowe tworzące powłokę gromadzącą sole i równocześniewłaściwe tynki renowacyjne odnawiającą elewację; najczęściej spełniające wymaganianiemieckiej Instrukcji WTA (Naukowo-Technicznego Zrzeszenia Ochrony Budowli iKonserwacji Zabytków)zaporowe nieprzepuszczające wilgoci i soliInne specjalne, np.:wyciszające stosowane do poprawy akustyki pomieszczeń poprzezodpowiednią regulację pogłosurentgenowskie wykonywane z zastosowaniem kruszywa barytowego;wykorzystywane do zabezpieczenia przed przenikaniempromieni X; stosowane w pomieszczeniach z rentgenowskąaparaturą diagnostyczną i terapeutycznąekranujące pola elektrycznei elektromagnetycznewykonywane z dodatkiem włókien węglowych,wykorzystywane w celu odcięcia dostępu fal radiowychdo pomieszczeń (np. sal koncertowych) lub uniemożliwieniawydostawania się fal radiowych z pomieszczeń(np. w celu niedopuszczenia do przekazywania zastrzeżonychdanych przez telefony komórkowe), a także doekranowania pól elektrycznych, powstających wokółprzebiegającej w budynku instalacji elektrycznejantykondensacyjne stosowane w celu zabezpieczenia przed wykraplaniemsię pary wodnej na zimnych elementach budowlanychregulujące temperaturę zawierające mikrokapsułki z substancją woskopodobną,której topnienie powoduje obniżenie, a tężeniepodniesienie temperatury powierzchni przegrodywewnątrz pomieszczeniapiecowe przeznaczone do tynkowania pieców murowanych,twardniejące pod wpływem temperatury i zachodzącychprocesów chemicznychogniochronne wykorzystywane do wykonywania ogniochronnychzabezpieczeń konstrukcji stalowych i betonowychmagnetyczne umożliwiające swobodne mocowanie do ścian zapomocą magnesów plansz, rysunków, map itp.do sal sportowych stosowane w niektórych pomieszczeniach sportoworekreacyjnych,np. w salach do gry w squasha325

Do zachowania właściwych i niezmiennych parametrów wypraw, przyczynia sięstosowanie przygotowanych fabrycznie suchych mieszanek i gotowych mas tynkarskich.Dzięki użyciu do ich produkcji wysokiej jakości surowców bez zanieczyszczeń,właściwemu doborowi uziarnienia kruszywa i ścisłemu przestrzeganiu proporcji dozowaniaskładników, umożliwiają one uzyskanie tynków o jednorodnej strukturze, wytrzymałościi wyglądzie zewnętrznym, dostosowanych do różnych potrzeb. Klasyfikację i wymaganiadotyczące suchych mieszanek tynkarskich przygotowanych fabrycznie, na spoiwiemineralnym, podaje norma PN-B-10109:1998 [1]. Podział ten przedstawiono w tablicy 2.Tablica 2. Klasyfikacja suchych mieszanek tynkarskich, na podstawie PN-B-10109:1998.CechaPodziałPrzeznaczenie do wykonywania wypraw pocienionych o grubości do 3 mmdo wykonywania jednowarstwowych tynków o grubości 3÷15 mmdo wykonywania tynków wielowarstwowychdo wykonywania warstw tynków ciepłochronnychRodzaj wypełniacza z wypełniaczami mineralnymi naturalnymiz wypełniaczami mineralnymi sztucznymiz wypełniaczami mineralnymi lekkimiz wypełniaczami organicznymi w postaci granulek lub włókienz wypełniaczami mieszanymiz wypełniaczami dekoracyjnymiWarunki stosowania do wykonywania wypraw wewnętrznychdo wykonywania wypraw zewnętrznychIlość warstw tynku do wykonywania tynków jednowarstwowychdo wykonywania tynków wielowarstwowychGęstość objętościowatynkumieszanki tynkarskie zwykłe - gęstość tynku powyżej 1,3 g/cm 3mieszanki tynkarskie lekkie - gęstość tynku do 1,3 g/cm 3Wytrzymałość na grupa I - wytrzymałość od 0,4 do 2,5 MPaściskanie wyprawy grupa II - wytrzymałość od 1,5 do 5,0 MPagrupa III - wytrzymałość od 3,5 do 7,5 MPaWsp. przewodzeniaciepła zaprawciepłochronnychgrupa IV - wytrzymałość powyżej 6,0 MPaklasa 1 - o wartościach λ ≤ 0,1 W/(m⋅K)klasa 2 - o wartościach 0,1 < λ ≤ 0,2 W/(m⋅K)Dokonując ogólnego podziału wypraw tynkarskich, warto także podać oznaczeniatynków mineralnych wg normy DIN 18550 [2] i tynków organicznych wg normy DIN18558 [3]. Oznaczenia te i przyporządkowane im rodzaje zapraw tynkarskich przedstawionow tablicach 3 i 4.326

Tablica 3. Klasyfikacja tynków mineralnych wg normy DIN 18550 [2].GrupazaprawRodzaj zaprawyMinimalnawytrzymałośćna ściskanie,MPaP Ia Zaprawa wapienna z wapnem powietrznymP Ib Zaprawa wapienna z wapnem naturalnie hydraulicznymBez wymagańP Ic Zaprawa wapienna z wapnem hydraulicznym sztucznym 1,0P IIa Zaprawa z wapnem silnie hydraulicznym lub spoiwemmurarsko-tynkarskim2,5P IIb Zaprawa wapienno-cementowaP IIIa Zaprawa cementowa z dodatkiem wapna hydratyzowanegoP IIIb Zaprawa cementowa10P IVa Zaprawa gipsowaP IVb Zaprawa gipsowo-piaskowa2,0P IVc Zaprawa gipsowo-wapiennaP IVd Zaprawa wapienno-gipsowa Bez wymagańP Va Zaprawa anhydrytowaP Vb Zaprawa anhydrytowo-wapienna2,0Tablica 4. Klasyfikacja tynków organicznych wg normy DIN 18558 [3].GrupaRodzajP Org 1 Tynk żywiczny wewnętrzny i zewnętrznyP Org 2 Tynk żywiczny wewnętrznyOprócz wypraw tynkarskich, do wykonywania powłok z zapraw budowlanych stosowanesą suche mieszanki i gotowe masy szpachlowe na spoiwach mineralnych albo organicznych.Ze względu na cechy użytkowe i przeznaczenie, można wyróżnić materiały szpachlowe dowykonywania całopowierzchniowych powłok: wyrównawczych i wygładzających (np.:tynków jednowarstwowych pocienionych [1], gładzi szpachlowych, warstw pośrednichmiędzy tynkami podkładowymi a nawierzchniowymi), wzmacniających lub ozdobnych.Oddzielną grupę stanowią szpachlówki i kity szpachlowe stosowane miejscowo dowyrównywania i napraw podłoża lub maskowania połączeń elementów. Występują takżeprodukty, które mogą być stosowane zarówno do wykonywania powłok na całejpowierzchni podłoża, jak i do lokalnego niwelowania nierówności.2. Tynki tradycyjne z zapraw mineralnych zwykłych i modyfikowanych2.1. Charakterystyka i zakres stosowania wyprawTynki zwykłe to wyprawy wykonywane z zapraw budowlanych zwykłych, bez dodatkówdekoracyjnych, środków wodoszczelnych, kwasoodpornych itp. Zaprawy do wykonywaniatych tynków przygotowywane są przede wszystkim na bazie spoiw mineralnych. Ponadtostosuje się lepiszcza mineralne i mieszaniny spoiw z lepiszczami. Unowocześnione wersjetynków zwykłych wykonywane są z mas tynkarskich przygotowywanych na budowiez suchych mieszanek fabrycznych, mogących zawierać dodatki i domieszki modyfikujące327

niektóre właściwości zapraw. Są to najczęściej środki hydrofobizujące, uplastyczniające,utrzymujące wodę zarobową, regulujące czas wiązania, przyspieszające twardnienie. Tynkitego typu nazywane są tynkami uszlachetnionymi lub modyfikowanymi.Tynki zwykłe dzieli się ze względu na: miejsce zastosowania, sposób nanoszenia,materiał podłoża, liczbę warstw zaprawy, technikę wykonania, rodzaj użytej zaprawy.W zależności od miejsca zastosowania rozróżnia się tynki zewnętrzne i wewnętrzne,a wśród tych ostatnich - ścienne i sufitowe. Spośród tynków zewnętrznych wyróżnia sięczasem wyprawy cokołowe i wyprawy na wyższe partie ścian.Z uwagi na sposób nanoszenia zaprawy na podłoże rozróżnia się: tynki nakładane ręczniekielnią albo pacą i tynki wykonywane mechanicznie za pomocą różnego rodzaju urządzeń.Ze względu na rodzaj materiału stanowiącego podłoże wyprawy rozróżnia się tynkinakładane na:- podłoża z elementów ceramicznych i z cegły wapienno-piaskowej,- podłoża z betonów kruszywowych (monolityczne i z prefabrykatów),- podłoża z betonów komórkowych, podłoża gipsowe i gipsobetonowe,- podłoża z płyt wiórkowo-cementowych i wiórkowo-magnezjowych,- podłoża drewniane, z płyt pilśniowych, paździerzowych itp.,- podłoża metalowe.W zależności od liczby zasadniczych warstw zaprawy nanoszonych kolejno na podłożei różniących się właściwościami rozróżnia się:- tynki jednowarstwowe - uzyskiwane przez naniesienie narzutu bezpośrednio na podłoże,- tynki dwuwarstwowe - składające się z obrzutki i narzutu,- tynki trójwarstwowe - składające się z obrzutki, narzutu i gładzi.Niezależnie od liczby zasadniczych warstw tynku, narzut w niektórych przypadkach możebyć nakładany w dwóch lub więcej warstwach (cyklach roboczych).Przy stosowaniu dwu- lub trójwarstwowych tynków unowocześnionych, rolę obrzutkimoże w niektórych sytuacjach spełniać środek gruntujący, tworzący warstwę sczepnąalbo ograniczający chłonność podłoża. Następnie nakłada się tynk podkładowy i jeśliwyprawa nie ma stanowić podłoża pod okładzinę ścienną - tynk nawierzchniowydrobnoziarnisty, szlachetną wyprawę pocienioną względnie gładź szpachlową.Ze względu na technikę wykonania i wynikający z niej stopień wygładzenia powierzchniwyprawy rozróżnia się odmiany i kategorie tynku podane w tablicy 5. Do odmian tynkówTablica 5. Podział tynków zwykłych ze względu na technikę wykonania, na podstawienormy PN-70/B-10100 (wyd.3) [4].Odmiana tynkuKategoriatynkuWygląd powierzchniTynki surowe rapowane 0 Nierówna, z widocznymi poszczególnymirzutami kielni i możliwymi niewielkimiprześwitami podłożaTynki surowe wyrównanekielniąI Bez prześwitów podłoża, większezgrubienia wyrównaneTynki surowe ściągane pacą Ia Z grubsza wyrównanaTynki surowe pędzlowane 3)Z grubsza wyrównana rzadką zaprawąTynki pospolite dwuwarstwowe II 1) Równa ale szorstkaTynki pospolite trójwarstwowe III 1)2) Równa i gładkaTynki doborowe IV Równa i bardzo gładka328

Tablica 5. Podział tynków zwykłych ze względu na technikę wykonania, na podstawienormy PN-70/B-10100 (wyd.3) [4].Tynki doborowe filcowane IVf Równa, bardzo gładka, matowa, bezwidocznych ziarenek piaskuTynki wypalane IVw Równa, bardzo gładka z połyskiem,o ciemnym zabarwieniu1) Przy stosowaniu tynkowania mechanicznego ścian stanowiących podłoże o dobrejprzyczepności (np. mur z nowej cegły wykonane na puste spoiny) tynk tej kategorii możebyć uzyskany przez bezpośrednie naniesienie narzutu na podłoże, tj. bez obrzutki - jak przytynkach jednowarstwowych (przyp. normowy).2) Do kategorii tej zalicza się także tynki dwuwarstwowe zatarte na gładko.3) Odmiana tynku nie ujęta w normie.zwykłych zalicza się tynki: surowe, pospolite, doborowe i wypalane. Tynki surowe (kat. 0,I, Ia) wykonywane są najczęściej jako jednowarstwowe, jednak stosowane mogą być takżetynki surowe rapowane dwuwarstwowe. Tynki pospolite (kat. II, III) mogą być wykonywanejako dwu- lub trójwarstwowe. W przypadku podłoży o dobrej przyczepności tynki temogą być wykonywane także jako jednowarstwowe. Tynki doborowe wykonywane są tradycyjniejako trójwarstwowe o kategoriach IV i IVf. Jednakże biorąc pod uwagę gładkośćtynku oraz dopuszczalne odchylenia równości powierzchni wyprawy, kategoriom tym mogąodpowiadać także jednowarstwowe tynki gipsowe i gipsowo-wapienne (zasadniczo tynki tepod względem odchyleń wykonawczych traktuje się jednak jak tynki kategorii III).Tablica 6. Zalecane rodzaje, marki i konsystencje zapraw tynkarskich, wg [5].Przeznaczenie zaprawyObrzutka pod tynki zewnętrzne ccwwewnętrzne ccwwggwcglNarzut dla tynków zewnętrznych ccwwewnętrznych wgcwRodzajzaprawyKonsystencja wgstożkapomiarowegocmMarkazaprawy9 ÷ 11 M4 ÷ M15M2 ÷ M79 ÷ 10 M4 ÷ M15M1 ÷ M7M0,6 ÷ M1M4M4M26 ÷ 9 M4 ÷ M7M2 ÷ M76 ÷ 9 M0,3 ÷ M1M2 ÷ M4M1 ÷ M7329

c.d. tablicy 6. Zalecane rodzaje, marki i konsystencje zapraw tynkarskich, wg [5].Warstwa wierzchniatynków zwykłychzewnętrznych ccw6 ÷ 8 1) , 9 ÷ 10 2)9 ÷ 10M2 ÷ M4cglwewnętrznych ccww 3)ggwcgl6 ÷ 8 1) , 9 ÷ 10 2)9 ÷ 10M4 ÷ M7M1 ÷ M4M1 ÷ M2M1 ÷ M2M0,6 ÷ M26 ÷ 11 M2 ÷ M4Tynki pocienione i gładzie na podłożach ggipsowych i gipsobetonowychgw1) Przy nanoszeniu ręcznym.2) Przy nanoszeniu mechanicznym.3) Rodzaj zaprawy nie ujęty w PN-90/B-14501. Wg PN-65/B-14502 [6] stosuje się marki:M0,6 do wykonywania obrzutki, M0,3 ÷ M0,6 do wykonywania narzutu, M0,6 do wykonywaniawarstwy wierzchniej.W zależności od rodzaju zaprawy użytej do tynkowania rozróżnia się następujące rodzajetynków zwykłych i uszlachetnionych:- gipsowe (g),- wapienne (w),- gipsowo-wapienne (gw),- cementowo-wapienne (cw),- cementowe (c),- cementowo-gliniane (cgl),- gliniane (gl),- gliniano-gipsowe (glg),- gliniano-wapienne (glw).Zalecane marki i konsystencje zapraw tynkarskich wg normy PN-90/B-14501 [5] podanow tablicy 6.Zakres stosowania tynków w zależności od rodzaju zaprawy.Tynki gipsowe. Wykonywane są z zapraw na bazie gipsu budowlanego lub gipsu tynkarskiego(zawierającego dodatkowo drobne wypełniacze i modyfikatory). Suche mieszankifabryczne mogą zawierać dodatek perlitu. Tynki gipsowe umożliwiają otrzymanie bardzorównej i gładkiej powierzchni. Stwarzają w pomieszczeniach mieszkalnych korzystny mikroklimat,dzięki zdolności regulacji wilgotności powietrza. Charakteryzują się krótkimczasem schnięcia, małą higroskopijnością, niewielkim oporem dyfuzyjnym pary wodnej,dobrą izolacyjnością cieplną, wysoką odpornością ogniową. Są jednak mało odporne nawilgoć i dlatego stosowane są wyłącznie wewnątrz budynków. Przy zawilgoceniu wykazująznaczny spadek wytrzymałości i odkształcenia. Są mało odporne na uderzenia i powodująkorozję niezabezpieczonych elementów stalowych. Mogą wykazywać pęcznienie w początkowymokresie wiązania i twardnienia. Wymagają najczęściej stosowania skutecznychśrodków gruntujących na powierzchniach kontaktu z tworzywami zawierającymi cement,z uwagi na możliwość tworzenia się pęczniejących kryształów soli Candlota (etryngitu).Tynki wapienne. Nazwą tą określa się tradycyjnie tynki wykonywane z zapraw na baziewapna powietrznego (ciasta wapiennego, wapna hydratyzowanego lub wapna palonegomielonego). Tynki wapienne wykazują zdolność sorpcji wilgoci, zapewniając korzystny dla330

mieszkańców mikroklimat wnętrz. Charakteryzują się także dużą paroprzepuszczalnością.Są jednak stosunkowo mało odporne na uderzenia i zarysowania ze względu na niewielkąwytrzymałość zapraw wapiennych na ściskanie. Tynki wapienne stosuje się jako wyprawywewnętrzne. Ich stosowanie na zewnątrz budynków, bez dodatków, domieszek albo powłokochronnych podnoszących odporność na wpływy atmosferyczne, jest niezalecane. Spoiwawapienne mogą uzyskiwać właściwości spoiw hydraulicznych przez wymieszaniez domieszkami hydraulicznymi, np. z trasem.Tynki gipsowo-wapienne i wapienno-gipsowe. Tynki te łączą zalety obu rodzajówspoiw. Dodatek wapna powietrznego do zaprawy gipsowej redukuje zmiany objętości gipsuprzy zmianach wilgotności, zmniejsza rdzewienie niezabezpieczonych antykorozyjnie elementówstalowych, polepsza urabialność i wpływa na opóźnienie wiązania zaprawy. Tynkiwapienno-gipsowe mają ładniejszy wygląd, a także większą wytrzymałość mechanicznąw stosunku do tynków wapiennych. Tynki gipsowo-wapienne i wapienno-gipsowe jakozawierające gips nadają się do stosowania wyłącznie wewnątrz budynków.Tynki z wapnem hydraulicznym. Wykonywane są z zapraw, których spoiwem jestwapno naturalnie hydrauliczne wytwarzane z wapieni ilastych lub wapno hydraulicznesztuczne, produkowane przez mieszanie odpowiednich materiałów z wodorotlenkiem wapnia.Zaprawy z wapna hydraulicznego są mniej plastyczne i trudniej urabialne od zaprawz wapnem powietrznym, są natomiast bardziej wytrzymałe i odporne na działanie wilgoci,jeśli uprzednio twardniały na powietrzu. Zaprawy z wapna słabo hydraulicznego powinnytwardnieć na powietrzu ok. 3 tygodni, zaprawy z wapna silnie hydraulicznego – ok.1 tygodnia [7]. Tynki z wapnem hydraulicznym mogą być stosowane jako zewnętrznei wewnętrzne, także w pomieszczeniach wilgotnych albo wymagających wypraw o większejodporności na uszkodzenia mechaniczne. Charakteryzują się powolnym przyrostemwytrzymałości, co może wpłynąć na wyeliminowanie rys skurczowych. Wymagają jednakwłaściwej pielęgnacji w początkowym okresie twardnienia (powolne wysychanie).Tynki cementowo-wapienne. Tynki tego rodzaju są odporne na działanie wilgoci i wódopadowych oraz charakteryzuje je dobra wytrzymałość mechaniczna. Są łatwe do zacierania.Nie są jednak tak paroprzepuszczalne jak tynki wapienne, gipsowe czy gliniane. Stosowanesą jako tynki zewnętrzne oraz wewnętrzne w pomieszczeniach wymagających wyprawmocniejszych i odpornych na uderzenia, np. w magazynach, warsztatach, sklepach. Zaprawycementowo-wapienne stosuje się także jako narzut wewnętrznych tynków wapiennychw pomieszczeniach mieszkalnych na ścianach i sufitach betonowych lub ze starej cegły.Unowocześnione wersje tych tynków mogą zawierać niewielki dodatek perlitu. Stosowanedodatki hydrauliczne trwale wiążąc wolne wapno, uodporniają zaprawy przeciwkowyługowywaniu ich składników przez wodę.Tynki cementowe. Tynki te stosowane są w miejscach, gdzie wymagana jest od wyprawyduża wytrzymałość, zwartość i szczelność - np. poniżej poziomu terenu jako warstwawyrównawcza pod hydroizolacje, w obszarze cokołu budynku, czy też w pomieszczeniachmokrych (kuchniach przemysłowych, łaźniach itp.), w garażach podziemnych, ustępach.Zaprawa cementowa stanowić może obrzutkę pod niektóre tynki cementowo-wapienne.Tynki cementowe słabo przepuszczają parę wodną, są ponadto trudno urabialnei charakteryzują się dużym skurczem, a także dużą rozszerzalnością cieplną.Tynki cementowo-gliniane. Zaprawy cementowo-gliniane charakteryzują się większąwodoszczelnością i odpornością na działanie słabych kwasów od zapraw cementowych.Posiadają dobrą urabialność, a ich twardnienie przebiega znacznie szybciej niż zapraw cementowo-wapiennych,a także cementowych. Tynki cementowo-gliniane mogą być stosowanezamiast wewnętrznych i zewnętrznych tynków z zapraw cementowo-wapiennych.331

