KİTABXANAŞÜNASLIQElçin ƏHMƏDOVDosentƏsmər HÜSEYNOVAMagistrantQLOBAL İNFORMASİYA MƏKANI VƏ MÜASİRKİTABXANAŞÜNASLIQDAMÜTALİƏNİN YENİ TƏZAHÜRLƏRİKitabxanalar meydana gəldiyi gündən müasir günəkimi, cəmiyyətin və onun hər bir üzvünün tələbatınıödəmək və əsrlər boyu toplanmış informasiyanı gələcəknəsillərə çatdırmaq funksiyasını yerinə yetirirlər.Cəmiyyətin informasiyalaşmasında, informasiyadaninkişaf resursları kimi istifadə edilməsində, ən əsası isəinformasiya mədəniyyətinin formalaşmasındakitabxanaların rolu əvəzsizdir. Bu gün qlobal informasiyaməkanında kitabxanalar milli, beynəlxalq, regionalinformasiya mübadiləsi sisteminin yaradılıb inkişafetdirilməsində, informasiya və bilik bazarınınyaradılmasında, cəmiyyətin peşə və ümumi mədəni,intellektual səviyyəsinin yüksəldilməsində mühüm roloynayırlar.Artıq hər birimizə məlumdur ki, dünya alimləri haqlıolaraq XXI əsri «informasiya əsri» adlandırmışlar.Yaşadığımız cəmiyyət isə informasiyalaşdırılmış cəmiyyətadlanır. Azərbaycan milli kitabxanaşünaslığının banisi,əməkdər elm xadimi, professor A.Xələfovinformasiyalaşdırılmış cəmiyyəti belə xarakterizə edir:«İnformasiyalaşdırılmış cəmiyyət-işçi qüvvəsinin əksərhissəsinin informasiyanın, xüsusilə onun yüksək keyfiyyətsəviyyəsi olan biliyin istehsalı, mühafizəsi, emalı və………………………….3………………………….

cümlədən oxuculara xidmət işinin təşkili vətexnologiyasına köklü dəyişikliklərin edilməsini tələb edir.İnformasiya əsri kimi qiymətləndirdiyimiz XXI əsreyni zamanda mütaliənin geniş yayıldığı, kütləvi xarakterdaşıdığı əsr kimi də formalaşmışdır. Məhz bu dövrdəmütaliə həyatın ictimai hadisəsinə çevrilmişdir. Buna görədə müasir infomrasiyalaşdırılmış cəmiyyətdə mütaliəyə,onun mahiyyətinə, prinsipinə, məzmun və quruluşunacəmiyyətin sosial-iqtisadi həyatında gedən proses kimibaxılır. Mütaliənin fərdi psixoloji proses olmasınabaxmayaraq, o cəmiyyətin sosial həyatına, mövcudmarağın məhsulu olan yeni ideyaların yayılmasına vəictimaiyyətin malına çevrilməsinə imkan yaradır. Müasirinformasiyalaşmış cəmiyyətdə mütaliənin rolu xüsusiləəvəzsizdir. Çünki, təbiət, cəmiyyətin inkişafqanunauyğunluqlarını, elm və texnikada baş verəndəyişiklikləri, bəşəriyyətin əldə etdiyi nailiyyətlərinmahiyyətini dərk edib mənimsəmək üçün mütaliə ənsəmərəli vasitədir. Dünyanın qabaqcıl ölkələrindəistehsalın yeni texnika ilə silahlanması, yeni elmikəşflərin, elmi nailiyyətlərin yaranması, dünyada gedənictimai-siyasi proseslər mütaliəni obyektiv, sosial zərurətəçevirir.Mütaliənin mahiyyətini açarkən məlum olur ki,mütaliə hər hansı bir mətndə verilmiş məlumatı əxzetməyə yönəlmiş psixoloji proses olub, kommunikasiyaəlaqəfəaliyyətidir.Mütaliə həm ayrı-ayrı fərdlərin, həm də bütövlükdəcəmiyyətin həyatının bütün sahələrinə bilavasitə təsiredir. Buna görə də mütaliəni bəşəri problem kimiqiymətləndirmək lazımdır. İnformasiyalaşdırılmışcəmiyyətin formalaşması və tərəqqisi mütaliə prosesininnəticəsidir. Cəmiyyətin bütün inkişaf istiqamətlərini insantəfəkkürü formalaşdırmaqla yanaşı təkmilləşdirir. Mütaliə………………………….5………………………….

isə insan təfəkkürünü zənginləşdirir, düşünməqabiliyyətini artırır.Cəmiyyətin informasiyalaşdırılması prosesini yüksəksəviyyədə təşkil etmək üçün bu işi ilk olaraq kitabxanalardanbaşlamaq lazımdır. Danılmaz faktdır ki, cəmiyyətinformasiyanın ən mühüm vasitəsi olan kitab və kitabxanalarsızkeçinə bilməz. Kitabxanalar informasiyalaşdırılmışcəmiyyətin informasiya müəssisəsinin ənmühüm vasitəsidir.Müasir informasiyalaşdırılmış cəmiyyətdə elm vətexnikanın sürətlə inkişaf etməsi onun bütün fəaliyyətsahələrinə tətbiqini tələb edir. Bu baxımdan müasirkitabxanalar da informasiya texnologiyaları olmadanlazımi səviyyədə inkişaf edə bilməz.İnformasiyalaşdırılmış cəmiyyətdə kitabxanalarayeni informasiya texnologiyalarının tətbiqi onlarınqarşısında çox geniş imkanlar açır, fondun, informasiyaehtiyatlarının mühafizə edilməsi və xidmət işində,oxucuların tələbatının ödənilməsində yaranan problemləriasanlaşdırmağa, onları həll etməyə imkan verir. Müasirkitabxanaşünaslığın təzahür forması kimi yenitexnologiyaların tətbiqi ilə əlaqədar kitabxanalaroxuculara yeni on-line xidmət növünü təklif edirlər ki,intenret bu xidmət növünün həyata keçirilməsindəəvəzsiz vasitədir. İnternet həm də kitabxanaların yeniinformasiya resursları ilə zənginləşməsini təmin edir.İnternet və on-line xidməti kitabxanalara imkan verir ki,onaların informasiya ehtiyatlarından və məlumatbazalarından ölkədən kənarda da istifadə olunsun. (4.s.5)Deyilənlərdən aydın olur ki, informasiyalaşdırılmışcəmiyyətə keçidlə əlaqədar olaraq kitabxanaların əhaliyəxidmət formaları zamanın tələbinə uyğun olaraqdəyişdirilməlidir. Lakin, yaxşı olardı ki, kitabxanadaxili………………………….6………………………….

ənənəvi xidmət üsullarının təkmilləşdirilməsinə daha çoxüstünlük verilsin. Xüsusilə bu məsələyə uşaq və məktəbkitabxanalarında böyük diqqət yetirilməlidir. Çünki, uşaqkitabxanalarında texnologiyaların və xidmət işinintamamilə dəyişdirilməsi yeni müsbət nəticələrinalınmasına deyil, əksinə, bir sıra neqativ halların ortayaçıxmasına səbəb ola bilər. Bu neqativ hallar ilk növbədəöz əksini uşaq mütaliəsinin təşkilində göstərir. Beləlikləhazırda fikrimizcə, uşaq mütaliəsi aşağıdakı problemlərləüzləşir.1. Mütaliə böhranı – bu zaman elektron sənəddaşıyıcıları uşaqların tərbiyə sistemini əhatə edə bilmir.Mütaliə prosesi pozulur, uşaqların tələbatı bəsit formadaödənilir. Mütaliəyə rəhbərlik nəzarətdən çıxır. Elektronsənəd daşıyıcılarının texnoloji tətbiqi demək olar ki,informativ xarakter daşıyır və qismən mütaliə böhranınaşərait yaranır;2. Mütaliə azadlığının pozulması – Bu prosesmütaliə üçün zaman və məkan tələbinə uyğun gəlmir.Uşaq tərbiyə sistemi, xidmət işinə differensial yanaşmapozulur, mütaliəyə meyli olan yeniyetmə istədiyi vaxt vəistədiyi yerdə mütaliə edə bilmir. Ənənəvi infomrasiyadaşıyıcısı olan kitab, kitabça istənilən vaxt, istənilənməqamda mütaliə edilə bilər.3. Mütaliə hüququ – bəllidir ki, elektron nəşrlər vəonların texnoloji tətbiqi uşaqların informasiya tələbatınıtam ödəyə bilmir. Mütaliəyə ehtiyacı olan uşaq oxucusubu zaman ancaq virtual məkan axtarır bu isə onunmütaliə hüququ ilə uyğun gəlmir. Beləliklə, buradaənənəvi mütaliə sisteminə daha çox ehtiyac duyulur.Çünki, bu uşaqların mütaliə hüququna uyğun gəlir.Qeyd edək ki, uşaq kitabxanalarında ənənəvixidmətə və mütaliəyə verilən üstünlük İFLA-nın, uşaq və………………………….7………………………….

məktəb kitabxanaları haqqında manifestində də öz əksinitapmışdır. Manifestdə qeyd edilir:- uşaqlarda mütaliə və təlimə olan maraq və bundansevinc duymaq qabiliyyətini inkişaf etdirmək vədəstəkləmək;- informasiya ilə azad müyəssərliyin və zehniazadlığın demokratik prinsiplərinə əsaslanan fəalvətəndaş mövqeyinin tərbiyə edilməsinin vacib şərtiolması ideyasının təəssübkeşliyi. (2. s.5-6)Uşaqlarda təfəkkürün və digər şəxsi keyfiyyətlərinformalaşması məhz mütaliə prosesi zamanı baş verir.Yəni uşaq kitabxanalarında mütaliə sistemli və ardıcıltəşkil edilməlidir. Bu onların təfəkkür tərzininformalaşmasına müsbət təsir göstərir. Uşaq mütaliəsinintəşkili mühüm kitabxana prosesi kimi ənənəvi metodlaradaha çox söykənməlidir. Qeyd edək ki, bu fikirlər xariciölkə kitabxanaları tərəfindən dəstəklənir. Nyu-York kütləvikitabxanasının xidmət üzrə koordinasiyaçısı Juli Kalminzyazır: «Artıq vaxtdır! Kitab uşaq arzu və xəyallarınıgerçəkləşdirən sehrli vasitədir. Hələ ömrünün ilk illərindənkitab körpə ilə işləmənin bir hissəsi olmalıdır» (3.s.14).Mütaliə uşaqların mənəvi aləminin formalaşmasına,fəallaşmasına, yüksək mənəvi keyfiyyətlərin tərbiəedilməsinə mühüm təsir göstərən vasitədir. Daha konkretdesək, kitabxanalar uşaq mütaliəsinin təşkilatçısıdır.Müasir kitabxanaşünaslığın yeni təzahür forması kimikitabxanalara təkcə müxtəlif sənədəlrin əldə olunduğu yerkimi deyil, eyni zamanda uşaqların informasiya ilə təminolunması prosesinin əsas təşkilatçısı kimi də baxılır.Uşaq təfəkkürü hələ tam formalaşmamış olduğundanonların mütaliəsinə nəzarət, rəhbərlik etmək, və yaistiqamətləndirmək zəruridir. Bu işdə hər şeydən öncəuşaqlarda çoxcəhətli marağın gücünə nail olmaqlazımdır. Həmçinin uşaqlarda yüksək mütaliə………………………….8………………………….

mədəniyyətini tərbiyə etmək zəruridir. Mütaliəmədəniyyəti tərbiyəsi sistemi dərin elmi izah tələb edir.Uşaqlıq dövründən yeniyetməlik dövrünə və digər yaşdövrünə keçiddə uşaqlar qarşılarına çıxan müxtəlifproblemləri həll etmək üçün tələb olunan vərdiş vətəcrübəni kitabxananın bilavasitə iştirakı ilə təşkil edilənmütaliənin köməyi ilə qazanırlar. Buna görə də uşaqlardamütaliə mədəniyyəti tərbiyəsi, formalaşdırılması ilə həmailədə, həm də pedaqoji qaydada məktəb vəkitabxanalarda məşğul olunmalıdır. Çünki, bu gününuşağı gələcəyin informasiya resurslarının istifadəçisidir vəuşağın gələcəkdə bu resurslardan necə istifadə etməsikitabxanaçıdan olduqca asılıdır. Bu zaman uşaqlara fərqliyanaşmaq vacibdir. Məsələ ondadır ki, onlarkitabxanaçının köməyinə və uşaqlarla işləmə bacarığınadərin ehtiyac hissi duyurlar. Uşaqların mütaliəsinərəhbərlik edərkən kitab-xanaçı əsasən 3 məsələyəxüsusilə diqqət yetirməlidir:1. Kitab seçməkdə uşağa kömək etmək;2. Seçilən kitabın oxunmasına həvəs yaratmaq;3. Seçilən kitabın səmərəli mütaliəsi üçün səmərəliistiqamət vermək.Sadaladığımız xüsusiyyətlərə riayət olunarsauşaqların mütaliəsi ardıcıl inkişaf edərək və gələcəkdədaha da təkmilləşərək daha yaradıcı xarakter dayışır.Bildiyimiz kimi, müasir kitabxanaşünaslığın yenitəzahür formaları kimi qlobal informasiya məkanındakitabxanalarda kompüter texnologiyalarından olduqcageniş istifadə olunur. Bu çox mühüm əhəmiyyətə malikdir.Çünki, hazırda kompüterlərə uşağın diqqətini cəlb edənvasitə, kitabxanaya gedən yeni bir yol, kitaba olan marağıoyadan vasitə kimi baxılır. Məhz kompüterlərin köməyi ilətoplanmış biblioqrafik informasiya əsasında oxucunövbəti mərhələdə kitab rəfinə müraciət edir. Virtual………………………….9………………………….

məkanla real kitabxanalar arasında olan buözünəməxsus körpü kitabxanaların imicininformalaşmasına, yeni və ənənəvi informasiyavasitələrinin paralel inkişaf etməsinə, kitabxanaların əsasintellektual məkana çevrilməsinə kömək edir. Məhzkitabxanaşünaslığın nailiyyətidir ki, qlobal informasiyaməkanında informasiya texnologiyasının sürətlə inkişafetməsinə baxmayaraq, kitab nəzərə çarpacaq dərəcədəöz real yerini və əhəmiyyətini qoruyub saxlaya bilmişdir.Belə ki, texnologiya aləminə qarışmış kitab əsl danışıqaləti olub, ağıl, dərrakə və yaradıcılığı birləşdirir. Uşağıninkişaf etməsində bilik hərəkətverici qüvvədir. Bu biliyiuşaq əsasən mütaliə prosesi zamanı qazanır. Yenitexnologiyalardan uşaq kitabxanalarında məhz buistiqamətdə istifadə olunmalıdır. İFLA-nın fəaliyyətproqramında da uşaq kitabxanaları intellektual azadlığınmüdafiəçisi və məqsədyönlü mütaliənin təşkilatçısırolunda çıxış edir ki, burada elektron informasiyavasitələri ilə yanaşı kitabxananın real fondunun dainkişafını nəzərdə tutur. Müasir dünyakitabxanaşünaslığının yeni təzahür forması olaraquşaqlara daim, fasiləsiz sürətdə informasiya axtarışıstrategiyasını öyrətmək lazımdır. Çünki, uşaqkitabxanaları bu gün uşaqları təhsil, yaradıcılıq, təşkilatiməsələlərə dair sənəd və biblioqrafik informasiyanın həmənənəvi, həm də texniki vasitələrlə təmin edən birmərkəzdir.Uşaq mütaliəsinin təşkili özündə çoxaspektli,mürəkkəb, kompleks problemləri ehtiva edir. Buproblemləri həll etmək üçün onlara məqsədyönlü şəkildə,sistem nöqteyi-nəzərindən yanaşmaq lazımdır. Müasirkitabxanaşünaslığın yeni təzahür forması kimi sistemliyanaşma nöqteyi-nəzərindən uşaq mütaliəsinin təşkiliəsasən aşağıdakı hallarda aparıla bilər:…………………………. 10 ………………………….

- uşaqların intellektual, mədəni və psixolojiinkişafının göstəricisi kimi (diqqət, yaddaş, obrazlı vəməntiqi təfəkkür, nitq və davranış mədəniyyəti və s.);- uşaq tərbiyə sistemi (mənəvi, əxlaq, peşə, estetikvə ideoloji);- uşaqlarla işləyən kitabxanaların əsas funksiyalarıkimi (elm, informasiya, mədəniyyət, təhsil və tərbiyə);- uşaq oxucularının yaş kateqoriyası kimi (Iməktəbəqədər, 2. I-III sinif kiçik məktəbyaşlılar, 3. IV-VI sinif orta məktəbyaşlılar, 4.IX-XI böyükməktəbyaşlılar);- kitabxanada iş forması kimi (əyani, şifahi, fərdi,kütləvi, yazılı və s);- kitabxana şöbələrinin quruluşu kimi (abonement,oxu zalı, sərgi zalı, soraq-biblioqrafiya şöbəsi və s.);- uşaq mütaliəsinə təsir göstərən digərmüəssisələrlə qarşılıqlı fəaliyyət kimi.Nəzəri materiallarda iş təcrübəsi ilə tanış olduğumuzABŞ Bruklin uşaq kitabxanası, Çikaqo publisistkitabxanası, Solt Leyk publisist kitabxanasında uşaqmütaliəsinin təşkilində yuxarıda göstərilən müddəalar işplanının tərkib hissəsinə aid edilir. Bruklin uşaqkitabxanasında uşaqların oxucu qrupu yaşa görə fərqlidir.Uşaq oxucuları əsasən üç qrupa (2-7 yaş, 7-12 yaş, 12-17 yaş) bölünür.Bu kitabxanaların iş təcrübəsində uşaq mütaliəsinitəhlil edərkən uşaqların mədəni, intellektual və psixolojiinkişafına daha çox təsir göstərən ədəbiyyat növlərinə,janr və müəlliflərə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Çünkiuşaqlarda mənəvi aləmin formalaşmasında, şəxsikeyfiyyətəlrin inkişaf etməsində bədii ədəbiyyatın,nağılların rolu xüsusilə yüksəkdir. Bruno Bettelheymözünün «Füzünkarliğin xeyri» kitabında uşaqlarınpsixoloji inkişafı üçün nağılların nə dərəcədə əhəmiyyətli…………………………. 11 ………………………….

ola malik olduğunu qeyd edir: «Folklor uşaqlardapsixoloji diskomfort hissini uzaqlaşdırmağa kömək edir,onların fantaziyasına qida verir. Nağıllarda başqaədəbiyyatlardan fərqli olaraq, uşaqların xarakterinininkişafı üçün vacib nümunələr göstərilir» (3.s.17) Uşaqədəbiyyatının mütaliəsi uşaqlarda biliyə həvəsin,müşahidəçiliyin və diqqətin inkişafına əsaslı təsir göstərir,dərketmə prosesini emosianal cəhətdən rəngarəng edir.Uşaqlara mütaliə etmək üçün ilk növbədə daha sadəədəbiyyatı tövsiyə etmək zəruridir. Eyni zamandauşaqlarla böyüklərin birgə mütaliə edəcəkləri kitablara daxüsusi diqqət yetirmək vacibdir. Uşaq mütaliəsini təşkiledərkən qeyd etmək lazımdır ki, məktəbəqədər yaşlıuşaqların və ibtidai sinif şagirdlərinin mədəni, intellektualvə psixoloji inkişafı əsasən onların özünün inkişafa meyilliolması və ətraf aləmi tanımağa olan tələbatı ödəməküçün oxunmuş kitablar haqqında söhbətlər, müsabiqələr,ədəbi oyunlar, mühazirələr və s. daxildir. Bruklin uşaqkitabxanasının hamisi Lyusil Tomas yazır: «Uşağınböyüməsində əsas məsələ, onda özünü müsbətqiymətləndirmənin inkişafıdır. Başqa sözlə uşaq özündəşəxsi mənlik hissinin inkişafına böyük ehtiyac duyur ki, buda onun gələcəkdə xoşbəxtliyinə, effektli yaşamasına vəişləməsinə səbəb olur. Özünü pis və köməksiz hiss edənuşaqlar böyüklərin tələblərinə uyğun olmaları və«mənsizlik» olmamaları kimi fikirlərdən əzab çəkirlər.Belə uşaqlar heç vaxt özlərində pozitiv, fərdi və mədənikeyfiyyətləri inkişaf edirə bilmirlər» (3.s.16).Şübhəsiz ki, suallar və məsəllər sistemi əsasındayazılmış kitablar haqqında söhbətlər çox əhəmiyyətlidir.Belə kitablar nəinki uşaqların yaddaş və diqqətin nədərəcədə inkişaf etməsini müəyyənləşdirir, eyni zamandaəsərin ideyasını daha dərindən başa düşməyə, baş verənhadisələri öz təsəvvürləri ilə müqaisə etməyə və real…………………………. 12 ………………………….

qiymətləndirməyə imkan verir. Bunlardan əlavə söhbətlərzamanı uşağın lüğət bazası zənginləşir, nitqi formalaşır,mütaliə edilmiş ədəbiyyata öz münasibətini bildirir,məntiqi olaraq düşünür. Oxunmuş ədəbiyyatınmütaliədən dərhal sonra və bir neçə müddətdən sonramüqayisə edilməsi uşağın uzunmuddətli və qısamüddətliyaddaşını inkişaf etdirməyə kömək edir. Belə söhbətlərinsistemli olaraq aparılması ona gətirib çıxarır ki, edilən hərbir növbəti mütaliə daha yaradıcı və məqsədyönlü olur.Kitabxananın ən mühüm funksiyalarından biriinformasiya funksiyasıdır. Uşaq mütaliəsinin təşkilinətətbiq edilən bu kitabxana funksiyasının reallaşmasınınəsas istiqaməti uşaqların kitablarla işləməsi üçün rahat,lazımi şəraitin yaradılmasıdır. Məlumdur ki,məktəbəqədər yaşlı uşaqların psixologiyasının inkişafınadaha çox rəngarəng, qeyri-adi faktlar və onlara əvvəllərməlum olmayan biliklər güclü təsir göstərir. Uşaqlardamütaliəyə olan marağın inkişaf etməsi üçün müasirnəşriyyatlar kitabxanaçıların qarşısında geniş imkanlaraçır. Əsas şərt odur ki, belə nəşrlər kitabxanalarınfondlarında özünə yer tapsın və sərgilərdə nümayişetdirilsin. Bu kitablarla tanışlıq uşaqların qavrayışını,təxəyyül və yaddaşını inkişaf etdirir. Uşaqlarla işləyərkənonların müxtəlif tipli və janrlı ədəbiyyata olan marağınıqoruyub saxlamaq və inkişaf etdirmək zəruridir. Bunuəyani təbliğatın, kitab-illüstrasiya sərgilərinin, tövsiyəsiyahılarının köməyi ilə həyata keçirmək olar. Uşaqlarlakitabxana işinin əsas xüsusiyyətlərindən biri uşaqlarınyaş və psixoloji xüsusiyyətlərinə əsaslanan əyanitəbliğatdır. Əyani təbliğatdan məqsədyönlü şəkildəistifadə olunması uşaq kitabxanasında ənənəvifunksiyaların reallaşmasını tələb edir. Bunlardanəksəriyyəti yeni texniki vasitə və imkanların yaradılmasıilə əlaqədar yeni inkişaf istiqamətləri və ciddi…………………………. 13 ………………………….

dəyişikliklərə uğramışdır. Bu üstün cəhət uşaqkitabxanalarının təhsil, tərbiyə və informasiyafunksiyalarının həllində əyani təbliğatdan istifadə etməyinsəmərəliliyini əsaslandırmağa və aşkara çaxarmağaimkan verir. Məhz buna görə də uşaq kitabxanalarındaəyani təbliğatdan istifadə bütövlükdə uşaqlarda kitabxanaişinin effektivliyini təmin etməyə yönəlmiş səylərin əsasınıtəşkil edir.Uşaq kitabxanalarında əyani təbliğatdan istifadəmüasir dövrdə xüsusilə aktuallıq kəsb edir. Bu işkitabxanalarda sistemli şəkildə aparılmalıdır. Çünki,sistemli yanaşma əyani təbliğatın tətbiqinin səmərəliliyininnəzəri əsasını təşkil edir. Uşağa əyani vasitələrləyanaşmaqla biz onlara olan münasibəti daha səmərəliedirik, onlara bir şəxsiyyət kimi hörmət göstəririk.Nəticədə mütaliə prosesi zamanı oxunan ədəbiyyatınemosional, estetik tərbiyəvi xüsusiyyəti oxucuya daha çoxtəsir edir. Qeyd edək ki, uşaq kitabxanalarında əyanitəbliğatdan istifadə uşaqlarda obrazlı təfəkkürüninkişafına və mütaliə prosesinə estetik yanaşmaya əsaslıtəsir göstərir.Müasir dövrdə əksər uşaqlar virtual vasitələrdənistifadə etməklə informasiya əldə edə bilirlər. Hətta sonzamanlar kitabxanalarda kompüter texnologiyasınaəsaslanaraq fəaliyyət göstərən şöbələr daha çox üstünlükqazanırlar. Sözsüz ki, kompüterlə gündəlik iş uşaqlarainformasiya əldə etməyin spesfik metodlarını öyrənir.Lakin, bu halda uşaq mütaliəsi dərin biliklərinqazanılmasına əsaslanmır. Buna görə də kitabxanalarınəsas vəzifəsi uşaqları ənənəvi mütaliə üsullarınayönəltməyə istiqamətləndirib. Kitabxanalar mədəniyyətinstinktinin etibarlı saxlanması üçün uşaqları ənənəvimütaliəyə qaytara bilər. Çünki, məhz mütaliə uşaqlarınəldə etdikləri biliklərin uzun müddət hafizədə qalması…………………………. 14 ………………………….

üçün ən etibarlı vasitədir. Eyni zamanda uşaqlara çapəsərlərinin elektron versiyalarından istifadənin təşkiliproblemi və bu tipli mütaliə mədəniyyətinin formalaşmasıproblemi həllinə ciddi ehtiyac duyulan problemlərdir. Buproblemlər mütəxəssislərdən xüsusi tədqiqatlarınaparılmasını tələb edir.ƏDƏBİYYAT1. Xələfov A.A. İnformasiya cəmiyyəti və kitabxanaişi // Bakı Universiteti Xəbərləri. Humanitar elmlərseriyası.-2004.-№.3.-S.316.326.2. Xələfov A.A.,Əhmədov E.Y. Məktəbkitabxanaları Azərbaycanın müstəqilliyi şəraitində //Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya.-2004.-№1. s.3-14.3. Əhmədov E.Y. ABŞ və Rusiya kitabxanalarınıniş təcrübəsində uşaq mütaliəsi.-B., Bakı UniversitetiNəşriyyatı, 2005-50 s.4. Xələfov A.A., Mehdiyeva N. Müasir dövrdəkitabxana fəaliyyətinin əsas istiqamtləri //Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya.-2005.-№1.-S.3-10.Эльчин АхмедовАсмер ГусейноваГЛОБАЛЬНЫЕ ИНФОРМАЦИОННОЕПРОСТРАНСТВО НОВЫЕ ПРОЯВЛЕНИЯ ЧТЕНИЯ ВСОВРЕМЕННОМ БИБЛИОТЕКОВЕДЕНИИРЕЗЮМЕВ статье анализируется проблема чтениях вглобальным информационном пространстве. Здесьтак же рассмотривано проблемы возникающие пе-…………………………. 15 ………………………….

ред детским чтением в виртуальной среде, определяютсяпути решения этой проблемы.…………………………. 16 ………………………….

Əli RÜSTƏMOVDosentNuriyyə MUSTAFAYEVAMühəndisRESPUBLİKA KİTABXANALARINDA ƏSASPROSESLƏRİN AVTOMATLAŞDIRILMASIKitabxana proseslərinin avtomatlaşdırılmasını daxilivə xarici proseslərə ayırmaq olar. Daxili proseslərdedikdə kitabxanalarda ümumi halda texnoloji vəidarəetmə prosesləri və əməliyyatları başa düşülür.Buraya komplektləşdirmə, kitabişləmə, fondun mühafizəsi,biblioqrafik proseslər, xidmət, statistika, iqtisaditəhlil, mühasibat uçotu, marketinq fəaliyyəti və bunlarlabağlı olan yüzlərlə əməliyyatlar daxildir. 80-ci illərəqədərki dövrdə deyilən proseslərin və onlara aidəməliyyatarın kompleks halda avtomatlaşdırılmasınəticəsində bir sıra avtonom kitabxana-informasiyasistemləri yaradılmışdı. İndiki İRBİS sisteminin sələfi olanAS QPNTB-2, AS-QBL (Lenin adına SSRİ DövlətKitabxanasının avtomatlaşdırılmış sistemi), AS«Biblioqrafiya» (SSRİ Dövlət Kitab Palatasının avtomatlaşdırılmışsistemi) deyilən sistemlərə misal ola bilər [1].Belə sistemlər bəzi elmi əsərlərdə inteqralavtomatlaşdırılmış kitabxana-informasiya sistemləri dəadlandırılır [2]. Azərbaycan kitabxanalarının daxiliproseslərini avtomatlaşdırmaq üçün hazırda İRBİS(Rusiya regional inteqral kitabxana-informasiya ststemi)və Respublika Milli Kitabxanasında ABŞ-ın VTLS(Virginiya Texnikal Library System) korporasiyasının eyniadlı sistemi (VTLS) tətbiq edilir. Hər iki sistem lokalşəbəkə arxitekturuna, çoxlu AİY-lərə, müvafiq olaraq…………………………. 17 ………………………….

SDS/ISIS və Oracle 7 məlumat bazasının idarəetməsisteminə malikdir.İRBİS sistemi MDB ölkələrinin bütün tip kitabxanalarındatətbiq edilmişdir. 2002-ci ilə qədər busistemin üç nəsli, versiyası olmuşdur. Həmin ildənbaşlayaraq sistemin dördüncü nəsli yəni, İRBİS 6.4işlənməyə başlamışdır. 2004-cü ildə həmin versiyanınsənaye istismarına başlanmışdır. Bu versiya Azərbaycankitabxanalarına alınaraq tətbiq edilməkdədir. ƏvvəllərİRBİS 32 versiyası tətbiq edilmişdir. Bu sistemə nisbətənyeni versiyanın (İRBİS 64) bir sıra üstünlükləri vardır [3].Əvvəlki versiyalara nisbətən İRBİS 64-ün texniki vəümumsistem xarakterli oxşarlıqları və fərqləri aşağıdakılardır:1) hər iki versiyada aşağıdakı AİY-lər vardır:«Komplektləşdirici», «Kataloqlaşdırıcı, «Kitab verilişi»,«Oxucu» və «Adminstrator». Bunlarla yanaşı, İRBİS 64-də «Oxucu» AİY-sində məlumat bazasına müraciət üçünveb-şlyüz, «Kataloqlaşdırıcı» AİY-sində isə tam mətnliməlumat bazasına onlayn rejimində müraciət üçün modulişlənib tətbiq edilmişdir.2) Məlumat bazasının fiziki strukturunda həminbazanın tutumuna, yazının və axtarış terminlərininuzunluğuna və s. dair kəmiyyət məhdudiyyətləri aradanqaldırılmışdır. Yeni versiyada terminin işarə uzunluğu 30-dan 255 bayta, yazı uzunluğu 23 Kb-dan 2 Qb-a,məlumat bazasında yazıların miqdarı 16-mln-dan 8 mlrdaçatdırılmışdır. Hər iki versiya məlumat bazasıUNİCODE (UNF-8) standartında mühafizə olunur.3) əvvəlki versiya (İRBİS 32) fayl serveri, sonversiya isə klient-server arxitekturasında qurulmuşdur.Burada əsas cəhət əvvəlki arxitekturanın mənfi cəhətləriilə deyil, klient-server platformasının son illərdə genişyayılması ilə bağlıdır.…………………………. 18 ………………………….

4) hər iki versiyada təsnifləşdirmə avtomatik olaraqicra edilir. Bu istiqamətdə İRBİS 64-də əsas yenilikmətnin məzmun təhlili imkanlarını nəzərə almaqla,tammətnli məlumat bazasının dəstəklənməsidir.5) İRBİS 64-ün əsas prinsipi kimi həm istifadəçifunksiyaları səviyyəsində, həm də məlumat bazalarınınməzmun səviyyəsində İRBİS 32 ilə sələflik saxlanılmışdır.Belə sələflik sistemin əsas ideyasının və informasiyatexnolojitəminatını saxlamaq deməkdir, yəni məlumatelementlərinin tərkibi və strukturu, daxiletmənin elektronforması, məlumatın təqdimatının çıxış formatları, formalməntiqinəzarət alqoritmi və s. dəyişməz qalmışdır. Bu isəöz növbəsində sistemdəki məlumatın monipulyasiyasınınəsas dilinin, yəni İRBİS-in formatlaşdırma dilinin sabitsaxlanması deməkdir.İRBİS sisteminin inkişafının əsas istiqaməti kimi2005-ci ildən mətnin təsnifatı və məna təhlili təminedilməklə, tammətnli məlumat bazasının dəstəklənməsiproblemi işlənmiş və sistemi alan bütün kitabxanalaratətbiq üçün verilmişdir. Bu problem İRBİS-i işləyənlərüçün hazırda əsas, baza konsepsiyası hesab edilir.Deyildiyi kimi, İRBİS-in əvvəlki versiyalarının da,İRBİS 64 –ün də əsasən beş avtomatlaşdırılmış işçi yeri(AİY) vardır. Bunlardan hələlik respublikanın müxtəlif tipkitabxanalarında tətbiq olunan «Kataloqlaşdırıcı» AİY-dir.Buna görə də bu AİY barədə bir qədər ətraflıdanışmalıyıq.«Kataloqlaşdırıcı» AİY-in əsas funksiyası axtarış kataloqununyaradılması və onun vasitəsilə informasiyatəminatının təşkilindən ibarətdir. Bu AİY-in interfeysi üçəsas işçi bölmədən ibarətdir:1) Axtarış (Poisk)2) Baxış/Çıxış (Posmotr/Vıxod)3) Daxiletmə (Vvod)…………………………. 19 ………………………….

iblioqrafik məlumatlarının məlumat bazasına daxiledilməsi zamanı hər bir sənədə MFN adlanan daxiliunikal nömrə verilir. Bu üsulla həm də istənilən sənədinbiblioqrafik yazılarını və əlaqədar sənəddə edilmişredaktə işlərini yaddaşda saxlamaq üçün eyni adlıəmrdən (Soxranitğ) istifadə edilir. Əgər cari sənədinbiblioqrafik təsvirini kataloq kartotekası formasında çapetmək lazımdırsa Kataloq kartotekası kimi çap (Peçatğkak kk) düyməsini sıxmaq və açılan növbəti pəncərədəkartın (əsas, əlavə, sistemli kataloq kartoçkası və s.) tipinimüəyyən edib, çap düyməsini sıxmaq lazımdır.Əlavə etmək (Dobavitğ) yaradılmış işçi vərəqdəolmayan məlumat elementlərinin biblioqrafik yazıya daxiledilməsi, Təmizləmək (Oçistitğ) cari sənədin məlumatbazasından çıxarılması, Ləğv etmək (Otmenitğ) ləğvedilmiş biblioqrafik yazının bərpa edilməsi üçün istifadəedilən düymələrdir. Ləğv etmək (Otmenitğ) sətrindənsonra verilmiş piktoqram cari sənədin surətinin müəyyənməlumat bazasına köçürməyi təmin edir.Axtarış nəticələri (Rezulğtatı poiska) adlı dialoqpəncərəsi sorğulara uyğun olaraq tapılan sənədləriekrana çıxarmaq üçündür. İstifadəçinin sorğusu Sorğu(Zapros) sahəsinə qeyd edilir və açılan siyahıda yerinəyetirilir.İRBİS sisteminin Kataloqlaşdırıcı (Kataloqizator)AİY-nin əsas texnoloji funksiyaları yuxarıda deyilənlərdənibarətdir. İndi bu AİY-in respublika səviyyəli bəzi kitabxanalardavə iri müəssisə kitabxanalarında tətbiqinin əsasnəticələrinə baxaq. Əvvəlcə qeyd etməliyik ki,Kataloqlaşdırıcı (Kataloqizator) AİY-i əsasən elektronkataloqun yaradılması, dəstəklənməsi, idarə edilməsi vəşəbəkə rejimində uzaq məsafədən ona müraciəti təminetmək üçündür. Bu sahədə aparıcı yeri BDU-nun Elmi…………………………. 21 ………………………….

