Beledci Son_22.08.14

Vasitəsiz nitq sadə və mürəkkəb, cüttərkibli və təktərkibli, müxtəsər və geniş,bütöv və yarımçıq cümlə şəklində ola bilir, elliptik cümlədən, hətta üzvlənməyəncümlədən də ibarət olur. Bir cümlədən ibarət olduğu kimi, bir neçə cümləninbirliyi, bir sintaktik bütöv şəklində də qurulur.Məsələn: 1. Firdovsi deyirdi ki:“Qara qarğanın yumurtasını cənnətdəki tovuzun altına qoyasan, yumurtadançıxdığı zaman onu cənnət əncirlərinin danələri ilə bəsləyəsən, yenə o böyüdükdəqarğa balası olacaqdır. Cənnət tovuzuna isə quru bir zəhmət qalacaqdır.”(M.Ordubadi)2. Gəzdiyi yerlərdə, keçirdiyi məclislərdə Nəsimiyə həmişə bir sual verirdilər:“Fəzlin siması necədir?” Nəsimi də həmişə eyni cavabı verib: "Fəzlin simasıtəsvirə gəlməz”, -deyirdi. (İ.Hüseynov). 3. -Deyəsən, külqabıdan xoşunuz gəlir,Mirzə. Buyurun, qurbandır sizə... Mirzə Manaf özünü güc-bəla ilə ələ alıb:-Yox! -dedi. Amma təzə müdir, deyəsən, inanmadı: -Çəkənsiz, Mirzə? Mirzə Manaf: -Hərdən birin, -dedi. (Ə.Əylisli)Vasitəsiz nitqdə əvəzliklər müəllif nitqinin deyil, vasitəsiz nitqin öz tələbləriəsasında işlənmiş olur.Məsələn: Anam dedi: -Siz heç kasıblardan pul-zad daalmırsınız. Doktor dedi:-Mən sizin xalqınızı sevirəm. (İ.Əfəndiyev)Vasitəsiz nitqdə canlı danışıq dilinə xas olan bütün elementlərdən - arasözlərdən, xitablardan, nidalardan, ədatlardan geniş istifadə edilir (misallara bax).Özgə nitqinin yalnız məzmununun verilməsinə vasitəli nitq deyilir. Vasitəsiz nitqvasitəli nitqə çevrilərkən tamamlıq budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlə əmələgəlir. Məsələn: Çoban Mahmud dedi: -Xanım, mən çobanam, ev işi bacarmaram.(İ.Əfəndiyev) - Çoban Mahmud dedi ki, o, çobandır, ev işi bacarmaz.Vasitəli nitqdə özgə nitqinin fonetik, leksik, qrammatik xüsusiyyətlərində, həttaintonasiyasında da dəyişikliklər edilir, onun yalnız məzmunu saxlanılır. Məsələn:Səkinə nənə kişi kimi gurultulu səslə onlara tərəf qışqırdı: - Ehey, eyselbasarlılar, cahıllar obada yoxdur deyin kişiləşmisiniz? (İ.Əfəndiyev) - Səkinənənə kişi kimi gurultulu səslə onlara tərəf qışqırdı ki, cahıllar obada yoxdur deyinkişiləşibsiniz?Sitatgətirmə - Vasitəli nitqVasitəli nitq özgə nitqini tam şəkildə olduğu kimi ifadə edə bilmir, onun yalnızməzmununu saxlayır. Hətta vasitəli nitq leksik cəhətdən vasitəsiz nitqə çox yaxınolduqda da onu olduğu kimi əks etdirə bilmir, ən azı vasitəsiz nitqinintonasiyasından məhrum olur.Məsələn:İsmayıl ağ atına mindi, atın üzünü döndərdi və ucadan dedi: - Ey Ərdəbil əhli,mən ata yurduma qayıdacam və sizə xoşbəxtlik gətirəcəm.(F.Kərimzadə) -İsmayıl ağ atına mindi, atın üzünü döndərdi və ucadan dedi ki, o, ata yurduna42