28.11.2012 Views

KJIY1:IHH3EOPOBH:

KJIY1:IHH3EOPOBH:

KJIY1:IHH3EOPOBH:

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>KJIY1</strong>:<strong>IHH3EOPOBH</strong>:<br />

npaBO; JIH'IHH npaBa; nOJIHTH~KH npaBa; COQHjaJIHH npaBa;<br />

KYJITypHH npaBa; eKOHOMCKH npaBa; AOJI)KHOCTH; CYA 3a<br />

~OBeKOBHTe npaBa.


Cn060AHTe H npaBaTa ce OCHOBeH KpHTepHYM H MepHnO 3a nonO}K6aTa<br />

H 3a ynoraTa Ha qOBeKOT H Ha rpataHHHOT BO OnlliTeCTBOTO, OA<br />

eAHa CTpaHa, H 3a AeMOKpaTHqHOCTa Ha CHCTeMOT, OA APyra cTpaHa. THe<br />

ce HHCTpYMeHT 3a orpaHHqyBaH>e Ha BnaCTa H 3a OHeB03MO}KYBaH>e Ha<br />

Hej3HHaTa ap6HTpapHOCT H 3a 3noynoTpe6H OA CTpaHa Ha BnaCTa.<br />

30lliTO 360pYBaMe 3a OCHO6HU cn060AH? 3aToa lliTO THe H3BHpaaT<br />

OA npHpOAaTa Ha qOBeKOT, a He OA BonjaTa Ha AP}KaBHaTa BnaCT. "JIyteTo<br />

ce pataaT cn060AHH H eAHaKBH", BenH )l(aH )l(aK Pyco, a Toa ro nOBTopH<br />

H ~eKnapaQHjaTa 3a He3aBHCHOCTa Ha CA~ OA 1776 rOAHHa.<br />

fIpaBaTa ce aKT Ha oApeAeH CTeneH OA pa3BojoT Ha QHBHnH3aQHjaTa,<br />

nnOA Ha HOBOBeKOBHOTO pa36HpaH>e Ha CBeTOT H Ha }KHBOTOT.<br />

TeopHcKaTa AHMeH3Hja Ha cn060AHTe H Ha npaBaTa e TeCHO noBp-<br />

3aHa co TeopHjaTa 3a npHpoAHOTO npaBo, co nojaBaTa Ha YCTaBOT (KaKo<br />

nHlliaH AoKYMeHT) H co H3rpaA6aTa Ha eAHHCTBeH MetYHapOAeH nopeAOK.<br />

1. KOH~en~HH 3a CJIO60~H H npaBa Ha qOBeKOT H Ha rparaHHHOT<br />

1.1. Teopuja 3a npupO~HOTO npaso<br />

HliKYJI~liTe Ha TeoplijaTa 3a nplipO~HOTO npaBO rli HaotaMe BO clJli-<br />

JIO3oclJcKaTa MliCJIa Ha COclJlicTliTe Ii Ha CTOHnliTe. 3a COclJlicTliTe JIyteTo<br />

ce e~HaKBIi no cBojaTa nplipo~a, a ponCTBOTO e HenplipO~Ha cocToj6a.<br />

Cnope~ CTOIi~liTe, JIyteTO ce nplipO~HO Ha~apeHIi co YM (JIoroc) Ii Tlie<br />

Tpe6a paMHonpaBHO ~a ~eCTBYBaaT BO jaBHlioT }KliBOT. Ha HliB ce Ha-<br />

~OBp3YBa pliMCKaTa MliCJIa. 3a QIi~epOH, nplipO~HOTO npaBO e npaBliJIeH<br />

YM (recta racio), BO COrJIaCHOCT CO nplipo~aTa.<br />

TeoplijaTa 3a nplipO~HOTO npaBO BO XVII Ii BO XVIII BeK Ke 6~e<br />

3acTanyBaHa O~ UOH JIOK Ii O~ TOMac UeclJepCOH. 3a o6aj~aTa, CliTe JIyte<br />

-no nplipo~a -ce CJIO60~HIi Ii e~HaKBIi Ii liMaaT HeOTytliBIi Ii HenpliKoc-<br />

HOBeHIi npaBa KOIi ~p}KaBHaTa BJIaCT MO}Ke caMO ~a rli IIITliTIi, HO He Ii ~a<br />

rli OrpaHliQYBa liJIIi ~a rli YKliHYBa.<br />

TeoplijaTa 3a nplipO~HOTO npaBO rli nOBp3YBa CJIO60~liTe Ii npa-<br />

BaTa CO npaB~aTa -KaKO Bpe~HOCT.<br />

1.2. TeopujaTa 3a nO3UTUBHOTO npaBO<br />

CnopeA TeopHjaTa 3a nO3HTHBHOTO npaBO, CJIo60AHTe H npaBaTa ce<br />

npOH3BOA Ha CYBepeHaTa AP)KaBHa BJIaCT. THe ce Kpea~Hja Ha AP)KaBHaTa<br />

BJIaCT. PaKOBOAeHa OA AP)KaBHHOT pe30H, Taa MO)Ke Aa rH orpaHHqH HJIH<br />

Aa rH YKHHe. 3HaQH, CJIo60AHTe H npaBaTa He ce npHpOAHO QOBeKOBO CBOjCTBO,<br />

TYKY KaTeropHja Ha AP)KaBHHOT nopeAOK. "lJoBeKoT He e rparaHHH,<br />

32


TYKY nO~aHIIK. CJIO60~IITe II npaBaTa He ce BO clJYHKI(lIja Ha npaB~aTa II<br />

Ha npaBII1JHOCTa, TYKY BO clJYHKI(lIja Ha ~p)KaBHaTa BJIaCT.<br />

2. x.OKYMeHTH 3a CJIO60~HTe H npaBaTa Ha lIOBeKOT H Ha rparaHHHOT<br />

H~ejaTa 3a qOBeKOBHTe CJIOOO~H H npaBa e pO~eHa BO CTapa<br />

rpI(Hja, BO CTapHOT PHM H BO Cpe~HHOT BeK. Bo rpqKHTe nOJIHCH<br />

rparaHHTe HMaJIe npaBO Ha rOBOp (HCHropHja) H OHJIe e~HaKBH npe~ 3a-<br />

KOHOT (HCHHoMHja). HCTOTO Ba)KH H 3a pHMCKHTe rparaHH, a cpe~HHOT<br />

BeK e nO3HaT no rOJIeMHOT opoj nOBeJIOH 3a npHBHJIerHH Ha o~pe~eHH<br />

CTaJIe)KH H rpynH. Ro, H CTapa rpI(Hja H CTapHOT PHM H cpe~HHOT BeK ce<br />

BpeMe Ha ponCTBO H Ha KOJIeKTHBHCTHqKH ~YX. CTapa rpI(Hja OCTaHYBa<br />

KOJIeBKa Ha ~eMoKpaTHjaTa, CTapHOT PHM H3BopHIIITe Ha npaBOTO, a<br />

cpe~HHOT BeK BpeMe Ha Ba}KHH nOBeJIOH.<br />

rOJIeMaTa nOBeJIOa 3a cJIOOO~aTa (Magna Carta Libertatum) o~ 1215<br />

rO~HHa, BO HeKOH o~pe~oH, e ce YllITe Ba)KeqKH ~oKYMeHT Ha aHrJIOCaK-<br />

COHCKOTO npaBo, co KOj aHrJIHCKHTe cpey~aJII(H OCBOHJIe H3BeCHH npHBH-<br />

JIerHH 3a ceoe o~ KpaJIOT JoBaH Ee33eMja. Bo qJIeH 40 ce BeJIH: "llpaBoTo<br />

H npaB~HHaTa HHKOMY HeMa ~a MY OH~aT npo~a~eHH, YCKpaTeHH HJIH<br />

O~JIO)KeHH".<br />

Bo XVII BeK BO AHrJIHja Ke OH~aT ~OHeceHH lleTHI(HjaTa 3a npa-<br />

BaTa (Petition of Rights) BO 1628 rO~HHa, EHJIOT 3a npaBaTa (Bill of Rights)<br />

