"Złodzieje chleba i róż: Balcerowicz i ekonomia polityczna kary w Gruzji"

Złodzieje chleba i róż:
Balcerowicz i ekonomia polityczna kary w Gruzji
Antek Wiesztort
I
Strajk uchodźców w polskich obozach więziennych bez
wątpienia przyczynił się do poprawy warunków bytu dotąd
niewidzialnej w kraju grupy społecznej. Przywrócił też nieco
sensu pojęciom z gatunku „solidarność” czy „demokracja”, którymi
władze karmią nas od kilku dobrych lat. Uszło zarazem
powszechnej uwadze, że większość osób prowadzących strajk
jesienią 2012 r. – łącznie z autorką tekstu – stanowili Gruzini.
W okrytym najgorszą sławą obozie w Białymstoku spośród 36
osób uczestniczących w strajku 34 pochodziło z Gruzji. Obywatele
tego kraju byli też najliczniejszą grupą etniczną zamkniętą
wówczas w polskich obozach (ok. 30 proc. w 2012 r.). Co więcej,
motywy ich ucieczki z kraju, jak wskazuje książka Ekateriny,
nie wiązały się z sytuacją zewnętrzną, jak wojna, powódź, huragan,
a z dynamiką systemu.
Polskie media zwyczajnie nie mogły wyjaśnić fenomenu
niedoszłych gruzińskich azylantów i ich szczególnej woli walki
za polskimi kratkami. Gruzja miała wówczas świetną prasę,
zwana była kolebką demokracji na Kaukazie, skąd świecić mia-
252
AE 00000252

ła wzorem wolności gospodarczej. Temat został więc zgodnie
pominięty. Ki czort ucieka bowiem masą z wolnego w końcu
kraju, czemu odwraca oczy od dumnie wznoszącego się tam
pkb, po co uparcie zatyka nos na powietrzu przesiąkniętym
rozkwitłą „rewolucją róż”?! Te same zapachy wolności były
szeroko transmitowane przez nasze media, a rozczulony polski
naród niczym starszy brat wspominał lata własnej inicjacji
– pokojowego zrywu do wolnorynkowej iii rp. Michaił Saakaszwili,
nowoczesny menedżer swego ogrodu, zrobił nawet więcej
– siał szybciej niż Balcerowicz, zrywał mocniej niż Ziobro.
Stał się więc syntezą największych polskich żywiołów, niczym
wolnorynkowa wersja „Kapitana Planety”, który walczy z rosyjskim
imperium. „Miszę” w 2008 roku nasz były prezydent Lech
Kaczyński odznaczył Krzyżem Wielkim Orderu Zasługi rp za
„wybitne zasługi w rozwijaniu współpracy między rp a Gruzją”
(tydzień po tym Krzyżem Wielkim nasz prezydent obdarzył
Hosniego Mubaraka, obalonego wkrótce później dyktatora
Egiptu). Dziś za to Saakaszwilego, gubernatora ukraińskiej
Odessy, polskie media mianowały już zaocznie na przyszłego
premiera Ukrainy.
Co zatem w tym obrazie robi w Polsce Gruzinka, uchodźczyni,
na strajku?! Więcej – co robi tu cała masa Gruzinów wołających
o azyl, a zarazem reformujących fasadową polską demokrację?
Dominujące w krajowej debacie ramy poznawcze nie
dają nam zbyt wiele miejsca na wyjaśnienia. Idąc ich tropem,
strajkujący mogli więc być wysłanymi przez Miszę delegatami,
AE 00000253
253

