Nr 56, fragment posłowia

łał stan wyjątkowy, puścił w telewizji nową piosenkę znanego
boys bandu, pt. „Misza jest cool” i sfingował przedterminowe
wybory 61 .
Djankov i Bank Światowy, a także mfw były niezmiennie zachwycone
reformami Bendukidze, określając rząd Gruzji mianem
top reformist. Ten mały kaukaski kraj stał się mekką światowego
libertarianizmu, celem pielgrzymek szefów wszystkich
neoliberalnych think tanków od usa po Rosję. Krajowe związki
w porozumieniu z komisjami zakładowymi w ue wymogły jednak,
rok po brutalnych walkach w Tbilisi, pewne ruchy na Unii
w ramach prac nad umową o dostosowaniu i wolnym handlu.
Warunkiem dalszych rozmów miało być wprowadzenie ustaw
antymonopolowych, kontrolujących żywność, a także choćby
niewielkie formalne zmiany w kodeksie pracy. Tydzień po spotkaniach
z przedstawicielami Unii, gruzińskie elity trafiły na
dywanik do mfw, podpisując List Intencyjny:
„40. (…) będziemy unikać wprowadzania jakichkolwiek
praw i regulacji, które mogą osłabić elastyczność rynku pracy,
łącznie z kodeksem pracy”
(…)
61 „Wybory były naznaczone wyraźną stronniczością mediów, zastraszeniem
zwolenników opozycji, nadużyciem środków państwowych, restrykcjami
wobec kampanii opozycyjnych i licznymi nieprawidłowościami w głosowaniu
i liczeniu głosów. Saakaszwili wygrał bez kłopotu”. Steven Levitsky, Lucan A. Way,
Competitive Authoritarianism. Hybrid Regimes After the Cold War, s. 227.
AE 00000293
293

45. (…) będziemy unikać jakichkolwiek poprawek lub nowych
regulacji lub legislacji w sferze polityki antymonopolowej
i ochrony konsumenta” 62 .
Kacha Bendukidze, goszcząc w tym samym roku w amerykańskiej
siedzibie neoliberalnego cato Institute (którego man
of the year został niedawno Leszek Balcerowicz, „lider w rozwijaniu
wolności” 63 ), narzekał w trakcie swojej prezentacji na
„ogromną presję ze strony związków zawodowych w ue na odwrócenie
[zmian w kodeksie pracy]” 64 .
V
Fundamentem różowej rewolucji było przekonanie, że nie
ma odwrotu od purytańskiego wdrażania programów Banku
Światowego i mfw. Zarazem uderzały one w coraz szersze kręgi
ludności. Co gorsza, bunty wobec ich efektów i publiczny
terror także nie były w cenie. Z powodu tej wewnętrznej logiki
systemu jedynym wyjściem dla reżimu Saakaszwilego było ze-
62 „Georgia: Letter of Intent, Memorandum of Economic and Financial Policies,
and Technical Memorandum of Understanding”, https://www.imf.org/external/np/loi/2008/geo/090908.pdf
(dostęp 12.2015).
63 „Leszek Balcerowicz: Winner of the 2014 Milton Friedman Prize for Advancing
Liberty”: http://www.cato.org/friedman-prize/leszek-balcerowicz (dostęp 12.2015).
64 Zapis wideo pełnej prezentacji Bendukidze w cato: „Georgia’s Transformation
into a Modern Market Democracy”, 2008, http://www.cato.org/event.
php?eventid=4646 (dostęp 12.2015).
294
AE 00000294

pchnięcie wszystkich efektów ubocznych i konfliktów w państwie
do mniej widocznej sfery – więzienia. Właśnie w tych
trzewiach ustroju, rozrastających się bez umiaru, toczyła się
realna wersja utopii gruzińskiego Kolorado.
Michaił Saakaszwili wykorzystał w powyższym celu błędy
poprzedniej władzy. Niezadowolenie z rządów Szewardnadzego
pod koniec jego ery stawało się powszechne, jakkolwiek tworzyły
je przeciwne sobie siły: międzynarodowych przedsiębiorców
dręczyły łapówki, wymuszenia, porwania dla okupu i zabójstwa.
Potencjalne porwanie przeciętnego Gruzina mogłoby
przynieść terrorystom łup w wysokości pary schodzonych butów.
Jednak ludność gnębiona była przymusem utrzymywania
łapówkami wszystkich funkcjonariuszy państwa. Saakaszwili
i jego rewolucja zjednała sobie różne warstwy społeczne, głosząc
wielką i bezwzględną walkę z korupcją.
Ogólną sympatię wzbudziła jedna z pierwszych decyzji nowej
władzy – rozwiązanie całej policji. Wkrótce powstały nowe
oddziały, wyposażone i ubrane nowocześnie, po amerykańsku.
Saakaszwili był wzruszony: „w Gruzji i byłym Związku Radzieckim
nikt nie myślał, że ludzie mogą kochać policjantów
i im ufać. Myśleliśmy, że to się może stać tylko w usa. Nigdy nie
wyobrażaliśmy sobie, że któregoś dnia to się może stać tutaj” 65 .
65 Przemówienie prezydenta w parlamencie, 02.2005, http://president.gov.
ge/?l=E&m=0&sm=3&st=200&id=108, dostępne także w raporcie Georgia’s libertarian
revolution, European Stabiliti Institute, http://www.esiweb.org/index.php?lang=en&id=322&debate_id=3
(dostęp 12.2015).
AE 00000295
295

Prezydent zrazu wziął się za oczyszczanie Gruzji z byłych
ministerialnych łapówkarzy. Akcje służb specjalnych i pokazowe
aresztowania skorumpowanych urzędników transmitowane
były w krajowej telewizji obok amerykańskich filmów.
A jednak, jak zauważa Slade, „mimo głośnych zatrzymań znanych
przekupionych oficjeli większość uwięzionych w Gruzji
stanowią ci, którzy nie skorzystali na efektach reform – ubodzy
i bezrobotni”. Świeżo mianowany prezydent, niczym kaukaski
szeryf, obwieścił bowiem wprowadzenie nowego kodeksu
karnego według reguły „Zero Tolerancji”. Zasada ta jest jakby
przeniesieniem logiki podatku liniowego na sferę polityki karnej:
kradzież chleba karana jest tak samo surowo jak defraudacja
kasy z budżetu państwa (w praktyce drobne przestępstwa
karano jednak częściej i ostrzej). „Oczyścimy ulice ze śmieci”,
mawiał Saakaszwili, „wprowadzamy politykę zero tolerancji
za najdrobniejsze przestępstwa. Nie będzie kar w zawieszeniu.
Każdy, kto popełni takie przestępstwa, pójdzie do więzienia”.
„Śmieci”, „gówno”, to były słowa często używane przez nową
władzę. Kacha Bendukidze w kółko powtarzał, że najróżniejsze
regulacje, prawa pracy i socjały to gówno i nadają się do śmieci.
Jak wskazuje Slade, „polityczna filozofia prezydenta opiera
się na następującej tezie: źli ludzie istnieją, nie można tego
zmienić – jedyne, co rząd jest w stanie zrobić, to składować
ich poza zasięgiem wzroku” 66 . Szkopuł w tym, że w systemie
66 Gavin Slade, „Georgia’s prisons – the roots of scandal”, https://www.opendemocracy.net/gavin-slade/georgias-prisons-roots-of-scandal
(dostęp 12.2015).
296
AE 00000296

wdrażanym przez Saakaszwilego liczba „złych ludzi” systematycznie
rosła: w ciągu pierwszych siedmiu lat o 300 procent.
Wzrósł też budżet więzienny: o 760 procent. Slade porównuje
to z szacunkami Banku Światowego 67 , gdzie kwota podobnej
miary pokryłaby koszt bezpośredniego wsparcia całej warstwy
społecznej Gruzinów, która trafiła poniżej minimum egzystencji.
Priorytety nowego rządu lepiej pomaga zrozumieć sytuacja
kobiet, które za Saakaszwilego trafiały do więzienia w tempie
dwa i pół raza szybszym niż mężczyźni (wzrost o 750 procent
w latach 2003–2010 68 ). Według raportu sporządzonego na zamówienie
onz najczęstszym przestępstwem dokonywanym
przez więzione wówczas kobiety był artykuł 180: „oszustwo”.
Według autorek „nastręcza to problemów, ponieważ kobiety
te zostały skazane za niespłacanie długów, a taki aspekt nie
jest ściśle ujęty w kodeksie karnym”. Najczęstszą motywacją
do przekroczenia prawa wśród kobiet była zła sytuacja finansowa/potrzeba
utrzymania rodziny. Większość uwięzionych
kobiet (80 proc.) to matki, połowa uważa się za biedne lub bardzo
biedne (drugie 47 proc. uznaje swój status za „przeciętny”,
co w wypadku Gruzji także oznacza biedę; wyżej sytuuje się
67 www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/
IB/2009/04/29/000350881_20090429111740/Rendered/PDF/444000ESW0P1071C-
0Disclosed041281091.pdf.
68 World Prison Brief, Gruzja: http://www.prisonstudies.org/country/georgia
(dostęp 12.2015). European Stability Institute, „Georgia’s Libertarian Revolution.
Jacobins in Tbilisi”, s. 16, http://www.esiweb.org/pdf/esi_-_georgias_libertarian_revolution_-_part_three_-_jacobins_in_tbilisi_-_25_april_2010.pdf
(dostęp 12.2015).
AE 00000297
297