Kitabxanası tutduğundan ilk olaraq əlaqədar sahədəhəmin kitabxananın fəaliyyətindən danışaq.Bu kitabxanada elektron kataloqun yaradılmasıistiqamətində ilk addım QOST 7.1.84-dən maşınlaoxunan yazı qaydalarını beynəlxalq miqyasda tətbiqetməyə imkan verən ISBD 2107 standartına keçməkolmuşdur. Burada ilk növbədə UNİMARC (BeynəlxalqMARC) formatından söhbət gedir. Əvvəlcə həminformatda biblioqrafik təsvirin kitab tipli nəşrlər üçünqaydalar öyrənilmişdir. Bununla paralel olaraq bəzidərslik və dərs vəsaitlərinin elektron formayakonversiyası həyata keçirilməyə başlamışdır . Məsələn,2002-ci ildə “Atom fizikası”, “Azərbaycanın fiziki coğrafiyası”,“Diplomatiya terminləri lüğəti”, “Diskret riyaziyyat”və bir sıra digər kitablar buna misal ola bilər. Bütün buelektron informasiya fondu disklərə yazılmış vəkitabxananın serverində yerləşdirilərək İnternetşəbəkəsində istifadəyə verilmişdir.Elmi kitabxanada aparılan təcrübi-elmi tədqiqatlarınvacib hissələrindən biri elektron dövri mətbuatkataloqunun yaradılmasıdır. Azərbaycanda nəşr edilənqəzetlərdən 150 addasının İnternetdə saytı vardır.Həmçinin MDB ölkələrində 300-dən artıq əsas dövlətqəzetlərinin saytları əsasında elektron dövri mətbuatkataloqu (metabazası) yaradılmışdır. Bu kataloqvasitəsilə Azərbaycanın və digər MDB dövlətlərininqəzetləri istifadə edilə bilər. Kataloq veb texnologiyasıəsasında yaradılmışdır. Bu kataloq əsasında Azərbaycandövri mətuatının elektron sənəd fondu təşkil edilmişdir.Fond İnternet şəbəkəsi vasitəsilə ölkədə və xariciölkələrdə yaşayan və işləyən soydaşlarımız və digərəlaqədar şəxslər tərəfindən sərbəst istifadə edilə bilər.Milli dildə və xarici dillərdə nəşr edilmiş və elmikitabxanaya daxil olmuş kitabların elektron kataloqu…………………………. 22 ………………………….

2002-ci ildən işlənməyə başlamışdır. Bu iş indi də davamedir. Birinci göstərilən kataloqda; UOT-a, müəlliflərə,sərlövhəyə, nəşriyyata, nəşr yerinə, nəşr ilinə və s.elementlərə, ikinci göstərilən kataloqda (Opac.-MARC,Şəkil 4) isə yenə də deyilən biblioqrafik elementlər üzrəMARC-SQL sistemi*) əsasında axtarış aparıla bilər.Deyilən elektron kataloqların yaradılması üçün UNI-MARC formatına dair normativ sənədlər, metodiki göstərişlər,təsvir qayda ları və s. öyrənilmiş, ABŞ səfirliyininTreninq mərkəzi (URTCL) ilə müntəzəm müzakirələraparılmış və birgə seminarlar keçirilmişdir. Elektronkataloqun tərtibi təcrübələrini və formatla işləməyintəcrübi metodikasını öyrənmək üçün Rusiya, Gürcüstan,Fransa və Baltikayanı ölkələrin təcrübələri öyrənilmişdir.Elmi Kitabxana UNİMARC formatının bütünAzərbaycan kitabxanaları üçün yeni olmasını nəzərəalaraq onun tam mətnini rus dilindən milli dilə tərcüməetmişdir. Maliyyə çətinliyinə görə bu tərcümə nəşredilməmişdir. Buna görə də qısa və sadə dildə 100 səhifəhəcmində «Kitab və dissertasiyalar üçün UNİMARCformatında təsvir qaydaları» adlı metodiki vəsaithazırlanmış və işçi sənədi kimi çoxaldılmışdır [5, S.14-15]. Metodiki vəsaitdə kitabxana proseslərində ən çoxistifadə olunan kitab, dissertasiya və dövri mətbuatınkataloqlaşdırılması üçün tələb olunan formatın sahələrivə məzmunu izah edilmişdir. Burada həmçininmaşınlaoxunan yazının strukturu, formatın blokları,sahələri, altsahələri, indikatorları haqqında dolğunməlumat verilmişdir. Milli identifikasiya blokuna (9-cu∗)МАРЪ-СГЛ автоматлашдырылмыш китабхана-информасийасистеми Русийанын Информ-сйстем фирмасы тяряфиндян ишлянмишдир.БДУ-нун Елми Китабханасы 2001-2003-ъц иллярдя бу системи гисмянтятбиг етмишдир.…………………………. 23 ………………………….

lok) Azərbaycan kitabxana proseslərinə uyğun olaraq ilkdəfə aşağıdakı elementlər əlavə edilmişdir.Cədvəl 1Sahə Altsahə Təyinatı900 a Makroobyektlər990 - Sifariş haqqında məlumatlar990 a Sifariş müəllifi990 b Sifariş olunub990 d Həyata keçirilmə tarixi990 f Daxilolma tarixi990 g Sifarişin yerləşdirilməsi990 j KəmiyyətMetodiki vəsaitdə bir sıra sahələrin AKİS-lərtərəfindən yaradılma mexanizmi də izah edilmişdir.Məsələn, yazı markeri:100-ümumi işlənmə sahəsi105- kodlaşdırılmış məlumatlar sahəsiMetodiki vəsaitin II fəsli dissertasiya və dövriməlumatın UNİMARC-la kataloqlaşdırılmasına həsredilmişdir. Burada da həmin növ sənədlər üçün tələbolunan sahələr, altsahələr izah edilmiş və göstərilmişdir.Dövri mətbuatın kataloqlaşdırılması zamanı dünyatəcrübələrində az təsadüf edilən unikal bir qayda datətbiq edilmişdir: hər bir jurnalın mündərəcatı da elektronkataloqa daxil edilmişdir. Bu isə istifadəçilərə axtarışzamanı daha dolğun informasiya əldə etməyə imkanverir.Metodiki vəsaitin əlavələrində bir sıra kodlaşdırılmışinformasiya, o cümlədən, ölkələrin, dillərin və s. kodlarıverilmişdir.BDU-da yaradılan elektron kataloq təbiət və texnikielmlər zalındadır. Bu kataloqda biblioqrafik yazılar UOT-a…………………………. 24 ………………………….

görə sisteməşdirilmiş və ISBD qaydalarına görə rəfindeksləri əsasında yerləşdirilmişdir. Elektron kataloquninformasiya bazası MARC-SQL AKİS-inin«Kataloqlaşdırıcı» AİY-də yaradılmışdır. İnformaiyabazası BDU-nun kompüter mərkəzində kitabxana üçünayrılmış serverdə yerləşdirilmiş və informasiyanıntəhlükəsizliyi üçün tədbirlər görülmüşdür (kənar şəxslərinicazəsiz istifadəsinə nəzarət, virusa qarşı mübarizə,güzgülü inikas prinsipi ilə avtomatik ehtiyat surətininalınması, texniki avadanlıqlara müntəzəm diaqnostika,proflaktika və s.)Elektron kataloqun fəaliyyəti üçsəviyyəli klientserverarxitekturasına əsaslanır.Klient səviyyəsi kimi AİY, veb-brauzer (İnternetExplorer, Netscape Navriqator, Opera və s.), serversəviyyəsi kimi server əlavəsi, veb-server və s. məlumatbazası götürülür. AİY kimi MARC-SQL AKİS-inin«Kataloqlaşdırıcı» işçi yeri çıxış edir. Veb-brauzervasitəsilə oxucu öz sorğusunu formalaşdırır və yerinəyetirmək üçün serverə göndərir. Server bu məlumatı təhliledərək server əlavəsinə ötürür. Server əlavəsigöndərilmiş məlumat əsasında məlumat bazası serverdəaxtarış apararaq nəticəni brauzerin qəbul etdiyi formataçevirib veb-serverə, o, isə öz növbəsində oxucunun tanışolması üçün veb-brauzerə göndərir.Server əlavəsi elektron kataloqun axtarış aparatınınfəaliyyətini, informasiyanın təhlükəsizliyini təmin edir.Server əlavəsi CGI texnologiyası tətbiq edilməkləyaradılmışdır. Bu texnologiyanın əsas üstünlüyü onunproqramm təminatından asılı olmamasıdır. İstənilənversiyalı brauzerlər bu texnologiyanı qəbul edir. LakinCGI texnologiyası kompüterin sistem resurslarına çoxtələbkardır. CGI tipli server əlavəsi kompilyasiya edilmiş…………………………. 25 ………………………….

proqram müddəalarından ·exe genişləndirilməsinə malikOPAC server ·exe faylından ibarətdir.Məlumat bazası əsasən USMARC formatında*)hazırlanan, bir dəfə təyin edilən, sonra kitabxanaçılar vəoxucular tərəfindən eyni zamanda istifadə edilə bilənbiblioqrafik yazıların toplusundan ibarətdir. Biblioqrafikyazıları hazırlamaq üçün sahələrin kodları və məlumatbazasında təyinatı deyilən elmi-tədqiqat laboratoriyasının2005-ci il hesabatında geniş təsvir edilmişdir. Məsələn:001-yazı indentifikasiyası. Sahə hər bir yazı üçünmütləqdir və yazının vahid bir qiymətini təyin edənsimvolları əks etdirir. Yazı indentifikatoru olaraq istənilənbeynəlxalq kod nömərələrindən (ISBN, ISSN, Millibiblioqrafiya nömrəsi) istifadə edilə bilər.020-ISBN ($ a altsahəsində ISBN nömrəsi, $ ealtsahəsində kitabın qiyməti, $ d altsahəsində isə pulvahidi yazılır)080-UOT indeksi100 müəllif, 700-digər müəlliflər; və s.«Kitabxana işinin kompüterləşdirilməsi» elmitədqiqatlaboratoriyasının mühüm işlərindən biri dəmərhum prezidentimiz, görkəmli dövlət xadimi, ümummilliliderimiz H.Ə.Əliyevin 80 illik yubileyi münasibətilə«Heydər Əliyev 80» biblioqrafik məlumat kitabınınhazırlanmasıdır. Bu kitabın elektron variantı laboratoriyanınelmi işçiləri tərəfindən hazırlanmış və BDU-nunrektoru, AMEA-nın müxbir üzvü, prof. A.M.Məhərrəmovunredaktəsilə buraxılmışdır . Həmin laboratoriyada dizayntərtibatı ilə verilən soraq-məlumat nəşrinin üç dildə(Azərbaycan, rus, ingilis) CD diski hazırlanaraq BDU-nunrektoruna təqdim edilmişdir. Diskdən istifadə edənistifadəçilər lazımi məlumatı kitabın mündərəcatı*) Бу формат UNIMARC –ла яксяр сащя вя алтсащя бахымындан уйьунлугтяшкил едир.…………………………. 26 ………………………….

vasitəsilə, nəşr illəri və əlifba qaydası üzrə əldə edəbilərlər.Disk müasir Veb texnologiyaları-HTML və VisualBasic Script dillərindən istifadə etməklə hazırlanmışdır.Bu cür texnologiya elektron diski gələcəkdə internetdəyerləşdirilməyə imkan verir. Növbəti hesabat ilində (2007)laboratoriyanın əməkdaşları həmin diski internetdəyerləşməyi qarşıya məqsəd qoymuşlar.Elektron disk aşağıdakı prinsip üzrə işləyir:1. Disk CD-oxu qurğusuna yerləşdikdə avtomatikolaraq elektron kitabın titul səhifəsi ekranda görünür.2. İstifadəçi kursoru titul səhifəsinin üzərinə qoyub,siçanın sol düyməsini sıxdıqda elektron kitab açılır.3. İstifadəçi mündərəcat vasitəsilə konkretparaqraflara baxa bilər. Bunun üçün siçanın soldüyməsini paraqrafın üstünə gətirmək lazımdır. Həmçininyuxarı paneldə yerləşən əlifba və illər avrdıcıllığıseçməklə konkret ilə görə axtarış aparmaq olar.4. Video-isnadı seçdikdə isə istifadəçilər H.ƏliyevinPrezident kimi ildəki andiçmə mərasiminə və «Əsrinmüqaviləsinin» ilk neftin hasil olmasına həsr olunmuşvideorolik parçasına baxa bilərlər.Elektron kitabın hazırlanması çağdaş və gələcəknəsillər üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. H.Əliyev irsi ilətanış olmaq istəyən hər bir şəxs üçün bu kitab şübhəsizki, etibarlı bələdçi rolunu oynaya bilər.Kitabxanaların daxili proseslərininavtomatlaşdırılması baxımından nisbətən qabaqcılmövqe tutan kitabxanalardan biri də AMEA-nın MərkəziElmi Kitabxanasıdır. Bu kitabxanada «Kitabxana işininavtomatlaşdırılması» şöbəsi 2002-ci ildən yaradılmış2003-cü ildən İRBİS-in tətbiqi ilə məşğul olmağabaşlamışdır.…………………………. 27 ………………………….

İlk növbədə 1990-2003-cü illəri əhatə edən tematikməlumat bazaları yaradılmışdır [6]. Bunlardan «H.Əliyevşəxsiyyəti Rusiya mətbuatında», «Azərbaycaniqtisadiyyatı», «Bakı-Tbilisi-Ceyhan», «Qarabağmüharibəsi», «Azərbaycanda seçkilər», «İlham Əliyev»və s. Şöbə həmçinin insan hüquqlarına dair informasiyaehtiyyatları əsasında məlumat bazası yaranmışdır, atomenerjisi üzrə Beynəlxalq Agentliyin 17 istiqamət üzrə CD-ROM nəşrini komplektləşdirmişdir.«Kitabxana proseslərinin avtomatlaşdırılması»şöbəsi avtomatlaşdırma ilə bağlı biliklərin təbliğinə dairişlərdə respublika kitabxanaları arasında yeganəkitabxanadır. Bu istiqamətdə icmallardan, sərgilərdən,biblioqrafik siyahılardan istifadə olunur.Məsələn, 2003-cü ildə «Beynəlxalq nüvəinfomrasiya sistemi nədir», «Avtomatlaşdırmanın əsasprinsipləri», «Kitabxana konsorsumu nə deməkdir»,«Fandrayzinq və biz», «Yeni əsr kitabxanaları necəgörmək istəyir» adlı sərgi və icmalları göstərmək olar.Şöbə digər şöbələrlə, xüsusilə biblioqrafiya şöbəsiləbirlkdə «Zərifə Əliyeva» adlı biblioqrafik göstərici, «AMEAMEK-ə daxil olmuş yeni ədəbiyyat» (rüblər üzrə,informasiya bülletenini, bir sıra tədbirlərin dəvətnamə vəproqramlarını hazırlamış, eləcə də kitabxananın elmiəsərlərini və lazım olan uçot sənədlərini çap etdirmişdir[6].AMEA MEK tətbiq edilmiş bəzi müasir avtomatlaşdırılmışkitabxana-infomrasiya sistemlərini təcrübi olaraqöyrənmək üçün Baltikyanı ölkələrə, Gürcüstana,Rusiyaya ezamiyyətlər təşkil etmişdir. Bu ölkələrdəALEPH, VTLS, Liber MEDIA, IRBIS və s. sistemləröyrənilmişdir. Öz sadəliyinə, ucuzluğuna, MDB kitabxanalarındageniş tətbiqinə görə İRBİS sistemi seçilmiş və2004-cü ildə aşağıdakı komplektdə alınmışdır:…………………………. 28 ………………………….

IRBIS-in beş AİY-si (Komplktləşdirici,Kataloqlaşdırıcı, Oxucu və s.), mini IRBIS, www server,Z35.50 protokolu ilə işləməyə imkan verən modul, Z39.50-nin qiyməti 2800 dollar, www server 1800 dollardır.İlk növbədə «Kataloqlaşdırıcı» AİY-i tətbiq edilməyəbaşlamışdır. 2004-cü ildə sistem təcrübi baxımdanöyrənilmiş və 2005-ci ildən AİY tətbiq edilməyəbaşlanmışdır. Əsasən UNİMARC formatında milli elmikitabların maşınlaoxunan kataloqu formalaşdırılır.IRBIS-in deyilən AİY-sinin tətbiqi nəticəsində 2005-ci ildə yeni daxil olmuş ədəbiyyatın və retronəşrlərin birqisminin maşınlaoxunan kataloqu və respublikada ilk dəfə«Neft ədəbiyatının elektron kitabxanası» yaradılmşıdır.M.F.Axundov adına Milli Kitabxana respublikadafəaliyyət göstərən humanitar təşkilatların və neytkompaniyalarının maliyyə dəstəyi ilə müasir kompüter vətelerabitə vasitələrilə təchiz edilmişdir. Kitabxanaavtomatlaşdırma texnologiyalarının tətbiqi baxımındançox geniş və qlobal başlanğıca malikdir. Belə ki,kitabxanaya çox bahalı (180 min dollar) olan ABŞ-ınVTLS sistemi alınmış, geniş İnternet-zal yaradılmış,yüksək sürətlə və geniş şəkildə cari ədəbiyyatın elektronkataloqu yaradılır.VTLS sistemi 180-a qədər AİY-i olan çox mürəkkəbkitabxana-infomrasiya sistemidir. Onun tam şəkildə tətbiqetmək üçün Ən azı lokal şəbəkə arxitekturasında şəkildəbirləşdirilmiş 150 güclü kompüter, serveri idarə etməküçün xüsusi kompüter (superkompüter) olmalıdır.İlk növbədə «Kalaloqlaşdırma» AİY tətbiq edilir,sistemin 5 Mb-lıq təlimat və digər mətn materialları ingilisdilindən milli dilə tərcümə edilmişdir. Milli kitabxanadaarxiv şöbəsinin materialları əsasında «Azərabycan kitabı»məlumat bazası yaradılmağa başlamışdır. Burayamonoqrafiyalar, avtoreferatlar, not-musiqi nəşrləri və s.…………………………. 29 ………………………….

növ sənədlər daxildir. 2005-ci ilin sonlarında həminməlumat bazasına 4773 adda ədəbiyyat daxil edilmişdir.Milli kitabxana 2004-cü ildən İ.Qutenberq layihəsiçərçivəsində 55 adda qiymətli kitabın kompüteryaddaşına köçürül-əsilə məşğul olmuşdur. Bu nəşrlər dəgələcəkdə elektron kitab-xananın tərkibinə daxilediləcəkdir.Yuxarıda deyilənlərdən görünür ki, Azərbaycanınrespublika səviyyəli bəzi kitabxanaları avtomatlaşdırmatexnologiyaları sahəsində xeyli nəticələr əldə etmişlər. Birçox kitabxanalarda da bu işə başlanmışdır.Respublikanın bir sıra iri kitabxanalarında vəmərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərində (MKS) internetxidməti bölmələri yaradılmışdır. Bu bölmələr vasitəsiləməsafədən müraciət rejimində informasiya axtarışıaparılır, elektron poçt xidmətindən, qismən sənədinelektron göndəriş sistemindən istifadə edilir.ƏDƏBİYYAT1. Комплексные автоматизированные библиотечно-информационныесистемы, крупных библиотекСССР. Сборн.статей.- М., 1986.-235 с.2. Черный А.И. Интегральные информационныесистемы: современные состояние и перспективыразвития.- М., 1986.-142 с.3. Бродовский А.М., Сбойчинов К.О. Новое поколениеавтоматизации библиотек ИРБИС-ИРБИС64 от электронного каталога к полнотекстовымБД// Науч. и техн. библиотеки.- 2005.-№ 7.-С. 107-110.…………………………. 30 ………………………….

4. ГОСТ 7.83. 2001 Библиографическое описаниеэлектронных ресурсов. Общие требования иправила составления. Введ. 01.01.2002.-М.2001.-21 с.5. Руководство по применению коммуникативногоформата UNIMARC. Y. с – 4, -М., 1992.6. AMEA MEK-in kitabxana proseslərinin avtomatlaşdırılmasışöbəsinin 2003-cü il hesabatı.-43 s.7. M.F.Axundov adına Respublika MilliKitabxanasının 2005-ci il hesabatı.-125 s.Али РустамовНурия МустафаеваАВТОМАТИЗАЦИЯ ОСНОВНЫХ ПРОЦЕССОВБИБЛИОТЕК РЕСПУБЛИКИРЕЗЮМЕВ статье излагаеться автоматизированнаятехнология каталогизации некоторых библиотекАзербайджанской Республики на основе применения«ИРБИС-64» ГПНТБ России. Раскрывается структуранационального блока UNЫMARC. Особое вниманиеудалено практический деятельности библиотекв области создания сетевого электронногокаталога.…………………………. 31 ………………………….

Sənubər MUSTAFAYEVABaş müəllimSƏNƏDLƏRİN BİBLİOQRAFİK TƏSVİRİNDƏMÜASİR TƏSVİR QAYDALARININ TƏTBİQİ(II MƏQALƏ)Qeyd etmək lazımdır ki, biblioqrafik təsvirin tərtibimetodikası ilə məşğul olan hər bir şəxs bilir ki, 7.1-84standartı biblioqrafik təsvirə dair standartların üçüncünəslinə aiddir (7.1-69; 7.1-76; 7.1-84) və bu standartuzunömürlü olaraq 20 ilə yaxın bir dövr ərzində Rusiyanınvə eləcə də Azərbaycanın kitabxanalarında tətbiqedilmişdir. QOST 7.1-69 «Biblioqrafiya və informasiyanəşrləri üçün çap əsərlərinin təsviri» standart 7 il, QOST7.1-76 «Çap əsərlərinin biblioqrafik təsviri» standarta 8ildən artıq bir dövr ərzində kitabxanalarda tətbiqedilmişdir. Hər bir standarta yenidən nəzər salınmasıonların Beynəlxalq biblioqrafik təsvir qaydalarına (İSBD)uyğunlaşdırılması ilə əlaqədar idi.7.1-76 standartıBeynəlxalq biblioqrafik təsvir qaydalarına keçidmərhələsini təşkil etsə də ciddi dəyişikliklərə görə ondanfərqlənirdi. QOST 7.1-84 standartı daha çox Beynəlxalqtəsvir qaydalarına yaxınlaşdırılsa da burada bəziprinsipial fərqlərə yer verilmişdi [1,s.23].Buna görə də yeni bir standartın yaradılması əsasməsələ kimi qarşıda dururdu. Bu məqsədlə 2003-cü ildəRusiyada Standartlaşdırma, meteriologiya vəsertifikatlaşdırma komitəsi tərəfindən QOST 7.1-2003«Biblioqrafik yazı. Biblioqrafik təsvir» adlı BeynəlxalqDövlətlərarası Standartı yaranmışdır ki, bunun da əsasməqsədi biblioqrafik yazıların mübadiləsi üçün Rusiya vəBeynəlxalq kataloqlaşdırma qaydalarını biri-birinə…………………………. 32 ………………………….

yaxınlaşdırmaqdan ibarət olmuşdur. Bu məqsədləəvvəlcədən bir sıra işlər görülmüşdür. Görülən işlərinəsasını QOST 7.80-2000 «Biblioqrafik yazı. Təsvirinbaşlığı», «Ümumi tələblər və tərtibi qaydaları» [7] adlımüstəqil standartın tərtibi təşkil etmişdir. Burada təsvirdəbiblioqrafik təsvirin başlığının tətbiq edilməsinə xüsusi yerverilmişdir.Hazırda standartlar kompleksində eyni hüquqlustandartlar mövcuddur: təsvirin başlığına görə,biblioqrafik təsvirin tərtibinə görə. Bu komplekslərintərkibinə bir standart da daxil edilir ki,o da elektronehtiyatlar üçün nəzərdə tutulmuşdur – QOST 7.82-2001«Biblioqrafik yazı. Elektron ehtiyatların biblioqrafik təsviri.Ümumi tələblər və tərtibi qaydaları». Standartınyaradılması zamanın tələbi ilə bağlı olmuşdur. Elektronsənədlərinin küllü miqdarda fondlara daxil olması məhzonların təsvirini tələb edirdi.7.1-84 dövlət standartının yenidən nəzərdənkeçirilməsi məsələsi bir neçə dəfə qaldırılmışdır. Lakinstandartı tərtib edənlər yaxşı bilirdilər ki, uzun illərdən bəribu standart əsasında ənənəvi və elektron kataloqlaryaradılmış, bir çox biblioqrafik təsvirlər həmin standartaəsaslanmışdır. Ona görə də həmin standartın yenidənişlənməsi məsələsini yubandılırdı.XXI əsrin əvvəllərində İSBD standartları qlobalşəkildə nəzərdən keçirildi və Rusiyadakı mütəxəssislər buprosesdə aktiv iştirak edərək paralel şəkildə 7.1-84-cü ilstandartına diqqət yetirmiş və standartdakı nöqsanlarıaradan qaldırmağa çalışmışlar. Yeni standartınhazırlanmasına dair dövri mətbuatda mülahizələr irəlisürülürdü. Standartın hazırlanmasında – Rusiya KitabPalatası, Rusiya Dövlət Kitabxanası, Rusiya millikitabxanası xüsusi rol oynamışdır. Proyektinmüzakirəsində bu işdə maraqlı olan idarələrin ekspertləri…………………………. 33 ………………………….

də iştirak etmişlər. Yeni standart öz həcminə görəböyükdür, ona görə də onun dəqiq öyrənilməsi xeyli vaxttələb edir.7.1-2003 dövlət standartı özündən əvvəlki bütünstandartların əvəzinə nəşr edilmişdir. Ona görə də bütünnəşr növləri üçün nəzərdə tutularaq universal standarthesab edilir. Belə ki, 1980-cı illərdə yaranmışstandartların bir qismi kitab, seriyalı sənədlər, normativ –texniki sənədlər, dərc edilən və dərc edilməyən sənədlərüçün (7.1-84), bir qismi ayrı-ayrı nəşr növlərinin ) notnəşrlərinin təsviri, kartoqrafik nəşrlərin təsviri, audiovizualnəşrlərin təsviri və s.) nəzərdə tutulmuşdu.Onu da qeyd etmək lazımdır ki, 7.80-2000 və 7.1-2003 standartları biblioqrafik isnadların təsvirində tətbiqedilmir. Bu biblioqrafik fəaliyyətin ayrıca sahəsini təşkiledir və Beynəlxalq standartlara uyğun ayrıca birstandartın tərtib edilməsini tələb edir.7.1-2003 standartında biblioqrafik təsvirin ünsürləri8 sahə daxilində qruplaşdırılmışdır ki, bunlaraşağıdakılardan ibarətdir: [8, s. 22]Təsvirin başlığı1.Sərlövhə və məsul şəxslər haqqındaməlumat sahəsi2.Nəşr sahəsi3.Xüsusi məlumatlar sahəsi4.Buraxılış məlumat sahəsi5.Fiziki xarakteristika sahəsi6.Seriya sahəsi7.Qeyd sahəsi8.Standart nömrəsi (və ya onun alternativi)sahəsivə axtarış şərti…………………………. 34 ………………………….

7.1-2003 standartına görə biblioqrafik təsvirin tərtibedilməsi obyektini dərc edilən sənəd növləri və müxtəlifdaşıyıcılarda dərc edilməmiş sənədlər – kitablar, seriyalıvə digər nəşri davam edən resurslar, not, kartoqrafik,audiovizual sənədlər və s. təşkil edir. Standartda təsvirinquruluşundan asılı olaraq birsəviyyəli və çoxsəviyyəlibiblioqrafik təsvirlər müəyyən edilir.Birsəviyyəli təsvir – birsəviyyədən ibarətdir. Butəsvir bir hissəli sənədə, tamamlanmış çoxcildli sənədinayrıca fiziki vahidinə, həmçinin də çoxcildli sənədin birqrup fiziki vahidinə tərtib edilə bilər.Çoxsəviyyəli təsvir - iki və daha artıq səviyyədənibarətdir. Bu təsvir çoxcildli sənədə (çoxcildli və yakomplekt sənədə ümumilikdə,seriyalı və ya digər ardıdavam edən resurs ümumilikdə), yaxud ayrıca fizikivahidə, həmçinin çoxhissəli sənədin bir və ya bir neçəcildinə (buraxılış, nömrə, hissə), komplekt sənədə,seriyalı və ya ardı davam edən resursa tərtib edilə bilər.Göründüyü kimi standartın terminologiyasındadəyişikliklər edilmişdir. Birsəviyyəli təsvir – əvvəlkistandartda monoqrafik təsvir adlandırılırdı.Çoxsəviyyəli təsvir – əvvəlki standartda toplu təsviradlandırılırdı.Biblioqrafik təsvirin sahə və ünsürlərində dəyişiklikedilmişdir.Əvvəla qeyd etmək lazımdır ki, əsas dəyişikliktəsvirin başlığında aparılmışdır. Burada təsvir Beynəlxalqtəsvir qaydalara yaxınlaşdırılmışdır. Bir, iki, üç müəlliflisənədlərin təsvirində yalnız bir müəllif göstərilir [9, s.29].Biblioqrafik təsvirin sahə və ünsürlərində bəzidəyişikliklər edilmiş, yeni ünsürlər əlavə edilmişdir. Buünsürlər aşağıdakılardır:Materialın ümumi əlaməti.Nəşr haqqında paralel məlumatlar.…………………………. 35 ………………………….

Nəşr haqqında əlavə məlumatlara dair məsulşəxslər haqqında məlumatlar.Nəşriyyatçı və nəşri yayanın funksiyalarıhaqqında məlumatlar.Materialın spesifik işarəsiAçar sərlövhə.Beynəlxalq standart nömrəsi sahəsinə dairəlavə məlumatlar.Materialın ümumi əlamətində kvadrat mötərizəiçərisində materialın növü haqqında məlumat verilir.Məsələn, xəritə, not, səsyazısı, mətn və s.Mətndə məsul şəxslər haqqında məlumat sahəsindəmüəlliflərin sayının göstərilməsində də bəzi yeniliklərvardır. Bu yeniliklər Beynəlxalq təsvir qaydalarınaəsaslanır. Bir, iki, üç müəllifli sənədlərin təsvirində təsvirinbaşlığında yalnız bir müəllif göstərilir mətndə isəmüəlliflərin hamısı yazılır. Dörd, beş və daha çox müəlliflikitablar sərlövhə üzrə təsvir edilərək məsul şəxslərhaqqında məlumat sahəsində yalnız birinci müəllifgöstərilir, digər müəlliflər kvadrat mötərizə içərisində [vəbaşq.] sözü altında ixtisar edilir. Əvvəlki standarta görə(7.1-84) dörd müəllifli kitabların təsvirində məsul şəxslərhaqqında məlumat sahəsində müəlliflərin dördü də, beşmüəlliflidə müəllifdən üçü göstərilirdi, digər müəlliflər vəbaşqaları sözü altında ixtisar edilirdi.Əvvəlki standartdan (7.1-84) fərqli olaraq 7.1-2003-cü il standartında sənədin nüsxəsi haqqında məlumatbeynəlxalq standart nömrəsi sahəsində deyil, qeydsahəsində göstərilir.Beləliklə, sənədlərin biblioqrafik təsvirində müasirtəsvir qaydalarının tətbiqini öyrəndikdə məlum olur ki,müasir təsvir qaydalarının tətbiqi dövlət standartlarınaəsaslanır. 1969-cu ildən etibarən dövlət standartları…………………………. 36 ………………………….

vaxtaşırı çap edilir, onlar da təkmilləşdirilərək Beynəlxalqbiblioqrafik təsvir qaydalarına yaxınlaşdırılır.…………………………. 37 ………………………….

Ə D Ə B İ Y Y A T1.Бахтурина Т.А. Новый стандарт по библиографическомуописанию [Текст]: внедрению ГОСТа7.1-2003 / Т.А.Бахтурина // Библиография.-2004.-№1.-С.23-36.2.Библиотечныекаталоги[Текст]:Учебник./Под ред. Г.И.Чинсковой.- Изд. 2-ое.-М.: Книга, 1977.-310 с.3. Həsənov, M. Çap əsərlərinin biblioqrafik təsvirqaydaları [Mətn] /M.Həsənov, A.Abbasova, A.Əliyev.- B.:BDU nəşr-tı, 1984.-98 s.4.Xələfov A. Kitabxanaşünaslığa giriş [Mətn]:Dərslik: (3 hissədə) : H.1-2. Kitabxanaşünaslığınnəzəriyyəsi.Kitabxana işi haqqında təlim.- B.: BDUnəşr.,2001.- 398 s.5.Xələfov, A. Müasir kitabxanaların sosialfunksiyaları / A.Xələfov // Kitabxanaşünaslıq vəbiblioqrafiya.- 1999.- №2.-S.16-22.6. Kitabxana işi haqqında AzərbaycanRespublikasının qanunu //Azərbaycan.- 1999.- 14 mart.7.Kitabxanaşünaslıq: (Kitabxana kataloqları): Dərsvəsaiti /A.A.Xələfovun red.ilə.-B.: BDU nəşr-tı, 1996.- 210s.8. ГОСТ 7.1-2000. Библиографическая запись.Заголовок [Текст]: Общие требования и правиласоставления.- Минск, 2000.-с.- (Система стандартовпо информации, библиотечному им издательскомуделу).9. ГОСТ 7.1-2003 Библиографическая запись.Библиографическое описание [Текст]ˆОбщие требованияи правила составления: Изд.офиц.-М.:Издвостандартов, 2004.- 48 с.- (Межгосударственныйстандарт).…………………………. 38 ………………………….

10.Леликова, Н.К. Каталогизационная политикаи библиографическая практика на современномэтапе [Текст] /Н.К.Леликова //Библиография.-2003.-№1.-С.22-29.11.Mustafayeva S. MARC formatının yaranması vətətbiqi [Mətn] / S.Mustafayeva //Kitabxanaşünaslıq vəbiblioqrafiya.-2004.-№1.-S.75-80.12. Sənədlərin biblioqrafik təsvir qaydaları haqqında[Mətn]: 7.1-84 dövlət standartı əsasında: Metodik göstəriş/ Tərt.ed. M.Həsənov, A.Abbasova.-B.,1988.- 89 s.Sanubar MustafaevaПРИМЕНЕНИЕ СОВРЕМЕННЫХ ПРАВИЛ ОПИСА-НИЯ В БИБЛИОГРАФИЧЕСКОМ ОПИСАНИИДОКУМЕНТАРЕЗЮМЕСтатья посвящена проблеме составления современногобиблиографического описания. Авторизучает тему в двух направлениях:1) Стандартизация библиографического описания;2) Создание новых стандартов по библиографическомуописанию.…………………………. 39 ………………………….