którzy pragnęli przypomnieć starszym braciom w transformacji
o pierwotnych zasadach. Może nawet Saakaszwili, absolwent
amerykańskich uczelni, zadzwonił później do naszych władz:
„hello mister minister, sprawdzaliśmy, jak tam stoją wasze europejskie
wartości. Dzięki, przesyłam róże”. Mógł też zadzwonić
z informacją, że napływ i bunt gruzińskich imigrantów to nic
innego jak element rosyjskiej propagandy, wojny hybrydowej,
która ma oczernić Gruzję i Polskę za jednym zamachem. Misza
raczej jednak już nie zadzwonił i nic nie powiedział. Tej samej
bowiem jesieni, którą rozgrzał w naszym kraju opisany w książce
strajk, to właśnie bunty w gruzińskich więzieniach, krzyki
torturowanych i mordowanych ostatecznie rozlały się na ulice
Tbilisi i wywołały burzę, która zmiotła reżim Saakaszwilego.
Media po obu stronach oceanu nie wzięły na warsztat tematu
gruzińskiej rewolty, próżno szukać gotowych analiz jej źródeł
i konsekwencji. A przecież obwieszczające ją protesty zebrały
w sumie pół miliona ludzi – znacznie więcej niż pamiętna
rewolucja róż w 2003 roku. Ponadto, wspomniane wówczas
nieśmiało w naszych mass mediach przejawy tortur, których
nagrania przeniknęły przez mury więzienia, nie były rzeczą
marginalną ani przypadkową. W okresie rządów Saakaszwilego
astronomicznie urósł mało medialny wskaźnik – Gruzja
stała się potęgą więzienną, trafiając do pierwszej czwórki liczby
uwięzionych per capita na świecie. Za kraty trafiali studenci,
związkowcy, dziennikarze, bezrobotni, opozycjoniści – wśród
kobiet wzrost poziomu inkarceracji był dwa razy szybszy. Tam
254
AE 00000254

stosowano wobec nich elektrowstrząsy, waterboarding, łamanie
kości profesjonalnymi narzędziami, wydłubywanie oczu,
gwałty... Atmosfera powszechnego lęku wkrótce zapanowała
także na wolnym powietrzu przesiąkniętym inwigilacją i zastraszaniem
przez tajne służby Miszy. Gruzja Saakaszwilego,
„najbardziej i najszybciej uwolniona gospodarka świata”, była
państwem opartym na powszechnym terrorze. Przemilczaną
gruzińską jesień 2012 roku można w zasadzie traktować jako
epilog światowej wiosny ludów, która zniosła choć na chwilę
wiele dyktatur utrzymywanych na kroplówkach i dzierżących
złote ordery państw Europy i usa.
Ale nie tylko dlatego uważamy, że nasze media nie poświęciły
Gruzji należytej uwagi. Władzy Saakaszwilego warto przyjrzeć
się bliżej, bowiem terror różowej rewolucji ufundowany
został na pryncypiach, które tak celebrował nasz mainstream,
na gruncie, który tworzy przecież m.in. naszą gospodarkę.
Można zaryzykować stwierdzenie, że więzienna elektrostymulacja
w Gruzji pogłębiła skuteczność terapii szokowej, którą
mniej lub bardziej skutecznie wdraża wiele krajów Europy
Wschodniej po upadku zsrr.
Powyższy problem jest w końcu nie bez znaczenia dla tych
grup społecznych w Polsce, w których swobody uderza iii i iv rp.
Strajk imigrancki w polskich obozach więziennych był osieroconym
dotąd echem nieznanej gruzińskiej rewolty. Źródła tej
rewolty drzemią także w sprzecznościach obecnych w naszym
ustroju po transformacji.
AE 00000255
255

II
Pod wyraźnym wpływem tejże Gruzja znalazła się zaraz po
upadku Związku Radzieckiego i przejęciu władzy przez Eduarda
Szewardnadze. Zasłużony postkomunista dał się we znaki
ludności Gruzji jeszcze pod koniec lat sześćdziesiątych jako
generał milicji i minister porządku publicznego (później – minister
spraw wewnętrznych). Gruzja, której wino, owoce subtropikalne
i inne produkty rolne docierały wówczas na każdy
bazar w zsrr, była zarazem w tym okresie najmniej zdyscyplinowaną
republiką Związku. Towary przeznaczane na moskiewskie
stoły trafiały nielegalnie do domów miejscowych robotników,
kwitła kontrabanda, w zakładach pracy szerzyły się
nieusprawiedliwiane absencje. Szewardnadze otrzymał misję,
aby przywrócić dyscyplinę w tym kaukaskim kraju. Wnet ruszył
z kampanią „oczyszczenia Gruzji”, za przestępców uznając
przy okazji wszystkich dysydentów, niesubordynowanych
robotników i bumelantów. Jego metody twardej ręki zostały
docenione w Moskwie, dzięki czemu w 1972 roku został pierwszym
sekretarzem gruzińskiej republiki. W ciągu pierwszych
dwóch lat jego kampanii na rzecz oczyszczenia kraju liczba
więźniów miała wzrosnąć niemal trzykrotnie 1 . W okresie ra-
1 Lokalny samizdat z taką informacją cytuje dokument cia z sylwetką Szewardnadzego,
przechwycony przez irańskich studentów w 1979 roku w Teheranie, https://
archive.org/stream/DocumentsFromTheUSEspionageDen/Documents%20
from%20the%20U.S.%20Espionage%20Den%20v48_djvu.txt (dostęp 12.2015).
256
AE 00000256

