Libër leximi i gjuhës shqipe
Libër leximi i gjuhës shqipe
Libër leximi i gjuhës shqipe
- No tags were found...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
dr. ASLLAN HAMITI<br />
mr. ISMAIL HAMITI<br />
GJUHË SHQIPE<br />
PËR KLASËN VI<br />
TË ARSIMIT FILLOR TETËVJEÇAR
VJETËRSIA E GJUHËS SHQIPE<br />
Gjuha <strong>shqipe</strong> bën pjesë në familjen e gjuhëve indoevropiane. Ajo formon<br />
një degë të veçantë në këtë familje <strong>gjuhës</strong>ore.<br />
Ka disa mendime për prejardhjen e <strong>gjuhës</strong> <strong>shqipe</strong>, por është vërtetuar<br />
që gjuha <strong>shqipe</strong> rrjedh nga dialekti jugor i ilirishtes, ndërsa shqiptarët janë<br />
pasardhës të ilirëve.<br />
��DETYRË<br />
Shikojeni pemën <strong>gjuhës</strong>ore indoevropiane. Çfarë vëreni në të?
Shqipja është një nga gjuhët e lashta të Ballkanit, por e dokumentuar<br />
me shkrim mjaft vonë, në shekullin XV.<br />
Dokumenti i parë i shkruar në gjuhën <strong>shqipe</strong>, është ai që quhet<br />
"Formula e pagëzimit", e vitit 1462. Është një fjali e shkurtër në gjuhën<br />
<strong>shqipe</strong> "Unte paghesont premenit Atit et birit et spertit senit", senit" që gjendet<br />
në një qarkore të shkruar në latinisht nga Kryepeshkopi i Durrësit Pal<br />
Engjëlli, bashkëpunëtor i ngushtë i Skënderbeut.<br />
Pal Engjëlli, gjatë një vizite në Mat, vuri re çrregullime në punë të<br />
ushtrimit të fesë dhe me këtë rast, ai la me shkrim disa porosi dhe udhëzime<br />
për klerin katolik, ndër të cilat edhe formulën e mësipërme, të cilën mund ta<br />
përdornin prindërit për të pagëzuar fëmijët e tyre, në rastet kur nuk kishin<br />
mundësi t'i dërgonin në kishë, ose kur nuk kishte prift. Formula është shkruar<br />
me alfabetin latin dhe në dialektin e veriut (gegërisht).<br />
Dokumenti i dytë, i shkruar në gjuhën <strong>shqipe</strong> është Fjalorthi i Arnold<br />
von Harfit, i vitit 1496. Udhëtari gjerman Arnold von Harf, nga fshati i Këlnit,<br />
në vjeshtë të vitit 1496, ndërmori një udhëtim pelegrinazhi për në "vendet e<br />
shenjta". I fundit të shekullit XV ose i fillimit të shekullit XVI është "Ungjilli i<br />
Pashkëve". Këto dokumente paraqesin interes për historinë e <strong>gjuhës</strong> së<br />
shkruar <strong>shqipe</strong>.<br />
Libri i parë i shkruar në gjuhën <strong>shqipe</strong>, që njohim deri më sot, është<br />
"Meshari" i Gjon Buzukut, i vitit 1555, i cili shënon edhe fillimin e letërsisë<br />
së vjetër shqiptare. Kjo vepër dëshmon për ekzistencën e një tradite të<br />
mëparshme të të shkruarit të <strong>shqipe</strong>s.<br />
4
Në shekullin XVI i ka fillimet edhe letërsia në gjuhën <strong>shqipe</strong> te<br />
arbëreshët e Italisë. Vepra e parë e letërsisë arbëreshe në gjuhën <strong>shqipe</strong> dhe<br />
vepra e dytë për nga vjetërsia, pas asaj të Buzukut, është ajo e priftit arbëresh<br />
Lekë Matrënga "E mbësuame e krishterë….", e botuar në vitin 1592. Një<br />
zhvillim më të madh njohu lëvrimi i <strong>gjuhës</strong> <strong>shqipe</strong> në shekullin XVII, nën<br />
penën e një vargu autorësh, si Pjetër Budi, Frang Bardhi dhe Pjetër Bogdani.<br />
Gjatë Rilindjes Kombëtare, në shekullin XIX, në kushte të reja historike,<br />
lëvrimi dhe përparimi i <strong>gjuhës</strong> <strong>shqipe</strong> hyri në një etapë të re. Në këtë<br />
periudhë u bënë përpjekje të vetëdijshme për të ndërtuar një gjuhë letrare<br />
kombëtare, standardizimi i së cilës u arrit në shekullin XX.<br />
Gjuha <strong>shqipe</strong> ka dy dialekte, dialektin e veriut ose gegërishten dhe<br />
dialektin e jugut ose toskërishten. Kufiri natyror që i ndan në vija të<br />
përgjithshme këto dialekte, është lumi i Shkumbinit. Në anën e djathtë të<br />
Shkumbinit shtrihet dialekti verior (gegërishtja), në anën e majtë të tij,<br />
dialekti jugor (toskërishtja).<br />
Dallimet midis dialekteve të <strong>shqipe</strong>s nuk janë të mëdha, folësit e tyre<br />
kuptohen pa vështirësi njeri me tjetrin.<br />
5
�� PËRGJIGJUNI PYETJEVE<br />
1. Në cilën familje <strong>gjuhës</strong>h bën pjesë gjuha <strong>shqipe</strong>?<br />
2. A është e vjetër gjuha <strong>shqipe</strong>?<br />
3. Nga rrjedh gjuha <strong>shqipe</strong>?<br />
4. Cili është dokumenti i parë i <strong>gjuhës</strong> <strong>shqipe</strong>?<br />
5. Kur është shkruar ai?<br />
6. Kush e ka shkruar dhe përse?<br />
7. Cili është dokumenti i dytë i <strong>gjuhës</strong> <strong>shqipe</strong>?<br />
8. Cili është libri i parë i shkruar në gjuhën <strong>shqipe</strong>?<br />
9. Cilës periudhë të letërsisë <strong>shqipe</strong> i takojnë Lekë Matrënga, Pjetër Budi,<br />
Frang Bardhi dhe Pjetër Bogdani?<br />
10. Sa dialekte ka gjuha <strong>shqipe</strong>?<br />
11. Cili lumë i ndan dy dialektet e <strong>shqipe</strong>s?<br />
12. Cilit dialekt i takon e folmja jote?<br />
13. Në qoftë se do të gjenit ndonjë shkrim të vjetër të <strong>shqipe</strong>s, çfarë do të<br />
bënit me të?<br />
� � DETYRË<br />
Lexojeni fragmentin e mëposhtëm të "Mesharit" të Gjon Buzukut.<br />
U Doni Gjoni, biri i Bdek Buzukut, tue u kujtuom shumë herë se gluha<br />
jonë nukë kish gja të ndigluom n së Shkruomit shenjtë, n së dashunit së<br />
botësë sanë desha me u fëdigunë, për sa mujta me ditunë, me zdritunë pak<br />
mendetë e atyne qi të ndiglonjinë, përse ata të mundë mernë sa i naltë e i<br />
mujtunë e i përmishëriershim ashtë Zotynë atyne qi ta duonë m gjithë<br />
zemërë. U lus mbas sodi ma shpesh të vini m klishë, përse ju kini me<br />
gjegjunë ordhëninë e Tinëzot. E atë në mbarofshi, Zotynë të ketë mishërier<br />
mbi ju. E ata qi u monduonë djerie tash, ma mos u mondonjënë. E ju t'ini të<br />
zgiedhunitë e Tinëzot. E përherë Zotynë ka me klenë me ju, ju tue ndjekunë<br />
të dërejtënë e tue lanë të shtrembënënë. E këta ju tue bam, Zotynë ka me<br />
shtuom ndër ju, se të korëtë taj të nglatetë djerie n së vjelash, e të vjelëtë<br />
djerie n së mbjellash. E u ma duo të mbaronj vepërënë teme, Tinëzot tue<br />
pëlqyem. Ndë vjetët M.D.L.IV. njëzet dit ndë mars zuna nfill, e mbarova ndë<br />
vjetët një M.D.L.V. ndë kallënduor V dit. E se për fat në keshë kun mbë ndonjë<br />
vend fejyem, u duo tuk të jetë fajtë, aj qi të jetë ma i ditëshim se u, ata faj<br />
e lus ta trajtonjë nde e mir. Përse nukë çuditem se në paça fëjyem, këjo tue<br />
klenë ma e para vepërë e fort e fështirë për të vepëruom mbë gluhët tanë.<br />
Përse ata qi shtamponjinë kishnë të madhe fëdigë, e aqë nukë mundë qëllonjinë<br />
se faj të mos banjinë, përse përherë ndaj ta nuk mundë jeshë; u tue mbajtunë<br />
një klishë, mbë të dy anët më duhe me sherbyem. E tash u jam nfalë<br />
gjithëve, e lutëni Tënëzonë ende për muo.<br />
ÇABEJ (1968), 387.<br />
6
� � FJALOR<br />
të ndigluom - të kuptueshme<br />
n së dashunit - prej dashurisë<br />
u fëdigunë - me u lodhë, me u munduar<br />
atyne - për ata<br />
klishë - kishë<br />
të korëtë - të korrat<br />
� � DETYRË<br />
Në kolonën e parë janë dhënë disa fjalë e grupe fjalësh nga teksti i<br />
mësipërm. Në kolonën e dytë shënoni formën e fjalës të të folmes tënde<br />
dhe në kolonën e tretë formën e <strong>gjuhës</strong> letrare.<br />
Gjuha e Buzukut E folmja ime Gjuha standarde<br />
tue u kujtuom<br />
gluha<br />
me ditunë<br />
me zdritunë<br />
mendetë<br />
atyne<br />
qi të ndiglonjinë<br />
ta duonë<br />
kini me gjegjunë<br />
ka me klenë me ju<br />
tue ndjekunë<br />
tue bam<br />
vepërënë teme<br />
ndë kallënduor<br />
mbë gluhët tanë<br />
.......................................<br />
.......................................<br />
.......................................<br />
.......................................<br />
.......................................<br />
.......................................<br />
.......................................<br />
.......................................<br />
.......................................<br />
.......................................<br />
.......................................<br />
.......................................<br />
.......................................<br />
.......................................<br />
.......................................<br />
të nglatëtë - të zgjatet<br />
në keshë - në paça<br />
fëjyem - gabuam<br />
fajtë - aty ku të jetë faji<br />
nde e mirë - në të mirë<br />
tue klenë - duke qenë<br />
ndaj ta - ndaj tyre<br />
.......................................<br />
.......................................<br />
.......................................<br />
.......................................<br />
.......................................<br />
.......................................<br />
.......................................<br />
.......................................<br />
.......................................<br />
.......................................<br />
.......................................<br />
.......................................<br />
.......................................<br />
.......................................<br />
.......................................<br />
7
KLASAT E FJALËVE<br />
FJALËT E NDRYSHUESHME DHE TË PANDRYSHUESHME<br />
� � DETYRË<br />
Lexoni me kujdes fjalët e mëposhtme të grupit të parë dhe të dytë.<br />
Tregoni çfarë dallimi vëreni?<br />
I<br />
libër libri, librin, librit, libra, librat, librave, librash.<br />
i mirë e mirë, të mirë, të mira<br />
im ime, time, sime<br />
mësoj mëson, mësojmë, mësoni, mësonim, mësova<br />
tre tr<br />
tri<br />
II<br />
mirë, keq, herët, vonë, ngadalë, shpejt<br />
mbi, nën, te, prej, nga, nëpër, përtej<br />
se, sesa, prandaj, kurse, ndërsa, sepse<br />
jo, po, nuk, s’, mos<br />
obobo, oh, uh, of, ububu, mor<br />
Disa fjalë gjatë përdorimit në fjali marrin forma të ndryshme (siç janë<br />
fjalët e grupit të parë), ndërsa të tjerat (ato të grupit të dytë) kanë një formë<br />
të vetme. Në bazë të kësaj, pjesët e ligjëratës ndahen në:<br />
1. pjesë të ndryshueshme, ndryshueshme dhe në<br />
2. pjesë të pandryshueshme.<br />
pandryshueshme<br />
Pjesë të ndryshueshme janë fjalët që pësojnë ndryshime gjatë përdorimit<br />
(lakimit dhe zgjedhimit). Ato janë:<br />
a) emri<br />
b) mbiemri<br />
c) përemri<br />
ç) folja<br />
d) numërori<br />
Pjesë të pandryshueshme të ligjëratës janë fjalët që kanë vetëm një<br />
formë (as nuk lakohen, as nuk zgjedhohen). Të pandryshueshme janë:<br />
8<br />
a) ndajfolja<br />
b) parafjala<br />
c) lidhëza<br />
ç) pjesëza, dhe<br />
d) pasthirrma.
� � DETYRË:<br />
Shkruani në skemën e mëposhtme fjalët e ndryshueshme dhe të<br />
pandryshueshme.<br />
� � DETYRË:<br />
Rishkruani fjalët në dy kolona, duke i ndarë në fjalë të ndryshueshme<br />
dhe në fjalë të pandryshueshme.<br />
nxënës, nxënës,<br />
nxënësi, nxënësit, nxënësin<br />
atje<br />
lart<br />
pesë, pesë,<br />
pesa, pesës, pesën, pesat<br />
kam, kam,<br />
ke, ka, kemi, keni, kanë<br />
jam, jam,<br />
je, është, jemi, jeni, janë<br />
njësh, njësh,<br />
njëshi, njëshin, njëshat<br />
unë, unë,<br />
ti, ai, ajo, ne, ju, ata, ato<br />
laps, laps,<br />
lapsi, lapsin, lapsa, lapsat por<br />
për<br />
mësoj, mësoj,<br />
mëson, mësojnë, kam mësuar<br />
pra<br />
të ndryshueshme<br />
fjalë<br />
fjalë të ndryshueshme<br />
1. ............................................................................<br />
2. ............................................................................<br />
3. ............................................................................<br />
4. ............................................................................<br />
5. ............................................................................<br />
6. ............................................................................<br />
7. ............................................................................<br />
8. ............................................................................<br />
9. ............................................................................<br />
10. ..........................................................................<br />
të pandryshueshme<br />
mbi<br />
i mirë, mirë,<br />
e mirë, të mirë, të mira<br />
im, im,<br />
yt, jonë, juaj, i tij, i saj, e tyre<br />
e<br />
le<br />
mos<br />
nuk<br />
të pandryshueshme<br />
1. ............................<br />
2. ............................<br />
3. ............................<br />
4. ............................<br />
5. ............................<br />
6. ............................<br />
7. ............................<br />
8. ............................<br />
9. ............................<br />
10. ..........................<br />
9
� � PYETJE:<br />
1. Si i dallojmë fjalët e ndryshueshme nga fjalët e pandryshueshme?<br />
2. Cilat janë fjalë të ndryshueshme?<br />
3. Cilat janë fjalë të pandryshueshme?<br />
4. A e ndryshojnë lëngjet formën sipas enës? Pse?<br />
5. A e ndryshojnë formën trupat e ngurtë?<br />
6. Si mendoni, a është mirë që në natyrë dhe në gjuhë të kishte vetëm<br />
gjëra të ndryshueshme ose vetëm gjëra të pandryshueshme?<br />
7. Cilat fjalë të ndryshueshme kanë më shumë forma?<br />
� � DETYRË<br />
Shënoni shenjën plus nëse janë të ndryshueshme, ndërsa shenjën<br />
minus nëse janë të pandryshueshme.<br />
� � DETYRË<br />
Lexoni fjalitë e mëposhtme. Fjalët e fjalive të dhëna ndani në fjalë të<br />
ndryshueshme dhe të pandryshueshme. Shkruani në fletore, duke i ndarë në<br />
dy kolona.<br />
- Gjuha <strong>shqipe</strong> bën pjesë në familjen e gjuhëve indoevropiane.<br />
- Shqipja është një nga gjuhët e lashta të Ballkanit, por e dokumentuar me<br />
shkrim mjaft vonë.<br />
- Gjuha <strong>shqipe</strong> rrjedh nga ilirishtja, ndërsa shqiptarët janë pasardhës të<br />
Ilirëve.<br />
10<br />
guri<br />
ajri<br />
uji<br />
hekuri<br />
vaji<br />
i ndryshueshëm i pandryshueshëm
EMRI<br />
� � DETYRË:<br />
Lexojeni këtë fabul dhe thoni çfarë janë fjalët e shënuara me<br />
shkronja të hijesuara?<br />
Ujku u afrua ta hajë kalin. kalin Kali i<br />
thotë ujkut: ujkut Po të lutem, më bëj nder e<br />
hiqma një thumb prej këmbe se nall-<br />
bani, bani duke më mbathur, më ka prerë<br />
thundrën e pasi të ma heqësh thumbin, thumbin<br />
atëherë e ke hak të më hash.<br />
Ujku u pajtua, e i thotë kalit: kalit<br />
- Çoje këmbën të ta shoh.<br />
Kali, Kali duke çuar këmbën, këmbën i ra<br />
shqelm ballit dhe e hodhi ujkun tutje.<br />
Ujku thotë me vete: Unë duke qenë kasap, kasap pse u bëra nallban pa<br />
nevojë?<br />
MBANI MEND<br />
Emër është fjala që emërton ndonjë send konkret ose një gjë abstrakte.<br />
Shpjegim:<br />
Në tekstin e sipërshënuar, fjalët: ujk, kalë, thumb, këmbë, nallban<br />
etj. që janë shënuar me shkronja të hijesuara janë emra.<br />
� � Ushtrimi 1:<br />
1. Shkruani disa emra të shokëve e të shoqeve të klasës:<br />
________________________________________________________________________<br />
________________________________________________________________________<br />
2. Shënoni emrat e disa kafshëve dhe shpendëve:<br />
________________________________________________________________________<br />
________________________________________________________________________<br />
3. Emërtoni disa gjëra ushqimore:<br />
________________________________________________________________________<br />
________________________________________________________________________<br />
4. Shkruani emrat e disa sendeve në klasë:<br />
________________________________________________________________________<br />
11
________________________________________________________________________<br />
� � Ushtrimi 2:<br />
Emrat e mëposhtëm ndani në dy grupe: në emra të qenieve të gjalla<br />
dhe në emra të sendeve dhe objekteve.<br />
nënë gërshërë<br />
gjysh orë<br />
baba pulë<br />
dardhë mace<br />
mollë pjatë<br />
vizore sapun<br />
gotë dritare<br />
lule fletore<br />
lopë laps<br />
shkollë trëndafil<br />
� � Ushtrimi 3:<br />
Formoni fjali me emrat e dhënë:<br />
12<br />
qenie të gjalla sende dhe objekte<br />
................................ ...............................<br />
................................ ...............................<br />
................................ ...............................<br />
................................ ...............................<br />
................................ ...............................<br />
................................ ...............................<br />
................................ ...............................<br />
................................ ...............................<br />
................................ ...............................<br />
................................ ...............................<br />
1. Astriti __________________________________________________<br />
2. Vardari _________________________________________________<br />
3. Klasa ___________________________________________________<br />
4. Kopshti _________________________________________________<br />
5. Molla ___________________________________________________<br />
6. Macja ___________________________________________________<br />
7. Dallëndyshja ____________________________________________<br />
8. Pranvera ________________________________________________<br />
9. Nxënësit ________________________________________________<br />
10. Mjeku _________________________________________________
KATEGORITË GRAMATIKORE TË EMRIT<br />
Mendoni dhe përgjigjuni:<br />
1. Çfarë dini për emrin?<br />
2. Thoni në cilën trajtë, gjini, numër dhe rasë është përdorur emri<br />
shkollë në fjalinë: Shkolla jonë është e re.<br />
Emrat në gjuhën <strong>shqipe</strong> ndryshojnë jo vetëm në numër, por edhe në<br />
gjini, rasë dhe trajtë. Pra, emri në gjuhën <strong>shqipe</strong> ka kategorinë gramatikore<br />
të shquarsisë e të pashquarsisë (trajtës), të gjinisë, gjinisë të numrit dhe<br />
të rasës. rasës<br />
PASHQUARSIA DHE SHQUARSIA E EMRIT<br />