BO 1689 H nO3HaTHOT Habeas Corpus Act (1679), KaKO OCHOBa H HHcnHpaI(Hja<br />

3a CHTe H~HH ~oKYMeHTH o~ CJIHqeH KapaKTep. Co Hero ce no-<br />

TeHI(Hpa ~eKa HHKOj He MO)Ke HeOBJIaCTeHO ~a ce anCH, HHTY naK ~a ce<br />

3aTBopH oe3 COO~BeTHa CY~CKa npecy~a, a npaBaTa Ha )KHBOT, CJIOOo~a H<br />

conCTBeHOCT CTaHYBaaT nO3HTHBHH npaBa.<br />

CJIe~YBaaT ~Be ocooeHO 3HaqajHH ~eKJIapaI(HH. llpBaTa e AeKJIapaI(HjaTa<br />

3a He3aBHCHOCTa Ha CAA o~ 1776 rO~HHa, co Koja 13 opHTaHcKH<br />

KOJIOHHH MY OTKa)Kaa nOCJIYllIHOCT Ha opHTaHCKHOT KpaJI, nOBHKYBajKH<br />

ce Ha nOJIHTHqKHTe npaBa Ha HapO~OT H eJIaOOpHpajKH rH npHqHHHTe 3a<br />

OTcppJIaH>e Ha KOJIOHHjaJIHHOT japeM.<br />

EHJIOT 3a npaBaTa o~ 1776 rO~HHa e npB cHcTeMaTH3HpaH ~oKYMeHT<br />

3a npaBaTa Ha qOBeKOT, npOKJIaMHpaH BO BHpUHHHja. Co Hero ce nporJIaCeHH<br />

"npaBaTa H CJIOOO~HTe Ha noe1l;HHeI(OT", KaKO BOBe~ KOH Y C-<br />

TaBOT Ha BHpUHHHja.<br />

CenaK, cppaHJJ.yCKaTa AeKJIapaI(Hja 3a npaBaTa Ha qOBeKOT H Ha<br />

rparHHHOT o~ 1789 rO~HHa e H~ejHo-nOJIHTHqKa nJIaTcpopMa H nporpaMa<br />

Ha CHTe nO3Ha1JajHH peBOJIYI(HOHepHH ~BH)KeH>a.<br />

"llJIeH 1 o~ OBaa AeKJIapaI(Hja BeJIH: "nyreTo ce paraaT H )KHBeaT<br />

CJIOOO~HH H e~HaKBH cnope~ CBOHTe npaBa".<br />

CJIOOO~aTa e MO)KHOCT ~a ce npaBH ce IIITO HeMa ~a MY HaIIITeTH Ha<br />

~PyrHoT. TaKa, Y)KHBaH>eTO Ha npHpO~HHTe npaBa Ha ceKoj 1JOBeK HeMa<br />

33


paHH~H, OCBeH OHHe KOH OBO3MO~BaaT HCTHTe OBHe npaBa ~a rH ~H-<br />

BaaT H ~pyrHTe qJIeHOBH Ha OnrnTeCTBOTO.<br />

UOH JIoK (1632-1704), aHrJIHCKH cpHJIO30eTO HaBTopaTa CBeTCKa BojHa, BO 1945 rO~HHa OHJIa<br />

CO3~a~eHa OOH, KojarnTo Tpeoarne ~a rpa~iI MHp H pa30HpaH>e Mety<br />

Hapo~HTe H ~a BocnOCTaBH O~HOCH KOH ce 3aCHOBaHH Ha nOqHTYBaH>e Ha<br />

qOBeKOBHTe npaBa. Bo 1948 rO~HHa reHepaJIHOTO coopaHHe ja YCBOH<br />

YHHBep3aJIHaTa ~eKJIapa~Hja 3a npaBaTa Ha qOBeKOT (Universal Declaration<br />

of Human Rights), KaKO onrnT cTaH~ap~ 3a CHTe JIyte H Ha~H'H. ;r:(eK-<br />

JIapa~HjaTa e COCTaBeHa o~ BoBe~ H HMa 30 qJIeHa.<br />

Cnope~ qJIeH 1, CHTe qOBeqKH cyrnTecTBa ce pataaT CJIOOO~HH, e~-<br />

HaKBO ~OCTOHHCTBeHH H co e~HaKBH npaBa. THe ce Ha~apeHH co pa3YM H<br />

co COBeCT H Tpeoa ~a ce O~HeCYBaaT e~eH KOH ~pyr BO ~YXOT Ha onrnTOqOBeqKaTa<br />

