1 Andrzej Fabianowski MICHAŁ CZAJKOWSKI – ŻYCIE WEDŁUG ...

pozostawać biernym wobec historycznego zagrożenia wykorzenieniem. Skoro nie ma jużSiczy i kozackich swobód, należy je przywrócić. Był w tym zamierzeniu ultraromantykiem,wierzącym w kreacyjną moc zdeterminowanego w działaniu człowieka, ale też po prostuKozakiem – posłużmy się jego własnymi słowami – „z tych dawnych chwatów zaporoskich;on się nie uczył tych słów: trudno, niepodobna; co pomyśli, to można, a co można, to izrobi” 15 . Czajkowski wziął udział w powstaniu listopadowym. Walczył w Pułku JazdyWołyńskiej, który za zawołanie bojowe obrał sobie kozackie „Sława Bohu”. I właśnie tozawołanie, rozbrzmiewające w Królestwie na polach bitew powstania było dla Czajkowskiegopierwszą, praktyczną próbą zbudowania, a raczej przypomnienia, polsko-ukraińskiegopobratymstwa.Klęska powstania nie przekreśliła planów Czajkowskiego. Na emigracji początkowozwiązał się ze stronnictwem demokratycznym, rychło jednak przeszedł do obozu politycznegoemigracyjnej prawicy. Książę Adam Jerzy Czartoryski powierzył mu niezwykle trudne wswej delikatności i randze zadanie zorganizowania agencji dyplomatycznej Hotelu Lambert wstolicy Turcji.Na nowej placówce Czajkowski energicznie wziął się do pracy. Najbardziej był, rzeczjasna, zainteresowany Kozakami, którzy osiedli w tureckiej Dobrudży jeszcze w XVIIIwieku, gdy Katarzyna II, po zburzeniu Siczy, przeprowadzała akcję przesiedlania Kozakównad Don.Mit Dobrudży prysł jednak w konfrontacji z rzeczywistością podczas pełnejniebezpieczeństw rekonesansowej podróży, podjętej samotrzeć przez Czajkowskiego wkwietniu i maju 1842 roku. Resztki Kozaków zaporoskich pracowało, rybacząc na cudzyrachunek na Dunaju. „Kozaczyzna zaporoska – pisał Czajkowski – pozostawała tylko wzmąconych gorzałką wspomnieniach” 16 . Czajkowski jednak nie załamywał się. SkoroZaporoża nie ma, to należy je wskrzesić. „Zamarzyło mu się – pisze Jadwiga Chudzikowska –w wieku dziewiętnastym podnieść z martwych to, co jeszcze w szesnastym zostałozaprzepaszczone – Kozaczyznę sfederowaną z Polską” 17 . Czajkowskiemu roiło się nawetogłoszenie samego siebie Wielkim Księciem Konstantym i stanięcie (w odwołaniu do tradycjiróżnych samozwańców) na czele dobrudżskiej Kozaczyzny. Pisał o tych projektach obszerniew raportach do księcia Adama Jerzego Czartoryskiego 18 .15 M Czajkowski, Koszowata. Warszawa [1927], s. 16 – 17.16 Cyt za: J. Chudzikowska, Dziwne życie Sadyka Paszy. Warszawa 1971, s. 221. Realia Dobrudży Czajkowskiopisał w opowiadaniu pt. Niż.17 Op. cit., s. 221.18 Op. cit., s. 222.8