3 proc. z nich). Najczęstszym efektem uwięzienia była utrata
pracy (34 proc.) i mieszkania (36 proc.) 69 , co wpędzało kobiety
w spiralę zadłużenia.
Powołując się na obserwację Loïca Vaquanta wokół „karnej
regulacji ubóstwa”, Slade proponuje: „polityka karna w Gruzji
musi być rozumiana jako część polityki socjalnej. Gdy wydatki
na swobody socjalne spadają, rosną wydatki na programy
kryminalne. Oferuje się więc rozwiązania karne na problemy
społeczne. (...) Polityka karna w Gruzji dotyczyła czegoś więcej
niż prawa i porządku: była systemem zarządzania całą paletą
problemów społecznych” 70 . Zarazem problemy społeczne
w Gruzji Saakaszwilego nieustannie się piętrzyły. Liczby produkowane
przez naczelny urząd statystyki pana Bendukidze
i wskaźniki „łatwości prowadzenia biznesu” były opium dla
mass mediów, ale niezupełnie dało się nimi najeść. Neoliberalna
rewolucja stanęła więc przed nieuchronnym problemem
wzrastających publicznych kosztów więzienia. Rząd rozwiązał
ten problem brawurowo. Otóż w gruzińskiej „kolebce wolności
i demokracji” sądy karne uprościły swą pracę, znosząc opcję
69 Raporty dostępne w po angielsku, rosyjsku i gruzińsku, Penal Reform International:
„Who are women prisoners? Survey results from Armenia and Georgia”,
http://www.penalreform.org/resource/women-prisoners-survey-results-armenia-
-georgia/ (dostęp 12.2015) oraz „Needs and Priority issues of women prisoners in
Georgia”, http://georgia.unwomen.org/en/digital-library/publications/2014/01/
needs-and-priority-issues-of-women-prisoners-in-georgia (dostęp 12.2015).
70 Gavin Slade, „Georgia: Politics of Punishment”, https://www.opendemocracy.net/gavin-slade/georgia-politics-of-punishment
(dostęp 12.2015).
298
AE 00000298

uniewinnienia – takim wyrokiem kończyło się 0,1 procenta
spraw. Pozostałe 99,9 procent osób oskarżonych program Zero
Tolerancji wsadzał wprost za kratki. Dobroduszny aparat państwa
wprowadził jednak możliwość zawarcia ugody finansowej
po dobrowolnym przyznaniu się do winy. Ponieważ ludzie
postawieni przed sądem mieli więzienie jak w banku, 87,5 proc.
z nich 71 przyznawało się od razu do zarzucanego czynu i płaciło
za złagodzenie wyroku.
Powyższy karny system wymuszenia wkrótce stał się jednym
z głównych źródeł dochodu dla państwa. Wg raportu podsumowującego
dociekania międzynarodowych i krajowych ngo-sów,
w trzech ostatnich latach rządów Saakaszwilego biorące się
stąd wpływy „przekazane do kasy państwa dwukrotnie przekroczyły
roczny budżet parlamentu i ośmiu ministerstw razem
wziętych” 72 . A nie było to jedyne źródło zysku. „Nowa legislacja
pozwalała też na skonfiskowanie majątku osoby oskarżonej, jeśli
nie mogła wylegitymować się rachunkiem lub innym dowodem
własności. (…) Po trafieniu do więzienia skazany napotyka
na całkowicie zmonetaryzowany system. Jedzenie i leki sprzedawane
w sklepach prowadzonych przez znane sieci handlowe
(…) karta kredytowa z banku jest niezbędna, aby otrzymać pie-
71 http://www.supremecourt.ge/files/upload-file/pdf/6-saproc11.pdf (dostęp
12.2015).
72 Open Society Fundation – Georgia, Crime and Excessive Punishment: the
Prevalence and Causes of Human Rights Abuse in Georgia’s Prisons, s.15. Zwany dalej:
Raport osfg.
AE 00000299
299

niądze od rodziny – po odliczeniu prowizji. Aresztowani przedsądowo
mogą wyjść na wolność za 242 dolary” 73 . W więzieniu
władze umożliwiły też intymny kontakt z rodziną i partnerami
– sankcjonowana przez państwo chwila bliskości kosztowała 30
dolarów. „Po wyjściu z więzienia i przejściu na tryb kary w zawieszeniu
przedstawiane są kolejne taryfy. Spóźnienie na wizytę
z kuratorem wiąże się z karą finansową. Liczbę takich wizyt
można jednak zmniejszyć za wyższą opłatą. Odpowiedni cennik
stosuje się przy chęci wyjazdu takiej osoby za granicę” 74 itp., itd.
System był ekonomicznie doskonały. Aby rozszerzyć jego
działanie poddano dalszej deregulacji kodeks karny: w 2010
roku zniesiono obostrzenia dotyczące zamykania za kratkami
kobiet w ciąży. Wobec młodych matek obniżono z pięciu lat
do roku wiek dziecka, który chroniłby kobietę przed więzieniem,
zamieniając je na karę w zawieszeniu. Władze obniżyły
też w 2006 roku wiek odpowiedzialności karnej wśród nastolatków
z 14 do 12 roku życia. Zarazem sądy traktowały dzieci-
-śmieci jako zagrożenie odpowiednio większe niż nobliwych
przestępców z kręgów władzy i biznesu: w 2006 roku skazano
czternastolatka na 10 lat więzienia za próbę zabójstwa, podczas
gdy czterech oficjeli Ministerstwa Spraw Wewnętrznych
dostało wyroki siedmiu i ośmiu lat więzienia za brutalne morderstwo
ze śladami znęcania się nad ofiarą 75 .
73 Gavin Slade, „Georgia: Politics...”, dz. cyt.
74 Tamże.
75 Raport osfg, s.21.
300
AE 00000300

Aby jednak w pełni zintegrować sferę więzienną z ogólnym
modelem gruzińskiego Kolorado, brakowało jeszcze jednego
elementu – tortur.
Zbierając szczątkowe dane sprawozdawcy onz, rzecznika
praw obywatelskich, pozostałych ngo-sów, a także zeznania
byłych i obecnych więźniów, autorzy wspomnianego wcześniej
raportu 76 obserwują, że celem tortur było zmuszenie do: przyznania
się do niepopełnionych czynów, składania fałszywych
zeznań obciążających inne osoby, zdobycia informacji o innych
osobach, służenia jako agent, składania wniosków do sądu
o ugody finansowe, oddania własności (mieszkanie, auto, itp.),
wstrzymania listów i apelacji do międzynarodowego trybunału,
wyparcia się poglądów politycznych i związków z honorowymi
złodziejami. Przede wszystkim jednak torturującym zależało na
całkowitym podporządkowaniu więźniów, łamaniu i obniżeniu
ryzyka strajków oraz utrzymaniu zakładu w ryzach. Częstym
motywem była też bezpośrednia chęć zniszczenia zdrowia lub
załamania nerwów. Pierwsze doniesienia o torturach odnotowano
jeszcze w aresztach przedsądowych, tuż po inauguracji
nowego prezydenta i jego partii. Europejski Komitet na rzecz
Przeciwdziałania Torturom (cpt) po wizytach w listopadzie 2003
i maju 2004 roku podkreślił stałe znęcanie się policjantów nad
oskarżonymi w celu wymuszania zeznań, zauważając wśród
76 Tamże, s. 42–49.
AE 00000301
301