npHna~HOCT.<br />

Co YHHBep3aJIHaTa ~eKJIapa~Hja 3a npaBaTa Ha qOBeKOT, CJIOOO-<br />

~HTe H npaBaTa Ha qOBeKOT H Ha rpataHHHOT CTaHaa MetYHapO~Ha npoo-<br />

JIeMaTHKa, OCHOBa 3a rpa~eH>e Ha e~HHCTBeH MetYHapO~eH nope~OK, a He<br />

caMO nparnaH>e Ha BHaTpernHOTO Ha~HOHaJIHO npaBO Ha ceKoja ~p)KaBa.<br />

OOH ~OHece H ~pyrH ~OKYMeHTH O~ OOJIaCTa Ha qOBeKOBHTe<br />

npaBa, Mety KOH H MetYHapO~HHOT naKT 3a rpataHcKH H 3a nOJIHTHqKH<br />

npaBa H MetYHapO~HHOT naKT 3a eKOHOMCKH, co~HjaJIHH H KYJITypHH<br />

npaBa o~ 1966 rO~HHa.<br />

CHTe OBHe MetYHapo~HH aKTH, KaKO H ~pyrHTe KOHBeH~HH 3a CJIOoo~HTe<br />

H 3a npaBaTa Ha qOBeKOT, HMaaT KapaKTep Ha HMnepaTHBHH<br />

(3a~OJI)KHTeJIHH) MetYHapo~HH HOpMH (ius cogens), oe3 orJIe~ Ha Toa ~aJIH<br />

ce paTHcpHKYBaHH HJIH He O~ cTpaHa Ha O~~eJIHa ~p)KaBa.<br />

MetYHapO~HaTa 3aeAHH~a He ce 3a~OBOJIYBa co YTBp~YBaH>e Ha<br />

CTaH~ap~H BO ceTO H OCTBapYBaH>eTO Ha CJIOOO~HTe H Ha npa-<br />

BaTa BO npaKTHKaTa, KopHcTejKH pa3HH MexaHH3MH 3a HaOJbYlJ.YBaH>e<br />

(MOHHTopHHr), H MO)Ke ~a H3peKYBa caH~HH npOTHB KOHKpeTHH ~p)KaBH,<br />

Torarn Kora pacnOJIara co no~aTO~H 3a Kprneffie Ha qOBeKOBHTe CJIOOO~H<br />

H npaBa.<br />

CenaK, OOH ce yrnTe He ycneaJIa ~a BocnOCTaBH HHCTHTY~HOHaJIeH<br />

MexaHH3aM 3a KOHKpeTHa 3arnTHTa Ha qOBeKOBHTe CJIOOO~H H npaBa.<br />

COBeTOT Ha EBpona BeKe eTaOJIHpa TaKOB HHCTpYMeHT co EBponCKaTa<br />

KOHBeH~Hja 3a qOBeKOBHTe npaBa H OCHOBHH CJIOOO~H o~ 1951 rO~HHa:<br />

34


EBponCKa KoMHcHja 3a qOBeKOBHTe npaBa H EBpOnCKH cy~ 3a QOBe-<br />

KOBHTe npaBa (QneH 19). OQHrne~Ho e ~eKa QOBeKOBHTe cn060~H H<br />

npaBa CTaHYBaaT 6a3HQeH eneMeHT BO rpa~effieTO Ha MetyHapo~HaTa<br />

apxHTeKTypa.<br />

3. CJI060~HTe H npa8aTa 80 Peny6JIHKa MaKe~oHHja<br />

OCHoBHHTe CJIO60~H H npaBa Ha qOBeKOT H Ha rparaHHHOT ce yc-<br />

TaBHa MaTepHja BO Peny6JIHKa MaKe~oHHja. HajnpBo, CJIO60~HTe H<br />

npBaTa ce nOCOqeHH KaKO e~Ha O~ OCHOBHHTe QeJIH BO KOHCTHTYHpalbeTO<br />

Ha Peny6JIHKa MaKe~oHHja KaKO CaMocTojHa H CYBepeHa ~p)KaBa. llOToa,<br />

CJIO60~HTe H npaBaTa ce YTBp~eHH KaKO TeMeJIHa Bpe~HOCT Ha YCTaBHHOT<br />

nOpe~OK Ha PM (qJIeH 8, aJIHHeja 1). Bo ~YXOT Ha JIH6epaJIHO-~eMoKpaT-<br />

CKaTa Tpa~HQHja, Y CTaBOT Ha PM HM ~aBa QeHTpaJIHO MeCTO Ha CJIO-<br />

6o~HTe H Ha npaBaTa Ha qOBeKOT H Ha rparaHHHoT (rJIaBa II), Ha6pojy-<br />

BajKH IIIHpoKa JIHCTa Ha CJIO60~H H npaBa, IIITO on


aprYMeHTHpaHo 36oPYBaaT H3BellITaHTe Ha Amnesty International, Helsinki<br />

Watch HJIH rO~HIIIHHOT H3BellITaj 3a "lOBeKOBHTe npaBa Ha CTejT AenapTMeHTOT<br />

