Rozdział 2. Społeczna recepcja lobbingu, Marta Kaja

zecie Rzeczpospolitej w 1995 roku ciekawą definicję podała specjalistkaod lobbingu Judith Symonds z Institute d’Etudes Politiques deParis, mówiąc o lobbingu, jako o „marketingu idei” 9 . Jednak najogólniejujmując, jest to zbiór wszelkich działań mających na celu wywarciewpływu na instytucjach władzy 10 .Ze względu na ogrom definicji należy podzielić je według aspektów,na które położony jest największy nacisk i tak najliczniejszą grupądefinicji jest ta, która mówi o lobbingu, jako o działalności o charakterzeperswazyjnym. Kolejne akcentują przede wszystkim fakt, że jest toforma komunikacji lub promocja określonego punktu widzenia 11 .Należy również zwrócić uwagę na to, że wywieranie wpływu nadecydentów nie może automatycznie być sprowadzane do czynów korupcyjnych,naginania prawa dla indywidualnych potrzeb przedsiębiorcówczy biznesmenów, czy proponowania korzyści finansowych lubmaterialnych w zamian za podjecie określanych działań przez organywładzy państwowej 12 .Lobbing przyczynia się do prawidłowego działania rządu dziękireprezentacji i realizacji społecznych i gospodarczych interesów kraju13 , a jego definicja jest regulowana przez prawo w danym państwie.W Polsce definicje lobbingu reguluje ustawa z dnia 7 lipca 2005 rokuO działalności lobbingowej w procesie stanowienia prawa. Wedługustawy działalność lobbingowa to każda działalność, także zarobkowa,zgodna z prawem mająca na celu wywieranie wpływu na organy władzypublicznej dla uwzględnienia interesów osób w procesie stanowieniaprawa 14 .9Symonds J. w: wywiad P. Kościńskiego „Grupy nacisku są elementem demokracji”, Rzeczpospolita14-15 maja 1994, w: Jasiecki K, op. cit., str. 17.10Batko R., Jackowska A., Niżyńska A., Waszak M. pod kierownictwem Zbieranka J., Praktycznyprzewodnik po lobbingu w samorządzie województwa, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa2010, str. 14.11Sławik A., op. cit., str. 24-25.12Kamiński L., Komunikacja korporacyjna a biznes. Praktyczny poradnik, Oficyna WydawniczaBRANTA, Bydgoszcz-Warszawa 2007, str. 83.13Bednarska E., Co to jest lobbing, wydanie internetowe Decydent nr 1, wrzesień 1999 http://www.decydent.pl/archiwum/wydanie_21/co-to-jest-lobbing_146.html [07.06.2011]14Ustawa z dnia 7 lipca 2005 roku o działalności lobbingowej w procesie stanowienia prawa,Art. 2, pkt 1. W rozumieniu ustawy działalnością lobbingowa jest każde działanie prowadzonemetodami prawnie dozwolonymi zmierzające do wywarcia wpływu na organy władzy publicznejw procesie stanowienia prawa. Art. 2, pkt 2. W rozumieniu ustawy, zawodową działalnościąlobbingową jest zarobkowa działalność lobbingowa prowadzona na rzecz osób trzecich w celuuwzglednienia w procesie stanowienia prawa interesów tych osób.3

Lobbing to wszelkie zgodne z prawem działania mające na celuwywieranie wpływu na przedstawicieli władzy wykonawczej i ustawodawczejw celu wypracowania optymalnego rozwiązania prawno-administracyjnego.Podmiotami, które prowadzą działalność lobbingową są przedewszystkim stowarzyszenia pracodawców, przedsiębiorców, izby producentówi izby rzemieślnicze. W Polsce funkcjonują takie organizacjejak: Polska Konfederacja Pracodawców Prywatnych Lewiatan, (którarozwiązuje problemy gospodarcze i społeczne pracodawców 15 ), PolskaIzba Informatyki i Telekomunikacji (zajmująca się działalnością gospodarcząw dziedzinie informatyki i telekomunikacji, analizą ustawi reprezentacją w parlamencie 16 ), Krajowa Izba Gospodarcza (dbającao interesy ponad 140 zrzeszonych organizacji biznesowych, oferującapełny zakres usług szkoleniowych i doradczych oraz pełniąca funkcjereprezentującą interesy grupy w rządzie i parlamencie 17 ), Polska FederacjaProducentów Żywności (utworzona w celu efektywnego współtworzeniaprawnych, organizacyjnych i ekonomicznych warunkówrozwoju sektora, zarówno w Polsce jak i w Unii Europejskiej 18 ) orazPolska Organizacja Handlu i Dystrybucji (wydająca opinie prawne natemat ustaw i nowelizacji, a także zajmująca się reprezentacją interesówprzedsiębiorców wobec władzy publicznej Polski i Unii Europejskiejoraz działaniem na rzecz ochrony wolnej konkurencji i swobodnegodostępu do rynku 19 ) 20 .2.3. Zakres przedmiotowy i adresaci działalnościlobbingowejLobbing jest nieodłączną częścią współczesnej demokracji i pełniszereg funkcji pozwalających na sprawną komunikację między społeczeństwema demokratycznie wybraną władzą. Stwarza pole do nawiązywaniakontaktów między obywatelami a elitami rządzącymi, sprzyjarozwiązywaniu problemów wynikających z podziałów partyjnych,15http://www.pkpplewiatan.pl/?ID=71898 [31.05.2010]16http://www.piit.org.pl/piit2/index.jsp?place=Menu02&news_cat_id=30&layout=2[31.05.2010]17http://www.kig.pl/index.php/o-nas [31.05.2010]18http://www.pfpz.pl/index/?id=b53b3a3d6ab90ce0268229151c9bde11 [31.05.2010]19http://www.pohid.pl/struktura.html [31.05.2010]20Kamiński L., op. cit., str. 86.4

wzmacnia demokrację przez umożliwienie obywatelom, a także organizacjom,uczestniczenia w procesach decyzyjnych i ustawodawczych21 .Lobbing jest skierowany przede wszystkim do osób odpowiedzialnychza decyzje, rozwiązania prawne i administracyjne. Są to zatem:przedstawiciele rządu, władze samorządowe, doradcy rządu, politycyi parlamentarzyści, środki masowego przekazu, opinia publiczna,a także wpływowe osobistości, osoby cieszące się autorytetem i poparciemwśród społeczeństwa oraz wszelkie instytucje mające wpływ nasytuacje polityczno-gospodarczą państwa 22 .Lobbystę określa się osobę nawiązującą kontakty z decydentamiw celu przedstawienia interesów danej grupy społecznej. Ważnejest by lobbysta miał jasno sprecyzowaną strategie działania, która powinnabyć budowana w oparciu o metody scenariuszowe i symulacyjne.Powinien posiadać informacje z wiarygodnych źródeł, a w kontaktachz decydentami, być zawsze przygotowany i używać rzeczowychargumentów mających poparcie w dokumentacji (ekspertyzy, opracowania)23 .Termin grupa nacisku odnosi się natomiast do organizacji nienastawionejna zdobycie władzy, a jedynie na uczestniczenie w procesiepodejmowania decyzji. Grupa nacisku/lobbingowa, aby wypełniaćswoje zadania, musi spełniać trzy warunki.Po pierwsze, musi być zorganizowana, a zakres jej funkcjonowaniapowinien być sprecyzowany, aby mogła działać skutecznie. Podrugie, powinna mieć wspólny dla wszystkich członków interes, materialnybądź moralny. Po trzecie, powinna również realizować strategieprzy użyciu odpowiednich środków. Grupy interesu można sklasyfikowaćze względu na charakter i sferę działalności. Wyróżnia sięgrupy działające w ramach systemu gospodarczego (np.: stowarzyszeniapracodawców), grupy o charakterze samopomocowym (np.: grupykombatanckie), grupy reprezentujące wartości religijne, kulturowelub naukowe, oraz ruchy społeczne (np.: ekolodzy) 24 .21Hope E., op. cit., str. 78.22Mruk H., Komunikowanie się w biznesie, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu,Poznań 2002, str. 162.23Sroka J., Lobbing jako strategia promocji interesów grupowych, pod redakcja Jabłoński A.,Sobkowiak L., Marketing polityczny w teorii i praktyce, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego,Wrocław 2002, str. 195.24Andrzejewski P., Sztuka budowania wizerunku osób, firm i instytucji, Wydawnictwo ForumMedia, Poznań 2003, str. 1285