Tynki gliniane, gliniano-wapienne i gliniano-gipsowe. Tynki te zdobywają ponowniecoraz większą popularność dzięki rozpoczęciu ich produkcji w postaci suchych mieszanektynkarskich. Warto zatem poświęcić im nieco więcej uwagi, tym bardziej, że trudny doprzecenienia jest ekologiczny aspekt stosowania niewypalonej gliny w budownictwie.Główną zaletą tynków glinianych jest korzystny wpływ na mikroklimat pomieszczeń. Spowodowanejest to przede wszystkim zdolnością wypraw glinianych do wchłaniania wilgociz powietrza i późniejszego jej oddawania, zdolnością wiązania kurzu, nieprzyjemnych zapachóworaz szkodliwych substancji zawartych w powietrzu wewnętrznym np. dymu tytoniowego.Tynki gliniane powodują podniesienie komfortu cieplnego pomieszczeń dzięki zdolnościakumulacji i wypromieniowywania ciepła. Z tego też względu są one szczególnieprzydatne do stosowania w przypadku instalacji ogrzewania ściennego, także wysokotemperaturowego.Wyprawy gliniane są ponadto dobrym materiałem dźwiękochłonnym. Zewzględu na niską wilgotność równowagową gliny, wyprawy gliniane w kontakcie z drewnemwykazują w stosunku do niego własności ochronne, utrzymując drewno w stanie suchym.Tynki gliniane mogą być stosowane jako wyprawy jedno- lub dwuwarstwowe wewnątrzbudynków. W celu zwiększenia wytrzymałości na ściskanie oraz odporności nazawilgocenie dodaje się niekiedy do zaprawy glinianej niewielkie ilości ciasta wapiennegolub wapna hydratyzowanego. Stosowany czasem dodatek kazeiny, spełniający taką samąrolę jak inne źródła białka spotykane w dawnych recepturach (np. białka kurze, krew), poprawiawiązanie, zwiększa odporność tynku glinianego na wietrzenie i ogranicza skurcz. Toostatnie wynika z działania białka jako środka smarnego pomiędzy płytkami minerałówilastych, co prowadzi do zmniejszenia zapotrzebowania wody zarobowej i w konsekwencjido mniejszego skurczu podczas wysychania wyprawy. W celu zwiększenia odpornościudarowej oraz wytrzymałości na rozciąganie, stosuje się do zaprawy glinianej także różnegorodzaju dodatki pochodzenia roślinnego, np. włókna roślinne (konopne, paździerze lniane),słomę jęczmienną itp. Stosowanie zapraw glinianych na zewnątrz budynków, wymagawprowadzenia dodatków zwiększających własności hydrofobowe i odporność na wpływyatmosferyczne. Szczególnie przydatny, sprawdzony w wielowiekowej praktyce, był dodateknawozu krowiego w ilości 10-15% objętości masy tynkarskiej. Związane było to z zawartościązwiązków azotowych oraz włókien roślinnych. Współcześnie częściej jednak stosuje siędodatek do masy tynkarskiej kleju kazeinowo-wapiennego (przygotowywanego z chudegotwarogu i ciasta wapiennego), tworzącego odporny na wpływy atmosferyczne związekbiałka z wapnem. Tynki gliniane produkowane są obecnie jako drobno- lub gruboziarniste,o wysokiej przepuszczalności pary wodnej (µ ≤ 8), przeznaczone do nakładania maszynowego.Wybrane cechy fizyczne najczęściej stosowanych tynków zwykłych podano w tablicy7.Tablica 7.Cechy fizyczne najczęściej stosowanych tynków zwykłych.CechaRodzaj tynkugipsowy wapienny cem.-wap. cementowyGęstość w stanie suchym, kg/m3 850 1650 1850 2000Porowatość, m3/m3 0,65 0,30 0,24 0,30Wsp. przewodzenia ciepła wstanie suchym,W/(m·K) 0,20÷0,30 0,70 0,80÷0,82 1,0÷1,2Wsp. oporu dyfuzyjnego parywodnej,- 8÷8,5 7 19 25Wsp. wydłużalności cieplnej, 1/K (18÷21) × 10 -6 (8÷9) × 10 -6 (9÷10) × 10 -6 (10÷13) × 10 -6332

Zakres stosowania tynków w zależności od kategorii.Tynki surowe. Jako wyprawy wewnętrzne stosowane są na strychach, w piwnicachi w budynkach gospodarczych. Jako wyprawy zewnętrzne stosowane są na ścianachbudynków gospodarczych. Odpowiednio wyrównane stanowić mogą podłoże podpowłokowe izolacje wodochronne. Tynki rapowane układane bez prześwitów podłożastosowane bywają niekiedy na cokołach budynków mieszkalnych.Tynki pospolite. Jako tynki wewnętrzne kat. II stosowane są w przeciętniewykończonych wnętrzach budynków - w korytarzach, klatkach schodowych,pomieszczeniach gospodarczych, magazynowych. Jako tynki zewnętrzne kat. II stosowanesą na przeciętnie wykończonych elewacjach. Jako tynki wewnętrzne kat. III należą dojednych z najbardziej rozpowszechnionych wypraw stosowanych w budownictwiemieszkaniowym, użyteczności publicznej i przemysłowym.Tynki doborowe. Stosowane są w starannie wykończonych wnętrzach i na elewacjachbudynków. Tynki filcowane stosuje się w wykwintnie wykończonych pomieszczeniachmieszkalnych i reprezentacyjnych.Tynki wypalane. Stosowane są w pomieszczeniach, w których wymagana jest gładka,wodoszczelna powierzchnia ścian, np. w pralniach, sanitariatach, pomieszczeniachprzemysłowych.Wymagane cechy tynku w zależności od powłoki lub okładziny zewnętrznej.Powierzchnia tynku może pozostać odsłonięta lub może być pokryta powłoką malarską,tapetami, płytkami ceramicznymi lub innymi materiałami okładzinowymi. Tynki jako podłożapod powłoki i okładziny muszą spełniać określone wymagania w zależności od stosowanegomateriału pokrywającego. Wymagania te dotyczą grubości, gładkości i równości,rodzaju zaprawy, ilości warstw, wytrzymałości mechanicznej, a także wilgotności czy teżstopnia karbonizacji tynku. Podstawowe zalecenia dotyczące okładzin z płytek ceramicznychi tapet podano poniżej.W przypadku wypraw stanowiących podłoże pod okładziny z płytek ceramicznych, zalecasię stosowanie tynków jednowarstwowych o grubości co najmniej 1 cm. Mogą to byćtynki cementowo-wapienne lub zawierające gips. Powierzchnia tynków nie może byćgładko zatarta ani filcowana. Wyprawy już wygładzone należy przed mocowaniem płytekzmatowić i oczyścić z powstałego pyłu. Zaleca się, aby wytrzymałość tynku na ściskaniewynosiła co najmniej 2,0 MPa, a w przypadku stosowania płytek ciężkich – co najmniej2,5 MPa. Wiek tynków cementowo-wapiennych powinien wynosić co najmniej 4 tygodnie,natomiast tynków gipsowych – co najmniej 2 tygodnie, przy czym wilgotność tych ostatnichnie powinna być większa niż 1%.Jeśli tynk ma stanowić podłoże pod tapety, to stopień równości i gładkości jegopowierzchni powinien odpowiadać wymaganiom określonym dla tynków IV kategorii.W przypadku stosowania tapet ciężkich, mogących wywoływać naprężenia w tynku, zalecasię, aby wytrzymałość zaprawy tynkarskiej na ściskanie wynosiła co najmniej 2,0 MPa.2.2. Podstawowe warunki wykonywania wyprawUzyskanie właściwej trwałości i wymaganego wyglądu zewnętrznego wyprawtynkarskich, uzależnione jest od wielu czynników związanych zarówno z umiejętnościamiwykonawców, przygotowaniem podłoża, warunkami prowadzenia prac i pielęgnacji świeżowykonanych tynków, jak i składem masy tynkarskiej czy też czystością jej składników.Tynki zwykłe mogą być wykonywane z zapraw przygotowanych w całości na budowielub z zapraw otrzymanych przez zarobienie wodą suchych mieszanek tynkarskich333

przygotowanych fabrycznie. To drugie rozwiązanie dotyczy przede wszystkim tynkówwykonywanych z zapraw modyfikowanych, ale dostępne są także suche mieszankitynkarskie nie zawierające dodatków modyfikujących.Tynki z zapraw przygotowanych w całości na budowie.Przy wykonywaniu tych tynków należy kierować się zasadami sformułowanymiw normach: PN-70/B-10100 (wyd.3) [4] oraz PN-90/B-14501 [5], po dostosowaniu w niezbędnychprzypadkach do nowych materiałów budowlanych i technologii wykonawczych.Warunki ogólne przystąpienia do prac tynkarskich. Przed przystąpieniem dowykonywania robót tynkowych powinny być zakończone wszystkie roboty stanu surowego,roboty instalacyjne podtynkowe, zamurowane przebicia i bruzdy, osadzone ościeżnicedrzwiowe (za wyjątkiem tzw. ościeżnic regulowanych) i okienne, klamry, uchwyty itp.Wszystkie elementy zewnętrzne osadzone w ścianach i przechodzące przez wyprawę,powinny być skutecznie zabezpieczone przed korozją, aby nie następowało brudzenietynków rdzawymi zaciekami.Zaleca się przystąpienie do wykonywania tynków po okresie osiadania i skurczu ścianmurowanych lub betonowych, tj. po upływie 2-6 miesięcy od zakończenia robót stanusurowego. Długość tego okresu jest zależna od rodzaju użytych materiałów i warunkówschnięcia elementów.Najbardziej odpowiednimi porami roku do wykonywania tynków są: wiosna i jesień.Wykonywanie wypraw wiosną zaleca się w przypadku murów rozpoczętych w leciei ukończonych późną jesienią. Natomiast wykonywanie wypraw jesienią zaleca sięw przypadku murów rozpoczętych wczesną wiosną i ukończonych w pełni lata. Jednakw tym przypadku, o ile to możliwe, nie zaleca się zamieszkiwać pomieszczeń w ciągupierwszej zimy.Tynki należy wykonywać w temperaturze nie niższej niż +5°C i pod warunkiem, żew ciągu doby nie nastąpi spadek temperatury poniżej 0°C. W niższych temperaturachmożna wykonywać tynki jedynie przy zastosowaniu odpowiednich środkówzabezpieczających. Przy stosowaniu cementu hutniczego zaleca się, aby temperaturaotoczenia w ciągu 3 dni od nałożenia zaprawy nie była niższa niż +5°C.Przygotowanie podłoża. Jednym z podstawowych czynników wpływających na jakośćwykonanych tynków jest właściwie przygotowane podłoże zapewniające jak najlepsząprzyczepność wyprawy. W tym zakresie muszą zostać spełnione warunki dotycząceczystości, chłonności, wilgotności, równości, odkształcalności i temperatury podłoża,a także warunki umożliwiające właściwe zazębienie mechaniczne zaprawy z podłożem.W przypadku podłoży betonowych i wypraw gipsowych wymagane jest ponadtozastosowanie środków uniemożliwiających bezpośredni kontakt tych dwóch tworzyw,w celu przeciwdziałania zachodzeniu niekorzystnych reakcji fizykochemicznych.Sposób przygotowania różnych podłoży podano w normie PN-70/B-10100 [4].Wymagania te należy jednak dostosować do aktualnego stanu wiedzy o przyczynachuszkodzeń tynków nakładanych na różne podłoża i współcześnie stosowanych środkachgruntujących, zastępujących niektóre zabiegi mechaniczne.Wykonywanie tynków. Roboty tynkarskie prowadzi się w następującej kolejności:najpierw tynkuje się sufity, potem wykonuje się tynki wewnętrzne ścienne, w końcu tynkizewnętrzne budynku.334

Względy techniczne wymagają, aby tynk był słabszy od podłoża. W przypadku tynkówdwu- i trójwarstwowych należy ponadto przestrzegać zasady, aby marka zaprawyprzewidzianej na następną warstwę tynku nie była wyższa od marki zaprawy warstwypoprzedniej (nie dotyczy to gładzi tynków wypalanych). W tynkach zewnętrznych,zwłaszcza w strefach cokołowych, w celu zmniejszenia wpływów zawilgocenia, zalecanejest także stosowanie takiego układ warstw tynku, w którym warstwa z drobnymi poramiułożona jest na warstwie z porami większymi. Umożliwia to względnie szybkieodprowadzenie na zewnątrz wilgoci wnikającej do wyprawy tynkarskiej, ze względu na faktprzemieszczania się wody z kapilar większych do mniejszych.Wymaganą grubość tynku w zależności od kategorii oraz rodzaju podłoża, podanow tablicy 8.Dopuszczalne odchylenia wykonawcze tynków wewnętrznych podano w tablicy 9.W przypadku tynków zewnętrznych kategorii II ÷ IV dopuszcza się odchylenie od pionupowierzchni płaskich i krawędzi nie większe niż 10 mm na wysokości jednej kondygnacjioraz do 30 mm na całej wysokości budynku. Pozostałe wymagania przyjmuje się jak dlatynków wewnętrznych.Przy wykonywaniu tynków zewnętrznych należy zwrócić uwagę na kolejnośćtynkowania ścian. Powinna być ona taka, aby w trakcie wykonywania i po naniesieniuzaprawy, powierzchnia nie była narażona na bezpośrednie działanie słońca.Pielęgnacja. Świeżo wykonane tynki należy zabezpieczyć przed zbyt szybkim wysychaniem.Z tego względu zaleca się chronić świeże tynki zewnętrzne przed bezpośrednimnasłonecznieniem oraz działaniem silnego wiatru, poprzez zastosowanie odpowiednichsiatek, daszków lub w inny sposób.W przypadku prowadzenia prac tynkowych w okresie wysokich temperatur tynkicementowe, cementowo-wapienne i wapienne powinny być w czasie wiązaniai w początkowym okresie twardnienia zaprawy, tj. w ciągu 1 tygodnia, zwilżane wodą.Tablica 8. Grubość tynku w zależności od kategorii oraz rodzaju podłoża lub podkładu,wg PN-70/B-10100 [4].KategoriatynkuPodłoże lub podkładGrubośćtynkumm0 cegła, beton, drobnowymiarowe elementy 12I i Ia ceramiczne i betonowe 10IIjak wyżej oraz płyty wiórkowo-cementoweitp.15siatka stalowa lub druciano-ceramiczna,otrzcinowanie20podłoże gipsowe i gipsobetonowe 12III, IV,IVf i IVwcegła, beton, drobnowymiarowe elementyceramiczne i betonowe, płyty wiórkowocementoweitp.siatka stalowa lub druciano ceramiczna,otrzcinowanie1823Dopuszczalneodchyłkimm- 6+ 4– 5+ 3– 4+ 2335

Tablica 9.Dopuszczalne odchylenia wykonawcze tynków wewnętrznych,wg PN-70/B-10100 [4].Kategoriatynku0IIaOdchyleniapowierzchni tynkuod płaszczyznyi odchyleniekrawędzi od liniiprostejOdchylenie powierzchni i krawędzi odkierunkupionowegoII nie większe niż nie większe niż4 mm na całej długościłaty kontrol-3 mm na 1 mnej 2 mIII nie większe niż3 mm i w liczbienie większej niż 3na całej długościłaty kontrolnej 2 mIVIVfIVwnie większe niż 2mm i w liczbie niewiększej niż 2 nacałej długości łatykontrolnej 2 mpoziomegonie podlegają sprawdzeniunie większe niż 3mm na 1 m i ogółemnie więcej niż4 mm w pomieszczeniachdo 3,5 mwysokości oraz niewięcej niż 6 mmw pomieszczeniachpowyżej 3,5 m wysokościnie większe niż 1,5mm na 1 m i ogółemnie więcej niż3 mm w pomieszczeniachdo 3,5 mwysokości oraz niewięcej niż 4 mmw pomieszczeniachpowyżej 3,5 m wysokościnie większe niż4 mm na 1 m i ogółemnie więcej niż10 mm na całej powierzchniograniczonejprzegrodamipionowymi (ściany,belki itp.)nie większe niż3 mm na 1 m i ogółemnie więcej niż6 mm na całej powierzchniograniczonejprzegrodamipionowymi (ściany,belki itp.)nie większe niż2 mm na 1 m i ogółemnie więcej niż3 mm na całej powierzchniograniczonejprzegrodamipionowymi (ściany,belki itp.)Odchylenieprzecinających siępłaszczyzn od kątaprzewidzianegow dokumentacjinie większe niż4 mm na 1 mnie większe niż3 mm na 1 mnie większe niż2 mm na 1 mPomieszczenia ze świeżo wykonanymi tynkami gipsowymi należy dobrze wietrzyć,szczególnie przy pracach w chłodnych porach roku, aby zaprawa nie twardniaław warunkach wysokiej wilgotności powietrza. Nie wolno jednak dopuścić do działaniaprzeciągów i mrozu na świeży tynk.336

Tynki z zapraw przygotowanych z suchych mieszanek fabrycznych.Przy stosowaniu tych tynków należy przestrzegać ogólnych zasad określonych dlatynków z zapraw przygotowywanych w całości na budowie. Należy ponadto przestrzegaćzaleceń producenta zastosowanej mieszanki tynkarskiej. Celowe jest także poznanie zaleceńwydawanych przez organizacje zrzeszające firmy produkujące i wykonujące tynki. Do tegotypu opracowań należą np. wytyczne opublikowane przez Austriackie ZrzeszenieProducentów i Wykonawców Tynków [8].W zakresie przygotowania podłoża zaleca się dokonać jego oceny posługując sięwskazówkami zawartymi w tablicach 10 i 11. I tak, w tablicy 10 podano sposobysprawdzania przydatności różnych podłoży pod tynki, natomiast w tablicy 11 - zasady ocenypodłoży betonowych pod tynki zawierające gips.Tynki gipsowe i gipsowo-wapienne należą w chwili obecnej do jednych z najczęściejstosowanych w budownictwie mieszkaniowym wypraw wewnętrznych wykonywanychz użyciem suchych mieszanek tynkarskich. Technologia wykonywania tych tynków różnisię od wykonywania tradycyjnych tynków wapiennych czy cementowo-wapiennych.Niezależnie od tego, czy tynk gipsowy został naniesiony mechanicznie czy ręcznie, dalszepostępowanie jest w obu przypadkach jest takie samo i składa się z następujących faz:- wstępne ściąganie i wyrównanie - polegające na zgrubnym wyrównaniu zaprawy zapomocą łaty typu H bezpośrednio po wykonaniu narzutu,Tablica 10. Ocena stanu podłoża pod tynk, wg zaleceń Austriackiego ZrzeszeniaProducentów i Wykonawców Tynków [8].Cecha Sposób badania Wynik badania Środki zaradczeWilgotność podłoża OględzinyCiemny kolorPróba ścierania WilgoćPróba zwilżania Powolne wchłanianiewody lub jego brakRówność podłoża Sprawdzenie za Nierówności większepomocą łaty od dopuszczalnychPrzywierające ciała OględzinyRóżnica koloru,obce, kurz,zgrubieniazabrudzenia Próba ścierania PylenieLuźne i zmurszałeczęści podłożaPróba drapania(zarysowania)Próba ścieraniaOdpryskiwaniecząstek podłożaOsypywanie się,kredowanieOdczekanie ażpodłoże dostateczniewyschnie 1)WyrównanienierównościOczyszczenie zapomocą szpachelkistalowej, szczotki,miotły itp.,ewentualnie wodąi pozostawienie dowyschnięciaCałkowite usunięcieluźnych izmurszałych cząstek ifragmentów zapomocą szpachelkistalowej, szczotki lubmiotły stalowej itp.337