dzieckiej pierestrojki Szewardnadze został ministrem spraw
zagranicznych. Wydatnie dostroił wówczas politykę zewnętrzną
zsrr do oczekiwań zachodnich państw, dzięki czemu na
wiele lat zdobył ich uznanie. Przyczynił się do demontażu żelaznej
kurtyny i zakończenia wojny w Afganistanie. Już po rozpadzie
Związku Radzieckiego Szewardnadze objął stanowisko
prezydenta Gruzji w wyniku zamachu stanu w 1992 roku, który
obalił pierwszego prezydenta Zwiada Gamsachurdię (losy
obu tych postaci splotły się już wcześniej, w 1977 roku, kiedy to
pierwszy sekretarz Szewardnadze wsadził Gamsachurdię do
więzienia za aktywność w Grupie Helsińskiej, pierwowzorze
Human Rights Watch).
Neoliberalny minister gospodarki Gruzji w latach
1994–2000, Władimier Papawa, znamiennie dzieli całą erę Szewardnadze
aż do „rewolucji róż” na trzy okresy: „niewidzialny
Balcerowicz”, „widzialny Balcerowicz” i „Balcerowicz z czapką
niewidką”. Przypomina Papawa: „koncepcja terapii szokowej
jest identyczna w treści z tzw. Konsensusem Waszyngtońskim
– na jego podstawie Międzynarodowy Fundusz Walutowy określa
podejście do kwestii transformacji (…) W Europie Wschodniej
metodę terapii szokowej pierwsza wprowadziła Polska,
następnie wdrażano ją w innych republikach poradzieckich.
Należy odnotować, że każdy z planów był właściwie identyczny
poza niewielkimi zmianami. W Polsce to był plan Balcerowicza,
w Jugosławii plan Markowića, na Węgrzech plan Kupy, w Czechosłowacji
plan Klausa [w Rosji i Gruzji plan zwano po pro-
AE 00000257
257

stu terapią szokową, a w dziesiątkach krajów Afryki i Azji – wg
oficjalnej nazwy mfw: strukturalne programy dostosowania,
Structural Adjustment Programs]” 2 . Papawa przyznaje, że plan dla
Gruzji z 1992 roku był „ślepą reprodukcją (…) przy zupełnym
pominięciu niefortunnego faktu, że Gruzja nie miała nawet
potrzebnych do tego instytucji”.
Przytaczając treść dekalogu Konsensusu Waszyngtońskiego/Planu
Balcerowicza (oscylujących wokół a. prywatyzacji, b.
deregulacji i c. liberalizacji), minister przeprowadza rachunek
sumienia Gruzji. „1. uwolnić ceny: (...) cena chleba wzrosła
stokrotnie. Ta pozycja ‘planu Balcerowicza’ została spełniona
w Gruzji całkowicie” 3 ... Przeszczep planu nie wychodził jednak
za dobrze z prozaicznych powodów: np. wszystko podrożało,
a dosłownie nie było czym tego kupić – kraj nie miał jeszcze nawet
własnej waluty. Nie było też czym płacić pensji – tu reżim
radził sobie, likwidując ćwierć miliona publicznych stanowisk
pracy. W rublach, dolarach czy barterem, miliony ludzi płaciły
za odgórnie narzucony plan ogromną cenę. Żeby nie zagłodzić
swojego kraju na śmierć, władze utrzymały dotacje na chleb,
prąd, gaz i transport publiczny. Jednak złamanie kolejnego
przykazania programu terapii szokowej: „zlikwidować wszystkie
subsydia”, zawieszało wsparcie mfw. Rząd sam z siebie także
nie miał czym spłacać dotacji, bowiem zgodnie z Planem po-
2 W. Papawa, „Balcerowicz in Georgia”, s. 5 http://www.papava.info/publications/Balcerowicz.pdf
(dostęp 12.2015).
3 Tamże, s. 8.
258
AE 00000258