Ustawa o działalności lobbingowej określa, że lobbystą możebyć każdy przedsiębiorca oraz osoba fizyczna 25 . W praktyce najczęściejlobbystami są byli politycy, prawnicy, urzędnicy lub dziennikarzepracujący w parlamencie, gdyż bycie lobbystą wymaga dużej wiedzyz dziedziny prawa, a także znajomości przebiegu procesów legislacyjnych.W zawodzie lobbysty bardzo duże znaczenie odgrywa doświadczeniei ilość kontaktów, znajomość etyki, dyplomacji oraz umiejętnośćwywierania wpływu 26 .Działalność lobbingowa może być prowadzona przez osoby, grupy,organizacje i instytucje, zatem lobbing można podzielić równieżze względu na podmiot. Wyróżnia się więc lobbystów działającychwe własnym imieniu i działających na zlecenie jako przedstawicielokreślonej grupy. Lobbyści działający we własnym imieniu to przedewszystkim przedstawiciele stowarzyszeń, grup przedsiębiorców prowadzącychpodobną działalność gospodarczą, związki zawodowe, partiepolityczne, a także ruchy ekologiczne czy organizacje konsumenckie.Lobbingiem na zlecenie zajmują się profesjonalne agencje lobbingowe,niektóre agencje public relations oraz niezależni lobbyści, którymizwykle są byli politycy i parlamentarzyści 27 , przy czym przedrozpoczęciem działalności lobbingowej muszą odczekać odpowiedniokres karencji po zakończeniu kariery politycznej 28 .Natomiast w Unii Europejskiej został przyjęty podział lobbystówze względu na zakres działalności i są to grupy interesów ekonomicznych,czyli ugrupowania związane bezpośrednio z działalnością gospodarczątakie, jak związki zawodowe i organizacje pracodawców. Kolejnąwyróżnioną grupą związaną z reprezentacją interesów publicznych,jest grupa ochrony praw konsumenckich i ekologii. Następnie są grupyterytorialne reprezentujące władze lokalne, ugrupowania promocyjnerozpowszechniające różne idee polityczne, społeczne i religijne. Doostatniej grupy należą firmy prawnicze i profesjonalni lobbyści 29 .W lobbingu wyróżnia się sześć grup osób działających w sferzepublicznej i są to osoby wywierające wpływ na strategie i programy25Ustawa z dnia 7 lipca 2005 roku o działalności lobbingowej w procesie stanowienia prawa, Art.2, pkt 3. Zawodowa działalnośc lobbingowa może być wykonywana przez przedsiębiorcę alboprzez osobę fizyczną niebędącą przedsiębiorcą na podstawie umowy cywilnoprawnej.26Rozwadowska B., Public relations. Teoria, praktyka, perspektywy, Studio Emka, Warszawa2002, str. 26427Kupiec L., op. cit., str. 138.28Mruk H., Komunikowanie się w biznesie, op. cit., str. 161.29Rozwadowska B., op. cit., str. 259-260.6

ządowe, zatrudnione w prywatnych przedsiębiorstwach w celu komunikowaniasię z rządem, osoby pracujące jako przedstawiciele grup,pracujące w organizacjach non-profit, odpowiedzialne za kampanie reklamoweoraz specjalistyczne agencje prowadzące działalność lobbingową30 .Podmioty lobbingowe można również podzielić ze względu nastopień profesjonalizmu prowadzonych działań. Profesjonalni lobbyściprowadzą lobbing planowo, zgodnie z przyjętą strategią. Takim lobbingiemzajmują się najczęściej agencje lobbingowe lub kancelarie prawnicze.Amatorskim lobbingiem określa się doraźnie działania podejmowanezachowawczo, przy występowaniu konkretnego problemu 31 .Lobbysta powinien być świadomy swojej odpowiedzialnościwobec społeczeństwa oraz przestrzegać norm etycznych. Klasyfikacjenorm etycznych w lobbingu sformułowali Brookes Hamilton wrazz Davidem Hochem. Opracowali oni osiem zasad, z których pierwszaz nich mówi żeby lobbysta w swoich działaniach starał się maksymalizowaćdobro i minimalizować zło, które może czynić tym, którychakurat nie dotyczy lobbowany cel, nie należy robić wyjątków dla siebie,czyli nie traktować nieetycznych zachowań firmy, jako nagannea na swoje równie nieetyczne „przymykać oko”. Należy zawsze braćpod uwagę wybór innych osób i nie narzucać wszystkim własnej woli.Ważne jest by zawsze starać się przewidzieć, jak dane zachowanie będzieodebrane w mediach. W prowadzonych działaniach lobbingowychzawsze należy przestrzegać podstawowych praw człowieka, zapewnićsprawiedliwy podział korzyści i zobowiązań, szanować opinie publicznąoraz postępować zgodnie z etyką korporacji, dla której pracuje lobbysta32 .2.4. Cele rzecznictwa interesówGłównym celem lobbingu jest wywieranie wpływu na podejmowaniedecyzji lub jej zmianę czy jej zaniechanie, a także pośredniczeniemiędzy społeczeństwem a władzą państwową, organizacjami czy instytucjamiw celu komunikacji interesów społecznych (nie osobistych,30Jasiecki K., op. cit., str. 20-21.31Rozwadowska B., op. cit., str. 260.32Ibid., str. 264-265.7

