Μάλλιος. Offprint - Festschrift Tiverios. Οι πολέμαρχοι των Παιόνων Πυραίχμης και Αστεροπαίος στις γραπτές πηγές και την κεραμική.

οι Παίονες και Τρώες αντίπαλοι του Αχιλλέα συνδέονται
στενά με τον Αξιό και τον Σκάμανδρο στο
κείμενο της Ἰλιάδας 50 . Με τον τρόπο αυτόν προβάλλεται
ουσιαστικά η ιθαγένειά τους, η αρχαιότατη
παρουσία τους στη γη που διαρρέουν οι δύο
αυτοί ποταμοί. Αν και ο Όμηρος αποσιωπά το γεγονός
ότι ο Σκάμανδρος είναι γεννήτορας πολλών
μορφών του τρωικού βασιλικού οίκου, κάτι που αναγνωρίζουν
μεταγενέστερες πηγές 51 , είναι ιδιαίτερα
λεπτομερής στην περίπτωση του αρχηγού των Παιόνων
Αστεροπαίου. Εδώ πια η σύνδεση του ηγεμόνα
της χώρας με το κύριο γεωφυσικό στοιχείο που
την καθορίζει, τον ποταμό Αξιό, είναι άμεση και γενεαλογική,
κάτι βέβαια που εκτείνεται και στον ίδιο
τον λαό των Παιόνων. Γιατί, όπως ο Αστεροπαίος
είναι εγγονός του Αξιού, έτσι και οι Παίονες πρέπει
να εκλαμβάνονται ως απόγονοί του ποτάμιου θεού.
Ουσιαστικά η γενεαλογική αυτή σχέση εκφράζει
υπαινικτικά την αντίληψη ότι τόσο ο Αστεροπαίος
όσο και οι Παίονες είναι αρχέγονοι και αυτόχθονες
κάτοικοι του τόπου όπου ρέει ο Αξιός. Αυτή η ιδεολογική
κατασκευή διαρθρώνεται καλύτερα στη μυθική
μορφή του Πηλεγόνα, του γιου του Αξιού και
πατέρα του Αστεροπαίου, ο οποίος θεωρείται επώνυμος
του παιονικού φύλου των Πελαγόνων 52 .
50. Για τις κοινές αναφορές Παιόνων και Αξιού: Ἰλιάς Β 849-850,
Π 288, Φ 157-158. Για τις σχέσεις Σκαμάνδρου-Τρώων ενδεικτικά
είναι τα λόγια του Αχιλλέα στη ραψωδία Φ, 130-133: οὐδ’ ὑμῖν ποταμός
περ ἐΰρροος ἀργυροδίνης / ἀρκέσει, ᾧ δὴ δηθὰ πολέας ἱερεύετε
ταύρους, / ζωοὺς δ’ ἐν δίνῃσι καθίετε μώνυχας ἵππους. Τη θεματική
σύνδεση μεταξύ των Τρώων, της Τρωάδας και των ποταμών της
στην Ἰλιάδα (σε αντιδιαστολή προς τη σχέση των Ελλήνων με τη θάλασσα)
επιβεβαιώνει και ο Fenno 2005 (ιδίως 482-487).
51. Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη 3.12.1-3, ο οποίος κατά τον Frazer
(1921, 36-5 σημ.3, 43 σημ.2) ακολουθεί παλιότερους συγγραφείς
όπως ο Ελλάνικος (FGrHist 4 F138). Επίσης, Διόδωρος Σικελιώτης
4.75.1 και Σχόλια, Ὁμ. Ἰλ. Υ, 237. Για μια αντίστοιχη σύνδεση του
ποταμού Σιμόεντα με τους Τρώες: Απολλόδωρος, ό.π. Αμφότεροι οι
ποταμοί θεωρούνται γεννήτορες των τοπικών νυμφών της Τροίας:
Κόιντος, Μεθομηρικά 11.245. Πρβλ. σχετικά και Fenno 2005, 483,
σημ.22.