Trajta themelore e emrit është rasa emërore e pashquar. Nga trajta<br />
themelore ose parësore i fitojmë format e tjera gramatikore të emrit (trajtat).<br />
Emrat, si në njëjës ashtu edhe në shumës, përdoren në dy trajta:<br />
a) në trajtë të pashquar dhe<br />
b) në trajtë të shquar. shquar<br />
Emri në trajtën e pashquar tregon qenie, sende ose dukuri në<br />
përgjithësi, në mënyrë të papërcaktuar. P.sh.: një nxënës, një punëtor, një<br />
mendim, një mace, një laps etj.<br />
Emri në trajtën e shquar tregon qenie, sende ose dukuri të tjera, të<br />
veçuara nga gjërat e tjera të llojit të vet. P.sh.: nxënësi, punëtori, mendimi,<br />
macja, lapsi etj.<br />
Formë përfaqësuese (bazë) e emrit është trajta e pashquar, numri<br />
njëjës, rasa emërore: djalë, vajzë, shkollë, lule, letër, njeri, kompjuter, lepur,<br />
qen, piano etj.<br />
Trajta e shquar e emrit formohet duke i pasvendosur formës përfaqësuese<br />
nyjën shquese, përkatësisht mbaresën:<br />
a) për emrat e gjinisë mashkullore -i ose -u dhe<br />
b) për emrat e gjinisë femërore -a ose -ja.<br />
13
GJINIA E EMRIT<br />
Emrat në gjuhën <strong>shqipe</strong> ndahen në tri gjini: në gjininë mashkullore,<br />
femërore dhe gjininë asnjanëse. Gjinia asnjanëse përfshin një numër të<br />
kufizuar emrash, kryesisht ata me nyjë të përparme. Për çdo shqiptar nuk<br />
është i vështirë dallimi i gjinisë së emrave. Problem përbëjnë disa emra<br />
gjinish të ndryshme që kanë të njëjtën formë, si dhe disa emra që ndërrojnë<br />
gjininë në shumës.<br />
Trajta e shquar e numrit njëjës është treguesi më i mirë i gjinisë gramatikore<br />
të emrit.<br />
Emrat që në trajtën e shquar njëjës marrin mbaresën -i ose -u janë<br />
të gjinisë mashkullore. P.sh.: mal-i, laps-i, nxënës-i, artist-i, shitës-i; ujku,<br />
zog-u, krah-u, ari-u etj.<br />
Emrat që në trajtën e shquar njëjës marrin mbaresën -a ose -ja janë<br />
të gjinisë femërore. P.sh.: vajzë - vajza, shkollë - shkolla, motër - motra;<br />
lule - lulja, nuse - nusja etj.<br />
Mënyra e formimit të trajtës së shquar nga trajta e pashquar mund<br />
të paraqitet edhe në mënyrë tabelore:<br />
1.<br />
14<br />
gjinia mashkullore<br />
Trajta e pashquar mbaresa Trajta e shquar<br />
emrat që mbarojnë me bashkëtingëllore + i<br />
2. emrat që mbarojnë me bashkëtingëlloret:<br />
-k, -g, -h + u<br />
3. emrat që mbarojnë me zanoren e theksuar<br />
-í + u<br />
top + i = topi<br />
libër + i = libri<br />
laps + i = lapsi<br />
ujk + u = ujku<br />
zog + u = zogu<br />
gjinia femërore<br />
Trajta e pashquar mbaresa Trajta e shquar<br />
1. -ë + a nënë + a = nëna<br />
njerí + u = njeriu<br />
shi + u = shiu<br />
2. -e + ja lule + ja = lulja<br />
3. -í + a shtëpí + a = shtëpia<br />
4. -o, -á, -é, -ý + ja vazo+ ja = vazoja/kalá+ja, re+ja
� � Ushtrimi 4:<br />
Thoni trajtën e shquar të këtyre emrave:<br />
dhëmb, dhomë, dhuratë, adhurim, dardhë, udhë, gjak, gjemb, gjeth, gjoks,<br />
gjuhë, lule, lis, lojë, lakuriq, pulë, llambë, llullë, mollë, pyll, njeri, zonjë,<br />
rreth, rrugë, rreze, rrezik, shaka, shok, shekull, thanë, thatësi, thelb,<br />
thikë, thirrje, xhezve, xhep, ylber, yndyrë, zhurmë.<br />
� � Ushtrimi 5:<br />
Formoni trajtën e pashquar të këtyre emrave:<br />
televizori, Arbeni, libri, topi, Teuta, plaku, ora, qershia, radioja, nëna, tigri,<br />
luga, natyra, fustani, mësuesja, dardha, zjarri, dielli, miu, shtëpia,<br />
këmisha, mali, peshku, gjuha, bregu.<br />
GJINIA ASNJANËSE<br />
Disa emra dalin në një gjini të tretë që nuk është as mashkullore, as<br />
femërore, e që quhet gjini asnjanëse.<br />
Në gjuhën <strong>shqipe</strong> ka pak emra të gjinisë asnjanëse: të kuqtë,<br />
të bardhët, të ftohtët, të nxehtët, të menduarit, të mësuarit etj.<br />
Emrat që marrin mbaresën -t (-të ose -it) janë të gjinisë asnjanëse.<br />
Janë në gjininë asnjanëse:<br />
a) disa emra të prejardhur nga folje. Këta quhen emra prejfoljorë ose prejpjesorë.<br />
b) disa emra të prejardhur nga mbiemra, që quhen emra prejmbiemrorë.<br />
folje - emër i gjinisë asnjanëse mbiemër - emër i gj. asnjanëse<br />
mësoj - të mësuarit<br />
këndoj - të kënduarit<br />
eci - të ecurit<br />
lexoj - të lexuarit<br />
flas - të folurit<br />
i zi - të zitë<br />
i kuq - të kuqtë<br />
i verdhë - të verdhët<br />
i ftohtë - të ftohtët<br />
i bardhë - të bardhët<br />
15
P.sh.:<br />
� � Ushtrimi 6:<br />
Formoni emra të gjinisë asnjanëse nga foljet dhe mbiemrat e dhënë:<br />
� � Ushtrimi 7:<br />
Nga foljet dhe mbiemrat e dhënë, formoni emra të gjinisë asnjanëse:<br />
GAZMORE<br />
RREZIKU<br />
Goni i vogël kthehet në shtëpi nga shkolla dhe i thotë s’ëmës:<br />
- Mami, sot nuk do t'i shkruaj detyrat e shtëpisë. Po përtoj t'i<br />
shkruaj çdo ditë!<br />
- Mos përto, shpirt i mamit. Deri sot askush s'ka vdekur nga detyrat<br />
e shtëpisë.<br />
- E pse të rrezikoj unë të bëhem i pari?! - ia ktheu shpejt Goni.<br />
16<br />
harroj - ................................. i mirë - ...................................<br />
shikoj - ................................ vallëzoj - ...............................<br />
ftoj - ................................... i shkruaj - ..............................<br />
lexoj - .................................. dëgjoj - ..................................<br />
i bardhë - ................................ gjykoj - ....................................<br />
- (mësoj) ............................... është i domosdoshëm.<br />
- U ngri nga ................................ (i ftohtë).<br />
- (këndoj) ................................... nuk është aspak i lehtë.<br />
- Hoqi ...................................... (i zi) e ullirit.<br />
- (eci) ................................ është i dobishëm për shëndetin.<br />
- (lexoj) .................................. para gjumit ndihmon për gjumë të rehatshëm.<br />
- Ndaj .................................. (i bardhë) nga ................................ (i verdhë) e vezës.<br />
- (fle) .................................... është i dobishëm.
NUMRI I EMRAVE<br />
Mendoni dhe përgjigjuni:<br />
1. Çfarë tregojmë kur themi: një shok, një klasë, një plak, një zog?<br />
2. Çfarë tregojmë kur themi: dy shokë, dy klasa, dy pleq, disa zogj?<br />
Emrat kanë dy numra: njëjësin dhe shumësin.<br />
Emri në numër njëjës tregon një send të vetëm, një qenie ose<br />
dukuri të vetme. P.sh.: (një) njeri - njeriu, zog - zogu, fletore - fletorja,<br />
mendim - mendimi etj.<br />
Emri në numër shumës tregon shumë sende, qenie ose dukuri.<br />
P.sh.: (shumë, disa, ca) njerëz - njerëzit, zogj - zogjtë, fletore - fletoret,<br />
mendime - mendimet etj.<br />
DETYRË<br />
Krahasoni çiftet e emrave të dhënë në numrin njëjës dhe në numrin<br />
shumës. Çfarë vëreni?<br />
Siç shihet edhe nga shembujt e dhënë, emrat kanë trajtë të<br />
pashquar dhe të shquar, si në numrin njëjës, ashtu edhe në numrin<br />
shumës.<br />
Si formohet shumësi i emrave?<br />
Mjetet për formimin e trajtës së shumësit të emrave në gjuhën <strong>shqipe</strong><br />
janë të llojllojshme. Emrat e gjinisë mashkullore kanë një shumës më të<br />
larmishëm në krahasim me emrat e gjinisë femërore.<br />
Nga pikëpamja e ndërtimit të trajtave të numrit shumës, emrat e<br />
<strong>gjuhës</strong> <strong>shqipe</strong> ndahen në dy grupe:<br />
I. në emra që kanë vetëm një formë (si në njëjës ashtu edhe në<br />
shumës);<br />
II. në emra me formë të veçantë në shumës. shumës<br />
I. EMRAT QË KANË VETËM NJË FORMË SI NË NJËJËS ASHTU EDHE NË SHUMËS<br />
Në këtë grup bëjnë pjesë:<br />
a) Emrat e gjinisë femërore që në trajtën e pashquar mbarojnë me -e<br />
ose -o të patheksuar, si dhe me zanore të theksuar (si: -i, -e, -a, -u, -o).<br />
P.sh.: anije, dele, faqe, lagje, lutje, mace, nuse, shoqe, zile etj.; kusi, lajthi,<br />
parti, qeveri, shtëpi, ushtri, fotografi; re, ve; bakllava, kala, para, shaka;<br />
depo, pako, pallto, radio, triko, byro etj.<br />
17
) Gjithë emrat mashkullorë të formuar me prapashtesën -(ë)s, -ues,<br />
-yes dhe -as: blerës, gjykatës, kalorës, mbledhës, nëpunës, nxënës,<br />
rrobaqepës, shitës, vendës (por çelësa); lexues, mësues, dëgjues, pastrues,<br />
ndërtues; përkthyes, maqedonas etj.<br />
c) Një pjesë e emrave femërorë që mbarojnë me -ë të patheksuar: kafshë,<br />
lopë, shtazë, brinjë, ditë, enë, këmbë, këngë, lugë, mollë, plagë, rrënjë,<br />
rrugë, shkallë, udhë etj.<br />
II. EMRAT QË KANË FORMË TË VEÇANTË PËR SHUMËSIN<br />
Shumica e emrave shumësin e formojnë në dy mënyra:<br />
1. me prapashtesa dhe<br />
2. me ndërrime fonemash (tingujsh).<br />
1. Formimi i shumësit me prapashtesa<br />
Prapashtesat e shumësit janë: -e, -a, -ë, -nj, -ër, -enj, -inj, -ra.<br />
a) Disa emra shumësin e bëjnë me prapashtesën -e: gabim-e, qëllime,<br />
vendim-e; aksion-e, stacion-e, album-e, dyqan-e, organ-e, plan-e; aparate,<br />
kat-e, argument-e, dokument-e, element-e, instrument-e; festival-e, hidrocentral-e,<br />
kanal-e, ideal-e, mal-e, hotel-e, tunel-e, themel-e, zakon-e etj.<br />
b) Një grup emrash të gjinisë mashkullore dhe femërore, shumësin<br />
e bëjnë me prapashtesën -a: fusha, pula, tufa, vajza, dëftesa, doreza; çuna,<br />
gjela, plepa, speca, tela, topa, xhepa, bilbila, qilima, telefona, trëndafila;<br />
petulla, vetulla, flutura; emra, litra, metra, numra, kodra, letra, motra etj.<br />
c) Disa emra mashkullorë shumësin e bëjnë me prapashtesën -ë.<br />
P.sh.: detarë, anëtarë, arsimtarë, artistë, sportistë, dasmorë, drejtorë,<br />
fjalorë, lakrorë, punëtorë, berberë, shoferë, kamerierë, traktorë; fotografë,<br />
mjekë, atletë, agronomë, majmunë, policë, dhëmbë, shokë; brirë, drerë,<br />
drurë, frerë etj.<br />
ç) Një numër emrash mashkullorë shumësin e bëjnë me prapashtesën<br />
-nj: hunj, kallinj, barinj, florinj, kushërinj, arinj, mullinj, penj, shalqinj,<br />
zanatçinj, ftonj, thonj etj.<br />
d) Një numër i vogël emrash në shumës marrin prapashtesën -enj; -<br />
inj; -ër; -ra: lumenj, përrenj; drapërinj, shkëmbinj, zotërinj; mbretër, nipër,<br />
18
princër, etër, kunetër, shtretër, vëllezër; barëra, erëra, bulmetra, plehra,<br />
fshatra, mallra, shira, gjëra, lojëra, kohëra etj.<br />
2. Formimi i shumësit me ndërrime fonemash<br />
Një numër i caktuar emrash shumësin e formojnë me ndërrime fonemash,<br />
pa ose me prapashtesa.<br />
P.sh.:<br />
a) me ndërrimin e /k/-së /k/ në /q/(+ /q/ e): : plak > pleq, armik > armiq,<br />
bujk > bujq, fik > fiq, mik > miq, peshk > peshq, turk > turq, ujk > ujq; bark<br />
- barqe, bllok > blloqe, park > parqe, hark > harqe, shkak > shkaqe etj.<br />
b) me ndërrimin e /g/-së /g/ në /gj/ + e: zog > zogj; lëng > lëngje, treg<br />
> tregje, varg > vargje; breg > brigje, shteg > shtigje etj.<br />
c) me ndërrimin e /ll/-së /ll/ ose të /r/-së /r/ në /j/: /j/ akull > akuj, avull<br />
> avuj, buall > buaj, grumbull - grumbuj, ishull - ishuj, popull > popuj, portokall<br />
> portokaj, shembull > shembuj, bir > bij, lepur - lepuj; mashkull ><br />
meshkuj, yll > yje etj.<br />
ç) me ndërrime zanoresh ose me ndërrime zanoresh e bashkëtingëlloresh<br />
njëherazi: cjap > cjep, dash > desh, natë > net, rreth > rrathë,<br />
thes > thasë, vit > vjet, ka > qe, djalë > djem, grua > gra, kalë > kuaj, derë ><br />
dyer, njeri > njerëz, vëlla > vëllezër etj.<br />
Shënim:<br />
Në gjuhën <strong>shqipe</strong>, si rregull, emrin e gjinisë mashkullore e përcakton<br />
mbiemri dhe fjalët e tjera përcaktuese (përemri) në gjininë mashkullore. Për emrin<br />
e gjinisë femërore mbiemri dhe fjalët e tjera përcaktuese duhet të jenë në gjininë<br />
femërore.<br />
Përjashtim bëhet tek emrat e gjinisë mashkullore që shumësin e bëjnë me<br />
prapashtesën -e ose -ra ra, sepse përcaktori në numrin shumës është i gjinisë<br />
femërore. Emrat e tillë quhen të dygjinishëm (ambigjenë). P.sh.:<br />
njëjës shumës<br />
një mur i bardhë - shumë mure të bardha, bardha<br />
një mal i lartë - shumë male të larta, larta<br />
ky qytet - këto qytete, qytete<br />
ujë i ftohtë - ujëra të ftohta etj.<br />
19
DETYRË<br />
Emrat: nxënës, numër, shokë, orë, shqiptarë, kuti, flori, libra, shkëmbinj,<br />
klasa, lumë, lexues, natë, derë, lule shkruani në vendet përkatëse.<br />
njëjës njëjës dhe shumës shumës<br />
DETYRË<br />
Thoni njëjësin dhe shumësin e emrave që i shihni në fotografi.<br />
20
TRAJTA E SHQUAR E EMRAVE NË SHUMËS<br />
DETYRË<br />
1. Formoni shumësin e emrave të gjërave që i keni në klasë.<br />
2. A kanë numër shumës emrat tuaj vetjakë. Pse?<br />
Vlen të ritheksojmë se trajta e shquar e emrave në shumës formohet<br />
duke i prapavendosur emrit në shumës prapashtesën -t, -të ose -it. P.sh.:<br />
shokët, vajzat, çelësat, dritaret, gomat, nënat, bankat, amerikanët, mjekët,<br />
profesorët, gjermanët, shkollat, topat; armiqtë, djemtë, gratë, zotërinjtë,<br />
lumenjtë, thonjtë, qentë, sytë, zogjtë, partitë, shamitë, kutitë, fotografitë;<br />
nxënësit, mësuesit, maqedonasit, vëllezërit, mbretërit, nipërit etj.<br />
� � Ushtrimi 8: Me emrat: shtëpi, libër, gomë çantë, qen, mace, kompjuter<br />
ushtroni sipas shembullit më poshtë.<br />
Unë kam një laps, ti ke dy lapsa.<br />
Ai ka një fletore, ajo ka dy fletore.<br />
� � Ushtrim 9: Shkruani shumësin e pashquar të këtyre emrave.<br />
dritare - _____________ stilolaps - _____________ mjek - ______________<br />
mal - _______________ punëtor - ______________ aeroplan - ___________<br />
shtëpi - ______________ libër - ________________ pallto - _____________<br />
student - _____________ dyqan - ______________ çantë - _____________<br />
klasë - _______________ rrugë - _______________ bankë - _____________<br />
� � Ushtrimi 10: Këta emra nga numri shumës, ktheni në numrin njëjës.<br />
male - mal dele - .................. lumenj - ..................<br />
mollë - ................ kuti - ................... mjekë - ...................<br />
pleq - .................. lexues - ................ vajza - ....................<br />
popuj - ................. sheshe - ................ fshatra - ..................<br />
arinj - ................... maqedonas - ................... shitës - ...................<br />
21
� � Ushtrimi 11: Plotësoni fjalitë me emrat e dhënë në kllapa në numrin<br />
shumës.<br />
Shkolla jonë ka pesë (mësues) ____________ dhe 150 (nxënës) ___________.<br />
Sonte kemi disa (mik) __________ të largët. Pylli ishte plot me (zog)<br />
__________. Në klasën tonë kemi tri (dritare) ____________ dhe disa<br />
(fotografi) ____________. Në hotel fjetëm dy (natë) _________. Linda ka tre<br />
(vëlla) ___________ dhe tri (motër)_________. Në klasë janë 16 (djalë)<br />
_________ dhe 12 (vajzë) __________. Në bibliotekë ka shumë (libër)<br />
____________. Në kopsht ka shumë (trëndafil) ____________. Në lagjen tonë<br />
ka shumë (shtëpi) _____________. Gjyshi në fshat ka 6 (pulë) _________ dhe<br />
10 (dele) _________ .<br />
� � Ushtrimi 12: Plotësojeni tekstin me emra në numrin shumës.<br />
Shkupi është kryeqyteti i Maqedonisë. Ai ka shumë _______________(lagje)<br />
me ______________(pallat) të larta e me shumë ___________(kat). Nëpër<br />
_____________(rrugë) qarkullojnë vazhdimisht ___________(makinë),<br />
_______________(autobus) dhe __________________(automjet) të ndryshme.<br />
Në Shkup ka edhe shumë _______________(fakultet), ______________(teatër),<br />
_______________(muze) e ______________________(institucion) të ndryshme.<br />
Në _________________(fakultet) e ________________(shkollë) mësojnë shumë<br />
__________________(student) dhe ________________(nxënës).<br />
22
RASAT<br />
DETYRË<br />
Lexojeni këtë anekdotë. Gjeni dhe nënvizoni emrat.<br />
Një ditë një nga miqtë e Nasradinit shkoi në shtëpi të këtij për t'i<br />
kërkuar të holla hua. Hoxha ishte shtrirë në kanape dhe po pinte duhan.<br />
Si ndenjën pak, miku i thotë Hoxhës:<br />
- Të kam pasur mik dhe do të kem për jetë. Si mik të ngushtë që të<br />
kam, të lutem të më japësh ca para për një afat të shkurtër.<br />
- Hoxha menjëherë i tha:<br />
- Para nuk mund të të jap, por meqë je miku im, afat të jap sa të<br />
duash.<br />
Shpjegim:<br />
Shpjegim<br />
Emri në fjali mund të përdoret si kryefjalë, si pjesë plotësuese e kryefjalës<br />
ose e kallëzuesit, kundrinë e drejtë ose e zhdrejtë, përcaktor,<br />
rrethanor, ndajshtim etj. Në varësi nga kjo ndryshon edhe forma e tij. Në<br />
këtë anekdotë, emri Nasradin është përdorur:<br />
1. Si kryefjalë (kush?, cili?) Nasradini.<br />
2. Si pjesë plotësuese e kryefjalës Miku (i kujt?, i cilit?) i Nasradinit.<br />
3. Si pjesë plotësuese e kallëzuesit Miku e takoi (kë?, cilin?) Nasradinin.<br />
Format e ndryshme që merr emri, duke u lidhur me fjalë të tjera në fjali,<br />
quhen rasa. Ndryshimi i emrit nëpër rasa quhet lakim.<br />
23
Gjuha standarde <strong>shqipe</strong> ka pesë rasa:<br />
1. emërore<br />
2. gjinore<br />
3. dhanore<br />
4. kallëzore<br />
5. rrjedhore<br />
Mendoni dhe përgjigjuni:<br />
- Çfarë do të ndodhte po të mos kishte rasa në gjuhën <strong>shqipe</strong>?<br />
- Cila gjuhë nuk ka rasa?<br />
RASA EMËRORE<br />
Siç dihet, rasa emërore, trajta e pashquar, numri njëjës është tema<br />
bazë e emrit. Format e kësaj rase i kemi mësuar kur kemi bërë fjalë për<br />
gjininë dhe shquarsinë e emrave.<br />
Rasa emërore zakonisht përdoret pa parafjalë, por shpesh mund të<br />
shoqërohet edhe me parafjalët nga, te, tek.<br />
Kjo rasë gjithnjë gjendet me përemrat pyetës: kush?; cili?; cila? për<br />
njëjës dhe cilët?, cilat? për numrin shumës.<br />
Rasat nuk mund të përvetësohen në mënyrë të shkëputur nga konteksti<br />
që kanë në fjali. Rasën duhet ta vështrojmë nga forma e saj dhe nga<br />
funksioni që kryen në fjali. Secila rasë ka dy e më shumë funksione. Pra,<br />
duhet ta ndërlidhim formën e fjalës me funksionin që e kryen në fjali. P.sh.:<br />
24<br />
Mësuesi ia dha librin nxënësit.<br />
1 2 3<br />
1 - emër në rasën emërore - kryefjalë e fjalisë,<br />
2 - emër në rasën kallëzore - kundrinë e drejtë,<br />
3 - emër në rasën dhanore - kundrinë e zhdrejtë.