jednostek) 33 . Wydaje się, że najważniejszym celem działalności lobbingowejjest nawiązywanie bezpośrednich kontaktów między decydentamia grupami nacisku, lobbing jest również narzędziem marketingowymmającym na celu proces świadomych, ukierunkowanych oraz planowychdziałań długookresowych 34 .Lobbing jako element public relations realizuje cele polegającena nawiązywaniu i podtrzymywaniu pozytywnych relacji z decydentamiw celu wpływania na procesy ustawodawcze i regulujące prawo.Celem działalności lobbystycznej jest dostarczenie rzetelnych i istotnychinformacji na temat danego zagadnienia oraz przedstawienie ichw taki sposób, aby argumentowały odpowiednie stanowisko, korzystnedla danej organizacji lub całego społeczeństwa 35 . Do celów lobbinguzalicza się również wspieranie struktury demokratycznej w państwieoraz wypracowywanie rozwiązań dobrych dla ogółu 36 .Zadaniem lobbingu nie jest jedynie perswazja i rzecznictwo interesów,ale również tworzenie odpowiedniego klimatu i przychylnegonastawienia do firmy, zdobywanie i analiza informacji, a w rezultacieuzyskanie wpływu na procesy na decyzyjne 37 .Lobbysta jest odpowiedzialny za obserwowanie procesów legislacyjnychdotyczących danego tematu, a także wszelkich działań opozycyjnych.Oferuje pełny zakres usług doradczych związanych z zagrożeniamii możliwościami z punktu widzenia prawa, doradztwo strategiczne,czyli w jaki sposób działać, jakich wybrać partnerów i osobyodpowiedzialne za podejmowanie decyzji. Lobbysta zajmuje się równieżprzebiegiem kampanii lobbingowej pod względem zarówno technicznymjak i merytorycznym, organizowaniem konferencji prasowych,przygotowywaniem raportów, a także dba o zainteresowanie danymtematem mediów i organizuje społeczne akcje popierające te rozwiązanie38 .Celem działań lobbingowych jest również działalność na rzeczrozwoju projektów legislacyjnych, doradztwo w sprawach, przyjęcia,33Mruk H., Komunikowanie się w marketingu, praca zbiorowa pod redakcja Mruk Henryka, Polskiewydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2004, str. 136.34Hope E., op. cit., str. 76.35Kupiec L., op. cit., str. 136.36Pawlak S., Jak to się je, czyli wstęp do teorii lobbingu, Praca zbiorowa Komunikacja marketingowa,kształtowanie społeczeństwa konsumpcyjnego pod redakcja Tomasza Goban-Klas, WydawnictwoWyższej Szkoły Handlowej w Radomiu, Radom 2006, str. 127.37Kamiński L., op. cit., str. 83.38Mruk H., Komunikowanie się w biznesie, op. cit., str. 1618

odrzucenia lub wprowadzenia nowelizacji do ustaw, rozwój lub korektastrategii rządu oraz poszukiwanie poparcia dla rozwiązań prawnychw zakresie przyznawania ulg, datków, pożyczek oraz innych korzyścifinansowych 39 .2.5. Klasyfikacja form i strategii rzecznictwa interesówIstnieje kilka form lobbingu i dzielą się one w zależności od wybranychkryteriów. Ze względu na stopień jawności wyróżnia się lobbingoficjalny (cywilizowany) oraz partyzancki (piracki, szeptany).W pierwszej formie działania lobbingowe są jawne, i sama grupa interesantówdziała otwarcie. Lobbing partyzancki (nielegalny) wiąże sięz korupcją czy tworzeniem protekcyjnych grup wpływu 40 .Ze względu na sposób przyjętej taktyki podejmowanych działańlobbingowych rozróżnia się lobbing pośredni i bezpośredni. Lobbingpośredni polega na tworzeniu odpowiedniego otoczenia, w którym politycyczy decydenci będą w stanie podjąć decyzje które będą korzystnedla danej grupy interesantów 41 . Natomiast lobbing bezpośredni polegana bezpośrednim dotarciu do decydentów przez grupy nacisku 42 .Aby omówić strategie lobbingu należy zacząć od przedstawieniakoncepcji lobbingu-mix stworzonej przez francuskiego naukowca Bernardale Grille, który przedstawił lobbing jako mieszankę prawa, polityki,ekonomii, dyplomacji i komunikacji. Według tego autora uzyskanie100 procent lobbingu wymaga wszystkich tych pięciu składników,każdego po 20 procent. Jednak jak dowodzi praktyka te proporcje mogąsię zmieniać, i tak w budowaniu strategii lobbingowej w Stanach Zjednoczonychzdecydowanie przeważa element prawa, a w Europie najważniejszajest dyplomacja i komunikacja 43 .Strategia lobbingowa powinna obejmować definicje celów, sprecyzowanieadresata, treść kampanii lobbingowej oraz określenie instrumentówi taktyki, która zawiera wybór odpowiednich środków przekazu,określenie czasu realizacji i chronologii działań oraz ustaleniei kontrola budżetu 44 .39Jasicki K., op. cit., str. 18.40Mruk H., Komunikowanie sie w marketingu, op. cit., str. 163.41Ibid.42Jasicki K., op. cit., str. 116-117.43Ibid., str. 112.44Clamen M., Lobbing i jego sekrety, Felberg, Warszawa 2005, str. 19.9

Przyjmuje się podział strategii lobbingowej na lobbing ofensywnyi defensywny. Strategia ataku polega na analizie problemu lub przewidywaniujego pojawienia się oraz przeciwdziałaniu. Lobbing ofensywnyzakłada niedopuszczanie do realizacji danego projektu niosącegonegatywne skutki dla danej grupy interesantów. Natomiast strategialobbingu defensywnego zakłada zachowanie status quo, skupia się napodtrzymywaniu i wspomaganiu dotychczasowych działań i przeciwdziałaniaopozycji. W tej strategii dopuszcza się również wypracowaniekompromisu dla interesów danych grup interesantów 45 .Istnieje również rozszerzenie tej klasyfikacji strategii lobbingowejo lobbing konstruktywny, roszczeniowy i negatywny. Lobbingkonstruktywny to taki, w którym proponowane zmiany są w interesiedużych grup ludzi lub całego społeczeństwa. Lobbing roszczeniowypolega na walce o interesy i przywileje danej grupy interesantów natomiastlobbing negatywny zakłada dążenie do zachowania obecnegostanu 46 . Zachowanie obecnego stanu sprowadza się do utrzymana bałaganuprawnego i kompetencyjnego, co sprzyja rozwojowi szarej strefylub sprzyja rozwojowi innych nielegalnych interesów 47 .2.6. Klasyfikacja narzędzi lobbinguNie istnieje jeden wspólny zestaw narzędzi lobbingu uznawanyprzez wszystkich praktyków lobbingu. Różni autorzy podają własneklasyfikacje narzędzi, jednak można przyjąć, że najbardziej uniwersalnyi rozbudowany zestaw instrumentów lobbingu został zaproponowanyprzez Manfreda Straucha w książce Lobbing: Wirtschaft undPolitik im Wechselspiel wydanej w 1993 roku. Do narzędzi lobbinguStrauch zaliczył: pozyskiwanie i analizę danych jako podstawę do formułowaniastrategii lobbingowej oraz oceny szans i zagrożeń, szczegółowąanalizę otoczenia politycznego, gospodarczego, finansowego,technicznego i socjalnego jak i wykorzystywanie nowoczesnych systemówdo elektronicznego przetwarzania danych oraz monitoringu. Autorwskazuje również, że istotne jest pozyskiwanie danych z otoczeniaprzez indywidualne kontakty z decydentami, identyfikacje procesówdecyzyjnych, przygotowanie argumentów, dokładną obserwację infor-45Jasiecki K., op. cit., str. 114-116.46Rozwadowska B., op. cit., str. 258.47Mruk H., Komunikowanie sie w marketingu, op. cit., str. 163.10

