AW_Philippines_excerpt-2

อาการตาสว่างกับอารมณ์ค้างแบบหลังอาณานิคม
Philippines Historiography
and the Searching for the
Destiny of the Nation
สิริฉัตร รักการ

ตะเกียงแห่งกาลายาอันในคืนกาฬปักษ์

กา
ร ขึ้นสู่อำนาจของนายโรดริโก ดูเตอร์เต (Rodrigo Duterte)
และโจเซฟ เอสตราดา (Joseph E. Estrada) ได้ทำให้ความ
สนใจเรื่องเจ้าพ่อและผู้มากบารมีกลับมามีชีวิตชีวาคึกคักขึ้นมาในวง
วิชาการด้านเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ศึกษาและฟิลิปปินส์ศึกษา โดย
เฉพาะหนังสือรวมบทความเรื่อง An Anarchy of Families: State and
Family in the Philippines ซึ่งบรรณาธิการโดย อัลเฟร็ด แม็คคอย
(Alfred W. McCoy) ตีพิมพ์ครั้งแรกเมื่อ 1993 โดยศูนย์เอเชียตะวัน­
ออกเฉียงใต้ศึกษา มหาวิทยาลัยวิสคอนซิน ได้ถูกนำมาตีพิมพ์ซํ้าอีก
ครั้งทั้งในอเมริกาและในฟิลิปปินส์เอง ส่วนในโลกวิชาการไทยนั้น
ความสนใจต่อเรื่องนี้ได้นำไปสู่การแปลบทความอันทรงอิทธิพลสูงยิ่ง
ต่อการทำความเข้าใจปรากฏการณ์การเมืองฟิลิปปินส์ร่วมสมัยเรื่อง
“Cacique Democracy in the Philippines: Origins and Dreams” ของ
ศาสตราจารย์เบเนดิคต์ แอนเดอร์สัน ซึ่งตีพิมพ์ครั้งแรกอยู่ใน New
Left Review เมื่อ 1988 และถูกนำไปตีพิมพ์ซํ้าอยู่ในหนังสือหลายเล่ม
5

รวมทั้ง The Spectre of Comparisons: Nationalism, Southeast Asia and
the World (1993) โดยมีชื่อในฉบับพากย์ไทยว่า “ประชาธิปไตยแบบ
เจ้าพ่อท้องถิ่นในฟิลิปปินส์” สำนวนแปลอันหมดจดโดยอาทิตย์
เจียมรัตตัญญู ตีพิมพ์อยู่ใน ชุมทางอินโดจีน (2559)
สำหรับข้าพเจ้าแล้ว ปรากฏการณ์ทางการเมืองเหล่านี้กลับทำให้
หวนรำลึกถึงภาพยนตร์ฟิลิปปินส์จำนวนหนึ่ง โดยเฉพาะเรื่อง “Fight
for Us” ของลีโน บร็อคคา (Lino Brocka) ซึ่งนำออกฉายครั้งแรกเมื่อ
1989 อันเป็นเรื่องราวของบาทหลวงหนุ่มผู้หนึ่ง (แสดงโดย ฟิลลิป
ซัลวาดอร์ (Phillip Salvador)) ถูกส่งเข้ามาเผยแผ่พระวจนะและแสง
สว่างของพระเป็นเจ้าอยู่ในหัวเมืองชนบท ด้วยการเข้ามาทำงานท่าม​
กลางมวลชนคนชั้นล่างที่ลุกขึ้นมาขบถ สาธุคุณรูปนี้จึงถูกบีบคั้นให้
ต้องเผชิญหน้ากับอำนาจมืดที่ครอบงำเมืองอยู่ อันนำไปสู่การต่อสู้
ฟาดฟันกันอย่างดุเดือดเลือดพล่านเพื่อโค่นล้มอิทธิพลเถื่อน และจบ
ลงด้วยชัยชนะของเหล่าคนทุกข์เข็ญ ในฉากจบของภาพยนตร์ สาธุ­
คุณผู้บังเกิดดวงตาเห็นธรรมของเทววิทยาแห่งการปลดปล่อย ก็ได้
อุ้มเด็กน้อยอยู่ในวงแขนเดินออกมาจากซากความพินาศหลังการต่อสู้
ในฉากอันเต็มไปด้วยความรุนแรงและได้รับความใหลหลงอย่าง
สูงในหมู่ผู้คนทั่วไปในสังคมฟิลิปปินส์เหล่านี้ ตัวเอกของเรื่องถูกบีบ
คั้นให้ลุกขึ้นมาต่อสู้กับอำนาจมืด อิทธิพล และความอยุติธรรมอัน
ชั่วร้ายนานัปการที่พากันดาหน้าเข้ามาเหยียบยํ่าซํ้าเติมชีวิตของคน
ทุกข์ยากให้ลำเค็ญยิ่งขึ้นไปอีก ภาพยนตร์เช่นนี้หลายเรื่องเป็นที่รู้จัก
กันดีและแสดงนำโดยพระเอกขวัญใจคนยากอย่างโจเซฟ เอสตราดา
แน่ละ เอสตราดาไม่ได้คิดว่าตัวเขาเล่นบทบาทดังกล่าวอยู่เฉพาะแต่
ในโลกของแสงและเงาเท่านั้น เพราะในโลกแห่งการเมืองแล้ว เอส­
ตราดาก็ประกาศตนอย่างชัดเจนว่าต้องการเป็นตัวแทนของอันเดรส
6