c.d.tablicy 10.Pozostałości środkówantyadhezyjnych dodeskowańSłaba nasiąkliwośćpodłoża betonowegowolnego od środkówantyadhezyjnychSilna nasiąkliwośćpozostałych podłoży(nie betonowych)Przedwcześniewyschnięta,"spalona"powierzchniabetonuOcena stanu podłoża pod tynk, wg zaleceń Austriackiego ZrzeszeniaProducentów i Wykonawców Tynków [8].Próba zwilżania Woda nie wsiąka,tworzy krople – perlisięŚwiatłoultrafioletowe (lampakwarcowa)OględzinyPróba ścieraniaPróba zwilżaniaPróba zwilżaniaPróba drapania(zarysowania)Próba zwilżaniaFluoryzującerozbłyśnięciePowierzchniabłyszczącaPowierzchnia gładkaBeton nie zmieniakoloru z jasnego naciemny, brakwchłaniania kropelwodyBardzo szybkazmiana koloru zjasnego na ciemnyOdpryskiwanie,łuszczenie sięSłaba nasiąkliwość,jednakże w miejscuzarysowanym ciemnezabarwienie (silnanasiąkliwość)Oczyszczenieciśnieniowe zapomocą pary wodnejz dodatkiemodpowiednichśrodkówpowierzchniowoczynnych, zmycieczystą wodąi pozostawienie dowyschnięciaW przypadku tynkówzawierających gips –zastosowaćodpowiedni środekgruntującyzwiększającyprzyczepność 2)W przypadku tynkówwap., cem.-wap.i cem. - zastosowaćodpowiedni podkładzwiększającyprzyczepność 3)Obrzutka wstępna,środek wyrównującynasiąkliwośćSzczotkowanieszczotką stalową,uszorstnienie miotłąstalową, piaskowanie,szlifowanieWykwity Oględziny Osady solne Szczotkowanie nasucho, w raziekoniecznościnaniesienieodpowiedniegomostka adhezyjnegowzgl. innego środkazwiększającegoprzyczepność338

c.d.tablicy 10.Temperatura1) powietrza wpomieszczeniu2) podłożaOcena stanu podłoża pod tynk, wg zaleceń Austriackiego ZrzeszeniaProducentów i Wykonawców Tynków [8].PomiarPoniżej +5°C Ogrzewanie1) termometremi wietrzenie2) termometrempomieszczenia,kontaktowymzapewniającedostateczne nagrzaniepodłoża1) Do pomiaru wilgotności podłoża zaleca się stosowanie metody karbidowej (CM) lubsuszarkowej.2) Stosowane są środki gruntujące w postaci dyspersji żywicy syntetycznej z dodatkiemdrobnego kruszywa kwarcowego (tzw. mostki adhezyjne).3) Stosowane są specjalne cementowe zaprawy podkładowe modyfikowane tworzywamisztucznymi.Próba ścierania - ocena podłoża pod tynk przez przetarcie dłonią powierzchni podłoża.Próba drapania - ocena podłoża pod tynk przez próbę zarysowania podłoża twardym,ostrym przedmiotem.Próba zwilżania - ocena podłoża pod tynk (wilgotności i chłonności) przez zmoczeniepodłoża czystą wodą, najczęściej przy pomocy pędzla malarskiego.- drugie ściąganie i wyrównanie - polegające na doprowadzeniu powierzchni do wymaganejrówności za pomocą łaty trapezowej, gdy tynk lekko zmatowieje po częściowym związaniuzaprawy na początku wiązania,- gąbkowanie - polegające na nawilżeniu tynku "mgłą wodną" i wyrównaniu za pomocąpacy gąbczastej w końcowej fazie wiązania,- wygładzanie ostateczne - polegające na wygładzeniu powierzchni tynku za pomocą pacymetalowej, w momencie gdy powierzchnia tynku zmatowieje.Tablica 11. Ocena podłoża betonowego pod tynki zawierające gips,wg zaleceń Austriackiego Zrzeszenia Producentów i Wykonawców Tynków [8].Czynnik Wynik kontroli powierzchni Ocena WynikpunktowaWILGOTNOŚĆ wynik pomiaru wilgotności:wilgotność mniejsza niż 2,5% 1)25próba zwilżania: zmiana koloru,brak stojących kropli wody po 3 min. 2)próba zwilżania: zmiana koloru,brak stojących kropli wody po 4 min. 2)próba zwilżania: zmiana koloru,brak stojących kropli wody po 5 min. 2)próba zwilżania: słaba zmiana koloru,stojące krople po 5 min. albo wynik pomiaruwilgotności powyżej 4% 1)5075100NIE NAKŁADAĆTYNKU339

Tablica 11. Ocena podłoża betonowego pod tynki zawierające gips,wg zaleceń Austriackiego Zrzeszenia Producentów i Wykonawców Tynków [8].POWIERZCHNIA czysta, szorstka, nasiąkliwa 10BETONU czysta, gładka, nasiąkliwa 2) 20czysta, gładka, umiarkowanie nasiąkliwa 2) 30czysta, gładka, nie nasiąkliwa 2) 40zanieczyszczona, gładka, nie nasiąkliwa NIE NAKŁADAĆTYNKUTEMPERATURA od +15°C do +25°C 8(otoczenia od +10°C do +15°C 15i podłoża)od +6°C do +10°C lub powyżej 25°C 24od +5°C 32+4°C i mniejNIE NAKŁADAĆTYNKUWIEK BETONU 12 miesięcy i starszy 66 do 12 miesięcy 124 do 5 miesięcy 182 do 3 miesiące 24poniżej 2 miesięcyNIE NAKŁADAĆTYNKURODZAJ TYNKU tynk nakładany ręcznie 4tynk nakładany maszynowo 12Uwaga: bardzo zwarte albo uszczelnione podłoża betonowe (np.nieprzepuszczające wody, gładkie) zawsze wymagają specjalnegoprzygotowania przed tynkowaniem!RazemOCENA BETONOWEGO PODŁOŻA POD TYNK:do 109 punktów: NADAJE SIĘ BARDZO DOBRZE110 do 129 punktów: NADAJE SIĘ DOBRZE130 do 144 punktów: ISTNIEJE NIEWIELKIE RYZYKO145 do 159 punktów: ISTNIEJE PODWYŻSZONE RYZYKOod 160 punktów: NIE JEST MOŻLIWE NANOSZENIE TYNKU!1) Do pomiaru wilgotności podłoża zaleca się stosowanie metody karbidowej (CM) lubsuszarkowej.2) Podłoża o nasiąkliwości 2,5÷4% albo podłoża gładkie wymagają zastosowaniaodpowiedniego środka gruntującego zwiększającego przyczepność (mostka adhezyjnego).Zaprawa gipsowa nie może być obrabiana zbyt późno. Jeśli to nastąpi, twardniejący gipsulega zniszczeniu - mówi się wówczas o tzw. gipsie „martwo zacieranym”. Należy ponadtozwrócić uwagę na konieczność odpowiedniego przygotowania podłoża pod tynki gipsowe,szczególnie podłoża betonowego. Podłoża te wymagają zawsze gruntowania odpowiedniodobranym środkiem w celu: zwiększenia przyczepności tynku (wykonanie mostkaadhezyjnego), ograniczenia chłonności podłoża lub uniemożliwienia bezpośredniego340

kontaktu betonu z gipsem (zapobieganie tworzeniu się soli Candlota). W niektórychprzypadkach, dla uniknięcia powstawania ewentualnych zarysowań tynku w miejscachstyku różnych podłoży, np. cegły i betonu komórkowego, stosuje się wzmocnienie tynkuprzez zatopienie odpowiedniej siatki z włókna szklanego. Do przykrywania przewodówkominowych, bruzd instalacyjnych, elementów konstrukcyjnych drewnianych lub stalowych(zabezpieczonych przed korozją), stosuje się tzw. nośniki tynku, które w całości separująnałożony na nie tynk od podłoża.siatka drucianachropowaty papierperforowanyRys. 1. Przykładowy nośnik tynku, Stucanet.2.3. Uszkodzenia tynkówDo podstawowych uszkodzeń tynków można zaliczyć: odparzenia, odspojeniai osłabienia przyczepności, zarysowania włosowate i spękania, uszkodzenia mrozowe,wykwity solne, złuszczenia, wykruszenia i osypywanie, odpryski i pęcherze, zabrudzenia,rozwój glonów, grzybów lub mchów [9, 10, 11]. Najczęściej spotykane zarysowania tynkówpokazano na rys. 2, 3 i 4.132Rys. 2. Rysy związane z tynkiem: 1 – rysyskurczowe świeżej zaprawy, 2 – rysyskurczowe stwardniałej zaprawy (sieciowe lubtypu Y), 3 – rysy workowate.341

123Rys. 3. Rysy związane z podłożem: 1 – rysyspowodowane zbyt słabą zaprawą murarskąlub złym wykonaniem spoin w murze, 2 – rysyspowodowane niewłaściwym przewiązaniemmuru, 3 – rysy spowodowane zmianą materiałupodłoża bez zabezpieczenia styków lubniewłaściwymi skrzynkami żaluzjowymi.3122Rys. 4. Rysy związane z konstrukcją budynku:1 – rysy spowodowane odkształceniamistropu, 2 – rysy spowodowane skurczem lubpęcznieniem murów, 3 – rysy spowodowaneróżnicami w przenoszeniu obciążeń lubnierównomiernym osiadaniem budynku.32Przyczyny najczęściej spotykanych uszkodzeń nowych tynków (zwłaszczawewnętrznych) podano w tablicy 12.Tablica 12.Przyczyny najczęstszych uszkodzeń nowych tynków i proponowane środkizaradcze, na podstawie zaleceń brytyjskiegoStowarzyszenia Przemysłu Zapraw Budowlanych.Osłabienie przyczepności tynku do podłożaPrzyczynyBardzo duża chłonność podłożaMała chłonność podłoża ze względu na jegodużą gęstość lub nasycenie wodą.Środki zaradczeUsunąć odspojony tynk. Zredukować chłonnośćpodłoża np. za pomocą obrzutki cementoweji ponownie wykonać tynk.Usunąć odspojony tynk. Sprawdzić podłoże zewzględu na zawartość wody i chłonność. Jeżeliprzyczyną jest duża gęstość podłoża, należyzastosować odpowiedni środek gruntującyzwiększający przyczepność. Jeżeli przyczyną jestnasycenie wodą, określić powód zawilgocenia i wmiarę potrzeby zredukować. Pozwolić nawyschnięcie. Zastosować obrzutkę cementowąi wykonać ponownie tynk w normalny sposób.342

c.d.tablicy 12.Przyczyny najczęstszych uszkodzeń nowych tynków i proponowane środkizaradcze, na podstawie zaleceń brytyjskiegoStowarzyszenia Przemysłu Zapraw Budowlanych.Agresja siarczanowa na styku międzytworzywami na bazie cementu i gipsu (np.między podłożem betonowym a tynkiemgipsowym). Uwaga: Siarczany niszczątworzywa cementowe przy występowaniuzawilgocenia.Nadmierna grubość tynku.Zastosowanie wyprawy tynkarskiej zbytsilnej względem podłoża. Fragmentylicowych części bloczków lub cegieł możnaodrywać wraz z tynkiem.Zanieczyszczenie cementu portlandzkiegotynkiem gipsowym. W warunkachzawilgocenia, tynk taki ulegnie zniszczeniuwskutek agresji siarczanowej i pęcznieniatworzących się kryształów etryngitu.Zastosowanie warstwy gładzi zbyt silnejwzględem warstwy narzutu.PrzyczynyWykonanie zwartej, nieprzepuszczalnejgładzi na wilgotnym narzucie, co jestpowszechną przyczyną jej uszkodzeń.Wykonanie warstwy gładzi zbyt mocnejwzględem narzutu.Niedostateczna chropowatość warstwynarzutu.PrzyczynyNaniesienie gładzi na warstwę narzutu,wykonaną z zaprawy cementowo-wapiennejlub cementowej, przed jej dostatecznymwyschnięciem.Usunąć odspojony tynk. Określić powód zawilgoceniai w miarę potrzeby zredukować. Pozwolić nawyschnięcie. Wszelkie osady usunąć za pomocąszczotkowania i wykonać ponownie tynk. Wniezbędnych przypadkach zastosować środekgruntujący o charakterze odcinającym.Usunąć odspojony tynk. Wykonać ponownie wyprawętynkarską stosując warstwy o zalecanej grubości.Każdą warstwę odpowiednio uszorstnić i pozwolić nadokładne jej wyschnięcie (związanie), umożliwiająctym samym wystąpienie skurczu przed nałożeniemkolejnej warstwy.Usunąć odspojony materiał. Wykonać ponownie tynkwykorzystując słabszą zaprawę. W przypadku bardzosłabych podłoży należy rozważyć zastosowaniepodkładu z siatki metalowej lub polimerowego środkagruntującego wzmacniającego podłoże.Usunąć tynk całkowicie. Zeszczotkować staranniecały osad z tynkowanej powierzchni i oczyścić ją zpyłu. Wykonać ponownie tynk stosując zwykłązaprawę na spoiwie cementowym. W warunkachwilgotnych tynki zawierające gips nie są zalecane.Usunąć odspojony materiał. Wykonać ponownie tynkstosując odpowiednią zaprawę.Osłabienie przyczepności gładzi do narzutuŚrodki zaradczePozwolić na wyschnięcie ściany, całkowicie usunąćodspojony tynk. Wykonać ponownie odpowiedniąwarstwę gładzi.Całkowicie usunąć odspojony tynk. Wykonaćponownie wyprawę tynkarską, stosując słabszązaprawę do warstwy gładzi lub silniejszą do warstwynarzutu.Usunąć warstwę gładzi i uszorstnić narzut w celuzapewnienia odpowiedniej przyczepności. Usunąć pyłza pomocą wilgotnej szczotki i wykonać ponowniewarstwę wierzchnią.Spękania włosowate gładziŚrodki zaradczeMałe powierzchnie można naprawić za pomocąfirmowych szpachlówek (zgodnych z wykonywanymtynkiem). Duże powierzchnie mogą wymagaćkompletnego ponownego wygładzenia przyzastosowaniu bardzo cienkiej warstwy wyprawytynkarskiej.343

c.d. Tablicy 12.Przyczyny najczęstszych uszkodzeń nowych tynków i proponowane środkizaradcze, na podstawie zaleceń brytyjskiegoStowarzyszenia Przemysłu Zapraw Budowlanych.Naniesienie warstwy gładzi na warstwęnarzutu, wykonaną na spoiwie cementowym,która utraciła zbyt wiele wody zanimzwiązała całkowicie.Zastosowanie piasków zanieczyszczonychgliną do wykonania narzutu.PrzyczynySpękania wyłącznie wyprawy tynkarskiej.Może to być wywołane skurczem podczaswysychania materiału ściennego w rezultacieotynkowania ściany przed jej całkowitymwyschnięciem.Spękania wyprawy tynkarskiej i podłoża.Może to być spowodowaneprzemieszczaniem lub odkształcaniem sięelementów konstrukcji lub ich fragmentów.PrzyczynyWykonywanie wyprawy tynkarskiej nazawilgoconych ścianach.PrzyczynyOdpryski w warstwach wierzchniej i spodniejpowodowane przez niestabilne cząstkiobecne w mieszance zaprawy w czasiewykonywania prac tynkarskich. Mogą onepochodzić z zaprawy gipsowej, wapna, glinylub zastosowania częściowo uwodnionego(zbrylonego) cementu.Odpryski w podłożu powodowane obecnościąniestabilnych cząstek w materiałachużytych do budowy przegrody.Pęcherze w gładzi powodowane uwięzieniempowietrza lub niezwiązanej wody w trakcienanoszenia tynku.Jak wyżej. Jeżeli warstwa narzutu jest zbyt słaba ipyląca, może być konieczne jej usunięcie i ponownewykonanie kompletnej wyprawy tynkarskiej.Jak wyżej. Piaski gliniaste powodują znaczny skurczpodczas wysychania (twardnienia) zaprawy i niepowinny być wykorzystywane do robót tynkarskich.Spękania natury konstrukcyjnejŚrodki zaradczeMałe obszary można naprawić za pomocą firmowychszpachlówek (zgodnych z wykonywanym tynkiem).Duże obszary mogą wymagać kompletnegoponownego wygładzenia przy zastosowaniu bardzocienkiej warstwy wyprawy tynkarskiej.Przeprowadzić konsultacje z inżynieremkonstruktorem lub projektantem.Powstawanie wykwitów na wykonanym tynkuŚrodki zaradczeUniemożliwić dostęp wody powodującej zawilgocenieścian. Pozwolić na wyschnięcie. Usunąć naloty zapomocą szczotkowania. Nigdy nie należy malowaćwykazujących ślady wykwitów ścian przed ichcałkowitym wyschnięciem.Odpryski i pęcherze na powierzchni tynkuŚrodki zaradczeSkontaktować się z dostawcą surowców użytych dowykonania zaprawy tynkarskiej. Kiedy uzyska sięzapewnienie, że pojawienie się kolejnych odpryskównie jest prawdopodobne, należy przystąpić donaprawy tynku. Wyodrębnione obszary zwystępującymi odpryskami mogą wymagaćkompletnego ponownego wygładzenia przyzastosowaniu bardzo cienkiej warstwy wyprawytynkarskiej.Dokonać konsultacji z producentem elementówmurowych.Wyciąć lub zeszlifować małe pęcherze i wypełnićwszelkie pozostałe nierówności przy użyciu firmowejmasy szpachlowej (zgodnej z wykonywanymtynkiem).344

3. Tynki szlachetne, ozdobne i zdobioneTynki szlachetne są to powłoki o określonej barwie i fakturze, wykonywane z zaprawszlachetnych nanoszonych ręcznie lub mechanicznie na podkład z tynku zwykłego, ściślez nim związane i stanowiące plastyczne wykończenie elewacji budynków lub innychpowierzchni. Wyprawy wykonywane z zapraw zwykłych, ewentualnie barwionychpigmentami, nakładanych tak aby uzyskać dekoracyjną fakturę, nazywane są tynkamiozdobnymi lub tynkami o fakturze specjalnej. Wyprawy mające zdobienia w ostatniejzewnętrznej warstwie tynku, nazywane są tynkami zdobionymi.3.1. Tynki szlachetneTynki szlachetne dzieli się w zależności od:• miejsca zastosowania – na tynki: zewnętrzne i wewnętrzne,• sposobu wykonania i faktury - na tynki: nakrapiane, zmywane, cyklinowane, gładzone,zacierane, kamieniarskie i inne,• struktury (ziarnistości) - na tynki o strukturach: bardzo drobnoziarnistej,drobnoziarnistej, średnioziarnistej, gruboziarnistej, bardzo gruboziarnistej,• zastosowanych dodatków - na tynki z dodatkami: barwiącymi, dekoracyjnymi.Podział tynków szlachetnych w zależności od sposobu wykonania, na podstawie normyPN-65/B-10101 [12], podano w tablicy 13.Tablica 13. Podział tynków szlachetnych ze względu na technikę wykonania i sposóbobrobienia powierzchni, na podstawie PN-65/B-10101 [12].Sposób wykonaniaTynki o fakturzewynikającej z technikinanoszenia zaprawyTynki ofakturzeuzyskiwanejprzezdodatkowąobróbkępowierzchniobrabianew trakciewiązaniazaprawyobrabianepo stwardnieniuzaprawyNazwaNakrapianeZmywaneCyklinowaneGładzoneKamieniarskie,wśród którychrozróżnia sięodmiany:Rodzaje i odmianyCharakterystykafaktura szorstka charakteryzująca się równomiernierozrzuconymi wgłębieniami i wypukłościami,uzyskanymi przez nakrapianie zaprawyręcznie lub mechaniczniefaktura uzyskana przez odsłonięcie ziarenkruszywa (żwiru lub grysu) za pomocą dwulubtrzykrotnego zmywania powierzchni tynkuprzed jego stwardnieniemfaktura nadana przez obróbkę powierzchniświeżego tynku deską nabitą gwoździami albocykliną zębatą lub rowkującąfaktura uzyskana przez zatarcie powierzchniświeżego tynku twardą packą i usunięcienadmiaru spoiwa za pomocą pędzlanaśladujące swym wyglądem i zastępująceokładziny z kamienia naturalnego, obrabianenarzędziami kamieniarskimi po całkowitymstwardnieniu tynku- nakuwane obejmujące faktury grotowane, gradzinowanei dłutowane, uzyskiwane za pomocą grotów,gradzin lub dłut uderzanych pobijakami345