Emri në rasën emërore përdoret kur është:<br />
a) kryefjalë e fjalisë (në trajtë të shquar dhe të pashquar). P.sh.:<br />
Bekimi u gëzua për lajmin e mirë. Maqedonia është në zemër të<br />
Ballkanit.<br />
b) plotësues i foljes "jam", pjesë përbërëse e kallëzuesit emëror (në trajtë<br />
të pashquar ose të shquar), si:<br />
Ai është mjek. Ai është mjeku më i mirë i spitalit. Puna është nder. Ai<br />
ishte Fisniku. Ishte dimër i ftohtë.<br />
c) plotësues i dy fjalëve njëherazi (trajta e pashquar). P.sh:<br />
S'bëhet ujku shok me delen. Iu bë zemra mal.<br />
ç) përcaktues i një emri, emri përkatësisht ndajshtim, për të treguar profesion,<br />
pozitë, detyrë, gradë etj. (trajta e pashquar), si:<br />
Inxhinier Iliri filloi punën në Gostivar. Mësuese Dritën e dekoruan.<br />
Ishte djali më i vogël i princ Gjon Kastriotit.<br />
d) emërtim i një personi a sendi të cilit i drejtohet ligjërimi, përkatësisht<br />
thirror (zakonisht në trajtë të pashquar). P.sh.:<br />
Doktor, më vizito edhe mua. Si e ke emrin, bir? Si të quajnë, biri im?<br />
dh) plotësues i një foljeje ose i një fjale tjetër me parafjalët nga dhe<br />
te(k):<br />
Doli nga shtëpia në mëngjes. Nga ferra e vogël del lepuri i madh. Bora<br />
shkrin nga shiu. Do të kthehem nga dreka. Ura u ndërtua nga fshatarët. E<br />
njoha nga të ecurit. Ajo është e mirë nga pamja. Dy nga çiklistët e ndërprenë<br />
garën. Më shkon mendja tek atdheu, te nëna, te shokët.<br />
Detyrë:<br />
Pasi t’i keni lexuar me vëmendje funksionet e emrit në fjali, jepni një<br />
konstatim të përgjithshëm, duke e zgjidhur funksionin më të shpeshtë që<br />
e kryen ai në fjali, përkatësisht a, b, c, ç, d ose dh. Do të fitoni gjykimin:<br />
- Emri në rasën emërore është ........................................................<br />
25
RASA GJINORE<br />
Rasa gjinore çdo herë është e njëjtë me dhanoren, e nganjëherë edhe<br />
me rrjedhoren; por dallohet ngase kurdoherë gjinores i paraprin një nyjë e<br />
përparme: i, e, të, së. Rasa gjinore çdo herë është e varur.<br />
Emri në këtë rasë gjendet me pyetjet i, e kujt?; i, e cilit?; i, e cilës?;<br />
i, e cilëve?; i, e cilave? dhe gjithnjë përdoret pa parafjalë.<br />
Funksioni i rasës gjinore<br />
Emri në rasën gjinore përdoret kur është përcaktues i një emri për<br />
të treguar:<br />
1. a) përkatësi: rrugët e qytetit; pyjet e Maqedonisë; orari i punës; libri i<br />
nxënësit; vjershat e poetit; biblioteka e shkollës; dritaret e shtëpisë; biçikleta<br />
e babait; lisat e pyllit.<br />
b) lloj, lëndë, cilësi: këngët e dasmës; çaji i malit; këmisha e mëndafshit;<br />
ditët e verës; buka e grunjtë; lëngu i pjeshkës; unaza e floririt; liria e<br />
mendimit; ura e gurit; poezia e dashurisë.<br />
c) vepruesin: kthimi i refugjatëve; lindja e diellit; oshëtima e sirenave;<br />
tingëllima e zileve; zhurma e makinave; gumëzhima e bletëve.<br />
ç) sendin mbi të cilin bie veprimi: ndërtimi i hidrocentralit; vjelja e<br />
rrushit; thyerja e gotës; mbrojtja e të drejtave; shkelja e ligjit; pirja e<br />
duhanit; korrja e grurit.<br />
d) tërësinë nga ndahet një pjesë: gjysma e bukës; shumica e njerëzve;<br />
dy të tretat e materialeve; më i miri i shokëve; më i urti i klasës; pjesa e<br />
detyrës; çereku i orës.<br />
dh) emërtimin e një vendi a sendi: lumi i Vardarit; qyteti i Shkupit;<br />
Kanali i Otrantos; Republika e Maqedonisë; Ujëvara e Nijagarës; Arusha e<br />
Madhe; Bregu i Fildishtë.<br />
2. a) plotësues i një foljeje ose i një fjale tjetër me parafjalët: me anë, nga<br />
ana, për shkak, në drejtim, për arsye, në mes, në bazë, në vend, për<br />
hir etj. P.sh.:<br />
26
Njeriu i vetmuar po largohej në drejtim të postës. Shtëpia humbi në<br />
mes të flakës. Rronte në mes të egërsirave. Nuk erdhën për shkak të kohës<br />
së keqe. Vendimi u mor në bazë të ligjit.<br />
DETYRË<br />
Pasi t’i keni lexuar me vëmendje funksionet e emrit në fjali, jepni<br />
mendimin tuaj përfundimtar:<br />
- Emri në rasën gjinore është ........................................................<br />
� � Ushtrimi 13: Thurni fjali sipas shembullit të mëposhtëm.<br />
Ky është shoku i Mirit. Kjo është dera e klasës.<br />
vëlla - Fatos klasë - Denis nënë - Luljetë orë - dorë<br />
gotë - qelq ombrellë - Meritë urë - hekur veturë - baba<br />
qen - Besnik shoqe - Artan motër - Besa celular - Blerinë<br />
� � Ushtrimi 14: Plotësoni fjalitë me emra në rasën gjinore.<br />
në numrin njëjës në numrin shumës<br />
- Ngjyrat ........ trëndafili....... - Ngjyrat ...... trëndafila........<br />
- Gjethet ........ lule........ - Gjethet ....... lule........<br />
- Librat ........ nxënësi....... - Librat ....... nxënës.......<br />
- Ditët ........ javë........ - Këngët ....... zogj........<br />
- Gishtat ....... dorë........ - Gishtat ........ duar........<br />
- Ditët ........ festë.......... - Ditët ........ festa.........<br />
- Pantallonat ......... çuni...... - Pantallonat ........ çuna........<br />
- Topat ........ fëmijë........ - Topat ........ fëmijë........<br />
27
RASA DHANORE<br />
Emri në rasën dhanore përdoret kur është kundrinë e zhdrejtë e një<br />
foljeje dhe shoqërohet me një trajtë të shkurtër. Foljet më të shpeshta që<br />
hasen me këtë rasë janë: jap, fal, pëlqej, bie, tregoj, them, dhemb etj. Kjo<br />
rasë gjendet me pyetjet: kujt?, cilit?, cilës?, cilëve? cilave?<br />
Për nga forma, rasa dhanore është plotësisht e njëjtë me emrin në<br />
rasën gjinore me përjashtim të nyjes së parme (i, e, të, së). D.m.th. trajtat<br />
e emrave që i mësuam më parë plotësisht përputhen me rasën dhanore,<br />
por pa nyjet e përparme. Gjithashtu duhet të dimë se kjo rasë nuk<br />
shoqërohet me parafjalë.<br />
Zakonisht rasa dhanore shoqërohet me një trajtë të shkurtër, që<br />
vendoset diku para emrit, e më shpesh para foljes. Edhe pse trajtat e<br />
shkurtra më hollësisht do të trajtohet te përemrat vetorë, megjithatë po i<br />
japim në formë tabelore:<br />
Unë<br />
Ti<br />
Ai<br />
Ajo<br />
Funksioni i rasës dhanore<br />
Rasa dhanore përdoret për të treguar:<br />
a) personin a sendin të cilit i drejtohet veprimi. P.sh.: I dhashë Teutës<br />
një libër. Shkruaji nënës, mos përto! I blenë fëmijës një biçikletë. I thashë<br />
Benit të vijë në teatër.<br />
b) personin që përjeton një gjendje, si: Shpresës nuk i rrihej, nuk i hahej,<br />
nuk i flihej. Babait nuk i zihej vendi vend. Gonit i erdhi keq, ndërsa Besës i<br />
erdhi mirë.<br />
c) personin a sendin, të cilit i përket diçka: Antigonës i erdhi vëllai (Erdhi<br />
vëllai i Antigonës). Librit iu shqye kapaku. Nënës nuk i shuhet kurrë<br />
dashuria për fëmijët. Drurëve u bien gjethet në vjeshtë.<br />
28<br />
(Mua) më<br />
(Ty) të<br />
(Atij,<br />
Asaj) i<br />
pëlqen deti<br />
Ne<br />
Ju<br />
Ata<br />
Ato<br />
(Neve) na<br />
(Juve) ju<br />
(Atyre) u<br />
pëlqen deti
Me anë të trajtave të shkurtra të përemrave vetorë i, u në shembujt<br />
e dhënë bëhet përsëritja e kundrinës. Kjo është një dukuri e përbashkët e<br />
gjuhëve ballkanike.<br />
DETYRË<br />
Pasi t’i keni lexuar me vëmendje funksionet e emrit në fjali, jepni një<br />
përmbyllje:<br />
- Emri në rasën dhanore në sintaksë është .....................................<br />
� � Ushtrimi 15: Emrat në kllapa vini në rasën dhanore.<br />
(Mira) ______________ i dhemb koka. Nëna i telefonoi ______________(mjeku).<br />
Dritani u tregoi __________________(shokët) shumë fotografi. Babai i solli<br />
______________(vajza) një dhuratë të bukur. (Iliri)______________ i dhemb<br />
këmba. Toni i telefonoi _______________(Delina). Dentisti ia mjekoi<br />
________________(Beni) dhëmballën. Edhe ______________(Nora) i dhemb<br />
dhëmballa. (Zana)_____________ i sollën shumë dhurata për ditëlindje.<br />
Nëna i bleu ______________(mbesa) një këmishë.<br />
� � Ushtrimi 16: Emrat e nënvizuar vini në rasën dhanore sipas shembullit<br />
të dhënë.<br />
Arbnori ia dha një libër Besa. / Arbnori ia dha një libër Besës.<br />
- Zana ia jep një lule Bekimi. / .................................................................<br />
- Bekimi ia jep një lule Zana. / .................................................................<br />
- Miranda i uroi ditëlindjen shoku. / ........................................................<br />
- Shoku i uroi ditëlindjen Mirandë. / ........................................................<br />
- Drini i telefonoi Agroni. / .......................................................................<br />
- Agroni i telefonoi Drini. / ........................................................................<br />
- Teuta i solli nënë një dhuratë. / .............................................................<br />
- Nëna i solli Teutë një dhuratë. / .............................................................<br />
29
RASA KALLËZORE<br />
Rasa kallëzore ka dy forma: pa parafjalë dhe me parafjalë. Funksioni<br />
kryesor i rasës kallëzore pa parafjalë është për të treguar frymorin ose<br />
sendin të cilin e përfshin veprimi i foljes.<br />
Në sintaksë kjo gjymtyrë e fjalisë quhet kundrinë e drejtë. Format me<br />
parafjalë përdoren jo për të treguar objektin themelor të fjalisë, por për të<br />
plotësuar një gjymtyrë të saj. Kallëzorja e <strong>shqipe</strong>s i merr këto parafjalë: në,<br />
mbi, nën, me, pa, për etj.<br />
Kjo rasë gjendet me pyetjet: kë?, cilin?, cilën?, cilët?, cilat?<br />
Rasa kallëzore shumë shpesh përdoret në bashkëvajtje me trajtat e<br />
shkurtra të përemrave vetorë të rasës kallëzore. Prandaj edhe pse për këtë<br />
do të bëhet fjalë më vonë kur do të mësojmë për përemrat vetorë, është<br />
mjaft e dobishme që këto trajtat e shkurtra t’i japim në formë tabelore:<br />
Funksioni i rasës kallëzore<br />
Emri në rasën kallëzore përdoret kur është:<br />
a) kundrinë e drejtë e një foljeje për të treguar sendin mbi të cilin bie<br />
drejtpërdrejt veprimi. P.sh.: Pas tërmetit rindërtuam kryeqytetin tonë,<br />
Shkupin. Shkrova një letër për nënën. Bëri kërkesë për t'u pranuar në fakultet.<br />
I ftova shokët për drekë. Ata hanë bukë rregullisht në orën 12.<br />
b) plotësues i një foljeje për të treguar: kohë, sasi etj.: Verën e kaluam<br />
së bashku. Gjithë natën ra shi. Këtë libër e kam blerë 200 denarë. Sa ton<br />
peshon ngarkesa?<br />
30<br />
Agimi<br />
(Teuta)<br />
më<br />
mua<br />
të pyeti ty<br />
e atë<br />
Agimi<br />
(Teuta)<br />
për<br />
shokun.<br />
shokët.<br />
mësimin.<br />
mësimet.<br />
na<br />
ne<br />
ju pyeti ju<br />
i<br />
ata<br />
ato<br />
për<br />
shokun.<br />
shokët.<br />
mësimin.<br />
mësimet.