โบนิฟำ ซิโอ (Andres Bonifacio) ผู้เป็น “ซูพรีโม” (ผู้นำสูงสุด) ของ
ขบวนการกาตีปูนันที่ลุกขึ้นจับอาวุธต่อสู้เพื่อปลดแอกจากการเป็น
อาณานิคมของสเปนเมื่อ 1896 อันนำไปสู่การจัดตั้งสาธารณรัฐที่ 1
ของฟิลิปปินส์ในปี 1898 ก่อนจะถูกยึดครอง “อย่างการุญ” โดย
อเมริกาในช่วงสิ้นศตวรรษ
กล่าวให้ถึงที่สุดแล้ว ผู้นำทางการเมืองเหล่านี้ ทั้งเอสตราดา,
ดูเตอร์เต และก่อนหน้านั้นคือ รามอน แมกไซไซ (Ramon Magsaysay)
ต่างก็ตระหนักถึงสงครามการต่อสู้ทางการเมืองระหว่าง “ชนชั้นนำ
ผู้มีการศึกษา” (ilustrado) กับมวลชนคนชั้นล่างผู้ถูกมองว่าโง่เขลา
เบาปัญญา (ignoramus) ดังที่แมกไซไซได้ประกาศว่าตนเองคือ “คน
ของมวลชนคนชั้นล่าง” (man of the masses) โดยกระแสธารแห่งการ
ต่อสู้ทางการเมืองดังกล่าวนี้ได้เผยให้เห็นอย่างชัดเจนในสิ่งที่ข้าพเจ้า
ใคร่ขอเรียกว่า “สงครามประวัติศาสตร์นิพนธ์ฟิลิปปินส์สองกระแส”
งานวิชาการด้านฟิลิปปินส์ศึกษาในโลกวิชาการภาษาไทยที่ผ่านมา
โดยเฉพาะการศึกษาประวัติศาสตร์ฟิลิปปินส์ ส่วนใหญ่มักเดินตาม
ตำราประวัติศาสตร์กระแสหลักของฟิลิปปินส์ไปอย่างเชื่องๆ หากไม่
เงยหน้าขึ้นมาจากงานกระแสหลัก ก็มักจะละเลยข้อถกเถียงในแวดวง
ประวัติศาสตร์ของฟิลิปปินส์ หรือไม่ก็แสดงอาการรังเกียจงานเขียน
ของนักประวัติศาสตร์แนววิพากษ์หรือนักประวัติศาสตร์ฝ่ายซ้าย รวม
ถึงการไม่สนใจจะหยิบขึ้นมาพิจารณาด้วยซํ้าว่างานเหล่านั้นกำลังเสนอ
ข้อถกเถียงหรือคำอธิบายประการใด บางคนอาจไม่ทันได้ตระหนัก
ด้วยซํ้าว่างานต่างๆ ที่ตัวเองหยิบมาใช้นั้นดำเนินอยู่ในแนวทางอัน
แตกต่างชนิดอยู ่ร่วมโลกกันได้ยากและกำลังหํ้าหั่นกันอยู่ อย่างไร
ก็ตาม ข้อยกเว้นอาจจะมีอยู่บ้างในงานศึกษาประวัติศาสตร์ฟิลิปปินส์
บางเรื่อง แต่นั่นก็นับได้ไม่เกินไปกว่ านิ้วมือข้างเดียว ซึ่งหนึ่งในบรรดา
7