c.d.tablicy 13. Podział tynków szlachetnych ze względu na technikę wykonania i sposóbobrobienia powierzchni, na podstawie PN-65/B-10101 [12].- młotkowane uzyskiwane za pomocą bezpośrednich uderzeńmłotami groszkownikami (faktury groszkowane)albo młotami dłutownikami (fakturykarbowane, tj. prążkowane)- szlifowane uzyskiwane za pomocą wygładzenia osełkamiSzlachetne zaprawy tynkarskie przygotowywane są przez zarobienie wodą gotowychsuchych mieszanek fabrycznych, a w przypadku ich braku – przez zmieszanie na budowieodpowiednio dobranych składników. Suche mieszanki tynków szlachetnych stanowiąogólnie mieszaninę kruszywa, cementu, wapna hydratyzowanego, mączki kamienneji dodatków. W zależności od użytych dodatków barwiących rozróżnia się mieszanki:barwione kolorem cementu, barwione mączką kamienną, barwione farbami suchymi,barwione pigmentami. W przypadku barwienia suchych mieszanek pigmentami, należy jestosować w ilości nie przekraczającej 5% masy cementu. Jako dodatki dekoracyjne możnaużywać np.: mikę (łyszczyk), szkło mielone, masę perłową ze skorup mięczakówsłodkowodnych. Łączna ilość dodatków dekoracyjnych nie powinna przekraczać 3% masysuchej mieszanki, w tym ilość miki nie powinna przekraczać 0,3% masy suchej mieszanki[13]. Możliwe jest także stosowanie innych dodatków, jak np.: plastyfikatorów,impregnatów, dodatków regulujących wiązanie i twardnienie.Tynki szlachetne należy wykonywać po ukończeniu wszystkich robót, którychpóźniejsze wykonanie może spowodować uszkodzenie tynków. Wszelkie akcentyarchitektoniczne podziału elewacji (np. boniowanie) powinny być wyrobione w podkładzie.Tynki nakrapiane uważane są za najłatwiejsze do wykonania, ale stosunkowo najmniejtrwałe z tynków szlachetnych. Nakrapianie zaprawy może być wykonywane ręcznie:miotełką, szczotką, kielnią przez siatkę, maszynką do nakrapiania, lub mechanicznie –aparatem natryskowym. Nakrapianie miotełką z równo przyciętych rózeg brzozowychwykonuje się przez uderzenie zanurzoną uprzednio w zaprawie miotełką o łatę lub listwętrzymaną blisko tynkowanej powierzchni. Przed każdym zanurzeniem miotełki zaprawęnależy wymieszać. Nakrapianie należy wykonywać dwukrotnie pasami poziomymi (tami z powrotem) oraz w kierunku pionowym od dołu do góry. Nakrapianie szczotką zesztywnego włosia wykonuje się przez zanurzenie szczotki na ok. 1 cm w zaprawie,a następnie po zbliżeniu do podkładu, przesuwaniu po włosiu płaską listwą. Nakrapianiepowinno być wykonane w trzech narzutach nakładanych kolejno w przeciwnychkierunkach. Przy nakrapianiu kielnią zaprawę należy nabierać na koniec kielni i narzucaćprzez siatkę silnymi ruchami, na każde miejsce 3- lub 4-krotnie. Siatka o oczkach 3 do 10mm powinna być naciągnięta na ramie i utrzymywana w stałej odległości od tynkowanejpowierzchni. Jeśli uzyskana faktura tynku nakrapianego jest bardzo wyrazista, to tynk takinazywany jest barankiem. W przypadku nakrapiania mechanicznego - aparatemnatryskowym - powinien być utrzymywany stały kąt nachylenia dyszy i przestrzegana stałaodległość dyszy od tynkowanej powierzchni. Stosuje się dwa lub trzy natryski zaprawynastępujące bezpośrednio po sobie.Tynki zmywane uważane są za bardzo dekoracyjne na cokołach budynków i niebrudzące się. Otrzymuje się je przez odsłonięcie ziaren kruszywa (np. żwiru, gresu)w efekcie zmywania powierzchni tynku starannie zatartego pacą. Powierzchnia tynkupowinna być zmyta co najmniej dwukrotnie. Pierwsze zmywanie wykonuje się czystą wodąza pomocą szczotki lub pędzla po częściowym związaniu zaprawy. Po tej czynności zaleca346

się tynk mocno docisnąć do podkładu za pomocą pacek, gdyż podczas zmywania mogłonastąpić rozluźnienie niektórych ziaren. Drugie zmywanie wykonuje się po upływie 2÷3dni. Najpierw powierzchnię zmywa się 10-procentowym roztworem kwasu solnego, a pouzyskaniu naturalnej barwy ziaren kruszywa, zmywa ponownie powierzchnię czystą wodąza pomocą twardej szczotki. Jeżeli po wyschnięciu pozostały na ziarnach ślady cementu,należy po upływie 3 do 4 tygodni powierzchnię tynku zmoczyć wodą i powtórzyć zmywaniestosując 2÷3-procentowy roztwór kwasu solnego.Odmianą tynków zmywanych są tynki piaskowane, w których do odsłaniania ziarenkruszywa używa się strumienia piasku.Tynki cyklinowane otrzymuje się poprzez wyłuskiwanie ziaren kruszywa z zatartejzaprawy, przez co tynk uzyskuje wygląd kamienia o strukturze ziarnistej. Cyklinowanietynku może być wykonane:- deszczułką z nabitymi gwoździami (tzw. szczotką z gwoździ) lub pacą do cyklinowania,którą przeciąga się po powierzchni tynku lub przeciągając lekko uderza po powierzchni,- cykliną zębatą, którą skrobie się powierzchnię tynku,- cykliną rowkującą (tzw. grzebieniem), którą przeciąga się pionowo wzdłuż łaty.Cyklinowanie tynku należy rozpoczynać po 6÷16 godz. od zatarcia powierzchni warstwywierzchniej. Płaszczyzny sąsiadujące, pokryte zaprawą w różnym czasie, mogą miećniejednakowy odcień, jeżeli okres czasu od narzucenia zaprawy do cyklinowania tychpowierzchni był różny. Późniejsze cyklinowanie powoduje najczęściej jaśniejsze odcienie,wcześniejsze – ciemniejsze. Po zakończeniu cyklinowania tynku należy jego powierzchnięoczyścić z okruchów zaprawy, a po upływie 3÷4 dni przemyć wodą z mydłem lub5-procentowym roztworem kwasu solnego i dokładnie zmyć czystą wodą.Tynki gładzone powstają w wyniku naniesienia na podkład bardzo drobnoziarnistejzaprawy szlachetnej, starannego jej zatarcia pacą drewnianą, a następnie usunięcia zapomocą pędzla nadmiaru spoiwa.Tynki zacierane otrzymuje się w wyniku zacierania packą warstwy zaprawy szlachetnej.W zależności od składu zaprawy (kruszywa fakturującego) i sposobu zacierania możliwejest otrzymanie równomiernej faktury ziarnistej lub faktury drapanej. Do zacierania tynkówo fakturze drapanej używa się pacek drewnianych lub z tworzywa sztucznego. Tynkidrapane można zacierać pionowo – otrzymując tzw. tynk monachijski, poziomo lub koliście.Ziarna kruszywa tocząc się po twardym podkładzie pozostawiają ślady w postaci zadziorówi zadrapań, nadając wyprawie charakterystyczny wygląd. W chwili obecnej tynki zacieranewykonywane z zapraw modyfikowanych, powszechnie wykorzystuje się jako szlachetnetynki cienkowarstwowe.Tynki kamieniarskie to wyprawy z powierzchniową obróbką kamieniarską. Tynki tegorodzaju używane są najczęściej do cokołów i gzymsów. Odmiany tynków kamieniarskichpodano w tabeli 1. Do obróbki powierzchni techniką nakuwania i młotkowania możnaprzystąpić dopiero wówczas, gdy przy próbie uderzenia dłutem ziarna kruszywa ulegająprzecięciu, a nie wyłuskaniu, tj. po 5÷14 dniach. Obróbkę powierzchni tynku technikąszlifowania można rozpocząć po 3÷5 dniach, gdy pocieranie powierzchni kamieniemszlifierskim (osełką) powoduje pylenie, a nie zamazywanie. Faktury tynków nakuwanychpowinny mieć następujący wygląd:- faktura grotowana – nieregularnie rozproszone (różnokierunkowe) nacięcia,- faktura gradzinowana – równoległe, płaskie rowki prosto- lub krzywoliniowe,- faktura dłutowana – prawie równoległe bruzdki przebiegające w jednym kierunku(jodełka) lub w kilku kierunkach (szachownica).Z kolei faktury tynków młotkowanych powinny mieć wygląd:347

- faktura groszkowana – dość regularnie rozmieszczone wgłębienia o kształcie zbliżonym doodwróconego stożka,- faktura prążkowana – gęsto rozmieszczone równoległe prążki (karby).Powierzchnię tynków szlifowanych wygładza się osełkami. Tynki naśladujące piaskowcelub wapienie szlifuje się na sucho osełkami z piaskowca ostroziarnistego, natomiast tynkinaśladujące granity szlifuje się na mokro osełkami karborundowymi o coraz drobniejszymuziarnieniu.Spotykane są także inne rodzaje wypraw szlachetnych, np.: wyprawygniazdkowane, kroplowane, rowkowane, Messela [14]. Wyprawy gniazdkowane uzyskujesię używając zapraw w dwóch kolorach lub odcieniach. Najpierw wykonuje się tynko jednolitej powierzchni z zaprawy średnioziarnistej, a następnego dnia narzuca się na tąwarstwę nieregularnie zaprawę drobnoziarnistą, zacierając ją kielnią. Otrzymuje się w tensposób gniazda o innym zabarwieniu. Wyprawę kroplowaną otrzymuje się w wynikudrapania narzuconej zaprawy szczotką nabitą gwoździami, a następnie pokryciu przy użyciupolewaczki zaprawą innej barwy o rzadkiej konsystencji. Ciekła warstwa zaprawyspływając tworzy charakterystyczne nacieki. Wyprawę rowkowaną uzyskuje się poprzezpionowe lub poziome rowkowanie wyprawy cyklinowanej, zwłaszcza drobnoziarnistej, przyużyciu profilowanych wałków stalowych, kółek zębatych lub grzebieni z blachy bądźdrewna. Wyprawę Messela otrzymuje się poprzez nierównomierne i nieregularnezacieranie narzuconej zaprawy o specjalnym składzie. Innym sposobem wykonania tejwyprawy jest czesanie lub rowkowanie drewnianym grzebieniem, pionowo lub poziomo, doróżnej głębokości. Wyprawa ta wyglądem przypomina źle wykonaną wyprawę cyklinowanąlub rowkowaną.Czasem do tej samej grupy co tynki szlachetne zalicza się wyprawy wykonane z lastryka.3.2. Tynki ozdobneTynki te mogą być uznane za grupę pośrednią między tynkami zwykłymi i szlachetnymi.Wyróżnia się następujące rodzaje tynków ozdobnych: nakrapiane, odciskane, kształtowanekielnią, kraterowane, dziobane, ciągnione, boniowane.Tynki nakrapiane wykonywane są podobnie jak tynki szlachetne tego rodzaju.Tynki odciskane wykonuje się jako dwuwarstwowe z zapraw cementowo-wapiennychlub gipsowo-wapiennych (tylko tynki wewnętrzne). Przed związaniem wyrównanegonarzutu odciska się na nim projektowany wzór kielnią, lancetem lub specjalnym wykrojem.Odciski te powinny być równomiernie rozłożone na powierzchni tynku.Tynki kształtowane kielnią wykonuje się jako dwuwarstwowe z zapraw cementowowapiennychlub cementowych, nadając im wygląd przełomu kamienia naturalnego.Tynki kraterowane wykonuje się jako dwuwarstwowe z zaprawy cementowowapiennej.Ich fakturę otrzymuje się przyciskając do świeżo nałożonego narzutu packę,a następnie ją odrywając, aby pociągnęła za sobą zaprawę. Wypukłości przypominającekratery powinny występować na całej powierzchni tynku.Tynki dziobane mogą być wykonywane jako dwu- lub trójwarstwowe z zaprawycementowo-wapiennej lub cementowej. Fakturę tych tynków uzyskuje się uderzającw świeżo naniesioną zaprawę krótko obciętą miotłą lub deseczką z nabitymi gwoździami.Tynki ciągnione mogą być wykonywane jako dwu- lub trójwarstwowe z zaprawycementowo-wapiennej lub cementowej. Profil tynków ciągnionych należy wykonywaćodpowiednimi wykrojami przesuwanymi po prowadnicy. Prowadnice powinny byćosadzone po naniesieniu obrzutki. Wykrój należy prowadzić płynnie tak, aby ścinał nadmiarnarzutu dociskając zaprawę.348

Tynki boniowane należy wykonywać jako trójwarstwowe. Na warstwę zewnętrznąmogą być przy tym stosowane zarówno zaprawy zwykłe, jak i szlachetne. Bonie toprofilowane rowki dzielące otynkowaną powierzchnię na pasy poziome lub prostokątyimitujące ciosy kamienne lub płyty okładzinowe. Ze względu na walory plastyczne (m. in.wzbogacenie światłocienia) boniowanie może występować na całych elewacjach budynku,względnie może podkreślać wybrane fragmenty ściany, takie jak: cokół, naroża, filary.Powierzchnia pól między boniami może pozostać gładka lub może być wykonanao odpowiedniej fakturze przy zastosowaniu tynku szlachetnego. Profilowane boniewykonuje się w ten sposób, że na wyrównany podkład nanosi się rysunek boni, zamocowujeRys. 5. Przykłady boniowania (przekroje) i wgłębień wykonywanych w murze w miejscachwystępowania głębokich boni.Profilowanie powinno być wykonane powtórnie po narzuceniu gładzi. Przy głębokichboniach, aby grubość wyprawy nie wypadła zbyt duża, należy w murze wykonaćodpowiednie wgłębienia. Inny sposób wykonywania boniowania (tzw. metoda zatapianialistew) polega na przymocowaniu do częściowo wysuszonego narzutu moczonych przezkilka dni w wodzie listew drewnianych, wypełnieniu utworzonych pól zaprawą, a po kilkudniach jej twardnienia – usunięciu listew. W niektórych zaleceniach wykonywaniaboniowania tą metodą, zamiast moczenia listew w celu ich napęcznienia, zaleca sięposmarowanie ich pokostem, aby zaprawa nie przyklejała się do drewna.Rys. 6. Wykonywanie boniowania metodą zatapiania listew.Nieprofilowane bonie można wykonywać także przy pomocy listew drewnianych lubmetalowych wtłaczanych w świeży narzut, względnie przesuwanych w świeżym narzucie.W przypadku wykonywania boniowania w tynku jednowarstwowym, można zastosowaćodpowiednie profile tynkarskie.349

Rys. 7. Przykładowy profil tynkarski do wykonywania boni.3.3. Tynki zdobioneOprócz wykonywania boniowania, do tradycyjnych sposobów zdobienia płaskichtynków zewnętrznych zalicza się:• żłobkowanie,• imitację wypukłego spoinowania,• intarsję,• pargeting,• sgraffito,• al fresco.Zaprawy stosowane do wykonywania tradycyjnych tynków zdobionych za pomocąnarzędzi tynkarsko-sztukatorskich to głównie zaprawa wapienna z wapna powietrznegogaszonego, ewentualnie z dodatkiem wapna hydraulicznego w proporcji 1:1. Zaprawycementowe z uwagi na zbyt dużą twardość i sztywność są trudne w obróbce i najczęściej niesą przydatne. W niektórych przypadkach mogą być jednak stosowane zaprawy cementowowapienne.W celu uzyskania wystarczająco elastycznej i nadającej się do obróbki zaprawywapiennej, zaleca się aby wapno gaszone było dołowane przez dwa do trzech lati zabezpieczone zimą przed zamarznięciem. Wapno przemarznięte ma słabsze właściwościwiążące i nie należy go używać do prac tynkarskich.Zaprawy stosowane do wykonywania tynków zdobionych techniką freskową to zaprawywapienne z wapna powietrznego gaszonego. Wapno stosowane w technice al frescopowinno być wolne od domieszki gipsu, gdyż powoduje on wykwity i uniemożliwiawiązanie farb. Wapno gaszone powinno być dołowane przez co najmniej dwa lata, aż douzyskania konsystencji maślano-ciastowatej.350

Stosowane kruszywa powinny być starannie wyselekcjonowane, przesiane i pozbawionewszelkich zanieczyszczeń. Zawartość gliny, iłu, soli czy też cząstek organicznych jestniedopuszczalna, gdyż może powodować rysy w zaprawie, wykwity, osłabienie strukturyw wyniku procesów wietrzenia.Woda przeznaczona do zarabiania zapraw musi być czysta i najlepiej bez zawartościjakichkolwiek soli. Zalecane jest czasem użycie wody zdemineralizowanej (destylowanej),gdyż zaprawa wapienna karbonizuje wówczas wolniej. Dzięki temu pozostaje więcej czasuna wykonanie zdobień tynku.Tynki żłobkowane. Tynki te wykonywane są jako trójwarstwowe. Stosowany jest przytym taki układ warstw tynku, w którym warstwa z drobnymi porami ułożona jest nawarstwie z porami większymi.Do wykonywania obrzutki stosowana jest zaprawa wapienna hydrauliczna (wapnopowietrzne, wapno hydrauliczne i kruszywo, w proporcji 1:1:6) z gruboziarnistym piaskiem.Cienką jej warstwę nanosi się na podłoże tak, aby utworzyła nieco szorstką powierzchnię.Obrzutka powinna twardnieć 2-3 dni. Następnie nanoszony narzut powinien mieć grubość2-3 cm i utworzyć równą powierzchnię. Warstwę tą wykonuje się z gruboziarnistej zaprawywapiennej 1:3. Narzut powinien twardnieć około jednego tygodnia. Ostatnia warstwa -gładź - wykonywana jest o grubości 1 cm z drobnoziarnistej zaprawy wapiennej. Zaprawęzaciera się na mokro w celu uzyskania gładkiej powierzchni.Żłobkowanie wykonywane jest we wciąż wilgotnej warstwie gładzi – po zatarciu jejpowierzchni. Najpierw za pomocą rylca kreślony jest na tynku rysunek zdobienia. Następniemocuje się łaty i przy pomocy specjalnego skrobaka wykonuje się wyżłobienia naśladującespoiny. Wyżłobienia mają zazwyczaj przekrój w kształcie litery V, ale mogą mieć takżeprzekrój prostokątny lub do niego zbliżony [15].Tynki żłobkowane nazywane są czasem ubogim boniowaniem.Rys. 8. Wykonywanie tynków żłobkowanych.Tynki z imitacją spoin wypukłych. Tynki te wykonywane są także jako trójwarstwowe,o takim samym układzie warstw, jak opisano powyżej. Rysunek spoin wydrapywany jestw jeszcze wilgotnej trzeciej warstwie tynku, za pomocą specjalnego narzędzia trzymanegoprostopadle do powierzchni. Otrzymuje się w ten sposób nieco nierówny ślad o przekrojuw kształcie litery V i głębokości 2-3 mm. Po tygodniu twardnienia zaprawy przystępuje siędo wykonywania imitacji wypukłego spoinowania, używając zaprawy z wapnahydraulicznego (1:2:9). Spoinowanie wykonywane jest za pomocą specjalnego narzędzia,tzw. żelazka do spoinowania. Narzędzie to jest przeciągane wzdłuż wykonanych zagłębień,będąc jednocześnie oparte na trzymanej poziomo pacy, gdzie umieszczona jest porcjazaprawy. Konsystencja zaprawy do spoinowania musi być właściwie dobrana, zarówno poto, aby uzyskać spoiny o dokładnym kształcie, jak również aby uniknąć zabrudzeniazaprawą powierzchni tynku [15].351

Rys. 9. Wykonywanie imitacji spoin wypukłych.Tynki intarsjowane. Zdobienia w postaci intarsji wykonywane są także w jeszczewilgotnej trzeciej warstwie wyprawy tynkarskiej. W tej technice, specjalnie barwiona porcjazaprawy wstawiana jest w wyżłobienia wykonane w świeżej zaprawie zasadniczego tynku.Ornament zaznaczany jest na powierzchni wyprawy odręcznie za pomocą rylca, albo teżprzenoszony jest z rysunku przy użyciu szablonu lub tzw. kalki. Szablon wykonywany jestz tektury impregnowanej szelakiem i ma wiele otworów umieszczonych wzdłuż konturównarysowanego ornamentu. Posługując się małym woreczkiem lnianym wypełnionymsproszkowanym węglem drzewnym, zaznacza się na tynku zarys zdobienia prósząc poprzezotwory w kartonie. Przenoszenie ornamentu metodą kalki polega na wykonaniu na papierzerysunku projektowanego zdobienia, skąd przez drapanie lub przebijanie szpilką kopiuje sięjego kontur na tynku. Po przeniesieniu układu zdobienia, wydrapywany jest on w wilgotnejzaprawie na głębokość 2-3 mm specjalnym narzędziem trzymanym prostopadle dopowierzchni. W ciągu tego samego dnia, gdy zaprawa wciąż jeszcze jest wilgotna,wyżłobienia starannie wypełniane są barwioną zaprawą wapienną 1:3. Zaprawa powinnabyć przygotowana przy użyciu drobnego piasku i mieć dość suchą konsystencję. Intarsjęwykonuje się przy pomocy szpachelki lub specjalnego noża [15].Rys. 10. Wykonywanie tynków intarsjowanych metodą tradycyjną.Pargeting. Technika ta polega na zdobieniu wilgotnych jeszcze tynków metodąodciskania specjalnych stempli lub matryc, względnie wykonywania najczęściej falistychrytów przy użyciu ząbkowanych szablonów (metodą czesania). Wyprawy zdobione tątechniką sporządzane były dawniej z mocnej zaprawy wapiennej zbrojonej sierścią bydlęcą,czasem z dodatkiem łoju pełniącego role plastyfikatora i środka hydrofobizującego. Jakostemple stosowano odpowiednio wycinane bloki drewniane lub deski z szeregiem kołków,dociskane do wilgotnego tynku w tym samym lub w różnych kierunkach, aby utworzyćfigury geometryczne. Powierzchnia tynku była często malowana farbą wapienną.Sporadycznie jako powłoka ochronna stosowany był olej lniany lub wosk [16].352