oskarżonych „powszechne przekonanie, że będą maltretowani,
jeśli nie przyznają się do zarzucanych czynów” 77 .
Z czasem praktyka przeniosła się już do więzień, gdzie tortury
zostały zinstytucjonalizowane – w ostatnich latach ery
Saakaszwilego wspomniany raport opisuje je jako regularne,
systematyczne, codzienne. Fizycznych tortur doświadczało
75 procent uwięzionych w całym okresie 2003–2012. Ich egzekutorami
byli pracownicy służby więziennej; prawie połowa
więźniów doświadczyła ich ze strony zorganizowanych jednostek
specjalnych operujących w skali całego więzienia. Obok
bicia we wrażliwe miejsca (dłonie, pięty, oczy, uszy, otwarte
rany) stosowano między innymi: topienie (waterboarding),
podpalanie, elektrowstrząsy, wydłubywanie oczu, zakaz picia
wody, gwałty z użyciem drewnianych narzędzi (kijów), stanie
w wymyślnej, niewygodnej pozycji, zamykanie w tak zwanych
fuchsach, tj. w klatkach o powierzchni 1 m2 lub w pomieszczeniach
nieznośnie gorących, zimnych, mokrych albo wilgotnych
oraz wysoce przeludnionych. Psychicznych tortur doświadczało
85 procent uwięzionych, w następującej formie: przerywanie
lub powstrzymywanie snu, utrzymywanie włączonego światła
w celi, zakaz rozmów i wychodzenia z celi, przetrzymywanie
w karcerze nago bez dostępu do łóżka, toalety i wody, strasze-
77 Tamże, s.27. Raport dla rządu Gruzji z wizyt podjętych przez Komitet na rzecz
Przeciwdziałania i Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu Traktowaniu lub Karze
(cpt) z 18-28 listopada 2003 i 7-14 maja 2004. Strasburg, 30.06.2005, s.14 http://www.
cpt.coe.int/documents/geo/2005-12-inf-eng.pdf (dostęp 12.2015).
302
AE 00000302

nie fizyczną torturą, gwałtem i śmiercią, zmuszanie do oglądania
nagrań wideo z torturami innych osób lub brania udziału
w tych torturach, groźby upokorzenia przez ujawnienie innym
więźniom nagrań tortur, których się doświadczyło, nie mówiąc
o zakazie czytania prasy czy słuchania radia.
Usuwano dokumentację medyczną, nie utrzymywano książek
zdrowia więźniów. Sama opieka zdrowotna w zasadzie nie
istniała – w wysoce zyskownym systemie karnym brakowało
sprzętu medycznego i leków 78 . Wobec gigantycznego wzrostu
liczby uwięzionych oraz systematycznego niszczenia ich zdrowia,
w więzieniach najszybciej rozprzestrzeniała się gruźlica.
Dla osób chorych na nią i inne dolegliwości wymagające dostępu
do leków więzienie oznaczało po prostu śmierć 79 . Wycieńczo-
78 Tamże, s.28. Rząd sprywatyzował także więzienną służbę zdrowia w 2007
roku – obowiązki przejęła ubezpieczalnia/apteka/szpital Aldagi bci. Według
przedstawiciela gruzińskiego rpo ds. medycznych wiele punktów w umowie na
usługi medyczne naruszyło prawo krajowe i międzynarodowe standardy: http://
humanrights.ge/index.php?a=text&pid=7319&lang=eng (dostęp 12.2015). W wywiadzie
z gruzińskim Human Rights Center szefowa komisji Kontroli Publicznej
Manana Managadze opisuje sytuację jako „katastrofalną”, dodając, że po prywatyzacji,
zamiast oczekiwanej zmiany na lepsze, opieka medyczna jeszcze się pogorszyła.
http://www.humanrights.ge/blue/index.php?a=main&pid=7288&lang=eng
(dostęp 12.2015).
79 Odebranie „prawa do życia” wg konwencji genewskiej ogłosił w wyroku
Europejski Trybunał Praw Człowieka w sprawie „Macharadze i Sikharulidze przeciwko
Gruzji”, 22 Listopada 2011, § 90, cytowanym w raporcie rzecznika praw obywatelskich,
s. 222 http://www.ombudsman.ge/uploads/other/1/1346.pdf (dostęp
12.2015). Więcej o sytuacji zdrowotnej w więzieniach w raporcie rzecznika praw
obywatelskich.
AE 00000303
303

nych skazańców tuż przed zgonem często przewożono do miejskich
szpitali, aby nie pogarszać i tak złych statystyk wzrastającej
liczby zgonów 80 – rpo nazwał to „eksportem śmierci”. Tragiczny
stan higieny procentowo najszerzej uderzał w biedniejsze kobiety,
które – nie posiadając kart kredytowych – nie były nawet
w stanie zaopatrzyć się w podpaski w więziennych marketach.
Za miejsca regularnych tortur wybierane były „martwe kąty”
nieobjęte systemem powszechnego monitoringu, jak prysznice,
wąskie fragmenty cel i korytarzy itp. Bezpośredni udział
brali w nich dyrektorzy zakładów karnych, a nawet oficjele ministerstw.
Odbywały się przy wsparciu szefów więziennej służby
zdrowia. Cała kadra dostała wolną rękę od rządu i wymiaru
sprawiedliwości. Napastnicy byli bezkarni – w 2007 roku spośród
1074 zgłoszeń do sądu o nadużyciach klawiszy, wyrokiem
skazującym zakończyło się sześć spraw; tylko jedną zakwalifikowano
jako przypadek tortur 81 . Władze Gruzji nie poinformowały
o wysokości kary.
Musimy mieć na uwadze, że o ile lokalne i międzynarodowe
instytucje na rzecz praw człowieka w zasadzie od począt-
80 Raport gruzińskiego rpo nt. zdrowia uwięzionych: „spośród zgonów
w 2009 r. (…) 28,57 % osób zmarło po przewiezieniu do różnych miejskich klinik
i szpitali (...) Liczba zgonów w cywilnych szpitalach znacznie wzrosła w ciągu
ostatnich lat. Nasze badania wskazują, że więźniowie są przewożeni do cywilnych
szpitali na kilka dni lub nawet kilka godzin przed śmiercią. Stało się to już zaakceptowaną
praktyką”.
81 Raport ue, Implementation of the eu-Georgia enp Action Plan, s. 27, http://www.
greenalt.org/webmill/data/file/Implementation%5B1%5D.pdf (dostęp 12.2015).
304
AE 00000304

ku posiadały wiedzę o systematycznym nieludzkim traktowaniu
w gruzińskich więzieniach, to były to zarazem informacje
szczątkowe. Ponad trzy czwarte więźniów ani razu nie spotkało
się z lokalnym lub międzynarodowym ngo-sem, dwóm
trzecim nie dane było rozmawiać z rzecznikiem praw obywatelskich.
„Spośród tych, którzy mieli kontakt z formalnymi organizacjami,
bardzo niewielka liczba informowała o przypadkach
nadużyć”. Częścią problemu był niepełny dostęp do zakładów,
a także zastraszenie więźniów. Osobom chcącym świadczyć
o nadużyciach i torturach władze groziły przedłużeniem
kary lub przeniesieniem do zakładów o ściślejszym rygorze.
Tym, którzy zdecydowali się przerwać milczenie, surowe kary
wymierzały jednostki do zadań specjalnych, wzywane przez
służbę więzienną 82 . Nierzadko kara za przerwanie milczenia
kończyła się śmiercią.
Zarazem „obawę przed karą” ze strony władz jako powód
milczenia podaje mniejsza część badanych więźniów, którzy
przeżyli erę Saakaszwilego – 26 proc. Kolejne 40 proc. wskazuje
na brak nadziei na poprawę sytuacji tą drogą i nieefektywność
organizacji na rzecz praw człowieka. Istotnym czynnikiem takiej
niewiary były doświadczenia osób, które zdecydowały się
w pełni poinformować owe organizacje o torturach i nieludzkim
traktowaniu: aż 75 proc. z nich wskazało, że nie przyniosło
to żadnych efektów 83 .
82 Raport osfg, s. 33.
83 Tamże, s. 50.
AE 00000305
305