c) plotësues i një foljeje (rrethanor, kundrinor), duke u paraprirë nga: në,<br />
nën, mbi, përmbi, nëpër, me, pa, për, për në, deri në, në lidhje me, në kundërshtim<br />
me, në bashkëpunim me, në krahasim me etj. P.sh.: Po shkoj në shkollë.<br />
U fsheh nën krevat. Shumë toka janë futur nën ujë. Vuri mbi tryezë librin<br />
e <strong>gjuhës</strong>. I hodhi krahun mbi sup. Mos shkelni mbi bar. Udhëtoi çdo ditë me<br />
tren. S'bëhet vreshta me urata, po me shata e lopata. Vajti në teatër me<br />
shokët. Nëpër qytet kaloi një burrë. Fëmija pa nënë si nata pa hënë. Ora<br />
është 12 pa një çerek. Erdhën për vizitë. Foli për jetën e veprën e Naimit.<br />
Hoteli do të ndërtohet në bashkëpunim me një firmë të huaj.<br />
DETYRË<br />
Sintetizojeni këtë në një konstatim përgjithësues:<br />
- Emri në rasën kallëzore në sintaksë është ....................................<br />
� � Ushtrimi 17: Emrat në kllapa vini në rasën kallëzore, në trajtën e<br />
shquar (njëjës ose shumës).<br />
- Diana po vizaton (zog) ...................... në fletore.<br />
- Ai po shikon (film) ............................... në televizor.<br />
- Mira po flet me (shoqe) ......................... e klasës.<br />
- Ato po dëgjojnë (mësim) ............................... e ri.<br />
- Kush po flet me (Sokol) ..................................<br />
� � Ushtrimi 18: Shkruani fjali sipas shembullit të dhënë më poshtë. P.sh.:<br />
- Besa e takoi Artani në bibliotekë. a) Basa e takoi Artanin në bibliotekë.<br />
b) Besën e takoi Artani në bibliotekë.<br />
- Macja e pa zogu në degë.<br />
- Shitësi e falënderoi blerësi.<br />
- Nëna e lajmëroi mjeku.<br />
� � Ushtrimi 19: Shkruani përgjigjet e pyetjeve.<br />
a)...........................................................................<br />
b)...........................................................................<br />
a)...........................................................................<br />
b)...........................................................................<br />
a)...........................................................................<br />
b)...........................................................................<br />
- Me kë është Diana? - Me ....................... (Sokoli).<br />
- Me kë është Sokoli? - Me ....................... (Diana).<br />
- Me kë është Luani? - Me ....................... (Ermira).<br />
- Me kë janë Zana dhe Teuta? - Me ....................... (Petrit).<br />
31
RASA RRJEDHORE<br />
Rasa rrjedhore kryen funksione të ndryshme. Zakonisht tregon frymorin<br />
ose sendin prej të cilit rrjedh, largohet ose ndahet diçka. Ajo veç<br />
kësaj, mund të tregojë edhe shkakun, mjetin, vendin ose kohën e veprimit.<br />
Rrjedhorja përdoret me parafjalë dhe pa parafjalë.<br />
Siç dihet, rasa rrjedhore ngërthen në vete një numër të madh parafjalësh,<br />
si: prej, ndaj, kundër, majë, rreth, buzë, rrëzë, midis; afër, larg, drejt,<br />
krahas; përveç, sipas etj. P.sh.: Erdhën prej fshatit. Delegacioni i<br />
Maqedonisë sot kthehet prej Bullgarisë. Treni niset prej Selanikut në ora tetë.<br />
Prej Zagrebit deri në Beograd ka 400 km. Disa prej shokëve do të bëhen<br />
mjekë. U zgjua prej gjumit. Kjo shtëpi është bërë prej gurësh. E dallova prej<br />
zërit.<br />
Kjo rasë gjendet me pyetjet: prej kujt?, prej cilit?, prej cilës?, prej<br />
cilëve?, prej cilave?<br />
Për nga forma, rrjedhorja është shumë e përafërt me rasën gjinore e<br />
dhanore. Dallimi i vetëm është te numri shumës, trajta e pashquar, ku të<br />
gjithë emrat marrin mbaresën -sh.<br />
Emri në rasën rrjedhore përdoret kur është:<br />
a) përcaktues i një emri të pashquar, për të treguar:<br />
- përkatësi: rrugë fshati; dallgë deti; cicërimë zogjsh.<br />
- cilësi, lloj: erë luleje; dyqan këpucësh; derë druri; bukë gruri; rreze<br />
drite; gotë uji; lëng mishi; gur kufiri; grup minatorësh; tufë zogjsh.<br />
- tërësinë nga ndahet një pjesë: gjysmë buke; gjysmë metri stof; ne<br />
qëndruam pa folur një çerek ore.<br />
- lëndë: ora prej bronzi; pllaka prej guri e mermeri.<br />
b) plotësues i një foljeje, duke u paraprirë nga parafjalët: prej,<br />
pas, para si: prej vitesh; pas disa minutash; pas disa ditësh; para disa<br />
orësh; pas dy orësh. (me emra në shumës që tregojnë fragmente kohe).<br />
P.sh.: Prej vitesh në Kërçovë banonte Agroni. Do të nisem pas dy orësh.<br />
Para disa ditësh isha te Zana. Pas një viti do të kthehet në Shkup.<br />
Nuk e njoha pas disa muajsh.<br />
32
DETYRË<br />
Jepni një vlerësim përgjithësues:<br />
- Emri në rasën rrjedhore në sintaksë është ....................................<br />
� � Ushtrimi 19: Në fjalitë e poshtëshënuara gjeni dhe nënvizoni emrat e<br />
rasës rrjedhore.<br />
- Ai punonte prej mëngjesit deri në mbrëmje.<br />
- Kashta u dogj prej vapës.<br />
- E kam kujtim prej nënës.<br />
- Treni udhëtonte me shpejtësi prej 80 km në orë.<br />
- Mori letër prej motrës.<br />
- Gjoni ka qëndrim korrekt ndaj punës.<br />
- Të parët tanë luftuan kundër armikut.<br />
- Sipas projektit janë paraparë 8 dhoma.<br />
- Ajo flet sipas dëshirës.<br />
- Buzë detit u ndërtua një hotel.<br />
- Ai erdhi afër dritares.<br />
- Ata i ngritën çadrat pranë lumit.<br />
- Viçi rrinte larg lopës.<br />
� � Ushtrimi 20: Emrat në kllapa vini në rasën rrjedhore në trajtën e duhur.<br />
- Gjatë (rrugë) .................... ne takuam shoqen time.<br />
- Dyqani është i hapur prej (orë) .......... 8 deri në orën 12.<br />
- Ajo qëndron përpara (pasqyrë) ....................... dhe provon pallton e re.<br />
- Dua të blej një këmishë (mëndafsh) .........................<br />
- Ajo bleu një fanellë (pambuk) .........................<br />
- Unë marr letra vazhdimisht prej (shoqe) .........................<br />
- Në repartin e rrobave kishte kostume (burra) ............. dhe (gra) ..............<br />
- Ai ishte afruar pranë (banak) ..........................<br />
33
USHTRIME PËRMBLEDHËSE PËR PËRDORIMIN E DREJTË TË TË<br />
GJITHA RASAVE<br />
� � Ushtrimi 21: Plotësojeni këtë tregim, duke i vënë emrat e dhënë në kllapa<br />
në rasën e duhur.<br />
Një _________ (ditë) të nxehtë vere, __________ (bletë) shkoi në<br />
_______ (lumë) të pinte _______ (ujë), por ra brenda dhe s'mundi të dilte.<br />
______________(Pëllumb) që fluturonte atypari, e pa<br />
____________(bletë) që ishte në rrezik. "Duhet ta ndihmoj", - tha me vete.<br />
"Do të marr këtë ___________ (gjeth) dhe do ta hedh në ________ (ujë),<br />
__________ (bletë) mund të ngjitet mbi të. Do të jetë si në ___________<br />
(barkë) të vogël". Kështu ____________ (pëllumb) hodhi _______________<br />
(gjeth) në ___________ (ujë), ___________ (bletë) u ngjit mbi të.<br />
"Faleminderit, zoti _____________ (pëllumb)!- thirri ajo. Edhe unë do të të<br />
ndihmoj një ditë". Shumë shpejt pas kësaj, një ___________ (burrë) kaloi<br />
aty pranë me një ____________ (hark) dhe ____________ (shigjeta). Ai e pa<br />
_____________ (pëllumb) në ____________(pemë) dhe u mat ta qëllojë.<br />
Pikërisht atëherë, _______ (bletë) e pickoi _____________ (burrë) në dorë. Ai<br />
kërceu dhe ____________ (shigjetë) fluturoi në ___________ (qiell). Kështu<br />
_______________ (pëllumb) i shpëtoi ________________(rrezik).<br />
� � Ushtrimi 22: Plotësojeni tregimin me rasën e duhur të emrave në kllapa.<br />
Një herë __________ (dhelpër) e ftoi ___________(lejlek) për ___________<br />
(drekë). Ajo kishte zier _________________(qumësht) dhe e kishte zbrazur në<br />
një _______ (pjatë) të gjerë. Ha ______________(lejlek)! Ha, i dashur<br />
_________(mik), se për ty e zjeva _____________(qumësht). Çuk aty e çuk<br />
këtu, i gjori ____________(lejlek) nuk mundi të pijë as një pikë, kurse<br />
__________(dhelpër) llup, llup, e përlau me _________(gjuhë) tërë<br />
_____________(qumësht). ___________(Lejlek) u zemërua, por s'foli, vetëm<br />
vuri buzën në gaz e pastaj i tha _____________(dhelpër): Të faleminderit,<br />
zonja _____________(dhelpër)! Nesër urdhëro ti për ___________ (drekë) tek<br />
unë. Të nesërmen ___________(lejlek) kishte bërë përshesh me ____________<br />
(qumësht). _____________(Përshesh) e kishte futur në një poçe me qafë të<br />
gjatë, por të ngushtë. Urdhëro, zonja dhelpër, urdhëro e ha si në<br />
____________(shtëpi) tënde! ___________(Dhelpër) i vinte rrotull<br />
_________(poçe), por nuk hante dot. Ndërkaq, ___________(lejlek) e mbaroi<br />
_____________(përshesh), pastaj i tha __________(dhelpër): Mos u zemëro,<br />
zonja dhelpër, por s'kam gjë tjetër për ty. ______________(Dhelpër) nuk foli<br />
gjë, por iku e uritur dhe e zemëruar.<br />
34
LAKIMI I EMRAVE<br />
��DETYRË<br />
Lexojeni këtë fabul dhe emrat e nënvizuar vini në rasën e duhur.<br />
Ishte një ditë e mirë vjeshte. Lepurush e kishte<br />
nxjerrë në shëtitje të biri . Duke kërcyer nëpër fushë,<br />
lepur i vogël hetoi diçka, me gëzim iu afrua babai dhe<br />
i tha:<br />
- Babi, shih, shih sa brirë të bukur janë mbi bar!<br />
A e di të kujt janë?<br />
- Këta brirë, biri im, janë të dreri . Këta e<br />
zbukurojnë mali .<br />
- Pra, pasi i paska humbur po i marr unë.<br />
Atëherë të gjitha kafshë dhe drurë do të dridhen prej meje.<br />
Kështu tha lepur i vogël, i mori brirë dhe i vendosi në kokë.<br />
Baba e shikoi të biri dhe i tha duke qeshur:<br />
- Këta brirë mund t'i mbajë vetëm ai, i cili i ka hequr prej kokë së<br />
vet. Këta u takojnë vetëm atyre që janë trima dhe guximtarë. E për ne që<br />
jemi frikacakë, janë të tepërt edhe këta veshë që i kemi.<br />
� � Shpjegim:<br />
Gjuha <strong>shqipe</strong> ka katër lakime: lakimin I, II, III dhe IV.<br />
a) Në lakimin e parë përfshihen emrat e gjinisë mashkullore që<br />
shquarsinë e bëjnë me mbaresën -i: laps-i, libr-i, kompjuter-i etj.<br />
b) Në lakimin e dytë bëjnë pjesë emrat mashkullorë që marrin<br />
mbaresën -u: shok-u, zog-u, krah-u, njeri-u etj.<br />
c) Në lakimin e tretë përfshihen të gjithë emrat e gjinisë femërore<br />
(që marrin mbaresën -a (-ja): bankë - banka, lule - lulja, shtëpi - shtëpia,<br />
piano - pianoja etj.<br />
ç) Në lakimin e katërt hyjnë emrat e gjinisë asnjanëse: të mësuarit,<br />
të ftohtët etj.<br />
Në numrin shumës të gjithë emrat lakohen njëlloj, pavarësisht nga<br />
tipi i lakimit në njëjës.<br />
35
Në vijim do të japim paradigma nga të gjitha këto lakime:<br />
Lakimi I<br />
(të gjithë emrat e gjinisë mashkullore që shquarsinë e bëjnë me -i.)<br />
��DETYRË<br />
Sipas paradigmës së dhënë, lakoni emrat: mur, çelës, qen, top, mal,<br />
Artan, Shkup, pëllumb, libër, djalë.<br />
� � Shënim: Emrat e përveçëm lakohen vetëm në trajtë të shquar.<br />
Lakimi II<br />
(të gjithë emrat e gjinisë mashkullore që shquarsinë e bëjnë me -u)<br />
��DETYRË<br />
Sipas kësaj paradigme lakoni emrat: mjek, Mark, mik, ujk, plak,<br />
peshk, zog, treg, krah, njeri.<br />
36<br />
laps - lapsi<br />
Rasa Trajta e pashquar Trajta e shquar<br />
Emërore (një) laps lapsi<br />
Gjinore i, e (një) laps-i i, e lapsi-t<br />
Dhanore (një) laps-i lapsi-t<br />
Kallëzore (një) laps lapsi-n<br />
Rrjedhore prej (një) laps-i prej lapsi-t<br />
shok - shoku<br />
Rasa Trajta e pashquar Trajta e shquar<br />
Emërore (një) shok shoku<br />
Gjinore i, e (një) shok-u i, e shoku-t<br />
Dhanore (një) shok-u shoku-t<br />
Kallëzore (një) shok shoku-n<br />
Rrjedhore prej (një) shok-u prej shoku-t<br />
vëlla - vëllai<br />
Rasa Trajta e pashquar Trajta e shquar<br />
Emërore (një) vëlla vëllai<br />
Gjinore i, e (një) vëlla-i i, e vëllai-t<br />
Dhanore (një) vëlla-i vëllai-t<br />
Kallëzore (një) vëlla vëlla-në<br />
Rrjedhore prej (një) vëlla-i prej vëllai-t<br />
njeri - njeriu<br />
Rasa Trajta e pashquar Trajta e shquar<br />
Emërore (një) njeri njeriu<br />
Gjinore i, e (një) njeri-u i, e njeriu-t<br />
Dhanore (një) njeri-u njeriu-t<br />
Kallëzore (një) njeri njeriu-n<br />
Rrjedhore prej (një) njeri-u prej njeriu-t
Lakimi III<br />
(të gjithë emrat e gjinisë femërore)<br />
Rasa<br />
Trajta e pashquar<br />
vajzë; lule; shtëpi<br />
Emërore (një) vajzë (një) lule (një) shtëpi<br />
Gjinore i, e (një) vajz-e i, e (një) lule-je i, e (një) shtëpi-e<br />
Dhanore (një) vajz-e (një) lule-je (një) shtëpi-e<br />
Kallëzore (një) vajzë (një) lule (një) shtëpi<br />
Rrjedhore prej (një) vajz-e prej (një) lule-je prej (një) shtëpi-e<br />
Rasa<br />
Trajta e shquar<br />
vajza; lulja; shtëpia<br />
Emërore vajza lulja shtëpia<br />
��DETYRË<br />
Sipas paradigmës së mësipërme lakoni emrat: mollë, bankë, Vjollcë,<br />
këpucë, nënë, Tetovë, pjatë, dele, dritare, fletore, karrige, qershi, fotografi,<br />
piano.<br />
Lakimi IV<br />
(të gjithë emrat e gjinisë asnjanëse)<br />
��DETYRË<br />
Sipas tabelës së dhënë lakoni emrat: të ecur-it; të nxehtë-t; të ngriturit;<br />
të kënduar-it.<br />
të folur - të folurit<br />
Rasa Trajta e pashquar Trajta e shquar<br />
Emërore të folur të folur-it<br />
Gjinore i, e të folur-i i, e të folur-it<br />
Dhanore të folur-i të folur-it<br />
Kallëzore të folur të folur-it<br />
Rrjedhore prej të folur-i prej të folur-it<br />
Gjinore i, e vajzë-s i, e lule-s i, e shtëpi-së<br />
Dhanore vajzë-s lule-s shtëpi-së<br />
Kallëzore vajzë-n lule-n shtëpi-në<br />
Rrjedhore prej vajzë-s prej lule-s prej shtëpi-së<br />
të ftohtë - të ftohtët<br />
Rasa Trajta e pashquar Trajta e shquar<br />
Emërore të ftohtë të ftohtë-t<br />
Gjinore i, e të ftoht-i i, e të ftoht-it<br />
Dhanore të ftoht-i të ftoht-it<br />
Kallëzore të ftohtë të ftohtë-t<br />
Rrjedhore prej të ftoht-i prej të ftoht-it<br />
37
LAKIMI I EMRAVE NË NUMRIN SHUMËS<br />
Në numrin shumës të gjithë emrat lakohen njëlloj, pavarësisht nga<br />
tipi i lakimit në njëjës. P.sh:<br />
��DETYRË:<br />
Sipas këtyre paradigmave lakoni emrat: topa, kalendarë, libra, burra,<br />
studentë, mjekë, krahë, njerëz, banka, këpucë, nëna, pjata, dritare, fletore,<br />
studente, fotografi, shami, piano.<br />
�� Udhëzime praktike:<br />
Që të mund t'i gjejmë më lehtë rasat, po japim një pasqyrë të lakimit<br />
të përemrave pyetës kush?, cili?, cila? për numrin njëjës dhe cilët?, cilat?<br />
për numrin shumës. Këta përemra pyetës ndihmojnë shumë për të përcaktuar<br />
rasën e emrit.<br />
38<br />
Trajta e pashquar - shumës<br />
lapsa; shokë vajza; lule; shtëpi<br />
Rasa Gjinia mashkullore Gjinia femërore<br />
Emërore (ca) lapsa (ca) shokë (ca) vajza (ca) lule (ca) shtëpi<br />
Gjinore i,e (ca) lapsa-ve i,e (ca) shokë-ve i,e (ca) vajza-ve i,e (ca) lule-ve i,e (ca) shtëpi-ve<br />
Dhanore (ca) lapsa-ve (ca) shokë-ve (ca) vajza-ve (ca) lule-ve (ca) shtëpi-ve<br />
Kallëzore (ca) lapsa (ca) shokë (ca) vajza (ca) lule (ca) shtëpi<br />
Rrjedhore (ca) lapsa-sh (ca) shokë-sh (ca) vajza-sh (ca) lule-sh (ca) shtëpi-sh<br />
Trajta e shquar - shumës<br />
lapsat; shokët vajzat; lulet; shtëpitë<br />
Rasa Gjinia mashkullore Gjinia femërore<br />
Emërore lapsa-t shokë-t vajza-t lule-t shtëpi-të<br />
Gjinore i, e lapsa-ve i, e shokë-ve i, e vajza-ve i, e lule-ve i, e shtëpi-ve<br />
Dhanore lapsa-ve shokë-ve vajza-ve lule-ve shtëpi-ve<br />
Kallëzore lapsa-t shokë-t vajza-t lule-t shtëpi-të<br />
Rrjedhore (prej) lapsa-ve (prej) shokë-ve (prej) vajza-ve (prej) lule-ve (prej) shtëpi-ve
Pyetjet për ta përcaktuar rasën<br />
Rasa Kush? Cili? Cila? Cilët? Cilat?<br />
E.<br />
Gj.<br />
Dh.<br />
K.<br />
Rr.<br />
kush?<br />
i (e) kujt?<br />
kujt?<br />
kë?<br />
prej kujt?<br />
cili?<br />
i (e) cilit?<br />
cilit?<br />
cilin?<br />
prej cilit?<br />
cila?<br />
i (e) cilës?<br />
cilës?<br />
cilën?<br />
prej cilës?<br />
cilët?<br />
i (e) cilëve?<br />
cilëve?<br />
cilët?<br />
prej cilëve?<br />
P.sh.:<br />
- Unë isha (te cili?, te kush?) te shoku.<br />
- U largua (nga cili?) nga qyteti.<br />
- Nxënësit dolën (nga cila?) nga klasa.<br />
- Babai (i cilit? i kujt?) i Benit është mësues.<br />
- Aroma (e cilit?) e trëndafilit është e këndshme.<br />
- Vëllai (i cilës?) i Mimozës është student.<br />
- Nëna (e cilës?) e Dritës punon në spital.<br />
- Ia dërgova një letër (cilës? kujt?) Blertës.<br />
- (cilit? kujt?) Agimit i dhemb koka.<br />
- Diskutuam (për cilin?) për librin.<br />
- Shoqërohem (me cilin?) me Astritin.<br />
- Buron (nga cili?) nga mali.<br />
- Zbriti (nga cila?) nga makina.<br />