macji zwrotnych od władz i decydentów, a także pozyskiwanie opiniiniezależnych rzeczoznawców 48 .Ze względów na specyfikę działań lobbingowych w parlamencieUnii Europejskiej oprócz wymienionych metod stosuje się równieżwybór odpowiednich i kompetentnych decydentów, tworzenie sojuszyz organizacjami z innych krajów, a nawet budowanie wspólnej strukturyorganizacyjnej oraz dysponowanie jak największą siecią kontaktówosobistych 49 .2.6.1. Narzędzia i techniki lobbingu bezpośredniegoDo narzędzi lobbingu bezpośredniego zalicza się dwie grupy.Pierwsza z nich to lobbing bezpośredni personalny wykorzystujący takienarzędzia jak: spotkania, rozmowy, konferencje prasowe (lobbystamoże osobiście przekazać dziennikarzom aktualne informacje lub jakowiarygodne źródło informacji 50 ), przyjęcia, wystąpienia publiczne, prezentacje,wizyty, przesłuchania w komisjach oraz tworzenie sieci kontaktówtowarzyskich (networking). Druga grupa to lobbing bezpośrednipisany, do którego należą takie narzędzia jak: listy, faksy, e-maile, badania,dane statystyczne, artykuły, broszury oraz książki 51 .Przy omawianiu lobbingu bezpośredniego należy zwrócić uwagęna pięć technik proponowanych przez Michaela Clamena. Wprowadziłon termin (pięciu) technik judo. Pierwsza z nich to zestaw technik typu,,wnieś wkład,, stosowana podczas wprowadzania ustaw i polegającana przedstawieniu konkretnych rozwiązań oraz opracowaniu dokumentówspecjalistycznych. Parlamentarzyści chętnie korzystają z takiej formylobbingu i często w podejmowaniu decyzji sugerują się ekspertyzamii gotowymi propozycjami regulacji prawa 52 .Kolejna technika jest metoda ,,alibi”, która polega na przedstawieniukonkretnych działań i rozwiązań, które tłumaczone są dobremdla interesów społecznych, często argumenty popierające ustawę argumentowanesą pozytywnymi skutkami dla bezpieczeństwa obywateliczy ekologii 53 .48Ibid., str. 138-139.49Mruk H., Komunikowanie się w marketingu, op. cit., str. 139.50Laermer R., Prichinello M., Public relations, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk2004, str. 79.51Businessman Magazine dodatek Rynek Reklamy, czerwiec 2001, str. 41-43.52Jasiecki K., op. cit., str. 118-125.53Ibid.11

celu stosuje się bojkot, czyli zerwanie wszelkich relacji z danym podmiotem.Dzieje się tak na przykład, kiedy firma podejmuje działanianiezgodne z interesami społeczeństwa lub podejmuje jakieś działaniawbrew opinii publicznej, czego konsekwencją może być zbiorowysprzeciw w nabywaniu produktów tej firmy. Oprócz bojkotu stosuje sięrównież bardziej formalne techniki takie jak petycja, która polega nazbieraniu podpisów pod danym projektem i jest najstarszą formą lobbingu.Do formalnych technik należy również masowe wysyłanie listówprotestacyjnych, jednak jest to metoda stosunkowo droga i dlategoteż trudno przekonać do niej większą grupę ludzi 59 .Kolejną metodą jest organizacja manifestacji. Jest to spektakularnezjawisko, które często cieszy się zainteresowaniem mediów, comoże przesądzić o jej skuteczności. W praktyce manifestacja jest ostatecznymi dość brutalnym narzędziem wykorzystywanym najczęściejwtedy, gdy pozostałe metody nie przyniosły należytego skutku 60 .Ostatnimi narzędziami są te stosowane w ramach lobbingu finansowegoi polegają na zbieraniu środków finansowych w celu realizacjidanego projektu 61 .2.7. Pozytywne i negatywne aspekty rzecznictwainteresówZwolennicy rzecznictwa interesów podają wiele argumentówświadczących o pozytywnych stronach lobbingu. Jednym z aspektówjest fakt, że lobbing ma za zadanie ułatwianie rozwiązywania sporóworaz problemów dotyczących konkretnej grupy interesu. Kolejnymi pozytywnymiaspektami z pewnością jest budowanie relacji między decydentamia rzecznikami środowisk, które nie mają bezpośredniego wpływuna procesy decyzyjne w państwie. Lobbing pozwala na komunikacjęproblemów środowisk, zwłaszcza w tych państwach, w których relatywnieniedawno narodziła się demokracja. Aktywność rzecznikówwymusza na rządzących poświęcenia uwagi problemom, na które bezinterwencji z zewnątrz pewnie nie zwróciliby uwagi 62 .59Jasiecki K., op. cit., str. 128.60Ibid., str. 128-132.61Ibid., str. 134.62Kuśmierski S., Public relations w procesie opiniotwórczym, Wydawnictwo ALMAMER WyższaSzkoła Ekonomiczna, Warszawa 2006, str. 43.13

Kolejnym aspektem (charakterystycznym dla krajów demokratycznych)jest poczucie u obywateli odpowiedzialności za losy państwa,a także zaangażowanie w proces stanowienia prawa, co sprzyjaprawidłowemu rozwojowi postaw i zachowań obywatelskich. Niewątpliwieatutem lobbingu jest sztuka pokonywania barier międzypartyjnychi sprawiania, że ludzie zrzeszeni w rożnych ugrupowaniach,o różnych poglądach mogą ze sobą współpracować 63 . Lobbing umożliwiawłączenie się do debaty publicznej obywateli (których reprezentujelobbysta), co świadczy o wysokim poziomie demokratyzacji danegopaństwa 64 .Działaniem lobbingu jest również dostarczanie szczegółowych informacjidotyczących danego zagadnienia, co powala osobom odpowiedzialnymza podejmowanie decyzji na bardziej precyzyjną analizęskutków związanych z ów decyzją dla społeczeństwa i przyjęciem najbardziejoptymalnego rozwiązania problemu 65 .2.8. Specyfika i regulacje prawne lobbingu w PolsceLobbing w Polsce jest słabo i nieprawidłowo rozwinięty, co sprzyjapowstawaniu tzw. podziemia lobbystycznego. Do oficjalnie działającychinstytucji lobbystycznych w Polsce zalicza się jedynie BussinesCenter Club, Krajową Izbę Gospodarczą oraz wiele innych mniejszychorganizacji gospodarczych i społecznych, które często są organizacjaminon-profit. Mimo tego Instytut Badań nad Gospodarką Rynkowąszacuje, że 20% posłów i 30% radych przyznaje sie do tego, ze podczaspodejmowania decyzji, uwzględnia interesy grupy nacisku. Jednakliczba polityków ulegająca naciskom osób, które nie są profesjonalnymilobbistami (a zatem nie są rejestrowani, a ich działaność niepodlega kontroli) jest znacznie większa, a także trudna do oszacowania66 . W rejestrze Ministerstwa Spraw Wewnetrznych i Administracjiw 2009 roku zarejestrowanych bylo 136 lobbystów z czego 134 działajacychaktywnie, w tym 12 firm. W Sejmie i Senacie zarejestrowanychjest jedynie 20 lobbystów 67 .63Jasicki K., op. cit., str. 22-23.64Szymańska A., Public relations w systemie zintegrowanej komunikacji marketingowej, OficynaEkonomiczna Unimex, Wrocław 2004, str. 266.65Kuśmierski S., op. cit., str. 43.66Kuśmierski S., op. cit., str. 45-46.67http://www.ksap.gov.pl/ksap/content/view/290/94/ [02.11.2010]14