Ha CAA.<br />

)' CTaBOT Ha p~ ja onpe~eJIYBa cJIO60~aTa Ha "lOBeKOT KaKO HenpHKOCHOBeHa.<br />

llpaBoUlo Ha cAo6o9a MO)Ke ~a 6H~e OrpaHH"leHO caMO co<br />

CY~CKa O~JIYKa H BO CJIY"laH H BO nOCTanKa YTBp~eHH co 3aKOH. )' CTaBOT<br />

nO~eTaJIHO ro perYJIHpa BpeMeTpaeH>eTO Ha npHTBopOT H npaBaTa IlITO<br />

rH HMa JIHQeTO KoellITO e JIHllIeHO o~ cJIo6o~a1.<br />

llpeaYMUl4ujaUla (upeUluocUlaBKaUla) Ha HeBUHOCUl, HCTO TaKa, e<br />

e~HO O~ npaBaTa CO~p)KaHH BO )'CTaBOT. Taa e rapaHQHja ~eKa JIHQeTO<br />

KoellITO e 06BHHeTO 3a Ka3HHBO ~eJIO Ke ce CMeTa 3a HeBHHO ce ~o~eKa<br />

HerOBaTa BHHa He 6H~e YTBp~eHa co npaBOCHJIHa CY~CKa O~JIYKa.<br />

llpaBOUlO Ha upUBaUlHOCUl e e~HO O~ npaBaTa KoellITO e Haj3arpO3eHO<br />

BO ~eHeIlIHHOT COBpeMeH Ha"lHH Ha )KHBeeH>e. )' CTaBOT rapaH-<br />

THpa nO"lHTyBaH>e H 3allITHTa Ha npHBaTHOCTa Ha JIH"lHHOT H Ha ceMe-<br />

]HHOT )KHBOT, nO"lHTYBaH>e H 3allITHTa Ha ~OCTOHHCTBOTO H Ha yrJIe~OT,<br />

KaKO H CHrypHOCT H TajHocT Ha JIH"lHHTe no~aTOQH.<br />

TeCHO nOBp3aHO co npaBOTO Ha npHBaTHOCT e H npaBOTO Ha Ulaj-<br />

HocUl Ha uucMaUla U Ha 9PyiuUle 06AUl4U Ha oumUlelbe. Bp3 OCHOBa Ha<br />

CY~CKa O~JIYKa MO)Ke ~a ce OTCTanH O~ Ha"leJIOTO Ha HenOBpe~JIHBOCT Ha<br />

TajHocTa Ha nHCMaTa H Ha ~pyrHTe 06JIHQH Ha OllllITeH>e,2 ~OKOJIKY Toa e<br />

Heonxo~Ho 3a BO~eH>e Ha KpHBH"lHaTa nOCTanKa HJIH aKa Toa ro 6apaaT<br />

HHTepeCHTe a o~6paHaTa Ha Peny6JIHKa ~aKe~oHHja.<br />

HCTO TaKa, BO TeCHa BpCKa co npaBOTO Ha npHBaTHOCT e H upaBOUlo<br />

Ha HeuOBpe9AUBOcUl Ha 90MOUl. Toa MO)Ke ~a 6H~e OrpaHH"leHO e~-<br />

HHCTBeHO co CY~CKa O~JIYKa, Kora e BO npallIaH>e OTKpHBaH>e HJIH cnpe-<br />

"lYBaH>e Ha KpHBH"lHH ~eJIa HJIH 3allITHTa Ha 3~paBjeTo Ha JIyfeTO.<br />

)' CTaBOT ja rapaHTHpa H cAo6o9aUla Ha 9BU.?/CeJiJe U HacUlaHYBaJiJe.<br />

CeKOj rpafaHHH Ha P~ HMa npaBO CJIO60~HO ~a ce ~BIf)KH Ha TepHTopHjaTa<br />

Ha P~ H CJIO60~HO ~a ro H36Hpa MeCTOTO Ha CBoeTO )KHBeaJIHIlITe.<br />

CeKoj rpafaHHH HMa npaBO ~a ja HanYIlITH TepHTopHjaTa Ha P~ H ~a ce<br />

BpaTH BO P~. Ho, )' CTaBOT ~aBa MO)KHOCT OCTBapYBaH>eTO Ha OBHe npaBa<br />

~a ce OrpaHH"lH co 3aKOH, Kora e Toa noTpe6HO 3apa~H 3allITHTa Ha 6e3-<br />

6e~HOCTa Ha Peny6JIHKaTa, BO~eH>e Ha KpHBH"lHa nOCTanKa HJIH 3allITHTa<br />

Ha 3~paBjeTo Ha JIyfeTo ("lJIeH 27, CTaB 3).<br />

CAo6o9aUla Ha MucAaUla, coBecUla U YBepYBafbeUlo ce 3Ha"lajHH<br />

npaBa Ha "lOBeKOT BO rpa~eH>eTO H H3pa3YBaH>eTO Ha CBOj norJIe~ Ha CBe-<br />

TOT. THe 3Ha"laT ocJIo6o~aH>e Ha "lOBeKOT o~ poncTBoTo<br />

..<br />

]aJIHa H~eOJIOrH]a, ~orMa H BHCTHHa.<br />

Ha OeTO Ha OOBHHeHHeTO, no OAJIYKa Ha CYA MO)Ke Aa Tpae Haj-<br />

AOJIrO 180 AeHa OA AeHOT Ha npHTBOpaH>eTO ('IJIeH 12, CTaB 5).<br />

2 AMaHAMaH XIX Ha Y CTaBOT Ha PM.<br />

36


CAo6o9aiUa Ha eepoucuoee9iUa e npaBO Ha qOBeKOT cnO60~Ho H<br />

jaBHo, nOe~HHeqHO HnH BO 3ae~HHQa co ~pyrH, ~a ja H3pa3YBa cBojaTa<br />

BepCKa npHna~HOCT. )TcTaBoT rapaHTHpa e~HaKBOCT Ha BepCKHTe 3ae~-<br />

HHQH H Ha penHrHO3HHTe rpynH H npOKnaMHpa "naHqKa ~p)KaBa" (O~BOe-<br />

HOCT Ha BepCKHTe 3ae~HHQH H rpynH O~ ~p)KaBaTa).<br />

IIpaeoiUo Ha 9pJ/CaejaHciUeo e, HCTO TaKa, nHqHO npaBO KoellITO He<br />

MO)Ke ~a MY 6H~e O~3eMeHO Ha HHTY e~eH ~p)KaBjaHHH Ha PM. MCTO TaKa,<br />

~p)KaBjaHHH Ha PM He MO)Ke ~a 6H~e npOTepaH O~ 3eMjaTa.<br />

110JJUWU'I"uwe CJJo6oou U "paBa ro H3pa3YBaaT nOnHTHqKHOT cy6jeKTHBHTeT<br />

Ha rparaHHHOT, OBO3MO)KYBajKH MY aKTHBHO yqeCTBO BO<br />

nOnHTHqKHOT )KHBOT Ha 3eMjaTa. Bo TeopHjaTa OBHe cno60~H H npaBa ce<br />

HMeHYBaaT KaKO jaBHH HnH KaKO nO3HTHBHH cno60~H H npaBa. THe, npHpO~HO,<br />

ce Ha~OBp3YBaaT Ha nHqHHTe cno60~H H npaBa BO XIX H XX BeK,<br />

BO npoQecoT Ha rpa~eH>e Ha nOnHTHqKHOT nnypanH3aM H napnaMeHTap-<br />

HaTa ~eMoKpaTHja. CTaH~ap~HH nOnHTHqKH cno6o~H H npaBa ce: cno6o-<br />

~aTa Ha jaBHHoT roBar, cno60~aTa Ha HHcpopMHpaH>e, cno60~aTa Ha<br />

nOnHTHqKO 3~pY)KYBaH>e, H36HpaqKOTO npaBO H npaBOTO Ha MHpHO CO6H-<br />

paH>e.<br />

Bo Y CTaBOT Ha PM, noKpaj HaBe):\:eHHTe, ce B6pojYBaaT H npaBoTo<br />

Ha BpllleH>e Ha jaBHH clJYHKI(HH H npaBoTo Ha no):\:HecYBaH>e npeTcTaBKH.<br />

CJlO6ogaiUa Ha jaBHuoiU 20BOp U Ha jaBHuoiU HaciUau 3HaqH npaBo<br />

Ha qOBeKOT jaBHo ):\:a rH H3pa3YBa CBOHTe MHCJIH -He caMO co 360pOBH,<br />

TYKY H co ):\:PyrH cpe):\:CTBa 3a H3pa3YBaH>e.<br />

CJlo6ogaiUa Ha UHcjJopMupalbe oncl>aKa CJI060):\:eH npHCTan ):\:0 HHclJopMaI(HHTe,<br />

cJI060):\:a Ha npHMaH>e H npeHeCYBaH>e Ha HHcl>opMaI(HH. Y C-<br />

TaBOT rapaHTHpa H CJI060):\:HO OCHOBaH>e Ha HHCTHTYI(HH 3a jaBHo HHclJOp-<br />

MHpaH>e, npaBO Ha o):\:rOBOp BO cpe):\:CTBaTa 3a jaBHo HHclJopMHpaH>e,<br />

npaBO Ha HcnpaBKa BO cpe):\:CTBaTa 3a jaBHo HHclJopMHpaH>e, npaBO Ha<br />

3alllTHTa Ha H3BOpOT Ha HHclJopMaI(HjaTa BO cpe):\:CTBaTa 3a jaBHo HHclJOp-<br />

MHpaH>e H ja 3a6paHYBa I(eH3ypaTa.<br />

CJlO6ogaiUa Ha UOJlUiUUIlKO 3gpYJICYBalbe 3HaqH npaBO Ha rpata-<br />

HHTe CJI060):\:HO ):\:a OCHOBaaT 3):\:p~eHHja Ha rpataHH H nOJIHTHqKH nap-<br />

THH, ):\:a npHCTanYBaaT KOH HHB H ):\:a HCTallYBaaT a):\: HHB. llporpaMHTe H<br />

):\:ejcTBYBaH>eTO Ha 3):\:p~eHHjaTa Ha rpataHHTe H Ha nOJIHTHqKHTe napTHH<br />

He MO)l{aT ):\:a 6H):\:aT HaCOqeHH KOH HaCHJIHO ypHBaH>e Ha YCTaBHHOT nope-<br />