zbył się dotychczasowych źródeł utrzymania budżetu. Wstępnym
warunkiem dostrojenia do globalnej ekonomii i otrzymania
pomocy finansowej z zagranicy okazało się bowiem niemal
całkowite zlikwidowanie własnej produkcji. Choć prywatyzację
uzasadniano potrzebą ratowania poszczególnych gałęzi gospodarki,
najczęściej eksportowanym produktem w pierwszej
połowie lat dziewięćdziesiątych był... złom z likwidowanych
zakładów pracy 4 . „Zgodnie z oficjalnymi statystykami [do
2000 roku] sprywatyzowano 80 procent obiektów publicznych
w różnych sektorach, najwięcej w sferze socjalnej – 98 procent,
oraz w przemyśle – 96 procent (…) Niemal wszystkie transakcje
przeprowadzono ze złamaniem prawa (dla przykładu, na przetargach
bezpośrednich tylko jeden kandydat spełniał wymogi
komisji). W rezultacie, większość sprywatyzowanych przedsiębiorstw,
szczególnie w przemyśle, zlikwidowano całkowicie
lub operują one dziś na bardzo ograniczoną skalę” 5 . Jedną z największych
fabryk przetwórczych w kraju, Varketeli, oddano za
900 dolarów: mniej niż cenę chaty w okolicznej wiosce. Eksport
gruzińskiego wina – cenionego od setek lat ze względu na swą
jakość – spadł z 1,5 miliona do 25 tys. hektolitrów w ciągu czterech
pierwszych lat programów strukturalnego dostosowania 6 .
4 M.Kochladze, N.Gujaraidze, L.Tavrtkiladze – „Green Alternative”, Decade
of Independence. Effects of Economic liberalization in Georgia, s. 11, http://www.greenalt.
org/webmill/data/file/publications/REPORT%20FINAL.pdf (dostęp 12.2015). Dalej
zwany „Raportem ga”.
5 Tamże, s.14.
6 World Bank, „Georgia: Reform in the Food and Agriculture Sector”, 1996, s.109.
AE 00000259
259

To już nie był czas na szalone pomysły, aby w solidarności
z narodem gruzińskim przeciętny zachodni Europejczyk
i Amerykanin wypił za pomyślność transformacji szklankę
gruzińskiego wina w roku. Zachodni Europejczyk i Amerykanin
płacił już dużo więcej za pośrednictwem swoich rządów,
aby te oferowały Gruzji pomoc finansową pod warunkiem, że
będzie wdrażać przepisany jej program. Ten mały kaukaski
kraj, zamieszkany wówczas przez niecałe pięć milionów ludzi,
w latach 1992–2000 otrzymał w tym celu 850 milionów dolarów
od jednej tylko agencji, usaid. Administracja Clintona w 2000
roku wydała w Gruzji 200 dolarów na osobę – sześć razy więcej
niż na Ukrainie i sto sześćdziesiąt razy więcej niż w Rosji 7 .
Rząd Szewardnadzego był jednym z największych na świecie
odbiorców pomocy finansowej oraz pożyczek z usa i Europy 8 .
A jednak Gruzja spadła w przepaść. Do 1994 roku jej gospodarka
skurczyła się pięciokrotnie, cofając się o 30 lat. Z krajobrazu
usuwano nie tylko fabryki – masowo zaczęły znikać także
lasy – drugi najtańszy towar Gruzji. Rząd winą za to obarczał
biedotę, która karczowała drzewa na opał. Autorzy raportu
gruzińskiego stowarzyszenia „Zielona alternatywa” wskazują
tymczasem na radykalny wzrost eksportu drewna do Turcji
i innych krajów ościennych w okresie Szewardnadzego. Po-
7 Barbara Christophe, „From Hybrid Regime to Hybrid Capitalism? The Political
Economy of Georgia under Eduard Shevardnadze” s. 6, http://georgica.tsu.
edu.ge/files/02-Economy/Economy/Christophe-2003.pdf (dostęp 12.2015).
8 Tamże.
260
AE 00000260