Afət RZAYEVAAspirantSORAQ-BİBLİOQRAFİYA APARATIOXUCULARA KİTABXANA-İNFORMASİYAXİDMƏTİNİN ƏSAS BAZASI KİMİAzərbaycan Respublikasının müstəqilliyi şəraitindəmühüm funksiyaları yerinə yetirən sosial institutlardancəmiyyəti yeniləşdirmək xəttini fəal müdafiə etmək,vətəndaşların informasiya tələbatlarını daha tam ödəmək,bütün cəmiyyətin mənəvi cəhətdən zənginləşməsinəqayğı göstərmək, fundamental problemlərin həllini əhalininarahat edən cari məsələlərin həlli ilə əlaqələndirməyibacarmaq tələb olunur. Bu vəzifələrin müvəffəqiyyətləhəllini təmin etmək üçün kitabxanalar elm, təhsil,mədəniyyət, informasiya və təhsil müəssisələri olmaqetibarilə öz işlərini müasir tələblər səviyyəsində qurmağaçalışırlar.Elmi-texniki tərəqqinin sürətlə artması ilə əlaqədarolaraq indiki dövrdə oxucuların tələbatlarının dahadolğun, operativ və keyfiyyətlə ödənilməsi məsələsimühüm problemlərdən biri kimi qarşıda durur.Müasir dövrdə oxuculara göstərilən müxtəlifistiqamətli kitabxana-informasiya xidmətlərinin səmərəlişəkildə yerinə yetirilməsi üçün kitabxanalarda soraqbiblioqrafiyaaparatının daha da təkmilləşdirilməsinəböyük ehtiyac duyulur.Kitabxanalarda soraq-biblioqrafiya aparatınınyaradılması özünəməxsus müəyyən inkişaf dövrü keçmiş,formalaşmış, illər keçdikcə təkmilləşmiş və kitabxanaişinin tərkib hissəsinə çevrilmişdir. Məlum olduğu kimi,tipindən və növündən asılı olmayaraq hər bir kitabxanaöz soraq-biblioqrafiya aparatını yaradır. Bu isə kitabxana-…………………………. 40 ………………………….

informasiya və biblioqrafiya xidmətinin səmərəliliyiniartırır, onun təşkilinə yaxından köməklik göstərir.Elmi əsasla təşkil olunmuş soraq-biblioqrafiyaaparatı kitabxananın bütün fəaliyyətinin zəruri əsasıdır.Onun köməkliyi ilə oxuculara kitabxana-informasiya,soraq-biblioqrafiya, məlumat-biblioqrafiya və tövsiyəbiblioqrafiyaxidməti həyata keçirilir, kitabxana-biblioqrafiyabiliyi təbliğ edilir, kitabxanaların işçiləri tərəfindən tərtibolunan biblioqrafik vəsaitlər üçün ədəbiyyatmüəyyənləşdirilir.Soraq-biblioqrafiya aparatının qarşısında qoyulanən mühüm tələblərdən biri kitabxanaların fondunu taməks etdirməkdən və onun məzmununu bir çox baxımdanaçmaqdan ibarətdir.Qeyd etmək lazımdır ki, sovet dövründəkitabxanalar soraq-biblioqrafiya aparatını yaradarkən ilknövbədə kitabxanalarda aparılan kitabxana-biblioqrafiyaişini qaydaya salan ilk rəsmi sənədə – 1987-ci il martın18-də SSRİ Mədəniyyət Nazirliyi yanında Dövlətİdarələrarası Kitabxana Komissiyasının qərarı ilə təsdiqedilmiş «SSRİ-də kitabxanaların biblioqrafik işi haqqındaƏsasnamə»yə əsaslanırdı.Müstəqil dövlətimizdə isə soraq-biblioqrafiyaaparatı 1998-ci ildə Milli Məclisdə qəbul edilmiş«Kitabxana işi haqqında» Azərbaycan RespublikasınınQanunu ilə tənzimlənir (1).Soraq-biblioqrafiya aparatının quruluşu bütünkitabxanalarda eyni şəkildə yaradılır. O, kitabxanabiblioqrafiyaişinin təşkili səviyyəsinə uyğunlaşdırılır.Məhz soraq-biblioqrafiya aparatının köməkliyi iləkitabxanada biblioqrafik fəaliyyətin hər iki istiqaməti –biblioqrafiyalaşdırma və biblioqrafik xidmət həyatakeçirilir. Bu onunla əlaqədardır ki, soraq-biblioqrafiyaaparatı həm ilkin, həm də ikinci məlumat mənbələrini…………………………. 41 ………………………….

özündə əks etdirir. Soraq-biblioqrafiya aparatını sadəməlumat mənbələri ilə eyniləşdirmək olmaz. Digərməlumat mənbələrindən soraq-biblioqrafiya aparatıonunla fərqlənir ki, həmin aparatın köməkliyi ilə verilənməlumatlar operativ, kompleks, tam, həmçinin digərkəmiyyət və keyfiyyət xarakteristikasına malik olur.Son illər soraq-biblioqrafiya aparatının nəzəriməsələləri və təşkili problemələrinə dair tam və yaqismən nəşr olunmuş materiallar göstərir ki,kitabxanaşünaslığın və biblioqrafiyaşünaslığın digərsahələrində olduğu kimi, bu istiqamətdə də axtarışlaraparılır. Məsələn, tədqiqatçı İ.Q.Morqenşteyn göstərir ki,hər bir kitabxanada soraq-biblioqrafiya aparatı soraqbiblioqrafiyaişinin bazası və əsas aləti hesab olunur.Arayışların əksəriyyəti, hətta aparatın optimal təşkilizamanı 99%-i soraq-biblioqrafiya aparatının köməkliyi iləyerinə yetirilir (6).Məsələyə bu cür yanaşmaq kitabxanalarda soraqbiblioqrafiyaaparatının fəaliyyət üstünlüklərini bir dahaaydın göstərir.Soraq-biblioqrafiya aparatının təşkili hər şeydənəvvəl, müasir Azərbaycan cəmiyyətinin daimi məlumattələbatının ödənilməsi məqsədini daşıyır. Şübhəsiz ki,elmi-metodiki cəhətdən düzgün təşkil olunmuş soraqbiblio-qrafiyaaparatı olmadan yüksək səviyyəli kitabxanabiblioqrafiyaxidmətini həyata keçirmək mümkün deyildir.Soraq-biblioqrafiya aparatının quruluşunun ayrı-ayrıtərkib hissələri sıx qarşılıqlı əlaqəyə malik olmalı və birbirinitamamlamalıdır. Çünki kitabxananın müxtəlifşöbələri üzrə soraq-biblioqrafiya aparatının hissələrəayrılması onun vəhdətini pozur və biblioqrafik xidmətiçətinləşdirir. Soraq-biblioqrafiya aparatının əsas hissələribir yerdə, adətən biblioqrafiya şöbəsinin bilavasitəyaxınlığında yerləşdirilir. Sahəvi şöbələrdə profilə müvafiq…………………………. 42 ………………………….

əlavə məlumat fondu, kataloqlar və kartotekalar yaradılırvə bunlar da kitabxananın vahid soraq-məlumataparatına daxil olur.Kitabxananın soraq-biblioqraifya aparatıyaradılarkən başqa yerli kitabxanaların (elmi-texniki, aliməktəb, muzey və başqaları) soraq-biblioqrafiyaaparatının vəziyyətini nəzərə almaq lazımdır. Universalkitabxana onların soraq-biblioqrafiya aparatını tamamilətəkrar etməməlidir. Bununla əlaqədar olaraq AzərbaycanRespublikası Mədəniyyət Nazirliyi M.F.Axundov adınaMilli Kitabxana ilə birlikdə soraq-biblioqrafiya aparatınadair dəqiq vəzifə bölgüsü haqqında xüsusi əsasnamə vəbaşqa nizamlayıcı sənədlər işləyib hazırlamalıdır.Müxtəlif tipli kitabxanalarda soraq-biblioqrafiyaaparatının həcmi onun tərkibi və konkrettəkmilləşdirilməsi heç də eyni deyil. Belə ki, çoxmilyonlukitab fonduna, yüz minlərlə oxucuya, mürəkkəb və genişdaxili quruluşa malik mühüm kitabxanaların və kiçikkütləvi (rayon, şəhər, kənd) kitabxanalarının soraqbiblioqrafiyaaparatını bir-biri ilə müqayisə etmək olmaz.Əgər respublika və mərkəzi rayon kitabxanalarınınsoraq-biblioqrafiya aparatı universal xarakterə malikdirsə,xüsusi kitabxanalarda o, əsas etibarilə müəyyən və ya birneçə qohum, yaxın olan bilik sahələri üzrə ədəbiyyatı əksetdirir.MKS şəraitində mərkəzi kitabxananın xidmət etdiyirayonun profili, xüsusiyyəti və onun oxucu kontingentisoraq-biblioqrafiya aparatının məzmununa və tərkibinətəsir göstərir. Sənaye və kənd təsərrüfatı istehsalının buvə ya digər sahəsinin inkişafı üstünlüyü ölkədə vəşəhərdə iri müəssisələrin, elmi və elmi-tədqiqatidarələrinin və təşkilatlarının, ali və orta ixtisas təhsilimüəssisələrinin mövcudluğu soraq-biblioqrafiyaaparatında əlaqədar mövzular üzrə ədəbiyyatın daha…………………………. 43 ………………………….

dolğun açılması, xüsusi kartotekalar yaradılması,məlumat fondunun profil üzrə komplektləşdirilməsizəruriliyini müəyyən edir.Fondun həcmindən, kitabxanaların tipindən vəprofilindən asılı olmayaraq onun soraq və biblioqrafiyaaparatının tərkibinə aşağıdakı əsas hissələr daxildir:1. Soraq və biblioqrafik nəşrlər fondu;2. Kataloq və kartoteka sistemi;Kitabxananın soraq-biblioqrafiya aparatının soraqbiblioqrafiknəşrlər fondu hissəsinə bunlar daxildir:1. Əsas və direktiv xarakterli materiallar;2. Soraq-məlumat və biblioqrafik nəşrlər (5).Birinci qrupa Azərbaycan xalqının ümummilli lideriHeydər Əliyevin əsərləri, müstəqil dövlətimizin rəsmisənədləri, görkəmli ictimai-siyasi xadimlərin əsərləriaiddir.Bu baxımdan adları göstərilən əsərlər məlumatfondunda toplanılmalıdır. Ümummilli liderimiz HeydərƏliyevin 10 cildlik «Müstəqillik yollarında» çoxcildliyi,«Müstəqilliyimiz əbədidir» çoxcildliyi, «Heydər Əliyev:Biblioqrafik məlumat kitabı», Heydər Əliyevin əsərlərininəsas mövzu məcmuələri və s.Dövlət sənədlərindən Azərbaycan RespublikasınınPrezidenti İlham Əliyevin keçirdiyi müşavirələrin,iclasların materialları, dövlət sənədlərinin, o cümlədənMilli Məclisin və Nazirlər Kabinetinin əsas mövzuməcmuələri, dövlət sənədlərinin mühüm ümumi və carinəşrləri məlumat fondunda olmalıdır. Bununla yanaşı,Azərbaycan Demokratik Respublikasının və müstəqildövlətimizin görkəmli xadimlərinin seçilmiş əsərlərinin,mövzu məcmuələrinin əsas nəşrləri də məlumatfondunda öz əksini tapmalıdır.M.F.Axundov adına Azərbaycan MilliKitabxanasında soraq-biblioqrafiya aparatının soraq-…………………………. 44 ………………………….

iblioqrafik nəşrlər fondu hissəsində öz əksini tapmışəsas və direktiv xarakterli materiallar məqsədəuyğunşəkildə qruplaşdırılaraq yerləşdirilmişdir. Belə ki, buradaümummilli liderimiz Heydər Əliyevin 1995-ci ildənetibarən nəşr edilməyə başlamış «Müstəqillik yollarında»və «Müstəqilliyimiz əbədidir» çoxcildlikləri, həmçinin«Heydər Əliyev və Azərbaycan dövlətçiliyi», «HeydərƏliyev və Azərbaycan dili», «Heydər Əliyev vəAzərbaycan diplomatiyası», «Heydər Əliyev vəAzərbaycan diasporu», «Heydər Əliyevin aforizmləri»,«Heydər Əliyev: Biblioqrafik məlumat kitabı» və digərəsərlər mühüm yer tutur.Fondun ikinci hissəsini təşkil edən soraq ədəbiyyatıöz xarakterinə, tipinə və mövzusuna görə olduqcamüxtəlifdir. Buraya ensiklopediyalar, ensiklopediklüğətlər, ümumi və xüsusi məlumat materialları, lüğətlər,ünvan kitabları, təqvimlər və s. daxildir. Məlumat nəşrlərifaktiki materiallarla, rəqəm göstəriciləri ilə, statistikaməlumatları ilə zəngin olduğuna görə oxucularınfaktoqrafik sorğularının ödənilməsində əvəzsiz mənbərolunu oynayır.Məsələn, M.F.Axundov adına Azərbaycan MilliKitabxanasının məlumat-biblioqrafiya şöbəsi oxucularınkitabla əlaqədar olan bütün sorğularına cavab verir, onlarımaraqlandıran mövzulara dair ədəbiyyatın seçilməsinəkömək edir. Oxucuların müxtəlif sorğularına cavabvermək üçün şöbənin nəzdində zəngin məlumatbiblioqrafiyaaparatı təşkil edilmişdir. Şöbə biblioqrafikgöstəricilər tərtib etmək və respublikamızın başqakitabxanalarına biblioqrafiya sahəsində metodik yardımgöstərməklə məşğuldur. Oxucular kitabla əlaqədar olanmüxtəlif sorğuları kitabxanaya gəlmədən də telefonvasitəsi ilə və ya kitabxananın İnternetdə açılmış vebsaytıvasitəsi ilə ala bilirlər (7).…………………………. 45 ………………………….

Hazırda M.F.Axundov adına Azərbaycan MilliKitabxanasının məlumat-biblioqrafiya şöbəsinin 50mindən çox müxtəlif biblioqrafik məxəzləri –ensiklopediya, salnamə, lüğət, göstərici və s. kimi nəşrləriəhatə edən xüsusi fondu, Azərbaycan, rus və ingilisdillərində ədəbiyyatı əhatə edən zəngin kartotekalarıvardır. Həmin kartotekalar içərisində«Azərbaycanşünaslıq» kartotekası xüsusi yer tutur (7).Qeyd etmək lazımdır ki, soraq-biblioqrafiyaaparatının tərkibinə daxil olan kataloq və kartotekalarsistemi də mühüm əhəmiyyətə malikdir.Kitabxana kataloqları kitabxananın fondunu ənmüxtəlif baxımdan açır, soraq və məlumat-biblioqrafiyaişində onlardan geniş istifadə olunur. Kataloqlaristiqamətlərinə (oxucu və xidmət), fondu əhatə etmələrinə(baş, birləşmiş, mərkəzi, fondun ayrı-ayrı hissələri üzrə),materialların qruplaşdırılmasına (əlifba, sistemli, predmet,nömrələrlə), əks etdirdiyi nəşrlərin növlərinə (kitab, dövrinəşrlər, xəritələr, not əsərləri, standartlar və s.) görənövlərə ayrılır.Əlifba kataloqları müəyyən müəllifin kitablarını, buvə ya digər təşkilatın buraxdığı çap əsərlərini meydanaçıxarmağa və ya başqa əsərin hansı nəşrinin kitabxanadaolduğunu müəyyənləşdirməyə imkan verir.Sistemli kataloqlarda materiallar ədəbiyyatıniyerarxiya təsnifat sistemi əsasında bilik, elm sahələri vəelmi fənlər üzrə qruplaşdırılır.Predmet kataloqları nisbətən dar, xüsusi mövzularvə problemlər üzrə ədəbiyyatın tez tapılmasına imkanyaradır.Birləşmiş kataloqlar oxuculara soraq-biblioqrafiyaxidmətinin imkanlarını xeyli genişləndirir. Onlar ölkənin vəya muxtar respublikanın bir neçə kitabxanasınınfondunda olan sənədləri əks etdirir.…………………………. 46 ………………………….

Kitabxanaların məlumat-biblioqrafiya aparatınınmühüm hissəsi qəzet və jurnalların, nəşri davam edənmaterialların və məcmuələrin məzmununu analitikqaydada açan kartotekalardan ibarətdir.Kartotekalar öz xarakterlərinə və məzmunlarınagörə universal, mövzu, xüsusi və diyarşünaslıqkartotekalarına bölünür. Kitabxananın biblioqrafikkartoteka sistemində məqalələrin universal kartotekasıəsas rol oynayır. Burada kitabxananın müxtəlif oxucukateqoriyalarını maraqlandıran bütün bilik sahələri üzrədövri mətbuat materialları haqqında məlumat maksimumoperativliklə əks olunur.Kartoteka əvvəllər başlıca olaraq AzərbaycanDövlət Kitab Palatasının jurnal və qəzet məqalələrinədair buraxdığı çap kartoçkaları komplektləri əsasındayaradılırdı.Mövzu kartotekası daha aktual problemlərə vəməsələlərə dair çap əsərlərini əks etdirir. Məsələn, bubaxımdan hazırda M.F.Axundov adına Azərbaycan MilliKitabxanasının məlumat-biblioqrafiya şöbəsindəAzərbaycan Respublikası Prezidentinin yanındakeçirilmiş müşavirələrin materialları, xalq təsərrüfatının vəsənayenin inkişafına dair proqramlarla bağlı dövlətbaşçısının müxtəlif fərman və sərəncamları, mədənimaarifsistemində çalışanlara köməklik və başqa bu kimiməsələlər üzrə mövzu kartotekası yaradılmış vəoxucuların istifadəsinə verilmişdir (8).Məlum olduğu kimi, təkcə kitabxanakataloqlarından, universal və mövzu kartotekalarındanistifadə etməklə oxucuların heç də bütün sorğularınıödəmək mümkün deyil. Ona görə də xüsusi biblioqrafikkartotekalar da tərtib edilir ki, onlara da resenziyalarkartotekası, bədii ədəbiyyatın sərlövhə kartotekası, şəxsi…………………………. 47 ………………………….

kartoteka, xüsusi növ nəşrlərin (çap qrafiklərinin, notəsərlərinin, xəritə materiallarının) kartotekası aiddir.Şəxsi kartoteka şəxsi rubrikalarda ictimai, dövlət,hərbi xadimlərin, elm, texnika, mədəniyyət, incəsənətxadimlərinin, istehsalat qabaqcıllarının və başqalarınınhəyat və yaradıcılığı ilə əlaqədar olan çap materiallarınıkomplektləşdirir.Diyarşünaslıq kartotekaları ölkənin (rayonun,şəhərin) hərtərəfli öyrənilməsinə, onun sosial, iqtisadi vəmədəni inkişafında dövlət və təsərrüfat fəallarına köməkgöstərilməsinə xidmət göstərir.Soraq-biblioqrafiya aparatının mühüm tərkibhissələrindən biri də ödənilmiş arayışlar fondudur.Ödənilmiş arayışlar fondu mütəxəssislər, təşkilatlar vəidarələr tərəfindən kitabxanaya daxil olan mürəkkəbmövzu sorğularının yerinə yetirilməsində xüsusi roloynayır. Belə sorğulara cavablar yazılı şəkildə yerinəyetirilir və çox hallarda ədəbiyyatın geniş mövzusiyahısından ibarət olur.Ümumiyyətlə, kitabxana-biblioqrafiya biliklərinintəbliği, yəni oxuculara məlumat nəşrlərindən, kataloq vəkartotekalardan sərbəst istifadəsinin öyrənilməsi məqsədidaşıyan bütün proseslər soraq-biblioqrafiya aparatı iləbilavasitə əlaqədardır.Kitabxana təcrübəsi göstərir ki, yalnız təcrübəlibiblioqrafların köməyi ilə soraq-biblioqrafiya aparatı dahaəhatəli, səmərəli təşkil olunur və oxucular onlara dahaçox müraciət edirlər.Hazırda biblioqrafik fəaliyyətdə soraq-biblioqrafiyaaparatının rolunu yüksəltmək, oxuculara xidmət işinintəşkilində ondan daha səmərəli istifadə etməyin optimalyollarını müəyyənləşdirmək əsas vəzifələrdəndir.…………………………. 48 ………………………….

ƏDƏBİYYAT1. «Kitabxana işi haqqında» AzərbaycanRespublikasının Qanunu // Kitabxanaşünaslıq vəbiblioqrafiya. – 1999. –№1. –S. 3-18.2. Xələfov A.A. Kitabxanaşünaslığa giriş: Dərslik. IIhissə. –B.: Bakı Universiteti Nəşriyyatı, 2001. –400 s.3. İsmayılov X.İ. Kitabxana işinin idarə edilməsininmetodiki və təşkilati məsələləri: Dərs vəsaiti. –B., 1995. –96 s.4. Фононов Г.П. Информационную и справочнобиблиографическуюработу централизованныхсистем – на новый уровень // Сов. библиография. –1981. –С. 39-52.5. Mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərinin təşkilivə idarə edilməsi məsələləri: Məqalələr məcmuəsi /M.F.Axundov adına ADK. –B., 1979. –78 s.6.Моргенштейн И.Г. Справочнобиблиографическийаппарат библиотеки / Сов. библиография.–1982. –№2. –С. 22-32.7. M.F.Axundov adına Azərbaycan MilliKitabxanasının 2005-ci il hesabatı.8. M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanasınınməlumat-biblioqrafiya şöbəsinin sənədlərqovluğu.…………………………. 49 ………………………….

Афет РзаеваСПРАВОЧНО-БИБЛИОГРАФИЧЕСКИЙ АППАРАТКАК ОСНОВНАЯ БАЗА ПО БИБЛИОТЕЧНО-ИНФОРМАЦИОННОМУ ОБСЛУЖИВАНИЮЧИТАТЕЛЯМРЕЗЮМЕВ статье рассматриваются этапы развития исовременное состояние справочнобиблиографическогоаппарата библиотеки. Авторстатьи доказывает, что справочнобиблиографическийаппарат библиотеки являетсянеобходимой основой всей библиографической деятельностибиблиотеки, с его помощью осуществляетсясправочное, информационнобиблиографическоеи рекомендательнобиблиографическоеобслуживание читателей.…………………………. 50 ………………………….

Elşən ƏHMƏDOVMagistrMÜASIR ŞƏRAİTDƏ OXUCU SORĞULARININÖDƏNİLMƏSİ SAHƏSİNDƏM.F.AXUNDOV ADINA AZƏRBAYCAN MİLLİKİTABXANASININ FƏALIYYƏTİCəmiyyətdə kitabxanaların rolu və əhəmiyyətihəmişə oxuculara kitabxana xidmətinin təşkili, səviyyəsi,keyfiyyəti və əhatə dairəsi ilə ölçüldüyündən müasirdövrümüzdə oxuculara xidmət işinin məqsəd vəvəzifələrinin müəyyənləşdirilməsi, forma və metodlarınınelmi şəkildə öyrənilməsi kitabxanaşünaslıq elminin vəkitabxanaların mühüm problemlərindən biridir. Kitabxanaxidmətinin məqsəd və vəzifələrinin müəyyənləşdirilməsiisə olduqca mürəkkəb bir proses olub bu və ya digərcəmiyyətin xüsusiyyətləri ilə bağlıdır.İdeoloji buxovlardan azad olduğumuz, demokratikdəyərlərin və prinsiplərin inkişaf edib möhkəmləndiyi,müstəqil informasiyalaşdırılmış cəmiyyətdə kitabxana vəcəmiyyət, kitabxana və mütaliə, kitabxana və oxucu kimiproblemlər yeni mahiyyət kəsb etmişdir. Azərbaycandakitabxanaşünaslıq elminin banisi, tarix elmləri doktoru,professor A.Xələfovun göstərdiyi kimi, bütün bunlar“informasiya azadlığı”, “intellektual azadlıq”, “mütaliəazadlığı”, “kitabxana elm, informasiya, mədəniyyət, təhsilvə tərbiyə mərkəzidir”, “kitabxana ictimai mütaliənintəşkilatçısıdır” kimi yeni anlayışların və ifadələrinmeydana gəlməsinə səbəb olmuşdur (2).Kitabxanalar informasiyalaşdırılmış cəmiyyətinəsas atributlarından biridir. Bu cəmiyyət qarşısınaqoyduğu məqsəd və vəzifələrini yerinə yetirmək,…………………………. 51 ………………………….

cəmiyyətin hər bir üzvünü informasiya ilə təmin etmək vəartan sorğuları operativ şəkildə ödəmək üçün müasirşəraitdə kitabxanalar qarşısında yeni tələblər qoyur. Buisə ənənəvi kitabxana xidmətlərinin içərisində daha lazımixidmətləri saxlamaqla yanaşı, yeni xidmətlərdən vətexnologiyalardan istifadə etməyə, elektron kataloq vəelektron kitabxana yaratmağa, bir sözlə, kitabxanalarınmüasirləşdirilməsinə əsas yaradır. Söylənilən fikirləriM.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanasınıntimsalında ümumiləşdirmək olar.Azərbaycan Respublikası Mədəniyət və TurizmNazirliyinin kitabxana sisteminə daxil olan ən böyükşəbəkəyə malik kitabxanaları içərisində universal-elmiktabxana kimi aparıcı rolu olan kitabxanalardan biriM.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanasıdır.Müstəqillik illərində dövlətin diqqəti və qayğısı iləəhatə olunmuş M.F.Axundov adına Azərbaycan MilliKitabxanası digər müəssisələr kimi keçid dövrünün böyükiqtisadi çətinliklərinin öhdəsindən gəlməyə nail oldu,oxuculara xidmət işini uğurla həyata keçirə bildi, ölkəninbaş kitabxanası kimi respublikada bütün kitabxanalarınelmi-metodik təminat mərkəzi funksiyasını dayandırmadı.Keçid dövrünün çətinliklərinə baxmayaraq kitabxana1993-cü ildən başlayaraq dövlət tərəfindən davamlıolaraq maliyyələşdirilir, kitabxanaya ayrılan vəsait ilbəilartırılır. Kitabxananın maddi-texniki bazasınınmöhkəmləndirilməsi, binasının əsaslı təmir edilməsi,xarici dillərdə olan ədəbiyyatla komplektləşdirilməsi,kitabxananın müasir texniki vasitələr və informasiyatexnologiyaları ilə təmin olunması oxuculara xidmət işininkeyfiyyətini xeyli yaxşılaşdırmışdır.Ölkədə keçid dövrünün çətinlikləri ilə əlaqədarşəhərimizin bir çox kitabxanalarının fəaliyyəti zəiflədiyindən,milli kitabxanaya böyük oxucu axını yaranır.…………………………. 52 ………………………….

Müstəqillik illərində milli kitabxana öz işinin məzmunundavə formasında böyük dəyişikliklər etmiş, kitab fondundanheç bir məhdudiyyət olmadan bütün oxucuların istifadəetməsi üçün əhəmiyyətli işlər görmüşdür. Kitabxanamüharibə şəraiti ilə əlaqədar gənclər arasında hərbivətənpərvərlik tərbiyəsinə dair ədəbiyyat təbliğinə xüsusidiqqət yetirmişdir. Bundan başqa, kitabxana oxucularıyeni kitablarla tanış etmiş, müxtəlif elm sahələrinə vəmövzulara dair daimi və tematik kitab sərgiləri təşkiletmiş, tarixi və mədəni əhəmiyyət kəsb edən beləsərgilərin kütləvi informasiya vasitələrində təbliğinə fikirvermişdir. Bunların içərisində milli ideologiyaya dair təşkiledilən daimi və tematik kitab sərgiləri oxucuların diqqətmərkəzində olmuş, keçirilən kütləvi tədbirlərdə oxucularhəvəslə iştirak etmişlər.Kitabxana ənənəvi iş üsulları ilə yanaşı yeni işforma və üsullarına, görkəmli dövlət, ədəbiyyat vəincəsənət xadimlərinin əsərlərinin təqdimatmərasimlərinin keçirilməsinə xüsusi diqqət yetirir ki, bu dakitabxananın oxucularla əlaqəsini daha damöhkəmləndirir, yeni ədəbiyyatın təbliği işini xeyliyaxşılaşdırır.Kitabxananın oxucu sorğularının ödənilməsi sahəsindəkifəaliyyəti son dövrlərdə, xüsusilə də 2006-cı ildədaha da genişlənmişdir. Eyni zamanda kitabxananıntarixində bir çox əlamətdar hadisələr baş vermişdir. Beləki, Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və TurizmNazirliyi tərəfindən 12.01.2006-cı il tarixdə kitabxananınyeni strukturu və ştat cədvəli təsdiq edilmişdir ki, bununda nəticəsi olaraq bir çox şöbə və bölmələrin adlarıdəyişdirilmiş, bəzi şöbə və bölmələr ləğv edilmiş, yeniləriyaradılmışdır. Hazırda strukturunu 25 şöbə və 50 bölmətəşkil edən kitabxanada 361 nəfər çalışır və onlardan 288nəfəri kitabxana işçiləridir.…………………………. 53 ………………………….

01.01.2007-ci il tarixinə kitabxananın fondunda4.465.442 nüsxə ədəbiyyat saxlanılır. 2006-cı il ərzindəkitabxananın daimi oxucularının sayı 34.083 nəfərəçatmış, oxucu davamiyyəti 225.318 nəfər olmuş, kitabverilişi 783.949 nüsxəyə çatmışdır. 2006-cı ildəkitabxanaya 15.164 nüsxə yeni ədəbiyyat daxilolmuşdur.(3)İnformasiya texnologiyalarının tətbiqi ilə əlaqədar2006-cı ilə qədər müxtəlif layihələrin həyatakeçirilməsində iştirak edən strukturlar yeni ştat cədvəli iləmüstəqil şöbə və bölmə kimi təsdiq edilmişdir. BunlardanElektron resursların yaradılması, Kitabxana-biblioqrafiyaproseslərinin avtomatlaşdırılması və informasiyatexnologiyaları, Kitabxana işçilərinin təlim və tədrisişöbələri, həmçinin elektron kitabxananın yaradılmasıistiqamətində ədəbiyyatın skaner edilməsi zamanımeydana çıxan çatışmazlıqların aradan qaldırılmasıməqsədilə yaradılmış “Mətnlərin redaktəsi” bölməsinigöstərmək olar.Arxiv və nadir kitablar fondunda oxuculartərəfindən daha çox istifadə olunan 46 nüsxə kitab və 11qəzet komplekti cari ildə mikrofilmləşdirilərək oxucularınistifadəsinə verilmişdir.Kitabxananın “Kütləvi işlər” şöbəsi 2006-cı ildərespublikanın həyatında baş verən tarixi və əlamətdargünlərlə, yubileylərlə, bayramlarla əlaqədar tədbirlər-kitabsərgiləri, yeni kitabların təqdimatları və anım günlərikeçirmişdir. Milli kitabxanada keçirilən kütləvi tədbirlər,sərgilər, mühazirələr, kitab təqdimatları, yazıçı və elmadamları ilə görüşlər oxuculara xidmət işində vəədəbiyyat təbliğində mühüm rol oynayır. Artıq ənənəyəçevrilmiş VI Bakı Kitab Bayramı 2006-cı ildə də qeydedilmişdir. Gənc Yazıçılar Birliyi ilə keçirilən bu tədbir…………………………. 54 ………………………….

kitabxanaçıların, naşirlərin və kitabsevərlərin əslbayramına çevrilmişdir.Milli Kitabxananın fəaliyyətinə geniş şəkildə nəzərsalsaq görərik ki, kitabxanada oxucu sorğularının ödənilməsisahəsində həm ənənəvi, həm də elektroninformasiya xidmətindən qarşılıqlı şəkildə istifadə edilir.Bu baxımdan kitabxananın Sorğu-informasiyaxidməti şöbəsinin fəaliyyəti olduqca diqqətəlayiqdir.Hazırda şöbə əvvəlki Məlumat-biblioqrafiya şöbəsininfunksiyalarını yerinə yetirir. 2006-cı ildə Sorğuinformasiyaxidməti şöbəsi 38.000 ədəbiyyat vermiş vəoxucu davamiyyəti 26.500 nəfər olmuşdur. Bu ildə şöbətərəfindən dövlət orqanlarından, müəssisə vətəşkilatlardan, kütləvi informasiya vasitələrindən, təhsilmüəssisələrindən və ayrı-ayrı oxuculardan daxil olmuş31.000 şifahi, 77 yazılı və fərdi sorğu ödənilmişdir. (3)2006-cı il üçün oxuculardan daxil olmuş şifahisorğuların əksər hissəsi ictimai və humanitar elmlərinpayına düşür. Şöbənin hesabatından göründüyü kimi, busorğular əsas etibarilə Azərbaycan Respublikasınınqanun, qərar, fərman və sərəncamlarını əhatə edənməsələlər, Dağlıq Qarabağ probleminin həlli, AzərbaycanMDB ölkələri sistemində, Ədliyyə Nazirliyinə və digərdovlət orqanlarına testlə qəbul imtahanlarını əhatə edənsuallara dair, habelə xarici ölkələrin tarixi, coğrafiyası vəincəsənəti, dünyanın qlobal problemləri ilə bağlımövzulardan ibarətdir. Bundan başqa, şöbəyəAzərbaycanın memarlıq abidələri və turist regionları, İranfolkloru, Bakı sirkinin yaranma tarixi, Azərbaycandiplomatiyası, hərbi-siyasi konfliktlər (1980-2006-cı illər),Azərbaycan nefti Böyük Vətən müharibəsi illərində,Teymurləng haqqında və digər mövzular üzrə rəngarəngsorğular daxil olmuşdur.…………………………. 55 ………………………….

Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiyaşünaslıq biliklərinintəbliği şöbənin daim diqqət mərkəzində olmuşdur.Kitabxanaya yeni yazılan oxuculara kitabxananınməlumat aparatından istifadə etmək qaydalarına dair33.387, nəzəriyyə və metodikaya dair isə 800 məsləhətverilmişdir.Hesabat ilində ayrı-ayrı rayon MKS-lərininbiblioqrafiya şöbələrinin müdirləri burada təcrübəmübadiləsində olmuş, Bakı Dövlət Universitetinin, BakıMədəni-Maarif Texnikumunun tələbələri, Milli TəhlükəsizlikNazirliyi Akademiyasının tələbələri, ixtisaslaşdırmakursu dinləyiciləri üçün seminar və praktikumlarkeçirilmiş, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinəişə qəbulla əlaqədar şöbəyə müraciət etmiş 200 nəfəroxucunun 800 sualı üzrə biblioqrafik axtarış aparılmış vəonlar cavablandırılmışdır.Şöbəyə daxil olan yeni ədəbiyyat üzrə müzakirələrkeçirilmiş, oxuculara xidmət zamanı qarşıya çıxanmübahisəli məsələlərə aydınlıq gətirilmişdir.2006-cı ildə kitabxananın həyatında baş verən ənəlamətdar hadisə onun www.anl.az ünvanlı İNTERNETsəhifəsinin və elektron kataloqunun təqdimat mərasimininkeçirilməsi idi. İNTERNET portal Azərbaycan, rus vəingilis dillərində işlənib hazırlanmışdır. Kitabxananın saytıvasitəsilə elektron kataloqda axtarış aparmaq, elektronkitabxanada lazım olan ədəbiyyatı əldə etmək imkanıAzərbaycanın və dünyanın hər bir yerindən İNTERNET-əçıxışı olan istənilən bir şəxs, hətta respublikanın ucqaryerlərindən olsa belə kitabxananın elektronresurslarından faydalana bilməsi mümkünləşmişdir. Buisə o deməkdir ki, kitabxananın yerləşdiyi coğrafiməkandan çox uzaqlarda olan hər hansı bir şəxsin sifarişetmək istədiyi ədəbiyyatın kitabxanada olub-olmamasınıbilmək üçün onun uzun məsafəni qət edib kitabxanaya…………………………. 56 ………………………….

gəlməyi zəruri deyil. Lakin belə olan halda kitabxanaçalışmalıdır ki, mümkün qədər çoxlu kataloq kartoçkasınıvə xeyli sayda ədəbiyyatı kompütürə daxil etsin vəbununla kitabxananın elektron resurslarındanbəhrələnmək istəyən istifadəçilərin sorğularını ödəyəbilsin. Statistikaya nəzər yetirsək görərik ki, 2006-cı ilərzində kitabxananın saytının daimi istifadəçilərinin sayı773 nəfər, saytdan istifadə edənlərin sayı isə 20.216nəfər olmuş, 21.000 adda biblioqrafik yazı elektronkataloqa daxil edilmişdir ki, bu da 60.000 nüsxəədəbiyyatı əhatə edir (3).M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanasıelektron kataloq vasitəsilə ABŞ-ın Konqress Kitabxanasıvə Rusiya Dövlət Kitabxanası ilə biblioqrafik yazımübadilələri aparır. Bu isə oxucuya imkan verir ki,kitabxananın saytı vasitəsilə birbaşa olaraq bukitabxanaların elektron kataloqlarında axtarış apara bilsinvə onlara sorğu ilə müraciət edərək istədikləri sənədhaqqında məlumat ala bilsin. Buradan göründüyü kimi,kitabxananın saytı nəinki kitabxananın elektron resursları,həmçinin dünyanın ən nəhəng kitabxanalarının fondundaolan ədəbiyyatla tanış olmağa imkan verir. Bununla,oxucular həm vaxtlarının, həm də maliyyə vəsaitlərininqənaət olunmasına nail olurlar. Bu baxımdan millikitabxananın Elektron resurslarının yaradılması şöbəsininfəaliyyəti olduqca diqqətəlayiqdir.Fəaliyyətə başladığı 2006-cı ildə şöbə ölkə vədünya oxucularına qlobal şəbəkə vasitəsilə kitabxananınfondu haqqında məlumatların çatdırılması üçün elektronkataloqun hazırlanması işinə başlamışdır. Bunun üçünAvrasiya Fondu, Açıq Cəmiyyət İnstitutunun YardımFondu və Kitabxanaçıların İnformasiya Resursları TəlimMərkəzinin xüsusi layihəsi çərçivəsində ABŞ-ın VTLSVİRTUA proqramı alınmış və bu proqram MARC 21…………………………. 57 ………………………….

formatında tətbiq edilməyə başlanmışdır. Azərbaycandakitabxana proseslərini dolğun şəkildə realizə edən vəİNTERNET vasitəsilə ölkəyə və dünyaya yayımlanan buproqram oxucuların kitabxananın elektron resurslarınauzaq məsafədən girişini korporativ şəbəkə ilə həyatakeçirir.Bu gün elektron kitabxanaların əhəmiyyəti olduqcaartmaqdadır. Əsası 2002-ci ildə qoyulmuş milli kitabxanamızınelektron kitabxanası da 2006-cı ilin fevral ayındanoperativ fəaliyyətə başlamışdır. Elektron kitabxana müəllifhüquqlarını qoruyub saxlamaqla, milli ədəbiyyat nümunələrinielektron daşıyıcılara köçürməklə zənginləşir. Eynizamanda elektron kitabxanaya müəllifin öz arzusu iləonun təqdim etdiyi əsərin elektron versiyası da daxiledilir. Saytda kitablar həm əlifba sırası üzrə, həm dəkitabın aid olduğu elm sahəsi üzrə yerləşdirilir. Elektronkitabxananın yaradılması və genişləndirilməsi işi iləKitabxana-biblioqrafiya proseslərinin avtomatlaşdırılmasıvə informasiya texnologiyaları şöbəsi məşğul olur. Şöbəöz işini Elektron resurslarının yaradılması, Kitabişləmə vəKataloqlaşdırma şöbələrinin işi ilə əlaqələndirir. Belə ki,elektron kitabxanada olan kitabların ünvanları elektronkataloqda da öz əksini tapır.İnanmaq olar ki, M.F.Axundov adına AzərbaycanMilli Kitabxanası gələcək illərdə də xidmət prosesininmodernləşdirilməsi, bütün işlərin avropa standartlarınauyğun olaraq yenidən qurulması, kitabxana-biblioqrafiyaproseslərinin avtomatlaşdırılması, elektron kataloq vəelektron kitabxananın məlumat bazasınıngenişləndirilməsi istiqamətində öz işlərini davametdirəcəkdir.ƏDƏBİYYAT…………………………. 58 ………………………….

1. Xələfov A.A. Heydər Əliyev və Azərbaycanda kitabxanaişi.-B.:Azərnəşr, 2006.-312 s.2. Xələfov A.A. Kitabxanaşünaslığa giriş: Dərslik. IIIhissə.-B.:Bakı Universiteti Nəşriyyatı, 2003.-314 s.3. M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanasının2006-cı il hesabatı.Элшан АхмедовДЕЯТЕЛЬНОСТЬ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ НАЦИО-НАЛЬНОЙ БИБЛИОТЕКИ ИМ. М.Ф.АХУНДОВА ВСФЕРЕУДОВЛЕТВОРЕНИЯ ЧИТАТЕЛЬСКИХ ЗАПРОСОВ ВСОВРЕМЕННЫХ УСЛОВИЯХРЕЗЮМЕВ статье освещена деятельность национальнойбиблиотеки в сфере удовлетворения читательскихзапросов в последние годы, особенно в2006-ом году, даны сведения об электронной библиотекеи об электронном каталоге, также в отчетебиблиотеки за 2006-ой год представленыстатистические показатели.…………………………. 59 ………………………….

Elvira TALIBOVAMagistrKİTABXANALARDA ƏMƏK MƏHSULDARLIĞININYÜKSƏLDİLMƏSİ YOLLARIƏmək məhsuldarlığı insanın məqsədəuyğun fəaliyyətiningöstəricisidir, başqa cür desək, əmək məhsuldarlığıəmək sərfinin səmərəlilik dərəcəsidir. İnsanınməqsədəuyğun fəaliyyətinin səmərəlilik səviyyəsi vəyaxud nəticəsi vaxt vahidi ərzində yaradılmış müəyyənmiqdar istehlak dəyərlərinin miqdarında, yaxud məhsulvahidi ilə sərf edilmiş vaxtla ifadə edilir.Kitabxana işində əmək məhsuldarlığı dedikdə busahədə çalışan işçilərin məqsədəuyğun fəaliyyətininsəmərəlilik dərəcəsini təhlil etməklə əhaliyə kitabxanaxidmətinin ümumilikdə səmərəliliyinin əsas göstəricilərininmüəyyənləşdirilməsi nəzərdə tutulur.Kitabxana iqtisadiyyatı üzrə tanınmış alim RasimKazımovun qeyd etdiyi kimi, “Kitabxanalarda əməkməhsuldarlığı hər bir işçi tərəfindən müəyyən iş prosesivə əməyinə sərf olunan əməyin kəmiyyəti və ya vahidnorma vaxtı ərzində görülən işlərin həcmi ilə ölçülür. Hərbir kitabxanaçı tərəfindən görülən işlərin müəyyən normavaxtı ərzində həcm artdıqca, yaxud görülən işlərə sərfedilən vaxt azaldıqca əmək məhsuldarlığı artır” (1.s.33).Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bazar iqtisadiyyatışəraitində hər bir kitabxananın və ya kitabxanaşəbəkəsinin digər kitabxanaya nisbətən üstünlüyü ilknövbədə orada əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsiüçün daha geniş imkanların yaradılması ilə ölçülür.Beləliklə bazar iqtisadiyyatı şəraitindəkitabxanalarda əmək məhsuldarlığının göstəriciləri hərhansı bir rayon, şəbəkə və ya bir kitabxana daxilində…………………………. 60 ………………………….

oxuculara kitabxana-informasiya xidmətinin ümumisəviyyəsi və səmərəliliyi barədə real təsəvvür yaradanmühüm iqtisadi göstəricilərdir.Qeyd etmək lazımdır ki, əmək məhsuldarlığıanlayışını heç də məhsul istehsal edən əməkləeyniləşdirmək olmaz.Belə ki, kitabxanaçı öz əməyinin məzmununa görəmaddi nemətlər istehsal etmir. Lakin iqtisadi baxımdanməhsuldar işçi kimi fəaliyyət göstərə bilər. Kitabxanaişçisi öz əməyinin təbiətinə görə məhsul istehsal edəbilməz, o, ancaq xidmət edə bilər. Lakin bu heç də odemək deyil ki, kitabxanaçı məhsuldar deyildir, o qeyriistehsalsahəsində çalışan işçidir. Ona görə də “qeyri-istehsal”anlayışı ilə “qeyri - məhsuldar” anlayışınıeyniləşdirmək olmaz.Əmtəə-pul münasibətlərinin əsas amil kimi götürüldüyübazar iqtisadiyyatı şəraitində kitabxanada əməkməhsuldarlığının yönəldilməsi zərurəti meydana çıxır. Buisə öz növbəsində kitabxana işində iqtisadi amillərinrolunun güclənməsi ilə əlaqədardır. Prof.A.A.Xələfovunyazdığı kimi “Kitabxana işinin keyfiyyətcə yeni mərhələyədaxil olması, bu işin daha da mürəkkəbləşməsi, kitabxanaişinin keyfiyyət göstəriciləri təhlil edilərkən iqtisadigöstəricilərin keyfiyyət göstəricilərinin əsas amil kimiqiymətləndirilməsi ilə əlaqədardır” (3, s.247) .Müasir dövrdə kitabxana işində iqtisadi amillərinaktuallaşdırılması ilk növbədə kitabxanaların əməkməhsuldarlığının artırılması yollarının müəyyənləşdirilməsinitələb edir.Kitabxanalarda əmək məhsuldarlığınınyüksəldilməsi onun fəaliyyətinin iqtisadi səmərəliliyininartırılması ilə sıx əlaqədardır. Dos. R.Kazımovun qeydetdiyi kimi: “Kitabxana işinin iqtisadi səmərəliliyiniartırmaq üçün hər bir kitabxanada xeyli daxili ehtiyat…………………………. 61 ………………………….

mənbələri vardır. Belə ki, kitabxanalarda əməkehtiyatlarından səmərəli istifadə edilməsi, vaxt itirilməsihallarının aradan qaldırılması, kollektivlərdə əməkintizamının möhkəmlənməsi, texniki vasitələrinistismarının optimallaşması qənaət rejiminə əməledilməsi və s. tədbirlərin həyata keçirilməsi kitabxananınfəaliyyətinin iqtisadi səmərəliliyinə müsbət təsir göstərər”(2, s.57).Müasir dövrdə kitabxanada əmək məhsuldarlığınınyüksəldilməsində informasiya-kommunikasiya texnologiyasınıntətbiqi ən başlıca vasitəyə çevrilməkdədir. Kitabxanaişinin mühüm texnoloji proseslərinin komplektləşdiirlməsi,oxuculara xidmət işində kompüter və internetvasitələrindən istifadə, CD-ROM, onlayn texnologiyaları,elektron kataloqlar, elektorn göstəricilər, elektron kitablarvə s. müasir texnologiyaların tətbiqi kitabxanalardaəməyin təşkili və onun məhsuldarlığında yeni keyfiyyətdəyişikliklərinin meydana gəlməsinə səbəb olur. Buproses kitabxana daxilində iki istiqamətdə həyata keçiriləbilər:a) Ənənəvi kitabxana proseslərində texniki vəinformasiya texnologiyalarının tətbişi;b) yeni keyfiyyətli informasiya – kommunikasiyatexnologiyalarının tətbiqi nəticəsində kitabxananınməhsuldar qüvvələrinin fəaliyyətinin yeniləşdiirlməsinəkeyfiyyətcə yeni əmək məhsulunun alınması. (4.s.31)Nəticədə kitabxana işində oxuculara xidmətin yeninövlərini yaratmaq, insan əməyini yüngülləşdirməklə vəona qənaət etməklə əmək məhsuldarlığını xeyliyüksəltmək olar.Kitabxanalarda əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsininolduqca əhəmiyyətli vasitələrindən biri də əməkintizamının lazımi səviyyədə təşkil edilməsidir. Bu isə heçdə yalnız işçilərin işə vaxtında gəlib-getməsi deyildir.…………………………. 62 ………………………….

Bu proses eyni zamanda kitabxananın hər birşöbəsində əmək normalarının riayət edilməsini, əməyinelmi təşkilini əməkdə fərqlənənlər üçün güzəştlər vəimtiyazların tətbiq edilməsini nəzərdə tutur. Bu işdəmənəvi və maddi-həvəsləndirmə metodlarından da genişistifadə edilməlidir.Müasir dövrdə kitabxanalarda əməkməhsuldarlığının yüksəldilməsinə xidmət edən amilləriçərisində kollektivlərdə sağlam psixoloji iqliminyaradılması da mühüm amil kimi nəzərdən keçirilməlidir.Nəhayət kitabxanaçılıq fəaliyyətində əmək məhsuldarlığınınyüksəldilməsində ən önəmli amillərdən biri vəbəlkə də birincisi kadrların peşə səviyyəsinin sistemlisürətdə artırılması, onların düzgün yüksəldilməsi vəsəmərəli istifadə edilməsidir.Təəssüflə qeyd etməliyik ki, kitabxana işində sonvaxtlar müasir informasiya texnologiyalarının tətbiqininildən- ilə inkişaf etməsinə baxmayaraq bu işdə hələ dəprimitiv, texniki əl əməyinin həddindən artıq çox olmasımüşahidə edilir. Bu isə öz növbəsində bir çox kitabxanaəməyinin icrasını darıxdırıcı edir və işçilərin tezyorulmasına, nəticədə isə əmək məhsuldarlığının aşağıdüşməsinə səbəb olur.Bu baxımdan kitabxana işində fiziki, primitiv texnikiəl əməyinin zehni əməklə əvəz edilməsi çox mühümsosial və elmi problem kimi meydana çıxır.ƏDƏBİYYAT1. Kazımov.R. Kitabxana işinin iqtisadiyyatı. Dərsvəsaiti. B. 2004, 88 s.2. Kazımov R. Kitabxanalarda əmək məhsuldarlığı//Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya. 2001, №2.-s.40-49.…………………………. 63 ………………………….

3. Xələfov A.A. Kitabxanaşünaslığa giriş. Dərslik . I-II hissə.-B., 2001, -452 s.4. Проблемы экономической деятельностибиблиотек.- М., 1998.-331 с.…………………………. 64 ………………………….

Эльвира ТалыбоваПУТИ ПОВЫШЕНИЯ ПРОИЗВОДИТЕЛЬНОСТИТРУДА В БИБЛИОТЕКАХРЕЗЮМЕВ статье вкратке рассмотрений важнейшиеаспекты организации труда библиотечныхработников, пути повышения проводителствтруда в библиотеках в условиях рынычнойэкономики.…………………………. 65 ………………………….

BİBLİOQRAFİYAŞÜNASLIQNadirİSMAYILOVDosentTƏBİƏTŞÜNASLIQ, TEXNİKA VƏ KƏNDTƏSƏRRÜFATI ÜZRƏ ƏDƏBİYYATIN BİBLIOQRAFIKTƏHLİLİNİN BƏZİ MƏSƏLƏLƏRİBiblioqrafiyaşünaslığın inkişaf etmiş sahələrindənbiri də biblioqrafiyanın metodikasıdır. Biblioqrafiyalaşdırmanınmetodikası iki: ümumi və xüsusi səviyyədəöyrənilir. Xüsusi metodikanın tədqiq edilib öyrənilməsisahəsində xeyli təcrübə toplanmışdır (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7).Ümumiyyətlə biblioqrafiyalaşdırma prosesində ən mühümproblemlərdən biri sənədin düzgün biblioqrafik təhlilidir.Biblioqrafiyalaşdırma zamanı ilkin sənədlərin mətnininməzmunu onlarda olan ən mühüm məlumlatlarımeydana çıxarmaq və onları ardıcıl şəkildə, bitkinformada ümumiləşdirmək məqsədilə təhlil olunur. Analitikadlanan bu mərhələ aşağıdakı üç müstəqil əməliyyatdanibarətdir:1.Biblioqrafik təsvirin tərtibi; 2.Annotasiyalaşdırma vəreferatlaşdırma;3.Sistemləşdirmə.Təbiətşünaslıq, texnika və kənd təsərrüfatı ədəbiyyatınınbibloqrafiyalaşdırması zamanı həmin prosseslərinspesifik cəhəti müvafiq sahələr üzrə ədəbiyyatınməzmunu və həmin sahələr üzrə məlumat tələbatınınxarakteri ilə şərtlənir. Bəhs edilən sahə ədəbiyyatınıntərkibinə həm çox cəhətli, həm də dar mövzular üzrəəsərlər daxil olunur ki,bunlar da eyni beynəlxalq dillərvasitəsilə çoxlu miqyasda faktiki məlumatları əks etdirir.…………………………. 66 ………………………….

Müvafiq sahələr üzrə mütəxəssislər üçün daha çox yenitədqiqatların perspektiv istiqamətlərini nəzəri cəhətdənümümiləşdirən əsərlərin məzmununu biblioqrafikcəhətdən təhlil etmək, ayrı-ayrı sənədlər arasındaəlaqəni müəyyən etmək mühüm məsələdir.Biblioqrafiyalaşdırma zamanı məlumat tələbatınınçoxcəhətliliyi, hadisə və obyektlərin hər hansı əlamətiüzrə sorğuların yaranmasının mümkünlüyünü nəzərəalmaq lazımdır.Eyni zamanda, elmi-köməkçi biblioqrafik mənbələrüçün hazırlanan məlumatlar elmi sənədlərin məzmunu,onların seçilməsi və öyrənilməsi ardıcllığına təsirgöstərir.Elmi təbii, texniki və kənd təsərrüfatı mövzularıüzrə tövsiyə vəsaitləri üçün seçilən ədəbiyyatın təhlili elmidünyagörüşünün formalaşmasına, oxucuların yeniədəbiyyatı asan başa düşməsinə kömək edir.Sənədlərin təhlili prossesi üç mərhələdən ibarətdir:1.Sənədin məlumat əhəmiyyətininqiymətləndirilməsi və biblioqrafik xarakteristika növününseçilməsi.2.Daha əhəmiyyətli məlumatların meydanaçıxarılması məqsədilə sənədin məzmununun təhlili.3.İkinci dərəcəli sənədi tərtib etmək üçün dahaəhəmiyyətli məlumatların ümumiləşdirilməsi.Birinci mərhələdə sənədin məlumat əhəmiyyətiqiymətləndirilir, onda hifz olunan məlumatlarin xarakteri,həcmi müəyyən olunur. Bu, sənədin mövzusununaktuallığı, məzmunun orijinallığı, dəqiqliyi və dolğunluğuilə əlaqədardir.Beləliklə,birinci mərhələdə hər hansı bir sənədinbu və ya digər biblioqrafik vəsaitə daxil edilməsininməqsədəuyğunluğu, məlumatın müqayisəsinin tam…………………………. 67 ………………………….

dərinliyi, adekvat biblioqrafik xarakteristika növü müəyyənolunur.Biblioqrafik təhlilin ikinci mərhələsinin məqsədiəhəmiyyətli informasiyaların üzə çıxarılmasından və onunəhəmiyyətsiz məlumatlardan ayrılmasından ibarətdir. Buzaman yeni məlumatlara, prinsipial vəziyyətlərə, dahamaraqlı elmi konsepsiyalara, təklif və tövsiyə olunan yenimetodikaya xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Bu da ondanirəli gəlir ki, ən yeni informasiyalar həqiqətən dəminimum məhdudlaşdırmaya malik olur. Yəni həminməlumatlar olduğu kimi referatın mətninə daxil edilir və o,annotasıyalaşdırma və biblioqrafik sistemləşdirməzamanı əsas və başlıca obyekt hesab olunur.Yeniməlumatların oxucular tərəfindən daha asan dərkolunması üçün referata və ya annotasiyaya bir sıraməlum, tanış informasiya daxil edilir. Bu da yeniinformasiya ilə əvvəlki, yəni məlum informasiyanı üzvişəkildə birləşdirir. Sənədin təhlili zamanı təkrar sənədmənbələrindən heç birinin vəsaitə daxil edilməsinə əsasverən elementlərin üzə çixarılması və aydınlaşdırılmasıda az əhəmiyyət kəsb etmir. Məsələn: təkrar sənəddəəks etdirilmiş nümunələr, mövzuya müraciət motivləri buqəbildəndir.Biblioqraf, yalnız əhamiyyətli və əhəmiyyətsiz informasiyalarıqarşılıqlı qaydada müəyyənləşdirdikdən sonrasənədin biblioqrafik xarakteristikasında mətnin hansı elementlərininəks etdirilməsini qərarlaşdırır.Qeyd etmək lazımdır ki, ən əhəmiyyətli məlumatlarsənədin məzmun elementlərinin və ilkin sənəd formalarıelementlərinin hərtərəfli təhlili nəticəsində üzə çıxarılabılər.Forma elementləri dedikdə, sənədi sərbəst,müstəqil obyekt kimi xarakterizə edən sənədin xaricielementləri başa düşülür. Forma elementlərinə…………………………. 68 ………………………….

aşağıdakılar aiddir: müəllifin familiyası,sənəd obyektininadı(sərlövhəsi), sənədin nəşr ili, nəşr yeri və s. Məzmunelementləri dedikdə isə aparılmış tədqiqatı xarakterizəedən obyektiv əlamətlər, elmi işləmələr, müəyyənobyektin istehsalı və ya elmi nəzəri fəaliyyətinin digərnövləri , həmçinin müəllifin çap olunmuş (əlbəttə mövzuilə bağlı) əsərləri və s. başa düşülür. Sənədin ənəhəmiyyətli məzmun elementləri təbiətşünaslıq, texnikavə kənd təsərrüfatının hər hansı bir sahəsi üçün ümumielementlər kimi nəzərdən keçirilə bilər. Məsələn, bütünsahələr üçün ümumi hesab edilən elementlərə tədqiqatınobyekti və ya sahəsi; obyektin xüsusiyyəti və yatədqiqatın xarakteri: fəaliyyətin müvəqqəti əlamətləri;obyektin yayılma əlamətləri; tədqiqatın məqsədi vəişlənilməsi; tədqiqatın metodu və elmi işləmələri aiddir.Sənədin məzmunun bir elementinin mövcud olmamasınagörə,sənəd özünün inandırıcılığını itirmir və tam dərkolunan formada qalır. Məsələn, tədqiqatın işlənməsi yeribelə element hesab olunur. iki elementin olmamasışəraitində sənəd öz əhəmiyyətini qismən itirir. Nəzarət vəya eksperiment vaxtı tədqiqat metodları həminelementlərə aiddir. Üç məzmun elementi olmadısasənəd-məlumat tamamilə başa düşülməz olur. Məsələn,tədqiqatın məqsədi olmadıqda bu mülahizə olunur.Bunlar ilkin sənədin təhlili prosesində mütləq nəzərəalınmalıdır. Müsbət təşəbbüs kimi son illər məzmun təhliliprosseslərini yüngülləşdirmək və normallaşdırmaq üçünformallaşdırılmış metodlar tədbiq olunmağabaşlanılmışdır. O cümlədən də poaspekt (anket),faset vəkontent-təhlil metodları bu qəbildəndir.Poaspekt (anket) təhlil metodunun əsas mahiyyətiondan ibarətdir ki, konkret mətnlər anket formasındatəqdim olunan, qabaqcadan verilmiş suallar siyahısınauyğun olaraq işlənir. Təbiətşünaslıq,texnika və kənd…………………………. 69 ………………………….

təsərrüfatının müxtəlif sahələrində konkret obyektlər,proseslər və hadisələr üçün həm ümumi,bununla yanaşıhəm də ixtisaslaşdırılmış anketlər işlənib hazırlanır. Anketmetodundan istifadə olunması yalnız sənədin aspektini(cəhəti) aydınlaşdırmağa imkan verir, lakin onun dahageniş təfsilatı ilə açılması üçün imkan vermir.Son illərdə təbii-elmi, texnika və kənd təsərrüfatıədəbiyyatının sənədin biblioqrafik vəsaitə daxil edilməsiməqsədilə təhlilində faset təhlil metodu daha geniş yayılmışdır.Faset termini iki nöqtəli təsnifatın əsasını qoymuşŞ.R.Ranqanatan tərəfindən təklif edilmişdir. O, mətninəsas cəhətlərini ifadə edir. Bu nöqteyi-nəzərdən predmetmüəyyən bilik sahəsinin daxilində nəzərdən keçirilə bilər.Ş.R.Ranqanatan bu termini (anlayışı) çox geniş mənadaistifadə edirdi. Bu termin həm də yalnız sənədin kateqoriyasınıdeyil, əsas şöbələri (sinifləri), kateqoriya daxilindətəsnifatın əsasını ifadə edən vahid anlayışdır. İkinöqtəli təsnifata faset –«vahid məzmunca birləşmiş iyerarxikanlayışlar sırası» təsnifatı da deyilir.Faset metodunun üstünlükləri aşağıdakılardan ibarətdir:müəyyən kateqoriya (faset üzrə) üzrə mətnin dəqiqardıcıllıqla təhlili; sənədin məzmununun qısa ldılmışformada verilməsi zamanı təhlilin son dərəcədə dəqiqolması.Anket və faset metodlarının istifadə olunması istərannotasiyalaşdırma,istərsə də referalatlaşdırma vəhəmçininin sistemləşdirmə prosesində sənədin məzmuntəhlilini daha da əhəmiyyətli şəkildə zəngilləşdirir.Kantent-təhlil isə nəzarətdə mühüm rol oynayanbəzi elementlərin üzə çıxarılması əsasında çoxsaylıımətnlər kütləsinin formalaşdırılmış seçilməsi yolu iləhəyata keçirlir. Həmin elementlərin statistik üsullaöyrənilməsi və alınmış məlumatların sistemləşdirilməsinəticəsində onlar kəmiyyət xarekteristikasına çevrilir ki,…………………………. 70 ………………………….

u da tutuşdurmaq və dərk etmək üçün real imkanyaradır. Onların şərh olunması bir sıraqanunauyğunluqları, ənənələri, ayrı-ayrı məlumatları(məsələn,elmi kollektivin və ya fərdi tədqiqatınınproblemin öyrənilməsindəki xidməti, mözunun dərinliyi vəişlənilməsi mərhələsi və s.) müəyyən etməyə imkan verir.Məhz bunu da yalnız digər sənədlərin məzmun fonundaüzə çıxarmaq mümkündür.Təhlilin ikinci mərhələsində tətbiq olunan formallaşdırılmışmetodlar obyektiv biblioqrafik xarakteristikanınsonrakı təhlili üçün sənədin məzmununun öyrənilməsinindaha da dərinləşdirilməsinə istiqamətləndirilir.Üçüncü mərhələdə təkrar sənədin tərtibi üçündaha əhəmiyyətli məlumatların ümumiləşdirilməsi həyatakeçirilir. Bu zaman qəbul olunan metodiki qərar tamamiləməlumatın məhdudlaşdırılmasının müəyyən səviyəsinəmüvafiq biblioqrafik xarakteristikanın seçilmiş növündənaslıdır. Məhdudlaşdırmanın birinci səviyyəsində üzəçıxarılmış forma elementlərinin normalaşdırılmışdüzülüşü həyata keçirilir ki,nəticədə də biblioqrafik təsvirolunur. Nəhayət, üçüncü səviyyədə sənədin axtarışobrazı yaradılır.Biblioqrafik təsvir biblioqrafik qeydin mühüm tərkibhissəsi hesab olunur. Onun əhəmiyyəti siqnal ədəbiyyatgostəricilərinin hazırlanması ilə daha da artır. Bu da hərşeydən əvvəl, məlumatvermənin operativliyini yüksəltməkməqsədilə əks etdirilən materialların annotasiya vəreferata daxil edilməsi ilə bağlıdır. Elmi-təbii, texniki vəkənd təsərrüfatı ədəbiyyatının biblioqrafik təsviri bir çoxhallarda yalnız sənədin məzmunu haqqında deyil, həmdə müəyyən oxucu dairəsi üçün əhəmiyyəti haqqında fikiryürütməyə imkan yaradır. Təsvirin məlumatlılıqbaxımından daha mühüm elementləri sırasına sərlövhəvə sərlövhəaltı məlumatlar daxildir. Onlar sənədin sahəvi…………………………. 71 ………………………….

mənsubiyyətini, onun tematikasını (prosesin təsviri və yahadisə, avadanlıq və s.), janr xüsusiyyətlərini (başməqalə, resenziya, xülasə və i.a.) xarakterizə olunur.Təbiətşünaslığa dair çap olunmuş və çap olunmamışmaterialların sərlövhə və sərlövhəaltı məlumat kütləsi,digər elm sahələrinə dair sənədlərin sərlövhəsi iləmüqayisədə daha əhəmiyyətlidir. Mətnlərdə xüsusiterminologiya və simvolların sərlövhələrinin geniş istifadəolunması ilkin sənədin məzmununun verilməsiimkanlarını yüksəldir, işin adının xarici dillərdə mənasınıdərk etməyi yüngülləşdirir. Məzmun haqqında təsdiqolunmanın sərtləşdirilməsi müəllif və yaradıcı-təşkilathaqqında məlumat əldə etməyə imkan verir. Əgər,müvafiq sahənin oxucuları üçün fəaliyyəti daha çoxmaraq doğuran tədqiqat idarələri və alimlər qrupu üçünməlumdursa, adlarını çəkdiyimiz təsvir elementləriədəbiyyatı onun məlumat qiyməti baxımından xarakterizəedə bilər.İlkin sənədin (məsələn, hesabat, patent, standart)növü haqqında biblioqrafik təsvirdən alınan məlumatınonun nəşri vaxtı haqqında məlumatla (və ya kəşfə,ixtiraya sifariş verilməsi) uyğunlaşdırılması müəyyəndərəcədə təqdim olunan informasiyanın aktuallığıhaqqında mühakimə yürütməyə imkan verir. Jurnalın vəya məcmuənin sərlövhəsi (adı) məqaləyə verilirsə, bir çoxhallarda onun məqsəd və oxucu istiqaməti haqqında fikirsöyləməyə şərait yaradır. Təbiətşünaslığa dair vətən vəxarici elmi – köməkçi göstəricilərin hazırlanması zamanıqəbul olunmuş sənədlərin bütün müəllifləri haqqındaməlumatın təsvirə daxil edilməsi işin səviyyəsiniəhəmiyyətli dərəcədə xarakterizə edir. Lakin, ədəbiyyatınyalnız müvafiq biblioqrafik təsvir əsasında üzəçıxarılması, bir çox hallarda, onun əhəmiyyətli hissəsiqeyri-relevant mahiyyət kəsb edir. İlkin sənədin…………………………. 72 ………………………….

məzmununu açan annotasiya və referatlar biblioqrafikqeydin məlumatlılığını əhəmiyyətli şəkildə yüksəldir.(6)Annotasiyalaşdırma və referatlaşdırma prosesləriilkin sənədin məzmununun açılması dərinliyinə görə fərqlənir.Nəticədə sahə ədəbiyyatının annotasiyalaşdırılması– nəşrin mövzusunu, onun struktur quruluşunu,məqsəd və ideya istiqamətini açan qısa vəümumiləşdirilmiş xarakteristikasının tərkibindən ibarətdir.Referatlaşdırma prosesində isə ilkin sənədinməzmununun qısa şərtini özündə əks etdirən genişxarakteristikası tərtib olunur.(3)Annotasiya və referatın tərtibi metodikası biblioqrafikvəsaitin məqsəd və oxucu istiqamətindən asılıdır.Elmi-köməkçi göstəricilər üçün müxtəlif tipli annotasiya vəreferat tərtib olunur. Belə ki, nəşr olunmuş və çap olunmamışmaterialların məzmununu tam və dəqiq əksetdirən annotasiya və referatlar tərtib edilir. Təkrarsənədin tamlığı dedikdə, mətnin daha əhəmiyyətlielementlərinin (nəzəri fikirlər, faktik material) hamısınınorada əks etdirilməsi başa düşülür. Təkrar sənədindəqiqliyi dedikdə isə, ilkin sənəddə nəzərdən keçirilənayrı-ayrı məsələlərin mühümlüyü və onun işıqlandırılmasıdərəcəsi nəzərə alınmaqla, ilkin sənədin məzmunununadekvat formada tələbatçıya çatdırılması başa düşülür.Göstərdiyimiz vəzifələrin yerinə yetirilməsi anketmetodunun tətbiqi yolu ilə ilkin sənədin təhlili prosesininformallaşdırılmasına imkan yaradır. Ümumi anketlərmüvafiq elmlərin hər hansı sahəsində istifadə olunur.Lakin bu işdə bəzi çatışmazlıqlar var ki, onlar da müxtəlifsahələrin spesifik xüsusiyyətlərini nəzərə almır.İxtisaslaşdırılmış anketlər daha geniş və konkret olur vəbuna görə də xidmət olunan mütəxəssislərin tələbatıətraflı əks etdirilir. Bunu aşağıdakı nümunədən dahaaydın görmək mümkündür.…………………………. 73 ………………………….