):\:OK Ha PM H KOH noTTHKHYBaH>e HJIH noBHKYBaH>e Ha BoeHa arpecHja HJIH<br />

pa3ropYBaH>e Ha HaI(HOHaJIHa, pacHa HJIH BepcKa oMpa3a H HeTpneJIHBocT.<br />

H36upallKoiUo upaBo BO PM e rapaHTHpaHo KaKO e):\:HaKBO, onlllTO<br />

H Henocpe):\:Ho npaBo IlITO ce ocTBapYBa Ha CJI060):\:HH H360PH, co TajHo<br />

rJIacaH>e.<br />

Bo paMKHTe Ha nOJIHTHqKHTe npaBa e B6poeHo H upaBoiUo Ha<br />

MUpHO co6upalbe. rpataHHTe HMaaT npaBo MHpHO ):\:a ce c06HpaaT H ):\:a<br />

H3pa3YBaaT jaBeH npoTecT 6e3 npeTxo):\:Ho npHjaBYBaH>e H 6e3 noce6Ha<br />

37


~03BOJIa. KOpMCTe1l>eTO Ha DBa npaBO MO)Ke ~a 6M~e OrpaHMqeHO caMO BO<br />

YCJIOBM Ha BoeHa M BOHpe~Ha cocToj6a.<br />

llpa80illO Ha 8pUlefbe Ha ja8Hu cjJYHKl{UU e npaBO KoeIIITO rapaH-<br />

TMpa ~OCTanHOCT Ha jaBHMTe ~YHKQMM ~O CMTe rpataHM Ha Peny6JIMKa<br />

MaKe~oHMja, O~HOCHO HMBHO ~eMMCTM~MQMpa1l>e.<br />

KOH ~eMMCTM~MQMpa1l>e Ha jaBHaTa BJIaCT M KOH KpeMpa1l>e Ha aK-<br />

TMBeH rpataHMH BO~M M upa80illo Ha uogHeCY8afbe upeillCilla8KU. CeKoj<br />

rpataHMH MMa npaBO ~a nO~HeCYBa npeTCTaBKM ~O ~p)KaBHMTe opraHM M<br />

~O ~pyrMTe jaBHM CJI~6M M ~a ~06Me o~rOBOp Ha HMB. rpataHMHOT He<br />

MO)Ke ~a 6M~e nOBMKaH Ha o~rOBopHOCT, HMTY ~a TpnM IIITeTHM nOCJIe-<br />

~MQM nopa~M CTaBOBMTe M3HeceHM BO npeTCTaBKMTe, OCBeH aKa co HMB He<br />

CTOpMJI KPMBMQHO ~eJIo.<br />

EKOHO.MCKU U collujaJlHU CJlo600U U "paBa. Co OBMe npaBa ce M3pa3YBa<br />

eKOHOMCKMOT M coQMjaJIHMOT CTaTYC Ha QOBeKOT M Ha rpataHMHoT.<br />

THe if npMnataaT Ha nOHOBaTa reHepaQMja npaBa, npoMoBMpaHa BO XX<br />

BeK, KaKO pe3YJITaT Ha eKOHOMCKaTa M Ha coQMjaJIHaTa ~YHKQMja Ha<br />

~p)KaBaTa. RMBHM rJIaBHM npoMoTopM ce: BajMapcKMoT ycTaB o~ 1919,<br />

YHMBep3aJIHaTa ~eKJIapaQMja 3a npaBaTa Ha QOBeKOT o~ 1948 M MetYHapo~HMoT<br />

naKT 3a eKOHOMCKM, coQMjaJIHM M KYJITYpHM npaBa o~ 1966<br />

rO~HHa. Ro, Mety HMB ce HaotaaT M HeKOM MOIIIHe cTapM npaBa. llpaBoTo<br />

Ha conCTBeHOCT BP3 3eMjaTa ro cpeKaBaMe YIIITe BO CTapMoT 3aBeT o~<br />

EM6JIMjaTa, a MCTO TaKa M BO CTapMOT PMM. Y CTaBHaTa rapaHQHja Ha<br />

OBMe npaBa BO PM e noBeKe ~eKJIapaQHja OTKOJIKY e~eKTHBHa ycTaBHa<br />

HopMa, IIITO e YCJIOBeHO o~ KOHQenTOT H npaKTHKaTa Ha nocTcoQHjaJI-<br />

HCTMQKMTe TpaH3HQMOHM CTpYKTypHM npoMeHH Ha MaKe~OHCKOTO on~<br />

IIITeCTBO.<br />

EKOHoMcKuiUe cAo6ogu U upa8a ro pa30TKpHBaaT KapaKTepoT Ha<br />

eKoHoMMjaTa Ha e~Ha 3eMja, a KJIYQHO npaBO Mety HHB e npaBOTO Ha<br />

conCTBeHOCT. MHory YCTaBM He CO~p)KaT 0~pe~6M 3a eKOHOMCKMTe o~-<br />

HOCH M 3a HHB ~03HaBaMe nocpe~Ho, npeKY eKOHOMCKHTe CJI060~M.<br />

COl{ujaAHuille cAo6ogu U upa8a Ha rpataHMTe ro M3pa3YBaaT COQHjaJIHMOT<br />

CTaTYc Ha rpataHHTe, HO M COQHjaJIHaTa ~YHKQHja Ha ~p)KaBaTa<br />

..<br />

BO Haco~a Ha aMopTM3Mpa1l>e Ha COQMjaJIHHTe pa3JIMKM, KaKO M CTHXMjaTa<br />

Ha na3apHaTa eKoHoMMja. COQMjaJIHaTa ~p)KaBa ja KopMrHpa Hee~HaK-<br />

BocTa, rM IIITMTM OHMe KaTeropHH rpataHM KOH ce BO TeIIIKa MaTepHjaJIHa<br />

noJIo)K6a M npOMOBHpa COQHjaJIHa npaB~a.<br />

Y CTaBOT Ha PM o~ 1991 rH YTBp~YBa CJIe~HHBe eKOHO.MCKU CJlo6oou<br />

U "paBa: npaBOTO Ha conCTBeHOCT, npaBOTO Ha pa60Ta, CJI060~aTa Ha<br />

pa60Ta, npaBoTO Ha IIITpajK M npaBOTo Ha cHH~MKaJIHO opraHH3Hpa1l>e.<br />

Cnope~ CJIOBOTO Ha Y cTaBoT, conCTBeHOCTa He e YTBp~eHa caMO<br />

KaKO npaBO, TYKY M KaKO 06BpCKa, BO CMMCJIa Ha ~06po IIITO He e caMO O~<br />

HHTepec Ha conCTBeHHKOT, TYKY M O~ onIIIT HHTepec 3a 3ae~HHQaTa. Bo<br />

OBaa CMMCJIa, ~OKOJIKY Toa ro 6apa jaBHMoT MHTepec YTBp~eH co 3aKOH,<br />

conCTBeHOCTa MO)Ke ~a ce OrpaHMQH MJIH ~a ce 0~3eMe, HO caMO co<br />

38


npaBHQeH Ha~OMeCT lliTO He MO)Ke ~a 6H~e nOHH30K O~ na3apHaTa Bpe~-<br />

HOCT.<br />

Y CTaBOT Ha Peny6JIHKa MaKe~oHHja He ja ynoTpe6YBa eKCnJIHQHT-<br />

HO KaTeropHjaTa "npHBaTHa conCTBeHOCT", HHTY, naK, rH onpe~eJIYBa<br />

06JIHQHTe Ha conCTBeHOCTa. CenaK, aKa ce HMa Ha YM QeJIHHaTa Ha Y C-<br />

TaBOT, CHTYHpaHOCTa Ha conCTBeHOCTa BO O~~eJIOT 3a qOBeKOBHTe CJIO-<br />

60~H H npaBa, a oco6eHo KBaJIHHKaQHjaTa Ha CJIO60~HHOT na3ap H<br />

npeTnpHeMalllTBoTo KaKO OCHOBa Ha eKOHOMCKHTe O~HOCH, CJIO60~HO<br />

MO)Ke ~a ce 3aKJIyqH H ~a ce TBp~H ~eKa npHBaTHaTa conCTBeHOCT e OCHO-<br />

BeH conCTBeHHQKH 06JIHK BO Peny6JIHKa MaKe~oHHja. Bo Y CTaBOT Ha PM<br />

He ce H3peQHO onpe~eJIeHH HHTY jaBHaTa, HHTY ~p)KaBHaTa conCTBeHOCT.<br />

I1MnJIHQHTHO, HHB rH npenO3HaBaMe BO KaTeropHHTe 906pa 60 ouwilla<br />

yuoillpe6a (jaBHH naTHllITa, KaHaJIH H CJI.) H 906pa 09 ouwill uHillepec 3a<br />

Peuy6JlUKailla (npHpo~HH 6oraTcTBa, paCTHTeJIeH H )KHBOTHHCKH CBeT,<br />

npe~MeTH H o6jeKTH o~ oco6eHo KYJITYpHO H HCTOpHCKO 3HaQeH>e 3a Pe-<br />

ny6JIHKa MaKe~oHHja).<br />

COrJIaCHO co ~YXOT H HaQeJIaTa Ha na3apHoTo CTonaHCTBO, Y CTaBOT<br />

Ha Peny6JIHKa MaKe~oHHja HM ro rapaHTHpa npaBoTo Ha conCTBeHOCT H<br />

Ha cTpaHQHTe, no~ YCJIOBH YTBp~eHH co 3aKOH. lla3apHaTa JIOrHKa e BO<br />

OCHOBaTa Ha HallIHOT Y CTaB, cnope~ KOj Ha cTpaHcKoTo JIHQe MY ce rapaHTHpaaT<br />

npaBaTa CTeKHaTH co BJIO)KYBaH>e KanHTaJI, KaKO H npaBaTa<br />

Ha CJIO60~HO H3HeCYBaH>e Ha KanHTaJIOT H Ha ~o6HBKaTa (QJIeH 50, CTaB<br />

1). U:eJITa Ha BaKBHTe o~pe~6H e ~a ce nOTTHKHaT cTpaHcKHTe HHBeCTH-<br />

QHH BO Peny6JIHKa MaKe~oHHja.<br />

IIpa60illo Ha HaCJle9Y6a~e 3HaQH npaBo ~a ce CTeKHe npHBaTHa<br />

conCTBeHOCT BP3 OCTaBHHaTa, no~ 3aKOHCKH YCJIOBH.<br />

CJl0609ailla Ha pa60illa 3HaQH npaBo Ha rparaHHHoT CJIO60~HO ~a<br />

O~JIYQH ~aJIH Ke pa6oTH HJIH He. 3HaQH, TOj caMHOT CJIO60~HO ro H36Hpa<br />

CHaeTa 3aHHMaH>e H Bpa6oTYBaH>e. HeMY MY ce no~e~HaKBO ~OCTanHH<br />

CHTe pa60THH MeCTa H ceKoja YHKQHja BO onlllTeCTBOTO, a npHHY~HaTa<br />

pa60Ta e 3a6paHeTa.<br />

IIpa60illo Ha pa60illa e npaBO Ha rparaHHHOT ~a ce Bpa6oTH BO CorJIaCHOCT<br />

co CBOHTe cnoco6HoCTH. HeroBaTa peaJIH3aQHja ce ype~YBa co<br />

3aKOH H co KOJIeKTHBHH ~oroBopH. Bo cYllITHHa, DBa npaBO 3HaQH npaBO<br />

Ha nocTojaH HJIH Ha npHBpeMeH pa60TeH O~HOC, O~ e~Ha cTpaHa; 3arapaH-<br />

THpaHa 3alllTHTa npH pa60TeH>eTO, O~ ~pyra cTpaHa, H npaBO Ha MaTepHjaJIeH<br />

Ha~OMeCT BO CJIYQaj Ha HeBpa6oTeHOCT, O~ TpeTa CTpaHa.<br />

Ha Bpa6oTeHHTe YCTaBOT HM rapaHTHpa upa60 Ha co096eillHa<br />

3apa60illY6a'iKa. CocToj6aTa Ha MaCOBHa HeBpa6oTeHOCT, noBeKeMeCeQ-<br />

HHTe ~oQHeH>a BO HCnJIaTaTa Ha nJIaTHTe H HHCKHOT MaTepHjaJIeH Ha~o-<br />

MeCT BO CJIYQaj Ha HeBpa6oTeHOCT, ja ~OBel1YBaaT BO npalllaH>e peaJIH-<br />

3aQHjaTa Ha OBHe npaBa. I1CTO TaKa, H o~pe~6HTe 3a TPY~OT -KaKO OC-<br />

HOB a Ha ynpaBYBaH>eTO H O~JIyqyBaH>eTO, 3ae~HO co conCTBeHOCTa -ce<br />

nOBeKe ~eMOKpaTCKH YCTaBeH ~eKOp, OTKOJIKY npaKTHKa.<br />

39


llpa60illO Ha cUH9UKa./lHO OpZaHU3Upafbe e npaBO Ha BpaOOTeHHTe<br />

]:I;a rH OCTBapYBaaT H ]:I;a rH OapaaT CBOHTe eKOHOMCKH H co~HjaJIHH npaBa<br />

npeKY clJopMHpaIbe Ha CHH]:I;HKaTH. I1CTOTO MO)Ke ]:I;a ce OrpaHH1:IH CaMO co<br />