Rys. 11. Wykonywanie tynków odciskanych (odmiana pargetingu).Tynki zdobione techniką sgraffito. Technika sgraffito polega na otrzymywaniu dwulubwielobarwnych efektów dekoracyjnych na tynku, poprzez zeskrobywanie warstwwierzchnich.W klasycznej technice sgraffitowej uzyskiwany jest efekt dwubarwny, przy czym możeon być osiągnięty różnymi metodami. W jednej z nich, na stwardniałą lecz dobrze zroszonąwodą warstwę tynku wyrównującego (złożonego z obrzutu i narzutu) nanoszona jestdwucentymetrowa warstwa wyraźnie ciemno zabarwionej zaprawy wapiennej. Jako pigmentmoże być użyty węgiel drzewny, zwęglona słoma, sadza lampowa. Gdy warstwa ta,wygładzona drewnianą pacą, jest wciąż jeszcze wilgotna, nakładana jest nowa warstwabiałej lub jasno zabarwionej zaprawy wapiennej grubości 3-8 mm. Pigmentem w tymprzypadku może być zmielona kreda, drobno zmielony kamień wapnienny lub dwutlenekcynku. Po wyrównaniu i wygładzeniu tynku, na powierzchnię nanoszony jest rysunekornamentu, za pomocą dziurkowanego szablonu, kalki lub odręcznie. Gdy zaprawa wciążjest jeszcze wilgotna, przy pomocy noża lub szpachelki wycinane są wszystkie krawędzieornamentu. Ważne jest, aby płaszczyzny cięcie miały odpowiednie nachylenie, w celupowstrzymania wody opadowej przed wnikaniem do warstw wyprawy. Następnie zaprawępomiędzy wyciętymi liniami rysunku wydrapuje się za pomocą specjalnych narzędzi.W wyniku tego zostaje odsłonięta ciemna warstwa spodnia, która jest widoczna jakoornament na białym tle wierzchniej zaprawy. W innej metodzie dwubarwnej, na wilgotnąwarstwę tynku wyrównującego lub bezpośrednio na mur, nanoszona jest warstwa ciemnozabarwionej zaprawy i również na wilgotno pociągana obficie (dwu- lub trzykrotnie)mlekiem wapiennym. Następnie na tak przygotowaną płaszczyznę tynku nanoszony jestrysunek ornamentu. Po zaznaczeniu konturów zeskrobuje się mleko wapienne szlifami takprowadzonymi, aby ich powierzchnie ustawione były ukośnie w kierunku zewnętrznym.Zapobiega się w ten sposób wietrzeniu krawędzi, na których mogła by się zbierać wodaopadowa [17].Rys. 12. Wykonywanie zdobienia techniką sgraffito.Bardziej skomplikowane zdobienia techniką sgraffito mogą być wykonywane nawetz 4-5 cienkich (o grubości ok. 4 mm każda) warstw zaprawy w różnych kolorach.Stosowana jest także metoda polegająca na pomalowaniu farbą obszarów, w którychzdrapano wierzchnią warstwę tynku.353

Oprócz zasadniczej techniki wykonywania sgraffito, polegającej na wycinaniui wyskrobywaniu zewnętrznych warstw tynku, wyróżnia się jeszcze tzw. sgraffito nakładane(półsgraffito). Jest ono wykonywane przez nakładanie jednej lub kilku warstw barwnychtynku z zastosowaniem wykrojów, bez wycinania i zdrapywania zaprawy. Stosowanewykroje, z wyciętymi częściami ornamentu w miejscach gdzie ma zostać nałożona warstwawierzchnia, przygotowywane są z blachy lub płyty z tworzywa sztucznego o grubościodpowiadającej grubości warstwy tynku [18].Tynki zdobione techniką al fresco. Zdobienia te należą do technik malarskichi realizowane są na mokrym tynku wapiennym. W wyniku procesu karbonizacji, tj. łączeniasię wapna gaszonego (wodorotlenku wapniowego) z dwutlenkiem węgla, na powierzchnitynku powstaje szklista warstwa krystalicznego węglanu wapniowego, który łączy farby ztynkiem i czyni je nierozpuszczalnymi w wodzie, nadając im jednocześnie delikatny połysk.Tynki stanowiące podłoże pod malarstwo freskowe składają się z 4-6 warstw,wykonywanych przy zastosowaniu coraz to drobniejszego piasku. Do warstwy ostatniejużywa się często mączki marmurowej. Kolejne warstwy zaprawy należy nanosić sposobemmokre na mokre. Woda musi bowiem bez przeszkód wędrować przez wszystkie warstwy kupowierzchni, aby mogła się tam odłożyć błonka wapienna wiążąca farby. Wszelkiepośrednie przesychanie warstw osłabia strukturę tynku, gdyż tworzący się wówczasnaskórek wapienny nie przepuszcza wody ku powierzchni i osłabia przyczepność kolejnejwarstwy zaprawy. Może to być przyczyną mrozowych uszkodzeń fresków. Jeżeli z jakiegośpowodu wstrzymano nałożenie kolejnej warstwy zaprawy, to przed kontynuowaniem pracynależy z powierzchni zdrapać utworzoną powłokę wapienną [17].Farby do wykonywania zdobień przygotowywane są z wody wapiennej zmieszanejz trwałymi pigmentami i przechowane przez 24 godziny w celu całkowitego rozmoczeniaskładników. Także w tym przypadku zarys ornamentu wykonywany jest bezpośrednio natynku lub przenoszony za pomocą dziurkowanego szablonu lub kalki. Po tej czynnościmalowidło w technice al fresco musi być jak najszybciej wykonywane na wilgotnej jeszczezaprawie. Obowiązuje tu dniówkowy system pracy. Nie jest możliwe kontynuowanie robótnastępnego dnia na „starych” warstwach zaprawy z dnia poprzedniego.Rys. 13. Wykonywanie zdobienia techniką al fresco.Unowocześnione tynki szlachetne i zdobione wykonywane mogą być w technologiijednowarstwowej (monocouche [19, 20]). Tynki te mogą charakteryzować się zmniejszonągęstością objętościową, zbliżoną do tynków lekkich. Ich powierzchnia może byćcyklinowana, cyklinowana i przecierana gąbką, może też być wykonany na niej natryskkruszywa ozdobnego.354

Rys. 14. Współczesne tynki zdobione.Ornamenty wykonane metodą odciskania szablonów i intarsji.a b c dwarstwa usuwanaw trakcie cyklinowaniaRys. 15. Technika wykonywania intarsji w zdobionym tynku jednowarstwowym:a - naniesienie zaprawy na ścianę, b - wycięcie ornamentu w zaprawie stwardniałej lub jegoodciśnięcie w zaprawie świeżej, c - wypełnienie ornamentu zaprawą o innej barwie,d - cyklinowanie powierzchni.355

4. Stiuki, sztablatury, sztukaterieStiuk to tynk szlachetny imitujący marmur lub inny kamień, w którym warstwazewnętrzna jest wykonana z zaprawy wapiennej, gipsowej lub wapienno-gipsowej,z kruszywem w postaci pyłu marmurowego albo drobnoziarnistego piasku lub bezkruszywa.Istnieje wiele odmian stiuków. Najczęściej wymieniane w piśmiennictwie zagranicznymto: scagliola, marmorino, stucco lustro (stiuk lśniący, lustrzany, nazywany także stiukiempolerowanym – stucco lucido), stucco veneziano (stiuk wenecki) [16, 21]. Zaliczane są onedo historycznych technik dekoracyjnych stosowanych w architekturze.Scagliola to rodzaj okładziny imitującej kamień naturalny. Do jej wykonywaniawykorzystywano bezbarwną i przezroczystą odmianę gipsu – selenit lub gips alabastrowy.Po zarobieniu spoiwa wodą z dodatkiem kleju zwierzęcego (skórnego) opóźniającegowiązanie, otrzymywano gęstą masę, która była barwiona. Dodatki obejmowały piasek lubpył marmurowy i wapno. Do barwienia masy używano suchych pigmentów oraz dodawanodo niej okruchy kolorowego marmuru lub alabastru. W innej wersji wykonywania tegostiuku, fragmenty kamienia lub barwnej gliny były wtłaczane w jeszcze miękką warstwęzaprawy. Żyłkowanie naśladowano poprzez posypywanie powierzchni suchymipigmentami. Powierzchnia była następnie wygładzana metalowym skrobakiem.W momencie kiedy tynk zaczynał wiązać, następował długi proces zacierania porówi polerowania powierzchni kamieniami pumeksowymi. Ostatecznie powierzchnia byłanacierana olejem, aby uzyskać wysoki połysk.Odmianą scaglioli jest stucco marmo (stiuk marmurowy). Powstało wiele rodzajów tejtechniki w zależności od okresu, rejonu i prawdopodobnie indywidualnych praktykrzemieślników. Główne składniki masy stiukowej to: gips (czasem z dodatkiem wapna), klejzwierzęcy, pigmenty, domieszki (np. ałun, boraks). Stosowano różne sposoby barwieniamasy stiukowej i uzyskiwania efektu kamienia naturalnego: dodatek pigmentów do kleju,dodatek suchych pigmentów do świeżej masy, zalewanie kawałków masy rzadkim,odpowiednio zabarwionym roztworem gipsu oraz kleju i zgniatanie w celu wymieszania,wgniatane w zasadniczą masę małych kulek z masy inaczej zabarwionej. Plastry masystiukowej nakładano na otynkowany mur i dociskano do podłoża metalową kielnią(mosiężną, miedzianą lub stalową). Powierzchnia była wyrównywana skrobakiemi wielokrotnie szpachlowana w celu wypełnienia porów oraz szlifowana, aż do uzyskaniagładkiej i połyskliwej powierzchni. W celu uzyskania dodatkowego połysku nakładano olej.Stosowano także pokrywanie woskiem ewentualnie rozpuszczonym w terpentynie.Marmorino to dekoracyjna powłoka, którą otrzymywano nakładając na podłoże kilkawarstw wapna zmieszanego z pyłem marmurowym o różnym stopniu rozdrobnienia.Najczęściej stosowana proporcja to 2 części pyłu marmurowego do 1 części wapnagaszonego. Powłoka była nanoszona bezpośrednio na mur lub znacznie częściej na warstwępodkładową z wapna powietrznego względnie słabo hydraulicznego. Wykończenie mogłoobejmować nałożenie wosku lub jednej do dwóch warstw oleju lnianego.Współcześnie oferowane masy szpachlowe o nazwie marmorino, są fabrycznieprzygotowanymi, gotowymi do użycia wyrobami, w skład których wchodzi: wapnogaszone, pył marmurowy, dwutlenek tytanu, kolorowe pigmenty nieorganiczne, substancjepomocnicze. Powłokę wykonuje się przez najczęściej dwukrotne nałożenie masy w odstępie8÷12 godzin. Jeśli pokrywana masą stiukową powierzchnia ma być gładka, podłoże możewymagać wcześniej idealnego wyrównania, względnie może pozostać z drobnyminierównościami – gdy stosowana grubość warstwy pozwala na ich ukrycie. Wyroby dającebardzo cienkie warstwy mogą być nanoszone na podłoża fakturowane. Aby uzyskać356

marmoryzację błyszczącą, na powierzchnię stiuku nakłada się dodatkową warstwęspecjalną, umożliwiającą wybłyszczenie.Stucco lustro to rodzaj imitacji marmuru, w której cienka warstwa tynku wapiennegolub gipsowego nanoszona była na zadrapany podkład wapienny. Gdy tynk był wciąż jeszczewilgotny, jego powierzchnię obsypywano pigmentami, które były rozprowadzane zapomocą szczotki, pędzla lub grzebienia tynkarskiego w taki sposób, aby sugerowaćżyłkowanie. Powierzchnia była następnie polerowana na wysoki połysk za pomocągorącego, specjalnego żelazka. Jakkolwiek technika stucco lustro nie dawała tak wiernejimitacji marmuru jak scagliola, to była jednak szybsza w realizacji i nie wymagałastosowania narzędzi do skrobania, którymi było trudno operować na powierzchniachzakrzywionych.Stucco veneziano to odmiana stiuku lśniącego wykonywanego na podłożu ze zmielonejgliny wypalanej w niskiej temperaturze i wapna.W polskim piśmiennictwie technicznym, ze względu na zabarwienie wyróżnia się stiukibiałe i kolorowe jednobarwne lub wielobarwne, natomiast ze względu na użyte spoiwo –stiuki gipsowe, wapienno-gipsowe, wapienne i cementowe (z białego cementu). Opisywykonywania tych rodzajów stiuków można znaleźć w pracach [14, 18, 22, 23].Sztablatura jest wewnętrznym tynkiem szlachetnym z cienką warstwą zewnętrznąwykonaną z mieszaniny ciasta wapiennego i gipsu lub z samego zaczynu gipsu modelowego.W pierwszym przypadku sztablatura powstaje przez nałożenie warstewki mieszaninyczystego ciasta wapiennego i gipsu (najlepiej alabastrowego) o grubości 1÷2 mmi zacieranie jej packą stalową lub z drewna żywicznego do stanu zupełnego wygładzenia.Drugi sposób wykonania sztablatury polega na nałożeniu packą warstewki czystej zaprawyz gipsu modelowego, o grubości ok. 2 mm, zatarciu i cyklinowaniu jej po stwardnieniugładką cykliną, poruszaną w różnych kierunkach aż do całkowitego usunięcia nierówności.Powierzchnię wygładza się ostatecznie gipsem zarobionym wodą wapienną przez zacieraniepackami aż do zniknięcia porów oraz uzyskania gładkości i połysku. Sztablatura przypominawtedy z wyglądu kość słoniową, nie daje jednak powierzchni lśniącej [14].Sztukaterią nazywane są rzeźbione ozdoby wykonywane bezpośrednio w stiuku lubdekoracyjne elementy mocowane do powierzchni ścian albo sufitów.Tradycyjnym materiałem do wykonywania sztukaterii jest gips. We współczesnychpracach zdobniczych, do odlewania elementów sztukatorskich, wykonywania płaskichprofili (np. obramowań okiennych) metodą ciągnienia na stole w jednej warstwie, dowyciągania rdzeni profili sztukatorskich oraz do wykonywania wierzchniej, gładkiejwarstwy profili ciągnionych – mogą być wykorzystywane specjalne suche mieszankifabryczne, produkowane na bazie wapna i szybko wiążących cementów. Elementysztukatorskie wykonuje się obecnie także z polistyrenu ekstrudowanego, poliuretanu,poliestru.357

Rys. 16. Współczesne sztukaterie gipsowe i z poliuretanu.5. Tynki cienkowarstwoweWedług norm PN-B-10106: 1997 [24] i PN-B-10109: 1998 [1] za wyprawę pocienionąuważa się warstwę wyprawy o grubości 1÷3 mm. Ponadto norma [1], wyprawę pocienionąlub masę szpachlową o grubości do 3 mm określa mianem tynku jednowarstwowegopocienionego. W praktyce stosuje się często określenie tynki cienkowarstwowe, za któreuważa się wyprawy (najczęściej elewacyjne) o grubości od ok. 1 mm do 10 mm [25].Norma [24] wyprawy pocienione dzieli z uwagi na:- rodzaj spoiwa,- rodzaj wypełniacza,- przyczepność do podłoża,- podciąganie kapilarne,- przeznaczenie.Klasyfikację tę przedstawiono w tablicy 14. Należy ponadto zaznaczyć, że wymienionanorma ma niepełny zakres wykorzystania praktycznego, gdyż ogranicza wielkośćuziarnienia wypełniacza do 0,5 mm, przy czym zawartość ziaren większych niż 0,5 mm i nieprzekraczających 1 mm, nie powinna być większa niż 1%.Tablica 14. Klasyfikacja mas tynkarskich do wypraw pocienionych, na podstawie normyPN-B-10106: 1997 [24].Rodzaj spoiwaCechaRodzaj wypełniaczaPodziałna spoiwie mineralnym, SMna spoiwie organicznym, SOna spoiwach mieszanych, SMOz wypełniaczami mineralnymi naturalnymi, WNz wypełniaczami mineralnymi sztucznymi, WSz wypełniaczami organicznymi, WRz wypełniaczami mieszanymi, WM358

c.d.tablicy 14. Klasyfikacja mas tynkarskich do wypraw pocienionych, na podstawie normyPN-B-10106: 1997 [24].Przyczepność do podłoża małej przyczepności, 1średniej przyczepności, 2dużej przyczepności, 3Przeznaczeniedo wykonywania wypraw zewnętrznych, Zdo wykonywania wypraw wewnętrznych, Wdo wykonywania wypraw specjalnych zewnętrznych lubwewnętrznych, SPodciąganie kapilarne wody(współczynnik nasiąkliwościpowierzchniowej)nieokreślone, W0średnie, W1małe, W2Niektóre wymagania dotyczące wypraw pocienionych, zawarte w normie [24], podanow tablicy 15.Niezależnie od klasyfikacji normowej, w praktyce tynki cienkowarstwowe ze względu nazastosowane spoiwo dzieli się na: mineralne, silikatowe (krzemianowe), silikonowe,silikatowo-silikonowe oraz polimerowe (np. akrylowe). Z uwagi natomiast na technikęwykonywania rozróżnia się wyprawy tynkarskie: naciągane pacą, zacierane, cyklinowane,wytłaczane, natryskowe lub nakrapiane. Ponadto, ze względu na rodzaj faktury wyróżnia siętynki: gładkie, drapane, ziarniste (tzw. baranek), modelowane, mozaikowe.Tablica 15. Niektóre wymagania dotyczące wypraw pocienionych wg PN-B-10106 [24].CechaOznaczenieWyprawyzewnętrzne wewnętrzne specjalne1 0,1 – 0,32 0,3 – 0,6Przyczepnośćdo podłoża,MPaw staniesuchympo nasyceniuwodąPodciąganie kapilarne wody,α, kg/m2h0,5Opór dyfuzyjny względny,S d , m3 > 0,6 – > 0,61 0,06 – 0,2 –2 0,2 – 0,4 –3 > 0,4 –W0 bez wymagań –W1 do 2,0 –W2 do 1,0 –≤ 2 przy czym powinien być zachowanywarunek α · S d ≤ 0,2wg wymagańspecjalnychwg wymagańspecjalnychRodzaje tynków cienkowarstwowych ze względu na fakturę.W przypadku tynków wytłaczanych, zwanych także fakturowanymi, dekoracyjnymi lubstrukturalnymi (niepoprawnie), faktura jest nadawana za pomocą różnego rodzaju wałków,pędzli, szczotek, gąbek, pacek z tworzyw sztucznych, kielni ze stali nierdzewnej, a nawettakich narządzi jak łyżka lub butelka. W razie uzyskania niekorzystnego efektupowierzchnię tynku można zatrzeć i ponownie fakturować innym narzędziem. Można tojednak zrobić jedynie przed rozpoczęciem wiązania masy, tj. około 10÷15 minut odnaniesienia na podłoże (przy średniej wilgotności i temperaturze powietrza).359

Rys. 17. Tynki wytłaczane – faktury modelowane wałkiem i kielnią.W przypadku tynków zacieranych, zwanych także ciągnionymi (niepoprawnie),różnorodne faktury uzyskuje się zacierając powierzchnię twardniejącej masy za pomocą pactynkarskich wykonanych z tworzywa sztucznego (stosowanie pac stalowych powodujeślizganie się kruszywa i uniemożliwia nadanie wymaganej faktury). Tynki zacieranezasadniczo są produkowane w dwóch grupach, umożliwiających otrzymanie fakturyziarnistej (tzw. baranka) lub drapanej. Zaprawy każdej z tych grup mogą być wytwarzane wkilku odmianach różniących się wielkością maksymalnego uziarnienia fakturującego, co zkolei przekłada się na grubość uzyskiwanej wyprawy i na ostateczny efekt dekoracyjny.Najczęściej produkowane są mieszanki do wykonywania tynków cienkowarstwowychgrubości 1 ÷ 3 mm ze stopniowaniem co 0,5 mm. Tynki drapane, w zależności od sposobuzacierania, umożliwiają uzyskanie różnych faktur: kornikowej – przy zacieraniu ruchamikolistymi, rozproszonej – przy zacieraniu ruchami kolisto-prostoliniowymi, lub rowkowej –przy zacieraniu ruchami prostoliniowymi pionowymi, poziomymi lub skośnymi. Masętynkarską należy zacierać po około 5 ÷ 10 minutach od jej nałożenia. Zbyt szybkierozpoczęcie zacierania, gdy masa tynkarska jest jeszcze zbyt wilgotna, powoduje tworzeniesię smug na powierzchni świeżego tynku. Natomiast zbyt późne rozpoczęcie tej czynności,gdy masa jest za bardzo wyschnięta, znacznie utrudnia pracę i niejednokrotnie przyczyniasię do zdzierania tynku. Skrapianie tynku wodą podczas zacierania jest błędem, mogącymdoprowadzić do niejednorodności zabarwienia wyprawy. Ważne jest także utrzymywaniejednakowego sposobu zacierania.360