wszechne protesty i blokady ciężarówek z drewnem na granicy
wymogły w końcu awaryjny projekt zakazu eksportu drzewa,
jednak pod wpływem mfw został on zawetowany przez prezydenta
9 . W drodze kompromisu nałożono na eksport niewielki
podatek, co społeczeństwo postrzegało jako małą, ale
istotną wygraną gruzińskiej demokracji. Jak notują autorzy
wspomnianego raportu, „misja mfw zażądała od władz, aby
unieważniły nowe prawo, oświadczając, że jeśli nie zostanie
to wykonane, Gruzja nie będzie mogła liczyć na dalsze wsparcie
finansowe” 10 . Ustawy chroniące lasy zostały więc wycofane,
zanim zdążyły naruszyć wolność gospodarczą na Kaukazie.
Niepogodzeni jednak z tym Gruzini wymogli wkrótce na parlamencie
kolejne moratorium na wyniszczający eksport. Tym
razem stanowczo zareagował sam wiceprezes Banku Światowego,
zaznaczając wyraźnie, że „może to wpłynąć na naszą
zdolność udzielania dalszych dotacji. Zauważamy bowiem, iż
zakaz ten łamie wcześniejsze ustalenia z mfw, którego program
jest warunkiem wstępnym dla wznowienia pożyczek na
dostosowanie Gruzji” 11 .
Wbrew woli ludzi prywatyzowano też wodę, prąd, ziemię
i mieszkania. „Rozwiązania przepisywane przez Bank Światowy
i mfw, podwyższone koszty usług i prywatyzacja, zaspoka-
9 Raport ga, s.37.
10 Tamże.
11 List wiceprezesa Banku Światowego Johanessa Lynna do premiera Gruzji,
31.07.2001, tamże, s.37.
AE 00000261
261

jały głównie obawy wobec fiskalnych deficytów i długu zagranicznego,
a nie obawy o bezpieczeństwo ludzi” 12 . Firmy przejmujące
strategiczne sektory powstawały często tydzień przed
konkursami. „Międzynarodowe instytucje finansowe nie tylko
pośrednio wspierały skorumpowany system, ale też oficjalnie
forsowały podwójne standardy (...). Podkreślano przy tym, że
należy ‘tworzyć przyjazną atmosferę dla transnarodowych korporacji’”
13 .
Taką przyjazną atmosferę istotnie psuło społeczeństwo
Gruzji, które najzwyczajniej nie miało zamiaru umierać. Potężne
protesty wywołała np. prywatyzacja lokalnych elektrowni,
którą uzasadniano nierzadkimi przerwami w dostawach.
Międzynarodowy Fundusz Walutowy wymógł na rządzie, by
w procesie prywatyzacji pośredniczyli amerykańscy bankierzy
z Merrill Lynch, uwikłani później w samym usa w astronomiczne
skandale finansowe. Merrill Lynch w 1998 roku wyłonił
zwycięzcę na gruziński prąd: był nim amerykański gigant aes,
który w ciągu zaledwie dwóch lat działania (1998–2000) w krajach
byłego zsrr powiększył swój majątek z 5 do 14 miliardów
dolarów 14 . Wykorzystując presję Banku Światowego aes wymógł
na lokalnym reżimie, by ten zwolnił firmę od restrykcji
prawa antymonopolowego i podatków. Wkrótce aes skupił się
12 Raport ga, s. 15.
13 Tamże, s. 7.
14 cee Bankwatch Network, „aes Group and World Bank Partnership”, s.4,
http://bankwatch.org/documents/aespartnership.pdf (dostęp 12.2015).
262
AE 00000262