Materialın təsviri ilə sənədin məzmununun təhliliüçün tərtib olunan ümumi anket «materialın adı», «quruluşu»,«xüsusiyyəti» və i.a. kimi cəhətləri özündə əksetdirir. Bununla yanaşı qeyri-üzvi kimya üçün işlənibhazırlanmış yaddaşda (suallar) göstərdiyimiz cəhətlərbaşqa formada verilir. Məsələn: «maddənin adı vəformulu», «spektrın tipi», «molekulun tipi», «maddəninaqreqat vəziyyəti», «fiziki xüsusiyyətlər», «kimyəvixüsusiyyətləri» və s.İlkin sənədin məzmununun təhlili planı kimi yaddaşəhəmiyyətli məlumatları nəzərdən qaçırmamağa imkanverir. O, mətnin üzə çıxarılmış elementlərinin təkrarsənədə daxil edilməsi tamlığını ümumiləşdirən vasitə kimiçıxış edir. Bu zaman tərtibatçı anketin elə cəhətlərinədiqqəti cəlb edə bilər ki, onlar xarakterizə olunan iş üçünəsas hesab olunur. Həm də annotasiya və ya referatı buməsələ və ya cəhətin xarakteristikası ilə başlamaqlazımdır.Təkrar sənədlərdə yalnız ilkin sənədlərinməzmunun əlamətləri deyil, onun janr xüsusiyyətləri(məsələn: nəzəri və ya eksperimental tədqiqat, sınaq,tətbiq və s.) əks etdirilir. Eyni zamanda cədvəllərin,qrafiklərin, layihələrin, şəkillərin, xəritələrin dəməzmununu xarakterizə edir. Üzə çıxarılmışməlumatların tələbatçılara çatdırılması tamlığı hər şeydənəvvəl təkrar sənədin xarakterindən asılıdır. Məsələn,annotasiya funksional məqsədinə görə məlumat vəreferativ annotasiyalara bölünür.Məlumat annotasiyası anket suallarına verilən ənyığcam cavabların məzmunundan ibarətdir. Yəni, ilkinmənbədə nəzərdən keçirilən problemlərin, onların işıqlandırmadərəcəsini göstərməklə siyahısını, ilkin sənədinməqsəd istiqaməti, onun janrı və quruluşu haqqında məlumatlarıəks etdirir. Məlumat annotasiyası olduqca…………………………. 74 ………………………….

yığcam olmalıdır. Biblioqrafik təsvirə münasibətə dairdəqiqləşdirmə funksiyasını yerinə yetirən anotasiyasənədə geniş münasibəti, tənqidi fikri tələb etmir.Məlumat annotasiyası xüsusilə ümumi və elmi-köməkçibiblioqrafik göstəricilərdə daha geniş tətbiq olunur.Tövsiyə göstəricilərinin tərtibi zamanı isə məlumatannotasiyası əsas etibarilə məlumat nəşrlərinin, tədrismetodikiədəbiyyatın, biblioqrafik vəsaitlərin,əsasnamələrin və digər sənədlərin xarakteristikasıməqsədilə tətbiq olunur.Referativ annotasiya məlumat annotasiyasınınbütün sistemlərini özündə əks etdirməklə yanaşı, əsasfaktik məlumatlar haqqında daha müfəssəl məlumat verir.İnformasiya xarakterli referatlarda çap olunmamışişlərdə və nəşr olunmuş materiallarda nəzərdən keçirilənproseslər və ya hadisələrin mahiyyəti ətraflı şərh olunur.Anketin suallarına uyğun olaraq onlarda (informasiyareferatlarında) müəllifin arqumenti, nəticələri vətövsiyələri verilir, istifadə olunmuş metodika, avadanlıq vəmaterialın xüsusiyyəti xarakterizə olunur, alınannəticələrin tətbiqi sahəsi göstərilir. Genişləndirilmiş referatilkin mənbənin mətnini özündə əks etdirir. Lakin, ikincidərəcəli detallar, izahedici məlumatlar, həmçininillustrasiya elementləri ilkin mənbənin mətnindənçıxarıldıqdan sonra referata daxil edilir.Bu və ya digər məlumatın müfəssəl, yaxud yığcamşəkildə əks etdirilməsi dərəcəsi yalnız təkrar sənədinnövündən deyil, həmçinin bu məlumatların özlərininəhəmiyyətindən asılıdır. Müvafiq sahə ədəbiyyatına dairməlumat və referativ annotasiyalara, həmçinin referatlara,yeni ideyalar haqqında informasiyaların, ilk dəfə alınmışeksperimental məlumatların, yeni metodikanın daxiledilməsi çox zəruri və mütləqdir.…………………………. 75 ………………………….

Bu materialları (nəzarət və ya eksperiment üçünistifadə olunan əsas faktik məlumatlar, ənənəvi metodika,məlum avadanlıq və s.) açan, illüstrasiya edənməlumatlar məlumat və referativ annotasiyalara daxiledildikdə əhəmiyyətli dərəcədə ixtisara məruz qalır.Nümunələr, qabaqcıl təcrübənin xülasəsi, müvafiqtədqiqatın zəruriliyi motivləri və ya işləməsi təkrar sənədəya tamamilə daxil edilmir, və yaxud da ancaq yadasalınır.Mütəxəssislərin məlumat tələbatının differensasiyasınınsürətli inkişafı obyekt və hadisələrin (məsələn,yalnız tədqiqat metodları üzrə və ya yalnız nəticələrdənpraktiki istifadə imkanları üzrə) nəzərdən keçirilən ayrıayrıcəhətləri və sair problemləri üzrə ədəbiyyatın təqdimolunması zəruriliyini irəli sürür. Bir sıra hallarda isəsənədin tam xarakteristikasını deyil, onun müəyyən birhissəsinin xarakteristikasını tələb edir.Buna əsaslanaraq demək lazımdır ki, sənədinxarakteristikası üsuluna görə annotasiya – ümumi,analitik və qrup halında annotasiyalara bölünür.Sənədin bir hissəsi haqqında məlumat verən məhzanalitik annotasiyadır. Analitik annotasiya sənədin yalnızbir hissəsini açır və annotasiyalaşdırılan əsər biblioqrafikvəsaitin mövzusuna tamamilə deyil müəyyən mənada aidolduqda tətbiq olunur. Analitik annotasiyanın başlıcavəzifəsi annotasiyalaşdırılan sənədin hansı hissəsi vəcəhəti biblioqrafik vəsaitin bu və ya digər bölməsinəuyğun gəlməsini göstərməkdən ibarətdir. Analitikannotasiyanın iki əsas cəhəti fərqləndirilir. Bunlardanbirincisi annotasiyalaşdırılan əsərin müəyyən cəhətiniaçır. İkincisi, əsərin müəyyən hissəsini ayırmağa xidmətedir.Belə olan halda təhlil nəticəsində sənədin bölməsivə ya cəhəti üzə çıxarılır. Sənədin mətninin qalan hissəsi…………………………. 76 ………………………….

isə biblioqrafik göstəricinin məzmun istiqamətinə uyğungəlmədiyi üçün təkrar sənədə daxil edilmir. Bu metodlatərtib olunan təkrar sənəd ixtisaslaşdırılmış vəsait adlandırılır.Təkrar sənədin ixtisaslaşdırılmış xarakteristikasızamanı, annotasiya və ya referatın əvvəlində həmin probleminilkin mənbənin mətnində nə dərəcədə müfəssəlişıqlandırılması, həmin problemin işin əsas mövzususəviyyəsində və ya başqa məsələlərlə əlaqədə nəzərdənkeçirilməsi mütləq qeyd olunmalıdır.Annotasiya və referatlarda məlumatın təqdim olunmasınınənənəvi forması əlaqə mətni hesab olunur. Lakinbəhs edilən sahələrə dair təkrar sənədlərin əyaniliyinəcəhd göstərilməsi onun yeni formalarını meydanagətirmişdir. Bunlar cədvəl və qrafik formalardan ibarətdir.Məlumatların təqdim olunmasının cədvəl formasıçox sayda faktik məlumatların verilməsi zəruriliyi ortayaçıxdıqda tətbiq olunur. Annotasiya və referatlarda tətbiqolunan qrafik forma isə kimya üzrə ədəbiyyat göstəricilərindəgeniş yayılmışdır. Belə ki, kimya sahəsinə dairreferatlara əsas birləşmələrin formulaları və ayrı-ayrıreaksiyalar daxil edilir. Bununla yanaşı təkrar sənədəböyük olmayan mətn hissə də daxil olunur.Bu cür referatlar VİNİTİ-nin hazırladığı «Ftor»avtomatlaşdırılmış məlumat axtarış sistemində vəamerika göstəricilərində tərtib olunur. Həmin referatlarstandart formaya malikdir və hər bir məzmun elementiciddi surətdə müəyyən olunmuş yerdə durur. Annotasiyavə referatlarda məlumatın təqdim olunmasının qrafiküsulu biblioqrafik ədəbiyyat göstəricisinin nəzərdənkeçirilməsi vaxtını əhəmiyyətli dərəcədə azaldır.Son illərdə tətbiq olunan maşınla tərtib etmə metodu(avtomatlaşdırılmış referatlaşdırma) ilkin mənbəninmətnindən çıxarış edilmiş ayrı-ayrı anlayışların, söz…………………………. 77 ………………………….

irləşmələrinin, əlavələrin siyahısını özündə əks etdirəntəkrar sənədlərin yaranmasına gətirib çıxarır. Buməzmunlu hissələrin əhəmiyyəti onların bir-birilə əlaqəsiilə, mətndə yerləşdirildiyi yerlə, onların təkrarlanmasınıntəhlili yolu ilə müəyyən olunur. Maşınla xarakterizəolunmanın şübhəsiz üstünlüyü ondan ibarətdir ki, o, əllətətbiq olunan metodlarla müqayisədə operativdir və onunhazırlanması üçün xərc də az çəkilir. Lakin maşınlahazırlanmış xarakteristika ilkin sənədin məzmununudərindən və tam əks etdirə bilmir. Ona görə də bu cürxarakteristikalar mütəxəssis tərəfindən hazırlanmışreferatı qətiyyən əvəz edə bilmir. Bununla yanaşı qeydetməliyik ki, avtomatlaşdırılmış referatlaşdırmanın nəzəriəsaslarının və metodlarının işlənilməsi mütəxəssislərindiqqətini özünə cəlb etmiş və bundan sonra da cəlbedəcəyinə heç bir şübhə ola bilməz.Yuxarıda göstərdik ki, məlumat annotasiyalarınınnövlərindən biri də tövsiyə annotasiyasıdır.Tövsiyə annotasiyasımüvafiq biblioqrafik vəsaitin ünvanlandırıldığıoxucu qrupunun tələbatına, hazırlıq səviyyəsinə, yaşınavə digər xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq sənədiqiymətləndirir və xarakterizə edir. Tövsiyəannotasiyasının əsas məqsədi ən yaxşı ədəbiyyatı təbliğetmək, tövsiyə olunan ədəbiyyata tələbatçının diqqətinicəlb etmək, onu maraqlandırmaqdan və s. ibarətdir.Tövsiyə annotasiyalaşdırması məqsədyönlü, sistemlimütaliənin düzgün təşkilinə köməklik göstərməli,ədəbiyyatın öyrənilməsinə təsir etməlidir. Ona görə dətövsiyə annotasiyasında elementlər, müxtəlif xarakterlimetodiki məsləhətlər və tövsiyələr əhəmiyyətli yer tutur.Biblioqrafik sənədi qiymətləndirərkən əsasəntənqidi məqalələrə, xülasələrə, resenziyalara, elmimüzakirə materiallarına, soraq ədəbiyyatına, əvvəllərnəşr olunmuş biblioqrafik vəsaitlərə (mövzu ilə əlaqədar)…………………………. 78 ………………………….

və digər müvafiq mənbələrə əsaslanır. Bununla yanaşı,bir çox hallarda annotasiyalaşdırılan ədəbiyyatabiblioqrafın şəxsi münasibəti, onun hazırlıq dərəcəsi,şəxsi qabiliyyəti, təhsili həll edici rol oynayır.Onu da qeyd etmək lazımdır ki, tövsiyəannotasiyası şəxsi təhsil, kütləvi-maarifçilik məqsədidaşıyan vəsaitlərdə tərtib olunur. Həmçinin tövsiyəannotasiyası bəzi hallarda elmi-köməkçi vəsaitlər üçün dəhazırlanır. Bu o hallarda olur ki, ilkin sənədin elminöqteyi-nəzərdən daha əhəmiyyətli və qiymətli cəhətlərixarakterizə edilir. Bu da hər şeydən əvvəl məlumatannotasiyasından fərqli olaraq tövsiyə annotasiyasınınbiblioqrafik informasiyanı qiymətləndirmə funksiyasındanirəli gəlir.Oxucunun elmi görüş dairəsini genişləndirməyəkömək göstərən biblioqrafik vəsait üçün tövsiyə annotasiyasınıntərtibi prosesi, elmi-köməkçi ədəbiyyat göstəriciləriüçün annotasiyanın tərtibi prosesindən bir qədərfərqlənir. Belə ki, məqsədyönlü təbliğat ədəbiyyatınqiymətini müəyyənləşdirməyə imkan verir. Yuxarıdagöstərdiyimiz kimi tövsiyə annotasiyası üçün sənədiqiymətləndirə bilən məlumatlar, nəşrin mürəkkəbliyinigöstərən faktlar və cəhətlər daha xarakterikdir və onlarmütləq annotasiyada öz əksini tapmalıdır. Elmi-köməkçibiblioqrafik vəsaitlər üçün isə bu göstərdiyimiz cəhətlərxarakterik hesab olunmur.Tövsiyə annotasiyalaşdırması prosesində təhlilinanket metodu da tətbiq edilə bilər. Sənədin tövsiyəannotasiyasında əks etdirilən əsas cəhətləriaşağıdakılardır: nəşrin (sənədin) müəllifi haqqındaməlumat; nəzərdən keçirilən məsələnin və ya probleminmahiyyəti; əsərin elmi qiyməti və aktuallığı, elmidünyagörüşünün formalaşması üçün onun əhəmiyyəti,əsas ideyaların və müəllifin gəldiyi nəticələrin orijinallığı;…………………………. 79 ………………………….

oxucu istiqaməti, çap əsərinin dərk olunması üçünmünasib olması.Tövsiyə annotasiyası elmi-kütləvi ədəbiyyatsistemində, canlı və dərk oluna biləcək bir dildə yayılmalıdır.Hazır olan tövsiyə annotasiyası son anda məlumatannotasiyasından bir o qədər də fərqlənmir. Bu daannotasiyada elementlərin düzülüşündən asılı olur.Tövsiyə annotasiyasında elementlərin düzülüş ardıcıllığı,bu məlumatlardan hansının tərtibatçı üçün dahaəhəmiyyətli və maraqlı olmasından asılıdır. Tövsiyəannotasiyasının quruluşundakı vahidlik hətta birbiblioqrafik vəsaitin daxilində məcburi deyil. Belə ki, eynivəsaitin daxilində tövsiyə annotasiyaları müxtəlifquruluşda ola bilər.Tövsiyə annotasiyasının müxtəlif formada tərtibi,nəhayət onun üç əsas formasını yaratmışdır. Bu da hərşeydən əvvəl sənədin xarakteristikasından asılı olur.Bunlar ümumi, analitik və qrup halında tərtib olunantövsiyə annotasiyalarından ibarətdir. Ümumi annotasiyasənədi (əsəri) bütünlükdə xarakterizə edirsə, analitikannotasiya əsərin bir hissəsini, cəhətini xarakterizə edir.Qrup halında annotasiya isə məzmun etibarilə bir-birinəyaxın olan bir neçə sənədi birgə xarakterizə edir.Tövsiyə-analitik annotasiya iki formada – a) əsərinmüəyyən aspektini açan; b) əsərin müəyyən hissəsiniayıran; tövsiyə-qrup annotasiyası üç formada – a) birneçə əsərin ümumi tövsiyəsi; b) əsərləri məcmuəsininümumi xarakteristikası; c) annotasiyanın mətnində başqaəsərin xarakteristikası zamanı tərtib olunur.Çap əsərinin məzmununun sistemləşdirilməsi hərhansı təsnifat sxeminin müvafiq bölmələrinəuyğunlaşdırılır. Bununla da sənədin yeri müəyyən olunur,onun başqa materiallarla əlaqəsi üzə çıxarılır. Nə qədərki,bu cür əlaqə müxtəlif planlıdır (ümumi mövzusu, müəllif…………………………. 80 ………………………….

kollektivi, janr xüsusiyyətləri və s.) sistemləşdirməprosesində sənədin çox cəhətli əksinə çalışılır. Məhz buda yalnız sənədin məzmununu deyil, həmçinin əsərinyarandığı vaxtı və yeri, onun janr xüsusiyyətini və s.xarakterizə edən çoxkomponentli, mürəkkəb axtarışobrazının tərkibinə gətirib çıxarır. Sənədin sahəvimənsubiyyəti və mövzusu, yəni özünə məxsus məzmunəlamətləri təsnifat sxemlərində, predmet rubrikalarında vəya açar sözlərdə indekslərlə əks etdirilir. Əgər,təbiətşünaslığa dair biblioqrafik vəsait predmet prinsipiəsasında qurulursa, bu zaman predmet rubrikaları tətbiqolunur. Ədəbiyyatın sistemli düzülüşü hallarında isəsistemli qruplaşdırma zamanı əsas götürülən təsnifatsxemində qəbul olunmuş bölmə və yarımbölmələrinindeksləri göstərilir. Predmet düzülüşündə köməkçiaçarın düzülüş üsulu axtarış obrazı kimi təsnifatınindeksinə və predmet rubrikasına daxil olur. Axtarışəlamətlərindən çoxu (məsələn: müəllifin inisialı, təşkilatınvə firmanın adı, ixtiraların və standartları təsvir nömrəsivə sinfi) formal hesab olunur və mətndən sitat gətirilənzaman fikirləşmək tələb etmir. Həmin axtarış əlamətləriniəvvəlcədən yaradılmış sözlüklərlə (təsnifatla, predmetrubrikalarının siyahısı və s.) eyniləşdirmək,uyğunlaşdırmaq olmaz.Belə ki, həmin axtarış əlamətləri sinonimlərinkənarlaşdırılmasına və ya yaradılmasına ehtiyacduymurlar. Ona görə də formal əlamət üzrə qruplaşdırmavə sistemləşdirməni daha asan avtomatlaşdırmaqmümkündür.Məzmun əlamətləri əksər hallarda hər hansısözlüklə əlaqələnir. Belə bir proses məzmun indeksləri ilənizama salınan proses hesab olunur. Leksikanın sonrakınormallaşdırılması olmadan sənədin (əsərin) mətnindəndaha əhəmiyyətli sözlərin (açar sözlərin) üzə çıxarılması…………………………. 81 ………………………….

yolu ilə axtarış obrazının tərtibi indekslə nizamasalınmayan proses hesab edilir. Məzmunindeksləşdirilməsi nizamlama prinsipinin həyata keçirildiyinəşrlərə misal olaraq referativ jurnalları göstərə bilərik.İndeksləşdirmə ilə nizamlanmayan proses isə ABŞ-dapermutasion göstəricilərin hazırlanması zamanı istifadəolunur.Göstərmək lazımdır ki, hazırda açar sözlərin üzəçıxarılması və qruplaşdırılması çox asanlıqla avtomatlaşdırılır.Buna görədir ki, permutasion göstəriciləroperativ surətdə və az vəsait sərf etməklə hazırlanır.Lakin açar sözlərlə indeksləşdirmə (sistemləşdirmə)müəyyən mənada istənilən nəticəni əldə etməməyə dəsəbəb ola bilər. Bu, bir tərəfdən, axtarış zamanı çoxluvaxt itkisi ilə əlaqədardırsa, digər tərəfdən qeyri-relevantinformasiyanın verilməsi ilə bağlıdır. Məhz busəbəblərdən də açar sözlərlə sistemləşdirmənin genişyayılma imkanları məhdudlaşır.Təbiətşünaslıq, texnika və kənd təsərrüfatıədəbiyyatı üçün nəzarət olunan məzmunindeksləşdirməsi keyfiyyətində hər şeydən əvvəl sistemli(cari göstəricilərin tərtibi üçün) və mövzu və ya problemmövzu(retrospektiv göstəricilərin tərtibi məqsədilə)sistemləşdirilməsi istifadə olunur. Buna əsasən dəədəbiyyat göstəricisinin (cari və ya retrospektiv)rubrikalarının əsas sırası yaranmış olur.Predmetləşdirmə, həmçinin formal əlamətlərdənistifadə olunması hər hansı biblioqrafik vəsaitə çoxlusayda köməkçi açarın (aparatın) tərtib olunmasına imkanverir. Kombinasiya edilmiş müxtəlif növ sistemləşdirməninməcmusu sənədin məzmununu çoxcəhətli əks etdirməyəreal imkan verir.Yalnız biblioqrafik təsvirin bazası əsasında sistemləşdirməsənədin məzmununun bütün dəqiqliyi isə…………………………. 82 ………………………….

açılmasını təmin etmir. Bununla yanaşı tam mətn üzrəsistemləşdirmə son dərəcə çox vaxt və zəhmət tələb edir.Ona görə də hazırda biblioqrafik təsvir, annotasiya vəreferat əsasında axtarış obrazının (köməkçi aparatın)tərtibi daha geniş yayılmışdır.Nəhayət, qeyd etməliyik ki, biblioqrafik təhlilinhaqqında bəhs etdiyimiz bütün prosesləri qarşılıqlı əlaqədardırvə ilkin sənədə uyğun olaraq tələb olunan həqiqiinformasiyaları əks etdirir.ƏDƏBİYYAT1. Əliyev Z.H. Azərbaycan biblioqrafiyasının bəzimetodik məsələləri// Elmi əsərlər: Kitabxanaşünaslıq vəbiblioqrafiya seriyası/ Azərbaycan Dövlət Universiteti.-1978. -№1.- S.26-38.2. İsmayılov N. Vəzirova R. Biblioqrafik tərtibatınmetodikası.-B.:Mütərcim, 2004.-52s.***3.Библиография естественнонаучной литературы.-М.:«Книга», 1983.-С.134-1464.Библиографическая работа в библиотеке:организация и методика. Учебник.-М.: «Книжная палата»,1990.-254с.5.Библиография техники. Ч. Ы.-М., 1975.-С.174-219.6.Леонов В.П. Рефарирование и аннотированиенаучно-технической литературы.-Новосибирск,1986.-С.12…………………………. 83 ………………………….

7.Справочник библиографа/ науч.ред.:А.Н.Ванеев, В.А.Минкина.-СПБ.: Профессия, 2002.-528с.Надир ИсмаиловНЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ БИБЛИОГРАФИЧЕСКОГОАНАЛИЗА ЕСТЕСТВЕННО, ТЕХНИЧЕСКОЙ ИСЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННОЙ ЛИТЕРАТУРЫРЕЗЮМЕВ статье излагается научно-теоретическойуровни библиографического анализа естественнонаучной,технической и сельскохозяйственной литературыв контексте традиционной методикибиблиографирование источников информации.…………………………. 84 ………………………….

Raifə VƏZİROVABaş müəllimELEKTRON BİBLİOQRAFİK MƏLUMAT BAZASI SBA-NIN ƏSAS TƏRKİB HİSSƏSİDİRİnformasiyalı cəmiyyətin yaradılmasında vətəkmilləşdirilməsində informasiya ehtiyatlarını toplayan,gələcək nəslə ötürən, informasiya daşıyıcısı kimi fəaliyyətgöstərən kitabxananın rolu əvəzedilməzdir.Artıq müasir informasiyalı cəmiyyətdə kitabxananınkommunikasiya sistemində əhəmiyyəti o qədər artmışdırki, kitabxanasız cəmiyyətin informasiya təminatınıödəmək mümkün deyil. Kitabxana cəmiyyətdə elmin vəmədəniyyətin inkişafında təhsil və tərbiyəninyüksəldilməsində, həmçinin insanların informasiyatəminatında mühüm sosial institut kimi yaxından iştiraketməklə ən çox istifadə olunan müəssisəyə çevrilmişdir(5. s.4). Hər bir şəxsin, qrupun, kollektivin inkişafı mövcudinformasiyaları axtarmaq və istifadə etmək bacarığındanasılıdır. Bu şagirddən tutmuş alimə qədər bütün insanlarahəm gündəlik, həm də gələcək fəaliyyətini daha səmərəliqurmaq üçün lazımdır. Müəyyən tarixi dövrdə yaradılmışinformasiyaların toplanması, mühafizəsi və sonradanistifadəsi məhz kitabxana vasitəsilə mümkündür.İnformasiyalı cəmiyyətdə əsas diqqət informasiyaehtiyatlarına yönəlir.İnformasiya ehtiyatları insanlar tərəfindən sosialistifadə üçün yaradılmış və müxtəlif maddi daşıyıcılaraköçürülmüş, yazılmış biliklərdir.İnformasiya xidməti istifadəçiyə verilən informasiyaməhsullarıdır. İnformasiya xidməti ancaq məlumatbazalarının ənənəvi və ya kompüterləşdirilmiş xidmət…………………………. 85 ………………………….

formalarında icra edilir. Məlumat bazası informasiyaxidmətini həyata keçirmək üçün əsas mənbədir.İnformasiya məhsulları və xidmətlərinin istifadəsibaxımından məlumat bazaları biblioqrafik və qeyri-biblioqrafikbazalara bölünür. (8)Biblioqrafik məlumat bazaları referat vəannotasiyalar da daxil olmaqla, sənədlərə dair ikinci növinformasiyaları mühafizə edir. Qeyri-biblioqrafik məlumatbazaları bir çox növlərdən ibarətdir. onlardan soraqxarakterliməlumat bazaları (ünvanlar, hərəkət cədvəli,mağaza telefonları və s); tam mətnli məlumat bazaları.Belə bazalar əsasən İnternetin məlumat bazaları Websaytlar kitabxana və arxiv fondlarıdır; maliyyə məlumatbazaları-firmalara, banklara, birjalara və obyektlərə dairinformasiyalardır:Hər bir kitabxananın biblioqrafik məlumat bazasıonun SBA-da cəmləşir.Soraq-biblioqrafiya aparatı bütün tip kitabxanalarınbiblioqrafik fəaliyyətinin zəruri əsası olmaqla oxucularabiblioqrafik informasiya, soraq-biblioqrafiya xidmətini,tövsiyə biblioqrafiya fəaliyyətini həyata keçirməyə imkanverir. Onun vasitəsilə biblioqrafik vəsaitlərin tərtibi üçünlazım olan ədəbiyyat meydana çıxarılır və biblioqrafikbiliklər təbliğ edilir. SBA-nın təşkilində əsas məqsədkitabxana fondunun məzmununu tam, həm də müxtəlifaspektlərdə analitik şəkildə açmaqdan ibarətdir. SBAözündə adətən çap əsərləri və ya kataloq kartoçkasıformasında ikinci sənədlər kütləsinin məcmuunu əksetdirir. Bu hər şeydən əvvəl həmin sənədlərin əhəmiyyətivə onlarda qiymətli biblioqrafik məlumatların olması iləxarakterizə olunur. Beləliklə, SBA-nın şərhini aşağıdakıkimi ümumiləşdirmək olar. SBA sənədli məlumat axtarışsistemi olub biblioqrafik, kitabxana və faktoqrafik…………………………. 86 ………………………….

məlumatın təbliği, axtarışı və verilməsininoptimallaşdırılması məqsədi daşıyır. (12)SBA-nın tərkibi və həcmi kitabxananın məlumatehtiyatlarının inkişaf dərəcəsi və kitabxana biblioqrafiyaxidmətinin həyata keçirilməsi xüsusiyyətləri ilə xarakterizəolunur. SBA-nın təşkili hər şeydən əvvəl cəmiyyətin daimiməlumat tələbatının ödənilməsi məqsədini daşıyır.Şübhəsiz ki, elmi-metodiki cəhətdən düzgün təşkil edilmişSBA olmadan yüksək səviyyəli kitabxana-biblioqrafiyaxidmətini həyata keçirmək mümkün deyil.SBA-nın quruluşu nəzəri ədəbiyyatda təcrübinöqteyi-nəzərdən xarakterizə edilərək onun 2 tərkibhissəsi olduğu göstərilir.1. Soraq və biblioqrafik nəşrlər fondu;2. Kataloq və kartoteka sistemi (12.s.44)Qeyd etmək lazımdır ki, belə bölgü aparılmasımüəyyən üstünlüyə malikdir. O əyani sürətdə SBA-nıntəşkilinin özünəməxsus xüsusiyyətini əks etdirir. SBA-nınbu hissələrindən hər biri qanunauyğun şəkildə yaranmışvə onlar, biri-digərini tamamlayır və birlikdə sistemyaradırlar.1980-cı illərdə SBA-nın tərkib hissəsi nəzəriədəbiyyatda üç hissədən ibarət olduğu qeyd edilirdi.1. Soraq və biblioqrafik nəşrlər fondu;2. Kataloq və kartoteka sistemi;3. Ödənilmiş arayışlar fondu. (13)Lakin, 1990-cı ildə çapdan çıxmış Kitabxanalardabiblioqrafiya işinin təşkili və metodikası adlı rus dilindəolan dərslikdə (12) SBA-nın iki tərkib hissəsi olduğu qeydedilir. Artıq burada ödənilmiş arayışlar fondu soraqbiblioqrafiknəşrlər fondunun dördüncü tərkib hissəsi kimiverilir.SBA-nın bugünkü tərkibi uzun illər davam edəntarixi inkişafın nəticəsidir. Əvvəllər SBA kitabxana…………………………. 87 ………………………….

fondunun məzmun və tərkibini açan kataloqlardan ibarətidi. Daha sonralar SBA-nın tərkibinə müxtəlif məlumatnəşrləri, biblioqrafik nəşrlər, eləcə də kitabxanada tərtibolunan kartotekalar, daha sonralar isə əvvəllər yerinəyetirilmiş yazılı arayışlar da daxil edilir. SBA-nınfunksiyaları çox müxtəlifdir və kitabxana fəaliyyətininbütün istiqamətlərində ondan istifadə olunur.Bu onu göstərir ki, SBA yarandığı gündən bu günəkimi onun təşkili daima dəyişmiş və təkmilləşmişdir. Buproses bu gün də davam edir. Belə ki, müasir texnologiyanınxüsusilə kompüter texnologiyasının biblioqrafikproseslərə tətbiqi kitabxananın SBA-na müsbət təsirgöstərir.Kitabxana-biblioqrafiyaproseslərininavtomatlaşdırılmasında yeni texnologiyaların tətbiqedilməsi kitabxanada ənənəvi kataloq və kartotekalarınelektron formaya keçirilməsinə imkan yaradır və nəticədəbibloqrafların apardıqları axtarış zamanı ənənəviinformasiya mənbələri və texnologiyalardan tədricənelektron mənbəyə keçirlər.Avtomatlaşdırılmış kitabxanalar ilk növbədə elektronkataloqun yaradılmasından başlayırlar. Ənənəvi kataloqvə kartoçkalardan fərqli olaraq biblioqrafik axtarış buradabir çox ünsürlərlə aparılır; müəllif, sərlövhə, tərtibçi,redaktor, tərcüməçi, nəşr ili və s. Bütün bunlardan başqaelektron kataloqda real vaxt rejimində informasiyanıgörmək imkanı yaranır. Ümumiyyətlə, informasiya cəmiyyətifərdi biliklərin internetin köməyi ilə ictimailəşməsiüçün misilsiz imkanlar yaradır.İstifadəçilərin mütəmadi informasiya təminatıinformasiya cəmiyyətində çox vacib olan elektronbazaların qurulmasına kömək edir.İnformasiya cəmiyyətinin əsas tələblərindən biribiblioqrafik məlumat bazalarını yalnız ənənəvi formada…………………………. 88 ………………………….

deyil, həm də elektron formada istifadəçilərə təqdimetməkdir. Ənənəvi çap məhsulunu elektron formadahazırlamaq, qorumaq və düzgün istiqamətləndirəmk üçünhazırda insan fəaliyyətinin bütün sahələrində İnformasiya-Kommunikasiya Texnologiyalarından (İKT) geniş şəkildəistifadə olunur.Məhz İKT-nın kitabxanalarda tətbiqi qlobal İnternetşəbəkəsinə çıxışı kitabxanalara öz fondlarını elektronformada dünyaya təqdim etməyə imkan verir.Müasir texnologiyanın biblioqrafik əməliyyatlarınyerinə yetirilməsinə, tətbiq olunması kitabxananın SBAnıntərkibini daha da təkmilləşdirir və yeni-yeni xidmətmetodlarının yaranmasına səbəb olur.Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin qəbuletdiyi İnformasiya, informasiyalaşdırma və informasiyanınmühafizəsi haqqında qanunda (Maddə 2) informasiyatexnologiyalarına belə tərif verilir.«İnformasiya texnologiyaları-informasiya proseslərizamanı, o cümlədən hesablama və təşkilattexnologiyasının tətbiqi ilə istifadə edilən üsul və vasitələrsistemidir». (4) Deməli, kitabxanada icra edilən ənənəvikitabxana informasiya prosesləri də informasiyatexnologiyalarının tərkibinə daxildir.Respublikamızda biblioqrafik proseslərininavtomatlaşdırılması və kompüter texnologiyasının tətbiqisahəsində AMEA MEK-nın fəaliyyəti nəzər-diqqəti dahaçox cəlb edir. MEK-nın 2002-ci ildə yaradılmış«Kitabxana proseslərinin avtomatlaşdırılması şöbəsikitabxana-informasiya işi sahəsində avtomatlaşdırılmışkitabxana sistemlərinin tətbiqini həyata keçirir. Şöbəkitabxanada iş proseslərinin avtomatlaşdırılmasınıRusiya istehsalı olan «İRBİS - 64» avtomatlaşdırılmışkitabxana-informasiya sistemi vasitəilə reallaşdırılır. Artıq3 ildir ki, kitabxananın İnternetə qoşulmaq imkanı var.…………………………. 89 ………………………….

Əsas modemi «Kitabxana proseslərininavtomatlaşdırılması» şöbəsində yerləşdirilən İnternet vəİntranet qoşulmaları ümumilikdə kitabxananınkommunikasiya infrastrukturunu təşkil edir.2006-cı ildə İnformasiya Texnologiyaları İnstitututərəfindən AMEA-nın bütün elmi tədqiqat müəssisələrininvahid şəbəkədə birləşdirilməsi işləri başa çatdırılmışdır.Bu proses öz növbəsində şəbəkə kitabxanalarının daİnternetlə tam təmin olunmasına şərait yaratmışdır. Buisə «Kitabxana proseslərinin avtomatlaşdırılması» şöbəsitərəfindən AMEA şəbəkə kitabxanası ilə MEK arasındaİnteqral kitabxana-İnformasiya şəbəkəsini qorumağa,onların fəaliyyətini bütövlükdə avtomatlaşdırmağa, topluelektron kataloq yaratmağa real imkanlar vermişdir.Son 2 ildə kitabxanada şöbələrin fəaliyyəti 3istiqamətdə avtomatlaşdırılır. Birinci mərhələdəavtomatlaşdırılması daha çox zəruri olan «Kitabxanaproseslərinin avtomatlaşdırılması» şöbəsi, «Ədəbiyyatınelmi kompüterləşdirilməsi» şöbəsi, «Xidmət» şöbəsi,«Biblioqrafiya» şöbəsi, nəzərdə tutulur.İkinci mərhələdə nisbətən zəruri olan şöbələravtomatlaşdırılacaq. Buraya aşağıdakılar daxildir:1. Qərbi Avropa ədəbiyyatı şöbəsi;2. Şərq ədəbiyyatı şöbəsi;3. Milli ədəbiyyat şöbəsi;4. Elmi kataloqlaşdırma şöbəsi;5. Kitabxanaşünaslıq şöbəsi.Üçüncü mərhələdə isə avtomatlaşdırmağa qismənehtiyacı olan şöbələr «Fondun təşkili, mühafizəsi vəistifadəsi» şöbəsi və «Sənədlərin konservasiyası, bərpasıvə surətçıxarma» şöbəsi informasiya texnologiyaları ilətəmin olunacaq.2005-ci ildə MEK-da birinci istiqamət üzrə işləryekunlaşmışdı. (10. s.2)…………………………. 90 ………………………….