Produkowano jednak wiele rekomendacji, analiz, raportów
i wywiadów. Saakaszwili wysłuchiwał je i powoływał kolejne organy,
wdrażał lepsze systemy monitoringu, wysyłał kadrę więzienną
na szkolenia do krajów Unii Europejskiej (w tym do Polski),
zmniejszał kary jednym, podwyższał innym. Koniec końców,
liczba więźniów niezmiennie rosła, tak jak liczba zgonów.
Dostępna dla społeczności międzynarodowej wiedza o pęczniejących
więzieniach w warunkach neoliberalnej dyktatury w Gruzji
nie przełożyła się na żadne sankcje ani zawieszenie rokowań
o akces do ue czy nato. Stało się dokładnie odwrotnie: uznając
problem przeludnienia w gruzińskich zakładach karnych, władze
europejskie... budowały Saakaszwilemu kolejne więzienia.
Bank Rozwoju Rady Europy przeznaczył 60 milionów euro na
budowę turmy w Laituri „w zgodzie ze standardami Komitetu
na rzecz Przeciwdziałania Torturom”. W komunikacie rządowym
podkreślono, że „ponieważ Laituri to region wiejski
o bardzo wysokiej skali bezrobocia, lokalna ludność skorzysta
z nowych miejsc pracy i zwiększonej aktywności gospodarczej”.
Z budżetu obwe sfinansowano nowoczesne więzienie w Kutaisi
84 . Chlubą gruzińskich władz był największy, stołeczny zakład
karny Gldani – jak można wyczytać z unijnego raportu z 2007
r., „eksperci Rady Europy aktywnie uczestniczyli w planowaniu
i konstrukcji tego więzienia, który spełnia wszystkie między-
84 http://www.osce.org/georgia-closed/30881?downl0ad=true
(dostęp 12.2015).
306
AE 00000306

narodowe standardy” 85 . Głównym celem przyświecającym władzom
przy budowie i przebudowie więzień za zachodnie pieniądze
była „fizyczna restrukturyzacja relacji społecznych między
więźniami, tj. przeniesienie [ich] z pojemnych sal do systemu
więziennego w zachodnim stylu, gdzie pojedyncze cele minimalizowały
interakcję pomiędzy różnymi typami więźniów”.
Znamiennie, po oddaniu do użytku dwóch wspomnianych
europejskich zakładów, na przełomie 2007 i 2008 roku, notowany
w więzieniach „poziom przemocy i nadużyć osiągnął
swój szczyt” 86 . I właśnie wymienione tu więzienia, zbudowane
za europejskie pieniądze zgodnie z międzynarodowymi
standardami, stały się wyróżniającymi miejscami kaźni dla
skazanych Gruzinów. „W Gldani i Kutaisi zanotowano najwięcej
przypadków tortur. (…) Gldani wyróżnia się jako więzienie,
gdzie tortury zostały zinstytucjonalizowane i wpisane
w system. Jest na tyle skrajnym przypadkiem, że powinien być
traktowany jako szczególny element w źle funkcjonującym
systemie politycznym i instytucjonalnym” 87 . Znany w Gruzji
jako „Gldantanamo”, obiekt przypomina wioskę olimpijską,
z miłą hotelową recepcją i parkiem zabaw dla dzieci. Na honorowym
miejscu wisi złota tablica: „to więzienie jest zwycięzcą
nagrody Światowej Organizacji Zdrowia za Najlepsze Praktyki
w 2011 r.”.
85 Raport ue, dz. cyt., s. 10.
86 Raport osfg, s. 31.
87 Tamże, s. 42.
AE 00000307
307

W Gldani nowo przybyli goście trafiali najpierw na kwarantannę.
Dzień wyjścia z kwarantanny, tj. karantinis daszla,
był dniem inicjacji. Nugzari, lat 37 88 : „Zostałem aresztowany
i wysłany do Gldani. Nie wiem, co się potem ze mną działo. To
był szok. Nigdy w życiu nie widziałem takich tortur. Karantinis
daszla, nieludzkie krzyki więźniów. Kwarantanna była jak zaklęty
krąg, każdy musiał przez to przejść. Po niej brali nas do
celi. Zakazali nam mówić, choćby szeptem. Każdy szmer wiązał
się z karą. Mieli różne metody: kazali jeść mydło, klęczeć
na kolanach godzinami, bez końca, bili po kręgosłupie. Nigdy
nie mogliśmy wyjść na świeże powietrze, ktoś poprosił i dostał
tak mocno, że już nikt nigdy więcej nie pytał. To był codzienny
stres, codziennie oczekiwaliśmy czegoś okropnego. Nawet jeśli
mnie nie dotykali, samo oglądanie, jak torturują kogoś w celi,
było nieznośne. Czasem lepiej już było, żeby cię zbili, niż żeby
nieustannie słuchać gróźb i upokarzania. Trzeba było na przykład
stać na środku celi bez ruchu i dźwięku po sześć godzin.
Woleliśmy już, żeby nas zbili”. Gaga, lat 36: „jestem z tego samego
regionu, co [osoba z opozycji wobec władz]. Zaoferowano
mi lepsze warunki albo wcześniejsze wyjście w zamian za
to, że złożę na niego fałszywe zeznania. Miałem wobec niego
pewne zobowiązanie, bo wspierał mnie i rodzinę, jak byliśmy
w biedzie, ale przede wszystkim – czemu miałbym kłamać?! Jak
mógłbym z tym potem żyć? Kiedy odmówiłem, wzięli mnie do
88 Przytoczone tu świadectwa więźniów dostępne: tamże, s. 54–59.
308
AE 00000308

kostnicy, przywiązali do stołu i specjalnymi kleszczami łamali
duże palce od stóp. Kiedy traciłem przytomność, otrzeźwiali
mnie kubłem zimnej wody. Potem sobie te palce poskładałem,
choć ciężko chodzić czy nawet wkładać buty. Ale przetrwałem”.
Genryk, lat 44: „Większość przemocy działa się na prysznicach,
bo tam nie ma kamer. Między nami był młody chłopiec, jak mój
syn. Bili nas, rzucili na podłogę całą we krwi. Ani oni, ani ty nie
wiedziałeś, czy przeżyjesz bicie. (…) Leżałem nago w karcerze,
nieprzytomny. Obok ubranie podarte na strzępy. Chciałem się
ubrać, ale nie mogłem się ruszyć. Rzucili mnie potem do innej
celi jak worek. W środku byli inni więźniowie, mówili coś do
mnie, ale nie mogłem im odpowiedzieć. Nie słyszałem swojego
głosu. Nie byłem już człowiekiem. Odżyłem po trzech tygodniach.
Potem był sąd, gdzie dałem odpowiedź jak zazwyczaj:
‘spadłem ze schodów’. Nie mogłem powiedzieć inaczej, nigdy
by mnie nie wypuścili”.
Wiele osób nigdy nie opuściło Gldani. Ci, co przeżyli, to
ludzkie wraki o zniszczonych nerwach i złamanym życiu. Ich
stan, historie wymuszonych zeznań i fasadowych sądów, były
swoistym orędziem prezydenta do innych obywateli: każdy
może trafić do piekła, tylko absolutne posłuszeństwo uchroni
przed złym losem.
Retorykę gruzińskiego Kolorado z powieści Ayn Rand dopełniały
zachodnie rządy. Po pierwsze dlatego, że w praktyce
nigdy nie zakwestionowały polityki karnej w Gruzji. Przeciwnie:
tworząc infrastrukturę dla Saakaszwilego, Rada Europy,
AE 00000309
309

władze Unii i obwe przekazały mu narzędzia do siania państwowego
terroru. Ponadto jednak, finansowy i logistyczny
wkład euro-amerykańskich instytucji i banków szedł ramię
w ramię z wzajemnym wsparciem w sferze symbolicznej – oto
Gruzja, światowy wzór reform wolnorynkowych i kolebka demokracji
na Kaukazie. Już pod koniec rządów Saakaszwilego,
w 2012 roku prezydent Obama przyjął go w gabinecie owalnym
w Waszyngtonie: „doceniamy model demokracji i transparentności,
który pan stworzył, nie tylko dla swojego kraju, ale dla
całego regionu” 89 , zapowiadając zawarcie umowy o wolnym
handlu z usa. Także w Waszyngtonie, jeden z najważniejszych
i najstarszych think tanków, Brookings Institution, przedstawił
prezydenta jako „bohatera ludowego Gruzji”. Saakaszwili przemawiał
tu jako filozof, potrzebny także w czasach rewolucji
w świecie arabskim w 2011 roku. Chwalił się przy tym: „mamy
nowe stanowisko w rządzie: przewodnika turystycznego po
ministerstwach. Ministrowie z Ukrainy, Mołdawii, Armenii,
Kirgistanu, ważne osobistości z Rosji, przyjeżdżają uczyć się
naszych reform, wytrenowaliśmy swoich urzędników, aby nauczali
gości o doświadczeniu Gruzji” 90 . Neoliberalny kurs miał
też nieść orzeźwienie starej Europie. Jak wspominał Kacha
89 https://www.whitehouse.gov/the-press-office/2012/01/30/remarks-president-obama-and-president-saakashvili-georgia-after-bilatera
(dostęp 12.2015).
90 The Brookings Institution, „From Popular Revolutions to Effective Reforms:
the Georgian Experience”. http://www.brookings.edu/~/media/events/2011/3/17-saakashvili/20110317_saakashvili_transcript.pdf,
s.11 (dostęp 12.2015).
310
AE 00000310