52. Ο Πλίνιος (Historia Naturalis 4.35) συγκαταλέγει τους Πελαγόνες
μεταξύ των παιονικών γενών. Για την αναλογική χρήση των
όρων Πελαγόνες και Παίονες στον Σκύμνο (621-622) και τον Στράβωνα
(7, απ. 38-39), βλ. Hatzopoulos 1996, I, 244. Για τους Πελαγόνες
των ιστορικών χρόνων και την τοπογραφία της περιοχής τους:
Papazoglou 1988, 276-292. Το εθνωνύμιο των Πελαγόνων ομοιάζει
ιδιαίτερα με το αντίστοιχο των Πελασγών, που θεωρούνται στον
μύθο γενικά ένα αρχέγονο και γηγενές φύλο και διαρθρώνουν στον
μύθο κυρίως αντιλήψεις σχετικά με την εθνικότητα, την ελληνικότητα
και την αυτοχθονία: McNeal 1985. Fowler 2003. Sourvinou-Inwood
2003. Η ομοιότητα του ονόματος του Πηλεγόνα και του Πελασγού,
επωνύμου ήρωα των αυτοχθόνων Πελασγών θα προκαλούσε
Αν τώρα προβάλλουμε την αντιπαράθεση του
Αχιλλέα και του Αστεροπαίου στον ιστορικό περίγυρο
της εκτέλεσης του έπους κατά την αρχαϊκή εποχή,
καταλαβαίνουμε ότι δεν πρόκειται για μια ακόμη
ομηρική μονομαχία που σκοπεύει απλώς στην οικοδόμηση
του κλέους του Θεσσαλού ήρωα. Αντίθετα,
είναι πολύ πιθανόν ότι το ελληνικό κοινό του Ομήρου,
ειδικά οι κάτοικοι της μικρασιατικής Αιολίδας
και Ιωνίας, προσελάμβανε τη σύγκρουση αυτή στο
πλαίσιο της πόλωσης ανάμεσα στους αυτόχθονες
πληθυσμούς και τους Έλληνες. Και δεν είναι δύσκολο
να καταλάβουμε το γιατί. Οι Παίονες ανήκουν στον
συμμαχικό συνασπισμό της Τροίας για την αντιμετώπιση
του οποίου κινητοποιήθηκαν οι σημαντικότεροι
ήρωες που οι Έλληνες των ιστορικών χρόνων
αναγνώριζαν ως προγόνους τους. Μέσα στο πλαίσιο
αυτό, είναι αναμενόμενο, κατέχουν εμφανώς τη θέση
του αντιπάλου. Οι επίκουροι των Τρώων μάλιστα
προέρχονται από τους λαούς του Βόρειου κι Ανατολικού
Αιγαίου που οι σύγχρονοι του Ομήρου Έλληνες
συναντούσαν στις αποικιακές τους εξορμήσεις,
αντιμετώπιζαν σε πολεμικές επιχειρήσεις, συναλλάσσονταν
σε εμπορικό επίπεδο. Και παρά το ότι στο
έπος δεν διαφοροποιούνται εμφανώς από τους Έλληνες
αντιπάλους τους, δεν λείπουν ορισμένες περιπτώσεις
που ενσωματώνουν στερεότυπα του βαρβάρου
τα οποία θα αναπτυχθούν πλήρως κατά την
κλασική εποχή 53 . Ένα από αυτά, που συνήθως αφορά
στον αποικιακό χώρο, είναι και η αυτόχθων καταγωγή,
η οποία επικυρώνει το παλαιότατο ρίζωμα
σε τόπους όπου οι Έλληνες έφθαναν ως επήλυδες 54 .
αυτονόητα ανάλογους συνειρμούς. Άλλωστε, και οι Γίγαντες, που
λογίζονταν γηγενείς και αρχέγονοι άνθρωποι, Πηλαγόνες ονομάζονται
από τον Καλλίμαχο, Ὓμνος εἰς Δία 3 (πρβλ. όμως Köhnken
1984). Τη σύνδεση Πελαγόνων και Γιγάντων απηχεί και το λεξικό
του Σούδα (λ. Πηλαγόνος: ὄνομα Γίγαντος). Ίσως δεν θα ήταν εδώ
άσχετη η σύνδεση του εθνωνυμίου Πελαγόνες με τον μακεδονικό και
ηπειρωτικό όρο για τους γέροντες = πελείους (βλ. Ησύχιος, λ. πελείους),
καθώς και τον μακεδονικό όρο για τους βουλεύτες = πελιγάνες.
Πρβλ. τη σχετική συζήτηση του θέματος από τον Kalléris 1988,
II, 242-245
53. Sourvinou-Inwood 2005, 40-63. Για την ‘κατασκευή’ της έννοιας
του βαρβάρου και τα στερεότυπα που σχετίζονται μ’ αυτήν
κατά την κλασική κυρίως εποχή: Hall 1989. Cohen 2000. Harrison
2002. Bonfante 2011. Τη σχετική γερμανική βιβλιογραφία συγκεντρώνει
ο Gehrke 2005, 50, σημ.1.
54. Η έννοια της εντοπιότητας σε αποικιακούς τόπους πέρα από
την ποτάμια καταγωγή διαρθρώνεται κατά κύριο λόγο στη γενεαλογική
σχέση με μια επώνυμη Νύμφη του τόπου, βλ. για παράδειγμα:
Dougherty 1993, 68-76. Πρβλ. ακόμη Sourvinou-Inwood 2005,
112-113, 249.
204 ΚΕΡΑΜΕΩΣ ΠΑΙΔΕΣ