na bardziej dochodowym eksporcie prądu do Turcji 15 . W kraju
zaś odciął dostęp dla dziewięćdziesięciu procent konsumentów,
reszcie serwując podwyżki, które z czasem urosły ponad
średnią krajową pensję. Trzeba mieć na uwadze, że przeciętny
Gruzin nawet bez tego musiał już z własnej kieszeni utrzymywać
szkoły (w 2000 r. z osobistych wydatków pokrywano szesnaście
razy więcej kosztów na edukację niż z kasy państwa),
czy służbę zdrowia. W 2004 roku ludzie pokrywali z własnych
pensji 80 procent kosztów leczenia – lokalna prasa nazwała
taki stan „bliskim zapaści”; rząd wydawał tu mniej niż większość
zbiedniałych krajów Afryki. W wyniku programu cięć
w opiece medycznej wdrożonego przez Bank Światowy w 1996
roku 16 dramatycznie spadła też jakość usług i dostęp do podstawowych
badań. „Najbardziej negatywną konsekwencją pogorszenia
usług medycznych był wzrost liczby zgonów wśród matek
[z 57 do 70 na 100 tysięcy przypadków w okresie od 1995 do
1997 r.] i noworodków [wzrost o 84 proc. w okresie 1995–1999]” 17 .
Papawa: „sukces ‘szokowej terapii’ polega na paradoksie:
‘im gorzej, tym lepiej’. To znaczy, że jeśli istnienie kraju stoi
pod znakiem zapytania, to nawet nie ma co się zastanawiać –
trzeba wdrażać ‘terapię szokową’. (…) Gdy z wizytą w Gruzji
przybył Balcerowicz [jesienią 1995 r.], Ministerstwo Gospodarki
było, rzekłbym, najlepszym modelem ‘dobrego’ rządu, peł-
15 Tamże, s. 8.
16 Projekt nr P008414 wdrażany w latach 1996–2002.
17 Raport ga, s. 20.
AE 00000263
263

niąc najmniejszą możliwie rolę w życiu gospodarczym, dając
maksymalną wolność dla sił rynkowych” 18 .
Jeszcze po sfingowanych wyborach w 2000 roku i reelekcji
Szewardnadzego, Biały Dom na prośbę gruzińskiego prezydenta
sfinansował poprzez fundusz usaid pracę zewnętrznej
grupy doradczej wywodzącej się z polskiego neoliberalnego
think tanku, case. Na jej czele stanął Leszek Balcerowicz 19 . Jak
wspomina Papawa, większa część programu przekazanego
prezydentowi przez grupę Balcerowicza została „ściśle utajniona
nie tylko względem opinii publicznej, ale także samych
ministrów” 20 . Wśród rekomendacji, które media podały do publicznej
wiadomości, znalazła się prywatyzacja emerytur i podatek
liniowy.
Tymczasem co chwilę wybuchały potężne protesty m.in.
wokół kwestii prądu. W końcu, po ogłoszeniu przez korporację
aes nowej, jeszcze wyższej taryfy za światło w 2003 roku, menedżer
finansowy aes został zastrzelony w Tbilisi. Amerykańska
firma zdecydowała się opuścić Gruzję, sprzedając sektor
18 Papawa, s. 16.
19 Grupa przy prezydencie Szewardnadze składała się w większości z polskich
ekonomistów: Leszek Balcerowicz, Jerzy Miller, Witold Skrok (finanse publiczne),
Ewa Balcerowicz (sektor małych i średnich przedsiębiorstw), Mateusz
Walewski, A. Siejda (prywatyzacja), Arkadiusz Krezel (restrukturyzacja), Ryszard
Brzezik (agrokultura), Witold Szwajkowski (mikrofinanse), Krzysztof Krowacki
(negocjacje ws. długu zagranicznego), Tamaz Asatiani, Michaił Tokmaziszwili
i Georgi Kawelaszwili.
20 Papawa, s. 20.
264
AE 00000264

osyjskiej spółce rao zarządzanej przez libertarianina i oligarchę
Anatolija Czubajsa – pierwszego ministra gospodarki i architekta
terapii szokowej w Rosji.
Czy w tak napiętej atmosferze Szewardnadze mógł spełnić
kolejne oczekiwania grupy Balcerowicza/case/usaid, choćby
w ujawnionej części? Czy był w stanie obniżyć podatki najbogatszym
do poziomu, który w końcu zaakceptują i zaczną płacić?
Lokalni analitycy z Bankwatch zauważają, że jeśli międzynarodowe
korporacje same nie zwalniały się z podatków, rząd
skrupulatnie zapisywał ten przywilej w ustawach. Spotykało
się to zazwyczaj z głośnym sprzeciwem ludności. Autorzy innego
raportu podkreślają, że w schyłkowym okresie władzy
Szewardnadzego „bardzo niewielu bogatych Gruzinów płaciło
jakikolwiek podatek”. Kasa państwa była w istocie pusta. Resztkę
pożerała wierchuszka – co drugi z wysokich przedstawicieli
władzy w 2000 roku posiadał na koncie więcej niż pół miliona
dolarów. Ile zaś można było ściągnąć z całej reszty Gruzinów?
W najbogatszym mieście, Tbilisi, jak to ujął pewien zachodni
autor politycznej historii Gruzji, „40 procent populacji, na
tle zaleceń co do zapotrzebowania energetycznego, było niewystarczająco
odżywionych” 21 , to znaczy zwyczajnie cierpiało
głód. Na wsi więcej niż połowa ludzi żyła poniżej minimum egzystencji.
A co z prywatyzacją emerytur? Było to ostatnie świadczenie,
na jakie jeszcze ludzie mogli liczyć, choć i tak nawet
21 Stephen Jones, „A Political History of Georgia Since Independence”, s. 192.
AE 00000265
265