W Polsce nie istnieją regulacje dotyczące działalności lobbingowej,a system prawa precyzuje jedynie zakres przedmiotowy lobbingu.Elementami określającymi legalność i poprawność działań lobbingowychsą kodeksy etyczne, organy odpowiedzialne za rozwój etyki,jawność działań oraz mechanizmy rozliczeń i kontrolowania. W 1995roku został powołany Zespół ds. Lobbingu przy Biurze Studiów i AnalizKancelarii Senatu, który miał się zajmować promowaniem idei lobbingu,określać sposoby i normy w kontaktach między grupami naciskua władzą oraz proponować projekty ustaw 68 .Obecnie kwestie lobbingu w Polsce reguluje Ustawa o działalnościlobbingowej, oraz szereg innych ustaw precyzujących obszary działalności,czyli Ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, UstawaPrawo o stowarzyszeniach, Ustawa o fundacjach, Ustawa o organizacjachpracodawców, Ustawa o izbach gospodarczych, Ustawa o zamówieniachpublicznych, Ustawa Prawo o zgromadzeniach, Ustawa opartiach politycznych, Ustawa o rozwiązywaniu sporów zbiorowych 69 .W 2009 roku została uchwalona nowelizacja Ustawy o działalnościlobbingowej. Zmieniono wówczas zapis w rozdziale czwartym„Kontrola zawodowej działalności lobbingowej” o informowaniu MarszałkaSejmu lub Marszałka Senatu o prowadzonej działalności lobbingowej.Według nowelizacji ustawy, przewodniczący klubu ma obowiązekpodania dokładnych danych współpracowników społecznych,a także źródła finansowania. Dane te są podawane do wiadomości publicznej70 .W maju 2010 został opublikowany projekt założeń ustawy o lobbinguprzedstawiony przez ministra ds. walki z korupcją Julii Pitery.Minister zaproponowała w niej zmianę definicji działalności lobbin-68Jasicki K., op. cit., str. 80-81.69Ibid., str. 82.70Ustawa o działalności lobbingowej w procesie stanowienia prawa, rozdział 6, art. 21. Przewodniczącyklubu lub koła jest obowiązany podać odpowiednio Marszałkowi Sejmu albo MarszałkowiSenatu następujące dane dotyczące pracowników biura klubu lub koła oraz społecznychwspółpracowników:1. imię (imiona) i nazwisko;2. datę urodzenia;3. miejsce zatrudnienia w trzyletnim okresie poprzedzającym dzień, w którym osoba zostałapracownikiem biura klubu lub koła albo społecznym współpracownikiem;4. źródła dochodów w trzyletnim okresie poprzedzającym dzień, w którym osoba została pracownikiembiura klubu lub koła albo społecznym współpracownikiem;5. informację o wykonywanej działalności gospodarczej w trzyletnim okresie poprzedzającymdzień, w którym osoba została pracownikiem biura klubu lub koła albo społecznym współpracownikiem.15

gowej. Nowa definicja zakłada, że działalnością lobbingową są wszelkiepróby kontaktu z osobami odpowiedzialnymi za decyzje publicznew celu wywarcia wpływu na procesy legislacyjne. Poprawki wprowadzonemają za zadanie ustanowić lobbing legalną i transparentną dziedzinąpolityki i wyeliminować możliwośc nielegalnych praktyk, główniekorupcji 71 . Projekt ustawy został skrytykowany przez KonfederacjePracodawców Polskich, gdyż nowa ustawa regulowałaby ich działalnośći działała na szkodę instytucji (obecnie KPP reguluje Ustawa o organizacjachpracodawców) 72 .2.9. Wnioski z badania nad społecznym wizerunkiemlobbinguPodobnie jak w przypadku sponsoringu pierwszym zagadnieniem,które interesowało badaczy było poznanie deklaracji stopnia znajomościpojęcia lobbing. Badania pokazały, że 32% nigdy nie spotkałosię z terminem lobbing. 29% zadeklarowało, że zna pojęcie w stopniuśrednim (tj. słyszał o lobbingu, ale sam nie jest w stanie wyjaśnić,czym jest) 28% wskazało, że zna lobbing w stopniu słabym (tj. słyszałoo nim, ale zupełnie nie wiedzą, czym lobbing jest). Wśród badanych10% odpowiedziało, że zna pojęcie lobbingu w stopniu dobrym (tj. potrafizdefiniować i użyć w wypowiedzi). Lobbing w stopniu bardzo dobrymzna 1% badanych.W dalszej części badania badacze zapytali osoby, które zadeklarowały,że znają lobbing stopniu dobrym i bardzo dobrym, o to czymjest ich zdaniem lobbing. Wśród uzyskanych opisów powtarzały się niżejzaprezentowane.• „informowanie sfer politycznych o interesach różnych grup społecznychw odniesieniu do danej sprawy, wywieranie wpływu nasfery polityczne,• wywieranie wpływu na podmiot celem osiągnięcia zamierzonychrozwiązań,• jest to próba wywarcia wpływu na osobie decyzyjnej w celu uzyskaniaodpowiedniej decyzji dla danego interesu,• lobbing to inaczej korupcja,• wywieranie wpływów, nacisków na polityków,71http://bip.kprm.gov.pl/g2/2010_05/2654_fileot.pdf [22.09.2010]72http://lex.pl/?cmd=artykul,4779 [22.09.2010]16

• działanie grup interesów wywierających nacisk na polityczne organypaństwa, głównie na legislaturę, przekonywanie posłów wkuluarach,• lobbing to wywieranie wpływu na czyjąś decyzje np. polityków,celem osiągnięcia swoich celów biznesowych, np. aby dana ustawabyła jak najbardziej korzystna dla ich sektora lub produktu,• szukanie poparcia dla kogoś, czegoś sposobami zgodnymi z moralnościąlobbysty,• wywieranie wpływu na osoby przy pomocy dostępnych zasobów,• to takie działania, poprzez różne metody i źródła, mające na celuprzeforsowanie danej koncepcji, ideologii czy przedsięwzięcia,• wywieranie wpływu na osoby podejmujące decyzje przez osobytrzecie,• lobbing to wywieranie wpływu na kształtowanie prawa, reprezentowanieinteresów grupy społecznej/ firmy w sposób zgodnyz prawem. Uświadamianie rządzącym korzyści lub zagrożeń,konfliktów interesów, jakie niesie za sobą wprowadzanie np. nowychustaw dla danej grupy społecznej/firmy.• działania na korzyść zleceniodawcy lobbingu.• wpływanie na określone grupy decydentów przez inne grupy wcelu uzyskania przez te grupy korzystnych decyzji,• lobbing jest to działanie, którego celem jest wywarcie wpływu naorgany publiczne w zakresie m.in. stanowienia prawa, kształtowaniapolityki państwa,• wywieranie wpływu na władze /decydentów celem osiągnięciazysków/ korzyści”Zdaniem respondentów działalność lobbingową prowadzą przedewszystkim duże przedsiębiorstwa krajowe (20% wskazań) i korporacjemiędzynarodowe (19%), stowarzyszenia przedsiębiorców (12%), władzelokalne i samorządowe (8%), środowiska branżowe (8%).Autorzy pragnąc poznać bliżej opinie respondentów na temat lobbinguprzestawili osobom, które zadeklarowały znajomość pojęcia lobbingna poziomie dobrym i bardzo dobrym siedem tez, do których badanimogli się odnieść. I tak z tezą: „Lobbing to profesjonalna działalnośćzawodowych pośredników pomiędzy grupami interesów a ośrodkamiwładzy administracyjnej lub politycznej” zgodziło się 70% respondentów– blisko 22% było przeciwnego zdania. 8% nie miało zda-17