Rys. 18. Tynk zacierany o fakturze ziarnistej (z lewej) i drapanej – rowkowej (z prawej).Fakturę tynków cyklinowanych uzyskuje się przez wygładzenie dużą stalową pacąświeżo naniesionej masy tynkarskiej, a następnie – po wstępnym stwardnieniu wyprawy –przetarcie powierzchni tynku deszczułką z nabitymi gwoździami lub pacą do cyklinowania.Obróbkę należy wykonywać ruchami kolistymi na całej powierzchni bez dokonywaniaprzerw. Należy unikać ponownego drapania, gdyż w tych miejscach mogą pojawić sięjaśniejsze przebarwienia. Podobnie jak przy wykonywaniu tynków zacieranych, istotne jesttutaj rozpoczęcie fakturowania w odpowiednim momencie twardnienia masy tynkarskiej.Jeśli w wyniku próby drapania zaprawa nie trzyma się gwoździ czy też kołków pacy, możnaprzystąpić do cyklinowania.Tynki natryskowe i nakrapiane otrzymuje się metodą natryskiwania masy przy użyciupistoletu tynkarskiego lub nakrapiania przy użyciu specjalnej maszynki. Przy ichwykonywaniu należy zachowywać stałą odległość urządzenia natryskującego lubnakrapiającego od tynkowanej powierzchni, a także utrzymywać stały kąt nachylenia dyszypistoletu.Wybierając rodzaj tynku zewnętrznego z uwagi na fakturę, a także zastosowane spoiwo,należy brać pod uwagę możliwość znacznego brudzenia się powierzchni, np. w środowiskusilnie zurbanizowanym. Z tego względu, na terenach o dużym zanieczyszczeniu powietrza,zaleca się stosowanie tynków o możliwie drobnym uziarnieniu oraz w przypadku wyprawo fakturach drapanych – zacieranie w kierunku pionowym, a ponadto tynków ze spoiwamii dodatkami, które nie wykazują termoplastyczności i polaryzacji.Rodzaje tynków cienkowarstwowych ze względu na spoiwo.Tynki mineralne. Cienkowarstwowe, szlachetne tynki mineralne produkowane są nabazie spoiw cementowych, wapiennych (wapna hydraulicznego, wapna hydratyzowanego)lub ich mieszaniny oraz starannie dobranych kruszyw wypełniających i fakturujących.Zawierają ponadto dodatki modyfikujące, poprawiające parametry fizyczne i mechanicznewypraw tynkarskich. Zaletą tynków mineralnych jest ich duża trwałość, bardzo dobraprzepuszczalność pary wodnej i dwutlenku węgla, duża zdolność oddawania wilgoci. Tynkite produkowane są w postaci suchych mieszanek do zarobienia wodą na budowie.361

Istnieją odmiany tynków mineralnych wykorzystywane w systemach ociepleń zarównodo wykonywania warstwy zbrojonej tkaniną szklaną, jak również do wykonywania warstwynawierzchniowej.Tynki polimerowe. Tynki te wytwarzane są na bazie wodnej dyspersji spoiwaorganicznego (głównie akrylowo-styrenowego) oraz starannie dobranych kruszywfakturujących i wypełniających. Zawierają ponadto dodatki zwiększające trwałość wypraw.Zaletą tynków polimerowych jest ich duża elastyczność, wysoka odporność udarnościowa,mała nasiąkliwość wodna, wysoka przyczepność do różnych podłoży. Są ponadtostosunkowo łatwe do nakładania. Mają jednak niską paroprzepuszczalność. Z tego względunie są zalecane do stosowania w systemach ociepleń z wełną mineralną, a także naniedostatecznie wyschniętych podłożach ściennych, np. na świeżych murach z betonówkomórkowych. Przy nakładaniu na wilgotne podłoża, a także przy wystąpieniu spękań tynku(np. w wyniku naprężeń termicznych) i przedostawania się wody pod wyprawę, należy sięliczyć z możliwością pojawienia się pęcherzy. Tynki polimerowe produkowane są w postacigotowych do użycia mas tynkarskich.Rys. 19. Tworzenie się pęcherzy w tynku polimerowym na skutek: dużej wilgotności ściany,ułożenia tynku na niedostatecznie wyschniętej warstwie zbrojonej tkaniną szklaną lubspękania wyprawy o zbyt ciemnym kolorze.Odmianą tynków polimerowych są tzw. tynki zimowe (czasem oznaczane jako QS –quick set – szybkie stosowanie). Mogą być one nakładane w temperaturach od +1ºC do ok.+10ºC (7ºC do 15ºC w zależności od producenta). W temperaturze +1ºC i przy względnejwilgotności powietrza 95% tynki te uzyskują odporność na deszcz po 6÷7 godzinach. Po4÷5 godzinach od nałożenia na ściany nie szkodzą im nocne spadki temperatury do -5ºC.Specjalny rodzaj tynków akrylowych stanowią tynki mozaikowe. Kolor i strukturę tychwypraw uzyskuje się stosując do ich produkcji różnobarwną mieszaninę naturalnychkruszyw kolorowych lub trwale powierzchniowo barwionych, zatopionych w transparentnejpo wyschnięciu żywicy akrylowej. Wysokie parametry wytrzymałościowe, odporność nawpływy atmosferyczne, walory estetyczne, łatwość utrzymywania w czystości,predysponują te tynki do stosowania w miejscach eksponowanych, narażonych nauszkodzenia mechaniczne i zabrudzenia, zarówno na zewnątrz (np. na cokoły), jaki wewnątrz budynków.362

Tynki krzemianowe (silikatowe). Tynki te wytwarzane są na bazie szkła wodnegopotasowego i wodnej dyspersji spoiwa organicznego oraz starannie dobranych kruszywfakturujących i wypełniających. Zawierać mogą ponadto dodatek silikonu zwiększającyodporność na wpływy atmosferyczne. Zaletami tynków krzemianowych są: dużaparoprzepuszczalność, trwałość i odporność na działanie czynników atmosferycznych, dużaprzyczepność do podłoży – zwłaszcza mineralnych. Tynki te są mniej elastyczne od tynkówakrylowych, ale nieco bardziej elastyczne od tynków mineralnych. Nie ma przeciwskazańdo stosowania ich w żadnym z powszechnie znanych systemów ocieplania ścian. Tynki teprodukowane są w postaci gotowych do użycia mas tynkarskich.Tynki krzemianowe wymagają dużej wprawy w ich wykonywaniu. Wpływa na towysoka alkaliczność masy tynkarskiej. Tynki barwione są ponadto bardzo podatne nawarunki wilgotnościowe w trakcie wykonywania, a miejsca naprawy lokalnych uszkodzeńsą bardzo trudne do ukrycia.Tynki silikonowe lub siloksanowe. Tynki te produkowane są na bazie spoiwakrzemoorganicznego z dodatkiem wodnej dyspersji żywicy akrylowej oraz staranniedobranych kruszyw fakturujących i wypełniających. Tynki te łączą zalety tynkówmineralnych i akrylowych. Cechują się dobrą przepuszczalnością pary wodnej i dwutlenkuwęgla przy jednosześnie bardzo małej nasiąkliwości. Są bardziej elastyczne od tynkówmineralnych i silikatowych. Charakteryzują się bardzo dobrą odpornością na czynnikiatmosferyczne. Mogą być stosowane we wszystkich powszechnie znanych systemachocieplania ścian. Tynki silikonowe produkowane są w postaci gotowych do użycia mastynkarskich.Zgodnie z instrukcją ITB 334/2002 [26], jeśli materiały wchodzące w skład układuociepleniowego mają być niepalne, mogą być użyte jedynie zaprawy tynkarskie na spoiwiemineralnym oraz masy tynkarskie na spoiwie krzemianowym (silikatowym) – jeżeli wynikibadań wypraw z tych zapraw i mas wskażą, że są one niepalne.Porównanie cech tynków cienkowarstwowych podano w tablicy 16.KolorystykaKolor elewacji można uzyskać stosując tynki barwione w masie lub tynki białe,malowane farbami elewacyjnymi.Mieszanki tynkarskie i farby elewacyjne są dostępne w bardzo wielu kolorach. Podczasdoboru kolorystyki elewacji trzeba jednak brać pod uwagę pewne ograniczenia wynikającez budowy przegrody, właściwości wypraw i procesów fizyko-chemicznych. Należypamiętać, że jasne powierzchnie nagrzewają się do znacznie niższej temperatury i płyciejniż powierzchnie ciemne. Badania wykazały, że przy temperaturze powietrza zewnętrznegowynoszącej 25ºC temperatura na powierzchni tynku białego osiągnęła około 32ºC,natomiast na powierzchni tynku czarnego – 65ºC. Przy ciemnych powierzchniach mogązatem wystąpić znacznie większe naprężenia pomiędzy tynkiem i podłożem,a w konsekwencji mogą pojawiać się w tynku spękania i rysy. Wynikają stąd ograniczeniastosowania kolorów tynków w bezspoinowych systemach ocieplania ścian (BSO).363

Tablica 16.Porównanie właściwości tynków cienkowarstwowych.R o d z a j t y n k uCecha Mineralny Krzemianowy Silikonowy PolimerowyPorowatość +++ +++ ++ ++ / +Oddawanie wilgoci 1) +++ ++ ++ –Przepuszczalność pary wodnej +++ ++ / +++ ++ / +++ +1)Przepuszczalność CO 2 +++ +++ ++ –Elastyczność – – / + + / ++ ++ / +++Wytrzymałość mechaniczna 1) + + + +++Odporność na brudzenie 1) ++ ++ +++ +Odporność na glony 1) ++ ++ +++ +Odporność na działanie wodytynku niespękanego + / ++ + / ++ +++ +++tynku spękanego + + + –Odporność na działanieatmosfery przemysłowej 2) – / + + / ++ ++ +++Odporność na czynniki starzenianaturalnego (UV, ozon)+++ +++ ++ +Trwałość odcieni 1) + + ++ +++Odporność na wykwity alboplamy przy wysychaniu 1) – + +++ +++Łatwość wykonania wyprawy + / ++ – / + +++ +++Możliwość odnawiania 1) +++ +++ + +1) Ocena wg pracy [27].2) Zanieczyszczenia atmosferyczne mogą mieć także wpływ na porastanie biologiczne.+++ bardzo dobra, ++ dobra, + zadawalająca, – złaWg instrukcji ITB 334/2002 [26], w celu zmniejszenia skutków nagrzewaniasłonecznego, należy ograniczyć zastosowanie odcieni barw tynków wykorzystywanychw BSO do współczynnika odbicia rozproszonego > 20% (kolor idealnie biały – 100%, kolordoskonale czarny – 0%). Większe ograniczenia wprowadza norma austriacka ÖNORMB 6410 [28]. Ograniczenia te nie wynikają jednak wyłącznie ze względu na nagrzewaniesłoneczne wypraw. Wymagane przez normę [28] wartości współczynnika rozproszonegopodano w tablicy 17. Niektóre zalecenia dopuszczają 10% udział na elewacji powierzchnio barwach ciemniejszych. W przypadku tynków krzemianowych, niektórzy producencizalecają ograniczenie stosowania barw tych tynków do współczynnika o wartości > 40%,a nawet > 50% .Współczynnik odbicia rozproszonego nazywa się także współczynnikiem jasności,a w piśmiennictwie niemieckojęzycznym oznacza jako HBW. Jego wartości podawane sąwe wzornikach barw tynków.364

Tablica 17. Wymagane wartości współczynnika odbicia rozproszonego i grubości warstwytynku w systemach bezspoinowego ocieplania ścian, wg ÖNORM B 6410 [28].Rodzaj tynkuTynk cienkowarstwowy:- polimerowy- krzemianowy- silikonowy- mineralny wzbogacony żywicą syntetycznąWspółczynnikodbiciarozproszonego> 25> 30> 30> 50Tynk o większej grubości warstwy:- mineralny wzbogacony żywicą syntetyczną > 30Grubość warstwy1,5 mm do 4,0 mm,w przypadkufaktury drapanejprzynamniej2,0 mmPowyżej 4,0 mmWykonywanie tynków mineralnych barwionych w masie, wymaga przestrzegania zasadujednolicania koloru wyprawy.W celu uniknięcia różnic kolorystycznych prace na jednej wyodrębnionej powierzchnielewacji należy prowadzić w sposób ciągły. Przy zbyt dużych powierzchniach, niemożliwych do wyprawienia tynkiem bez przerwy, zalecane jest wprowadzenie podziału namniejsze fragmenty (najkorzystniej pokrywającego się z rozwiązaniem architektonicznymścian). Muszą być także przestrzegane zasady przygotowania masy tynkarskiej: mieszanieze sobą zawartości kilku worków suchej mieszanki lub kilku zarobów zaprawy, dozowaniezawsze takiej samej ilości wody (doświadczenia wykazują, że zmiana ilości wodyzarobowej o 0,5 litra, wywołuje widoczną zmianę barwy tynku) oraz stosowanie takiegosamego czasu mieszania. W przypadku tynków, przy fakturowaniu których może zostaćodsłonięte podłoże (tynki drapane), zaleca się stosowanie podtynkowych środkówgruntujących w kolorze dobranym do koloru wyprawy. Nie wolno dopuszczać dobezpośredniego działania słońca na tynkowane powierzchnie. Jest to istotne zarówno zuwagi na zdecydowane pogorszenie warunków wiązania lub wysychania, jak też ze względuna zmianę odcienia wyprawy. Znane są przypadki zaznaczenia się cienia drzewa czy teżrusztowania roboczego na tynkach krzemianowych wykonywanych przy bezpośrednimdziałaniu słońca. Tynki mineralne także mogą zmieniać barwę w warunkach podwyższonejtemperatury powłoki.Sposób postępowania przy łączeniu dwóch powierzchni tynku cienkowarstwowegopokazano na rys. 20.Egalizowanie tynków mineralnychMineralne wyprawy tynkarskie, wykonane z zapraw barwionych w masie, są ze względuna obecność w nich związków wapnia wrażliwe na zawilgocenie bezpośrednie (deszcz,mżawka, osiadająca mgła) lub pośrednie (wysoka wilgotność powietrza – powyżej 80%)w początkowym okresie wiązania i twardnienia. Okres ten w zależności od warunkówatmosferycznych może trwać od 2÷3 dni (przy temperaturze otoczenia 20ºC i wilgotnościpowietrza 50%) do tygodnia, a nawet dłużej (przy obniżonej temperaturze albopodwyższonej wilgotności powietrza).365

Rys. 20. Sposób postępowania przy łączeniu dwóch powierzchni tynkucienkowarstwowego: a – przyklejenie taśmy maskującej na granicy tynkowanego obszaru,b – nałożenie tynku, c – oderwanie taśmy po wstępnym stwardnieniu wyprawy, d –przyklejenie taśmy maskującej na krawędzi tynku nałożonego poprzedniego dnia, e –nałożenie nowej partii tynku, f – oderwanie taśmy maskującej.Te niekorzystne wpływy mogą spowodować lokalne zmiany stężenia pigmentu w świeżonałożonej wyprawie oraz sprzyjać powstawaniu szarobiałych wykwitów z węglanuwapniowego na skutek łączenia się niezwiązanego wodorotlenku wapniowego i dwutlenkuwęgla z atmosfery. Należy pamiętać o tym, że nie jest to wada wyrobów, a raczej ichnaturalna cecha. Nierozpuszczalny węglan wapniowy, wychwytując w dalszym ciągudwutlenek węgla i parę wodną z atmosfery, przekształca się w rozpuszczalny kwaśnydwuwęglan wapniowy, który z czasem (1-2 lata) może zostać całkowicie spłukany zelewacji przez wodę opadową (dotyczy to oczywiście wypraw na elewacjach wystawionychna działanie opadów atmosferycznych). Środkiem zaradczym, coraz powszechniejstosowanym, jest wymalowanie egalizujące. Polega ono na jednokrotnym pokryciuwyprawy tynkarskiej specjalną farbą – silikonową lub krzemianową – możliwie szybko pozakończeniu początkowego okresu wiązania i twardnienia tynku, tzn. od 2 do 7 dni po jegonałożeniu. Wymalowanie to, oprócz wyrównania koloru elewacji, dającego natychmiastowyoptymalny efekt estetyczny, równocześnie ogranicza też wodochłonność wyprawytynkarskiej i poprawia zdolność do samooczyszczania się powierzchni.366

Duża wilgotność powietrza(także deszcz lub mgła)Niska temperaturaWydłużenie czasuwiązaniaKARBONATYZACJApowstawanie wykwitówwęglanu wapniaPrzemieszczanie sięwodorotlenku wapniaprzy wydłużonymczasie wiązaniaCienkowarstwowytynk mineralnyRys. 21. Mechanizm tworzenia się wykwitów węglanu wapnia na zewnętrznej powierzchnitynku mineralnego.Możliwe jest także stosowanie tynków białych, malowanych farbami elewacyjnymi.Jednak w tym przypadku wydłuża się czas wykonywania elewacji, gdyż potrzebne sąprzerwy technologiczne na wysychanie poszczególnych warstw powłoki malarskiej.Zwiększają się także nakłady na robociznę i utrzymanie rusztowań. Farba ponadto zacierafakturę tynku, a każdy jej odprysk odsłania białe podłoże.Biologiczne porastanie tynkówCzęsto obserwowanym obecnie zjawiskiem na elewacjach budynków jest rozwój glonów(alg), grzybów, porostów, czy też mchów.Ogólnie można wyróżnić tzw. porost pierwotny – gdy pożywka umożliwiającaobrastanie zawarta jest w samym materiale budowlanym, oraz tzw. porost wtórny – gdyrozwijające się organizmy wykorzystują składniki zanieczyszczeń osadzających się napowierzchni elementów budowlanych. W wyniku osiadania zarodników roślin na różnychpowierzchniach, w sprzyjających warunkach wilgotnościowych i cieplnych może nastąpićrozwój glonów, grzybów, porostów. Ponadto występujące bakterie, mogą tworzyć śluzowatepowłoki zwane biofilmami. Sprzyjają one przyczepianiu się kolejnych zarodnikówi zanieczyszczeń zawierających pożywki. Biofilmy mogą całkowicie zmienić pierwotnycharakter zaatakowanej powierzchni [29].Główną przyczyną występowania skażenia mikrobiologicznego tynków są korzystnecieplno-wilgotnościowe warunki rozwoju organizmów na ich powierzchniach. Wzrostpowierzchniowej wilgotności ścian zewnętrznych jest w znacznym stopniu przypisywanylepszej izolacyjności termicznej i niższej pojemności cieplnej elewacji – czynnikomprowadzącym do częstszej kondensacji wilgoci z powietrza zewnętrznego. Zwiększonaizolacyjność termiczna ścian powoduje także wolniejsze wysychanie wilgoci pochodzącejz opadów atmosferycznych, ze względu na zmniejszoną temperaturę powierzchnizewnętrznych [30]. Z tych względów, powierzchnie ścian ocieplonych BSO są bardziej367

podatne na porastanie biologiczne, niż powierzchnie ścian monolitycznych. Badaniawykazały, że większa pojemność cieplna elewacji monolitycznych chroni je przedwychłodzeniem radiacyjnym i zmianami wilgotności na powierzchni, stwarzając mniejkorzystną sytuację dla rozwoju glonów, grzybów itd. [30].Do warunków sprzyjających porastaniu biologicznemu tynków zalicza się czynnikizwiązane z położeniem obiektu, a także z czasem budowy oraz zastosowanymirozwiązaniami technicznymi i materiałowymi [31].W przypadku wpływu położenia obiektu, sprzyjające porastaniu elewacji są miejscaw pobliżu wód, jezior, dolin rzecznych, pryzm kompostowych, pól uprawnych,w bezpośredniej bliskości drzew (zwłaszcza wydzielających substancje kleiste, takie jaknektar, rosa miodowa, żywice [29]) i krzewów, jak również miejsca zacienionei usytuowane w pobliżu obszarów pojawiającej się mgły. Istotne znaczenie może mieć takżelokalizacja na terenach silnie zurbanizowanych, ze względu na obecność w powietrzuzanieczyszczeń komunikacyjnych albo przemysłowych, mogących stanowić pożywkę dlarozwoju mikroorganizmów.Duże znaczenie ma także czas trwania budowy i stosowane rozwiązania techniczne. Zewzględu na coraz krótsze terminy budowy i prace prowadzone w okresie zimowym,zmniejsza się przerwy robocze i tym samym ogranicza możliwość wysychania elementówpomiędzy kolejnymi procesami budowlanymi. Rezultatem tego są znaczne pozostałościwilgoci w elementach budowlanych, co może sprzyjać rozwojowi pleśni i glonów. Ponadtona możliwość porastania elewacji wpływa: brak okapów nad licami murów, ale także okapystale dające zacienienie, wadliwe odprowadzenie wody opadowej, stosowanie naocienionych elewacjach elementów poziomych umożliwiających zawilgocenie wodąrozpryskową, zbyt małe przekroje rynien, niewłaściwe połączenia rur spustowychz rynnami. Z uwagi na stosowane materiały porastaniu sprzyjać mogą podłoża zawierającepożywki w postaci organicznych związków węgla, a także podłoża o odczynie zbliżonym doobojętnego. W niektórych przypadkach związki chemiczne powodujące hydrofobowośćwydają się sprzyjać porastaniu, albo będąc pożywką albo przyciągając zanieczyszczeniai materiał organiczny z powietrza [30].6. Powłoki szpachloweDo powłok szpachlowych umożliwiających wykonanie zewnętrznej warstwywykończeniowej na powierzchni podkładu lub bezpośrednio na ścianie czy suficie możnazaliczyć:- gipsy szpachlowe [32], gładzie gipsowe i anhydrytowe (o wydłużonym czasie zużycia),- gładzie wapienne, z wpanem silnie hydraulicznym, cementowo-wapienne,- szpachlówki polimerowe i polimerowo-mineralne,- ozdobne masy szpachlowe mineralne i polimerowe [33, 34],- specjalne masy szpachlowe z bardzo dużą zawartością ozdobnych wypełniaczy np.w postaci płatków, włókien (płynne tapety, powłoki imitujące tynki japońskie).Ozdobne masy szpachlowych przeznaczone mogą być do wykonywania powłoknaśladujących wyglądem tradycyjne gładkie stiuki lub powłok o fakturze modelowanej,często nierównomiernie barwionych przez wykonawcę bezpośrednio przed nanoszeniem napodłoże.368

