Fachowy Dekarz & Cieśla 1/2007

TRADYCJA
Te, które uniknęły ognia, nie oparły
się zwykłej ludzkiej głupocie – tendencji
w powojennej Polsce do usuwania
„wstydliwych”, bo drewnianych zabytków
budownictwa i ciesiołki na rzecz
„eleganckich”, murowanych bunkrów.
„Nowa” ideologia, zgodnie z duchem
najlepszego z ustrojów społecznych, nie
tylko wyśmiała i sprowadziła do rangi
przeżytku architekturę drewnianą, ale,
co gorsza, spowodowała spustoszenie
w mentalności ludzkiej. A to znacznie
trudniej odbudować, niż tzw. substancję
materialną. Skutek widzi każdy, kto
przejeżdża autem przez nasz piękny kraj
– budynki odarte z jakiejkolwiek architektury,
piękna i sensu. Nawet w języku
potocznym znalazło to odbicie: sami
mieszkańcy, zamiast stosować stare, miłe
słowo „dom”, mówią „mój budynek”.
Na szczęście w ostatnich latach zaczyna
królować styl odwołujący się do dawnej,
dobrej tradycji: domy jednorodzinne
o kilkuspadowych dachach nawiązujące
do dawnych dworków, zajazdy przydrożne
z drewna i kamienia, kryte strzechą
lub gontem, na wzór dawnych karczm.
Pojawiają się nawet przeróbki domówklocków:
na płaskich stropodachach nadbudowy
dachów spadzistych.
Tradycyjna ciesiołka
Drewniane budownictwo wczesnohistoryczne
w Polsce cechowała umiejętność
wyzyskiwania naturalnych walorów
drewna przy jednoczesnym prymitywizmie
technik ciesielskich. Drewnianoziemne
konstrukcje wałów obronnych
miały ściany zrębowe wiązane w izbice
poprzecznymi kłodami z hakami i kluczynami.
Pochłaniały ogromne ilości
budulca. W Biskupinie – obronnym grodzie
z ok. V w.p.n.e. (kultura łużycka)
na umocnienia, budynki i chodniki zużyto
ok. 17000 m 3 drewna.
Domy wczesnośredniowieczne miały konstrukcję
ścian sumikowo-łątkową (pionowe
sumiki i wsuwane pomiędzy nie
poziome łątki) lub wieńcową (układane
poziomo na sobie okrąglaki, rzadziej bierwiona
ciosane, zazębione na węgłach na
obłap, na zamek siodłowy lub węgłowy).
W średniowieczu, wraz z przejściem od
epoki „drewna łupanego” do drewna tartego
i wraz z rozwojem sztuki ciesielskiej,
architektura drewniana stawała
się coraz bardziej urozmaicona. Od prostych
konstrukcji zrębowych, ryglowych
i szkieletowych (wcale nie wymyślili ich
w Kanadzie, jak by się wydawało), do
skomplikowanych ustrojów ciesielskich.
Ciekawe, że techniki wypracowane na
początku naszego tysiąclecia przetrwały
wieki i nie różnią się zasadniczo od systemów
do dziś znanych, a do niedawna
powszechnie stosowanych.
Więźba nad prezbiterium kościoła św.
Jakuba w Toruniu (pocz. XVI w.) z jej
techniką łączenia elementów nakładką
na jaskółczy ogon, albo 30-metrowe, wysmukłe
hełmy wież gotyckich (np. katedra
w Poznaniu) o kształcie ośmiobocznego
ostrosłupa opartego o system krokwi zbiegających
się u szczytu przy centralnym
słupie, tzw. królu, są arcydziełami kunsztu
ciesielskiego. Jest nim również zwieńczenie
wieży kościoła Mariackiego w Krakowie,
czy nieco późniejsze (od drugiej
poł. XV w.) konstrukcje storczykowe ze
zróżnicowanymi wiązarami pełnymi i pustymi.
Połacie dachowe monumentalnych
budowli wspierały się w nich na kozłach
krokwiowych, wiązarowych i pośrednich,
wzmocnionych jętkami, kleszczami i zastrzałami.
Kozły krokwiowe miały ponadto
usztywnienie w kierunku prostopadłym do
ich płaszczyzny, za pomocą kratownicy
w kształcie krzyża św. Andrzeja.
Można by się teraz rozpisywać nad typologią
tradycyjnych połączeń ciesielskich,
nad przemyślnymi zamkami, zacięciami,
wrębami itd. Albo nad regionalnymi rozwiązaniami
architektonicznymi w tradycyjnym
(to znaczy drewnianym!) budownictwie
wiejskim, dworskim i sakralnym.
Nad pięknem proporcji, które dawni cieśle,
zwani mistrzami, potrafili nadać domom,
które stawiali z wielkim szacunkiem
dla swojej sztuki, dzięki czemu cieszyli się
też szacunkiem swoich „klientów”. Można
by też napisać słownik terminów ciesielskich,
starych, a do dzisiaj używanych,
tyle że najczęściej w zniekształconej formie,
np. „ta krokwa”.
Chata średnio zamożnego chłopa (XIX-XX w.),
z osobną częścią gospodarczą dla zwierząt, pobielone
ściany drewniane na zrąb, dach czterospadowy
kryty gontem drewnianym.
Zostawmy etnografię i poprzestańmy na
stwierdzeniu, że te wszystkie cudeńka ludzkiej
wytwórczości powstały przy użyciu
prostych, wręcz prymitywnych i oczywiście
ręcznych narzędzi – toporów, siekier, cioseł,
świdrów, dłut, pił i strugów.
I jeszcze tylko wspomnijmy dla przypomnienia
o zdobnictwie związanym nierozerwalnie
ze sztuką ciesielską. Ani zlecający dzieło, ani
sam cieśla nie wyobrażali sobie postawienia
samej konstrukcji, bez ozdób, których bogactwo
zależało tylko od kieszeni przyszłego
właściciela. Ale nawet w najbiedniejszej
chacie chłopskiej, o czym możemy się przekonać
w skansenach, siestrzenie i tramy musiały
być ozdobione snycerską robotą.
W następnym odcinku o zaniku starej sztuki
ciesielskiej i pojawieniu się złączy ciesielskich.
Zapraszam.
Juliusz Głowacki
Simpson Strong-Tie
profesjonalne złącza ciesielskie
Dekarz & Cieśla 1/2007
17