16-BİMARHANELER

BİMARHANELER: OSMANLI DEVLETİ’NDE AKIL HASTANELERİ
Uzm. Dr. Nedim Havle
Bimarhane, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat’ta,
“hastane”, “tımarhane, deliler yurdu” olarak tanımlanır.
Uzun asırlar boyunca bugünkü hastane terimini
karşılayan “bimarhane” kelimesinin zaman içerisinde
anlam kayması sonucu “tımarhane” gibi sadece akıl
hastalarının bulundurulduğu yer anlamını kazandığı
kabul edilmektedir.
İslam dünyasının en önemli hekimlerinden Haris b.
Kelede’nin de tıp tahsilini yaptığı İran’daki Cündişapur
hastane ve tıp okulunun “bimarhane “ adıyla anılmasını,
bu deyimin erken dönemlerden itibaren Araplar arasında
da benimsenmesine yol açtığı söylenebilir.
İlk Bimarhane Tesisleri
İlk İslam bimarhanesi Hendek savaşı sırasında
seyyar savaş hastanesi olarak kurulmuştur. Savaşta
yaralananların müdahalesinin yapıldığı bu
bimarhanelerden sonra ilk tam teşekküllü hastane 707
yılında Emevi Halifesi Velid b. Abdulmelik tarafından
yaptırılmıştır. Buraya hekimler tayin edilmiş ve maaş
bağlatılmış, cüzamlıların ve akıl hastalarının tecrit ve
tedavi edildiği odalar yaptırılmıştır. İslam ülkelerinde ilk
defa akıl ve beden hastalıklarının tedavisine özgü
hastaneler bu dönemde gelişmiştir.
847–861 yılları arasında Halife Mütevekkil Alellah
döneminde Bağdat ile Vasıt arasındaki Deyrihizkıl’da
akıl hastalarına özgü bimarhanelerin kurulduğundan söz
edilir. Burasının sadece akıl hastalarının tedavisine
tahsis edilmiş, döneminin en iyi hastanelerinden biri
olduğu ve hatta 1400’lü yıllarda İspanya ve İngiltere’de
kurulmuş olan psikiyatri hastanelerinden daha modern
olduğu belirtilir.
IX. yüzyılda bimarhanelerde diğer hastaların yanı
sıra akıl hastalarının da tedavi edildiğini gösteren en
güzel örnek olarak 872 yılında Ahmet b. Tolun’un
Mısır’da kurduğu kendi adıyla anılan bimarhanesini
belirtmek gerekir. Bugün hala ayakta duran
bimarhanede, hastaların özel hastane elbiseleriyle
yattıkları, hekimler tarafından tedavi edildikleri, ilaç ve
yemeklerinin önlerine getirildiği ve teknik imkânlar bir
tarafa bırakılırsa, hasta bakım ve hizmetleri yönünden
bugünkü modern hastanelerin vasıflarını taşıdığı
bilinmektedir.
Selçuklular döneminde genel bimarhanelerden başka
sadece akıl hastalarının tedavisiyle uğraşan birimler de
kurulmuştur. Bunlardan en önemlileri Afyon dolaylarında
Karacaahmet Tekkesi, Burdur yakınlarında Onacak’taki
Melek Dede Türbesi’dir. Ayrıca Erzurum civarında
şimdiki adı “Deli Baba” olan köyde akıl hastalarının
tedavisiyle uğraşan tekkeler olduğu bilinmektedir.
İspanya kralının elçisi Klavijo’nun günlüğünde,
Semerkant’a giderken buradan geçtiği, buradaki
dervişlerin hastalara telkin ve meşguliyet tedavisi ile şifa
dağıttığını yazdığı görülmektedir.
Osmanlı Dönemi’nde Bimarhaneler
Bugüne kadar ulaşabilen İslam hastanelerinin çoğu
Osmanlı’lara ait olanlardır. İmparatorluğun en parlak
devrinde Mimar Sinan tarafından İstanbul’da inşa edilen,
bugüne sağlam durumda ulaşan Haseki Hastanesi
(1538–1550), Süleymaniye Külliyesi’ndeki şifahane ile
tıp medresesi (1550–1557) ve Atik Valide Hastanesi
(1583–1587) her türlü hastanın yanı sıra akıl
hastalarının da tedavi edildiği ünlü Osmanlı
hastaneleridir.
Osmanlı hastanelerinin en bariz mimari özelliği cami,
medrese, imaret, tabhane, kervansaray, hamam, çarşı,
çeşme ve benzerlerinden meydana gelen külliyelerin bir
parçası olarak planlanmalarıdır. Bu külliyeler şehir
içinde birer küçük şehir oluşturacak bir sosyal merkez
gibi halkın her türlü sosyokültürel ve sağlıkla ilgili
ihtiyaçlarını da karşılamaktaydı.
Osmanlı hastanelerinden Edirne’de bulunan II.