Rys. 22. Ozdobna masa szpachlowa o fakturze modelowanej.7. Tynki lekkie i ocieplające7.1. Tynki lekkieLekkie zaprawy tynkarskie nadają się do wykonywania wypraw zewnętrznychi wewnętrznych, zwłaszcza na podłożach z materiałów ściennych o wysokiej izolacyjnościcieplnej, takich jak: bloczki i pustaki z betonu lekkiego kruszywowego, ceramikiporyzowanej, betonu komórkowego itp. Do tego typu materiałów dostosowane są: gęstośćobjętościowa, współczynnik sprężystości, liniowy współczynnik rozszerzalności cieplnejoraz współczynnik przewodzenia ciepła zapraw lekkich. Zaprawy te zapewniają o około35% większą wydajność niż tradycyjne narzuty tynkarskie. Wykazują także zwiększonąodporność na powstawanie rys i odparzeń, dobrą paroprzepuszczalność (µ = 10÷15) orazłatwość użycia. Współczynnik przewodności cieplnej tynków lekkich wynosi około0,25÷0,30 W/(m·K), natomiast współczynnik wydłużalności cieplnej 5÷8 × 10 -6 1/K.Tynki o bardzo małej gęstości nazywane są czasem tynkami „super lekkimi”.Zestawy materiałowe do wykonywania zewnętrznych wypraw z użyciem tynkówlekkich, na podstawie normy DIN 18550-4 [35], podano w tablicy 18.Tablica 18.Wymagania odnośnie zestawutynkówhydrofobowy wg DIN 18550, tzn.:Zestawy tynków do wypraw zewnętrznych z użyciem tynku lekkiego.Tynk podkładowy, Tynk wierzchni 1) ,zaprawa do tynku lekkiego zaprawa tynkarskaodpowiadająca grupie: odpowiadająca grupie:- P I c- P II 3)P I c P I c 2)P II 3)P I cw ≤ 0,5 kg/m 2 h 0,5S d ≤ 2,0 mw · S d ≤ 0,2 kg/m h 0,5 P II 3) P II 3)1) Tynki lekkie z wypełniaczami organicznymi o strukturze porowatej mogą być stosowanena zewnątrz wyłącznie jako tynki podkładowe.2) Gęstość w stanie suchym stwardniałej zaprawy 0,6 ÷ 1,3 kg/dm 3 .3) Wytrzymałość na ściskanie 2,5 ÷ 5,0 MPa.369

Tynki lekkie stosowane są zasadniczo powyżej cokołowej części ściany, jednak istniejątakże lekkie tynki cokołowe. Tynki lekkie mogą mieć także charakter tynków szlachetnychz możliwością wykonywania zdobień.7.2. Tynki ocieplająceCoraz większego znaczenia nabierają suche mieszanki zapraw do wykonywania tynkówocieplających. Wyprawy tynkarskie tego typu są podstawowym elementem systemówocieplania ścian zewnętrznych bez wykorzystywania płytowych materiałówtermoizolacyjnych. Główne zalety stosowania tynków ocieplających to: możliwośćbezpośredniego stosowania na bardzo nierównych powierzchniach ścian oraz na elewacjacho skomplikowanych kształtach, maszynowe nanoszenie, rzeczywista bezspoinowość izolacjitermicznej. Tynki termoizolacyjne znajdują zastosowanie przy ocieplaniu zarówno ścianjednomateriałowych, jak i np. ścian szachulcowych (tzw. muru pruskiego). Grubość tynkówocieplających może dochodzić do 10 cm. Korzyści ze stosowania tych tynków wynikają zezmniejszenia wartości współczynnika przenikania ciepła U ścian, przy równoczesnymzapewnieniu dobrej paroprzepuszczalności (µ ≤ 10) i odporności na zawilgocenie warstwyocieplającej. Współczynnik przewodności cieplnej tynków ocieplających wynosi0,07÷0,15 W/(m·K).Tynki ocieplające mogą być stosowane zarówno na zewnątrz, jak i wewnątrz budynku.Przed ich zastosowaniem na wewnętrznych powierzchniach ścian, należy jednak sprawdzićmożliwość kondensacji pary wodnej w przegrodzie.Tynki ocieplające stosowane są jako tynki podkładowe. Przy większej grubości tynku(> 3÷5 cm) nakłada się go w kilku warstwach (cyklach roboczych). Przed nałożeniemkolejnej warstwy, spodniej warstwie należy nadać odpowiednią chropowatość, a takżeodczekać zalecany przez producenta okres czasu (2÷4 dni). Przed nakładaniem tynkunawierzchniowego, tynk ocieplający musi być dobrze związany i w dużej mierzewyschnięty (podawane są różne wymagane okresy przerwy technologicznej – od 1 do 7 dnina każdy 1 cm grubości, nie krócej jednak niż 1 tydzień). W niezbędnych przypadkachnależy zastosować szpachlową warstwę pośrednią.8. Dobór tynków do podłożaZalecania stosowania tynków wewnętrznych jedno- i wielowarstwowych oraz tynkówzewnętrznych wielowarstwowych, wykonywanych w przeciętnych warunkach, nanajczęściej spotykanych podłożach, podano w tablicach 19÷21.W tablicy 19 podano rodzaje tynków i podstawowe warunki ich stosowania na podłożachz elementów ceramicznych oraz bloczków i pustaków z betonu lekkiego kruszywowego.W tablicy 20 podano rodzaje tynków i podstawowe warunki ich stosowania na podłożachz bloczków z betonu komórkowego.W tablicy 21 podano rodzaje tynków i podstawowe warunki ich stosowania na podłożachz monolitycznego betonu zwykłego i lekkiego.Tablice te zostały zaczerpnięte z wytycznych opublikowane przez Austriackie ZrzeszenieProducentów i Wykonawców Tynków [8].370

Tablica 19. Tabela zastosowań tynków, cz. 1, wg [8].Rodzaj podłoża:cegła pełna, cegła drążona, pustaki ceramiczne, bloczki z betonu lekkiego kruszywowegoGipsowy (t. gładzony)Gipsowo-wapienny(t. gładzony, t. zacierany)Wapienno-gipsowy(t. zacierany, t. gładzony)Gipsowy lekki(t. gładzony)Gipsowy ocieplający(t. gładzony)Wapienny (t. zacierany)Tynk wewnętrzny jednowarstwowyWstępneprzygotowanie Zabiegi dodatkowepodłożanie wymaganenie wymaganeTynk wewnętrzny wielowarstwowyWstępneTynkprzygotowanie Zabiegi dodatkowepodkładowypodłożaWapienno-cementowy (1)Wapienno-cementowy nie wymagane (2)lekki podkładowyWapienno-cementowyocieplający z perlitemWapienno-cementowyocieplający ze styropianemTynk podkładowyWapienno-cementowyWapienno-cementowylekki podkładowyWapienno-cementowyocieplający z perlitemWapienno-cementowyocieplający ze styropianemobrzutkacementowaprzerwa: min. 3 dninie wymaganeTynk zewnętrzny wielowarstwowyWstępneprzygotowanie Zabiegi dodatkowepodłożaobrzutka cement.przerwa: min. 3 dninie wymagane (6)nie wymaganeobrzutka cement.przerwa: min. 3 dniprzy wierzchnichwyprawach pocienionychstosowaćwarstwę szpachlowązbrojoną tkaninąszklanąTynknawierzchniowyDrobnoziarnistet. gipsowe izawierające gips (4)T. cem.-wap.T. szlachetny c.-w.T. wapiennyT. krzemianowy (3)T. polimerowy (5)T. silikonowy (3)TynknawierzchniowyT. cem.-wap.T. szlachetny c.-w.T. krzemianowy (3)T. polimerowy (5)T. silikonowy (3)371

Tablica 20. Tabela zastosowań tynków, cz. 2., wg [8].Rodzaj podłoża:bloczki z betonu komórkowegoTynk wewnętrzny jednowarstwowyWstępneprzygotowanie Zabiegi dodatkowepodłożaGipsowy (t. gładzony)Gipsowo-wapienny(t. gładzony, t. zacierany)Wapienno-gipsowy(t. zacierany, t. gładzony)Gipsowy lekki(t. gładzony)Gipsowy ocieplający(t. gładzony)Wapienny (t. zacierany)zalecanegruntowanienie wymaganeTynków tych na tym rodzaju podłożanie zaleca się stosowaćzasięgnąć opinii producenta tynkuTynk wewnętrzny wielowarstwowyWstępneTynk podkładowy przygotowaniepodłożaZabiegi dodatkoweWapienno-cementowy (1)Wapienno-cementowylekki podkładowyzwilżenieWapienno-cementowyocieplający z perlitemWapienno-cementowyocieplający ze styropianemTynk podkładowyWapienno-cementowyWapienno-cementowylekki podkładowyWapienno-cementowyocieplający z perlitemWapienno-cementowyocieplający ze styropianemi obrzutkacementowaprzerwa: min. 3 dninie wymaganeTynków tych na tym rodzaju podłożanie zaleca się stosowaćzasięgnąć opinii producenta tynkuTynk zewnętrzny wielowarstwowyWstępneprzygotowaniepodłożazwilżeniei obrzutkacementowa (7)przerwa: min. 3 dniZabiegi dodatkowenie wymaganeTynków tych na tym rodzaju podłożanie zaleca się stosowaćzasięgnąć opinii producenta tynkuTynknawierzchniowyDrobnoziarnistet. gipsowe izawierające gips (4)T. cem.-wap.T. szlachetny c.-w.T. wapiennyT. krzemianowy (3)T. polimerowy (5)T. silikonowy (3)TynknawierzchniowyT. cem.-wap.T. szlachetny c.-w.T. krzemianowy (3)T. polimerowy (5)T. silikonowy (3)372

Tablica 21. Tabela zastosowań tynków, cz. 3., wg [8].Rodzaj podłoża:beton, beton lekkiTynk wewnętrzny jednowarstwowyWstępneprzygotowanie Zabiegi dodatkowepodłożaGipsowy (t. gładzony)Gipsowo-wapienny(t. gładzony, t. zacierany)Wapienno-gipsowy(t. zacierany, t. gładzony) mostek adhezyjnyGipsowy lekkinie wymagane(t. gładzony)Gipsowy ocieplający(t. gładzony)Wapienny (t. zacierany)Tynk podkładowyWapienno-cementowyWapienno-cementowylekkiWapienno-cementowyocieplający z perlitemWapienno-cementowyocieplający ze styropianemTynk podkładowyWapienno-cementowyWapienno-cementowylekkiWapienno-cementowyocieplający z perlitemWapienno-cementowyocieplający ze styropianemspecjalna zaprawazwiększającaprzyczepnośćTynk wewnętrzny wielowarstwowyWstępneprzygotowanie Zabiegi dodatkowepodłożaspecjalna zaprawazwiększająca(1)przyczepnośćobrzutkacementowaprzerwa: min. 3 dnilub ew.specjalna zaprawazwiększającaprzyczepnośćnie wymaganeTynk zewnętrzny wielowarstwowyWstępneprzygotowaniepodłożaspecjalna zaprawazwiększającaprzyczepnośćobrzutkacementowaprzerwa: min. 3 dnilub ew.specjalna zaprawazwiększającaprzyczepnośćZabiegi dodatkowenie wymaganewarstwa szpachlowazbrojona tkaninąszklanąTynknawierzchniowyDrobnoziarnistet. gipsowe izawierające gips (4)T. cem.-wap.T. szlachetny c.-w.T. wapiennyT. krzemianowy (3)T. polimerowy (5)T. silikonowy (3)TynknawierzchniowyT. cem.-wap.T. szlachetny c.-w.T. krzemianowy (3)T. polimerowy (5)T. silikonowy (3)373

(1) W bardzo dobrych warunkach, np. przy słabo i równomiernie chłonnym podłożu podtynk, przy niewielkich różnicach grubości tynku oraz równomiernych, wypełnionychspoinach, tynk może być wykonywany także jako jednowarstwowy.(2) Przy silnie chłonnych podłożach pod tynk, wymagane jest wyrównanie nasiąkliwości(obrzutka, gruntowanie).(3) Tynki krzemianowe lub silikonowe stosowane jako tynki nawierzchniowe, wymagają natynkach ciepłochronnych oraz gruboziarnistych tynkach wapienno-cementowych wykonaniawarstwy pośredniej i zawsze zagruntowania.(4) Tynki gipsowe i zawierające gips: przerwa technologiczna po nałożeniu tynkupodkładowego minimum 4 tygodnie.(5) Tynki polimerowe stosowane jako tynki nawierzchniowe, wymagają na gruboziarnistychtynkach cementowo-wapiennych wykonania warstwy pośredniej i zawsze zagruntowania.Na cementowo-wapiennych tynkach ocieplających nie są zalecane.(6) W przypadku wielootworowych pustaków ceramicznych o wysokiej izolacyjnościcieplnej z obliczeniową wartością współczynnika przewodzenia ciepła λ > 0,17 W/(m·K),w razie potrzeby wykonać zbrojenie tynku.(7) W razie potrzeby wykonać zbrojenie tynku.9. Tynki renowacyjne i konserwatorskie9.1. Tynki renowacyjneW przypadku ścian zawilgoconych i zasolonych znajdują zastosowanie:- tynki zaporowe, nieprzepuszczające wilgoci i soli,- jednowarstwowe tynki kompresowe, tracone, stosowane na murach o szczególnie dużymstopniu zasolenia,- wielowarstwowe systemy zasadniczych tynków renowacyjnych, których zadaniem jeststworzenie powłoki gromadzącej sole przenikające wraz z wilgocią z muru do tynku,i równocześnie renowacja elewacji.Tynki zaporowe znajdują zastosowanie przy uszczelnianiu obszarów stykających sięz gruntem, bądź jako tynki zewnętrznych ścian piwnic i cokołów. Nie należy ich stosowaćna wyższych partiach murów. Wskutek dużej szczelności w tynkach tych nie występujekapilarny ruch wilgoci. W tej sytuacji woda znajdująca się w ścianie, szukając strefodparowania przemieszcza się pod tynkiem ku górze, równocześnie wyżej przenoszącrozpuszczone w niej sole. Z tego względu zakres stosowania tynków zaporowych musi byćograniczony wyłącznie do obszarów stykających się bezpośrednio z gruntem [36].Tynki kompresowe, tracone, to tynki o swobodnym kapilarnym przepływie wody.Rozpuszczone w wodzie sole są transportowane na powierzchnię zewnętrzną tynku, gdziemogą krystalizować. Tynki tego typu same ulegając stopniowo zniszczeniu chronią muri działają odsalająco [36]. Z uwagi na występujące na powierzchni wykwity solne,wymagają po pewnym czasie usunięcia i wykonania nowej wyprawy.Systemy tynków renowacyjnych służą do wykonywania wypraw na zawilgoconychi zasolonych murach, przy czym sole odkładają się w wewnętrznych warstwach tynku i nieprzedostają się na powierzchnię. Wysoka przepuszczalność pary wodnej tynkówrenowacyjnych wpływa korzystnie na warunki wysychania muru [37]. Oprócz wysokiejparoprzepuszczalności tynki te charakteryzują się dużą porowatością i znacznie ograniczonąmożliwością kapilarnego transportu wody. To właśnie dzięki tym właściwościom, procesykrystalizacji soli zachodzą we wnętrzu wyprawy, nie powodując jej uszkodzenia. Tynk374

enowacyjny zachowuje swe właściwości do czasu wypełnienia przez odkładające się solewszystkich porów [38].Tynki renowacyjne spełniające wymagania niemieckiej instrukcji Naukowo-TechnicznegoZrzeszenia Ochrony Budowli i Konserwacji Zabytków (WTA) nazywa się częstotynkami WTA. Wymagania te podano w tablicach 22 i 23.Istnieją także rozwiązania techniczne, w których zadaniem tynku renowacyjnego jestwyłącznie ułatwienie wysychania muru, bez możliwości gromadzenia soli we wnętrzuwyprawy. Przenikanie do tynku rozpuszczalnych w wodzie soli jest blokowane przezpokrycie ściany paroprzepuszczalnym impregnatem na bazie związkówkrzemoorganicznych.strefa parowaniai odkładania się soliwoda + solestrefa parowaniai odkładania się soliwoda + soleprzemieszczanie sięwody i soli do wyżejpołożonych stref parowaniawoda + soleRys. 23. Rodzaje tynków renowacyjnych: a – tynk kompresowy, b – zasadniczy tynkrenowacyjny, c – tynk zaporowy [36].375

Tablica 22.Właściwości techniczne tynków wchodzących w skład systemutynków renowacyjnych wg WTA [36, 37, 38].Obrzutka sczepna sieciowa (półkryjąca) – bez wymagańObrzutka sczepna całkowicie kryjąca podłożeWłaściwościWymaganiaGłębokość wnikania wody po 1 godz., h 1h , mm > 5Głębokość wnikania wody po 24 godz., h 24h , mmcała grubość próbkiTynk podkładowy WTAWłaściwości zaprawy świeżejWymaganiaKonsystencja (średnica rozpływu), cm 17±0,5Zawartość porów powietrznych, %-V > 20Właściwości zaprawy stwardniałejWymaganiaWspółczynnik oporu dyfuzji pary wodnej, µ, - < 18Wytrzymałość na ściskanie, MPawiększa niż tynku renowacyjnegoKapilarne wchłanianie wody, W 24 , kg/m 2 > 1,0Głębokość wnikania wody, h, mm > 5Porowatość, %-V > 45Tynk renowacyjny WTAWłaściwości zaprawy świeżejWymaganiaKonsystencja (średnica rozpływu), cm 17±0,5Zawartość porów powietrznych, %-V > 25Zdolność zatrzymywania wody, % > 85Obrabialność (zmniejszenie średnicy rozpływu po 15minutach składowania), cm< 3Właściwości zaprawy stwardniałejWymaganiaGęstość, kg/dm 3 < 1,4Współczynnik oporu dyfuzji pary wodnej, µ, - < 12Wytrzymałość na ściskanie, MPa 1,5÷5,0Stosunek wytrzymałości na ściskanie do wytrzymałościna rozciąganie przy zginaniu, -< 3Kapilarne wchłanianie wody, W 24 , kg/m 2 > 0,3Głębokość wnikania wody, h, mm < 5Porowatość, %-V > 40Warstwy nawierzchniowe (wierzchnie warstwy tynku, powłoki malarskie)WłaściwościOpór dyfuzyjny względny, S d , warstwy na ścianiewewnątrz pomieszczeń i na elewacji, mWspółczynnik nasiąkliwości powierzchniowej warstwelewacyjnych, w, kg/(m 2 h 0,5 )Rodzaj tynku elewacyjnegoWymagania< 0,2< 0,2hydrofobowy376