Bendukidze w siedzibie amerykańskiego cato Institute na panelu
pt. „Transformacja Gruzji w nowoczesną demokrację wolnorynkową”:
„za naszymi reformami stała ideologia, aby sprywatyzować
możliwie wszystko. Zdecydowaliśmy uwolnić nasz
rynek i otworzyć nasze społeczeństwo w sposób jednostronny:
to znaczy, że nie czekamy, aż inne kraje zdecydują się znieść
cła i tak dalej – jeśli chcą torturować własnych obywateli, to ich
sprawa” 91 ...
Światową markę potwierdzała bezkompromisowa zmiana
krajobrazu, którego bynajmniej nie zdominowały więzienia.
„Herbaciane pola Batumi” z dawnej piosenki Filipinek, długo
już zdziczałe i zaorane, ustąpiły miejsca czarnomorskiej kopii
Las Vegas: kasyna Iviera, Golden Palace, Atlantic City, kopie
hiszpańskiego Plaza Mayor i chińskie pagody, hotele Hilton,
Radisson, Hyatt, Sheraton, Marriott, w których jedna noc
kosztuje więcej niż miesięczna pensja przeciętnego mieszkańca
miasta. Ci, których domów nie wyburzono albo same
nie rozpadły się po drodze, przecierali oczy ze zdumienia.
Także w Batumi, kładąc kamień węgielny pod budowę Trump
Tower, Donald Trump gratulował stojącemu obok Saakaszwilemu:
„ten gość wykonał niesamowitą pracę. Może wy tutaj,
ludzie żyjący w Gruzji, uznajecie, że to normalne, ale uwierzcie
mi: na całym świecie mówią o gruzińskim cudzie. I to
91 Wspomniana wcześniej prezentacja Bendukidze w cato: „Georgia’s
Transformation into a Modern Market Democracy”, 2008, http://www.cato.org/
event.php?eventid=4646 (dostęp 12.2015).
AE 00000311
311

dzięki temu prezydentowi. Człowieku, jesteś poważną figurą
poza krajem, uwierz. Studiują cię, piszą o tobie książki” 92 . Do
gruzińskiego Las Vegas masowo napływali miliarderzy z Rosji,
Ukrainy, Turcji, Azerbejdżanu, a także Polski – lot na amerykański
Kaukaz trwa dwanaście razy krócej niż na pustynię
Nevady.
Saakaszwili znakomicie przekładał światową markę na lokalne
otępienie i terror. Slade: „Niemal dekadę po ‘rewolucji
róż’ z jej obietnicą modernizacji i odnowy, osoba, która złamała
prawo, jest demonizowana jako ktoś, kto walczy z ‘postępem,
jaki dokonała Gruzja’, ‘pragnie powrotu dawnych czasów’, zasługuje
więc na bezlitosną karę pozbawienia wolności” 93 .
Władzy nigdy nie udało się w pełni przekonać obywateli
do znienawidzenia skazanych i pokochania wymiaru sprawiedliwości.
I to mimo względnej kontroli mediów i wieloletnich
transmisji live o podsłuchanych, nagranych ukrytą kamerą,
rozpracowanych i zaaresztowanych oszustach, narkomanach
i wrogach nowoczesnego państwa. Zlecony przez usaid sondaż
pt. „Postawy wobec wymiaru sprawiedliwości w Gruzji” wskazał,
że już pod koniec rządów Saakaszwilego ponad pięćdziesiąt
procent społeczeństwa twierdziło, iż często lub czasem
do więzienia trafiali niewinni ludzie. Ponad trzy czwarte osób,
które słyszały o systemie dobrowolnego poddania się karze,
92 https://youtu.be/zYkKf4KYCQc?t=8m43s (dostęp 12.2015).
93 Gavin Slade, „Georgia’s Prisons: Roots of Scandal”. https://www.opendemocracy.net/gavin-slade/georgias-prisons-roots-of-scandal
(dostęp 12.2015).
312
AE 00000312

yło przekonanych, że takie ugody finansowe służyły generowaniu
zysków do budżetu 94 . W kraju unosiła się więc atmosfera
grozy przeniesiona z więzień. Nieposłusznym dziennikarzom,
uczestnikom protestów, prawnikom jednostki Ministerstwa
Obrony Narodowej podrzucały trawkę, względnie – oskarżały
ich o szpiegostwo dla Rosji. W pracy o więźniach politycznych
w Gruzji Międzynarodowa Federacja na rzecz Praw Człowieka
(fidh) zwraca uwagę na szerokie pojęcie „terroryzmu” w nowym
kodeksie karnym: „Jak sformułowano w artykule 323 kk,
‘każde istotne uszkodzenie własności, osłabienie bezpieczeństwa
publicznego, wpłynięcie na gospodarcze lub polityczne
interesy kraju dokonane w celu poddania presji na organy rządowe’
może być uznane za akt terroryzmu. (…) Ten i wiele innych
artykułów mógłby z powodzeniem być użyty wobec osób
uczestniczących w wydarzeniach podobnych do ‘rewolucji róż’,
która wyniosła do władzy dzisiejszy rząd” 95 .
Irakli Kakabadze, gruziński pisarz i naoczny świadek wszystkich
przewrotów w Gruzji od lat osiemdziesiątych, opisuje tę atmosferę
w 2012 roku w felietonie „Orwell dziś”: „mamy w Gruzji
nowy rodzaj systemu orwellowskiego, gdzie znów każdy boi się
mówić. Tym razem grozi nam więcej: nie tylko własne aresztowanie
lub przypadkowa śmierć, ale też wpędzenie w ubóstwo,
94 „Attitudes Towards the Judical System in Georgia”, http://www.ewmi-jilep.org/images/stories/NewsFiles/crrc_report.public%20attitudes%20judicial%20
system%20eng.pdf (dostęp 12.2015).
95 fidh, After the Rose, the Thorns: Political Prisoners in Post-Revolutionary Georgia, s. 5.
AE 00000313
313

umieszczenie na czarnej liście bądź kara dla bliskich za wyrażoną
przez nas opinię. Inwigilacja jest wszechobecna w nowym
neoliberalnym systemie państwa (…) Iwaniszwili [gruziński biznesmen]
zdecydował, że wchodzi do polityki i z własnej kieszeni
kupił anteny telewizyjne dla co biedniejszych ludzi z prowincji,
żeby odbierali mniej lub bardziej niezależne stacje. Po orwellowsku
rząd Gruzji ruszył w teren i zaaresztował nawet wszystkie te
domowe anteny” 96 . Podobny charakter ma relacja pewnego amerykańskiego
dziennikarza z The Atlantic: „Odwiedzam Gruzję od
czasów zsrr i społeczeństwo jest teraz przesiąknięte strachem
mocniej niż za starzejącego się Politbiura w połowie lat 80. Jestem
obywatelem usa, siedzę blisko lotniska, a jednak szczerze
obawiam się konsekwencji pisania powyższych słów” 97 .
W tym samym roku Gruzję odwiedziła Hillary Clinton, której
Michaił Saakaszwili dziękował z całego serca, że wcześniej
zgłosiła jego nominację do pokojowej nagrody Nobla 98 .
VI
Więzienia – gruzińskie jądro ciemności – były nie tylko
źródłem represji wobec społeczeństwa, ale także źródłem jego
96 Irakli Kakabadze, „Orwell Today”, http://arcade.stanford.edu/blogs/orwell-today
(dostęp 12.2015).
97 Charles Fairbanks Jr., http://www.theatlantic.com/international/archive/2012/09/georgias-prison-rape-scandal-and-what-it-says-about-the-roserevolution/262720/
(dostęp 12.2015).
98 Wideo: https://www.youtube.com/watch?v=eQRpfPDo0WA (dostęp 12.2015).
314
AE 00000314

oporu. Więcej, to właśnie ta walka, wyparta za betonowe mury,
kraty i druty kolczaste, miała decydujący wpływ na zmianę warunków
w więzieniach, a przede wszystkim – na upadek władzy
Saakaszwilego.
Opisów i skali tej walki nie da się jednak poznać ani w książkach
i artykułach o historii politycznej Gruzji, ani w opracowaniach
ngo-sów śledzących przebieg rozwoju więziennej grozy.
Znamiennie, autorzy cytowanego wcześniej zbiorczego raportu
osfg tak podsumowują omawiany tu już rozdział pod tytułem
„Jak, jeśli w ogóle, więźniowie bronili się przed torturą?”:
„Niewielu więźniów spotkało się z przedstawicielami obrońców
praw człowieka; niewielu było gotowych ujawnić problem tortur
nawet własnym prawnikom, głównie przez strach i sceptycyzm
co do efektów”. Już poza tym rozdziałem, w różnych miejscach
na przestrzeni 85 stron raport opisuje pięć przypadków
samoorganizacji więźniów. W istocie, choć podobne badania
więzień i studia polityczne kraju wspominają o buntach przelotnie
i jeszcze rzadziej je analizują, to zamknięci tam ludzie
bynajmniej nigdy nie pogodzili się z losem i nie czekali biernie
na śmierć. Dopiero jednak sięgając po rzadkie dokumentacje
medyczne i raporty o stanie ich zdrowia można rzucić nieco
więcej światła na dramatyczną walkę w miejscach kaźni.
Część z nich zebrał raport rzecznika praw obywatelskich pt.
Prawo do zdrowia i problemy w egzekwowaniu tego prawa w systemie penitencjarnym
Gruzji w 2009 i połowie 2010 roku. Rzecznik wspomina
w nim, że w samym roku 2009 „penitencjarny personel medycz-
AE 00000315
315