- Luftuam (kundër cilit?) kundër analfabetizmit.<br />
- Qëndrova (pranë cilit?) pranë burimit.<br />
- Kaluam (përtej cilës?) përtej rrugës.<br />
cilat?<br />
i (e) cilave?<br />
cilave?<br />
cilat?<br />
prej cilave?<br />
�� Ushtrimi 23: Përdoreni emrin gjysh nëpër rasa në këtë tekst.<br />
- (kush?, cili?) ............................ na foli për të kaluarën tonë të lavdishme.<br />
- Rrëfimi (i kujt?, i cilit?) .......................... na pëlqeu shumë.<br />
- Ne iu lutëm (kujt?, cilit?) ................. të na tregonte edhe një përrallë tjetër.<br />
- Në fund e falënderuam (kë?, cilin?) .............. dhe iu lutëm të vinte përsëri.<br />
- Nuk na bëhej të largoheshim (prej kujt?, prej cilit?) ..................................<br />
39
�� Ushtrimi 24: Lakojeni emrin Blertë sipas kërkesave të tekstit.<br />
- (kush?, cila?) ........................... është nxënëse.<br />
- Babai (i kujt?, i cilës?) .................................. është mjek, ndërsa<br />
nëna (e kujt?, e cilës?) ..................................... është mësuese.<br />
- (kujt?, cilës?) ......................... i pëlqejnë shumë çokollatat.<br />
- (kë?, cilën?) .......................... e duan të gjithë shokët.<br />
- (prej kujt?, prej cilës?) Prej ............................ mora një letër.<br />
�� Ushtrimi 25: Lakojeni emrin gjahtar nëpër rasat e duhura.<br />
- (kush?, cili?) ........................ shkon për gjah.<br />
- Qeni (i kujt?, i cilit?) .............................. shkon pas tij.<br />
- (kujt?, cilit?) ...................... i kaloi një lepur pranë, shtiu dhe e vrau.<br />
- Qeni vrapoi dhe ia solli lepurin (kujt?, cilit?) .........................<br />
- Agroni e pa (kë?, cilin?) ......................... dhe e përshëndeti.<br />
- (kush?, cili?) ....................... ia dha lepurin vogëlushit.<br />
- Ai e mori lepurin (prej kujt?, prej cilit?) prej ........................ dhe u<br />
falënderua.<br />
�� Ushtrimi 26: Gjeni emrat në fjalitë e dhëna më poshtë dhe përcaktoni<br />
rasat e tyre. P.sh.:<br />
Mentori mori prej bankës vizoren e Vjollcës dhe ia dha Gazmendit.<br />
Mentori - rasa emërore<br />
prej bankës - rasa rrjedhore<br />
vizoren - rasa kallëzore<br />
e Vjollcës - rasa gjinore<br />
Gazmendit - rasa dhanore<br />
- Agimi e zuri fluturën dhe ia tregoi Vjollcës.<br />
- Zana e pa qenin e Dianës në parkun e qytetit.<br />
- Babai doli nga shtëpia e mësuesit dhe i hipi veturës.<br />
- Mësuesja nxori nga xhepi i palltos stilolapsin dhe ia dha koleges.<br />
- Nëpunësi mori prej dollapit makinën e shkrimit dhe e la mbi tavolinë.<br />
40
��DETYRË<br />
Analizojmë grupet emërore:<br />
- laps i zi<br />
- trëndafil i kuq<br />
- klasa jonë<br />
- oborri i shkollës<br />
- rroba për fëmijë<br />
- bukë gruri<br />
- libri i Benit<br />
- dita e paqes<br />
PËRCAKTORËT E EMRIT<br />
PËRCAKTORI<br />
Çfarë funksioni kanë fjalët e shënuara me shkronja të pjerrëta dhe më të<br />
zeza?<br />
� � Shpjegim<br />
Fjalët e shënuara me shkronja më të zeza janë përcaktorë.<br />
Përcaktor është fjala që përdoret pranë një emri dhe shërben për ta<br />
cilësuar ose përcaktuar atë. Domethënë, përcaktori tregon një tipar a karakteristikë<br />
të emrit, përkatësisht tregon cilësinë, vetinë, përkatësinë, llojin, përbërjen<br />
etj. prej të cilit varet.<br />
Përcaktori shprehet me emra, mbiemra, përemra, numërorë, e ndonjëherë<br />
edhe me forma të pashtjelluara të foljes. Ndryshe përcaktori quhet<br />
edhe atribut. Atë mund ta gjejmë me pyetjet: çfarë?, i (e) cilit?, i (e) kujt?,<br />
Sa?<br />
Me se shprehet përcaktori?<br />
1. Përcaktori i shprehur me emër mund të ndërtohet me emër pa<br />
parafjalë në rasat gjinore (lulet e mimozës), kallëzore (një gotë qumësht), rrjedhore<br />
(vegël pune) dhe me emër me parafjalë në rasën emërore (pjesë nga historia),<br />
kallëzore (bora nëpër male), rrjedhore (pallto prej leshi).<br />
2. Përcaktori i shprehur me mbiemër<br />
Mbiemri përcaktor është:<br />
a) i nyjshëm (njeri i gëzuar) dhe<br />
b) i panyjshëm (hije madhështore).<br />
41
Përcaktori i shprehur me mbiemër të nyjshëm përshtatet me emrin në<br />
gjini, numër dhe rasë; kurse përcaktori i shprehur me mbiemër të panyjshëm<br />
përshtatet me emrin në numër dhe në gjini. P.sh.: mollë e ëmbël, gjellë e shijshme,<br />
rrugë e gjerë, pëllumb i bardhë, shkollë e madhe; bukuri natyrore,<br />
shok besnik, njeri bujar, grua plakë, djalë trim etj.<br />
3. Përcaktori i shprehur me përemër<br />
Si përcaktor mund të përdoret përemri:<br />
a) dëftor: ky nxënës, kjo fletore, këto detyra, libër i këtillë;<br />
b) pronor: shoku im, lagjja jonë, qyteti ynë, prindërit tanë;<br />
c) pyetës: cili shok, cila klasë, cilat shoqe, cilët nxënës;<br />
ç) i pacaktuar: secili nxënës, çdo ditë, ndonjë ngjarje.<br />
Ashtu si dhe mbiemrat e nyjshëm, përcaktori i shprehur me përemër<br />
përshtatet në numër, gjini dhe rasë me emrin e përcaktuar. P.sh.: kjo ngjarje,<br />
një mënyrë e tillë, biblioteka ime, cili libër, cilido nxënës.<br />
4. Përcaktori i shprehur me numëror shpreh sasinë e sendeve,<br />
dukurive ose frymorëve të treguar nga emri që përcakton. P.sh.: katër orë, tri<br />
ditë, njëzet minuta, dyqind denarë.<br />
Nga numërorët vetëm tre/tri përshtaten sipas gjinisë së emrit që përcaktojnë:<br />
tre djem, tri vajza. Po kështu, përshtaten edhe numërorët e përbërë<br />
që kanë si pjesë të fundit numërorin tre (ose tri) P.sh.: dyzet e tre djem, dyzet<br />
e tri vajza.<br />
Përcaktorët e shprehur me ndajfolje, me grup fjalësh a me njësi frazeologjike<br />
kanë një përdorim të kufizuar.<br />
VENDI I PËRCAKTORIT<br />
Përcaktori qëndron pas ose para emrit që e përcakton, përkatësisht:<br />
1. Kur përcaktori shprehet me emër, mbiemër ose përemër pronor<br />
zakonisht qëndron pas gjymtyrës që përcakton: aroma e luleve, dera e klasës,<br />
oborri i shkollës; trëndafil i kuq, kopsht i madh, pranverë e bukur, fushë e<br />
gjerë; mësuesi im, nëna jonë, atdheu ynë, vëllezërit tanë etj.<br />
2. Kur përcaktori shprehet me përemër dëftor, përemër pyetës, përemër<br />
të pacaktuar dhe me numëror, zakonisht përdoret para emrit që përcakton:<br />
ky libër, kjo fletore; disa nxënës, çdo njeri, secila klasë; cili lumë, cila shkollë,<br />
cilët shokë; tre lapsa, tri fletore, shtatë vëllezër etj.<br />
42
RENDI I DY E MË SHUMË PËRCAKTORËVE TË NJË GJYMTYRE<br />
Gjymtyra emërore në funksion të kryefjalës, kallëzuesit emëror apo<br />
kundrinës mund të përcaktohet edhe me dy a më shumë përcaktorë.<br />
1. Kur emri a fjala emërore përcaktohet nga dy përcaktorë të shprehur<br />
me mbiemra, vendin e parë e zë mbiemri i nyjshëm dhe pas tij përdoret<br />
mbiemri i panyjshëm: “Bagëti e bujqësi” është një vepër e mrekullueshme<br />
letrare. Atë e përshkojnë ndjenja të fuqishme poetike.<br />
2. Kur një emër përcaktohet nga një përemër dhe nga një mbiemër apo<br />
emër, vendin e parë e zë përemri e pastaj përcaktori i shprehur me mbiemër<br />
apo emër: Detyra jonë e parë është të mësojmë. Shoku im i klasës zuri vendin<br />
e parë në konkurs.<br />
3. Kur një emër përcaktohet njëkohësisht nga një përcaktor i shprehur<br />
me mbiemër dhe nga një përcaktor i shprehur me emër në gjinore apo rrjedhore<br />
si edhe në emërore e kallëzore të shoqëruar me parafjalë, vendin e parë<br />
e zë mbiemri e pas tij përdoret përcaktori i shprehur me emër: Fëmijët pinë<br />
qumësht cilësor lope. Blerta bleu një fustan të bukur prej mëndafshi. Sportisti<br />
i shquar nga Tetova u nderua me dekoratë të lartë. Ura e vjetër me gurë është<br />
një monument i rëndësishëm i kryeqytetit tonë.<br />
4. Kur një emër përcaktohet njëkohësisht nga dy përcaktorë të shprehur<br />
njëri me emër në gjinore, ndërsa tjetri me emër me parafjalë, atëherë<br />
kemi dy raste renditjeje:<br />
a) Nëse gjymtyra e përcaktuar shprehet me ndonjë emër jofoljor, vendin<br />
e parë e zë emri me parafjalë, ndërsa emri në gjinore vihet pas tij: Në bjeshkët<br />
me famë të Sharrit gjatë verës kullotin qindra tufa dhensh.<br />
b) Nëse gjymtyra e përcaktuar është emër foljor, atëherë në vend të<br />
parë përdoret emri në gjinore e pas tij emri me parafjalë: Zbatimi i teorisë në<br />
praktikë po realizohet me sukses.<br />
PYETJE DHE DETYRA<br />
1. Ç'është përcaktori?<br />
2. Me se shprehen përcaktorët?<br />
3. Cilët përcaktorë qëndrojnë zakonisht para emrit që përcaktojnë?<br />
4. Cilët përcaktorë qëndrojnë zakonisht pas emrit?<br />
5. Ndërtoni nga dy fjali me përcaktor të shprehur me emra, mbiemra,<br />
përemra dhe numërorë.<br />
43
� � Ushtrimi 27: Lexojeni këtë pjesë dhe gjeni përcaktorët.<br />
Mjekra e gjatë pak e thinjur, balli i lartë dhe i gjerë i jepnin Abdyl beut<br />
një hije me të vërtetë madhështore. Po sytë, dy sy të mëdhenj e të thellë e<br />
kishin shkëlqimin e yjeve dhe forcën e çelikut, dëftenin më shumë, gjithë<br />
flakën, gjithë fuqinë e këtij burri.<br />
� � Ushtrimi 28: Lexoni me kujdes këto fjalë të urta, gjeni përcaktorët dhe<br />
vëreni çfarë vendi kanë zënë në fjali.<br />
- Fëmija pa nënë - si nata pa hënë.<br />
- Plaga e shpatës shërohet më lehtë se plaga e fjalës.<br />
- Fjala e gjatë ka kuptim të shkurtër.<br />
- Në vendin e huaj pranvera duket e hidhur.<br />
- Fara e ligë mbin kudo.<br />
- Më mirë në hijen e ferrës sime se në hijen e fikut tënd.<br />
- Durimi është bar i çdo sëmundjeje.<br />
- Fjala e mirë çel derën e hekurt.<br />
� � Ushtrimi 29: Bëni radhitjen e duhur të fjalëve në tekstin e mëposhtëm:<br />
Një e mbjellë arrë skaj një buzë rruge malit<br />
bënte kokrra shumë.<br />
Udhëtarët andej që kalonin, për t'i kokrrat<br />
marrë, gjithnjë me gurë e gjuanin dhe dëme<br />
shumë i shkaktonin.<br />
Më në fund, u mërzit arra një ditë dhe një<br />
shelgu i tha:<br />
- E unë mjera!...<br />
I kënaqi kalimtarët me e mia kokrrat, ndërsa<br />
më shpërblejnë me gurë ata.<br />
Të sintetizojmë atë që mësuam për përcaktorin<br />
Shkruani gjërat më të rëndësishme sipas kërkesave:<br />
1. Shkruani disa fjali për të përmbyllur gjërat më të rëndësishme për<br />
përcaktorin.<br />
2. Shkruani 4-5 fjalë kyç.<br />
3. Jepni shembuj fjalish ku do të ketë përcaktorë.<br />
4. Çfarë dobie praktike keni përfituar nga kjo temë?<br />
44
NDAJSHTIMI<br />
� � DETYRË<br />
Lexoni fjalitë e mëposhtme dhe thoni çfarë funksioni kanë fjalët e shkruara<br />
me shkronja më të zeza:<br />
- Nënë Tereza është nobelistja e parë shqiptare.<br />
- Profesor Eqrem Çabej është gjuhëtar i njohur.<br />
- Xha Bardhyli është plak i mençur.<br />
- Agimi, kryetari i klasës, klasës është nxënës shembullor.<br />
- Ky është inxhinier Agroni.<br />
Në fjalitë e mësipërme fjalët e shkruara me shkronja më të zeza janë<br />
ndajshtime.<br />
Ndajshtimi është një lloj përcaktori që shprehet me një emër ose me<br />
një grup emëror në rasën emërore ose me një togfjalësh emëror. Ai përcakton<br />
të njëjtën qenie ose të njëjtin send, por me fjalë të tjera.<br />
Ndajshtimi është dy llojesh:<br />
a) ndajshtim i paveçuar: Na kanë folur për trimëritë e<br />
katundit Dardan;<br />
b) ndajshtim i veçuar: Vëllai im, Skënderi, është kompozitor i njohur.<br />
Ndajshtimi i paveçuar është zakonisht një emër i pashquar ose një<br />
grup emëror në rasën emërore, që i pranëvihet një emri dhe që përshtatet në<br />
numër me të. Quhet ndajshtim i paveçuar, sepse nuk ndahet nga gjymtyra<br />
që përcakton, as me pushim në të folur dhe as me presje në të shkruar.<br />
Ndajshtimi i paveçuar qëndron para dhe pas gjymtyrës së përcaktuar.<br />
P.sh.:<br />
- Agroni e kishte humbur mendjen pas tregimit të nënë Mihrijes.<br />
- Inxhinier Astriti po kthehej i lodhur në shtëpi.<br />
- Ushtar Agimi u ngrit në këmbë dhe përshëndeti përzemërsisht.<br />
- Djaloshi shkoi në shtëpinë e profesor Fatmirit.<br />
45
DREJTSHKRIMI I NDAJSHTIMIT<br />
Ndajshtimi i paveçuar që tregon emrin e përveçëm të një vepre, rruge,<br />
sheshi, shkolle, biblioteke, gazete etj., vihet gjithmonë midis thonjëzash dhe<br />
fillon me shkronjë të madhe. P.sh.:<br />
- Të gjithë e lexojnë me kënaqësi veprën "Bagëti e bujqësi" të Naim<br />
Frashërit.<br />
- Arbeni banon në rrugën "Asim Vokshi" në Strugë.<br />
- Në revistën "Gjuha jonë" trajtohen çështje të ndryshme <strong>gjuhës</strong>ore.<br />
Ndajshtimi i veçuar quhet kështu, sepse veçohet nga gjymtyra që përcakton<br />
me një pushim në të folur ose me presje në të shkruar.<br />
Ndajshtimi i veçuar është një emër ose një grup emëror që vihet pas<br />
gjymtyrës që përcakton (kjo gjymtyrë mund të jetë emër ose përemër) për ta<br />
sqaruar ose për ta saktësuar më tej kuptimin e saj. P.sh.:<br />
- Ne, nxënësit e klasës së shtatë, jemi shumë të zellshëm.<br />
- Migjeni, poeti i mjerimit, vdiq në moshë mjaft të re.<br />
Onufri, piktori shqiptar shumë i çmuar ndër të vjetrit, ishte nga<br />
Elbasani.<br />
Një ditë na erdhi për vizitë një mik i babait, burrë fjalëpakët.<br />
PYETJE DHE DETYRA<br />
1. Krahasoni ndajshtimin me përcaktorin dhe thoni ku dallojnë<br />
dhe ç'gjëra të përbashkëta kanë ndërmjet tyre?<br />
2. Ndërtoni fjali me ndajshtim të paveçuar dhe të veçuar.<br />
3. Në fjalitë e mëposhtme dalloni ndjashtimet dhe gjymtyrën që<br />
ai përcakton. Tregoni ç'lloj ndajshtimesh janë.<br />
a) Gjithë shqiptarët: myslimanë, katolikë dhe ortodoksë janë vëllezër.<br />
b) Priste me ankth mos vallë hemorragjia, ky armik i tmerrshëm i<br />
njerëzimit në shekuj, do t'i merrte jetën edhe atij vogëlushi.<br />
c) Pula mëmë vërtitet rrotull duke mbledhur ushqim.<br />
ç) Për ju, fëmijët, tani e tutje do të ketë ditë të lumtura.<br />
d) Ne, mjekët, shpeshherë gabojmë kur flasim vetëm si mjekë.<br />
46
SHKALLA E MBIEMRIT DHE E NDAJFOLJES<br />
Cilësia e sendeve mund të shprehet në mënyrë të shkallëzuar. P.sh.:<br />
Liqeni është i madh. madh Deti është më i madh. madh Oqeani është shumë i madh. madh Pra,<br />
mbiemri ka tri shkallë: shkallën pohore, krahasore dhe sipërore.<br />
1. Shkalla pohore është shkalla bazë e mbiemrit dhe emërton tiparin<br />
e sendit, jashtë çdo krahasimi. P.sh.: i mirë, e bardhë, të verdhë etj.<br />
2. Shkalla krahasore tregon se cilësia e dhënë krahasohet me<br />
vetveten ose me një cilësi tjetër. Lidhja e dy gjymtyrëve të krahasimit bëhet<br />
me lidhëza krahasore. Nga ky krahasim, shkalla e mbiemrit mund të dalë e<br />
barabartë, më e lartë, më e larta ose më e ulët.<br />
a) Shkalla krahasore e barazisë tregon se cilësia e dhënë është në të<br />
njëjtën shkallë te të dy krahët e krahasimit. Kjo është e njëjtë me shkallën<br />
pohore, por zakonisht shoqërohet me ndajfoljet sasiore të paravendosura aq<br />
ose kaq në gjymtyrën e parë dhe sa në gjymtyrën e dytë, ose anasjelltas sa<br />
... aq. P.sh.: Mësuesi ishte po aq i rreptë, sa edhe i mirë. Ata duken sa guximtarë,<br />
aq edhe krenarë.<br />
b) Shkalla krahasore e sipërisë relative formohet me pjesëzën më të<br />
vendosur para mbiemrit në pohore (më + mbiemër në pohore + se) ose (sa...<br />
aq...) p.sh.: Doktori ishte më i verdhë se ne të dy. Ajo është më e re se motra<br />
ime. Sa më shumë largohej treni, aq më i vogël dukej.<br />
c) Shkalla krahasore e sipërisë absolute: Ky ishte me siguri më i miri<br />
në këtë listë. Kjo është një nga veprat më të shkëlqyera që ke bërë deri më<br />
sot. Ai ishte më i riu dhe më i miri nga ne.<br />
3. Shkalla sipërore e mbiemrit tregon se cilësia e dhënë është në një<br />
shkallë shumë të lartë jashtë çdo krahasimi. Forma e saj është analitike dhe<br />
ndërtohet me ndajfolje sasie, të cilat vendosen përpara formës pohore të<br />
mbiemrit. Rëndom përdoren ndajfoljet: shumë, jashtëzakonisht, mjaft, tepër,<br />
fort, krejt, fare, absolutisht etj. p.sh.: Midis reve dukej qielli shumë i kaltër.<br />
Barkun e kishte mjaft të madh. Kjo fjalë ka domethënie jashtëzakonisht të<br />
madhe. Stacioni është fare i ri. Oborri tani iu duk shumë-shumë i vogël.<br />
Në gjuhën popullore dhe letrare, për të shprehur shkallë shumë të lartë<br />
të cilësisë, përdoren edhe disa emra me kuptim të fytyruar, të cilët në rastin<br />
47
e dhënë nuk emërtojnë më sende, por tipare karakteristike të këtyre sendeve,<br />
p.sh.: akull, mjaltë, borë, dyllë, qumësht etj.: Uji i burimit ishte akull i ftohtë.<br />
Muri dukej qumësht i bardhë. Mollët janë mjaltë të ëmbla. Ajo u bë thanë e<br />