(50%), mieszkający na wsi (58%) i posiadający wykształcenie podstawowe(64%). Można wnioskować, iż taka dysproporcja wynika z faktu,że kobiety częściej niż mężczyźni uzyskują wyższe wykształcenie,co jest jedną z konsekwencji częstszych migracji (kobiet) z obszarówwiejskich do miast.Warto zwrócić uwagę, że odsetek ludzi szukających dodatkowychinformacji o lobbingu, czym jest, kto lobbuje w Polsce, i za jakimirozwiązaniami jest znikomy (8% mieszkańców województwa mazowieckiego).Najczęściej dodatkowych informacji szukali mężczyźni(52%), w przedziale wiekowym 25-54 lata (69%), zamieszkali w mieściepowyżej 500 tys. mieszkańców (45%) z wykształceniem wyższym(69%). Prawdopodobnie wynika to z faktu, iż osoby mieszkające w dużychmiastach, mają większe szanse na zdobycie wykształcenia, orazłatwiejszy dostęp do informacji. Można również zaobserwować w dużychmiastach większą presje społeczeństwa na zdobywanie wykształceniai posiadanie rozległej wiedzy. Co ciekawe, jak wykazało badanie,wszyscy respondenci, którzy zadeklarowali w badaniu, że kiedykolwiekposzukiwali informacji o lobbingu, znali to pojęcie przynajmniejw stopniu średnim.Informacje, o tym, kto w Polsce zajmuje się, w jakiej sprawiei z jakim skutkiem są dostępne w rejestrach na stronie internetowej MinisterstwaSpraw Wewnętrznych i Administracji w Biuletynie InformacjiPublicznej 73 oraz na stronie Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej, gdziemożna znaleźć informacje o zawodowych lobbystach, którzy posiadająkartę wstępu na teren Sejmu. Osób i firm prowadzących działalnośćlobbingową wpisanych w rejestr MSWiA obecnie (czerwiec 2011) jest195 (7 zostało wykreślonych z rejestru) 74 , natomiast osoby, które posiadająkartę wstępu do Sejmu jest zaledwie 17 75 .W 2010 roku MSWiA odnotowało dwa wystąpienia publicznepodmiotów wykonujących zawodową działalność lobbingową orazpięć wystąpień podmiotów działających we własnym imieniu tj. niewykonującejzawodowej działalności lobbingowej w rozumieniu ustawyO działalności lobbingowej w procesie stanowienia prawa. W pierwszymprzypadku (podmiotów zarejestrowanych) obydwa wnioski niemiały wpływu na proces stanowienia prawa, z czego wniosek jednego73Aneks 1 (patrz Aneksy)74Ibid.75http://orka.sejm.gov.pl/SQL.nsf/lob?OpenAgent&wykazl [13.06.2011]19

podmiotu został odrzucony ze względu na brak formalnego zgłoszeniana urzędowym formularzu. W drugim przypadku (podmiotów niezarejestrowanych)tylko jedno wystąpienie podmiotu wpłynęło na processtanowienia prawa, pozostałe uwagi zostały odrzucone.Zatem biorąc pod uwagę znikome informacje zgłoszone przezosoby zajmujące się zawodową działalnością lobbingową do rejestrupodmiotów oraz ujętych w rejestrze działań przez nich podejmowanychmożna uznać, iż zapotrzebowanie na takie informacje jest adekwatnedo zawartej w tych rejestrach treści.Wszystkie badane osoby, które znały pojęcie lobbingu w stopniudobrym lub bardzo dobrym (11% mieszkańców województwa mazowieckiego),czyli potrafili oni podać definicje, użyć jej w wypowiedziczy podać dodatkowe informacje, wykraczające ponad definicje deklarująrównocześnie w 40%, że raczej lub zdecydowanie nie akceptujądziałalności lobbingowej. 32% respondentów raczej akceptuje lub corzadsze-zdecydowanie akceptuje. Prawdopodobnie takie postrzeganie,wynika z faktu, że osoby deklarujące wiedze o lobbingu najczęściejspotykały się z tym pojęciem w kontekście negatywnym (media mówiąo lobbingu w odniesieniu najczęściej do różnego rodzaju afer polityczno-biznesowych).Jeśli chodzi o deklaracje glosowania w hipotetycznymreferendum zdania są podzielone. Za całkowitym zakazem prowadzeniadziałalności lobbingowej zagłosowałoby 37%, przeciwko takiemuzakazowi zagłosowałoby 34%, a nie ma zdania na ten temat 29%badanych. Jednak przewaga osób opowiadających się za zakazem działalnościlobbingowe potwierdza to, że osoby nieakceptujące działańlobbingowych, również będą za zakazem takiej działalności.Co ciekawe, osoby, które zadeklarowały dobrą i bardzo dobrą znajomośćpojęcia lobbing, zostały poproszone o podanie definicji w pytaniuotwartym. Z 41 takich osób, definicje podało 39 ankietowanych.Taki wynik sugeruje, że respondenci w pytaniu o stopień znajomościpojęcia lobbingu zbyt optymistycznie ocenili poziom swojej wiedzy.Ponadto, respondenci, którzy nigdy nie spotkali się z pojęciemlobbingu (32% mieszkańców województwa mazowieckiego) nie znająrównież pojęcia public relations w 23%, natomiast znają słabo w 24%,średnio w 17%, dobrze w 4%. Żadna z osób, które nie zna lobbingu niedeklaruje wiedzy o public relations w stopniu bardzo dobrym. Co oznacza,że brak szerokiego zakresu informacji o public relations pokrywasię również z brakiem wiedzy o jego narzędziach. Warto również za-20