งานไม่กี่ชิ้นที่ว่านั้นคืองานของสิริฉัตร รักการ
“ประวัติศาสตร์นิพนธ์ฟิลิปปินส์กับชะตากรรมของชาติ: อาการ
ตาสว่างกับอารมณ์ค้างแบบหลังอาณานิคม” เป็นหนังสือที่ไม่เพียง
แต่จะเผยให้เห็นถึงข้อถกเถียงของเหล่านักประวัติศาสตร์ฟีลีปีโนที่
พยายามก้าวให้พ้นจากประวัติศาสตร์แบบเส้นตรงและสถาปนาความ
ทรงจำร่วมของชาติขึ้นมาใหม่เท่านั้น หากแต่ยังเผยให้เห็นถึงการ
ขับเคี่ยวต่อสู้กันในวิถีการครอบงำและการผลิตสร้างความรู้ทาง
ประวัติศาสตร์ ตลอดจนการสร้างจิตสำนึกร่วมทางประวัติศาสตร์ชาติ
ให้กับพลเมืองฟิลิปปินส์ ทั้งนี้ ภายใต้เงื่อนไขอันพอจะเทียบเคียงกัน
ได้บ้างของ “อาการตาสว่าง” และ “อารมณ์ค้าง” ดังกล่าว ชาติอื่นๆ
ภายในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ก็เกิดปรากฏการณ์ในทำนอง
คล้ายคลึงกันอยู่ เนื่องด้วยชาติเกิดใหม่ทั้งหมายล้วนเคยเป็นดินแดน
อาณานิคมของจักรวรรดินิยมตะวันตกด้วยกันทั้งสิ้น เช่น พม่ า ลาว
เวียดนาม หรืออินโดนีเซีย ซึ่งฟิลิปปินส์มิได้ประสบอยู่เพียงชาติ
เดียวในเวลานั้น อาจยกเว้นกรณีนี้ให้กับชาติไทยที่ไม่เคยตกเป็น
อาณานิคมอย่างเป็นทางการของใคร แต่ก็ไม่ได้หมายความว่าจะ
สามารถหนีพ้นจากการมี “อารมณ์ค้าง” ไปได้ ซึ่งแน่นอนว่าแต่ละ
ชาติย่อมมีปัจจัยและบริบทของชาติตนแตกต่างกันออกไป กล่าวอย่าง
รวบรัดเลยก็คือ หนังสือของสิริฉัตรเล่มนี้จะเป็นหมุดหมายสำคัญอีก
หมุดหนึ่งที่จะช่วยสร้างความเข้าใจต่อการสร้างประวัติศาสตร์แห่ง
ชาติ อย่างน้อยก็ต่อชาติในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ซึ่งยังคง
มีงานศึกษาจริงจังทั้งในภาคภาษาไทยและภาษาอังกฤษไม่มากไปกว่า
หนึ่งโหลอย่างไม่ต้องสงสัย ด้วยความหวังเช่นนี้ โดยเริ่มนับจากหมุด
หมายหมุดนี้ เราจึงน่าจะได้เห็นงานศึกษาที่น่าตื่นเต้น เต็มไปด้วย
ข้อสนเทศแปลก ใหม่และมีการวิพากษ์ที่ลึกซึ้งรอบด้านเกี่ยวกับการ
8

