"Wokół strajku głodowego jesienią 2012 r." M. Burza [w:] "Nr 56. Pamiętaj, nazywam się Ekaterina"

Wokół strajku głodowego jesienią 2012 r.
Maria Burza
Kolektyw Syrena
Latem 2012 r. kilkoro członków naszej grupy udało się w objazd
badawczy po siedmiu znajdujących się w Polsce obozach
więziennych dla migrantów: zakładach w Lesznowoli, Białej
Podlaskiej, Przemyślu, Kętrzynie, Krośnie Odrzańskim i Białymstoku
oraz do aresztu deportacyjnego przy lotnisku na
warszawskim Okęciu. Lemondżawa w swojej narracji często
nazywa je więzieniami, i ma ku temu powody, bo w istocie
miejsca te mają wszystkie cechy, które definiują to, co zwyczajowo
nazywamy ciupą, paką, pudłem, turmą, kryminałem. Władze
obstają jednak przy dość niewinnie brzmiącym mianie „ośrodki
strzeżone”. Grupy zajmujące się dochodzeniem sprawiedliwości
wobec migrantów na całym świecie nazywają je „obozami
detencyjnymi” (detention camps); ponieważ zapożyczenia
z łaciny, greki, angielskiego itd. mają zabarwienie eufemizmu
czy dyplomatyczności w języku polskim, w niniejszym tekście
będę się trzymać wyrażenia „obozy więzienne dla migrantów”.
Celem, który podczas tego objazdu postawiła sobie nasza grupa
było przeprowadzenie badania podejmowanych przez więźniów
prób samoorganizowania się w celu poprawienia sytuacji
wewnątrz obozów. Interesowały nas strategie oporu stosowane
przez więźniów, relacje ze strażnikami oraz mechanizmy
AE 00000181
181

epresji, jakie na więzionych nakłada obozowa hierarchia. Podejście
to wzięło się z naszego silnego przekonania, że jakakolwiek
zmiana na lepsze w systemie więzienia migrantów –
a w najlepszym przypadku zupełne zniesienie tego systemu –
jest możliwa tylko wówczas, gdy głównymi aktorami wydarzeń
będą sami więźniowie.
Wcześniej, przed strajkiem z roku 2012, o systemie więzienia
migrantów w Polsce wiadomo było niewiele. Osadzeni
migranci w przeszłości wielokrotnie wyrażali głośny sprzeciw
wobec niesprawiedliwości, jaka ten system cechuje. W kilku
przypadkach udało im się nawet ściągnąć uwagę prasy, ale ani
sam ich opór, ani jego skutki nie wyszły poza mury danego obozu.
Na przykład w sierpniu 2009 r. blisko 30 Gruzinów zabarykadowało
się w jednym z oddziałów obozu w Białej Podlaskiej.
Z okien cel wywiesili transparenty, a numery swoich telefonów
komórkowych dyktowali, wykrzykując je w stronę przechodniów
i dziennikarzy. Barykadę utrzymali przez tydzień, co
zmusiło władze obozu, straż graniczną oraz Urząd do Spraw
Cudzoziemców do podjęcia negocjacji, które z kolei w końcu
doprowadziły do uwolnienia części protestujących 1 . Pomimo
powodzenia protest miał wymiar lokalny i nie rozrósł się on
tak, by się w niego zaangażowali więźniowie innych obozów,
bądź żeby zdobył szersze wsparcie wśród osób poza murami.
W rezultacie nie wywołał oburzenia i sprzeciwu publicznego i
nie zdołał wywrzeć na władzach na tyle silnego nacisku, by zagrozić
całemu systemowi więzień samemu w sobie.
182
AE 00000182