znaczyć, że osoby, które nie znają pojęcia lobbing kojarzą PR głowniez współpracą z mediami (44%), z biznesem (26%), z reklamą (22%) idopiero z polityką (4%).Respondenci, którzy znają pojęcie lobbingu, ale nie potrafią podaćspontanicznie definicji, zostali poproszeni o zadeklarowanie stosunkudo tez. Najczęściej badani zgadzali się z tezą, mówiąca o tym, że lobbingprowadzi do nadużyć władzy, następnie wskazywali tę, w którejmowa o tym, że lobbing wzmaga zachowania korupcyjne lub, że jestto wywieranie presji na politykach. Respondenci nie tylko wskazywalinegatywne skojarzenia z lobbingiem, równie często zgadzali się z tezą,która mówi, że lobbing to profesjonalna działalność pośredników pomiędzyośrodkami władzy administracyjnej lub politycznej a grupamiinteresu.Biorąc pod uwagę powyższe badania i ich analizę oraz badania opisanew pierwszym rozdziale, można powiedzieć, że odbiór społecznylobbingu z czasem będzie się poprawiał. Rozwój i popularyzacja działalnościlobbingowej jest nieunikniona w społeczeństwie demokratycznym.Kraje takie, jak Polska o relatywnie młodej i dopiero rozwijającejsię demokracji powinny jak najszybciej usprawnić prawo w tym zakresiei wprowadzić przejrzystość procesów lobbingowych. Obserwując sytuacjew Stanach Zjednoczonych, w których ustawa o lobbingu powstałakilkadziesiąt lat temu można wnioskować, iż społeczeństwo nietylko ma bardziej pozytywne skojarzenia z tym zjawiskiem, ale równieżjest bardziej świadome swoich działań, które mogą wpływać na kształtpaństwa. Niewątpliwie nowe regulacje lobbingu w Polsce, a także kampaniespołeczne promujące lobbing wśród obywateli z czasem sprawią,że pozytywne skojarzenia wyprą te negatywne. Niestety na razie wciążjest nam jeszcze daleko do tego by zauważyć choćby te podstawowei najważniejsze korzyści płynące z lobbingu dla społeczeństwa.PodsumowanieCelem niniejszej części jest ukazanie społecznej recepcji lobbingu.Autorka ukazuje stosunek społeczeństwa do lobbingu, przedstawiaczy zjawisko to jest zauważalne oraz czy może powodować określonezachowania. Przed prezentacją wyników badań, autorka przybliżyła wteoretyczną istotę lobbingu – zakres przedmiotowy i adresatów, celerzecznictwa interesów, klasyfikację form i strategii. W końcowej czę-21

ści autorka podejmuje zagadnienie specyfiki i regulacji prawnej lobbinguw Polsce.Słowa kluczowe: public relations, lobbing, rzecznictwo interesówSocial reception of lobbyingThe purpose of this section is to show the public the reception lobby.The author shows the ratio of population to the lobbying, shows thatthis phenomenon is observable and that can cause certain behaviors.Before the presentation of research results, the author closer to the theoreticalessence of lobbying - scope and recipients, advocacy purposes,the classification of forms and strategies. In the final part the author takesissue specificity and regulation of lobbying in Poland.Keywords: public relations, lobbying, advocacy interestsBibliografia1. Abramczyk Gerald, Manipulacja: wpływ czy perswazja? Komunikacjamarketingowa, kształtowanie społeczeństwa konsumpcyjnego,pod redakcja Tomasza Gobana-Klasa, Wydawnictwo WyższejSzkoły Handlowej w Radomiu, Radom, 2006,2. Afanasjew Juri, Groźna Rosja, Oficyna naukowa, Warszawa2005,3. Andrzejewski Piotr, Sztuka budowania wizerunku osób, firm i instytucji,Wydawnictwo Forum Media, Poznań 2003,4. Antoszewski Andrzej, Herbut Ryszard, praca zbiorowa, LeksykonPolitologii, Wydawnictwo ALTA 2, Wrocław 2002,5. Batko Roman, Jackowska Aleksandra, Niżyńska Aleksandra, WaszakMarcin pod kierownictwem Zbieranka Jarosława, Praktycznyprzewodnik po lobbingu w samorządzie województwa, InstytutSpraw Publicznych, Warszawa 2010,6. Black Sam, Public relations, Oficyna Ekonomiczna, Kraków2001,7. Budzyński Wojciech, Public relations. Zarządzanie reputacja firmy,Wydawnictwo Poltext, Warszawa 201,22

8. Clamen Michael, Lobbing i jego sekrety, Felberg, Warszawa2005,9. Czubaty Jarosław, Rosja i świat, wyobraźnia polityczna elit władzyimperium rosyjskiego w początkach XIX wieku, WydawnictwoNERITON, Warszawa 1997,10. Dahl Robert, Stinebricker Bruce, Współczesna analiza polityczna,Wydawnictwo naukowe Scholar, Warszawa 2007,11. Davis Anthony, Public relations, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,Warszawa 2007,12. Davis Anthony, Wszystko, co powinieneś wiedzieć o PR. Odpowiedzina 500 najważniejszych pytań, Dom Wydawniczy REBIS,Poznań 2005,13. Dobek-Ostrowska Bogusława, Komunikowanie polityczne i publiczne,Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2007,14. Dobek-Ostrowska Bogusława, Studia z teorii komunikowania masowego,Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław1999,15. Dobek-Ostrowska Bogusława, Fras Janina, Ociepka Beata, Teoriai praktyka propagandy, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego,Wrocław 1997,16. Drzycimski Andrzej, Sztuka kształtowania wizerunku, BusinessmanPress, Warszawa 1998,17. Falkowska Macieja, Komunikat z badań. Polacy o korupcji, lobbingui kupowaniu ustaw, Centrum Badań Opinii Społecznej, Warszawa2003,18. Fiszer Józef, Sytuacja wewnętrzna w krajach postkomunistycznychEuropy i Azji oraz ich polityka międzynarodowa w latach2006-2007, wydawnictwo Instytutu Studiów Politycznych PolskiejAkademii Nauk. Warszawa 2007,19. Gacparski Wojciech, Decyzje i etyka w lobbingu i biznesie, WydawnictwoWyzszej Szkoly Przedsiebiorczosci i zarzadzania im.Leona Kozminskieo, Warszawa 2003,20. Gajda Małgorzata, Tarnawska Katarzyna, Lobbing rolny, a budżetUnii Europejskiej, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Zakamycze2002,21. Giedrojć Kuba, Public relations w administracji, Wydawnictwoprofesjonalne ALPHA pro, Ostrołęka 2004,23

22. Gregory Anne, Public relations w praktyce, Wydawnictwo ProfesjonalnejSzkoły Biznesu, Kraków 1997,23. Grzegorczyk Adam, Reklama, Polskie wydawnictwo ekonomiczne,Warszawa 2010,24. Hope Ewa, Public relations instytucji uzytecznosci publicznej, BibliotekaPublic relations, Gdansk, 2005,25. Jabłoński Andrzej, Sobkowiak Leszek, Marketing polityczny wteorii i praktyce, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego,Wrocław 2002,26. Jasicki Krzysztof, Molęda-Zdziech Małgorzata, Kurczewska Urszula,Lobbing. Sztuka skutecznego wywierania wpływu, Kraków2000,27. Jednaka Wiesława, Grupy interesu. Teorie i działanie, pod redakcjąZbigniewa Machalskiego i Lecha Rubisza, WydawnictwoAdam Marszałek, Toruń 2003,28. Kaminski Leszek, Komunikacja korporacyjna a biznes. Praktycznyporadnik, Oficyna Wydawnicza BRANTA, Bydgoszcz-Warszawa2007,29. Knecht Zdzisław, Racjonalne public relations, budowa działu, instrumenty,studia przypadków, Wydawnictwo C.H.BECK, Warszawa2005,30. Kotler Philip, Marketing, Gebethner i Ska, Warszawa 1994,31. Kubiak Anna, Parlamentarzyści o lobbingu. Raport z badan, Fundacjaim. Stefana Batorego, Warszawa 2008,32. Kupiec Leszek, Augustyn Anna, Public relations, WydawnictwoWyższej Szkoły Finansów i zarządzania w Białymstoku, Białystok2004,33. Kurczewska Urszula, Moleda-Zdziech Malgorzata, Lobbing wUnii Europejskiej, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2002,34. Kuśmierski Stanisław, Public relations w procesie opiniotwórczym,Wydawnictwo ALMAMER Wyższa Szkoła Ekonomiczna,Warszawa 2006,35. Laermer Richard, Prichinello Michael, Public relations, GdańskieWydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004,36. Makowski Grzegorz, Lobbing w samorządzie województw. Raportz badan i monitoringu, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa2010,24