z półrocznym poślizgiem. Jakkolwiek głodowa, emerytura była
swoistą rekompensatą za brak innych zabezpieczeń i przymus
osobistego utrzymania lekarzy, nauczycieli, policjantów, itd.
Koniec końców, Szewardnadze nie zaryzykował oddania
emerytur na wolny rynek ani nie obniżył formalnie podatków
bogatym. Może dlatego – bo przecież nie ze względu na wspomniany
wpływ mfw, Banku Światowego i polskich ortodoksów
– jego erę media głównego nurtu ochrzciły zgodnie jako...
„postsowiecką”. Z takim terminem nie zgadza się nawet współtwórca
terapii szokowej, Władimier Papawa: „prace profesora
Balcerowicza unikają takich osobliwych terminów, jak ‘postkomunistyczny’,
‘postsocjalistyczny’ na rzecz dużo bardziej jasnego
określenia: ‘kapitalistyczny’. My ekonomiści (i nie tylko
my), musimy mieć wystarczająco odpowiedzialności zawodowej
i odwagi, aby ten proces nazwać Kapitalistyczną transformacją
gospodarki komunistycznej [podkreślenie oryginalne]” 22 .
„Zachód” miał jednak dopiero nadejść.
III
Państwo gruzińskie w ostatniej fazie rządów Szewardnadzego
było już czysto teoretycznym bytem. O ile jednak wymuszony
brak oficjalnej kontroli i możliwości ściągania podatków
od najmożniejszych, swoboda interpretacji kodeksu pracy, wypłat
pensji, zwolnień, brak zobowiązań socjalnych to wszystko
22 Papawa, s. 3.
266
AE 00000266

ez wątpienia osiągnięcia strukturalnego dostosowania, to już
atmosferę biznesowego laisser faire psuł znacznie brak silnego
państwa w innych sferach. Po pierwsze, nieistniejącemu państwu
trudno było zdyscyplinować społeczeństwo do wyższych
opłat i pacyfikować wszystkie bunty wobec polityki zaciskania
pasa. Do tego, jak notuje z niepokojem Christoph H. Stefes
w pracy Zrozumieć post-sowieckie transformacje o Gruzji i Armenii:
„to rosnąca fala zbrodni napawała trwogą międzynarodowych
oficjeli i przedsiębiorców, którzy często padali ofiarą napaści,
porwań czy nawet zabójstw. Szewardnadze publicznie
przyznał, że wzrost przestępstw wobec obcokrajowców szkodzi
interesom narodowym... jednak przedstawiciele państwa
albo przymykali oczy na tę zbrodnię, albo wręcz byli aktywnie
zaangażowani w kradzieże i uprowadzenia” 23 . Stefes, uznany
post-sowietolog, ignoruje przy tym w swej pracy związek neoliberalnej
transformacji ze wzrostem przepaści społecznych
i przestępstw.
Osłabiony Szewardnadze bez wątpienia nie był w stanie zagwarantować
optymalnych warunków dla biznesu. Nie mógł
nawet zapewnić wypłat dla policjantów i urzędników, których
pensje pokrywali zwykli ludzie, płacąc łapówki na każdym
rogu. W neoliberalnej Gruzji, „to była właściwie jedyna interakcja
z państwem” 24 .
23 C. H. Stefes, Understanding Post Soviet Transitions: Corruption, Collusion and
Clientelism, s. 135.
24 C. King, “Potemkin Democracy: Four Myths about Post-Soviet Georgia”.
AE 00000267
267