Tablica 23. Układ i grubości warstw systemu tynków renowacyjnych WTA [37].Stopień zasolenia Układ warstw Grubość warstw, cmmałyobrzutkatynk renowacyjny WTA≤ 0,5≥ 2,0średni do wysokiego obrzutkatynk renowacyjny WTAtynk renowacyjny WTA≤ 0,51,0 ÷ 2,01,0 ÷ 2,0obrzutkatynk podkładowy WTAtynk renowacyjny WTA≤ 0,5≥ 1,0≥ 1,5Obrzutka wykonywana jest najczęściej jako nie w pełni kryjąca (sieciowa).Tynk renowacyjny WTA może być zastosowany jako tynk podkładowy, jeśli łącznagrubość tynku nie przekracza znacznie 4 cm – pomijając spoiny i duże nierówności.Tablica 24. Ocena stopnia zasolenia muru w zależności od stężenia soli [38, 39].Stopień zasolenia Mały, %-m Średni, %-m Duży, %-mChlorki < 0,2 0,2 ÷ 0,5 > 0,5Azotany < 0,1 0,1 ÷ 0,3 > 0,3Siarczany (łatwo rozpuszczalne) < 0,5 0,5 ÷ 1,5 > 1,5Krajowe wymagania stawiane systemom właściwych tynków renowacyjnychprzedstawione zostały w projekcie Zaleceń Udzielania Aprobat Technicznych ITB [40].Tablica 25.WłaściwośćKonsystencja (wg PN-85/B-04500) po zarobieniuwodą, cmGęstość objętościowastwardniałej zaprawy,g/cm 3Wytrzymałość na zginanie,Właściwości techniczne tynków wchodzących w skład systemutynków renowacyjnych [40].obrzutkatynkpodkładowyWymaganiatynkrenowacyjnygładź10±1 7±1 7±1 7±1nie stawia sięwymagań≤ 1,5 ≤ 1,5nie stawia sięwymagańnie stawia się≥ 2,5 ≥ 1,7 ≥ 1,0MPawymagańWytrzymałość na ściskanie,MPa≥ 7,0 większa niżtynkurenowacyjnegonie mniej niż1 i nie więcejniż 5mniejsza niżtynkurenowacyjnegoNasiąkliwość, % ≤ 20 ≤ 10 ≤ 10 ≤ 20Przyczepność do podłoża,MPa≥ 0,1 ≥ 0,05 ≥ 0,05 ≥ 0,05Opór dyfuzyjny względny,S d , m≤ 0,2 ≤ 0,2 ≤ 0,2 ≤ 0,2377

c.d. tablicy 25. Właściwości techniczne tynków wchodzących w skład systemutynków renowacyjnych [40].Mrozoodpornośćbrak zmianwyglądubrak zmian wyglądu próbki po 15 cyklachpróbki po25 cyklachPorowatość, %nie stawia sięnie stawia się≥ 40 ≥ 40wymagańwymagańOdporność na działanie soli nie stawia sięnie stawia sięwymagańwymagańbrak śladówsoli napowierzchnipróbki po8 dniachmoczenia9.2. Tynki konserwatorskiebrak śladówsoli napowierzchnipróbki po10 dniachDo odnawiania ścian niezawilgoconych opracowano mieszanki tynkarskieo szczególnych właściwościach użytkowych. Ich receptury umożliwiają dobrą współpracęstarych murów i nowych wypraw tynkarskich. Mieszanki te mogą być wykonywane nabazie wapna trasowego lub wapna powietrznego zawierającego tradycyjne dodatkii domieszki, takie jak: mączka ceglana, boraks, węgiel drzewny, kwasy owocowe,dekstryna, soda, żywica naturalna, potaż (węglan potasu), proteiny, talk, cukier, sierśćborsuczą. Wykorzystywane domieszki i dodatki modyfikują zarówno właściwości świeżej,dopiero co zarobionej woda mieszanki tynkarskiej, jak również właściwości stwardniałejzaprawy. Zastosowanie kilkuprocentowego dodatku maczki ceglanej uzyskanej z wolnychod zanieczyszczeń chemicznych, starych, wypalanych w niskiej temperaturze cegieł(domieszka hydrauliczna), umożliwia polepszenie procesu wiązania oraz zwiększaodporność tynku na działanie czynników atmosferycznych. Boraks i węgiel drzewnypolepszają odporność składników tynku na szkodliwe działanie bakterii, grzybów i glonów.Dekstryna zwiększa retencję wody i poprawia przyczepność tynku do podłoża. Kwasyowocowe, działając jako opóźniacze wiązania, zwiększają przydatność świeżej zaprawy dotransportowania i do użycia. Soda tworzy w strukturze wyprawy pory powietrzne,poprawiające m.in. izolacyjność cieplną, a także wpływające korzystnie na rozładowanienaprężeń powstających w procesie wiązania i w ten sposób zwiększające odporność tynkuna zarysowanie. Żywica naturalna polepsza połączenie ziaren kruszywa, wpływa korzystniena poprawę przyczepności tynku do podłoża, zwiększa także rozpływność zaprawy. Potażusprawnia proces wysychania tynku, także na wilgotnych podłożach. Białka kurzepoprawiają wiązanie ziaren kruszywa oraz zwiększają odporność tynku na działanieczynników atmosferycznych. Talk (sproszkowany krzemian magnezu), dzięki swymwłasnością hydrofobowym, zwiększa odporność tynku na działanie wilgoci i mrozu, sierśćborsucza zaś stanowiąc swego rodzaju zbrojenie rozproszone zwiększa wytrzymałość tynkuna zginanie i rozciąganie.Tras jest to skała pochodzenia wulkanicznego (tzw. tras reński – tuf trachitowy) lubpowstała w wyniku uderzenia meteorytu ok. 26 milionów lat temu (tzw. tras bawarski,Suevit). Po rozdrobnieniu tras wykorzystywany jest jako domieszka hydrauliczna,pozwalająca na uzyskanie przez wapno powietrzne cech spoiwa hydraulicznego. Zaprawyz wapnem trasowym charakteryzują się kilkakrotnie mniejszym skurczem od tradycyjnych378

zapraw wapienno-cementowych, dużą porowatością oraz odpornością na agresywny wpływśrodowiska zewnętrznego.10. Inne tynki specjalneTynki wyciszające są stosowane do poprawy akustyki pomieszczeń poprzezodpowiednią regulację pogłosu. Są wykonywane jako tynki natryskowe. Stosuje się je np.do wyciszania żłobków, szkół, sal gimnastycznych, pływalni, kościołów, bibliotek,pomieszczeń biurowych i produkcyjnych. Tynki wyciszające, oprócz korzystnychwłaściwości akustycznych, maja także cechy pozwalające na zastosowanie ich dowykonywania powłok ogniochronnych i antykondensacyjnych na konstrukcjach stalowychi żelbetowych.Tablica 26. Wartości współczynnika absorpcji dźwięku α s w zależności od częstotliwościfali dźwiękowej, przykładowego tynku wyciszającego przy jego grub. wynoszącej 15 mm.Współczynnik pochłaniania dźwięku α s przyRodzaj tynkuczęstotliwości:125 Hz 250 Hz 500 Hz 1000 Hz 2000 Hz 4000 HzWyciszający 0,05 0,15 0,4 0,55 0,61 0,68Zwykły wapienny lub gipsowy 0,013 0,015 0,02 0,027 0,04 0,05Tynki zabezpieczające przed przenikaniem promieni X są stosowanew pomieszczeniach z rentgenowska aparaturą diagnostyczną i terapeutyczną o napięciu do250 kV. Produkuje się je przy wykorzystaniu piasku barytowego jako kruszywa ciężkiego.Ich zdolność do osłabiania promieniowania określa się za pomocą równoważnikaołowiowego, oznaczającego grubość osłony z blachy ołowiowej, jaką jest w stanie zastąpićdana warstwa wyprawy tynkarskiej.Tablica 27. Wartości równoważnika ołowiowego w zależności od grubości tynku i napięcianominalnego lampy rentgenowskiej, przykładowego tynku zabezpieczającegoprzed przenikaniem promieni X.Grubość tynkuRównoważnik ołowiowy przy napięciu:[mm] 100 kV 150 kV 200 kV 250 kV10 1,25 mm Pb 0,7 mm Pb 0,6 mm Pb 0,5 mm Pb15 1,75 mm Pb 1,0 mm Pb 0,8 mm Pb 0,8 mm Pb20 2,3 mm Pb 1,35 mm Pb 1,1 mm Pb 1,1 mm Pb25 3,0 mm Pb 1,5 mm Pb 1,35 mm Pb 1,35 mm PbTynki ekranujące produkowane są jako gipsowe z dodatkiem włókien węglowych.W zakresie niskich częstotliwości (około 50 Hz) skuteczność tłumienia przez te tynki polaelektrycznego wynosi ponad 90%. W zakresie wysokich częstotliwości (od 20 kHz do 10GHz) skuteczność tłumienia pola elektromagnetycznego wynosi prawie 100%. Oznacza toefektywne ekranowanie zarówno pól elektrycznych, powstających wokół przebiegającejw budynku instalacji elektrycznej, jak i fal radiowych i radarowych. W przypadku tynku379

ekranującego naniesionego na tynk gipsowy o grubości 12 mm, uzyskuje się zmniejszeniepola elektrycznego instalacji niskiego napięcia 230V 50Hz z tłumieniem > 21 dB.Nowy tynk gipsowyElement uziemieniaTynk ekranujący 2-3 mmRys. 24. Tynk ekranujący.Istniejący tynkElement uziemieniaTynk ekranujący 2-3 mm11. Kontrola suchych mieszanek i mas tynkarskich na budowiePełna kontrola cech i parametrów suchych mieszanek i gotowych mas tynkarskichw warunkach budowy jest ograniczona. Najczęściej sprowadza się ona do wykonaniaprostych czynności, mających jednak często istotne znaczenie dla jakości wykonanychwypraw. Należy sprawdzić termin przydatności do użycia dostarczonych wyrobów oraz czycała partia na ten sam numer serii produkcyjnej. Zgodnie z normą PN-B-10109:1998 [1]partię stanowi sucha mieszanka tynkarska wykonana z tych samych materiałów, w tychsamych warunkach produkcyjnych, tego samego rodzaju, tej samej grupy i tej samej klasy.Za partię uważana jest każda ilość do 100 ton. Dostawę o ilości większej niż 100 ton dzielisię na równe partie nie przekraczające 100 ton. Zaleca się odnotowanie numeru seriiprodukcyjnej z opakowania fabrycznego, aby w przypadku konieczności dodatkowegozamówienia wyrobu, posiadał on dokładnie takie same parametry jak wcześniejdostarczony.Do podstawowych badań kontrolnych należy sprawdzenie wyglądu zewnętrznegoi zbryleń.380

Sprawdzenie wyglądu zewnętrznego suchej mieszanki albo masy tynkarskiej należyprzeprowadzić wzrokowo nie uzbrojonym okiem z odległości około 30 cm,w rozproszonym świetle dziennym. Sucha mieszanka tynkarska powinna być dobrzewymieszana, tzn. mieć jednolity skład i barwę w całej objętości [1, 24]. Masa tynkarskapowinna być jednolitą, niespienioną, nierozwarstwiającą się mieszaniną, bez zbryleńskoagulowanych składników, nie roztartych pigmentów oraz zanieczyszczeń obcych [24].W celu sprawdzenia zbryleń suchej mieszanki tynkarskiej, próbkę w ilości 1 kg należyprzesiać przez sito 1 mm i 4 mm; pozostałość na sicie (grudki) rozetrzeć w palcachi ponownie przesiać przez sito 1 mm i 4 mm. Nierozcierające się grudki należy potraktowaćjako zbrylenia, zważyć i określić w procentach w stosunku do masy próbki wyjściowej.W okresie przydatności do użycia nie powinny występować zbrylenia w ilości większej niż0,5% w stosunku do masy i o maksymalnej wielkości:- do 1 mm dla wypraw pocienionych (o grubości od 1 mm do 3 mm),- do 3 mm dla pozostałych wypraw [1].12. Zabezpieczenie tynków przed graffitiDo ochrony powierzchni mineralnych przed graffiti, stosowane są systemy: ochronytrwałej (powłoki trwałe i impregnacja), ochrony czasowej (powłoki tracone) oraz systemymieszane [41].Ochrona trwała polega na naniesieniu specjalnych powłok trwałych odpornych naoddziaływania mechaniczne, nie pozwalających na przenikanie farby typu spray w głąbpodłoża, lub na odpowiedniej impregnacji podłoża środkami zdolnymi do znacznegozmniejszenia przyczepności farby i powstrzymania jej przenikania w głąb. Graffiti z takzabezpieczonych powierzchni daje się stosunkowo łatwo usunąć za pomocą odpowiednichśrodków i metod czyszczących.Stosowane powłoki trwałe to zazwyczaj 2-komponentowe preparaty błonotwórcze,wykonane na bazie żywic poliuretanowych lub epoksydowych, zawierające rozpuszczalnikiorganiczne. Dostępne są też środki w postaci dyspersji wodnych ww. żywic. Zalety powłokto: wysoka trwałość, odporność na czynniki atmosferyczne, wysoka chemoodporność,dostępność w wersji przezroczystej i barwnej oraz w wersji dającej powłokę z połyskiemlub matową. Do wad tego sposobu zabezpieczenia powierzchni zalicz się: skomplikowanenanoszenie, znaczny wpływ na efekt wizualny (zmiana odcienia i połysku), słabaparoprzepuszczalność, brak możliwości usunięcia powłoki [41].Środki stosowane do impregnacji nie są widoczne lub są bardzo słabo widoczne napowierzchni chronionego materiału, nie tworząc szczelnej powłoki. Poprzez zastosowanieimpregnacji powierzchnia mineralna staje się hydrofobowa i oleofobowa. Wykorzystywanesą preparaty 2-komponentowe [42], przygotowywane tuż przed aplikacją, lub preparaty 1-komponentowe [43]. Znajdują w nich zastosowanie środki na bazie związkówkrzemoorganicznych. Impregnaty odznaczają się dobrymi właściwościami dyfuzji parywodnej. Zabezpieczenie zachowuje skuteczność nawet po wielokrotnym czyszczeniu.Ochrona czasowa polega na naniesieniu tymczasowej „powłoki traconej” i – w raziepotrzeby – zmyciu jej razem z graffiti. Do utworzenia powłoki ochronnej stosowane sązwykle wodne dyspersje lub emulsje wosków i mikrowosków. Wadą powłok traconych jestmożliwość pozostawania resztek wosków w porach materiału, co może w końcu znaczącoograniczyć paroprzepuszczalność warstw wierzchnich. Powłoki te mają także ograniczoneczasowo działanie ochronne, zależne od grubości warstwy i warunków atmosferycznych.381

Systemy mieszane są kombinacją trwałej warstwy podkładowej oraz traconej warstwywierzchniej. Do grupy tej należą także te systemy jednowarstwowe, które przy usuwaniugraffiti są usuwane częściowo [41].Wybierając sposób zabezpieczenia i konkretny środek, należy potwierdzić jegoprzydatność do zastosowania na danym rodzaju powierzchni oraz ocenić skutecznośćczyszczenia i wpływ tych zabiegów na możliwość uszkodzenia tynku i głębiej znajdującychsię elementów (wpływ rozpuszczalników organicznych, roztworów alkalicznych,temperatury wody). Należy zwłaszcza zwrócić uwagę, czy strumień wody pod wysokimciśnieniem nie uszkodzi tynku w czasie czyszczenia.Piśmiennictwo[1] PN-B-10109: 1998, Tynki i zaprawy budowlane – Suche mieszanki tynkarskie.[2] DIN 18550-2, Putz – Putze aus Mörteln mit mineralischen Binde-mitteln: Ausführung.[3] DIN 18558, Kunstharzputze.[4] PN-70/B-10100 (wyd. 3), Roboty tynkowe – Tynki zwykłe – Wymagania i badaniaprzy odbiorze.[5] PN-90/B-14501, Zaprawy budowlane zwykłe.[6] PN-65/B-14502, Zaprawy budowlane wapienne (norma zastąpiona przez PN-90/B-14501).[7] W. Żenczykowski, Budownictwo ogólne, t. 1, Materiały i wyroby budowlane. Arkady1976.[8] Verarbeitungsrichtlinien für Werkputzmörtel, VAR III. Österreichischen ArbeitsgemeinschaftPutz, 2001.[9] H. Künzel, Schäden an Fassadenputzen. Fraunhofer IRB Verlag 2000.[10] H. Weber, Instandsetzung gerissener Putze an Fassaden. Wissen zum Planen undBauen, nr 1/2001, s. 28-34.[11] M. Gaczek, S. Fiszer, ABC tynków cz. IV, Tynki zwykłe – uszkodzenia. KalejdoskopBudowlany, nr 6/2002, s. 14-18.[12] PN-65/B-10101, Roboty tynkowe – Tynki szlachetne – Wymagania i badaniatechniczne przy odbiorze.[13] BN-84/6734-01, Suche mieszanki tynków szlachetnych oraz lastryka na spoiwiehydraulicznym.[14] J. Nechay, Wyprawy szlachetne i kamień sztuczny. Arkady, Warszawa 1959.[15] S. Vadstrup, Working techniques and repair methods for plaster decorations onfacades. Nordisk Center til Bevarelse af Håndværk, Raadvad, 2001.[16] J. Cassar, The materials used in 19 th and 20 th century plaster: from lime and gipsum toPortland cement. Institute for Masonry and Construction Research, Univ. of Malta.[17] Max Doerner, Materiały malarskie i ich zastosowanie. Arkady, Warszawa 1975.[18] Warunki techniczne wykonywania i odbioru robót budowlano-montażowych, t. I, cz. 4.Arkady 1990.[19] EN 998-1, Specification for mortar for masonry – Rendering and plastering mortar.[20] EMOdico, Technical dictionary. European Mortar Industry Organization, 2000.[21] J. Cassar, R. de Angelis, The materials used in 19 th and 20 th century plaster: a Glossary.Institute for Masonry and Construction Research, University of Malta.[22] W. Żenczykowski, Budownictwo ogólne, t. 4, Fizyka budowli, izolacje, robotywykończeniowe, konstrukcje pneumatyczne. Arkady 1970.[23] W. Parczewski, Z. Wnuk, Elementy robót wykończeniowych. OWPW Warszawa 1998.382

[24] PN-B-10106: 1997, Tynki i zaprawy budowlane – Masy tynkarskie do wyprawpocienionych.[25] Z. Rydz, Cienkowarstwowe tynki elewacyjne. Materiały Budowlane, nr 2/1996, s. 2-4oraz 56.[26] Z. Rydz, J. A. Pogorzelski, M. Wójtowicz, Bezspoinowy system ocieplania ścianzewnętrznych budynków. Seria: instrukcje, wytyczne, poradniki – nr 334/2002, ITBWarszawa 2002.[27] F. Frössel, Lexikon der Putz- und Stucktechnik. Fraunhofer IRB Verlag 1999.[28] ÖNORM B 6410 (Ausgabe: 2002-03-01), Aussenwand-Wärmedämmverbundsysteme –Verarbeitungsnorm für Systeme mit Dämmplatten aus expandiertem Polystyrol-Partikelschaumstoff EPS-F und Deckschichte sowie für Systeme mit Dämmplatten ausMineralwolle MW-PT und Deckschichte.[29] M. Zakrzewski, Mikrobiologiczne obrastanie podłoży mineralnych. MagazynBudowlany, nr 5/2001, s. 43-45.[30] H. M. Künzel, K. Sedlbauer, Biological Growth on Stucco. Mat. konf.: „Performanceof Exterior Envelopes of Whole Buildings VIII”, Clearwater Beach 2001.[31] Algen, Pilze u.a. an Fassaden. Österreichischen Arbeitsgemeinschaft Putz, 1999.[32] PN-B-30042: 1997, Spoiwa gipsowe – Gips szpachlowy, gips tynkarski i klej gipsowy.[33] J. Kostrzewski, Tynk wenecki. Kalejdoskop Budowlany, nr 5/2001, s. 64.[34] H. Kilanowicz, Efekty stosowania nowoczesnych powłok dekoracyjnych. MateriałyBudowlane, nr 10/2001, s. 29-31.[35] DIN 18550-4, Putz – Leichtputze: Ausführung[36] H. Weber, Tynki renowacyjne. Renowacje, nr 2/1999, s. 24-30.[37] Instrukcja wg WTA. Naukowo-Techniczny Zespół WTA dla Konserwacji Budowlii Zabytków Architektury. Renowacje, nr 3/2000, s. 74-80.[38] J. Adamowski, W. Wydra, Sposób na sole w murze, Tynki renowacyjne (cz. 1).Izolacje, nr 3/2002, s. 37-43.[39] R. Koprowicz, Nowa Instrukcja Tynków Renowacyjnych WTA. Renowacje, nr 3/2000,s. 82-83.[40] pr. ZUAT-15/VIII.19/2001, Zestawy wyrobów do wykonywania tynków renowacyjnych,projekt wersja: październik 2001.[41] D. Mikołajczyk, Graffiti – Estetyczny wandalizm. Świat Kamienia, nr 6/2000.[42] M. Zielecka, Zabezpieczanie różnych materiałów budowlanych przed niepożądanyminapisami graffiti. Renowacje, nr 3/1998, s. 32-34.[43] P. Hamera, Trwałe zabezpieczenie powierzchni mineralnych przed graffiti. RynekChemii Budowlanej, nr 3/2002, s.16-17.W opracowaniu wykorzystano ponadto materiały informacyjne firm: Alpol, Alsecco,Artex, Baumit, Bayosan, Bekaert, Bolix, Caparol, Degussa, Dryvit, Fujiwara Chemical,Hasit, Kerakoll, Knauf, Kreisel, ICI Paints Deco, Ispo, Malfarb, NMC, Oikos,Protektorwerk, Quick-mix, Sto, Tubag, Wacker, Weber-Terranova.383

384