ny zanotował 164 przypadki ogłoszenia strajków głodowych przez
więźniów. W rzeczywistości liczba takich strajków jest dużo większa,
jednak zarządzający więzieniami rejestrują tylko te przypadki,
gdy więźniowie napiszą formalne oświadczenie dotyczące rozpoczęcia
strajku głodowego. Czasem w strajkach brała udział umówiona
wcześniej grupa więźniów. Takie sytuacje miały miejsce na
przykład w zakładzie nr 1, gdzie z powodu masowego przeniesienia
kobiet do innego zakładu, 19 kwietnia skazane podjęły wspólny
strajk głodowy. Zanotowaliśmy również liczne grupowe strajki,
które nie zostały zarejestrowane przez personel medyczny” 99 .
Iskrą wzniecającą opór skazańców były nierzadko przypadki
katowania na śmierć innych więźniów bądź plany przerzucania
osób do innych zakładów – rotacja zawsze wiązała
się z ryzykiem większej przemocy. Skazani nie ograniczali się
jednak tylko do postulatów wokół polepszenia warunków kary.
Wiele buntów miało charakter bezspornie polityczny, a także
sprzęgało się z wydarzeniami na zewnątrz, mimo że władze
próbowały to ukrywać. Przykładem jest wyżej wspomniany
przez rzecznika strajk kobiet w kwietniu 2009 roku. W okresie
Wielkanocy prezydent zwyczajowo ułaskawiał kilku skazanych
w kraju. To wtedy sześćset kobiet w więzieniu nr 5 w Tbi-
99 The Right to Health and Problems Related to Exercise This Right Within the
Penitentiary System of Georgia. Special Report Covering 2009 and the First Half of 2010,
s. 159, http://www.ombudsman.ge/en/reports/specialuri-angarishebi/the-rightto-health-and-problems-related-to-exercise-this-right-within-the-penitentiarysystem-of-georgia-special-report-covering-2009-and-the-first-half-of-2010.page
(dostęp 12.2015).
316
AE 00000316

lisi ogłosiło strajk. Zupełnie zaskoczonym strażnikom kobiety
odebrały szesnaście telefonów komórkowych i kontaktując się
z radykalną częścią opozycji i najbardziej zaufanym, lokalnym
ngo-sem, zażądały pełnej amnestii i natychmiastowej dymisji
prezydenta. Bunt więzienny szybko rozlał się na ulicę. W telegramach
ambasadora usa Johna F. Teffta, które przeciekły do
Wikileaks, czytamy, że na prywatnym spotkaniu z korpusem
dyplomatycznym Minister ds. Poprawczych i Pomocy Prawnej
Dymitry Szaszkin „ogłosił, że rząd zdecydował, aby publicznie
nie łączyć protestu w więzieniu z sytuacją polityczną w kraju,
mówiąc, że ‘nie będzie to pomocne’”. Ambasador dodaje, że
„w wyniku buntu mocno ucierpiało więzienie, gdzie m.in. rozbito
szyby i połamano meble. (…) Po jego stłumieniu przez oddział
prewencji wszystkie skazane osoby zostały przewiezione
do nowego obiektu” 100 . Tak jak w opisie rzecznika praw obywatelskich,
za oficjalną przyczynę podobnych strajków podawano
opór wobec przeniesienia skazanych ze starych więzień do nowoczesnych
zakładów o europejskich standardach. Wpisywało
się to w szerszą narrację, że nowoczesność uderza w struktury
świata kryminalnego i dawnych porządków. „Zgodnie z retoryką
prezydenta więzienia wzniecały ostatnie resztki politycznego
oporu przeciw programowi modernizacji, jaki prowadził
Zjednoczony Ruch Narodowy. Stary, zacofany, nieformalny
100 Telegram z 24.05.2009, https://wikileaks.org/plusd/cables/09TBILISI-
792_a.html (dostęp 12.2015).
AE 00000317
317

nierząd prawa sowieckiej i rosyjskiej przeszłości reprezentowała
tradycyjna figura honorowego złodzieja” 101 .
Na wieść o więziennych strajkach Saakaszwili zawsze mówił
w telewizji to samo, co kilka dni po przejęciu władzy w 2004
roku: „Poleciłem ministrowi sprawiedliwości, aby każdą próbę
wszczęcia więziennego buntu rozwiązać siłowo, otworzyć
ogień, strzelać, by zabić, zniszczyć każdego kryminalistę, który
próbuje podnieść wrzawę. Nie będziemy szczędzić kul na tych
ludzi (...) wydałem rozkaz ministrowi spraw wewnętrznych,
by rozpocząć operację antyprzestępczą i, jeśli napotka jakikolwiek
opór, wyeliminować, eksterminować ich na miejscu,
uwolnić ludzi od rządów tych kryminalistów” 102 .
Symbolem nowej ery miała być pokazowa, krwawa pacyfikacja
w starym stołecznym więzieniu Ortaczala w marcu 2006
roku. Władze ogłosiły uroczyście, że udało im się stłumić kryminalne,
zbrojne powstanie więźniów i zapobiec ucieczce tysięcy
przestępców. Następnie w sposób niemal rytualny zamknięto
starą turmę i przewieziono wszystkich do zakładów w stylu
europejskim. Tymczasem według 45 lokalnych ngo-sów, wielu
prawników więźniów i samych skazanych, wersja władz została
wyssana z palca. Protest został wywołany przez samego szefa
departamentu więziennictwa, wiceministra sprawiedliwo-
101 Raport osfg, s. 17.
102 Organisation Mondiale contre la Torture, Human Rights Violations in Georgia,
an Alternative Report to un Human Rights Commitee, s. 19, http://www2.ohchr.
org/english/bodies/hrc/docs/ngos/ngo_georgia90.pdf (dostęp 12.2015).
318
AE 00000318

ści Baczo Achalaję. Miał się on pojawić w więzieniu z jednostką
specjalną już dzień wcześniej. Na wstępie osobiście tłukł i poniżał
osoby na łóżkach szpitalnych – według nich był na narkotykowym
haju. Dołączali do niego kolejni policjanci i klawisze,
przemoc rosła z każdą chwilą. Rzecznik praw obywatelskich
zaznaczył, że już dwa miesiące wcześniej Achalaja sprowokował
w ten sposób protesty w kolonii karnej w Rustawi. Zjawił
się wówczas o świcie, kazał więźniom rozebrać się do naga
i biegać na mrozie po spacerniaku. Kiedy w końcu zaprotestowali,
jednostki specjalne na polecenie ministra „przywróciły
porządek” za pomocą broni na kule gumowe. W Ortaczali jednak
gumowe kule zamieniono na ostrą amunicję. Jeden z więźniów
w szpitalu zdążył zadzwonić do Eleny Tevdoradze, kierującej
parlamentarną komisją na rzecz praw człowieka: „zaraz
zaczną do nas strzelać”. Tevdoradze zdążyła dotrzeć do więzienia
i bezpośrednio obserwowała masakrę – systematyczne
terroryzowanie osób bez względu na ich udział w protestach.
„Mimo braku oporu ze strony więźniów w celach”, siły specjalne
zabiły siedem osób, wiele było rannych. Tevdoradze zaznacza,
że już po stłumieniu protestu jedna osoba została zamordowana
strzałem w plecy. Po buncie rozebrano więźniów do naga,
lekarzom zakazano dotykać rannych przez dwa tygodnie. Prokurator
nie wszczął żadnego postępowania, parlament odrzucił
apele, by przyjrzeć się sprawie 103 .
103 „osce Urges Probe Into Georgian Prison Unrest”: http://www.rferl.org/
content/article/1067304.html (dostęp 12.2015); patrz także: raport osfg, s. 29.
AE 00000319
319