Organizacje pozarządowe są obecne w obozach od lat,
a ich pracownicy to zwykle jedyne osoby z zewnątrz, które
mają regularny kontakt z więźniami. Choć pracownicy ngo-
-sów są ogólnie przychylni migrantom w ich więziennej doli,
to nie grają roli naturalnych sojuszników w budowaniu sieci
wsparcia, które byłyby przydatne podczas strajków i innych
akcji protestacyjnych. Ich działania skupiają się głównie wokół
lobbowania rządu, pomocy prawnej i sporządzania raportów
o warunkach przetrzymywania w obozach. Takie akcje podejmowały
np. Helsińska Fundacja Praw Człowieka (hfpc) w 2006
r., Caritas Polska w 2007 r., Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny
Nieć w 2010 r. i Stowarzyszenie Interwencji Prawnej (sip)
w 2011 r. 2 Ton części tych publikacji dotyczących więzienia
migrantów jest mocno krytyczny. Jednak ponieważ pisane są
przez ekspertów dla ekspertów i urzędników rządowych, ich
konkluzje nie znajdują przełożenia z języka prawnego ani też
interpretacji politycznej, tak by mogły się stać narzędziem
praktyki emancypacyjnej w rękach migrantów czy ich możliwych
sojuszników.
Raport sip z 2011 r. potępia na przykład takie praktyki obozowe,
jak więzienie dzieci, surową dyscyplinę więzienną, brak
tłumaczy i tłumaczeń dokumentów oraz ograniczenie kontaktu
ze światem zewnętrznym – pośród wielu innych 3 . Opisuje
też kilka przypadków jednostkowych, które jasno wykazują
nadużycia systemowe. Ponieważ z natury nie są one pisane do
AE 00000183
183

uwięzionych migrantów, czy przez nich, zazwyczaj nie mają
na celu stać się narzędziem w rękach uwięzionych.
Ledwie kilka miesięcy przed naszą wyprawą, w związku ze
Światowym Dniem Uchodźcy 20 czerwca 2012 r., koalicja organizacji
– w tym SIP, Amnesty International Polska, fundacja
La Strada i Polska Akcja Humanitarna – ruszyła z kampanią na
rzecz zakazu detencji dzieci cudzoziemców. Inicjatywa odbyła
się w ramach globalnej akcji przeciwko więzieniu dzieci4.
Wspomnianej koalicji udało się w imponujący sposób zwrócić
uwagę na problem. Przeanalizowały go dokładnie pod względem
prawnym, rozpowszechniły wiedzę w formie raportów,
plakatów, ulotek i petycji. Stowarzyszenie Praktyków Kultury
i SIP wyprodukowały też krótki film krytykujący praktykę więzienia
dzieci w Polsce, z udziałem pochodzącej z Gruzji, młodej
uczestniczki zajęć teatralnych Liki Kuczaszwili. Temat podjęły
także media głównego nurtu. Jednak mimo tych wysiłków,
rząd PO-PSL odrzucił apel organizacji, uzasadniając swoje motywy
w wątpliwy moralnie sposób:
Rezygnacja ze stosowania środków detencyjnych wobec rodzin z
dziećmi oznaczałaby - w opinii MSW - bezradność organów państwa
w odniesieniu do dużej części zjawiska nielegalnej migracji (rodziny
z dziećmi stanowią ponad 70 proc. ogólnej liczby osób, wobec
których występuje konieczność umieszczenia w strzeżonym ośrodku)
oraz czytelny sygnał zachęcający do nielegalnej migracji z wykorzystaniem
do tego celu dzieci, jak również do rozwoju rynku fałszywych
dokumentów i zaświadczeń wskazujących na wiek niższy niż rzeczy-
184
AE 00000184

wisty (tego rodzaju praktyki odnotowywane są m.in. w rejonie państw
basenu Morza Śródziemnego)5.
Jakkolwiek pozbawione sumienia władze rzadko przychylnie
spogladają na progresywne zmiany porządku, z perspektywy
naszej grupy kampanie podobne do opisanej powyżej są
osłabiane także przez usunięcie z centrum wydarzeń głównego
podmiotu – samych uwięzionych migrantów. Kampanię
prowadzili zawodowi reprezentanci, a nie ludzie mówiący w
swoim imieniu. Ignorując inicjatywę, rząd nie ryzykował zbyt
wiele: nie było żadnej groźby kosztownych (wizerunkowo i finansowo)
niepokojów społecznych. Z drugiej strony, kwestia
więzienia dzieci znalazła się wśród postulatów samych strajkujących
w 2012 roku, a jednak kampania wokół strajku nie skupiła
się na tym procederze. Tym razem zabrakło więc należytego
wsparcia po “naszej stronie murów”. Ostatecznie, graniczącą
z torturą praktykę więzienia dzieci rząd utrzymał ostatnio w
mocy, dając sobie tę możliwość w szeregu artykułów nowej
Ustawy o Cudzoziemcach (np. w Art. 398, 415) 6 .
W konsultacje nad wprowadzoną w życie 1 maja 2014 r.
Ustawą o Cudzoziemcach zaangażowało się kilka organizacji pozarządowych,
w tym sip, hfpc, Fundacja Ocalenie i Amnesty International,
a także Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych
ds. Uchodźców (unhcr) oraz związki zawodowe takie jak opzz,
fzz i nszz Solidarność 7 . Ustawie tej głębiej przyjrzę się w części
poświęconej skutkom omawianego tu strajku, ale już w tym
miejscu warto zaznaczyć, że Art. 424.1. nowej ustawy legalizu-
AE 00000185
185