Bayezid Darüşşifası yeni bir mimari eser olarak
karşımıza çıkmaktadır. Bu hastanede diğer Selçuklu ve
Osmanlı hastanelerinden farklı olarak mimari ağırlık

camiye değil de hastane ve onun bitişiğinde yer alan tıp
öğrenimine ayrılmış medreseye verilmiştir. Bu
hastanede merkezi sistem mevcuttur; ortadaki büyük,
diğer on ikisi küçük, on üç kubbe ile örtülü altı köşeli ana
bina, hemen onun yanındaki küçük iç avlu etrafında
gruplanmış, poliklinik ve idare binası olarak kullanılan
kısım ile büyük avlu etrafına sarılmış saldırgan akıl
hastalarına özel altı odalık tımarhane bölümü, mutfak ve
çamaşırhanelerden oluşmaktadır.
Ana binada, ortası havuzlu ve üzeri büyük kubbe ile
örtülü merkezi avlunun etrafında altısı kış, altısı yaz için
tasarlanmış hasta mekânları sıralanmakta ve bunlardan
girişin karşısındakinin müzik odası olarak kullanıldığı
anlaşılmaktadır: Bina müzikle tedavi için kusursuz bir
akustik yapıya sahiptir. 10 kişiden oluşan musiki
topluluğunun haftada 3 gün verdiği musiki konserleri
yankılanmadan binanın her tarafından rahatlıkla
dinlenebilir.
Tedavide musikinin yanı sıra su sesi ve güzel
kokudan da yararlanılmaktaydı. Şadırvandan fışkıran
suların çıkardığı ses, tedavinin önemli bir kısmını
oluşturmakta, hastayı huzura kavuşturmaktaydı. Bu
şifahanede tedavi parasızdı ve haftada 2 gün şehirdeki
hastalara parasız ilaç dağıtılırdı. Bir merkez etrafında
toplanmış bulunan hasta odaları az personeline hizmet
verilmesini sağlardı. Personel tüm odaları kolayca
gözleyebilir. Gerektiğinde acil olarak hastaların
yardımına koşardı.
Edirne II. Bayezid Bimarhanesi müzikle tedavi
Avrupa’da akıl hastalarının yakıldığı bir devirde,
ruhsal hastalıkları olan kişilerin müzik ile tedavisi ve akıl
hastalarının tecridi dahil gerekli her şey düşünülerek
planlanan Edirne’deki II. Bayezid Darüşşifası, gerek ilk
defa az personelle yüksek randıman almayı amaçlayan
merkezi sistemi ve gerekse o döneme göre çok ileri
hatta XVIII-XIX. yüzyıllardaki hastane yapılarına ışık
tutacak kadar mükemmel olan havalandırma sistemini
getirmesi açısından çığır açmış nadide bir yapıdır.
1652 yılında Edirne’ye gelen Evliya Çelebi, “Orada
bir darüşşifa vardır ki, dil ile tarif edilmez ve kalem ile
yazılmaz” diye bahseder II. Bayezid Bimarhanesi’nden.
Evliya Çelebi anlatıyor: ”Böyle dikkat ve özenle yapılmış
şifa yurdunun anlatılan odalarında çeşitli hastalıklara
tutulmuş zengin ve fakir, ihtiyar ve genç doludur.Bazı
odalarda ilkbaharda delilik mevsiminde Edirne'nin aşk
denizi derinliğine düşmüş sevdalı aşıklar çoğalıp,
hekimin emriyle bu tımarhaneye getirilerek altun ve
gümüş yaldızlı zincirlerle kerevetlerine takılıp, her biri
aslan yatağında yatar gibi kükreyip yatarlar...Kimisi
havuz ve şadırvanlara bakıp kalender hülyası kabilinden
sözler eder, nicesi dahi o kemerli kubbenin etrafında
olan gülistan ve bağ ve bostan içindeki binlerce kuşların
cıvıltılarını dinleyip, delilerin perdesiz ve ölçüsüz
sesleriyle feryada başlarlar.”
Osmanlı Edebiyatında da akıl hastalarının müzikle
tedavi edilmelerine yer verilmiştir: 16 yüzyıl şairlerinden
Nev’i meşhur bir beyitinde; “Mihr ile dem-saz olup
geçdik gurur-ı cahdan Hasta-i ışkuz bize kanun ile
timar olur” demektedir.
Nev’i burada bir tedavi yöntemine atıfta bulunuyor:
Melankoli hastalarına, psikolojik rahatsızlıklar geçiren
kişilere darüşşifalarda (mec. Tımarhane) uygulanan su
sesi ve müzikle tedavi. Bu tedavi, ortasında renkli sular
fışkıran salonlarda çeşitli enstrümanlarla müzik
dinletilmesi yolu ile hastanın sıkıntılarını atlatmasını
amaçlayan bir uygulama idi. Avrupa ülkelerinde akıl
hastalarının, içlerindeki cinleri çıkartmak (!) için
yakıldıkları bir çağda Osmanlının kültür ve sanat
merkezlerinde asırlarca uygulanan bu tedavi yöntemi
günümüzde bile hala geçerliliğini sürdürmektedir.