A jednak, mimo powszechnej wiedzy o terrorze i bezkarności
władz – a raczej właśnie za jej sprawą – bunty wybuchały
nadal we wszystkich więzieniach, dla mężczyzn, kobiet i dzieci.
Strajk głodowy był za kratami niemal ostatnim dostępnym narzędziem
samoorganizacji. Dopiero to pomaga zrozumieć charakter
wielu protestów po drugiej stronie muru, na gruzińskich
ulicach i w zakładach pracy: wiele z nich nawiązywało bezpośrednio
do walki więziennej. Obok wymienionych wcześniej
dzikich strajków głodowych wśród pracowników Tbilisi Water
czy głodówki na schodach parlamentu w krwawym listopadzie
2007 roku, strajki „więzienne” stosowało wiele innych grup
społecznych. W październiku 2006 roku, weterani wojskowi
z walk w Osetii, Abchazji, Iraku i Afganistanie, w sprzeciwie
wobec odebrania im zasiłków prowadzili strajk głodowy w pobliżu
kancelarii prezydenta (po pięciu dniach policja zniszczyła
transparenty, zabrała koce i przewiozła ich na komendę pod
zarzutem używania lub posiadania narkotyków) 104 . Prawnik
Malchaz Dżangiraszwili prowadził strajk głodowy w biurze
rpo w proteście wobec stronniczych wyroków na swoich klientów.
Przeniósł się tam po tym, gdy policja i siły specjalne stłumiły
„powszechny strajk głodowy” na ulicach Tbilisi w marcu
104 Raport rpo: „Ombudsman of Georgia demands to launch an Investigation
on the Fact of Restriction of Freedom of thought and Right to Public Assembly”,
„http://www.ombudsman.ge/en/news/509-ombudsman-of-georgiademands-to-launch-an-investigation-on-the-fact-of-restriction-of-freedom-ofthought-and-right-to-public-assembly.page
(dostęp 12.2015).
320
AE 00000320

2008 roku. Po dwudziestu czterech dniach głodówki, do strajku
dołączyli kolejni prawnicy 105 . Także w inny sposób nawiązywano
do losu więźniów. W maju 2009 roku główne arterie
Tbilisi oraz wejścia do budynków rządowych i hotelu Marriott
zostały zablokowane przez sześćdziesiąt klatek przypominających
cele więzienne. Paraliż śródmieścia przykuł nawet uwagę
wizytującego Gruzję reportera bbc, który zaobserwował: „ciche
ulice w Tbilisi są widokiem niecodziennym i wytrącającym
z równowagi (…) Dżaba Kakalia, lat 43, zaprosił mnie do swej
‘celi’, gdzie planuje siedzieć dzień i noc, dopóki prezydent Saakaszwili
nie odejdzie. – Teraz cele widoczne są tutaj w Tbilisi,
ale sama idea więzienia ludzi jest namacalna w całej Gruzji.
Chcemy pokazać wszystkim, że my Gruzini czujemy się więźniami
we własnym kraju pod rządami Saakaszwilego” 106 .
Wobec otwartych, radykalnych form protestu nawiązujących
do więziennictwa, aparat państwa był z reguły bardziej
skrępowany i bezsilny niż za murami więzienia. W maju 2009
roku demonstranci w Tbilisi starli się z policją w celu odbicia
aresztowanych. Policjanci, broniąc się, wykrzykiwali wspólnie
proste hasło „Misza! Misza!”. Taktyka bezpośredniej konfrontacji
rodziła też niepokojące alianse. W skutecznym natarciu na
komendę uczestniczyła na przykład grupa radykalnych księży.
105 „Lawyers start their hunger strike in Georgia”, http://eng.kavkaz-uzel.
ru/articles/7345 (dostęp 12.2015).
106 „’Locking Down’ Georgia’s Capital” http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/8018914.stm
(dostęp 12.2015).
AE 00000321
321

Patriarchat zgłosił jednak ambasadorowi usa, że był to odłam
w żaden sposób nie powiązany z naczelną władzą kościoła.
Z innego telegramu na Wikileaks wynika, że środowisko biznesu
poważnie zaniepokoiło się radykalizacją protestów. Szef
Międzynarodowej Izby Handlowej i były prezes Amerykańskiej
Izby Handlowej, Fady Asly, był „wysoce i otwarcie krytyczny
wobec motywów opozycji pozaparlamentarnej i efektów, jakie
protesty miały na klimat biznesowy w Gruzji”. Izba zorganizowała
spotkanie z przedstawicielami pozaparlamentarnej
opozycji. Wywodzący się ze środowiska Chrześcijańskich Demokratów
Giorgi Targamadze „ostro krytykował ekstremalną
pozycję grup pozaparlamentarnych, jaką jest domaganie się
rezygnacji Saakaszwilego (…) Raz za razem grupy te odmawiają
kompromisu i obejmowania funkcji w publicznych instytucjach.
Targamadze powiedział, że z opozycji powinni wyłonić
się prawdziwi liderzy, jednak jeśli tak robią, od razu przykleja
się im metkę zdrajców i sprzedawczyków – tak jak jemu samemu.
Zauważył, że prawdziwy lider rozumie, że demokracja to
ciężka praca, a nie tylko krytyka i protesty. Prezentacja Targamadze
została dobrze odebrana przez przedstawicieli społeczności
biznesowej” 107 . Targamadze był jednak jedyną osobą, która
przyszła na zaproszenie Izby.
W miarę jak ludzie przełamywali strach, retoryka Saakaszwilego
dzieląca społeczeństwo na nowoczesne i przaśne ob-
107 Telegram z 29.04.2009, https://wikileaks.org/plusd/cables/09TBILISI-
769_a.html (dostęp 12.2015).
322
AE 00000322

acała się we własną karykaturę. Misza wciąż jednak czuł się
nieśmiertelny, ciesząc się nieustannym poparciem liderów
zachodnich rządów, transnarodowych korporacji i spin doktorów
rozsianych po światowych mediach. W chwili potrzeby,
na jego zawołanie w Gruzji zjawiały się nawet gwiazdy Hollywood
(najczęściej Sharon Stone), z którymi w blasku fleszy
spacerował po świeżo zbudowanych szklanych mostach
i siedmiogwiazdkowych hotelach. Na wszelki wypadek nowoczesny
rząd nieustannie zlecał też i analizował sondaże opinii
publicznej, badał różne grupy fokusowe, sprawdzając, jak
oficjalny przekaz rezonuje wśród obywateli, ewentualnie – jak
go dostroić. Przed zbliżającymi się wyborami w 2012 roku Saakaszwili,
idąc drogą Putina, konstytucyjnie wzmocnił władzę
premiera kosztem prezydenta, aby wygodnie przesiąść się na
jego fotel po ukończeniu drugiej kadencji prezydenckiej 108 .
Na miesiąc przed datą wyborów światową rangę prezydenta
przypieczętowała uroczysta kolacja z sekretarz stanu usa
Hillary Clinton w jednym z luksusowych hoteli Batumi. Nobliwi
goście w spokojny, letni wieczór wznieśli gruzińskim winem
toast „za wolny lud Gruzji” 109 . Dosłownie kilka dni później
cały mozolnie budowany obraz libertariańskiej kolebki demokracji
legł w gruzach.
108 http://www.iconnectblog.com/2010/11/analysis-of-the-octoberamendments-to-the-constitution-of-georgia/
(dostęp 12.2015).
109 Wideo: https://www.youtube.com/watch?v=eQRpfPDo0WA (dostęp 12.2015).
AE 00000323
323

Masowo zastąpiły go bowiem obrazy ludzi, których reżim
tak skrzętnie chował za kratami. Wyciekłe ukradkiem z więzienia
Gldani i wyświetlone w telewizyjnych stacjach obrazy
były szokujące – przedstawiały bezbronne ofiary z więzienia
Gldani, torturowane, bite, gwałcone i poniżane seksualnie. Saakaszwili
natychmiast ogłosił wszem i wobec, że mamy do czynienia
z jednorazową ustawką rosyjskich służb i honorowych
złodziei, wymierzoną w bezpieczeństwo państwa. Ale w kolejnych
dniach wypłynęły podobne nagrania sprzed roku, dwóch,
trzech, pięciu. Autorem przecieku był Władimir Bedukadze,
wieloletni strażnik więzienny, który już wcześniej zwolnił się
z pracy i uciekł z Gruzji do Belgii. O „kampanię tortur i poniżenia”
oskarżył administrację Saakaszwilego, a szczególnie ministra
Achalaję.
Saakaszwili był w potrzasku. Próbował jeszcze ratować
swój wizerunek, zwalniając strażników i szefów więzień oraz
ministrów. W kontrze do nagrań puścił w sieć inne wideo: prezentację
budowy nowego, wyjątkowego w skali świata, miasta
Lazika. Miało to być ucieleśnienie utopii Ayn Rand z Atlasu
zbuntowanego, żywy pomnik nieskrępowanej wolności rynku.
Oparta na nowatorskiej idei amerykańskiego biznesmena
Paula Romera – charter cities, tj. miast czarterowych, statutowych
– Lazika miała być niezależna od władz Gruzji i podlegać
zarządowi wybranemu przez inne państwo (tzw. guarantor
country) i sama decydować, czy chce być rządzona jak demokracja
czy korporacja. Za miejsce budowy wybrano wybrzeże
324
AE 00000324