Hal-hazırda MEK-da aşağıdakı prosesləravtomatlaşdırılmış şəkildə həyata keçirilir.Oxucu sorğularının öyrənilməsi: informasiyanınalınması, mühafizə olunması və paylanması.Şöbələrarası əlaqələr;Beynəlxalq və daxili yazışmalar;Sənəd dövriyyəsi;Xarici informasiya mənbələrinə çıxış.2003-cü ildə MEK-da iş prosesləri 20, 2004-cü ildə30, 2005-ci ildə 40, 2006-cı ildə isə 50 faizavtomatlaşdırılıb. (10. s.3) Bu göstəricilər dünyastandartları ilə qənaətbəxş hesab olunmasa darespublika kitabxanaları üçün hələlik optimal variantdır.Mərkəzi Elmi Kitabxanada elektronlaşdırma işləri 2ildir ki, davam edir. 2006-cı ildə elektron kataloq, elektronkitabxana, elektron məlumat bazaları, elektron biblioqrafikgöstəricilərin hazırlanması istiqamətində bir sıra işlərgörülmüşdür:İRBİS-64 avtomatlaşdırılmış kitabxana informasiyasisteminin köməyi ilə elektron kataloqun yaradılmasıdavam etdirilmiş, 2006-cı ildə 2290 adda ədəbiyyatınelektron kataloqu yaradılmışdır. Hazırda kitabxananınelektron kataloq sistemində 4 əsas baza mövcuddur.a) nadir nəşrlər bazası;b) Azərbaycan dövlətçiliyi və Heydər Əliyevkitabxanasının bazası;c) Cari ədəbiyyat bazası;d) «Azərbaycanşünaslıq bazası»2006-cı ildə «Nadir nəşrlər» bazasına 540, «Azərbaycandövlətçiliyi və Heydər Əliyev kitabxanası»nın bazasına300, «Cari ədəbiyyat» bazasına 1200,«Azərbaycanşünaslıq» bazasına isə 250 adda kitab daxiledilmişdir.…………………………. 91 ………………………….

Neft ədəbiyyatının elektron kataloqunun yaradılmasıüzrə də işlər görülmüşdür. «Biblioqrafiya» şöbəsitərəfindən təqdim olunan 1500 adda ədəbiyyatınkartoçkası maşınla oxunan formata keçirilərək elektronkataloqa daxil edilmək üçün hazır vəziyyətə gətirilmişdir.Hazırda bunun üçün kitabxananın elektron kataloqsistemində 5-ci baza – «Azərbaycanda neft» bazasıformalaşdırılır. 2006-cı ildə 3 cilddə «Azərbaycan MilliElmlər Akademiyasının alimləri, 1-ci hissə Humanitar vəsosial elmlər» adlı elektron biblioqrafik göstəricihazırlanmışdır. Buraya alimlərin tərcümeyi-halı, elmifəaliyyəti, elmi dərəcəsi, iş yeri, əsərləri, məqalələrininadları və nailiyyətləri daxil edilmişdir. Perspektivdə həmingöstəricinin materiallarından istiadə etməklə elektronkataloq sistemində 6-cı bazanın - «Azərbaycan alimləri»adlı bazası yaradılması nəzərdə tutulmuşdur. Artıqelektron göstəricilərdə 90-dan artıq alim haqqındaməlumat yerləşdirilmişdir.2006-cı ildə elektron məlumat bazasıgenişləndirilmiş, elektron kitabxanaya yeni nəşrlər daxiledilmişdir. «Ədəbiyyatın elmi komplektləşdirilməsi şöbəsivasitəsilə» kitabxanaya AMEA-nın bir sıra nəşrləri həmdə elektron variantda toplanmışdır. Həmin nəşrlər şöbədətoplanmış və vahid formatda işlənmişdir. Buraya AMEAnın«Xəbərlər»i (2001-2006 bütün nömrələri), «Yerelmləri» (2005-2006), «Azərbaycan kimya jurnalı» (2001-2006), «Məruzələr» (2004-2005), «Hesabatlar» (2003-2005), «Biologiya jurnalı» (2005-1006), «İnformasiya texnologiyalarıproblemləri» (2005-2006) jurnalının elektronvariantları daxildir. 2006-cı ildə Mərkəzi Elmi Kitabxanayaelektron formada 36 dissertasiya və avtoreferat daxilolmuşdur. (10. s.5)«Mərkəzi Elmi Kitabxananın nəşrləri», «Elmiəsərlər», «Mərkəzi Elmi Kitabxananın hesabatları» (2003-…………………………. 92 ………………………….

2006), «Konfranslar, tədbirlər, görüşlər 2002-2006,«Azərbaycan nefti; dünən, bu gün, sabah» adlı kompaktdisklər hazırlanmışdır.«Kitabxana proseslərinin avtomatlaşdırılması»şöbəsi tərəfindən kitabxanaşünaslığın nəzəri və təcrübiməsələləri sahəsində tədqiqatların nəticələri üzrə, eləcədə digər səpgidə aşağıdakı çap məhsullarının nəşrəhazırlanması işi başa çatdırılmışdır.1. Mərkəzi Elmi Kitabxananın «Elmi əsərləri»nin VIIburaxılışı;2. «XXI əsrin əvvəllərində Azərbaycanda kitabxanaişinin əsas inkişaf istiqamətləri»;3. «Biblioqrafiya» II cild (Kütləvi İnformasiyavasitələri İnternetdə);4. «Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasınınalimləri» (I hissə. Humanitar və ictimai elmlər);5. «Molla Nəsrəddin» jurnalının tədqiqininbiblioqrafik göstəriciləri;6. «Azərbaycan folkloru» biblioqarfik göstəricisi;7. Mərkəzi Elmi Kitabxanaya 2006-cı ildə yeni daxilolan kitablar. İnformasiya bülleteni, 1, 2, 3-cü buraxılış;8. Dövri və nəşri davam edən ədəbiyyat;9. AMEA nəşrlərinin biblioqrafiyası: İllik. 19852006-cı ildə Mərkəzi Elmi Kitabxananın İnternet səhifəsitəkmilləşdirilmiş, səhifənin rus və ingilis variantlarıhazırlanmışdır, indi artıq kitabxananın saytındakısəhifələr 765-ə qədər çoxalmışdır. «Kitabxanaproseslərinin avtomatlaşdırılması» şöbəsinin əməkdaşlarıtərəfindən sayta «Azərabycan və Ukrayna kitabxanalarıarasında elektron informasiya mübadiləsi» adlı səhifəəlavə etmişdir. Burada hər iki ölkənin kitabxanalarındantoplanmış elektron nəşrlər yer almışdır. İnternetsəhifəsinə «Xəbərlər» və «Elektron kitabxana» bölmələriəlavə olunmuşdur.…………………………. 93 ………………………….

2006-cı il ərzində Mərkəzi Elmi Kitabxananınİnternet səhifəsinə 21030 istifadəçi müraciət etmişdir.Onlar ümumilikdə sayta 59594 dəfə baxmışlar. (10)2006-cı ildə sayta dünyanın 53 ölkəsindən müraciətolunmuşdur. Sifarişçilərin 31 faizi Azərbaycandan, 22faizi Rusiya Federasiyasından, 11 faizi Türkiyədən, 10faizi Ukraynadan, 7 faizi isə Belarusdan, qalan 19 faizi isədigər ölkələrdən olmuşdur.Hazırda saytın alman və fransız dillərində olanvariantları üzərində iş gedir və yaxın gələcəkdə sayt 5dildə fəaliyyətini davam etdirəcəkdir.Mərkəzi Elmi Kitabxana cari ildə Azərbaycanıninformasiya agentlikləri ilə əlaqəni genişləndirmiş,kitabxananın saytında dərc olunan məlumatlar AzərTac,Trend, APA kimi agentliklərin informasiya bloklarına əlavəolunmağa başlamışdır.2004-cü ildə MEK Azərbaycan Kitabxana-İnformasiyaKonsorsiumuna daxil olmuş, EBSCO elektronməlumat bazasından 40000 adda xarici tammətinli elmijurnaldan İnternet vasitəsilə istifadə etmək imkanı əldəetmişdir. (10)Bütün bu qeyd olunan nəzəri məsələlərin və AMEAMEK-nın iş təcrübəsinin qısa şərhindən aydın olur ki,müasir dövrdə İKT-nin kitabxana işinə tətbiqi aktualproblem kimi bu gün də qalmaqdadır.ƏDƏBİYYAT1. Əliyev Z. Ümumi biblioqrafiyaşunaslıq: Dərsvəsaiti.B.: 2001.-145 s.2. Əliyev Z. Məmmədov Ə. Biblioqrafik işinkompüterləşdirilməsinin nəzəri və praktiki əhəmiyyəti//Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya/Elmi-nəzəri və təcrübijurnal. №1.-2003.…………………………. 94 ………………………….

3. Xələfov A.A. İnformasiyalaşdırılmış cəmiyyətinxüsusiyyətləri və problemləri//Respublika.-17 aprel.-2002.4. İnformasiya, informasiyalaşdırma vəinformasiyanın mühafizəsi haqqında AzərbaycanRespublikasının Qanunu//Azərb Respub qanunvericiliktoplusu. 1998.-№ 6.-s.1214-1222.5. İnformasiya cəmiyyəti və kitabxanalarınvəzifələri//İnformasiya-kommunikasiya texnologiyaları.-2005.-№6 (21)-s.46. Kitabxana işi haqqında Azərbaycanrespublikasının qanunu// Xalq qəzeti.- 1999, 14 mart.7. Mərkəzi Elmi Kitabxana/ Bələdçi. AMEA-60. B.,2005.- 56 s8. Rüstəmov Ə. İnformatika./Dərslik.-B.-20029. Rüstəmov Ə., Mustafayeva N. Kitabxanalardaelektron sənədlərlə xidmət işinin təşkili//Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya/Elmi-nəzəri, metodikvə təcrübi jurnal. 2007.-№1 (20).-s.16-23.10.MEK-nın «Kitabxana proseslərinin avtomatlaşdırılması»şöbəsinin 2002-2006-cı il hesabatı.…………………………. 95 ………………………….

Rus dilində12. Библиографическая работа в библиотеке.организация и методика.М.-1990.-256 с.13.Библиография: Общий курс.-М., 1981.-513 с.14. Стандарты по библиотечному делу и библиографии.-М.,-1985.-280 с.Раифа ВезироваЭЛЕКТРОННАЯ БИБЛИОГРАФИЧЕСКАЯ ИНФОР-МАЦИОННАЯ БАЗА ГЛАВНАЯ ЧАСТЬ СОСТАВАСБАРЕЗЮМЕВ статье говориться о широкой использованииИнформационной Коммуникационной Технологииво всех сферах человеческого деятельство для составления,хранения и для правильного направленияэлектронной формы традиционной печатной продукции.Рассказывается о том как применение ИнформационнойКоммуникационной Технологии даетвозможность для представления своих фондов вэлектронной форме, для выхода на глобальныйсеть Интернета.…………………………. 96 ………………………….

Qəmzə HACIYEVABaş müəllimMƏCBURİ NÜSXƏ CARİ MİLLİBİBLİOQRAFİYANIN ƏSAS BAZASI KİMİMilli məlumat sisteminin mühüm tərkibhissələrindən olan milli biblioqrafiya ayrı-ayrı ölkələrdəmüxtəlif qaydalarda təşkil olunsa da, onun başlıcavəzifəsi cəmiyyətin biblioqrafik informasiya tələbatınınödənilməsinə xidmət etməkdir. Beynəlxalqbiblioqrafiyanın müasir inkişaf səviyyəsi bütün ölkələrdəmilli bilioqrafik xidmət sisteminin yaradılmasını və onundaha da təkmilləşdirilməsini tələb edir. Hər bir ölkədəçap edilən nəşrlərin və digər sənədlərin tam və dəqiqqeydi aparılmalıdır. Çünki bunsuz biblioqrafik məlumatmübadiləsi sistemini təşkil etmək mümkün deyildir.Qarşıya qoyulan bu məqsədə nail olmaq üçün millibiblioqrafiya ilə əlaqədar bir sıra mürəkkəb problemlərihəll edib, həyata keçirmək lazımdır. Belə problemlərdənbiri məcburi nüsxə haqqında qanunun mövcud olmasıdır.Qeyd edk ki, belə bir qanun ilk dəfə Fransada 1537-ci ildəI Frantisk tərəfindən qəbul edilmişdir. Həmin qanunaəsasən, ölkənin bütün naşirləri çap etdikləri kitablardanbir nüsxə Kral kitabxanasına təqdim etməli idilər (3,S.43).Zaman keçdikcə bu qanun daha da təkmilləşmiş vəkitablarla yanaşı çap məhsulunun digər növlərini də əhatəetmişdir. Artıq müasir dövrdə yalnız çap məhsulu məcburinüsxə haqqında qanunun yeganə obyekti ola bilməz.Buraya poliqrafik, audiovizual və elektron komponentləriolan müxtəlif informasiya daşıyıcılarında hazırlanmışbütün sənədlər daxildir.Məcburi nüsxələr sistemi ölkənin milli arxivininyaradılması üçün baza rolunu oynayır. Bu məcburi…………………………. 97 ………………………….

nüsxələr eyni zamanda kitabxana fondlarınıntamamlanmasında, zənginləşməsində, habelə millibiblioqrafiyanın inkişafında əsas mənbə kimi böyükəhəmiyyətə malikdir. Lakin heç də bütün dövlətlərinmüvafiq qanunları ölkədə milli biblioqrafiyanın bazarolunu təmin etmir. Məcburi nüsxə haqqındaqanunçuluğun üç forması mövcuddur.:1) Müəlliflik hüququnun mühafizəsi;2) Milli biblioqrafiya orqanlarında verilənməlumatların dəqiqliyinin təmin edilməsi;3) Ölkədə nəşr edilən sənədlərin məcburi olaraqnüsxəsinin qeyd olunmaq üçün xüsusi dövlət idarələrinətəqdim edilməsi.Məcburi nüsxə haqqında qanun ayrı-ayrı ölkələrdəolduqca müxtəlifdir və onlar bir-birindən fərqlənirlər.Məsələn, materialın seçilmə prinsipi, məcburi nüsxələrinmiqdarı; onların təqdim edilməsindəki operativlik, qanunaəməl edilməsinə nəzarət metodları və s. ayrı-ayrıölkələrin məcburi nüsxə haqqındakı qanunlarında özünümüxtəlif cür göstərir.Məlumat mənbələrinin genişlənməsi və çoxalmasıməcburi nüsxə haqqında qanunların təkmilləşdirilməsinitələb etməklə yanaşı onun, beynəlxalq miqyasda ümumimodelinin işlənməsi zəruriliyini də qarşıya qoyur. Çünkihal-hazırda ayrı-ayrı ölkələrdə cari milli biblioqrfiyanıntəkmilləşməsi və bir-birinə yaxınlaşması prosesigetdiyindən məcburi nüsxə probleminin vacibliyi vəmürəkkəbliyi onun beynəlxalq səviyyədə həllini tələbedir. Qeyd edək ki, bu problem həmişə diqqətmərkəzində olmuşdur.Hələ ötən əsrin 70-ci illərində alman biblioqrafıQ.Pomassl dünya ölkələrində cari milli biblioqrafiyanınvəziyyətini açıb göstərən «Sinoptik cədvəllər» tərtibetmişdir. «Sinoptik cədvəllər» bütün dünya ölkələrində…………………………. 98 ………………………….

cari milli biblioqrafiyanın vəziyyəti haqında əyani təsəvvüryaratmaqla yanaşı, müqayisəli statistik məlumatlarınəldə olunmasına imkan vermişdir. Müəllif millibiblioqrafiyanın inkişafındakı xarakterik xüsusiyyətləriaçıb göstərmiş və bununla bağlı bir sıra vacibproblemlərin gələcəkdə də öyrənilməsini və nəzəricəhətdən, işlənməsini irəli sürmüşdür ki, onlardan da biricari milli biblioqrafiyanın bazası hesab edilən məcburinüsxə haqqında qanundur. Pomasslın verdiyi məlumatagörə 1974-cü ilə kimi dünyanın 100 ölkəsində məcburinüsxə haqqında qanun qəbul edilmşdir (4,S.10). Eynizamanda 10 ölkənin məcburi nüsxə haqqında qanunuolmasına baxmayaraq, özlərinin cari milli biblioqrafiknəşrləri yox idi. 90-cı illərin əvvəllərində isə artıq məcburinüsxə haqqında qanun qəbul etmiş, ölkələrin sayı artıq139-a çatmışdır (5,S.141).Məcburi nüsxə haqqında qanun əsasən iki əsasvəzifənin həyata keçirilməsini müəyyənləşdirir: milli çapməhsulunun toplanması və saxlanılması; milli çapməhsuluna daxil edilən bütün materialların etibarlıbiblioqrafik qeydinin yaradılması.Müasir dövrdə məcburi nüsxələr haqqında mövcudqanunların ümumi prinsiplərini aşağıdakı kimimüəyyənləşdirmək olar:- məlumat əhəmiyyəti olan bütün sənədlərin tamşəkildə qeydə alınması;- nəşriyyatların, mətbəələrin və bütün müvafiqidarələrin, başqa sözlə, «istehsalçıların» məcburinüsxələrin çatdırılması üçün məsuliyyət daşıması;-məcburi nüsxələrin çatdırılması vaxtınınmaksimum dərəcədə qısaldılması (çapdan buraxıldığıvaxtdan bir aydan artıq keçməmək);-məcburi nüsxələrin çatdırılmasına nəzarətsisteminə ciddi əməl olunması.…………………………. 99 ………………………….

Məcburi nüsxələr haqqında milli qanunlarda buprinsiplərin həyata keçirilməsi, cari milli biblioqrafiyasisteminin təkmilləşdirilməsinə, deməli, dünyamiqyasında biblioqrafik informasiya mübadiləsinintəkmilləşdirilməsinə imkan verəcəkdir.İFLA-nın 46-cı sessiyasının (Manila, 1980)qərarına əsasən, cari milli biblioqrafiya orqanlarındaədəbiyyatın qeydinin 3 səviyyəsi müəyyənləşdirilmişdir:birincisi (minimum) 1977-ci ildə milli biblioqrafiya üzrəBeynəlxalq konqresdə müəyyənləşdirilmişdir; ikincisidissenrtasiyaların, xəritələrin, notların, ixtiraların, elmikonfranslarda məruzələrin qeydi; üçüncüsü (maksimum)seriyalı nəşrlərdən məqalələrin qeydi təsviri incəsənətəsərlərindən reproduksiyaların, qramafon vallarının, səskosetlərinin, qravyuraların, plakatların, kinofilmlərin,mikroformatların, video kasetlərin maşınla oxunaninformasiya daşıyıcılarının qeydi. Bu model cari millibiblioqrafiya orqanlarında qeyd olunan sənədlərdairəsinin getdikcə genişlənməsini tələb etməklə yanaşı,məcburi nüsxə haqqında qanunların datəkmilləşdirilməsini vacib məsələyə çevirirdi.Respublikamızda ilk dəfə məcburi nüsxə haqqındaqanunun qəbul edilməsi Azərbaycan Dövlət KitabPalatasının yaradılması ilə bağlı olmuşdur. 1925-ci ilfevral ayının 5-də «Azərbaycan SSR Xalq Maarifkomissarlığı yanında Dövlət Kitab Palatasının təşkili vəmətbuat nüsxələrinin təqdim edilməsi haqqında» (2,S.7)qərar qəbul edilir. Həmin qərara əsasən respublikaərazisində nəşr edilən çap əsərlərinin hər birindən 50məcburi nüsxə Kitab Palatasına göndərilməli idi. Məcburinüsxələrin Kitab Palatasına vaxtlı-vaxtında daxil olmasınanəzarət işini palatanın «Nəzarət şöbəsi» həyata keçirirdi.Sonrakı dövrdə ümumittifaq miqyasında məcburi nüsxə…………………………. 100 ………………………….

haqqında qəbul edilən bütün qanunlar Azərbaycana datətbiq edilirdi.Müstəqil Azərbaycan Respublikasının qəbul etdiyiqanunlardan biri «Kitabxana işi haqqında» Qanundur (19dekabr 1998-ci il). Həmin qanunun III fəslinin 15-cimaddəsi(1,S.10) kitabxanaların pulsuz məcburinüsxələrlə təchizatı məsələlərini əhatə edir. Orada qeydolunur ki, dövlət və qeyri-dövlət nəşriyyatları, nəşriyyatfəaliyyəti ilə məşğul olan poliqrafiya müəssisələri və digərhüquqi şəxslər tərəfindən buraxılan çap məhsullarındanMilli kitabxanaya 4 pulsuz məcburi nüsxə, qanunvericilikvə müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarının kitabxanalarına,respublika əhəmiyyətli elmi-sahəvi kitabxanalaraAzərbaycan Elmlər Akademiyasının Mərkəzi ElmiKitabxanasına və Bakı Dövlət Universitetitininkitabxanasına profilinə uyğun olaraq 2 pulsuz məcburinüsxə, Azərbaycan Respublikasında nəşr olunan bütünqəzet və jurnal redaksiyaları isə 2 pulsuz məcburi nüsxəgöndərməlidirlər. Göründü kimi, bu maddə məhzkitabxana fondlarının təkmilləşdirilməsi məqsədilə,onların məcburi nüsxələrlə təmin edilməsini əhatə edir.Eyni zamanda burada yalnız çap məhsulu nəzərdətutulur.Bütün bunlar respublikamızda məcburi nüsxəhaqqında yeni qanunun qəbul edilməsini və bu əsasdayeni ədəbiyyatın cari dövlət qeydinin qaydaya salınmasınıqarşıya qoyur. Yeni qanun yalnız çap məhsulunu deyil,sənədlərin bütün növlərini, o cümlədən müasirtexnologiya əsasında hazırlanan bütün informasiyadaşıyıcılarını, onları istehsal edənlərin və istehsalçılarınbütün kateqoriyalarını, məcburi nüsxələrin çatdırılmamüddətini, bu işə nəzarət sistemini və digər bu kimiməsələləri əhatə etməlidir.…………………………. 101 ………………………….

ƏDƏBİYYAT1. «Kitabxana işi haqqında» AzərbaycanRespublikasının Qanunu // Kitabxanaşünaslıq vəbiblioqrafiya.-1999.-№1.-S.3-162. Əliyev Z.H. Azərbaycan biblioqrafiyasının tarixi(1920-1970): Dərs vəsaiti.-B.,1978.- 78 s.3. Гудовшикова И.В., Лютова К.Б. Общая иностраннаябиблиография.-М.,1978.-224 с.4. Общая иностранная библиография.-М.,1982.-61с.5. Семеновкер Б.А. Международный справочникпо объязательному экземпляру.-//Библиография.-1991.-№2.-С.141.6. Веревкина А.М., Симонова Е.Г. Всемирный информационно-библиографическиесистемы.-М.,1986.-36 с.Гамза ГаджиеваОБЪЯЗАТЕЛЬНЫЙ ЭКЗЕМПЛЯРЬ КАКОСНОВНАЯ БАЗА ТЕКУЩЕЙ НАЦИОНАЛЬНОЙБИБЛИОГРАФИИРЕЗЮМЕВ статье характеризуется роль и значениеобъязательный экземпляра в развитии ТНБ. Атак же проанализированы основные функции, принципыи пути совершенствования этого института.В конце указывается важность принятие нового законаоб объязательном экземпляре, который охватитьне только произведении печати, а так же всевиды информационных носителей.…………………………. 102 ………………………….

…………………………. 103 ………………………….

Xuraman VERDİYEVALaboratoriya müdiriPEDAQOGİKA ÜZRƏ RETROSPEKTİV ELMİKÖMƏKÇİ VƏSAİTLƏRBiblioqrafik informasiya vasitələrini funksiya vəxronoloji istiqamətinə görə fərqləndirsək onları iki qrupdaümumiləşdirmək olar. Cari və retrospektiv biblioqrafiya.Bu prinsipi pedaqoji sahədə meydana gələn biblioqrafikinformasiya mənbələrinə də aid etmək tamamilə yerinədüşər. Retrospektiv biblioqrafik vəsaitlər həm dəümumiliyinə və xüsusiliyinə görə fərqlənir. Məsələn,ümumi xarakterli, çoxaspektli biblioqrafik informasiyamənbələrinə XX əsrin 50-ci illərində təsadüf edilir vəbunların işıq üzü görməsi M.F.Axundov adınaAzərbaycan Milli Kitabxanasının fəaliyyəti ilə bağlıdır.Belə biblioqrafik vəsaitlərdən "Bağça yaşlıuşaqlar üçün kitab kataloqu: "Azərkitab"ın mağazalarındasatışda olan kitablar / Tərt. ed.: N.Rzaquliyev (2), "İbtidaiməktəb şagirdləri üçün kitab kataloqu: Azərkitab"ınmağazalarında satışda olan kitablar /Tərt. ed.: N.Rzaquliyev, "Orta məktəbin VIII-X sinif şagirdləri üçünkitab kataloqu / Tərt. ed: N.Rzaquliyev biblioqrafikvəsaitlərini göstərmək olar. Belə kataloqlar retrospektivaxtarış üçün əhəmiyyətlidir və XX əsrin 50-ci illərindəsahə üzrə nəşr olunmuş kitabların məzmun tərkibihaqqında fikir söyləməyə imkan verir.Qeyd olunduğu kimi, Azərbaycanın biblioqrafikehtiyatları içərisində REPK-nın tərtib edib çap etdirdiyivəsaitlər xüsusi yer tutur. Biblioqrafik vəsaitlərinhazırlanmasında kitabxananın Elmi biblioqrafiyaşöbəsinin xüsusi xidmətləri vardır. Kitabxana «Xalqmaarifi. Pedaqogika. Pedaqoji elmlər» seriyası ilə ayrı-…………………………. 104 ………………………….

ayrı illərdə Azərbaycan və rus dillərində müxtəlif həcmligöstəricilər çap etdirmişdir.Pedaqoji elmlər üzrə kitabxananın hazırlayıb çapetdiyi retrospektiv biblioqrafik göstəriciləri əhatə etdiklərisənədlərin formaları baxımından belə fərqləndirmək olar.1. Kitablar haqqında məlumat verən vəsaitlər.2. Jurnal və qəzetlər haqqındainformasiya verən,onların təpkibini açan biblioqrafik vəsaitlər.Məlumdur ki, retrospektiv biblioqrafiya iki əsasvəzifəni yerinə yetirir: a) müəyyən vaxt ərzində sənədinformasiyaaxınının inkişafını yekunlaşdırır; b)biblioqrafik xidmət zamanı toplanmış sənəd kütləsindəretrospektiv axtarışı təmin edir. REPK-nın tərtib etdiyiilliklər cari nəşr olsa da, retrospektiv biblioqrafiyanınqarşısına qoyulan tələblərə cavab verdiyinə görə onlarıretrospektiv biblioqrafik göstərici hesab etmək olar.REPK-nın illik biblioqrafik məlumat göstəricisi olan"Xalq maarifi. Pedaqogika. Pedaqoji elmlər: İllik məlumatbiblioqrafik göstərici. 1983-cü il" (5) adlanan bu vəsaitintərtibçiləri E.Ə.Əliyeva və R.T.Əliyevadır. Bu illikxarakterli məlumat-biblioqrafik göstərici 1983-cü ildəpedaqoji elmlərə dair fondda olan kitabları, pedaqojiinstitutların ardıdavam edən nəşrləri, elmi-tədqiqatmüəssisələrinin məqalələr məcmuələri, görkəmlipedaqoqların əsərləri, metodik vəsaitləri və həmçininayrı-ayrı tədris müəssisələri üçün dərslikləri, dərsvəsaitləri və proqramları əhatə edir.Biblioqrafik göstəricidə materiallar sistemliqaydadaəks olunur, daxildə isə müəlliflərə və yakitabların adlarına görə əlifba sırasında düzülmüşdür.Göstəricidə 832 adda materialın biblioqrafik təsviri həmAzərbaycan, həm də rus dillərində 12 bölmə daxilindəqruplaşdırılmışdır.…………………………. 105 ………………………….

Göstəricinin iki dildə tərtib olunması onun oxucukontingentini genişləndirir. Göstərici tərtib olunarkənbiblioqrafiyalaşdırmanın metodiki əsasları nəzərəalınmışdır. Göstəricinin informasiya-axtarış imkanlarınıartırmaq məqsədilə yardımçı vəsait kimi «Müəlliflərinəlifba göstəricisi» və «İxtisarların siyahısı» tərtibolunmuşdur. Göstərici elmi işçilər, pedaqoji məktəb vəinstitutların müəllim və tələbələri, xalq maarifi işçiləri üçünnəzərdə tutulmuşdur. İllik biblioqrafik informasiyabülleteninin 1989-cu ili əhatə edən sayı 1990-cı ildə,1990-cı ili əhatə edən sayı 1991-ci ildə nəşr olunmuşdur.«Xalq maarifi. Pedaqoigka. Pedaqoji işlər» (6)adlanan,1985-ci ildə buraxılan qəzet və jurnalməqalələrini əks etdirən illik məlumat biblioqrafik göstərici1990-cı ildə çap edilmişdir. Biblioqrafik göstəricinintərtibçiləri C.H.Manafova və T.D.Məmmədovadır.Vəsaitdə 1985-ci ildə respublika mətbuatında dərcolunmuş məqalələrin sistemli qaydada, sistem daxilindəisə müəlliflərin və məqalələrin sərlövhəsinə görə əlifbaüzrə əvvəlcə Azərbaycan, sonra isə rus dillərində olanməqalələr düzülmüşdür. Birinci göstəricidən fərqli olaraqbu vəsaitdə sistemli qaydada əvvəlcə Azərbaycan, sonraisə rus dilində olan 653 sənədin təsviri verilir.Biblioqrafik vəsaitə yardımçı göstəricilərin tərtibolunmaması və vəsaitdə təsvirlərin nömrələnməməsionun axtarış imkanlarını azaldır vəbiblioqrafiyalaşdırmanın metodiki əsaslarına uyğun deyil.Onu da qeyd etmək lazımdır ki, 1983-1990-cı illəri əhatəedən illik retrospektiv biblioqrafik göstəricilərin müxtəlifilləri əhatə edən, kitabları əks etdirən 3 sayı, qəzet vəjurnal məqalələrini əks etdirən 1 sayı çapdan çıxmışdır.REPK pedaqogika sahəsində çalışan alim vəmütəxəsislərin, elmi tədqiqat işi ilə məşğul olanmütəxəssislərin biblioqrafik informasiya təminatında…………………………. 106 ………………………….

keçmiş SSRİ məkanında müdafiə olunmuş və REPK-nınfonduna daxil olan avtoreferatların mühüm rolunu nəzərəalaraq 1990-cı ildə bu sahəyə dair üç retrospektiv elmiköməkçigöstərici çap etmişdir. «Biblioqrafiçeskiyukazatelğ avtoreferatov kandidatskix i doktorskixdissertaüiy» (3;4) adlanan vəsaitlərin hər üçü rus dilindəolsa da sahə mütəxəssisləri üçün qiymətli vəsait hesabolunur.Birinci göstəricinin tərtibçisi R.T.Əliyevadır.Biblioqrafik göstəricidə 1 yanvar 1984-cü ilə qədər olan16 doktorluq, 204 namizədlik dissertasiyalarınınavtoreferatları 5 bölmədə (I.Xalq təhsili. Pedaqoji elmlər;II.Filologiya elmləri; III.İncəsənət; IV.Fəlsəfə elmləri;V.Psixologiya) qrupdaşdırılmışdır. Vəsaitə «Adlargöstəricisi» də tərtib olunmuşdur. Biblioqrafik göstəricipedaqoji elmlərin biblioqrafik informasiya təminatındamühüm rol oynayır.İkinci göstərici də 1990-cı ildə çap olunmuşdur.Göstəricinin Tərtibçisi M.D.Əliyevadır. Biblioqrafikgöstəricidə 1 yanvar 1988-ci ilə qədər kitabxananınfonduna daxil olmuş 574 adda avtoreferat 9 bölmədəqruplaşdırılmışdır və hər bölmənin özünün müvafiqaltbölmələri vardır. Birinci göstəricidən fərqli olaraq, ikincigöstəricidə hər bir müəllifə məxsus avtoreferata elmsahələrinə uyğun olaraq şifrə verilmişdir. Bu da vəsaitdənistifadəni asanlaşdırır, pedaqoji elmlərin müxtəlifsahələrinə dair müdafiə olunmuş dissertasiya haqqındabiblioqrafik informasiyanın vaxt itkisinə yol vermədəntapılmasına xidmət edir. Vəsaitə «Adlar göstəricisi» dəverilmişdir.Birinci göstəricidən fərqli olaraq doktorluqdissertasiyalarının avtoreferatlarının namizədlikgissertasiyalarının avtoreferatlarından ayrılmamasıgöstəricidən istifadəni çətinləşdirir. Buna baxmayaraq…………………………. 107 ………………………….

vəsait pedaqoji sahə üzrə elmi-tədqiqat işləri haqqındainformasiya verən vəsaitlər kimi əhəmiyyətlidir.1990-cı ildə çap olunmuş və 30 dissertasiya vəelmi-tədqiqat işləri haqqında dolğun məlumat verən«Ukazatelğ dissertaüiy i nauçno-issledovatelğskix rabot(na mikronasitelğəx) (9) adlı vəsaitin həcmi kiçik olsa dabiblioqrafiyalaşdırma baxımından çox qiymətlidir (8).Göstəricinin tərtibçisi Ş.Məmmədovadır. Göstəricidəavtoreferatlar I.Fəlsəfə; II. Kitabxana işi.Kitabxanaşünaslıq; III.Biblioqrafiya. Biblioqrafiyaşünaslıq;IV. Arxiv işi. Arxivşünaslıq. V.Xalq təhsili. Pedaqogika;VI.Sosial psixologiya;VII.Ümumi dilçilik bölmələri altındaqruplaşdırılmışdır. Biblioqrafik vəsaitə «Müəlliflərin əlifbagöstəricisi» adlı yardımçı göstərici tərtib olunmuşdur.Belə göstəricilərin əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, onlarelmin inkişafına komək edir, sahə üzrə elmi-tədqiqatişlərinin mənzərəsini yaradır, pedaqoji elmlərinbiblioqrafik informasiya təminatında mühüm roloynayırlar.Təssüflə qeyd etməliyik ki, bu göstəricilərin nəşri1992-ci ildən maliyyə çətinliyi ilə əlaqədar dayanmışdır.Bu da sahə mütəxəsislərinin informasiya təminatındaciddi problemlər yarada bilər.REPK-nın tərtib etdiyi və biblioqrafik fəaliyyətmərkəzi kimi bölgələrə göndərdiyi biblioqrafik vəsaitləritəhlil edərkən belə nəticəyə gəlmək olar ki, həminvəsaitlər biblioqrafik informasiyanın axtarış, kommunikativvə qiymətləndirmə kimi üç əsas ictimai funksiyasınınəməli olaraq həyata keçirilməsində mühüm rol oynayırlar.Belə ki, onların vasitəsilə informasiya istifadəçilərimövcud kitablar, onların məzmun tərkibi və həm dəünvanları haqqında biblioqrafik informasiya əldə edəbilərlər.…………………………. 108 ………………………….