kuqe në fytyrë.<br />
Ndajfoljet, ashtu si edhe mbiemrat kanë shkallën pohore, shkallën<br />
krahasore dhe shkallën sipërore. Mënyrat e ndërtimit të shkallëve të ndajfoljeve<br />
janë të njëjta me ato të mbiemrave. P.sh.:<br />
- Gimi vrapon shpejt.<br />
- Drini vrapon më shpejt.<br />
- Genti vrapon shumë shpejt.<br />
� � DETYRË<br />
Paraqiti në mënyrë skematike shkallët e mbiemrit.<br />
� � Ushtrimi 30: Mbiemrat në kllapa vini në shkallën krahasore.<br />
- Rrushi i bardhë është .................................. (i ëmbël) se rrushi i zi.<br />
- Denisi është ........................................ (i gjatë) se Aleksandri.<br />
- Sot dita është .................................... (e bukur) se dje.<br />
- Dhoma e ditës është .................................... (e madhe) se dhoma e gjumit.<br />
- Vetura ime është ...................................... (e shpejtë) se vetura jote.<br />
� � Ushtrimi 31: Mbiemrat në kllapa vini në shkallën sipërore.<br />
- Arta ka një shoqe ...................................... (e mirë).<br />
- Merita është ........................................ (e bukur).<br />
- Banesa jonë ka një ballkon ........................................ (i madh).<br />
- Blendi ka një qen ..................................... (i rrezikshëm).<br />
- Në muajin korrik ditët janë ..................................... (e nxehtë)<br />
� � Ushtrimi 32: Krijoni shkallën krahasore dhe sipërore nga mbiemri dhe<br />
ndajfolja e dhënë në fjalitë e mëposhtme.<br />
a) pohore: Makina ime është e mirë.<br />
krahasore: Makina jote është ....................................<br />
sipërore: Makina e tij është .......................................<br />
b) pohore: Donika mëson mirë.<br />
krahasore: Lulja mëson .....................................<br />
sipërore: Adelina mëson .......................................<br />
48
PËREMRI<br />
Ashtu si edhe në gjuhët e tjera, edhe në gjuhën <strong>shqipe</strong> përdoren<br />
shpesh fjalë që zëvendësojnë emrat, që janë përfaqësues të tyre në fjali.<br />
Përdorimi i përemrave bën të mundur që të shmanget përsëritja e të njëjtit<br />
emër.<br />
Përemër quhet ajo pjesë e ligjëratës që tregon në mënyrë të<br />
përgjithshme (pa i emërtuar) frymorë, sende, tipare ose sasi të pacaktuara.<br />
Disa përemra, ashtu si mbiemrat, përdoren pranë emrave dhe përshtaten<br />
me ta në gjini, në numër dhe në rasë. Për shembull:<br />
- Gjyshi im ka qenë murator.<br />
- Kjo kullë ka përballuar shumë sulme.<br />
Disa përemra të tjerë nuk përdoren pranë emrave dhe lakohen në<br />
njëjës dhe në shumës, ashtu si emrat. P.sh.:<br />
- Unë them të tregojmë të vërtetën në çdo rast.<br />
- Mua më quajnë Tanush.<br />
- Dikush po vjen.<br />
- Hapat e dikujt po dëgjohen në korridor.<br />
Sipas kuptimit që kanë, dallojmë këto lloje përemrash:<br />
1. Përemra vetorë (unë, ti, ai, ajo, ne, ju, ata, ato)<br />
2. Përemra vetvetorë (vete, vetvete)<br />
3. Përemra dëftorë (ky, kjo, këta, këto, i tillë...)<br />
4. Përemra pronorë (im, yt, i tij, i saj...)<br />
5. Përemra pyetës (kush? cili? sa? ç'?...)<br />
6. Përemra lidhorë (që, i cili, e cila)<br />
7. Përemra të pacaktuar (cilido, secili, asnjë, ca, asnjëri, kushdo,<br />
dikush, çdo...).<br />
49
� � Ushtrimi 33: Gjeni përemrat në tekstin e dhënë.<br />
Unë nuk kam parë kalë më të mirë se ky.<br />
Ai kali i karrocës që kalon nga lagjja jonë<br />
s'është asgjë para këtij. Ai vjen çdo mëngjes në<br />
oborrin tonë, por s'është i bardhë si ky. As sytë,<br />
as barkun s' i ka si të këtij. Vërtetë ka ca zilka<br />
të vogla, por yni ka një zile të madhe, të cilën<br />
xhaxhi Thomai ia ka zënë me bar. Vetëm, të të<br />
them të drejtën, kali mua nuk më do aq sa e<br />
dua unë.<br />
veta.<br />
1. PËREMRI VETOR<br />
Përemra vetorë janë fjalët që tregojnë veta të ndryshme. Ata kanë tri<br />
Përemrat vetorë të vetës së parë: njëjës unë, shumës ne, tregojnë<br />
vetën që flet, përkatësisht një grup vetash ku bën pjesë edhe folësi.<br />
Përemrat vetorë të vetës së dytë: njëjës ti, shumës ju, tregojnë vetën<br />
me të cilën flasim, bashkëbiseduesin, përkatësisht bashkëbiseduesit.<br />
Përemrat ai, ajo njëjës dhe ata, ato shumës janë të vetes së tretë dhe<br />
tregojnë frymorët dhe sendet për të cilët bëhet fjalë.<br />
Përemrat vetorë të vetës së parë dhe të dytë (unë, ti; ne, ju) përdoren<br />
për të dy gjinitë dhe vetëm për njerëz, kurse ata të vetes së tretë (ai, ajo;<br />
ata, ato) kanë forma të veçanta për gjini të ndryshme dhe përdoren edhe<br />
për kafshë e sende.<br />
50
DREJTSHKRIMI DHE DREJTSHQIPTIMI I PËREMRAVE VETORË<br />
Përemrat vetorë të vetës III (ai, ajo; ata, ato) kur shoqërohen me<br />
parafjalët e rasës kallëzore (me, në, mbi, pa, nën, për etj.) dhe me parafjalët<br />
e rasës rrjedhore (prej, pas, para, përballë etj.) përdoren pa zanoren a nistore,<br />
p.sh.: prej tij = prej atij; prej saj = prej asaj; përballë tyre = përballë<br />
atyre; kundër tyre = kundër atyre etj. P.sh.:<br />
- Agimi u nis përpara. Me të shkoi dhe Artani.<br />
- Petriti dhe Ylli erdhën të parët. Pas tyre erdhën të tjerët.<br />
- Vjollca shkoi në Shkodër. Prej saj morëm letër.<br />
� � Ushtrimi 35: Gjeni dhe nënvizoni përemrat vetorë në tekstin e<br />
mëposhtëm.<br />
Unë jam Beni. Ne banojmë në qendër të qytetit. Unë para një viti<br />
mbarova klasën e pestë me rezultate shumë të mira. Babai u gëzua shumë.<br />
Ai nuk dinte ç'të bënte, kurse mami sa s'fluturonte nga gëzimi. Ajo më<br />
puthte vazhdimisht...<br />
Babi dhe mami donin të më blinin një dhuratë.<br />
Unë u thashë:<br />
- Ju më mirë më blini një top...<br />
- E di unë, gjithmonë top do ti, - tha mami.<br />
Ata ecnin para dhe unë mbeta prapa. Mami kundërshtonte. Më në<br />
fund ajo më bleu dy libra me përralla, por edhe një top. Unë u gëzova<br />
shumë.<br />
Përemrat vetorë të vetës së tretë e kanë si kategorinë e gjinisë, ashtu<br />
edhe atë të numrit: ai, ajo - ata, ato; ndërsa kategorinë e rasës e kanë të gjithë<br />
përemrat vetorë.<br />
Pasqyra e lakimit të përemrave vetorë<br />
Numri Rasa Veta e parë Veta e dytë<br />
Njëjës<br />
Shumës<br />
Emërore<br />
Gjinore<br />
Dhanore<br />
Kallëzore<br />
Rrjedhore<br />
Emërore<br />
Gjinore<br />
Dhanore<br />
Kallëzore<br />
Rrjedhore<br />
unë<br />
--mua,<br />
më<br />
mua, më<br />
(prej) meje<br />
ne<br />
--neve,<br />
na<br />
ne, na<br />
(prej) nesh<br />
ti<br />
--ty,<br />
të<br />
ty, të<br />
(prej) teje<br />
ju<br />
--juve,<br />
ju<br />
ju, ju<br />
(prej) jush<br />
Veta e tretë<br />
Gjinia mashkullore Gjinia femërore<br />
ai<br />
i atij<br />
atij, i<br />
atë, e<br />
(prej) atij<br />
ata<br />
i atyre<br />
atyre, u<br />
ata, i<br />
(prej) atyre<br />
ajo<br />
i asaj<br />
asaj, i<br />
atë, e<br />
(prej) asaj<br />
ato<br />
i atyre<br />
atyre, u<br />
ato, i<br />
(prej) atyre<br />
51
Çfarë përfundimesh mund të nxjerrim nga kjo tabelë?<br />
1. Në rasat dhanore dhe kallëzore përemrat kanë dy trajta: një trajtë<br />
të plotë e një trajtë të shkurtër.<br />
2. Për të gjetur rasat e përemrave vetorë, ashtu si edhe për emrat,<br />
përdorim pyetjet: kush?; i, e kujt?, kujt?, kë?, prej kujt?, cili? etj.<br />
3. Trajtat e shkurtra të vetës së parë e të dytë (njëjës e shumës) në<br />
rasat dhanore e kallëzore janë të njëjta.<br />
4. Veta e parë dhe e dytë e përemrave vetorë nuk përdoren në rasën<br />
gjinore.<br />
5. Në rasat kallëzore dhe rrjedhore të vetës së tretë përdoren dhe trajtat<br />
e paplota, pa zanoren -a të fillimit. Këto trajta përdoren pas parafjalëve,<br />
p.sh.: me të, foli me të, prej saj, para tij, kundër tyre, për ta...<br />
� � Ushtrimi 35: Zëvendësoni përemrat vetorë me emrat përkatës.<br />
Në strehën e shtëpisë sonë dallëndyshet bëjnë folenë vit për vit. Ato<br />
shkojnë e vijnë me shpejtësi, punojnë pa u lodhur.<br />
Blerta i do shumë dallëndyshet. Ajo kënaqet kur u shikon gushën e<br />
larme. Një ditë Blerta pa një dallëndyshe të vogël. Ajo u përpoq të fluturonte,<br />
por ra në tokë. Blerta pa macen. Ajo donte ta kapte. Por gjyshja i bërtiti:<br />
- Çit, moj Pambuke!<br />
Macja e ka frikë atë. Blerta mori shkallën. Ajo hipi në shkallë duke<br />
e mbajtur me kujdes dallëndyshen e vogël në njërën dorë, dhe e vuri atë<br />
ngadalë në fole.<br />
� � Ushtrimi 36: (me shkrim): Thurni një tekst sipas shembullit të dhënë më<br />
poshtë.<br />
- Agimin e kam shok. Me të mësojmë bashkë. Ai banon afër meje.<br />
Mua më viziton shpesh ai. Ndonjëherë marr lojëra kompjuteri prej tij.<br />
- Zanën e kam shoqe. Me të jemi njohur në pushime. Ajo ...<br />
52
TRAJTAT E SHKURTRA TË PËREMRIT VETOR<br />
Krahas trajtave të plota, në rasat dhanore e kallëzore përemrat<br />
vetorë kanë edhe trajta të shkurtra. Trajtat e shkurtra janë të patheksuara<br />
dhe vihen gjithmonë pranë foljes.<br />
Nëna e përcjell djalin gjer te përroi, e puth atë në ballë dhe e porosit<br />
të luftojë si trim.<br />
Pra, përemri atë dhe vetë trajta e shkurtër e zënë vendin e emrit<br />
djalin.<br />
Trajtat e shkurtra qëndrojnë pranë foljes. Zakonisht ato vendosen<br />
para saj, por mund t'i ngjiten pas ose të futen në trup të saj. P.sh.:<br />
- E mora librin.<br />
- Merre librin.<br />
- Merreni librin.<br />
Trajtat të shkurtra të vetës së parë dhe të dytë (njëjës e shumës) në<br />
dhanore e kallëzore janë të njëllojta:<br />
Dhanore: më, të, i, na, ju, u<br />
Kallëzore: më, të, e, na, ju, i<br />
Për të dalluar rasën e tyre përdorim pyetjet: kujt? ose cilit? (për<br />
dhanoren) kë? ose cilin? (për kallëzoren). P.sh:<br />
(kujt?) Mua më dhanë fletëlavdërimin (ty të; juve ju).<br />
(kë?) Mua më lavdëruan (ty të, ju ju).<br />
Në vetën e tretë trajtat e shkurtra janë të njëllojta për të dyja gjinitë:<br />
(kujt?) - (atij, asaj) i; (kë?) - (atë) e.<br />
53
54<br />
TRAJTAT E SHKURTRA TË BASHKUARA<br />
Në gjuhën <strong>shqipe</strong> përdoren shpesh pranë njëra-tjetrës zakonisht dy<br />
trajta të shkurtra. Në këtë rast ato shkrihen njëra me tjetrën dhe shkruhen<br />
bashkë.<br />
Bashkohen të gjitha trajtat e shkurtra të dhanores me trajtën e<br />
shkurtër të kallëzores në vetën e tretë njëjës e ose me vetën e tretë shumës<br />
i. Vetëm trajtat na e dhe na i shkruhen veças.<br />
Në vazhdim po japim pasqyrat tabelore të këtyre bashkimeve.<br />
a) Dhanorja e tri vetave njëjës e shumës + kallëzorja e vetës së tretë<br />
njëjës:<br />
Numri Veta Rasa dhanore<br />
Njëjës<br />
Shumës<br />
I më<br />
Rasa kallëzore<br />
veta III njëjës<br />
+e<br />
Trajtat e bashkuara<br />
më + e = ma<br />
II të të + e = ta<br />
III i i + e = ia<br />
I na na + e = na e<br />
II ju ju + e = jua<br />
III u u + e = ua<br />
Numri Veta Rasa dhanore<br />
Njëjës<br />
Shumës<br />
I më<br />
Rasa kallëzore<br />
veta III shumës Trajtat e bashkuara<br />
+i<br />
më + i = m’i<br />
II të të + i = t’i<br />
III i i + i = ia<br />
I na na + i = na i<br />
II ju ju + i = jua<br />
III u u + i = ua
� � Ushtrimi 37: Plotësoni fjalitë me trajtat e shkurtra të bashkuara të<br />
përemrave vetorë.<br />
- Vjollca ......... ngjiti pullën zarfit dhe ........ dha (atë) nëpunëses.<br />
- Mësuesi .......... shpjegoi (mua) të gjitha fjalët e reja.<br />
- Dentisti ........... kontrolloi dhëmbët fëmijëve.<br />
- Mua .......... hoqi dhëmbin e prishur.<br />
- Librat ............. (juve) dhashë dje, - u tha mësuesi nxënësve.<br />
- Kujt ........... dhe çelësat e makinës?<br />
- Venera .......... plotësoi dëshirat shoqeve.<br />
- Pakon .......... (ty)dërgova dje me postë.<br />
- Djali .......... bëri qejfin prindërve.<br />
- .............. jep mua këtë fotografi.<br />
- Lulet .......... dhurova nënës për 8 Mars.<br />
MENDO DHE PËRGJIGJU<br />
Çfarë mësove për përemrin vetor?<br />
2. PËREMRI VETVETOR<br />
Si përemra vetvetorë shërbejnë fjalët: vete, vetja, vetvete, vetvetja.<br />
Trajtat vete e vetvete përdoren vetëm në rasën kallëzore me parafjalë<br />
(për vete, me vete, në vete).<br />
Përemrat vetvetorë përdoren në të njëjtën formë për të dyja gjinitë<br />
dhe për të dy numrat. P.sh.:<br />
- Ai mori me vete të motrën.<br />
- Ajo mori me vete të motrën.<br />
- Ti mos puno vetëm për vete. vete<br />
- Ju mos punoni vetëm për vete. vete<br />
Vetja: i, e vetes; vetes, veten, prej vetes.<br />
Vetvetja: i, e vetvetes; vetvetes, vetveten, prej vetvetes.<br />
55
Përemrat vetja, vetvetja lakohen si emrat e gjinisë femërore.<br />
P.sh.:<br />
- I dhimbset vetvetja; ai është e zeza e vetes; i doli zot vetes; e përmbajti<br />
veten; mori pas vetes edhe dy shokë.<br />
� � Ushtrimi 38: Gjeni dhe nënvizoni vetvetorët në fjalitë e mëposhtme.<br />
- Njeriu që vetëm për vete punon, është si një dru që pemë s'lëshon.<br />
- Më parë mëso veten, pastaj të tjerët.<br />
- I duket vetja i madh.<br />
- Ai po i bën dëm vetvetes.<br />
- Inxhinieri vendosi të mendonte më tepër për kursimin, sepse ky, në<br />
vetvete, ishte një problem tepër i rëndësishëm.<br />
- Mësuesi solli me vete në konkurs dy recitues të rinj.<br />
� � Ushtrimi 39: Në vend të pikave, shkruani përemrin vetvetor në rasën e<br />
duhur.<br />
- Këto fjalë i ke nga .................?<br />
- A e ke marrë topin me ..............?<br />
- Fol më pak për ................., se është më mirë.<br />
- Kërkon më shumë prej .................... .<br />
- Megjithëse isha nxehur, unë dita ta përmbaja ................... .<br />
- Ato e ndienin .................. sikur të ishin në shtëpinë e tyre.<br />
- Kur ishte me shokë, e ndiente ...................... të fuqishëm.<br />
MENDO DHE PËRGJIGJU<br />
56<br />
Çfarë mësove për përemrin vetvetor?
3. PËREMRI DËFTOR<br />
Përemri dëftor shërben për të treguar frymorë ose sende që ndodhen<br />
afër ose larg folësit. Ata përdoren bashkë me emrin ose e zëvendësojnë atë.<br />
Përemrat dëftorë janë:<br />
Përemrat dëftorë ndryshojnë sipas gjinisë, numrit dhe rasës. P.sh.:<br />
- Ky djalë është shumë punëtor.<br />
- Kjo vajzë ndihmon shoqet.<br />
- Ajo rrugë duhet asfaltuar.<br />
- Ato parcela do të mbillen me oriz.<br />
- Ky libër është i bukur.<br />
- Këtë libër sapo e lexova.<br />
Përemrat dëftorë ky, kjo, ai, ajo lakohen si përemrat vetorë ai, ajo.<br />
Përemrat dëftorë i këtillë, e këtillë etj. lakohen si mbiemrat e<br />
nyjshëm: një djalë i këtillë, i një djali të këtillë etj.<br />
Në vazhdim po japim lakimin e përemrave dëftorë ky, kjo, këta,<br />
këto:<br />
Rasa ky kjo<br />
E.<br />
Gj.<br />
Dh.<br />
K.<br />
Rr.<br />
ky<br />
i (e) këtij<br />
këtij<br />
këtë<br />
prej këtij<br />
ky mësues<br />
i (e) këtij mësuesi<br />
këtij mësuesi<br />
këtë mësues<br />
prej këtij mësuesi<br />
kjo<br />
i (e) kësaj<br />
kësaj<br />
këtë<br />
prej kësaj<br />
Rasa këta këto<br />
E.<br />
Gj.<br />
Dh.<br />
K.<br />
Rr.<br />
Për afër: ky, kjo, këta, këto; i këtillë, e këtillë, të këtillë, të këtilla; i tillë, e tillë.<br />
Për larg: ai, ajo, ata, ato; i atillë, e atillë, të atillë, të atilla.<br />
këta<br />
i (e) këtyre<br />
këtyre<br />
këta<br />
prej këtyre<br />
këta mësues<br />
i (e) këtyre mësuesve<br />
këtyre mësuesve<br />
këta mësues<br />
prej këtyre mësuesve<br />
këto<br />
i (e) këtyre<br />
këtyre<br />
këto<br />
prej këtyre<br />
kjo mësuese<br />
i (e) kësaj mësueseje<br />
kësaj mësueseje<br />
këtë mësuese<br />
prej kësaj mësueseje<br />
këto mësuese<br />
i (e) këtyre mësueseve<br />
këtyre mësueseve<br />
këto mësuese<br />
prej këtyre mësueseve<br />
57
� � Ushtrimi 40: Gjeni dhe nënvizoni përemrat dëftorë në fjalitë e<br />
mëposhtme.<br />
- S'duhet harruar se në këtë luftë Skënderbeu përdori një taktikë të re.<br />
- A nuk beson ti se këta topa do ta mposhtin këtë kala?<br />
- Ai shi vere nuk ra gjatë.<br />
- Ky qe sulmi i tyre i parë.<br />
- Kjo është toka jonë.<br />
- Ç'arkitekt mund ta kishte projektuar këtë kështjellë?<br />
� � Ushtrimi 41: Në vend të pikave vini përemrin dëftor që mungon.<br />
- Në ................ mënyrë ruhet jeta e ushtarëve.<br />
- ................... fjalë na rritin krenarinë, moj nënë.<br />
- Kuptohet se ai s'do të kursejë asgjë në .............. punë.<br />
- Ata nisën të diskutonin për ............. gjë.<br />
- Me mjete .................. ne duhet të fitojmë patjetër.<br />
PËRGJIGJU ME SHKRIM<br />
58<br />
Çfarë mësove për përemrin dëftor?