Morza Czarnego. Pierwotnie miasto miał budować lokalny
biznesmen, któremu sprzedano ogromny areał ziemi, konfiskując
ją uprzednio od miejscowej ludności. Później skonfiskowano
tę ziemię od biznesmena, a nowym wizjonerem terenu
miał już być Saakaszwili. Pod ideę miasta czarterowego
zmieniono konstytucję. Pewnym problemem był fakt, że prawie
cały teren stanowiły bezkresne bagna, a jego część – park
narodowy Kolcheti. W mig jednak na bagnach urosły tysiące
palm, dziesiątki hoteli, pałac sprawiedliwości i inne budynki
urzędowe. Prezydent zadeklarował, że Lazika będzie drugim
największym miastem w Gruzji mieszczącym pięćset tysięcy
ludzi, tj. jedną ósmą ludności kraju. Póki co Lazika była
jednak gigantyczną pralnią publicznych pieniędzy, w której
pośredniczyły dwie firmy sponsorujące kampanię wyborczą
partii Saakaszwilego 110 . Na promocyjnym wideo dziecko
prezydenta szkicuje na plaży las szklanych domów i luksusowych
hoteli, które wnet, na jego oczach, powstają tuż obok 111 .
Nie zlecono już chyba sondażu, który zbadałby, dla ilu Gruzinów
to wideo futurystycznego miasta biznesu stało się bardziej
przekonujące niż nagrania więziennych kaźni. Wirtualnie zasiedloną
przez tysiące młodych biznesmenów Lazikę na pew-
110 Więcej o projekcie w opatrzonym fotografiami artykule Clementa Girardota,
„Rise and Fall of Lazika”, http://ajammc.com/2013/03/25/the-rise-and-
-fall-of-lazika/ (dostęp 12.2015). O kontrowersjach wokół podobnego projektu,
„red” w Hondurasie, patrz: http://www.telesurtv.net/english/analysis/us-Activists-Protest-Charter-Cities-An-Assault-on-Honduran-Sovereignty-20150606-0011.
html (dostęp 12.2015).
111 Wideo: https://www.youtube.com/watch?v=oUp7xKXw8bM (dostęp 12.2015).
AE 00000325
325

no oglądano nałogowo w biurach polskiego tvn24. Kilka dni po
ujawnieniu tych nagrań, w reportażu pod tytułem „Gruzja. Raj
dla biznesu, policja nie bierze” Grzegorz Kuczyński podkreślił
bowiem: „Dotychczas prozachodnia i reformatorska władza
zdobywała zaufanie większości obywateli mimo kosztów reform
i ciemnych stron sukcesu nowego modelu państwa i gospodarki.
Dużo wskazuje na to, że tym razem będzie podobnie.
Nie dlatego, że obecnej władzy nie można niczego zarzucić.
Dlatego, że wciąż brak poważnej alternatywy. To znaczy takiej
siły politycznej i takiego programu, który przekona większość
Gruzinów, że jest za kontynuacją większości zmian i za jednoznacznie
prozachodnim kursem w polityce zagranicznej i bezpieczeństwa”.
Mimo braku „alternatywy kontynuującej”, partia
Saakaszwilego upadła 3 dni później, a jej los zaraz podzielił
sam prezydent. Jeszcze gdy Grzegorz Kuczyński tworzył swój
materiał w Warszawie, setki tysięcy ludzi zalało ulice głównych
gruzińskich miast, wołając „Misza odejdź!”, „zamknąć
Gldantanamo!”. Wielu demonstrantów paliło miotły – symbole
„oczyszczenia Gruzji”, sztandaru politycznego projektu
Miszy, a członkinie grupy Riot Grrrlz zbezcześciły stołeczny
pomnik Ronalda Reagana, robiąc na niego kupę przy błogosławieństwie
grupki księży-ortodoksów z radykalnego odłamu 112 .
Jedną z pierwszych decyzji nowej władzy – zlepku wszystkich
partii opozycyjnych pod parasolem biznesmena Bidziny Iwaniszwilego
– była częściowa amnestia wobec więźniów. W ran-
112 Irakli Kakabadze, „Riot Grrrls and Revoution in Georgia”, http://arcade.
stanford.edu/blogs/riot-grrrls-and-revolution-georgia (dostęp 12.2015).
326
AE 00000326

kingu więziennych reżimów na świecie Gruzja spadła z pierwszej
czwórki o sześćdziesiąt miejsc.
VII
Dla wielu mass mediów koniec ery Saakaszwilego to jakby
przerwany nagle seans o superbohaterze – polscy, lekko
zawstydzeni dziennikarze cierpliwie czekają w sali kinowej,
samą przerwę traktując jako zamierzoną część scenariusza,
mimo że Gruzini krzyczą „The End, wypierdalać!”. W zasadzie
nie wiadomo, kto kogo przekonał. W Gazecie Wyborczej
Bartosz T. Wieliński ogłosił, że wyborcza porażka Saakaszwilego
„to jednocześnie jego wielkie zwycięstwo”. Autor narzekał
zarazem, że gestu pokojowego oddania władzy nie docenia
Unia Europejska, która wrzuca Gruzję „do jednego worka m.in.
z azerbejdżańską dyktaturą”. Na tle postsowieckich dyktatur
„przykład malutkiej Gruzji świeci niezwykle mocno. W Unii
Europejskiej, gdzie demokrację i wolność ustawiliśmy na ołtarzach,
powinno się to zauważyć i pochwalić. (…) Saakaszwili,
którego zachodnioeuropejscy przywódcy powszechnie mają za
wariata, rozpalił w swoim narodzie miłość do Europy, której
od dawna próżno szukać we Francji czy w Niemczech” 113 . Niezależnie
od skali terroru neoliberalni dyktatorzy z całego świata
zawsze mają w Polsce prasę co najmniej dostateczną, szczególnie
jeśli odchodzą z klasą. W wyniku powszechnych wybo-
113 Bartosz T. Wieliński, „Europa nie myśli o Gruzji”, wyborcza.pl/
1,75968,12597030,Europa_nie_mysli_o_Gruzji.html (dostęp 12.2015).
AE 00000327
327

ów władzę oddał wszak Augusto Pinochet, autor „Chilijskiego
cudu”, nagrodzony przez polskich posłów rycerskim ryngrafem
z Matką Boską. W artykule „Widziałem gruziński cud” 114
Adam Michnik gratuluje Gruzinom pokojowej zmiany władzy
i gospodarczego skoku tygrysa, zaznaczając wprawdzie, że
wielokrotnie słyszał od gruzińskich przyjaciół, iż Saakaszwili
wkroczył na drogę autorytarnej dyktatury, oraz że szczególną
rolę w radykalizacji nastrojów odegrał pewien „film” o „więzieniu”
i okrutnych torturach. Michnik odwiedzał Gruzję Saakaszwilego
wiele razy, także jako wysłannik ue w roli rzecznika
wolności mediów w 2007 roku. Wielokrotnie więziony w prl
nie doświadczył ułamka tego, co do końca życia będą pamiętać
gruzińscy skazańcy i ich rodziny. Musiał znać ich los, a także
statystyki sądowe demokratycznej Gruzji, w której 99,9 procent
spraw kończyło się skazaniem, a oskarżony mógł być każdy.
A jednak przez dekadę panowania Saakaszwilego w swej gazecie
Michnik nie potępił choćby słowem neoliberalnej ‘rewolucji
róż’, nie mówiąc o wzywaniu do sankcji w celu powstrzymania
państwowego terroru. Zainfekowany praktykami Jaruzelskiego
neoliberalny redaktor doskonale nauczył się składać los
ludzi na ołtarzu doktryny. Jak mówił sam generał i prezydent
iii rp, który podpisywał pierwsze reformy Balcerowicza, „bez
twardej łapy właściciela, bez bicza bezrobocia nie da się zwiększyć
wydajności i kreatywności” 115 . W demokratycznej Gruzji,
114 Adam Michnik, „Gruziński cud”, http://wyborcza.pl/1,75968,12604896,
Gruzinski_cud.html (dostęp 12.2015).
115 „Generał mówi Żakowskiemu o przełomie 1989 roku”, http://
www.polityka.pl/tygodnikpolityka/kraj/282082,1,general--mowi-zakowskie-
328
AE 00000328