je praktykę przymusowego karmienia więzionych migrantów,
którzy prowadzą strajk głodowy 8 . Należy przypomnieć, że od
roku 1975 Światowe Stowarzyszenie Lekarzy uznaje przymusowe
karmienie za formę tortur i zabrania lekarzom karmienia
więźniów na siłę i wbrew woli 9 . Zgodna w tej sprawie jest również
Światowa Organizacja Zdrowia, onz i Międzynarodowy
Czerwony Krzyż, według których jest to łamanie prawa międzynarodowego:
„karmienie nigdy nie powinno być przymusem
w więzieniu. Takie procedury znajdują uzasadnienie tylko
wtedy, gdy poważna choroba psychiczna wpływa na możliwości
podejmowania decyzji pacjenta. Co do zasady, kiedy strajk
głodowy jest logicznym wyrazem przemyślanego oporu a nie
patologiczną reakcją ciężko chorej osoby planującej samobójstwo,
lekarze więzienni muszą uszanować wyrażoną wolę
pacjenta i ograniczyć się do roli doradcy medycznego” 10 . Zaznaczmy,
że przymusowe karmienie podczas strajku głodowego
jest stosowane także w zakładach karnych w naszym kraju 11 .
W kwestii obozów więziennych dla migrantów zapis zezwalający
na przymusowe karmienie był przedmiotem dyskusji
przynajmniej od kwietnia 2011 r., kiedy to organizacje pozarządowe
zgłaszały opinie nt. nowego projektu Ustawy o Cudzoziemcach
12 . Chociaż zarówno sip, jak i hfpc występowały przez
kilka ostatnich lat z krytyką zmian w nowym prawie i w wielu
przypadkach zdołały zapobiec wprowadzeniu zapisów działających
na szkodę migrantów, nie zdołałam znaleźć nigdzie
ani skargi w sprawie przymusowego karmienia pośród obiek-
186
AE 00000186

cji, które te organizacje zgłosiły rządowi 13 , ani nawet omówienia
tego nowego procederu w dostępnych raportach-analizach
zmian wprowadzonych do nowej Ustawy. Organizacje nie próbowały
też wzbudzić publicznego oburzenia w sprawie tego
okrutnego i poniżającego traktowania stanowiącego metodę
bezpośredniej pacyfikacji więzionych migrantów stawiających
opór w tej formie – nierzadko najbardziej efektywnej lub jedynej
możliwej w kontekście więziennym.
Informacje o obozach więziennych i aresztach deportacyjnych
nasza grupa otrzymała od przyjaciół migrantów, których
tam przetrzymywano, i to ich opowieści były przyczyną późniejszych
wizyt naszej grupy. Wielu spośród tych ludzi to działacze
sprawy migranckiej – jak nasza koleżanka, była więźniarka,
Oksana, wcześniej (w 2012 r.) zaangażowana w kampanię na
rzecz abolicji dla migrantów niemających dokumentów. Ktoś
złożył na Oksanę anonimowy donos do straży granicznej i po
dziesięciu latach pracy w Warszawie, bez dokumentów, w charakterze
pomocy sprzątającej – została aresztowana i skazana
na trzy miesiące w jednym z obozów więziennych. Ostatecznie,
po kilkudniowym pobycie w areszcie deportacyjnym na Okęciu
została deportowana na Ukrainę. Ze względu na wcześniejsze
zaangażowanie polityczne wielu więźniów jest świadomych
różnego typu mechanizmów kontroli i wyczulonych na kwestie
strategii oporu za kratami. Z ich sprawozdań dowiedziałyśmy
się o próbach organizowania się wśród osadzonych w murach
AE 00000187
187