MENDONI DHE PËRGJIGJUNI ME SHKRIM<br />
4. PËREMRI PRONOR<br />
(Nxënësit punojnë në grupe dhe prezantojnë rezultatet e tyre)<br />
- Çfarë dimë për përemrin pronor?<br />
Fjala që tregon se kujt i takon një pronë e caktuar quhet përemër<br />
pronor. pronor Përemri pronor ka gjininë mashkullore dhe femërore, ka numrin<br />
njëjës dhe shumës dhe lakohet sikur mbiemri. Përemri pronor ka tri veta,<br />
sikurse edhe përemri vetor.<br />
Përemrat pronorë përdoren:<br />
- si përcaktorë të një emri: emri libri im, fushat tona.<br />
- më vete: vete Shkolla jonë është më e re se juaja.<br />
Përemrat pronorë të gjinisë mashkullore, kur përdoren më vete, në<br />
numrin njëjës kanë mbaresën -i: imi, yni, yti, juaji, i tiji, i saji, i tyri.<br />
Përemrat pronorë të gjinisë femërore kanë mbaresën -a: imja, jona,<br />
jotja, juaja, e tija, e saja, e tyrja.<br />
Në numrin shumës të gjithë përemrat kanë mbaresën -t (-të) dhe<br />
disa prej tyre nyjën e përparme të: të mitë, të miat, tanët, tonat, të tutë,<br />
të tuat, tuajt, tuajat, të tijtë, të sajtë, të tijat, të sajat, të tyret.<br />
VENDI I PËREMRIT PRONOR NË FJALI<br />
Përemri pronor përdoret zakonisht pas emrit që përcakton. Përemrat<br />
e vetës së parë e të dytë njëjës, kur përcaktojnë emra që tregojnë lidhje<br />
gjinie ose marrëdhënie familjare, si: atë, bijë, bir, mbesë, motër, vëlla,<br />
shoq etj., mund të përdoren edhe përpara këtyre emrave, si: im atë, ime<br />
motër, im shoq etj.<br />
59
��DETYRË<br />
Shihni paraqitjen tabelore të përemrave pronorë që kanë të bëjnë me<br />
një objekt të vetëm:<br />
��DETYRË<br />
Analizojeni paraqitjen tabelore të përemrave pronorë që kanë të<br />
bëjnë me më shumë objekte:<br />
��DETYRË<br />
Thoni të kujt janë sendet në klasë.<br />
60<br />
Për. vetor<br />
(njëjës)<br />
Për. vetor<br />
(njëjës)<br />
Prona: një objekt i vetëm<br />
Një pronar Disa pronarë<br />
Prona në gj.<br />
mashkullore<br />
Prona: më shumë se një objekt<br />
Një pronar Disa pronarë<br />
Prona në gj.<br />
mashkullore<br />
Prona në gj.<br />
femërore<br />
Për. vetorë<br />
(shumës)<br />
Prona në gj.<br />
mashkullore<br />
Prona në gj.<br />
femërore<br />
I unë e mi e mia I ne tanë tona<br />
II ti e tu e tua II ju tuaj tuaja<br />
III<br />
ai<br />
ajo<br />
e tij<br />
e saj<br />
e tij<br />
e saj<br />
III<br />
ata<br />
ato e tyre e tyre<br />
Këta janë lapsat<br />
Këto janë fletoret<br />
Prona në gj.<br />
femërore<br />
Për. vetorë<br />
(shumës)<br />
Prona në gj.<br />
mashkullore<br />
Prona në gj.<br />
femërore<br />
I unë im ime I ne ynë jonë<br />
II ti yt jote II ju juaj juaj<br />
III<br />
ai<br />
ajo<br />
i tij<br />
i saj<br />
e tij<br />
e saj<br />
III<br />
ata<br />
ato<br />
i tyre e tyre<br />
Ky është libri<br />
Kjo është shkolla<br />
unë ti ai ajo ne ju ata ato<br />
im yt i tij i saj ynë juaj i tyre<br />
unë ti ai ajo ne ju ata ato<br />
ime jote e tij e saj jonë juaj e tyre<br />
unë ti ai ajo ne ju ata ato<br />
e mi e tu e tij e saj tanë tuaj e tyre<br />
unë ti ai ajo ne ju ata ato<br />
e mia e tua e tij e saj tona tuaja e tyre
��DETYRË<br />
Gjeni dhe nënvizoni përemrat pronorë.<br />
Zana i bën një vizitë Artanit në shtëpi për herë të parë<br />
ARTANI: Ja, shiko Zana. Ky është kopshti im. Ka shumë lule të bukura.<br />
Po kopshti yt, si është?<br />
ZANA: Edhe kopshi im është i bukur. Para disa ditësh isha te Blerta.<br />
Ajo në kopsht kishte një bredh. Bredhi i saj ishte i madh.<br />
ARTANI: Unë isha edhe te Gëzimi. Edhe kopshti i tij ishte i bukur.<br />
* * *<br />
ARTANI: Shiko, kjo është shtëpia ime. Nuk është aq e madhe. Si është<br />
shtëpia jote Zana?<br />
ZANA: Edhe shtëpia ime nuk është shumë e madhe, por është e<br />
bukur. Po shtëpia e Gëzimit, si ishte?<br />
ARTANI: Shtëpia e tij ishte shumë e madhe. Shtëpia e Blertës, e madhe<br />
ishte?<br />
ZANA: Jo. Shtëpia e saj nuk ishte shumë e madhe.<br />
* * *<br />
ZANA: Artan, rrugica juaj është e gjerë, ndërsa rrugica jonë është më<br />
e ngushtë.<br />
ARTANI: Si ishte rrugica e Benit dhe e Blertës?<br />
ZANA: Rrugica e tyre ishte e ngushtë, por kishte shumë drurë bliri.<br />
ARTANI: Shiko Zana, kopshti ynë është i bukur. Si është kopshti juaj?<br />
ZANA: Kopshti ynë nuk është kaq i madh. Si ishte kopshti i Benit dhe<br />
i Blertës?<br />
ARTANI: Edhe kopshti i tyre ishte i bukur.<br />
MENDONI DHE PËRGJIGJUNI<br />
Çfarë mësove për përemrin pronor?<br />
61
62<br />
MENDO DHE PËRGJIGJU<br />
Pse e quajmë përemër pyetës?<br />
5. PËREMRI PYETËS<br />
Përemri pyetës përdoret për të pyetur për frymorë e sende ose për<br />
tipare të tyre. Përemra pyetës janë: kush?, cili?, cilat?, ç'?, çfarë?, sa?,<br />
i sati?, me se? etj.<br />
Përemri kush? përdoret për të pyetur për njerëz ose për qenie të personifikuara,<br />
vetëm në numrin njëjës: Kush ishte regjisori i filmit? Kush<br />
këndon më bukur se unë? - tha Gjeli.<br />
Ky përemër nuk duhet përdorur asnjëherë përpara emrave si përcaktor<br />
i tyre. P.sh. nuk duhet të themi Kush këngëtar këndon më mirë? por Cili<br />
këngëtar këndon më mirë?<br />
Përemri cili? mund të përdoret për të pyetur për njerëz, për kafshë<br />
dhe për sende. Mund të përdoret edhe si përcaktor i një emri ose më vete.<br />
Përemrat pyetës ç'?, çfarë? kanë gjithnjë të njëjtën formë, pavarësisht<br />
nga funksioni që kryejnë në fjali. Përemri pyetës ç'? shkruhet gjithmonë<br />
me apostrof, si: Çfarë bën mësuesja? ose Ç’bën Ç’ mësuesja?.<br />
��DETYRË<br />
Krahasoni paradigmën e lakimit të përemrave pyetës kush?, cili?,<br />
cila, cilët?, cilat?<br />
Rasa Kush? Kush Cili? Cili Cila? Cila Cilët? Cilët Cilat? Cilat<br />
E.<br />
Gj.<br />
Dh.<br />
K.<br />
Rr.<br />
kush?<br />
i (e) kujt?<br />
kujt?<br />
kë?<br />
prej kujt?<br />
cili?<br />
i (e) cilit?<br />
cilit?<br />
cilin?<br />
prej cilit?<br />
cila?<br />
i (e) cilës?<br />
cilës?<br />
cilën?<br />
prej cilës?<br />
cilët?<br />
i (e) cilëve?<br />
cilëve?<br />
cilët?<br />
prej cilëve?<br />
cilat?<br />
i (e) cilave?<br />
cilave?<br />
cilat?<br />
prej cilave?<br />
� � Ushtrimi 42: Në vend të pikave vini përemrat pyetës kush? ose cili?<br />
në rasën e duhur.<br />
- ............. do ta blejë këtë kostum? - Çanta ................. është kjo?<br />
- .............. i bleu nëna fustan të bukur? - Prej ................. e more letrën?<br />
- Me ........... do të shkosh në teatër? - .......... po ia blen këtë kukull?<br />
- Afër .............. e ke shtëpinë? - ............ prej jush do të vijë me mua?
MENDO DHE PËRGJIGJU<br />
Pse e quajmë përemër lidhor?<br />
6. PËREMRI LIDHOR<br />
Përemri lidhor shërben për të lidhur pjesën e nënrenditur përcaktore<br />
me emrin, grupin emëror ose përemrin paraprijës që plotëson. Përemri lidhor<br />
ka dy forma: që dhe i cili. P.sh.:<br />
- E lexova librin që ma solli motra. / E lexova librin. Librin ma solli motra.<br />
- Bleva një roman të ri, i cili ka dalë këto ditë. / Bleva një roman të ri.<br />
Romani i ri ka dalë këto ditë.<br />
- E mora porosinë që ma dërgove ti. / E mora porosinë. Porosinë ma dërgove<br />
ti.<br />
Përemri lidhor që ka vetëm një formë, edhe për numrin njëjës, edhe<br />
për shumës, edhe për gjininë mashkullore edhe për atë femërore.<br />
Përemri lidhor i cili ka forma të veçanta për gjininë mashkullore e<br />
femërore, për numrin njëjës e shumës: i cili (m., nj.), e cila (f., nj.), të cilët<br />
(m., sh.), të cilat (f., sh.). Në varësi të funksionit që kryen në fjali, ndryshon<br />
formë edhe gjatë lakimit.<br />
Në gjuhën <strong>shqipe</strong>, si përemra lidhorë mund të shërbejnë edhe<br />
përemrat pyetës kush?, cili?, ç'?. P.sh.:<br />
- Lum kush e shtie atë nuse në shtëpi! (kush - ai që).<br />
- Ç'i shihte syri, ia punonte dora. (ç' - atë që)<br />
- Eja me cilin të duash. (me cilin - me atë që)<br />
��DETYRË<br />
Krahasoni lakimin e përemrit lidhor i cili, me përemrin lidhor e cila<br />
në njëjës dhe në shumës.<br />
Rasa<br />
E.<br />
Gj.<br />
Dh.<br />
K.<br />
Rr.<br />
Gjinia mashkullore Gjinia femërore<br />
Njëjës Shumës Njëjës Shumës<br />
i cili?<br />
i (e) të cilit?<br />
të cilit?<br />
të cilin?<br />
prej të cilit?<br />
të cilët?<br />
i (e) të cilëve?<br />
të cilëve?<br />
të cilët?<br />
prej të cilëve?<br />
e cila?<br />
i (e) së cilës?<br />
së cilës?<br />
të cilën?<br />
prej së cilës?<br />
të cilat?<br />
i (e) të cilave?<br />
të cilave?<br />
të cilat?<br />
prej të cilave?<br />
63
��Shënim: Shënim:<br />
Përemri lidhor që nuk lakohet. Ai përdoret në vend të një emri të<br />
rasës emërore ose kallëzore, kurdoherë pa parafjalë. P.sh.: Shkupi është<br />
qyteti që (i cili) më pëlqen më shumë. Shoqja që (të cilën) e takova, quhet<br />
Lindita.<br />
� � Ushtrimi 43: Lexoni periudhat e mëposhtme dhe gjeni përemrat lidhorë.<br />
- Nga jashtë vinte një erë e lehtë që na freskonte.<br />
- Në kuvend merrnin pjesë delegatë, të cilët përfaqësonin të gjitha<br />
krahinat e vendit.<br />
- Unë nuk kam bërë asgjë të keqe që të më dënojnë.<br />
- Lajmi për atë që kishte ndodhur, u shpërnda me shpejtësi të<br />
madhe.<br />
- Miqtë e ardhur nga Roma rrinin si të mpirë nga loja e atij skllavi,<br />
të cilit nuk i trembej syri nga luani.<br />
- Dje e takova shokun që s'e kisha parë prej kohësh.<br />
� � Ushtrimi 44: Plotësoni fjalitë me përemrat lidhorë që ose i cili (e cila).<br />
- Fillova ta lexoj librin ............... më solli motra.<br />
- Bleva një libër të ri ................ ka dalë këto ditë.<br />
- E mora letrën ............... ma dërgove ti.<br />
- Durrësi është qyteti ............... më pëlqen shumë.<br />
- Shoqja .............. takova, quhet Besa.<br />
PËRGJIGJUNI ME SHKRIM<br />
GAZMORE<br />
Çfarë mësove për përemrin lidhor?<br />
- Blerim, pse nuk e merr librin të mësosh. Ka dy ditë që nuk e ke<br />
hapur fare? - i tha e ëma.<br />
- Mami, herën e fundit kur e hapa gjeta një qime dhe tani sa herë që<br />
e hap, më vjen për të vjellë.<br />
64
MENDO DHE PËRGJIGJU<br />
7. PËREMRI I PACAKTUAR<br />
1. Pse e quajmë përemër të pacaktuar?<br />
2. Thuaj ndonjë përemër të pacaktuar.<br />
Përemrat e pacaktuar tregojnë frymorë ose sende në mënyrë të<br />
pacaktuar. Këta përemra lakohen. Ja disa përemra të pacaktuar: dikush,<br />
ndokush, kushdo, askush, gjithkush, një, njëri, ndonjë, ndonjëri,<br />
asnjë, asnjëri, secili, gjithsecili, cilido, çdo, çfarëdo, gjithçka, diçka,<br />
ca, disa, të gjitha etj.<br />
Përemrat e pacaktuar përdoren shpesh si kryefjalë të fjalive, si kundrinorë<br />
e përcaktorë. Kur janë të pashoqëruar me emra, përdoren në fjali<br />
zakonisht si kryefjalë a kundrinorë; kur janë të shoqëruar me emra, përdoren<br />
si përcaktorë.<br />
��DETYRË<br />
Në tabelën e mëposhme shihni dhe krahasoni lakimin e disa përemrave<br />
të pacaktuar:<br />
Rasa njëri njëra ndonjëri ndonjëra<br />
E.<br />
Gj.<br />
Dh.<br />
K.<br />
Rr.<br />
njëri<br />
i (e) njërit<br />
njërit<br />
njërin<br />
njërit<br />
njëra<br />
i (e) njërës<br />
njërës<br />
njërën<br />
njërës<br />
ndonjëri<br />
i (e) ndonjërit<br />
ndonjërit<br />
ndonjërin<br />
ndonjërit<br />
ndonjëra<br />
i (e) ndonjërës<br />
ndonjërës<br />
ndonjërën<br />
ndonjërës<br />
� � Ushtrimi 45: Nënvizoni përemrat e pacaktuar në fjalitë e<br />
poshtëshënuara.<br />
Tani atë e njihte gjithë vendi dhe ishte e natyrshme që të krenohej i<br />
tërë qyteti. Këtë s'ia kam thënë asnjërit deri më sot. Secili prej tyre kishte<br />
dëgjuar, por askush nuk donte ta pranonte këtë. Gjithsecili mendon për<br />
vetvete. Kështjella madhështore, gjithsecilit i kishte ra në sy. Ai çfarëdo që<br />
bënte, e bënte me nder. Çdo lodër e Gentit, i pëlqente edhe Enisit. Në<br />
dyqanin e Besartit tërë ditën dikush hynte e dikush dilte, por askush nuk<br />
ankohej nga mikpritja e tij.<br />
65
� � Ushtrimi 46: Përemrat e pacaktuar që janë në kllapa, i vini në rasën e<br />
duhur.<br />
Babai përqafohej me .................. (kushdo) që e uronte për martesën<br />
e djalit. Kur po festonin ditëlindjen e Teutës, ..................... (secili) i<br />
pëlqente të këndonte ose të bënte shaka. ..................... (Askush) nuk iu<br />
kujtuan fjalët e këngës. A i ke thënë .................. (ndokush) për këtë gjë?<br />
Unë kam dy shoqe dhe prej ................... (secila) marr letra vazhdimisht.<br />
Besoj se filmi do t'i pëlqejë ................... (kushdo) që do ta shikojë.<br />
PËRGJIGJUNI ME SHKRIM<br />
Çfarë mësove për përemrin e pacaktuar?<br />
��DETYRË<br />
Paraqiti në mënyrë skematike të gjitha llojet e përemrave.<br />
��DETYRË<br />
Përshkruajeni me shkrim fotografinë që e shihni.<br />
66
FJALËT E PREJARDHURA DHE TË PËRBËRA<br />
MENDONI DHE PËRGJIGJUNI<br />
Çfarë di për fjalët e prejardhura dhe fjalët e përbëra?<br />
Ekzistojnë dy lloje fjalësh:<br />
a) fjalë të thjeshta, që nuk mund të ndahen në pjesë më të vogla, dhe<br />
b) fjalë jo të thjeshta, ku dallohen të paktën dy pjesë përbërëse.<br />
Fjalët jo të thjeshta mund të jenë të prejardhura ose të përbëra.<br />
Fjalët e prejardhura formohen duke shtuar, përpara ose prapa një<br />
fjale, një element fjalëformues.<br />
Fjalët e përbëra formohen nga bashkimi i dy ose më shumë fjalëve që<br />
kanë kuptim më vete.<br />
��DETYRË<br />
Analizoni skemën e mënyrës së formimit të fjalëve në gjuhën <strong>shqipe</strong>.<br />
FJALË<br />
TË THJESHTA<br />
JO TË THJESHTA<br />
TË PREJARDHURA<br />
TË PËRBËRA<br />
PARASHTESAT DHE PRAPASHTESAT<br />
ME PARASHTESA<br />
ME PRAPASHTESA<br />
ME PARASHTESA + PRAPASHTESA<br />
KOMPOZITA<br />
TË PËRNGJITURA<br />
Parashtesat dhe prapashtesat përdoren për të krijuar fjalë të prejardhura.<br />
Parashtesat vendosen para fjalëve dhe ua ndryshojnë kuptimin fjalëve<br />
me të cilat lidhen.<br />
Parashtesat klasifikohen në: parashtesa me kuptim të kundërt,<br />
parashtesa me kuptim përforcues etj.<br />
Prapashtesat vendosen pas fjalës bazë. Ato klasifikohen në prapashtesa<br />
që përdoren për të krijuar: emra, mbiemra, folje dhe ndajfolje.<br />
67
PARASHTESAT<br />
1. Parashtesa që u japin fjalëve kuptim të kundërt:<br />
pa-: paaftësi, i paditur, i pafund<br />
mos-: mosbesim, mosbindje<br />
jo-: joshkencor, jopjellor<br />
ç-/sh-/zh-: çarmatos, shqep, shthur, zhvendos<br />
kundër-: kundërajror, kundërgaz, kundërtank<br />
2. Parashtesa që përforcojnë kuptimin e fjalëve:<br />
për-: përforcoj, përpunoj, përshpejtoj<br />
mbi-: mbikalim, mbingarkesë, mbivlerësoj<br />
ri-: rishkruaj, ripunoj, rishikoj, rilexoj<br />
l. Prapashtesa që formojnë folje:<br />
PRAPASHTESAT<br />
-o,-ro, -to, -so, -zo: fluturo(j), largo(j), shqipto(j), pakëso(j), dorëzo(j).<br />