3aKOH H TOa BO cclJepaTa Ha °pY)KeHHTe CHJIH, nOJIH~HjaTa H OpraHHTe Ha<br />

ynpaBaTa (1:IJIeH 37). Bo ~eMoKpaTcKHTe nOJIHTH1:IKH CHCTeMH, CHH]:I;H-<br />

KaTHTe ce paMHonpaBeH napTHep Ha ]:I;p)KaBaTa H Ha paOoTo]:l;aB~HTe.<br />

llpa6oillo Ha ~illpajK e npaBo Ha BpaooTeHHTe ]:I;a npoTecTHpaaT<br />

npoTHB YCJIOBHTe BO KOHllITO paooTaT H npoTHB BHCHHaTa Ha 3apaoo-<br />

TYBa1:IKaTa. HeroBoTo OrpaHH1:IYBaIbe e MO)KHO caMO co 3aKOH H BO TO1:IHO<br />

onpe]:l;eJIeHH OOJIaCTH: op~eHHTe<br />

BaTa (1:IJIeH 38).<br />

CHJIH, nOJIH~HjaTa H opraHHTe Ha ynpa-<br />

Y CTaBOT Ha PM rH YTBpJIYBa CJIe]:l;HHBe coquja./lHU "paBa: npaBOTO<br />

Ha co~HjaJIHa CHrypHOCT, npaBOTO Ha co~HjaJIHO OCHrYPYBaIbe, npaBOTO<br />

Ha co~HjaJIHa 3allITHTa, npaBOTO Ha nOMOllI H noceOHa 3allITHTa, noceo-<br />

HHTe co~HjaJIHH npaBa, npaBOTO Ha 3]:1;paBCTBeHa 3allITHTa, npaBOTO Ha<br />

CJIOOO]:l;HO O~JIY1:IYBaIbe 3a C03~aBaIbe ~e~a H npaBOTO Ha 3~paBa )KHBOTHa<br />

cpe~HHa.<br />

llpa60illO Ha COl{uja./lHa CUZYPHocill 3Ha1:IH npaBO Ha npHCToeH<br />

)KHBOT, BO CMHCJIa Ha 3apaOOTYBa1:IKa llITO 00e30e]:l;YBa ~OCTOHHCTBeHa<br />

er3HcTeH~Hja, ]:I;OM, 3]:1;paBCTBeHO OCHrYPYBaIbe, MO)KHOCT 3a llIKOJIYBaIbe<br />

H 3~paBa )KHBOTHa OKOJIHHa. ORa npaBO ce onepa~HOHaJIH3Hpa co 3aKOH<br />

H co KOJIeKTHBHH ~orOBopH. MaKe]:l;oHcKaTa peaJIHOCT, Koja ce KapaKTep-<br />

H3Hpa co eHopMHa HeBpaOOTeHOCT H naynepH3a~Hja Ha rpafaHHTe, 300-<br />

PYBa 3a 3anOCTaBeHa H 3a HepeaJIH3HpaHa co~HjaJIHa CHrypHOCT, O]:l;HOCHO<br />

3a con;HjaJIHa HeCHrypHOCT.<br />

llpa60illO Ha COl{uja./lHO OCUZYPY6afbe 3Ha1:IH npaBO Ha 3~paBCTBeHO,<br />

HHBaJIH~CKO H neH3HCKO OCHrYPYBaIbe, YTBp~eHH co 3aKOH H co KOJIeK-<br />

THBeH ~orOBOp (1:IJIeH 34, CTaB 1), H no npaBHJIO ce O~HeCYBa Ha Bpaoo-<br />

TeHHTe JIHn;a H Ha 1:IJIeHOBHTe Ha HHBHHTe ceMejcTBa.<br />

llpa60illO Ha COl{uja./lHa 3a~illuilla e npaBO Ha O~pe]:l;eHa KaTeropHja<br />

rpafaHH Ha nOMOllI npH HeBpaOOTeHOCT, HHCKH nJiaTH HJIH neH3HH.<br />

3a BaKBaTa 3allITHTa e o~rOBopHa ~p)KaBaTa, Ha Ha1:IHH llITO e YTBp~eH co<br />

3aKOH H co KOJIeKTHBeH ~orOBOp.<br />

llpa60illo Ha ilo.MO~ ce O~HeCYBa Ha rpafaHHTe KOH He ce cnOCOOHH<br />

H KOH ce HeMOKHH 3a paOOTa, a ilpa60illo Ha peXa6U./lUillal{uja rH nOKpHBa<br />

HHBaJIH~HTe.<br />

lloce6HU COl{uja./lHU ilpa6a HMaaT: oop~HTe O~ AHTH


llpaBomo Ha agpaBcmBeHa aaUlmUma e npaBO Ha ceKoj o~ HaC, oe3<br />

orne~ Ha paOOTHHOT cTaTYc, ~a ~OOHe 3~paBcTBeHH ycnyrH BO 3~paBcTBeHHTe<br />

ycTaHOBH.<br />

llpaBomo Ha cAo6ogHO ogAYttYBafbe aa coagaBafbe gel{a e npaBO Ha<br />

)KeHaTa cnOOO~HO ~a o~nyqYBa 3a paraH>eTO.<br />

CeMejcmBomo U MajttUHCm6omo, gel{ama U MaAoAemHume AUl{a,<br />

cnope~ Y cTaBOT, Y.JICUBaam uoce6Ha aaUlmuma. PO~HTenHTe HMaaT npaBO<br />

H ~On)KHOCT ~a ce rpH)KaT 3a BocnHTYBaH>eTO H 3a H3~p)KYBaH>eTO Ha ~e-<br />

~aTa. Ae~aTa, flaK, ce ~On)KHH ~a ce rpH)KaT 3a cTapHTe H H3HeMOllITeHH<br />

pO~HTenH.<br />

IIoceoHa 3allITHTa HM ce rapaHTHpa Ha ~e~aTa oe3 pO~HTenH H Ha<br />

OHHe oe3 pO~HTencKa rpH)Ka. MajKHTe H ManoneTHH~HTe ~HBaaT noceOHa<br />

3allITHTa npH paOOTa, a nH~a no~ 15 rO~HHH He MO)Ke ~a ce Bpa-<br />

OOTYBaaT.<br />

llpa6omo Ha agpaBa .JICU60mHa cpeguHa e npaBO Ha qHCT BO3~YX H<br />

npHpo~a, oe3 KOH e HeBO3MO)KHa HopManHaTa onllITecTBeHa aKTHBHOCT<br />

Ha nyreTO. Ce pa30Hpa, ceKoj O~ Hac e ~On)KeH ~a ja IlITHTH H ~a ja YHanpe~YBa<br />