obozów. Nie zdawałyśmy sobie za to sprawy, jak powszechną
rzeczą jest wśród nich opór.
Podczas wizytacji w obozach i rozmów z więźniami ku naszemu
zdziwieniu osoby z naszej grupy dowiedziały się, że
strajki głodowe stanowią stałą strategię oporu. Pojedyncze osoby,
rodziny czy nawet większe grupy współdzielących cele regularnie
odmawiają jedzenia w stołówce, by wyrazić sprzeciw wobec
nadużyć ze strony funkcjonariuszy straży granicznej, domagać
się dostępu do właściwej opieki medycznej 14 , telefonów,
zmian w środkach dyscypliny więziennej takich jak rewizje
osobiste i rewizje cel czy skrócenia samego okresu pozbawienia
wolności (wśród innych nadużyć). Gdy rozpoczął się strajk
głodowy, w którym Ekaterina Lemondżawa brała udział, Badri
Kvarchava, dwudziestopięcioletni więzień obozu w Przemyślu,
odmawiał już przyjmowania pokarmów od dwudziestu kilku
dni. Swój protest utrzymywał ostatecznie aż przez 35 dni, po
czym próbował podciąć sobie żyły, gdy go zamknięto w izolatce.
Niekiedy zdarzają się też ucieczki. Na przykład ostatnio we
wrześniu 2015 r. przy użyciu powiązanych ze sobą prześcieradeł
czterem więźniom z Wietnamu udało się wydostać przez
okno z obozu w Białymstoku 15 . Być może najbardziej spektakularna
ucieczka miała miejsce w lutym 2008 r., kiedy wieloetnicznej
grupie jedenastu więźniów udało się zbiec z obozu
w Lesznowoli przez podziemny tunel. Prasa donosiła wówczas,
że długi na cztery metry, a szeroki na metr kanał wiodący pod
betonowym fundamentem ogrodzenia obozu musieli wykopać
188
AE 00000188

sojusznicy z zewnątrz 16 . W każdym razie we wszystkich obozach,
które osoby z naszej grupy odwiedziły tego lata (2012 r.),
dowiadywały się one, że ktoś prowadził strajk głodowy, właśnie
go prowadzi albo też go planuje w najbliższych dniach.
Torturę przymusowego karmienia wprowadzono do nowej
Ustawy o Cudzoziemcach w reakcji na skuteczną formę oporu.
Dotąd strajk głodowy i odmowa badań lekarskich mogły się
bezpośrednio przełożyć na wypuszczenie z obozu. Ten bilet do
wolności należało jednak okupić ogromnym wyrzeczeniem: osadzonych
uwalniano tylko wówczas, jeśli ich życie i zdrowie były
poważnie zagrożone 17 . Byli więźniowie opowiadali nam o wygłodzonych
więźniach, których wywożono poza bramy obozu i zostawiano
samych sobie, ledwo żywych, wolnych – choć nadal bez
pewnego statusu. Badania opublikowane w 2012 r. przez Norberta
Rafalika z Ośrodka Badań nad Migracjami na Uniwersytecie
Warszawskim – instytucji, której nijak nie można uznać za
przychylną migrantom – wykazują, że wskutek tego „procederu”
w latach 2009–2010 uwolniono 300 osób (2012 r.). „Brak instrumentów
prawnych do zapobiegania bądź przeciwdziałania takim
sytuacjom”, pisze Rafalik, „powoduje, że osadzeni w strzeżonych
ośrodkach widzą, iż jest to dosyć dobry i skuteczny sposób
zwolnienia [ich] z ośrodka, co jest coraz częściej wykorzystywane
(2012: 58).” Autor kończy raport rekomendacją: „[n]ależałoby
tutaj doprecyzować przepisy w taki sposób, by osoby głodujące
mogły być dokarmiane siłą, a osoby odmawiające poddania się
badaniom lekarskim bądź leczeniu były im poddawane przymu-
AE 00000189
189

sowo (tamże: 61).” Zalecenia Rafalika stały się obecnie prawem,
zaś sam Rafalik został Głównym Specjalistą Wydziału Realizacji
Świadczeń Departamentu Pomocy Socjalnej Urzędu do Spraw
Cudzoziemców 18 , gdzie dzielnie tropi „naciągaczy na socjal”.
Zdawałyśmy sobie sprawę, że skoro więźniowie we wszystkich
obozach chcieli strajkować, to ich protest zyska na sile, jeśli
będzie koordynowany między obozami i z grupą wsparcia
na zewnątrz. Wiedziałyśmy ponadto, że im więcej informacji
i zainteresowania pojawia się poza obozami (np. w mediach,
wśród rozmaitych organizacji i sympatyzujących ze sprawą
ekspertów), tym większe szanse, że akcja nie będzie musiała
trwać na tyle długo, by ich zdrowiu zagroziło poważne niebezpieczeństwo.
Członkowie grupy zdecydowali się na naszym
zdaniem najbardziej sensowny krok wsparcia: przekazywanie
numerów telefonów i informacji pomiędzy więźniami o stanie
strajku w każdym obozie. Ponadto zobowiązali się wesprzeć
strajkujących z zewnątrz poprzez ciągły kontakt, publikowanie
żądań więźniów i rozpowszechnianie informacji o protestach.
Osadzeni porozumieli się ze sobą i skoordynowali akcję strajkową
pomiędzy obozami.
Ze względu na statutowy brak celów politycznych organizacje
pozarządowe w niewielkim stopniu zajmują się rozmawianiem
z więźniami o ich własnych próbach emancypacji. Nie
badają także skuteczności tych prób, barier i represji, jakie napotykają
na drodze. Niezależnie od dobrych intencji pracow-
190
AE 00000190