ศึกษาการสร้างประวัติศาสตร์แห่งชาติของชาติต่างๆ ในเอเชียตะวัน­
ออกเฉียงใต้ ไม่ว่าจะเป็นคณะกรรมาธิการประวัติศาสตร์พม่า หรือ
คณะกรรมการค้นคว้าและเขียนประวัติศาสตร์ชาติลาว และแม้
กระทั่งคณะกรรมการชำระประวัติศาสตร์ไทยเองตามหลังมาอย่าง
ไม่ตกขบวนแน่เทียว
แม้การเขียนประวัติศาสตร์แห่งชาติในช่วงหลังการได้รับเอกราช
จะถูกจารขึ้นโดยการพยายามก้าวข้ามกรอบการเขียนประวัติศาสตร์
แบบเส้นตรงของอาณานิคมมาแล้วก็ตาม แต่ก็ปฏิเสธไม่ได้ว่ารูปแบบ
และกลิ่นอายของการเขียนแบบอาณานิคมนั้น ยังคงติดมากับปลาย
ปากกาของนักประวัติศาสตร์ชาวฟิลิปีโนอยู่ไม่น้อย บางครั้งก็อาจจะ
โดยไม่รู้สึกตัวประหนึ่ง “อารมณ์ค้าง” ที่ได้รับมรดกตกทอดมาจาก
ระบอบอาณานิคม โดยเฉพาะอย่างยิ่ง การผลิตสร้างชุดความรู้ทาง
ประวัติศาสตร์ของ “คณะกรรมาธิการประวัติศาสตร์แห่งชาติฟิลิป­
ปินส์” ที่ยึดโยงอย่างแนบแน่นอยู่กับวีรบุรุษของชาติหรือเรื่องราวของ
รัฐส่วนกลาง (มะนิลา) จึงยังคงเป็นรูปแบบการเขียนที่ดำเนินอยู่กับ
กรอบโครงเรื่องทางประวัติศาสตร์ของเจ้าอาณานิคมอย่างสนิทเสน่หา
เพราะกลุ่มคนที่ก้าวเข้ามามีบทบาทในการเขียนประวัติศาสตร์แห่งชาติ
ฟิลิปปินส์สมัยใหม่ต่อจากเจ้าอาณานิคมคือ เหล่าบรรดาชนชั้นนำผู้
มีการศึกษาตาสว่าง ซึ่งน้อมเกล้ารับเอาจารีตการเขียนประวัติศาสตร์
แบบเจ้าอาณานิคมมาสร้างความชอบธรรมให้แก่สถานะและบทบาท
ของตนในฐานะตัวแสดงนำในการขับเคลื่อนประวัติศาสตร์ของชาติ
การละเลยบทบาทของเหล่ามวลชนคนชั้นล่างในกรณีแบบเรียน
ประวัติศาสตร์แห่งชาตินั้นได้ก่อให้เกิดข้อถกเถียงอย่างเผ็ดร้อนขึ้น
ในแวดวงประวัติศาสตร์ฟิลิปปินส์ กระทั่งก่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลง
ทั้งในเชิงคำอธิบายและในเชิงวิธีวิทยา ดังที่งานชิ้นนี้ของสิริฉัตรได้
9

แจกแจงให้เห็น แต่หากกล่าวในบริบทของเอเชียตะวันออกเฉียงใต้­
ศึกษาแล้ว การศึกษาบทบาทของมวลชนคนชั้นล่างโดยทั่วไปแยก
จากกันไม่ออกจากการศึกษาขบวนการชาตินิยมและการตื่นขึ ้นของ
จิตสำนึกความเป็นชาติ อันนำไปสู่ขบวนการต่อสู้ปลดแอกอาณานิคม
ในช่วงคริสต์ศตวรรษที่ 20 กระนั้นก็ดี แทบจะทันทีที่นักประวัติ­
ศาสตร์กำหนดความหมายของความเป็นชาติและการเป็นองค์ประธาน
ผู้กระ ทำการทางประวัติศาสตร์ สถานะของมวลชนคนชั้นล่างก็หล่น
วูบหายไปจากหน้าประวัติศาสตร์ เนื่องจากถูกมองว่าโง่เขลา “ยังไม่
พร้อม” ไร้จิตสำนึกและอุดมการณ์ทางการเมือง พฤติการณ์ทั้งหลาย
ของคนเหล่านี้จึงถูกมองว่าเป็นเพียงปฏิกิริยาตอบสนองต่อสถานการณ์
เฉพาะหน้า หาได้มีจุดมุ่งหมายและโครงการทางการเมืองเป็นของ
ตัวเองแต่อย่างใดไม่ ในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ศึกษานั้น งานชิ้น
บุกเบิกในการศึกษาการเคลื่อนไหวของมวลชนคนชั้นล่างในฐานะผู้
กระทำการทางการเมือง ซึ่งพยายามหาหนทางอธิบายว่า สิ่งที่มวล ชน
เหล่านี้คิดและกระทำนั้นดำเนินอยู่ในขอบเขตของความเป็นเหตุผล/
ความเป็นการเมือง มิใช่ดำรงอยู่ในภาวะก่อนความเป็นการเมืองหรือ
ยังคงดำรงอยู่ใต้อิทธิพลของกรอบคิดทางศาสนา โดยปราศจากเหตุ​
ผลและความสุกงอมด้านจิตสำนึกทางการเมือง คือ งานของกลุ่มนัก
ประวัติศาสตร์ฟิลิปปินส์ นับตั้งแต่เตโอโดโร อากอนซิลโล (Teodoro
Agoncillo), เรนาโต คอนสตันติโน (Renato Constantino) และเรย์นัล­
โด อีเลโต้ (Reynaldo Ileto) ส่วนงานขึ้นหิ้งอันได้รับการคารวะอย่าง
สูงกรณีการศึกษาขบวนการชาวนาในชวาของสารโตโน การโตดิรโจ
(Sartono Kartodirdjo) นั้นแม้ยังคงมองว่าการเคลื่อนไหวของชาวนา
เหล่านี้ยังคงดำเนินอยู่ในกรอบของภาวะก่อนความเป็นการเมือง แต่
ก็ควรค่าแก่การเอ่ยถึง การสำรวจภูมิทัศน์ของบทสนทนาในประวัติ­
10