)KHBOTHaTa cpe~HHa. Cnope~ qneH 43, ~p)KaBaTa e ~On)KHa ~a<br />

CO3~aBa nOBonHH ycnoBH 3a OBaa ~en.<br />

KYAiilypHuiile cAo6odu u iipa8a MY OBO3MO)KYBaaT Ha qOBeKOT ~a<br />

ce H3pa3H KaKO noceOHa nHqHOCT BO pa3nHQHH ccpepH, ~a ja HcTpa~a<br />

cpe~HHaTa BO KojallITo )KHBee, ~a YQH H ~a ro ycOBpIIIYBa 3HaeH>eTO H ~y-<br />

XOT, O~HOCHO ~a TBOpH.<br />

Y cTaBOT Ha PM o~ 1991 rO~HHa rH YTBp~YBa cne~HHBe KynTYpHH<br />

cnooo~H H npaBa: npaBoTo Ha OOpa3.0BaHHe, cnooo~aTa Ha HaYQHOTO H<br />

YMeTHHQKOTO TBopellITBo, cnooo~aTa Ha H3pa3YBaH>e, HeryBaH>eTO H pa3-<br />

BHBaH>eTO Ha eTHHQKHOT, KynTypHHoT, ja3HQHHOT H Ha BepCKHOT H~eH-<br />

THTeT Ha 3ae~HH~HTe.<br />

llpaBomo Ha o6paaoBaHue 3HaQH npaBo Ha ceKoj, no~ e~HaKBH ycnOBH,<br />

~a cTeKHYBa 3HaeH>e BO CHTe CTeneHH Ha oopa30BaHHe. HHKoj, na<br />

HHTY po~HTenHTe, BepcKHTe 3ae~HH~H HnH ~pyrHTe cyojeKTH, He MO)Ke ~a<br />

ro OrpaHHQH HnH ~a ro 3aopaHH DBa npaBO.<br />

Y cTaBOT ja YTBp~YBa 3a~On)KHTenHOcTa Ha OCHOBHOTO oopa30-<br />

BaHHe. Co HaMepa ~a BHece KBanHTeT, KoHKypeH~Hja H npeTnpHeMallITBO<br />

H BO ccpepaTa Ha oopa30BaHHeTO, Y cTaBOT ja npOMOBHpa MO)KHOCTa 3a<br />

npHBaTHH oopa30BHH HHCTHTY~HH BO cpe~HOTO H BO BHCOKOTO oopa-<br />

30BaHHe.<br />

YCTaBOT, HCTO TaKa, ja rapaHTHpa aBToHoMHjaTa Ha YHHBep3H-<br />

TeTOT, co ~en ~a ce OBO3MO)KH caMocTojHO H KBanHTeTHO BpllIeH>e Ha<br />

BocnHTHo-oopa30BHHTe H Ha HaYQHO-HCTpa}KYBaQKHTe CPYHK~HH. Ce pa3-<br />

OHpa, oe3 aBTOHOMeH CTaTYC Ha YHHBep3HTeTOT He MO)Ke ~a ce OQeKYBa<br />

HerOBa OTBopeHOCT KOH HOBH co3HaHHja, BHCTHHH H HayqHH npe~H3BH~H.<br />

CAo6ogama Ha HayttHOmo U Ha YMemHUttKOmo m6opeUlm6o e<br />

npaBO Ha rparaHHHOT cnOOO~HO ~a CO3~aBa, BO cornaCHOCT co cBojaTa<br />

41


MHCJIa H YBepYBaffie. Ce pa36Hpa, TBOpeQOT HMa aBTOpCKO IIpaBO BP3<br />

llJIOAOBHTe (TBOp6HTe) OA CHaeTa TBopeIIITBO. TBop6HTe OA MaTepHjaJIeH<br />

KapaKTep ce HMeHYBaaT KaKO HH]J.yCTpHCKa COIICTBeHOCT, a OHHe OA AYXO-<br />

BeH KapaKTep KaKO HHTeJIeKTyaJIHa COIICTBeHOCT. THe ce AP)KaBHO H<br />

MerYHapOAHO 3alIITHTeHH KaKO OIlIIITO~OBe~KO MaTepHjaJIHO H AYXOBHO<br />

60raTCTBO.<br />

MaKeAOHCKaTa AP)KaBa e AOJI)KHa Aa ce rpH)KH 3a pa3BojoT Ha CJIO-<br />

60AaTa Ha TBopeIIITBOTO, co OrJIeA Ha Hej3HHoTO 3Ha~effie BO pa3BojoT Ha<br />

KYJITYpaTa.<br />

CAo609HOato uapaaYBafbe Ha Hal{UOHaAHaata ilpuila9Hocat IIpeT-<br />

XOAHO ro 1I0TeHQHpaBMe KaKO TeMeJIHa BpeAHOCT Ha YCTaBHHOT 1I0peAOK<br />

Ha Pelly6JIHKa MaKeAoHHja. CTaHYBa 360p 3a eAHO OA Haj~YBCTBHTeJIHHTe<br />

H HajCYIITHJIHHTe IIpalIIaffia, oc06eHO BO eTHH~KH xeTeporeHHTe 011-<br />

IIITeCTBa, KaKO IIITO e HalIIeBO. CJI060AHOTO H3pa3YBaffie Ha HaQHOHaJI-<br />

HaTa IIpHllaAHOCT e AeMOKpaTCKH MeTOA, CllpOTHBeH Ha eTHOQeHTpH3MOT<br />

H Ha aCHMHJIaQHjaTa, KaKO HeAeMOKpaTCKH KOHQellTH BO MYJITHKYJI-<br />

TYpHHTe OIlIIITeCTBa.<br />

Bo ~JIeH 48 Ha npHllaAHHQHTeHa 3aeAHHQHTe HM ce rapaHTHpa IIpa-<br />

BOTO Aa OCHOBaaT KYJITypHH, YMeTHH~KH H 06pa30BHH HHCTHTYQHH, KaKO<br />

H HaY~HH H APyrH 3APY)KeHHja, 3apaAH H3pa3YBaffie, HerYBaffie H pa3-<br />

BHBaffie Ha cBOjOT HAeHTHTeT. I1CTO TaKa, IIpHllaAHHQHTe Ha 3aeAHHQHTe<br />

HMaaT IIpaBO Ha HaCTaBa Ha CBOjOT ja3HK BO OCHOBHOTO H BO cpeAHOTO<br />

06pa30BaHHe, Ha Ha~HH YTBPAeH co 3aKOH3. Bo Y~HJIHIIITaTa BO KOHIIITO<br />

06pa30BaHHeTO ce CllpOBeAYBa Ha APyr ja3HK, ce H3Y~YBa H MaKeAOH-<br />

CKHOT.<br />

4. AOmKHOCTH Ha 1JOBeKOT H Ha rparaHHHOT<br />

~OJI)KHOCTHTe Ha QOBeKOT H Ha rparaHHHOT ce Hepa3AeJIHH OA oc-<br />

HOBHHTe CJIo60AH H npaBa. THe ce peCTpHKTHBHO YTBPAeHH, BO TJ.yXOT Ha<br />

JIH6epaJIHO-AeMOKpaTCKHOTKOHQenT.<br />

fIpaBaTa ja H3pa3YBaaT cJIo60AaTa Ha noeAHHeQOT H AeMOKpaTHjaTa,<br />

a AOJI)KHOCTHTe -CHJIaTa Ha AP)KaBaTa H OArOBopHOCTa Ha rparaHHTe<br />

KOH Hea.<br />

CTaHAapAHH AOJI)KHOCTH BO KOMnapaTHBHOTO YCTaBHO npaBO ce:<br />

nOQHTyBafueTO Ha YCTaBOT H Ha 3aKOHHTe; QeCHOTO BplIlefue Ha jaBHHTe<br />


Bo Y CTaBOT Ha PM ce B6poeHH H ~OJDKHOCTa Ha pO~HTeJIHTe ~a ce<br />

rpH)KaT 3a ~e~aTa, KaKO H 3a~OJI)KHTeJIHOTO 3aBpllIYBaH>e Ha OCHOBHOTO<br />

o6pa30BaHHe.<br />

AOJI)KHOCTa Ha rparaHHTe e npaBeH HHCTHTYT llITO e nOTeceH o~<br />

o~roBopHocTa -KaKO npaBHa, HO H nOJIHTHQKa H cpHJIO30cpcKa KaTeropHja.<br />

CenaK, HeKOH ~OJI)KHOCTH, KaKO llITO ce: JIojaJIHOCTa cnpeMa<br />