37. Mastromarco Dan, Saffer Adam, Zielinski Miroslaw, BiedrzyckaUrszula, Hryciuk Konrad, Sztuka lobbyingu w Polsce, USAID/GEMINI Small Business Project, Warszawa 2005,38. Matwiejenko Jurij, Wilk Marian, Rosja. Współczesny system polityczny,Wydawnictwo Wyższej Szkoły Studiów Międzynarodowych,Łódź 2008,39. Michal, Komunikat z badań. Nepotyzm, Centrum Badania OpiniiSpolecznej, Warszawa 2009,40. Moleda-Zdziech Malgorzata, Wstep do polskiego wydania Lobbingi jego sektety, Clamen Michael, Lobbing i jego sekrety, FelbergSJA, Warszawa 2005,41. Mruk Henryk, Komunikowanie się w biznesie, WydawnictwoAkademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2002,42. Mruk Henryk, Komunikowanie się w marketingu, praca zbiorowapod redakcja Mruk Henryka, Polskie wydawnictwo Ekonomiczne,Warszawa 2004,43. Pawlak Sławomir, Jak to się je, czyli wstęp do teorii lobbingu,Praca zbiorowa Komunikacja marketingowa, kształtowaniespołeczeństwa konsumpcyjnego, pod redakcja TomaszaGoban-Klas, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Handlowejw Radomiu, Radom 2006,44. Reitschuster Boris, Władimir Putin. Dokąd prowadzi Rosję?,Świat Książki, Warszawa 2005,45. Rinus van Schendelen, Machiavelli w Brukseli. Sztuka lobbinguw Unii Europejskiej, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,Gdańsk 2006,46. Rozwadowska Barbara, Public relations. Teoria, praktyka, perspektywy,Studio Emka, Warszawa 2002,47. Sławik Anna, Lobbing w strategiach przedsiębiorstw. Pięć ciekawychanaliz przypadków, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego,Kraków 2009,48. Soliński Tomasz, Tworzydło Dariusz, Public relations-narzędzieprzyszłości, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzaniaw Rzeszowie, Rzeszów 2007,49. Sroka Jacek, Przedmioty lobbingu w Unii Europejskiej na przykładzieUNICE, Marketing polityczny w poszukiwaniu strategiiwyborczego sukcesu pod redakcja Marka Jezierskiego, Dom WydawniczyDUET, Toruń 2005,25

50. Suchanka Lucjana, Rosjanoznawstwo, Wydawnictwo UniwersytetuJagiellońskiego, Kraków 2004,51. Szymańska Aneta, Public relations w systemie zintegrowanej komunikacjimarketingowej, Oficyna Ekonomiczna Unimex, Wrocław2004,52. Tokarz Marek, Argumentacja, perswazja, manipulacja. Wykłady zteorii komunikacji, Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2006,53. Wenzel Michal, Komunikat z badan. Korupcja, nepotyzm, nieuczciwylobbing, Centrum Badan Opinii Spolecznej, Warszawa2004,54. Wiszowaty Marcin, Regulacje prawne lobbingu samorządowegona świecie, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2010,55. Wojcik Krystyna, Public relations od A do Z. Analiza sytuacjiwyjściowej, planowanie działalności, Agencja wydawnicza Placet,Warszawa 2001,56. Żbikowska Agnieszka, Public relations, Polskie wydawnictwoekonomiczne, Warszawa 2005.Ustawy:1. United States of America Lobbying Disclourse Act, 109 STAT.695.,2. Ustawa o działalności lobbingowej w procesie stanowienia prawa,rozdział 6, art. 21,3. Ustawa z dnia 7 lipca 2005 roku o dzialalnosci lobbingowej wprocesie stanowienia prawa Art. 2, pkt 2,4. Ustawa z dnia 7 lipca 2005 roku o dzialalnosci lobbingowej wprocesie stanowienia prawa, Art. 2, pkt 1,5. Ustawa z dnia 7 lipca 2005 roku o dzialalnosci lobbingowej wprocesie stanowienia prawa, Art. 2, pkt 3.Prasa:1. Businessman Magazine dodatek Rynek Reklamy, czerwiec 2001,2. Miesięcznik „Marketing polityczny” nr 10 Gołębiowski Piotr, Publicaffairs, 2009.26

Inne/wydania internetowe:1. Wydanie internetowe: Bednarska Eva, Co to jest lobbing, Decydent,nr 1/wrzesień 1999,2. Wydanie internetowe: Jasiecki Krzysztof, BDE nr 9/2005 Spojrzenieeksperta,3. Wydanie internetowe: Kurczewska Urszula, Molęda-ZdziechMałgorzata, Lobbing w Unii Europejskiej-zarys problematyki,Studia Europejskie 2/1999,4. Wydanie internetowe: Łukasz Danuta, Lobbing w Stanach Zjednoczonych.Zarys problematyki, Kancelaria Sejmu, Biuro Studiówi Ekspertyz, Informacja nr 197, kwiecień 1994.Strony internetowe:1. http://abcnews.go.com/images/Politics/1003a2LobbyingandCorruption.pdf [02.11.2010]2. http://bip.kprm.gov.pl/g2/2010_05/2654_fileot.pdf (22.09.2010)3. http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_245_en.pdf[03.11.2010]4. http://globaleconomy.pl/content/view/1631/4/ [09.11.2010]5. http://lex.pl/?cmd=artykul,4779 (22.09.2010)6. http://news.money.pl/artykul/putin;miazdzy;konkurencje,78,0,300366.html [09.11.2010]7. http://orka.sejm.gov.pl/SQL.nsf/lob?OpenAgent&wykazl[13.06.2011]8. http://www.creatiff.com.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=80&Itemid=46,[05.04.2011]9. http://www.democracy21.org/index.asp?Type=B_PR&SE-C={9B2564D1-6473-4AB8-822D-95C21046972E}&DE-={AB023966-34B1-4A9F-A68C-01B38FD4FCC9} [02.11.2010]10. http://www.kig.pl/index.php/o-nas [31.05.2010]11. http://www.ksap.gov.pl/ksap/content/view/290/94/ ,[02.11.2010]12. http://www.ksap.gov.pl/ksap/content/view/290/94/ ,[02.11.2010]13. http://www.money.pl [08.11.2010]27