ศาสตร์นิพนธ์ฟิลิปปินส์ของสิริฉัตร รักการ จึงเป็นประหนึ่งตะเกียง
ที่ถูกจุดขึ้นในอันธกาล ซึ่งมิใช่แต่เพียงจะช่วยสาดแสงลงไปในดินแดน
แห่ง “กาลายาอัน” ของชาวลูซอนเท่านั้น แต่ยังอาจช่วยส่องทางให้
แก่เราในการพยายามค้นหาหนทางแห่งการเขียนประวัติศาสตร์
สำหรับมวลชนคนชั้นล่างในสังคมไทย ซึ่ง ณ ชั ่วโมงนี้ก็ยังไร้ที่ยืน
เร้นลึกอยู่ในหน้าประวัติศาสตร์ โดยมิพักจะต้องพูดถึงสถานะการ
เป็นองค์ ประธานของผู้คนจำนวนมากบนแผ่นดินแต่อย่างใด
แน่ละ งานชิ้นนี้ย่อมจะมีข้อด้อยอยู่อีกไม่น้อย ความตระหนัก
อย่างอ่อนน้อมเช่นนี้คือสิ่งอันควรที่นักวิชาการผู้มีโยนิโสมนสิการ
และยังให้ความนับถือตนเองอยู่บ้างทั้งหลาย จะต้องเตือนตัวเองให้
พิจารณาถึงช่องว่างทางความรู้ที่จะต้องช่วยกันถมให้เต็ม อาทิ หาก
ผู้เขียนสามารถนำเอางานนิพนธ์ของกลุ่มต่อต้านอำนาจส่วนกลาง
อย่างเช่นงานนิพนธ์ทางประวัติศาสตร์ของโลกมินดาเนามาพิจารณา
เปรียบเทียบอย่างจริงจัง เราก็คงได้อ่านงานที่ลุ่มลึกซับซ้อนยิ่งขึ้นไป
อีก อย่างไรก็ตาม งานซึ่งเติบโตงอกงามขึ้นมาจากวิทยานิพนธ์ระดับ
มหาบัณฑิตเล่มหนึ่ง แค่นี้ก็มีคุณูปการอย่างสูงยิ่งต่อการศึกษาประ­
วัติศาสตร์ฟิลิปปินส์และเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ศึกษาในสังคมไทย
แลเป็นงานซึ่งเราควรเปิดหมวกให้เกียรติเป็นการต้อนรับเล่มหนึ่ง
ทวีศักดิ์ เผือกสม และคณะ
11

สารบัญ
ตะเกียงแห่งกาลายาอันในคืนกาฬปักษ์
โดย ทวีศักดิ์ เผือกสม และคณะ
4
กิตติกรรมประกาศ
12
บทนำ
20
บทที่ 1 การเขียนฟิลิปปินส์:
การสร้างความรู้เกี่ยวกับฟิลิปปินส์ในยุคอาณานิคม
44
บทที่ 2 ประวัติศาสตร์แห่งชาติฟิลิปปินส์
ในยุคหลังอาณานิคม (1):
ชะตากรรมของเฟอร์ดินาน มาร์คอส
108

บทที่ 3 ประวัติศาสตร์นิพนธ์ฟิลิปปินส์
ในยุคหลังอาณานิคม (2):
การเมืองในการเขียนประวัติศาสตร์ขอ
งคณะกรรมาธิการประวัติศาสตร์แห่งชาติฟิลิปปินส์
152
บทที่ 4 ประวัติศาสตร์จากจุดยืนของประชาชน:
สถาบันประวัติศาสตร์แห่งชาติฟิลิปปินส์
กับการเล่าเรื่องท้องถิ่นของชาติ
198
บทสรุป
258
ภาคผนวก
264
บรรณานุกรม
282