~p)KaBaTa, QeCHOTO BpllIeH>e Ha jaBHHTe cl>YH~HH, pO~HTeJICKaTa rpH)Ka<br />

3a ~eQaTa H rpH)KaTa Ha ceKoj O~ Hac 3a ~PyrHoT KOj e BO HeBOJIja, HMaaT<br />

nOllIHpOK KapaKTep O~ npaBHHOT.<br />

OnllITeCTBO 6e3 cJIo6o~a e ~ecnoTHja, a onllITeCTBO 6e3 o~rOBOp-<br />

HOCT e aHapxHja.<br />

AeMoKpaTHjaTa e o~rOBopeH nOJIHTHQKH CHCTeM.<br />

s. llpaBHa 3aWTHTa Ha OCHOBHHTe CJIO60):t:H H "paBa<br />

Pa3nHKYBaMe ~Ba BH~a npaBHa 3aIUTHTa Ha CnO60~HTe H npaBaTa<br />

Ha qOBeKOT H Ha rpafaHHHOT: BHaTpeIUHa H Ha~BOpeIUHa. BHaTpeIUHaTa<br />

npaBHa 3aIUTHTa ce OCTBapYBa npeKY nO3HTHBHOTO npaBO Ha e~Ha KOH-<br />

KpeTHa 3eMja, a Ha~BopeIUHaTa co nOMOIU Ha MefYHapO~HOTO npaBO.<br />

IIocTojaT pa3nHQHH clJOpMH Ha 3aIUTHTa Ha cno60~HTe H npaBaTa:<br />

CY~CKaTa, KaKO OCHOBeH 06nHK; oM6Y~CMaHOT HnH HapO~HHOT npaBO-<br />

6paHHTen, KaKO opraH 3a 3aIUTHTa Ha cno60~HTe H npaBaTa Kora THe ce<br />

nOBpe~eHH O~ CTpaHa Ha opraHHTe Ha ~p)KaBHaTa ynpaBa; napnaMeHTap-<br />

Ha KOHTpona Ha~ cnpOBe~YBaH>eTO Ha cno60~HTe H npaBaTa O~ CTpaHa Ha<br />

KOMHCHHTe H ~pyrHTe pa60THH Tena Ha napnaMeHTOT.<br />

Bo CBeTOT ~OMHHHpa 3aIUTHTa Ha cno60~HTe H npaBaTa O~ CTpaHa<br />

Ha pe~OBHHTe CY~OBH.<br />

MefYHapo~HaTa 3aIUTHTa Ha cno60~HTe H npaBaTa ce O~BHBa npeKY<br />

Ha6JbY~YBaH>e H KOHTpona (MOHHTopHHr), KaKO H npeKY caHKQHH npOTHB<br />

~p)KaBHTe-QneHKH Ha OOH, BO cnYQaj Ha nOIUHpOKO H norpy60 KpIUeH>e<br />

Ha cno60~HTe H npBaTa.<br />

Co Y CTaBOT Ha PM o~ 1991 ce npe~BH~eHH cne~HHBe clJOpMH Ha<br />

3aIUTHTa Ha cno6o~HTe H npaBaTa: o~ pe~OBHOTO CY~CTBO, o~ Y CTaBHHOT<br />

cy~, o~ Hapo~HHoT npaBo6paHHTen, o~ IIocTojaHaTa aHKeTHa KoMHcHja<br />

Ha Co6paHHeTo Ha PM.<br />

YcTaBoT Ha PM o~ 1991 rO~HHa npe~BH~YBa npaBO Ha rpafaHHHoT<br />

~a 6H~e 3anO3HaT co QOBeKOBHTe npaBa H OCHOBHH cno6o~H H aKTHBHO ~a<br />

npH~OHeCYBa, nOe~HHeQHO HnH 3ae~HO, 3a HHBHO YHanpe~YBaH>e H 3aIU-<br />

THTa (QneH 50, CTaB 3).<br />

Co paTHeTO Ha EBponcKaTa KoHBeHQHja 3a QOBeKOBHTe<br />

npaBa, Ha rpataHHTe Ha Peny6nHKa MaKe~oHHja HM e CTaBeHa Ha pacnonaraH>e<br />

H neTHQHjaTa npe~ Cy~OT 3a QOBeKOBHTe npaBa npH CoBeToT Ha<br />

EBpona BO CTpa36yp, KaKO e~HO o~ cpe~cTBaTa 3a 3aIUTHTa Ha HHBHHTe<br />

43


npaBa. ~O CyAOT 3a qOBeKOBHTe npaBa BO CTpa36yp MO)Ke Aa ce 06paTH<br />

CeKOe JIHQe KoemTO CMeTa AeKa MY e 3arpO3eHO HeKoe OA npaBaTa mTO<br />

rH rapaHTHpa EBponCKaTa KOHBeHQHja.<br />

IIpoQecHH YCJIOBH mTO Tpe6a Aa 6HAaT HCnOJIHeTH ce:<br />

.Aa ce HCQpneHH CHTe AOMamHH npaBHH cpeACTBa;<br />

.neTHQHjaTa Aa e nOAHeceHa BO pOK OA 6 MeceQH OA KOHeQHaTa<br />

OAJIYKa mTO ce oAHecYBa Ha HaBOAHaTa noBpeAa Ha npaBaTa OA<br />

KoHBeHQHjaTa.<br />

IIpeA CyAOT 3a QOBeKOBHTe npaBa JIHQeTO ja T~H AP)KaBaTa KojamTO<br />

nOBpeAHJIa HeKoe HerOBO npaBO, OAHOCHO He MY 06e36eAHJIa 3am-<br />

THTa Ha npaBOTO nOBpeAeHO OA CTpaHa Ha HeKoj APyr. CyAOT 3a QOBe-<br />

KOBHTe npaBa ce 06HAYBa Aa nOCTHrHe "npHjaTeJICKO cnorOlIYBaH>e" Mety<br />

JIHQe,!,o KoemTO ce )KaJIH H BJIaAaTa, HO AOKOJIKY He AojAe Ao Toa, CyAOT<br />

MO)Ke Aa ja 3aAOJI)KH BJIaAaTa napHQHO JI:a ro o6ecmTeTH JIHQeTo QHeIlITO<br />

npaBo e noBpeAeHo.<br />

llPAIIIAffiA<br />

44<br />

1. KOH ceHajBa)KHHTe ~OKYMeHTH (aKTH) 3a CJIOOO~HTe H 3a npa-<br />

BaTa?<br />

2. IIITo npOnHlnYBa YHHBep3aJIHaTa ~eKJIapaQHja 3a qOBeKOBHTe<br />

npaBa o~ 1948 ro~HHa?<br />

3. HaopojTe HeKOJIKY JIHqHH npaBa!<br />

4. HaBe~eTe HeKOJIKy nOJIHTHqKH npaBa!<br />

5. KOH eKOHOMCKH npaBa rH no3HaBaTe?<br />

6. HaopojTe HeKOJIKY coQHjaJIHH npaBa!<br />

7. AajTe npHMepH Ha KYJITypHH npaBa!<br />

8. AaJIH Ha ~p)KaBjaHHH Ha PM MO)Ke ~a MY oH~e O~3eMeHO<br />

~p)KaBjaHcTBoTO?<br />

9. AaJIH ~p)KaBjaHHH Ha PM MO)Ke ~a oH~e npoTepaH o~ 3eMjaTa?<br />

10. Bo KOH CTeneHH Ha oopa30BaHHe MO)KaT ~a ce ~opMHpaaT<br />

npHBaTHH oopa30BHH HHCTHTYQHH?<br />

11. IIITo e Toa HHTeJIeKTyaJIHa, a inTO HH~ycTpHcKa concTBeHocT?<br />

12. IIITo e Toa "JIaHqKa ~p)KaBa" H ~aJIH PenYOJIHKa MaKe~oHHja<br />

MO)Ke ~a ce nO~Be~e no~ OBaa KaTeropHja?<br />

13. IIITo e Toa npe3YMnQHja Ha HeBHHocT?<br />

14. HaBe~eTe HeKOJIKY ~OJI)KHOCTH!<br />

15. llpOTHB Koro e HaCOqeHa neTHQHjaTa npe~ Cy~OT 3a<br />

~IOBeKOBHTe npaBa?<br />

16. KaKoB Ha~OMeCT MO)Ke ~a onpe~eJIH Cy~OT 3a qOBeKOBHTe<br />

npaBa, ~OKOJIKY ce YTBP~H nOCTOeH>e Ha nOBpe~a Ha HeKoe<br />

npaBo?

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!