ników stowarzyszeń te z zasady nie interesują się samoorganizowaniem
się swoich klientów ani wysiłkami podejmowanymi
dla stawiania oporu. sip w raporcie z 2011 r. wspomina o tym,
że w obozach mają miejsce strajki głodowe, a nawet bunty –
ale tylko raz i niemal mimochodem 19 . Jest to jedyna wzmianka
o protestach, jaką znalazłam w którymkolwiek raporcie ngo
opublikowanym przed strajkiem głodowym w 2012 r. Nawet
w raporcie o przetrzymywaniu migrantów w Polsce złożonym
przez hpfc do Specjalnego Sprawozdawcy onz ds. migrantów
w kontekście praw człowieka w lutym 2012 r. nie zawarto choćby
na marginesie informacji o strajkach głodowych czy innych
formach oporu ani nawet o niezadowoleniu panującym w murach
obozów – pomijając spostrzeżenie, że dzięki zastosowaniu
wysokich murów, krat w oknach i kamer „ucieczka byłaby
niezwykle trudna” 20 . Stanowi to dość poważne zaniedbanie,
skoro weźmiemy pod uwagę, że osoby gotowe są ryzykować
zdrowiem i życiem po to, by je zwolniono z obozów więziennych.
Ponadto nasuwa się pytanie, czy długoletnie ignorowanie
oporu wśród więźniów ma jakiś związek z ową zaskakującą
łatwością, z jaką nowe prawo ws. karmienia przymusowego
wprowadzono w życie. Od czasu strajku z 2012 r. organizacje
pozarządowe także nie wykazały większego zainteresowania
strategiami oporu wśród więźniów. W obydwu raportach monitoringowych
(z 2012 r. i 2014 r.) wspomniały jednak, że inspekcję
obozów zlecono na skutek protestów z 2012 r.; dodały
AE 00000191
191

też sekcję, w której poruszana jest kwestia stosowania środków
przymusu bezpośredniego przez strażników obozowych 21 .
Tymczasem oddolny opór jest czymś o wiele skuteczniejszym
niż wszystkie raporty ngo-sów razem wzięte. Uwidacznia
to fakt, że samozorganizowany i skoordynowany strajk głodowy
z 2012 r., w którym wzięło udział 78 osadzonych, a najbardziej
wytrwali odmawiali jedzenia przez 7 dni, zdołał kwestię
więzienia migrantów podnieść do rangi debaty publicznej. Następnie
wywołał efekt lawinowy, doprowadzając do poprawy
warunków w obozach i inspirując pracowników najniższych
szczebli w białostockiej straży granicznej – głównie kobiet – do
własnego buntu wobec hierarchii. Zmusił nawet dwóch najbardziej
uwikłanych, twardogłowych pułkowników sg do rezygnacji
22 . W dalszej części tekstu postaram się pokazać, jak w istocie
strajk głodowy z 2012 r. nadał moc także ngo-som i ich raportom.
Strajk na jesieni 2012 r. nie stanowi żadnej anomalii.
Więźniowie do dziś organizują w obozach strajki i angażują
się w inne formy sprzeciwu. Wyróżnia się on jedynie tym, że
osadzeni koordynowali działania protestacyjne pomiędzy obozami
i że grupie wsparcia z zewnątrz udało się pomóc im przełamać
izolację, nagłośnić i zinterpretować politycznie przebieg
protestu. Nie wszystko jednak udało nam się osiągnąć. Fakt, że
karmienie przymusowe zalegalizowano bez żadnego sprzeciwu
publicznego oddaje również zaniedbanie w naszej własnej
organizacji. Pod koniec niniejszego tekstu skupię się na przedstawieniu
strategii naszej grupy i jej niedociągnięć. Mimo że
192
AE 00000192