Sahə üzrə elmi-köməkçi retrospektiv biblioqrafikvəsaitlərdən biri də «Azərbaycan Elmi-Tədqiqat PedaqojiElmlər İnstitutu əməkdaşlarının nəşr olunmuş mühüməsərləri» adlı 1981-ci ildə çap olunmuş biblioqrafikgöstəricidir (1). Biblioqrafik göstərici 1931-1981-ci illəriəhatə edir və institut alimlərinin elmi yaradıcılığıhaqqında mükəmməl biblioqrafik informasiya verir.Biblioqrafik göstərici aşağıdakı bölmələrdən ibarətdir.1.Pedaqogika, psixologiya və xüsusi metodikalarüzrə mənbələr2.Dərsliklər və dərs vəsaitləri3.Didaktik materiallar və əyani vəsaitlər.Bölmələr daxilində mənbələr əlifba qaydası ilədüzülmüşdür. Biblioqrafik göstərici institutut alimlərinin 50illik elmi fəaliyyəti haqqında mükəmməl məlumat verənmənbə kimi pedaqoji elmlərin biblioqrafik informasiyatəminatında mühüm yer tutur.Redaqoji elmlərin retrospektiv biblioqrafiyasındandanışarkən F.A.Rüstəmovun «Azərbaycan pedaqojibiblioqrafiyası: Məktəb və pedaqogika tarixinə dairədəbiyyat (1940-1990-cı illər)» (1995) biblioqrafikgöstəricisinin əhəmiyyətini xüsusi qeyd etmək lazımdır(8).Biblioqrafik vəsaitin elmi redaktoru, akademikH.M.Əhmədov, rəyçiləri p.e.d. Ə.Paşayev, fil.e.n. Y.Babayev,p.e.n.Ş.Azadəliyevadır.Biblioqrafik göstəriciyə müəllif tərəfindən çoxmükəmməl giriş məqaləsi yazılmışdır. Giriş məqaləsipedaqoji elmlərin inkişaf tarixini əks etdirir, oradabiblioqrafiyanın elmi-tədqiqat işlərinin yerinəyetirilməsində mühüm rolu qeyd olunur.Biblioqrafik vəsaitə 1940-1990-cı illərdəAzərbaycanda məktəb və pedaqogika tarixinə aidaparılmış tədqiqatlar və müdafiə olunmuş dissertasiyalar…………………………. 109 ………………………….

aid edilmişdir. Biblioqrafik göstərici aşağıdakıbölmələrdən ibarətdir:1.Pedaqogika tarixinin ümumi məsələləri. Bölmə«Pedaqogika tarixindən proqramlar», «Pedaqogikatarixindən dərsliklər», «Pedaqogika tarixindən metodikigöstərişlər» altbölmələrindən ibarətdir. «Pedaqogikatarixinin ümumi məsələləri» bölməsində pedaqogikatarixinin tədrisinə, nəzəri və metodoloji problemlərinə aidəsərlər, pedaqogika tarixindən proqramlar, dərs vəsaitləri,metodik göstərişlər öz əksini tapmışdır. Pedaqogikatarixindən proqramlar əsasən rus dilindən tərcüməedilmişdir. Biblioqrafik göstəricinin elmi tədqiqindənaydın olur ki, yalnız 1961-ci ildə Ə.Seyidov, 1991-ci ildəH.Əhmədov, Ə.Əhmədov, H.Bayramoğlu proqram tərtibetmişlər. Azərbaycanda məktəb və pedaqoji fikir tarixinəaid proqram H.Əhmədovun təşəbbüsü ilə tərtib edilmiş,1977-ci ildə Azərbaycan və rus dillərində çap olunmuş,1984, 1992, 1995-ci illərdə təkmilləşdirilmişdir.Biblioqrafik vəsait fikir söyləməyə imkan verir ki,pedaqogika tarixindən dərs vəsaitini ayrı-ayrı vaxtlardaS.Xəlilov, Ə.Seyidov, Ə.Tağıyev, H.Əhmədov yazmışlar.Azəbaycan pedaqoji tarixindən dərs vəsaitini (I-III hissə)H.Əhmədov yazmışdır.2. Azərbaycanda məktəb və pedaqoji fikir tarixi.Bölmə «Azərbaycanda məktəb tarixi», «Azərbaycandapedaqoji fikir tarixi», «Pedaqoji jurnalistika» adlıaltbölmələrdən ibarətdir. Bu bölmə biblioqrafikgöstəricinin ən iri bölməsidir. Bölmə iki hissədənibarətdir. Birinci hissəyə Azərbaycan məktəb tarixinə dair300-ə qədər, ikinci hissəyə pedaqoji fikir tarixinə aid 700-ə qədər əsərin biblioqrafik təsviri daxil edilmişdir.Bölmədən öyrənirik ki, Azərbaycanda məktəb tarixininöyrənilməsi üç istiqamətdə aparılmışdır: 1) ən qədimzamanlardan Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalına…………………………. 110 ………………………….

qədərki dövrdə mövcud olan məktəb tarixinin tədqiqi;2)Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalındanAzərbaycanda sovetləşməyə qədər mövcud olan məktəbtarixini tədqiqi; 3) Azərbaycanda sovet məktəb tarixinintədqiqi.Bölmədən öyrənirik ki, ən qədim zamanlardanAzərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalına qədərki dövrdəmövcud olan məktəblərin tarixi ciddi araşdırılmasa daƏ.Yaqubi, C.İbrahimov, N.İshaqi və İ.Mollayevinməqalələri maraq doğurur, XIX əsrdə məktəb təhsiliniinkişaf tarixi prof. H.Əhmədovun tədqiqatlarında öz elmihəllini tapmışdır. Ə.Paşayevin, F.Seyidovun, Ə.Tağıyevin,H.Rəfibəylinin əsərlərində XIX əsr və XX əsrinəvvəllərində məktəb təhsilinin ümumi məsələlərinətoxunulmuşdur. M.Mehdizadənin, A.Rzayevin,H.Əhmədovun, Ə.Ağayevin əsərlərində Azərbaycanməktəbinin inkişaf tarixi araşdırılır, təlim-tərbiyə işlərinintəşkili, elmi-pedaqoji aspektdən təhlil olunur.Gənc nəslin tərbibyəsi vəzifələrini müəyyən etməkməqsədilə müxtəlif dövrlərdə tərbiyənin, pedaqoji fikrininkişafı tarixi pedaqoji aspektdə araşdırılmışdır. Həmin…………………………. 111 ………………………….

tədqiqatlar aşağıdakı istiqamətdə aparılmışdır. a) Azərbaycanxalq pedaqogikası; b) ayrı-ayrı şəxslərin pedaqojigörüşləri; c) təlim-tərbiyənin və maarifin inkişaf tarixi; ç)pedaqoji jurnalistika.Müəllif qeyd edir ki, Ə.Həşimov xalq yardıcılığınıpedaqoji fikrin təməl daşları, ilk etibarlı mənbəyi, xalqınşərəfi, ləyaqəti və zəkası, onun mənəvi simasınıformalaşdıran amil kimi xarakterizə etmişdir. Onun«Azərbaycan xalq pedaqogikasının bəzi məsələləri»,«Azərbaycan xalq pedaqogikası» monoqrafiyaları, A.İsmayılovun,İ.Bağırovun, A.Kələntərlinin, B.Əliyevin,A.Tağızadənin əsərləri maraq doğurur.Pedaqoji fikrin inkişaf tarixini öyrənmək üçün birincimənbə xalq yaradıcılığı nümunələridirsə, ikinci mənbəAzərbaycan ədəbiyyatı klassiklərinin əsərləri vəmaarifçilərin fəaliyyətidir. Xalq yaradıcılığında gözələxlaqi keyfiyyətlər və nəcib davranış normalarıədəbiyyatımızda yüksək pilləyə qaldırılimış, inkişafetdirilmiş, dərin məzmun almışdır.İkinci bölmənin «Pedaqoji jurnalistika»altbölməsinə dövrü və pedaqoji mətbuatınaraşdırılmasına həsr olunmuş 60-a yaxın əsərinbiblioqrafik təsviri daxil edilmişdir. Sahə üzrəH.Əhmədovun, Ə.Ağayevin, Ə.S.Tağıyevin, P. Allahverdioğlunun, Ə.Məmmədovun, Y.Babayevin, M.Həsənovunməqalələri bu qəbildəndir. Onlar «Molla Nəsrəddin»,«Dəbistan», «Məktəb», «Rəhbər», «Xalq müəllimi»,«Müəllimə kömək, «Azərbaycan məktəbi» jurnallarında,«Kəşkül», «Yeni yol», «Yeni fikir», «Kaspi», «Şərqi-rus»,«Əkinci» qəzetlərində səpələnmiş pedaqoji inciləri safçürüketmiş, sistemləşdirmiş, həmin mətbuat orqanlarınınpedaqoji istiqamətini müəyyənləşdirmişlər.Biblioqrafik göstərici vasitəsilə bizə məlum olur ki,Azərbaycanda pedaqoji elmlərin inkişaf tarixinin öyrənil-…………………………. 112 ………………………….

məsi sahəsində də geniş tədqiqatlar aparılmışdır.Problemlə bağlı M.Mehdizadənin, N.Kazımovun,Y.Talıbovun, Ə.S.Tağıyevin, H.Əhmədovun məqalələrimaraq doğurur, sahənin informasiya təminatında mühümrol oynayır.3.Xarici ölkələrdə məktəb və pedaqoji fikir. Bölmə«Xarici ölkə pedaqoqlarının əsərləri Azərbaycan dilində»altbölməsindən ibarətdir. Bu bölməyə Azərbaycanda xariciölkələrin məktəb və pedaqogikasının öyrənilməsinə aid300-ə qədər tədqiqatlar, bəzi qəzet və jurnal məqalələridaxil edilmişdir. 40-90-cı illərdə dünya pedaqoji fikrininkorifeylərinin (Y.A.Komenski, C. Lokk, J.J.Russo, İ.H.Pestalotsi, R. Ouen və b.), rus pedaqoqlarının(K.D.Uşinski, Q.Belinski, A.S. Makarenko, N.K.Krupskayavə b.) nəzəri irsi ilə bağlı onlarca tədqiqat xarakterliəsərlər yazılmış, onların pedaqoji baxışları təhlil olunmuş,indi də öz əhəmiyyətini saxlayan mütərəqqi fikirlər üzəçıxarılmışdır. Azərbaycanda dünya pedaqoji fikirnümayəndələrinin yubileylərinin geniş miqyasda qeydedilməsi ənənəyə çevrilmiş, xeyli yubiley materialları çapolunmuşdur. Bütün bunlar pedaqoji elmin yeni və çoxmühüm bir istiqamətinin yaranıb uğurla inkişaf etdiyinigöstərir.Biblioqrafik göstəriciyə xarici ölkələrin məktəb vəpedaqogikası ilə bağlı Ə.Seyidovun, H.Əhmədovun,N.Kazımovun, Y.Talıbovun, X.Fətəliyevin, Ə.Tağıyevin vəb. yubiley və tədqiqat xarakterli əsərləri daxil edilmiş,Y.A.Komenskinin, İ.H.Pestalotsinin, N.A.Dobrolyubovun,A.S.Makarenkonun, V.A.Suxomlinskinin, K.D.Uşinskinin,N.K.Krupskayanın Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuşəsərləri verilmişdir.4.Azərbaycan pedaqoqları haqqında biblioqrafiya.4-cü bölmə olan Azərbaycan pedaqoqlarıhaqqında biblioqrafiya» bölməsinə görkəmli Azərbaycan…………………………. 113 ………………………….

pedaqoqları Ə.Seyidov, M.Mehdizadə, H.Əhmədov,Ə.Həşimov, və X.Fətəliyevin elmi-pedaqoji fəaliyyətlərinəks etdirən biblioqrafik göstəricilər daxil edilmişdir.…………………………. 114 ………………………….

5.Elmi-praktik konfransların materialları. Pedaqogikatarixini aktual problemlərinin araşdırılmasına,təkmilləşdirilməsinə həsr olunmuş elmi-praktik konfranslarınmaterialları 5-ci bölmə olan «Elmi-praktikkonfransların materialları» bölməsində öz əksinitapmışdır.6.Pedaqogika tarixinə dair dissertasiyalar. Bölmə«Doktorluq dissertasiyaları», «Namizədlikdissertasiyaları» altbölmələrindən ibarətdir. Bu bölmədəpedaqogika tarixinin metodoloji problemlərininaraşdırılmasına həsr olunmuş 9 doktorluq (Ə.Seyidov,M.Mehdizadə, A.Rzayev, Ə.Həşimov, H.Əhmədov,A.Kərimov, S.Əliyeva, Ə.Paşayev, İ.Mollayev), 62namizədlik dissertasiyasılarının avtoreferatlarınınbiblioqrafik təsviri verilir.Bbilioqrafik göstəricidə sənədlərin biblioqrafiktəsviri iki dildə-Azərbaycan və rus dillərində verilmişdir.Hər bölmə daxilində əvvəlcə Azərbaycan, sonra isə rusdilində nəşr olunmuş əsərlərin biblioqrafik təsviri verilir.Biblioqrafik göstərici pedaqogika elmi sahəsindəçalışan tədqiqatçılar, müəllim və tərbiyəçilər, metodist vəpedaqoqlar üçün dərin biblioqrafik informasiyamənbəyidir. Retrospektiv xarakterli, sahəvi, pedaqoji elmüzrə belə biblioqrafik göstəricinin tərtib olunması çoxvacib bir işdir və biblioqrafik göstərici pedaqoji elmlərinbiblioqrafik informasiya təminatında mühüm əhəmiyyətkəsb edir.Tədqiqat işini yekunlaşdırarkən belə qəraragəlmək olar ki, pedaqoji sahə üzrə sənəd kütləsininretrospektiv axtarışını təmin etmək və yekunlaşdırmaqməqsədilə bir sıra biblioqrafik vəsaitlər tərtib olunmuşdurvə vəsaitlərin tərtib olunmasında Respublika ElmiPedaqoji Kitabxanası, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji…………………………. 115 ………………………….

Universitetinin pedaqogika kafedrası, universitetin ElmiKitabxanası və başqa müəssisələr çox böyük işlərgörmüşlər.…………………………. 116 ………………………….

ƏDƏBİYYAT1. Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Redaqoji Elmlər İnstitutuəməkdaşlarının nəşr olunmuş mühüm əsərləri(1931-1981). B., 1981.2. Bağça yaşlı uşaqlar üçün kitab kataloqu: "Azərkitab" ın mağazalarında satışda olan kitablar / Tərt.ed.: H.Rzaquliyev; M.F.Axundov ad. Azərb. Resp. DövlətKit-sı. B.: Azərkitab, 1951, 16 s.3. Библиографический указатель авторефератовкандидатских и докторских диссертаций. Б.,1990, 36 с.4. Библиографический указатель авторефератовкандидатских и докторских диссертаций.Б.,1990, 100 с.5. Xalq maarifi. Pedaqogika. Pedaqoji elmlər: İllikməlumat biblioqrafik göstərici. 1983-cü il. I bur. / Tərt. ed.:E.Ə.Əliyeva, R.T.Əliyeva; Red.: Z.Ə.Zülalova,X.D.Ağayeva; Burax. məsul: H.A.Musayeva; Resp. Elmi-Pedaqoji Kit-sı . B., 1984, 93 s.6. Xalq maarifi. Pedaqogika. Pedaqoji elmlər: Qəzetvə jurnal məqalələri: İllik məlumat biblioqrafik göstərici.1985-ci il. I bur / Tərt. ed.: S.H.Manafova, T.D.Məmmədova;Red.: S.H.Zeynalova; Resp. Elmi-Pedaqoji Kitsı.B., 1990, 96 s. 130.7. Rüstəmov F. Azərbaycanda pedaqoji elmin inkişaftarixindən (1961-1980-cı illər): Pedaqoji universitet vəinstitut tələbələri üçün dərs vəsaiti / Elmi red.ru.akad.H.Əhmədov. B.:ADPU,1992,137 s.8. Rüstəmov F. Azərbaycanın pedaqojibiblioqrafiyası: Məktəb və pedaqogika tarixinə dairədəbiyyat (1940-1990-cı illər); Azərb. Dövlət PedaqojiUn-ti. B., 1995, 86 s.…………………………. 117 ………………………….

9. Указатель диссертаций и научно-исследовательскихработ (на микроносителях). Б., 1990, 29 с.…………………………. 118 ………………………….

Хураман ВердиеваНАУЧНО-ВСПОМОГАТЕЛЬНЫЕ ПОСОБИЯ ПО ПЕ-ДАГОГИКЕВ статье рассматривается указатели подготовленныеи изданные Республиканской Научно-Педагогической Библиотекой- «Народные просвещение.Педагогика. Педагогические науки», «Библиографическийуказатель авторефератов кондидатскихи докторских диссертации», а также ряддругих ценных библиографических указателей. Вконце статьи приведены некоторие рекомендации.…………………………. 119 ………………………….

Əminə MƏMMƏDOVABaş laborantAZƏRBAYCAN TARİXÇİLƏRİNƏ HƏSR OLUNMUŞŞƏXSİ BİBLİOQRAFİK GÖSTƏRİCİLƏRAzərbaycan tarixşünaslığının biblioqrafikinformasiya təminatı sistemində şəxsi biblioqrafikgöstəricilərin də özünəməxsus yeri və əhəmiyyəti var. Butip vəsaitlər tarixçilərin bütün elmi fəaliyyəti, həmçininonlar haqqında yazılmış sənədlər barəsində biblioqrafikməlumat verməklə yanaşı ümumilikdə tarix elmi üzrəgeniş axtarış imkanlarına malik olurlar. Hər bir tarixçi özsahəsinin elmi potensialıdır və onun qələmindən çıxanəsərlər tarix elmi üzrə informasiya ehtiyacının ödənilməsiüçün lazım olan sənədlərin bir tərkib hissəsidir. Beləlikləbu sahə üzrə çap olunmuş şəxsi biblioqrafik vəsaitlərinməcmusu tarixçilərin, həmçinin bu sahə ilə maraqlananbütün oxucuların informasiya tələbatının ödənilməsinəmüsbət təsir göstərə bilir.Müxtəlif illərdə Azərbaycanın bir çox tanınmış,görkəmli tarixçiləri haqqında biblioqrafik göstəricilər nəşretdirilmişdir. Keçmiş Sovet dövründə çap olunmuşƏ.Sumbatzadə (1967,1979), M.Qazıyev (1969),Z.Bünyadova(1988) həsr olunmuş şəxsi biblioqrafikvəsaitləri qeyd edə bilərik.Müstəqillik illərində də bu cür şəxsi biblioqrafikgöstəricilərin əhəmiyyəti nəzərə alınmış və onların nəşridavam etdirilmişdir. Bəhs etdiyimiz bu dövrdəZ.Bünyadov, M.İsmayılov, Y.Mahmudov, C.Quliyev,Q.Bayramov, A.Abbasov haqqında şəxsi biblioqrafikvəsaitlər çap olunmuşdur. Bu məqalədə həmin şəxsi…………………………. 120 ………………………….

iblioqrafik göstəricilərdən bəhs olunması nəzərdətutulur.Azərbaycan tarixşünaslığının inkişafında, xüsusiləbir çox tarixi problemlərin qədim mənbələr əsasındaöyrənilməsində müstəsna xidmətləri olan akademik ZiyaMusa oğlu Bünyadova iki biblioqrafik vəsait tərtibedilmişdir. Birinci vəsait 1994-cü ildə «Azərbaycanın elmvə mədəniyyət xadimləri» seriyasında AMEA-nın MərkəziElmi kitabxanası tərəfindən çap olunmuşdur (7). Bubiblioqrafik göstərici Z.Bünyadov haqqında 1988-ci ildənəşr edilmiş ilk biblioqrafik vəsaitin təkmilləşdirilmişvariantıdır. Ç.N.Əhmədova tərəfindən tərtib edilmişbiblioqrafik göstəriciyə alimin 1953-1994-cü illər arasındaazərbaycan, rus, özbək, türk və avropa dillərində nəşrolunmuş kitab, məcmuə, elmi konfrans, simpoziummaterialları, dövri mətbuat məqalələri ilə yanaşı yazdığıvə kitabları haqqında dərc edilmiş rəyləri barəsindəbiblioqrafik məlumat daxil edilmişdir.347 sənədin biblioqrafik təsvirinin verildiyi bubiblioqrafik göstəricidə materiallar xronoloji qaydada«Əsərlərinin biblioqrafiyası», «Rəyləri», «Əsərləri və özühaqqında» adlı 3 bölmədə qruplaşdırılmışdır. Redaktəetdiyi əsərlər isə əlifba qaydası ilə düzülmüşdür. Bubiblioqrafik göstəricinin 1988-ci il nəşrindən əsas fərqiondadır ki, burada özünün yazdığı və kitabları haqqındadərc edilmiş rəylər barəsində də biblioqrafik informasiyaverilir. İlkin nəşrdən fərqli olaraq burada alimin rəhbərliketdiyi dissertasiyalar barəsində biblioqrafik məlumatınverilməməsi göstəricinin əsas çatışmayan cəhətidir.Müasir dövrdə Azərbaycan tarixşünaslığında birçox problemlər yenidən tədqiq edilir, araşdılır və bu sahəüzrə çoxlu sayda elmi əsərlər yaranır. Tarixi faktların,hadisələrin düzgün, obyektiv şəkildə işıqlandırıldığı busənədlər haqqında məhz şəxsi biblioqrafik vəsaitlər…………………………. 121 ………………………….

vasitəsilə də məlumat almaq mümkündür. Beləki,yuxarıda qeyd etdik ki, bu tip vəsaitlər ümumilikdə tarixelmi sahəsində geniş axtarış imkanı verir. Haqqında bəhsolunan biblioqrafik göstəricidən tariximizə dair qiymətliməlumatlar verən akademikin tərcümə etdiyiT.Salmaninin «Tarixnamə», S.M.Əfəndinin «TarixiSelaniki» kitabları, «Nərimanov haqqında naməlumsənəd», «Azərbaycan Demokratik Respublikası»,«Xalqımızın tarixi haqqında düşüncələr», «Tarix yenidənyazılma0lıdır» məqalələri barəsində biblioqrafikinformasiya almaq olar.Biblioqrafik göstəricinin sonuna ondan istifadəniasanlaşdırmaq məqsədilə əsərlərinin və haqqında yazanmüəlliflərin əlifba göstəricisi əlavə edilmişdir.Akademik Z.Bünyadov haqqında daha birbiblioqrafik göstərici 2004-cü ildə «Nurlan» nəşriyyatındaçap olunmuşdur (8). AMEA-nın akad. Z.Bünyadov adınaŞərqşünaslıq İnstitutu tərəfindən hazırlanmış göstəricinintərtibçisi Z.T.Qurbanovadır. Bu biblioqrafik vəsait aliməhəsr olunmuş əvvəlki iki göstəricidən tərtibatı baxımındanolduqca fərqlənir. Buraya 2003-cü ilədək nəşr olunmuş1085 sənəd haqqında biblioqraifk məlumat daxiledilmişdir. Biblioqrafik vəsaitin əvvəlində f.e.d., prof.G.Baxşəliyeva və t.e.n. F.Əsədova tərəfindən yazılmış«Ziya Musa oğlu Bünyadov» başlıqlı məqalədəakademikin həyat və fəaliyyəti geniş şəkildəişıqlandırılmışdır. Biblioqrafik göstərici iki hissədənibarətdir. «Əsərlərinin biblioqrafiyası» adlı I hissədə 701sənəd haqqında biblioqrafik məlumat verilir. Buradaalimin 1953-1999-cu illərdə çapdan çıxmış əsərlərininbiblioqrafik təsviri xronoloji prinsip üzrəsistemləşdirilmişdir. Eyni zamanda il ərzində çap edilmişəsərlər , həm də nəşr dilinə uyğun olaraq əlifba sırası iləazərbaycan, rus, avropa və şərq dillərində əks…………………………. 122 ………………………….

olunmuşdur. Həmçinin illər daxilində materiallarmonoqrafiya, məqalə, tərcümə, elmi redaktələri ardığıllığıilə verilmişdir. Sənədlərin bu cür sistemləşdirilməsiZ.Bünyadovun yaradıcılıq yolunu, onun həyatınınkeşməkeşləri ilə əlaqədar izləməyə imkan verir və aliminyaradıcılıq üslubunun, tərzinin inkişafını,onun nə vaxt,hansı mövzuya, janra üstünlük verdiyini nümayiş etdirir.Hər hansı nəşrə rəy isə həsr olunduğu işin adı iləgöstərilmişdir. Əsərlərinin adları onun nəşr edildiyi dildə,ərəb və fars dillərində olanlar isə transkripsiya iləverilmişdir.Biblioqafik göstəricinin II hissəsi aliminmüasirlərinin onun və əsərlərinin haqqında yazdıqlarıməqalələri, rəyləri əhatə edir. Burada 1942-2003-cüillərdə çap olunmuş 384 sənədin biblioqrafik təsvirioxucuların nəzərinə çatdırılır. Biblioqrafik vəsaitinsonunda verilmiş köməkçi aparat ondan istifadəni xeyliasanlaşdırır. Əvvəlcə Z.Bünyadovun azərbaycan və rusdillərində olan əsərlərinin, daha sonra «avropa və şərqdillərində» başlığı ilə ərəb, ingilis, tatar, türk, özbək,ukrayna, fransız dillərində olan əsərlərinin əlifbagöstəricisi təqdim olunmuşdur. Bu hissədə eyni zamandaalimin məqalələrinin və tərcümələrinin də əlifba göstəricisiayrıca verilmişdir. Biblioqrafik göstərici Z.Bünyadovunfəaliyyəti ilə maraqlananlar, həmçinin tariximizi tədqiqedən tarixşünaslarımız üçün olduqca əhəmiyyətlidir.Beləki burada barəsində biblioqrafik məlumat verilənakademikin tərcümə etdiyi «İrəvan əyalətinin icmaldəftəri», «Moisey Kalankatuklu. Albaniya tarixi»,«Nizaməddin Şami. Zəfərnamə», «Mehmet Solakzade.Tarix» və s. əsərlər bu baxımdan çox maraqlıdır.«Azərbaycanın elm və mədəniyyət xadimləri»seriyasında şəxsi biblioqrafik göstəricilərdən biri tarixelmləri doktoru, professor Mahmud Əlabbas oğlu…………………………. 123 ………………………….

İsmayılova həsr edilmişdir. Bu biblioqrafik göstərici 1993-cü ildə nəşr olunmuşdur. H.Ə.Zülalovanın hazırladığı bugöstərici tarixçinin 1946-1991-ci illər arasındaazərbaycan, rus, dillərində nəşr edilən kitab, məcmuə,elmi sessiya, simpozium, konfrans materialları, həmçininməqalələrin biblioqrafik təsvirini əks etdirir. Burada t.e.n.H.Həsənov tərəfindən yazılmış oçerkdən M.İsmayılovunelmi, pedaqoji və ictimai fəaliyyəti ilə bağlı geniş məlumatalmaq olur. Biblioqrafik vəsaitə daxil edilmiş materiallarınhamısı – əsərləri, redaktə etdiyi əsərlər, elmi rəhbərliketdiyi dissertasiyalar, eləcə də haqqında yazılmışsənədlər barəsində biblioqrafik məlumat dil prinsipinəəsaslanaraq xronoloji qaydada daxilən əlifba prinsipinəriayət edilməklə sistemləşdirilmişdir. Bu göstəricidəxronoloji çərçivə 1946-1991-ci illəri əhatə etsə də vəsaitinmətni çapa hazırlanan vaxt -1992-ci ildə alimin nəşrolunmuş əsərlərinin də biblioqrafik təsviri sonda ayrıcaəks olunmuşdur (5).Vəsaitdə «Azərbaycan xalqının yaranması»,«Qarabağ tarixini saxtalaşdırmaqda davam edirlər»,«Azərbaycan xanlıqları: tariximizin açılmamış səhifələri»və s. alimin bir çox aktual tarixi problemlərə həsr edilmişməqalələri haqqında biblioqrafik məlumat verilir.Biblioqrafik göstərici sonda üç yardımçı göstərici –əsərlərinin, müştərək müəlliflərin və haqqında yazanmüəlliflərin əlifba göstəricisi ilə tamamlanır.Digər bir şəxsi biblioqrafik göstərici tarix elmləridoktoru, professor Yaqub Mikayıl oğlu Mahmudova həsredilmiş və 1998-ci ildə «Altay» nəşriyyatında çapolunmuşdur. Üç hissədən ibarət olan biblioqrafikgöstəricinin I hissəsi «Yaqub Mikayıl oğlu Mahmudov»adlanır. Buraya alimin həyat və fəaliyyətinin əsasməqamlarının xronologiyası daxil edilmişdir. «Həyatındansətirlər» adlı məqalədən isə Y.Mahmudovun həyat və…………………………. 124 ………………………….

fəaliyyəti ilə bağlı geniş informasiya almaq mümkündür.«Əsərlərinin biblioqrafiyası» adlı II hissə bir neçəyarımbölməyə ayrılır. Burada tarixçinin elmi tədqiqatəsərləri; elmi – publisistik məqalələri; dərslikləri, dərsvəsaitləri, tədris-metodiki nəşrləri; məruzə, çıxış, elmipedaqojiezamiyə və səfərləri; rəy, yazı və çıxışları iləbağlı sənədlərin biblioqrafik təsviri ayrıcayarımbölmələrdə qruplaşdırılmışdır. Ümumilikdə vəsaitədaxil edilmiş 366 adda sənəd haqqında biblioqrafikməlumat xronoloji prinsip əsasında verilmişdir. Kitabın IIIhissəsi «Əlifba göstəricisi» adlanır ki, buradaY.Mahmudovun əsərləri, iştirak etdiyi elmi konfraslar vəbeynəlxalq simpoziumlar haqqında materiallar əlifbasırası ilə göstərilmişdir. Biblioqrafik vəsaitdə alimin«Başıbəlalı tariximiz», «Tariximiz, taleyimiz», «Tarixhəqiqəti öyrənməlidir» və s. məqalələri barəsində verilmişbiblioqrafik məlumat onun əhəmiyyətini daha da artırır(6).Tarix elmləri doktoru, rofessor Cəmil Bahadur oğluQuliyev haqqında şəxsi biblioqrafik göstərici«Azərbaycanın elm və mədəniyyət xadimləri»seriyasında 1999-cu ildə çap edilmişdir. TərtibçiləriÇ.Əhmədova və A.H.Orucova olan biblioqrafik vəsaitalimin 1953-1998-ci illərdə azərbaycan və rus dillərindənəşr edilmiş monoqrafiya, kitab, kitabça, dövri mətbuatdavə ayrı-ayrı məcmuələrdə çap olunmuş məqalələrininbiblioqrafik təsvirini əhatə edir. Kitabın əvvəlində tarixçihaqqında azərbaycan dili ilə yanaşı rus və ingilisdillərində qısa oçerkin verilməsi çox diqqətəlayiqdir.Burada həmçinin ayrı-ayrı bölmələrdən alimin əsərləri,redaktə etdiyi kitablar, elmi rəhbəri və məsləhətçisiolduğu dissertasiyaları, həyatı və ictimai fəaliyyəti iləbağlı sənədlər haqqında biblioqrafik məlumat almaq olur.Biblioqrafik vəsaitin tərtibində əhəmiyyətli cəhətlərdən biri…………………………. 125 ………………………….

urada «Elmi əsərlərinin biblioqrafiyası» bölməsində«Publisistika» başlığı ilə məqalələrin ayrıca verilməsidir.Məhz bu cəhət oxucuların axtarış prosesini asanlaşdırır.Vəsait sonda alimin əsərlərinin və müştərək müəlliflərinəlifba göstəricisi ilə təmin edilmişdir (2).Tarixçilərimizə həsr olunmuş daha bir şəxsibiblioqrafik vəsait tarix elmləri doktoru, professor QurbanMəmməd oğlu Bayramov haqqındadır. Bu vəsait 2004-cü ildə «Bakı Universiteti nəşriyyatı»nda nəşr edilmişdir.T.e.n., dos. K.Şükürovun tərtibçisi olduğu göstəricidəümumilikdə 168 sənədin biblioqraifk təsvirisistemləşdirilmişdir. Alimin həyat və yaradıcılığını əksetdirən məqalədən sonra ayrı-ayrı yarımbölmələrdə onunəsərləri; onlar haqqında rəy; rəhbərlik etdiyidissertasiyalar; redaktə etdiyi əsərlər; rəsmi opponentiolduğu dissertasiya işləri; rəy verdiyi əsərlər barəsindəbiblioqrafik məlumat verilir. Sonda əsərlərinin əlifbagöstəricisi əks etdirilmişdir ki, burada bir sıra nöqsanlarvardır. Belə ki, alimin əlifba sırası ilə təqdim olunmuşəsərlərinin qarşısında nə əsərin kitabdakı sıra nömrəsi,nə də əks olunduğu səhifə göstərilməmişdir. Həmçininazərbaycan və rus dilində olan sənədlərin biblioqrafiktəsviri qarışıq göstərilib ki, bu da vəsaitdən istifadəniçətinləşdirir (4).«Azərbaycanın elm və mədəniyyət xadimləri»seriyasında çap olunmuş daha bir şəxsi biblioqrafikvəsait AMEA-nın müxbir üzvü, tarix elmləri doktoru,professor Arif Akim oğlu Abbasova həsr edilmişdir. 2005-ci ildə nəşr edilmiş vəsait tarixçinin 1965-2005 - ci illərdəazərbaycan, rus və digər xarici dillərdə nəşr edilmişmonoqrafiya, məcmuə, elmi sessiya materiallarını vədövri mətbuatda dərc edilmiş məqalələri barədəbiblioqrafik informasiyanı əhatə edir. Bundan əvvəlhaqqında məlumat verdiyimiz biblioqrafik göstəricilərin…………………………. 126 ………………………….

hamısında olduğu kimi burada da ilk növbədə aliminhəyatı, elmi və ictimai fəaliyyətinin əsas tarixlərininxronologiyası verilmişdir. Daha sonra A.Abbasovun elmi,ictimai, siyasi fəaliyyətini işıqlandıran azərbaycan, rus vəingilis dillərində qısa oçerk təqdim olunmuşdur.Materiallar dörd bölmədə – «Əsərlərininbiblioqrafiyası», «Redaktə işi», «Dissertantlara elmirəhbərlik və məsləhətçi», «Həyat, yaradıcılığı və əsərlərihaqqında ədəbiyyat» bölmələrində qruplaşdırılmışdır.Vəsaitə daxil edilmiş bütün sənədlər illər üzrəsistemləşdirilmişdir. Biblioqrafik göstəricidənistifadəni asanlaşdırmaq üçün sonda verilmiş «Müştərəkmüəlliflərin», «Haqqında yazan müəlliflərin » əlifbagöstəricisindən sonra bir neçə tanınmış aliminA.Abbasovla bağlı xatirələri də əks etdirilmişdir (1).Tarixçilərimizə həsr edilmiş şəxsi biblioqrafikgöstəricilərin nəşrində göründüyü kimi Azərbaycan MilliElmlər Akademiyasının Mərkəzi Elmi kitabxanasnınxidmətləri böyükdür. Kitabxananın internetdə olanwww.csl-az.com saytında apardığım axtarış nəticəsindəməlum oldu ki, kitabxana tarixçi alimlərdən AMEA-nınakademiki Teymur Əmiraslan oğlu Bünyadov vəakademiyanın müxbir üzvü Məşədixanım Sədulla qızıNemətovanın şəxsi biblioqrafik vəsaitlərini tərtib edibnəşrə vermişdir (9).Tarixçi alimlərimizə həsr edilmiş biblioqrafikgöstəricilərin əhəmiyyətini nəzərə alaraq onların tərtibinə,eyni zamanda dövrün tələblərinə uyğun olaraq buvəsaitlərin internetdə əks etdirilməsi məsələsinə dəxüsusi diqqət yetirmək lazımdır.ƏDƏBİYYAT…………………………. 127 ………………………….

1. Arif Abbasov: Biblioqrafiya/AMEA Mərkəzi Elmikitabxanası.-B.: Nafta-Press, 2005.-88s.2.Cəmil Bahadur oğlu Quliyev: Biblioqrafiya/tərt.ed.: A.H.Orucova.-B.:Elm,1999.-90s.3. Əliyev Z.H. Ümumi biblioqrafiyaşünaslıq: dərsvəsaiti.-B.,2001.-145s.4. Qurban Bayramov: Biblioqrafiya.-B.,2004.-46s.5. M.Ə.İsmayılov:Biblioqrafiya/ tərt. ed.:H.Ə.Zülalova.-B.:Elm,1994.-61s6. Yaqub Mahmudov: Biblioqrafiya/ tərtibçilər:N.B.Məmmədova və b..-B.:Altay,1998.-91s.7. Ziya Bünyadov: Biblioqrafiya/ tərt. ed.: Ç. N.Əhmədova. -B.: Elm, 1994.-61s.8. Ziya Musa oğlu Bünyadov: Biblioqrafiya.-B.:Nurlan,2004.-124s.9. www.csl-az.com…………………………. 128 ………………………….

Amina MamedovaПЕРСОНАЛЬНЫЕ БИБЛИОГРАФИЧЕСКИЕУКАЗАТЕЛИ ПОСВЯЩЕННЫЕАЗЕРБАЙДЖАНСКИМ ИСТОРИКАМРЕЗЮМЕПерсональные библиографические указателизанимают важное место в системе библиографическогообеспечения Азербайджанского историографии.В данной статье анализированы ряд библиографическихуказателей, посвященные известнымученым – историкам, которые изданы в годы независимостиреспублики.…………………………. 129 ………………………….

Arzu VƏLİYEVADissertantM. F. AXUNDOV ADINA MİLLİ KİTABXANADAOXUCULARA BİBLİOQRAFİK İNFORMASİYAXİDMETİ TARİXİNDƏN ( 1970 – 1980)Keçən əsrin 70-ci illərində kitabxanalarda, ocümlədən Milli kitabxanada biblioqrafik xidmət əsasən 2istiqamətdə həyata keçirilirdi:a) Biblioqrafik informasiya xidməti.b) Soraq-biblioqrafiya xidməti.Qeyd etmək lazımdır ki, 70-ci illərdə Milli kitabxanaartıq Respublika Mədəniyyət və incəsənət sahəsindəbiblioqrafik informasiya mərkəzi kimi formalaşmağabaşlamışdır. Bu məqsədlə 1975-ci ildə kitabxanada«Mədəniyyət və İncəsənət üzrə informasiya şöbəsi»yaradılmış və həmin ildən də şöbə rüblük «Mədəniyyət vəincəsənətə dair yeni ədəbiyyat» bülleteninin nəşrinəbaşlamışdır. Burada hər 2 ay ərzində kitabxanayaAzərbaycan və Rus dillərində mədəniyyət və incəsənətinbütün sahələrinə dair daxil olan ədəbiyyatın siyahısı verilirdi.Bu biblioqrafik informasiya bülleteninin nəşr edilməsindəməqsəd Respublikanın rəhbər təşkilatlarına, elmiişçilərə, yaradıcı insanlara, mütəxəssislərə mədəniyyət vəincəsənətin bütün sahələri üzrə Milli kitabxanaya daxilolan yeni kitablar, məcmuə və elmi əsərlərdə, qəzet vəjurnallarda dərc olunan materiallar (Azərbaycan və rusdillərində) haqqında məlumat verilməsindən ibarət idi.Bütün materiallar keçmiş SSRİ-nin mədəniyyət vəincəsənət üzrə informasiya mərkəzi sayılan Lenin adına…………………………. 130 ………………………….

Ümumittifaq Dövlət kitabxanasının tərtib etdiyi təsnifatəsasında qruplaşdırılırdı.1982-ci ilə qədər ildə 6 nömrəsi buraxılan informasiyabülleteninin illik ümumi həcmi 20 çap vərəqi təşkiledirdi.1982-ci ildə həmin informasiya bülleteninin məzmunudəqiqləşdirilərək «Azərbaycan mədəniyyəti və incəsənətiüzrə yeni ədəbiyyat» adı ilə nəşr olunmağa başladı.Bu dövrdə Milli Kitabxana tərəfindən cari biblioqrafikinformasiya xidməti sahəsində həyata keçirdiyi tədbirlərsistemində kitabxana tərəfindən nəşr edilib kitabxanalaragöndərilən iki vəsaitin adı xüsusi qeyd edilməlidir. Bunlar1978-ci ildən nəşr edilməyə başlayan «Kənd təsərrüfatınadair yeni kitablar» və «Azərbaycan SSRİ mətbuatında»adlı ildə 2 dəfə nəşr edilən informasiya bülletenləri idi.Birinci vəsait Respublika Elmi Kənd Təsərrüfatı Kitabxanasıilə birlikdə nəşr edilən ölkənin bütün kəndtəsərrüfatı və MKS-lərin mərkəzi kitabxanalarınagöndərilirdi.Bülletenin hissəsində Aərbaycanda kənd təsərrüfatınadair Azərbaycan və rus dillərində nəşr edilən kitablar,hissəsində isə SSRİ digər Respublika və vilayətlərindənəşr edilmiş və məcburi nüsxə xətti ilə Milli kitabxanayavə Respublika kənd təsərrüfatı kitabxanasına daxiledilmiş yeni nəşrlər əks etdirilirdi.Onu da qeyd edək ki, yerlərdən gələn məlumatlaragörə bu göstərici ölkənin rayon və kənd kitabxanalarıoxucuları tərəfindən, xüsusən kənd təsərrüfatı mütəxəssisləritərəfindən olduqca səmərəli istifadə edilirdi.M. F. Axundov adına Milli kitabxananın oxu cularabiblioqrafik informasiya xidmətindən danışarkən birməsələnin üzərində xüsusi dayanmaq lazım gəlir. Məsələburasındadır ki, 60-70-ci illərdə oxuculara ənənəvi…………………………. 131 ………………………….

iblioqrafik informasiya xidmətində, o cümlədənbiblioqrafik informasiya vəsaitlərinin istifadəsində birmühüm nöqsan nəzərə çarpırdı. Bu nöqsan biblioqrafikinformasiya xidmətini həyata keçirən müəssisə ilətələbatçılar arasında əks əlaqənin olmaması idi. Belə ki,oxucuların istifadəsinə verilən müxtəlif tipli biblioqrafik informasiyavasitələrinin (biblioqrafik göstəricilərin, informasiyabülletenlərinin, müxtəlif şifahi materiallarının vəs.) tələbatçılar tərəfindən istifadə edilməsi barəsindəoperativ məlumatların əldə edilməsinin mümkünolmaması, həmin vəsaitlərdə nə qədər uyğun olmasıhaqqında müvafiq sorğu, tələbat və tələblərinə nə qədəruyğun olması haqqında məlumatların əldə edilməsimexanizmi yox idi.Doğrudur belə vəziyyəti aradan qaldırmaq üçünkitabxanalar, o cümlədən M.F. Axundov adına Millikitabxana vaxtaşırı sorğu vərəqləri, onların istifadəsinədair müxtəlif anketlər, bir sıra hallarda isə xüsusi tədqiqatlaraparırdılar.Lakin belə üsullar əksər hallarda operativ xarakterdaşımır, informasiya vasitələrinin tələbatçılar tərəfindənistifadə səmərəliliyini dəqiq və vaxtında müəyyənləşdirməküçün o qədər də yararlı olmurdular. Odur ki, 60-cıillərdən başlayaraq ölkə kitabxanalarında tələbatçılarafərqli xidmətin mütərəqqi üsulu kimi özünə vətəndaşlıqhüququ qazanmağa başlamış «İnfor-masiyanın seçilmişyayılması» xidməti sistemi tətbiq edilməyə başlamışdır.Qeyd etmək lazımdır ki, ümumiyyətlə informasiyaaxtarış sistemləri olmadan kitabxanalarda xüsusən M.F.Axundov adına Milli kitabxana kimi zəngin informasiyaehtiyatlarına malik olan universal kitabxanada sənədkütləsi içərisindən tələbatçılara lazım olan materiallarıoperativ şəkildə müəyyənləşdirmək olduqca çətinprosesdir.…………………………. 132 ………………………….

Kitabxana informatikası üzrə tanınmış alim Əli Rüstəmovbu haqda belə yazır: «informasiya axtarışıinformatikanın mərkəzi anlayışı olub, insanla informasiyakütləsi arasında yaranan müxtəlif kommunikasiya (əlaqə)proseslərini ifadə edir. İnformasiya axtarışı dedikdətələbatçının sorğusuna uyğun olan faktların,məlumatların, sənədlərdən toplanmasına imkan verənməntiqi və texniki əməliyyatların məcmusu nəzərdətutulur.İnformasiya axtarışının mərkəzi anlayışı «Relevantlıq»dır.Bu anlayış müəyyən informasiya axtarış sistemlərivasitəsi ilə verilən sənədlərin tələbatçı sorğusunauyğunluq dərəcəsini ifadə ədir».1970-1980-ci illərdə keçmiş SSRİ məkanında, ocümlədən Azərbaycanda formalaşmış təcrübəyə əsasəninformasiyanın seçilmiş yayılması rejimində tələbatçılarındaimi sorğularına əsasən onlara cari informasiya verilirdi.Cari informasiya verilişi həftədə, yaxud ayda bir dəfətəşkil edilirdi. Fərdi və kollektiv tələbatçılar əvvəlcə onlarımaraqlandıran materialları müvafiq kitabxana informasiyamüəssəsinə göndərirdilər. Bundan sonra kitabxanadahəmin mövzular indeksləşdirilir və axtarış sisteminə daxiledilirdi. Daha sonra mövzuların axtarış əlamətlərisənədlərin axtarış əlamətlərilə müqayisə edilir və onlaruyğun gəldikdə səndlərin şəklin- biblioqrafik-informasiyasışifahi və ya kartoçkalar tələbatçılara əks əlaqə talonlarıilə birlikdə göndərilirdi. Əks əlaqə talonlarında sənədlərinqiymətləndirmə şkalası verilir və tələbatçı onumaraqlandıran sənədin altından qiymətləndirməşkalasına uyğun xətt çəkir və onun surətini və yaorijinalını almaq istədiyini bildirirdi. Beləliklə,informasiyanın seçilmiş yayılması sistemində oxucu iləkitabxana arasında əks əlaqə mexanikası yaradılırdı.Odur ki, «İnformasiyanın seçilmiş yayılması» sisteminin…………………………. 133 ………………………….

meydana gəlməsi öz dövrünün ən mütərəqqi fərqliinformasiya xidməti üsulu olub həmin xidməti tətbiq edənkitabxana informasiya müəsissələrinə informasiyatələbatçıları ilə gündəlik operativ əlaqə saxlamağa,onların bu və ya digər informasiyaya olan münasibətinimüəyyənləşdirməyə başlamış, onradan isə tədricənkitabxanalarda da oxuculara informasiya xidmətinin əsasformasına çevrilmişdir.M.F. Axundov adına Milli kitabxanada informasiyanınseçilmiş yayılması kitabxananın mədəniyyət vəincəsənət üzrə informasiya mərkəzinə uyğun olaraq təbiiki, müvafiq sahələrin oxucularının informasiya təminatınayönəlmiş xidmət sistemi idi. Bu işə Milli kitabxanada1978-ci ildən başladı. Elə həmin il kitabxana mədəniyyətvə incəsənət sahəsində 30 problem üzrə 40 fərdi və 420kollektiv abonentə xidmət edirdi. (4)Fərdi abonentlər içərisində Respublikanın görkəmliteatrşünasları, musiqişunasları, memarlıq, təsviri sənət,kino və s. sahələrdə çalışan yaradıcı adamlar, alimlər vəmütəxəssislər, həmçinin Respublika Mədəniyyət Nazirliyininaparıcı əməkdaşları, kollektiv abonentlərə isə bəstəkarlar,rəssamlar, yazıçılar birlikləri, AMEA-nın incəsənətvə memarlıq institutu, akademik teatrlar, Dövlət flarmoniyası,kitabxanalar və s. yaradıcı kollektivlər daxil idi.Milli kitabxana «İnformasiyanın seçilmiş yayılması»xidmət sistemi aşağıdakı prinsiplərə əsaslanırdı:_ abonentlərə çatdırılan biblioqrafik informasiyanındolğunluğu;_ informasiyanın operativliyi_inormasiya tələbatçıları ilə daimi əks əlaqə;_ tələbatçıların sorğuları əsasında ilkin sənədlərlətəmin edilməsi;Verilən informasiyanın dolğunluğunun təmin edilməsiməqsədilə kitabxananın «Mədəniyyət və İncəsənət…………………………. 134 ………………………….

üzrə elmi informasiya» şöbəsində müvafiq sahələrlə əlaqədərAzərbaycan və rus dillərində bütün cari informasiyamənbələri diqqətlə öyrənilirdi. Bu məqsədlə bütünreferativ jurnallar digər informasiya vasitələri, eləcə dəAzərbaycan və rus dillərində kitabxanaya daxil olansalnamələr, siqnal informasiya vasitələri, yeni kitablar,nəşriyyat planları, sifariş blankları və s. materiallardiqqətlə nəzərdən keçirilir, abonentlərinə əvvəlcədənsifariş etdiyi mövzulara uyğun seçilib sistemləşdirilirdi.Onu da qeyd edək ki, hələ xidmətin ilkin, yənihazırlıq mərhələsində abonentlərin sifarişləri əsasındaonları maraqlandıran problem və mövzular təsnifləşdirilmiş,mövzuların rubrikatorları hazırlanmış və kodlaşdırılmışdır.Oxucuların müvafiq mövzu və problemlərləəlaqədar sorğularına müvafiq seçilən sənədlər (kitablar,məqalələr, təsviri sənət materialları, notlar və s.) müvafiqkodlar əsasında sistemləşdirilib ayda bir dəfə oxucularaçatdırılırdı.Qeyd etmək lazımdır ki, təlabatçılara fərqliinformasiya xidmətinin operativliyi onun səmərəliliyininəsas amillərindən biridir. Çünki, yeni cari informasiyanınvaxtında çatdırılmaması, onun gecikdirilməsi, əksərtələbatçılar tərəfindən elmi tədqiqatların aparılmasınamənfi təsir göstərən, müvafiq informasiyanınköhnəlməsinə səbəb olan hal kimi qiymətləndirilir. (4)Bu da öz növbəsində informasiya xidmətinisəmərəsiz və lazımi fayda verməyən bir fəaliyyətsahəsinə çevirir. İnformasiyanın seçilmiş yayılmasıxidmətinin səmərəliliyini sübut edən ən mühüm amil onuntələbatçılarla əks əlaqəsini xarakterizə edən kəmiyyət vəkeyfiyyət göstəriciləridir. Çünki tələbatçılara təqdim ediləninformasiya əsasən sənədləri onların nəzərinə çatdırır vəbu üsul demək olar ki, bütün biblioqrafik informasiya vasitələrinəxasdır. Lakin informasiyanın seçilmiş yayılması…………………………. 135 ………………………….

sistemində tətbiq edilən əks əlaqə üsulu tələbatçılarınınhəmin sənədlərə olan münasibətini müəyyənləşdirməkləyanaşı, onlar tərəfindən bu sənədlərin əldə edilməsi vəistifadəsini də təmin edir. Bu məqsədlə fərdi və kollektivtələbatçılara təqdim edilən informasiya xüsusi qoparmatalon-kartoçkalarla təmin edilir ki, bu da Milli Kitabxanadainformasiya xidmətinin tələbatçılarla əks əlaqəfunksiyasını oynayırdı. Belə ki, talon-kartoçkalardaabonentlərə təqdim edilən materialların əhəmiyyətinigöstərən 0-5 bala qədər qiymətləndirmə materialındanistifadə edilirdi:5 – material qiymətlidir – istifadə ediləcəkdir, lazımdır.4 – əhəmiyyəti var;3 – məlumdur;2 – mövzu ilə əlaqədər əhəmiyyət daşımır;1 – mövzuya və ya problemə uyğun deyil;Hər bir informasiya kütləsi ilə tələbatçılara təqdimedilən belə əks əlaqə kartoçkalarında abonentin nömrəsi,sənədin nömrəsi, eləcə də yuxarıda göstərilən balla işarəedilirdi.Beləliklə Milli kitabxananın informasiyanın seçilmişyayılması xidmətində əks əlaqə mexanizminin tətbiqialınmış nəticə əsasında bir tərəfdən tələbatçıları ilkinsənədlərlə təmin edir, digər tərəfdən isə informasiya mənbələrininonların sorğularına uyğun daha dəqiqseçilməsini və bununla da informasiya xidmətininbütövlükdə səmərəli olmasına həlledici müsbət təsirgöstərirdi.ƏDƏBİYYAT1. Əliyev Z. Ümumi biblioqrafiyaşünaslıq. Dərsvəsaiti B. 2001-142s.…………………………. 136 ………………………….

2. 70 il xalqın xidmətində. (M.F. Axundov adınaAzərbaycan Dövlət kitabxanasının tarixinə dairmateriallar) B. 1993-90 s.3. Rüstəmov Ə. İnformatika. (informatika proseslərinintəşkili və avtomatlaşdırılması). Dərs vəsaiti.-B.,1991.- 27s.4. M.F Axundov adına ADK-nın Mədəniyyət vəincəsənət üzrə Elmi informasiya şöbəsinin 1978-1985-ci ilhesabatları.Арзу ВелиеваИЗ ИСТОРИИ БИБЛИОГРАФИЧЕСКОГО ОБСЛУ-ЖИВАНИЯ ЧИТАТЕЛЬЯМ В НАЦИОНАЛЬНОГОБИБЛИОТЕКЕ ИМ. М.Ф.АХУНДОВА (1970-1980)РЕЗЮМЕВ статье дается краткый анализ текущихинформационных изданий, а также информационногообслуживания по системе ИРИ в 1970-1988-е годе.…………………………. 137 ………………………….

KİTABŞÜNASLIQŞəhla Tahir qızıMüəllimKİTAB TİCARƏTİ ÇEŞİDİNİN TİPOLOJİ MODELİKitab ticarəti çeşidi «Kitab işi», «Kitab sistemi» kimianlayışların mühüm tərkib hissəsidir. Bu baxımdan, kitabticarəti çeşidi anlayışının kitab və kitab işi haqqındamüasir təsəvvürlər baxımından nəzərdən keçirilməsiməqsədəuyğundur. Həmin təsəvvürlərə əsasən kitabticarəti çeşidi kitabların ticarət şəbəkəsi daxilindəmövcudluğunun, dövriyyəsinin üsuludur. Belə anlayışkitab ticarəti çeşidini təcrid olunmuş vəziyyətdə deyil,ümumi şəkildə, kitab işinin digər sahələrində mövcud olananaloji üsullarla vəhdət halında öyrənməyə imkan verir.Göstərilən sistem daxilində kitab ticarəti çeşidinəşriyyat repertuarı (nəşriyyat-redaksiya işində kitablarınmövcudluğu, hərəkəti), kitabxana fondları (kitabxanaişində kitabların mövcudluğu, hərəkəti) və ümumiyyətlə,kitabların mövcudluğu və dövriyyəsini nəzərdə tutan kitabrepertuarı kimi təzahürlərlə sıx əlaqədədir. Kitab ticarətiçeşidinin xarici əlaqələrinin əsas cəhəti ondan ibarətdir ki,o, cəmiyyətin kitaba olan tələbatı sisteminə bilavasitədaxil olur, oxucu təlabatları sistemində reallaşır, kitabticarətində alıcı tələbi şəklində çıxış edir.Kitab işində kitab ticarəti çeşidinin yeri və roluonunla müəyyənləşir ki, məhz çeşid sayəsində ədəbiəsərlərin potensial ictimai dəyəri realizə olunur, nəşrlərinictimai dəyəri ortaya çıxır, oxucu və alıcı maraqlarınıdaha yüksək səviyyədə təmin etmək mümkün olur.…………………………. 138 ………………………….

Kitab işinin digər hər hansı bir təzahürü kimi kitabticarəti çeşidinin də daxili strukturu, əsas atributları vardır.Bunlar: kitab ticarəti çeşidinin predmeti, məqsədi vəünvanıdır.Kitab ticarəti çeşidinin predmeti nəşriyyatrepertuarıdır. Burada həm cari, həm də keçmiş(retrospektiv) və gələcək (perspektiv) nəşriyyat repertuarınəzərdə tutulur. Kitab ticarəti çeşidinin predmetinin bu cürmüəyyən olunması bir qədər məhdud görünə bilər, çünkikitab ticarəti çeşidi təkcə nəşri məhsullar hesabına deyil,habelə istehlak sferasının hesabına, məsələn kitablarıntəkrar dövriyyəsini təşkil edən bukinist ticarətininsayəsində formalaşır. Lakin burada söhbət konkret kitabticarəti çeşidindən deyil, ümumiyyətlə, nəzəri çeşidproblemindən gedir. Nəzəri səviyyədə təhlil zamanıkitabların ticarət çeşidinə hansı sferadan: istehsalçıdanvə ya istehlakçıdan daxil olmasının əhəmiyyəti yoxdur.Əsas odur ki, konkret nüsxə nə vaxtsa dərc olunmuşdur,işıq üzü görmüşdür və deməli, nəşriyyat repertuarının (buhalda retrospektiv repertuarın) bir ünsürü kimi baxılabilər.Bununla belə, kitab ticarəti çeşidinin predmetiniümumi kitab repertuarı, cəmiyyətin «kitab sərvəti»həddinədək genişləndirmək düzgün deyildir. Çünki kitabticarəti çeşidi özü də bir sıra digər ünsürlər kimi kitabrepertuarının tərkib hissəsidir.Kitab ticarəti çeşidinin məqsədi kitabşünaslıqvasitələrindən istifadə etməklə nəşriyyat repertuarınındiferensial bölgüsünə və yayımına, təkrar yayımına nailolmaqdır.Kitab ticarəti çeşidinin ünvanı cəmiyyətin kitaba olantələbatının ödənilməsi, kitabxana fondlarının yaradılması,cəmiyyətdə oxucu marağının oyadılması və təminolunması kimi son nəticələrlə müəyyən olunur.…………………………. 139 ………………………….

Kitab ticarəti çeşidinin ardıcıl modelləşdirilməsi (konkretkitab ticarəti müəssisəsinin çeşidindən tutmuş bütövlükdərespublika kitab ticarəti çeşidinədək) zərurəti bu gün həmkitab yazarları və naşirlərini, həm də kitab ticarəti iləməşğul olan dövlət və özəl qurumları narahat edənproblemdir. Hazırda əsas vəzifələrdən biri nəşr olunacaqkitabların sayını oxucuların real tələbinə və alıcılıqqabiliyyətinə uyğun olaraq dürüst müəyyən etməkdir. Birtərəfdən, tirajın sayının yüksək olması nüsxənin mayadəyərinin aşağı düşməsinə səbəb olursa, digər tərəfdən,istehsal olunmuş kitabların satılmadan qalması naşirin vəya sifarişçinin zərərə düşməsinə səbəb olur. Buna görədə, kitab naşirləri qarşısında istehsal olunan kitablarınoptimal sayını müəyyənləşdirmək vəzifəsi dayanır.Digər hər hansı əmtəə kimi kitabların da satışı təkcəonların oxucu təlabatına uyğunluğundan deyil, habelə vədemək olar ki, ilk növbədə satış qiymətindən asılıdır.Məlum olduğu kimi, sovet dövründə inzibati-amirlikiqtisadiyyatı mövcud idi, burada kitablar digər məhsullarkimi dövlət sifarişi əsasında istehsal olunur və dövlətinmüəyyən etdiyi qiymətlərlə satılır, fondlara pulsuzverilirdi. Hazırda respublikamız bazar iqtisadiyyatınınformalaşmasının başa çatdığı bir mərhələdədir. Bazarbütün əmtəələrin sərbəst dövriyyəsinə, tələb və təklifinazad münasibətinə əsaslanır. İqtisadiyyatın bazar modeliüçün tələb və təklifi, o cümlədən kitablara olan tələb vətəklifin tarazlığını yaradan əsas amil qiymətdir. Qiymət nəqədər yüksəkdirsə, deməli, alıcılıq qabiliyyəti bir o qədəraşağı düşür və son nəticədə kitabların satış həcmi azalır.Göstərilən faktorları nəzərə alaraq dövlətimiz kitabvə digər mətbu nəşrlərin istehsalı və yayımınıstimullaşdırmaq üçün bir sıra tədbirlər görmüşdür.Məsələn, KİV-ə dövlət yardımının artırılmasına dairPrezidentin 20 iyul 2001-ci il tarixli fərmanı ilə qəzet…………………………. 140 ………………………….

kağızına tətbiq edilən idxal rüsumu 5 faizdən 0,5 faizəendirilmiş, habelə KİV məhsullarının satışından əldəedilən mənfəətdən tutulmalı vergilərin 3 il ərzində dövlətbüdcəsindən ödənilməsi nəzərdə tutulmuşdu. KİV-ədövlət qayğısının artırılması sahəsində əlavə tədbirlərhaqqında 27 dekabr 2001-ci il tarixli sərəncamla isə qəzetkağızına tətbiq edilən əlavə dəyər vergisi (ƏDV) ləğvolunmuş, KİV-ə uzun müddətli və qısa müddətli kreditlərinverilməsi, mətbuat vasitələrinin çapı və yayımı işininyaxşılaşdırılması, borcların müddətinin uzadılması və s.tədbirlər müəyyən edilmişdir.Bununla belə, hazırda respublikada kitab ticarətiçeşidinin zəif templərlə inkişaf etməsi bildirilir. Kitabticarətinin vəziyyətini tədqiq edən ictimai təşkilatlarınməlumatlarına əsasən, hazırda Bakı və digər şəhər vərayon mərkəzlərində kitab satışı məntəqələri vasitəsilərealizə olunan kitabların yarıdan çox hissəsi dini vətərifnamə xarakterli kitablardır. Digər yarının əsashissəsini orta məktəb dərslikləri, ali məktəbə qəbul üçüntest nümunələri, bu cür vəsaitlər təşkil edir. Satılankitabların təqribən 10 faizini rəsmi hüquqi sənədlərin dərcolunduğu kitablar və broşuralar təşkil edir. Elmi və ədəbinümunələrin həm çeşid sayı, həm də satış səviyyəsiolduqca aşağıdır. Vətəndaşlar elmi, ədəbi kitablarıəsasən müstəqil kitab satışı ilə məşğul olanbukinistlərdən əldə edirlər.Ümumiyyətlə, müstəqil tədqiqat nəticələrinə əsasən,hazırda kitab satışının zəifliyi kitabların satışa yüksəkqiymətlə çıxarılmasının nəticəsi deyildir. Biz kitabsatışının azalması dedikdə, onun sovet dövrü iləmüqayisədə azalmasını nəzərdə tuturuq. Sovet dövründəhəm kitaba böyük ictimai tələbat olmuşdur, həm dəkitablar hamı üçün sərfəli qiymətlərlə satılırdı. Hazırda buşərtlərin heç biri lazımi formada deyildir.…………………………. 141 ………………………….

Müasir inkişaf etmiş dövlətlərin praktikasında kitabçeşidi və kitab ticarəti problemləri dövlətin xüsusiqayğısında olan məsələdir, digər tərəfdən, bununlaməşğul olan güclü marketinq firmaları fəaliyyət göstərir.Bu ölkələrdə nəşriyyat müəssisələri nəinki sifarişçinintələbinə uyğun keyfiyyətdə və sayda kitab istehsaletməklə məşğuldur, habelə onun reklamını, satışını təşkiledir. ABŞ, İngiltərə Fransa və s. bu kimi dövlətlərdə hər ilən çox satılan kitabların («bestseller») statistikası dərcolunur. Qeyd edək ki, bu kitabların böyük əksəriyyətidetektiv romanlardır.Daha bir cəhətə diqqət yetirmək lazımdır. Bu,müəlliflik hüquqlarının qorunması vəziyyəti ilə bağlıdır.Respublika pratkikasında dəfələrlə belə hallara rastgəlinmişdir ki, yaxşı satılan kitablar hansısa naməlumnəşriyyatlar tərəfindən qanunsuz təkrar nəşr olunmuş vənisbətən ucuz qiymətlərlə gizli satışa çıxarılmışdır,halbuki müəllifin özünün satışa çıxardığı kitablar buzaman satılmadan yığılıb qalmışdır. Bu cür faktlarmüəlliflik stimulunu öldürür, son nəticədə kitab nəşrinin vəçeşidinin daralmasına gətirib çıxarır. Baxmayaraq ki,Cinayət Məcəlləsi müəlliflik hüququnun pozulmasına görəcinayət məsuliyyəti müəyyən edir, bununla belə sonillərdə müəlliflik hüququnun pozulmasına dair bir dənə dəolsun cinayət işinin qaldırılması barədə rəsmi statsistikməlumatlar yoxdur. Sivil dövlətlərdə isə müəlliflik hüququvətəndaşların həyat və sağlamlığı, əmlakı ilə birsəviyyədə ciddi mühafizə edilir.Digər amil – rəqabət faktorudur. Azərbaycan kitabticarəti bazarı Rusiyadan kitab axınının güclü təsirialtındadır. Birincisi, Azərbaycan ziyalılarının xeyli birqismi rusca təhsil almış olduğu üçün məhz rusdillikitablara üstünlük verir. İkincisi, azərbaycanlı müəlliflər öz…………………………. 142 ………………………….

usiyalı həmkarları ilə müqayisədə aşkar zəiflik nümayişetdirir, rusdilli kitablarla rəqabət aparmağa səy etmirlər.Görünlüyü kimi, kitab ticarəti çeşidinin vəziyyətiçoxsaylı faktorların təsiri altındadır. Onları nəzəri olaraqkitab ticarətinin tipoloji modelinin aşağıdakı tərkibhissələri kimi ayırd etmək mümkündür: 1) predmet-sahətipologiyası, 2) nəşriyyat tipologiyası, 3) xronolojitipologiya.Predmet-sahə ünsürü kitabın məzmunu ilə bağlıdır.Bu ünsürə əsasən elm, təhsil, tibb, biznes, istehsal və s.fəaliyyət sahələrində hansı kitablara təlabatların mövcudolması proqnozlaşdırılır, bunun əsasında respublikayakitab idxalı və daxildə kitab istehsalının çeşidi müəyyənedilir. Burada qısamüddətli və uzunmüddətli marketinqstrategiyalarının işlənməsi mümkündür. Qısamüddətlistrategiyalar konkret dövr (aylar, il və ya bir neçə il) üçünkitab ticarəti bazarının öyrənilməsi, təlabatların, daha çoxsatılan kitabların müəyyən olunması və bunlar əsasındacari dövr üçün kitab biznesi planlarının tərtibini nəzərdətutur. Uzunmüddətli strategiyalar əsasən dövlət tənzimiqurumlarının öhdəsinə düşür. Bunlar əhalininmaarifləndirilməsi ümumdövlət proqramının tərkibhissəsidir və bir neçə onillik dövrü əhatə edə bilər. İnkişafetmiş dövlətlərin uzunmüddətli kitab işi strategiyalarınınöyrənilməsi göstərir ki, hazırda bu ölkələrdə elektron kitabticarətinə keçid yüksək sürətlə inkişaf edir. Dövlət və özəlkitabxana fondlarında olan nüsxələrin elektron nüsxələrihazırlanır və oxucular kitabxanalara getmədən internetvasitəsilə kitabxana fondlarında olan elektronnüsxələrindən ödənişli istifadə etmək imkanı əldə edirlər.Qeyd edək ki, hazırda bu prosesin ilk əlamətlərirespublikamızda da baş qaldırmaqdadır. Bu gün oxucularinternet vasitəsilə Azərbaycan Respublikasıqanunvericilik sistemi aktlarının elektron variantlarını əldə…………………………. 143 ………………………….

etmək imkanına malikdir. Elektron sənəd ticarətinininkişaf etdirilməsi üçün hüquq sferasında müəyyənaddımlar atılmış, xüsusən Elektron imza və elektronsənəd haqqında, Elektron ticarət haqqında qanunlarqəbul edilmişdir. Hesab olunur ki, bu proses kitab işisferasına da aid edilməli, hazırda dövlət kitabxanafondlarında olan kitabların elektron versiyalarınınhazırlanması üçün dövlət səviyyəsində tədbirlərgörülməlidir. Bu proses dünya elmi əlaqələr sisteminəinteqrasiyanın vacib mərhələlərindən biridir.Futuroloqların proqnozlarına görə 2020-ci ilədəkdünyanın əsas kitabxanaları internet şəbəkəsi vasitəsiləbirləşdiriləcək, müxtəlif dillərdə olan kitabların digər dillərəkeyfiyyətli tərcüməsi üçün kompüter proqramları inkişafetdiriləcək, bununla oxucular dünyanın istənilən ölkəsindəolan kitabxana fondlarının məhsullarını öz dilində istifadəetmək imkanı əldə edəcəkdir.Nəşriyyat-tipoloji ünsür nəşriyyat repertuarının bütünnöv müxtəlifliyini əks etdirir. Buraya həm məzmun, həmçap keyfiyyət baxımından çeşidləmə daxildir. Məsələn,məzmununa görə bütün kitablar: elmi, elmi-kütləvi, sorğu,kütləvi-siyasi, tədris, rəsmi və s. çeşidlərə bölünür. Çapkeyfiyyətinə və üsuluna görə kitablar: üz qabığınınkeyfiyyəti, kağızın növü, kitabın formatı, səhifələrinbirləşdirilmə üsulu və s. göstəricilərə görə fərqlənirlər.Xronoloji ünsür keçmiş və müasir dövrünəlaqələndirilməsinə xidmət edir. Kitab istehsalı bir çoxdigər əmtəələrdən, məsələn, ərzaq və geyimməhsullarından o cəhətilə fərqlənir ki, ərzaq məhsulubirdəfəlik istifadə üçündür, onun gündəlik tələbat həcmitəkrar istehsal olunmalıdır. Kitab istehsalında isə vəziyyətbaşqa cürdür. Müəyyən kitablar istehsal olunur, satılır,oxunur və bundan sonra ya şəxsi kitabxana fondlarındatərpənməz mülkiyyət kimi qalır, ya da müxtəlif üsullarla…………………………. 144 ………………………….

dövriyyəyə qayıdaraq, məsələn, bukinistlər vasitəsilə,oxucu təlabatlarını ödəməkdə davam edir. Bu mənada,kitab çeşidi işinin retrospektiv cəhətinə xüsusi diqqətyetirilməli, ötən illərdə satılmış kitablar illər və aylar üzrəardıcıllıqla siyahıya alınmalı, onların buraxılış və satışhəcmləri təhlil olunmalıdır.ƏDƏDBİYYAT1. Кожевников Г.В. Теория и методика ассортиментнойработы: Учебное пособие. М.: Изд. «Миркниги», 1993. - 52 с.2. Сазпина И.А. Ассортиментная деятельностьв книжной торговле // Кн. Торговля. Обзор.Информ. М.: 1987. Вып.3.- С. 48.3. Соломенко В.К. Формирование книготорговогоассортимента: Обзор. М.: Книга, 1987. стр. 57.4. Məmmədov M.Ə. Kitab çeşidi işinin nəzəriyyəsivə metodikası (Tədris-metodiki vəsait). B.: Mütərcim,2005. – 112 s.…………………………. 145 ………………………….

Шахла Тахир кызыТИПОЛОГИЧЕСКИЙ МОДЕЛЬ КЛАССИФИКАЦИИКНИЖНОЙ ТОРГОВЛИРЕЗЮМЕВ статье рассказывается понятии классификациякнижной торговли и современном подходе кнему .Автор обстоятельно излагает классификациюкниг, ее аналогические соотношения с другими областямикнижной работы.…………………………. 146 ………………………….

…………………………. 147 ………………………….

Page 1 â¦â¦â¦â¦â¦â¦â¦â¦â¦â¦. â¦â¦â¦â¦â¦â¦â¦â¦â¦â¦. 3 ...

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?

Page 1 â¦â¦â¦â¦â¦â¦â¦â¦â¦â¦. â¦â¦â¦â¦â¦â¦â¦â¦â¦â¦. 3 ...