-os: inatos, vendos, fundos, vulos<br />
2. Prapashtesa që formojnë emra:<br />
-(ë)s: nxënës, ndihmës, vendës; -ar, -tar: notar, shqiptar, udhëtar; -tor:<br />
fajtor, punëtor; -ist: shahist, sportist, futbollist; -im: kuvendim, drejtim, lexim;<br />
-je: marrje, veshje, shëtitje, lindje; -i, -(ë)si, -(ë)ri: dhelpëri, fatkeqësi, gjatësi,<br />
trimëri, djalëri.<br />
3. Prapashtesa që formojnë mbiemra:<br />
-(ë)s: tërheqës, bindës, ngrënës; -ar, -tar: bregdetar, kalimtar; -or, -tor:<br />
dimëror, leshtor; -shëm: i lëvizshëm, i rrjedhshëm; -të, -t: i nxehtë, i hekurt<br />
4. Prapashtesa që formojnë ndajfolje:<br />
68<br />
-as, -azi: barkas, barkazi<br />
-(i)sht: miqësisht, zyrtarisht
� � USHTRIME DHE DETYRA<br />
1. Nga fjalët e dhëna formoni fjalë të prejardhura me parashtesën për-.<br />
Shpjegoni kuptimin e fjalës së prejardhur.<br />
lyej, plas, kthej, puth<br />
2. Me ndihmën e parashtesave ç-/sh-/zh- formoni fjalët që tregojnë të<br />
kundërtën e fjalëve të mëposhtme:<br />
organizoj, vulos, qep, dredh, thur, orientoj<br />
3. Bashkoni me një shigjetë fjalët që kanë parashtesën ri- me shpjegimin e<br />
kuptimit të tyre.<br />
rifitoj o o Shfaq përsëri diçka.<br />
rishikoj o o Përsërit diçka që kam thënë më parë.<br />
ritregoj o o Fitoj atë që kam humbur.<br />
ripunoj o o E punoj përsëri diçka.<br />
rishfaq o o Shqyrtoj sërish diçka për të ndrequr.<br />
ripohoj o o Përsërit me fjalët e mia një pjesë të lexuar.<br />
4. Gjeni parashtesat në fjalët e grupit të parë (a) dhe prapashtesat në ato të<br />
grupit të dytë (b). Thoni kuptimin e çdo fjale.<br />
a) përmbledh, nënkryetar, zbardh, skuq, i paplotë, rindërtoj, mbingarkoj.<br />
b) urdhëroj, tregtar, vendos, traktorist, lumturi, hyrje, nisje, i kapshëm,<br />
shtëpizë.<br />
5. Formoni fjalë të prejardhura me prapashtesa nga fjalët e mëposhtme.<br />
kopsht, pjesë, akull, treg, futboll, ngadalë, gjallë, mend, gjykatë.<br />
6. Bashkoni secilën fjalë bazë të shkruar horizontalisht me njërën nga parashtesat<br />
e shkruara vertikalisht. Shkruani në kutinë përkatëse fjalën e formuar.<br />
pa<br />
dituri njohje drejtësi plotësim bindje qartësi<br />
mos mosbindje<br />
69
DREJTSHKRIM DHE DREJTSHQIPTIM<br />
- Parashtesa sh- vendoset përpara fjalëve që fillojnë me një bashkëtingëllore<br />
të shurdhët: f, k, p, q, t, th.<br />
- Parashtesa zh- vendoset përpara fjalëve që fillojnë me një bashkëtingëllore<br />
të zëshme: b, d, g, gj, v.<br />
- Parashtesa ç- vendoset përpara fjalëve që fillojnë me tingëllueset l, ll,<br />
r, rr, m, n, nj, j dhe me zanore.<br />
- Emrat që mbarojnë me -im, -je, bashkohen me parashtesën mos-.<br />
- Emrat që mbarojnë me -i-(ë)si, -(ë)ri, bashkohen me parashtesën pa-<br />
MENDONI DHE PËRGJIGJUNI<br />
1. Pse quhen fjalë të përbëra?<br />
FJALËT E PËRBËRA<br />
Fjalë të përbëra (kompozita) quhen ato fjalë që formohen nga bashkimi<br />
i dy fjalëve bazë, si: bregdet, dyluftim, peshkaqen, atdhe, kryeqytet,<br />
dorështrënguar, zemërthyer, mbarëvajtje, shumëkatëshe etj.<br />
Nga shembujt e mësipërm shihet se fjalët e përbëra formohen duke u<br />
bashkuar:<br />
1. Dy emra si p.sh.: bregdet (breg+det).<br />
2. Një emër me një mbiemër, p.sh.: sylarmë (sy+i larmë).<br />
3. Një numëror me një emër ose mbiemër, si p.sh.: dyluftim, (dy+<br />
luftim), dyjavor (dy+javor).<br />
4. Një folje me një emër, p.sh.: vëmendje (vë+mendje).<br />
5. Një emër me një folje, p.sh.: dorështrënguar (dorë+shtrënguar).<br />
6. Një ndajfolje me një emër, p.sh.: baraspeshë (baras+peshë), drejtshkrim<br />
(drejt+shkrim), drejtshqiptim (drejt+shqiptim) etj.<br />
FJALËT E PËRNGJITURA<br />
Disa fjalë, duke u përdorur për një kohë të gjatë pranë njëra-tjetrës,<br />
janë bashkuar, përkatësisht janë ngjitur dhe kanë formuar fjalë të përngjitura.<br />
Të këtilla janë:<br />
a) emrat: farefis, gjëegjëzë etj.;<br />
b) numërorët: trembëdhjetë, nëntëmbëdhjetë, dyqind, tetëqind etj.;<br />
c) përemrat: kurrkush, gjithkush etj.;<br />
ç) ndajfoljet: askund, gjithandej etj.;<br />
d) parafjalët: nëpër, përmbi, përveç etj.<br />
70
� � DETYRË<br />
Fjalët e shtyllës së parë i bashkoni me fjalët përkatëse të shtyllës së<br />
dytë. Formoni fjalë të përbëra dhe shkruani në vijën përkatëse.<br />
udhë mirë _______________________<br />
lule gjerë _______________________<br />
gjel heqës _______________________<br />
pemë hollë _______________________<br />
bukur shitës _______________________<br />
zemër deti _______________________<br />
mik dielli _______________________<br />
ujë ngrënës _______________________<br />
shpatull pritës _______________________<br />
mendje sjellës _______________________<br />
bukë shkrim _______________________<br />
bar pjekës _______________________<br />
� � DETYRË<br />
Shkruani në kolonat përkatëse fjalët: shqip, sipërfaqe, kryeqytet,<br />
gjëegjëzë, mal, jozyrtar, anembanë, gurgdhendës, enë, hekurudhë, shtëpi,<br />
orëndreqës, mësues, gjashtëdhjetë, përpunoj, kurdoherë, shkrimtar, ritregoj.<br />
fjalë të thjeshta të prejardhura të përbëra të përngjitura<br />
............................. ............................. ............................. .............................<br />
............................. ............................. ............................. .............................<br />
............................. ............................. ............................. .............................<br />
............................. ............................. ............................. .............................<br />
............................. ............................. ............................. .............................<br />
............................. ............................. ............................. .............................<br />
� � DETYRË<br />
Hapni Fjalorin shpjegues elektronik në komjuter dhe gjeni fjalët e përbëra<br />
dhe të përngjitura me fjalën bazë: krye, krye kokë dhe udhë. udhë Shënoni ato në<br />
fletore.<br />
71
72<br />
FOLJA<br />
� � DETYRË<br />
Lexojeni këtë tregim. Thoni çfarë shprehin fjalët e hijesuara?<br />
Një njeri kishte një pulë, e cila çdo ditë i bënte nga një vezë të artë.<br />
Një ditë u ndal dhe po mendonte. mendonte Përse të pres çdo ditë të më bëjë vetëm<br />
nga një vezë. Më mirë ta ther dhe sigurisht ajo brenda është plot me vezë<br />
të arta. Me siguri se edhe brenda fsheh pasuri të madhe ari. Lakmuesi e<br />
mori pulën dhe e preu, preu e hapi brenda dhe pa se ajo ishte njëjtë si edhe<br />
pulat e rëndomta. Kështu njeriu, duke dashur përnjëherë të pasurohej,<br />
pasurohej<br />
e humbi edhe atë pasuri që kishte. kishte<br />
Fjalët me shkronja të hijesuara në këtë tregim janë folje.<br />
Folje janë fjalët që tregojnë një veprim ose një gjendje. Ato kanë<br />
kategorinë gramatikore të vetës, numrit, mënyrës, kohës dhe të diatezës.<br />
Në gjuhën <strong>shqipe</strong>, folja përbën klasën më të gjerë të fjalëve dhe më<br />
të vështirën për t’u zotëruar si duhet, pasi ka një paradigmë (tërësi formash<br />
të zgjedhimit) shumë të pasur me forma.<br />
Siç dihet, shumica e foljeve përdoren në fjali me kuptimin e tyre. Por<br />
disa folje e humbasin kuptimin e tyre leksikor dhe përdoren si mjete gramatikore.<br />
Fjala është për foljet ndihmëse, modale dhe foljet aspektore.<br />
Folje ndihmëse janë foljet kam dhe jam, që shërbejnë për të formuar<br />
trajtat e përbëra të foljes (kam larë, jam larë, kisha larë, isha larë,<br />
kisha për të larë etj.).<br />
Foljet modale shërbejnë për ta paraqitur veprimin e shprehur nga<br />
folja që e ndjek si të mundshëm ose të lejueshëm, të detyrueshëm ose të<br />
domosdoshëm. Si folje me vlerë modale në gjuhën <strong>shqipe</strong> janë foljet: mund,<br />
duhet etj.<br />
Foljet aspektore shërbejnë për të shprehur fillimin, vazhdimin ose<br />
mbarimin e një veprimi, si: filloj, filloj nis, nis zë, zë bëj, bëj marr; marr vazhdoj, vazhdoj vijoj; vijoj mbaroj, mbaroj<br />
pushoj. pushoj
FOLJET KALIMTARE DHE JOKALIMTARE<br />
Kalimtare janë foljet veprimi i të cilave i kalon një personi ose një<br />
sendi tjetër, d.m.th. që pranojnë një kundrinor. Foljet që pranojnë një kundrinor<br />
të drejtë janë folje kalimtare të drejta, p.sh.: Zana çdo ditë e shikon<br />
televizorin. Nëna çdo ditë i ujit lulet.<br />
Foljet që marrin kundrinor të zhdrejtë pa parafjalë janë kalimtare të<br />
zhdrejta, p.sh.: Agroni i hipi makinës. Shpesh ndodh që një folje të marrë<br />
njëkohësisht një kundrinor të drejtë dhe një kundrinor të zhdrejtë pa<br />
parafjalë. P.sh. Ia dhashë librin Lindës.<br />
Folje jokalimtare janë ato që nuk pranojnë kundrinor, si foljet: fle,<br />
eci, rri, qëndroj, dal etj. P.sh. Dje fjeta gjithë ditën. Beni ecte i shqetësuar.<br />
Disa folje përdoren herë si kalimtare, herë si jokalimtare. Për të gjetur<br />
se cilit grup i përkasin, duhet parë se në ç'kuptim janë përdorur.<br />
folje kalimtare: folje jokalimtare:<br />
Mira filloi punën. Mësimi fillon në orën tetë.<br />
Nëna e shkoi perin në gjilpërë. Beni shkon në shkollë herët.<br />
FORMAT VEPRORE DHE JOVEPRORE E FOLJEVE<br />
Foljet kalimtare të drejta kanë dy forma, formën veprore dhe joveprore:<br />
Forma veprore (aktive): laj, fshij, thaj, shkruaj. mësoj, lexoj, punoj ...<br />
Forma joveprore (pasive): lahem, fshihem, thahem, mësohem ...<br />
Veprore janë foljet që tregojnë se subjekti vepron (laj fytyrën, fshij<br />
dhomën, thaj rrobat). Joveprore janë foljet që tregojnë se subjekti pëson,<br />
d.m.th. se i nënshtrohet veprimit të një tjetri ose se veprimi i tij kthehet po<br />
tek ai.<br />
73
MËNYRAT E FOLJEVE<br />
Kuptimi i asaj që shprehet nga folja mund të paraqitet prej folësit në<br />
mënyra të ndryshme. Trajtat e ndryshme që merr folja për të shprehur<br />
kuptimin e saj quhen mënyra. Në gjuhën <strong>shqipe</strong> folja ka gjashtë mënyra<br />
të ndryshueshme (të shtjelluara): dëftore, dëftore lidhore, lidhore kushtore, kushtore habitore, habitore<br />
dëshirore, dëshirore urdhërore dhe tri forma të pandryshueshme (të pashtjelluara):<br />
pjesore, pjesore paskajore dhe përcjellore.<br />
përcjellore<br />
Mënyrat e shtjelluara të foljes<br />
1. Mënyra dëftore e paraqet kuptimin e shprehur prej foljes si diçka<br />
të vërtetë ose reale, qoftë ky pohim, mohim ose pyetje: Iliri po mëson. Iliri<br />
nuk po mëson. A po mëson Iliri?<br />
2. Mënyra lidhore e paraqet kuptimin e shprehur prej foljes si diçka<br />
që dëshirojmë ose presim të ndodhë. Po të punosh, do të fitosh.<br />
3. Mënyra kushtore e paraqet kuptimin e shprehur prej foljes si<br />
diçka të mundshme, që varet ose kushtëzohet nga një veprim tjetër: Po të<br />
punoje më shumë, do ta mësoje më mirë kompjuterin.<br />
4. Mënyra habitore paraqet kuptimin e shprehur prej foljes si diçka<br />
të papritur, që shkakton habi: Sa qenka rritur! Ju mësokeni shumë!<br />
5. Mënyra dëshirore paraqet kuptimin e shprehur prej foljes në<br />
mënyrë urimi ose mallkimi: Shkofsh e ardhsh shëndosh! U bëfsh njëqind<br />
vjeç! Të raftë pika!<br />
6. Mënyra urdhërore paraqet kuptimin e shprehur prej foljes në<br />
formë urdhri, kërkese ose këshille: Punoni më mirë. Mësoni më shumë.<br />
Veç gjashtë mënyrave të ndryshueshme, gjuha shqipa ka edhe forma<br />
foljore të pandryshueshme, të cilat nuk kanë as kohë, as vetë as numër.<br />
Format e pashtjelluara të foljeve janë:<br />
Pjesorja: Pjesorja punuar, mësuar, blerë, gjetur, thënë etj.<br />
Paskajorja: Paskajorja për të punuar, për të mësuar, për të marrë etj., dhe<br />
Përcjellorja: Përcjellorja duke mësuar, duke larë, duke punuar etj.<br />
� � DETYRË<br />
Paraqitni në formë skematike mënyrat e foljes.<br />
74
VETAT DHE NUMRAT E FOLJEVE<br />
Vetë e foljes quhet forma foljore që tregon se kush e kryen veprimin<br />
(unë, ne, ti, ju, ai, ajo; ata, ato). Përgjithësisht, në gjuhën <strong>shqipe</strong> nuk<br />
është e domosdoshme që përemrat vetorë të përdoren para foljeve, siç<br />
ndodh në gjermanishten, anglishten ose frëngjishten.<br />
Numër i foljes quhet forma foljore që tregon se veprimi kryhet nga<br />
një ose më shumë qenie ose sende. Folja ka dy numra: njëjësin dhe<br />
shumësin.<br />
FOLJET NJËVETORE<br />
Folje njëvetore janë foljet që përdoren vetëm në vetën e tretë dhe që<br />
shënojnë:<br />
- dukuri atmosferike: bie (shi, borë), fryn (erë), bleron (natyra), gjelbëron<br />
(bari), ushton (mali) etj.<br />
- veprime karakteristike për kafshët: hingëllin (kali), leh (qeni), pëllet<br />
(gomari).<br />
- foljet e tipit: (s'më) besohet, bëhet, kujtohet; pëlqen etj.<br />
- folje të formës joveprore, si: dihet, flitet, thuhet, kuptohet, parashikohet<br />
etj.<br />
- foljet: jam, vij, shkoj, dal në shprehjet si: s'është mirë, s'është keq,<br />
s'më vjen mirë, s'më shkon etj.<br />
75
ZGJEDHIMI I FOLJEVE<br />
Foljet e shtjelluara në mënyra, kohë, veta dhe numra të ndryshëm<br />
marrin forma të ndryshme.<br />
Në gjuhën <strong>shqipe</strong> ka dy lloje zgjedhimesh: zgjedhim vepror dhe jovepror.<br />
Gjatë zgjedhimit të foljeve dallojmë elemente të ndryshme: temën,<br />
mbaresën, foljet ndihmëse.<br />
Mbaresë quhet pjesa fundore e foljes që ndryshon dhe shërben për<br />
të shprehur diatezën (veprore - joveprore), mënyrën (dëftore, lidhore...),<br />
kohën (e tashme, e pakryer etj.), vetën (e parë, e dytë, e tretë) dhe numrin<br />
(njëjës - shumës).<br />
Çdo folje ka temën prej së cilës formohet. Tema është pjesa që nuk<br />
ndryshon kur formohen kohët dhe vetat e ndryshme të saj. Kur tema është<br />
fjalë e thjeshtë, tema është njëkohësisht edhe rrënjë e foljes. Shumica e foljeve<br />
kanë një temë të përbashkët, nga e cila ndërtohen të gjitha format gramatikore:<br />
lidh, kap, mbyll, mat, punoj, rrëfej, shkruaj, thyej. Këto quhen<br />
folje të rregullta.<br />
Përveç foljeve të rregullta, ka edhe disa folje të tjera që quhen<br />
të parregullta. Folje të parregullta janë: jap, jap bie, bie ha, ha jam, jam kam, kam rri, rri shoh, shoh<br />
vij; vij dua, dua them, them vdes, vdes vete, vete lë, lë shpie, shpie shtie. shtie<br />
Tërësia e formave që merr një folje në mënyra, kohë, veta dhe numra<br />
quhet zgjedhim i foljes.<br />
foljes<br />
KLASIFIKIMI I FOLJEVE NË ZGJEDHIME<br />
Si trajtë përfaqësuese e foljes shërben veta e parë njëjës e kohës së<br />
tashme e mënyrës dëftore në formën veprore.<br />
Sipas temës me të cilën dalin dhe sipas mbaresave që marrin në trajtën<br />
përfaqësuese, foljet ndahen në tri zgjedhime: në zgjedhimin e parë, parë<br />
të dytë dhe të tretë. tretë<br />
Zgjedhimi i parë përfshin foljet që në trajtën përfaqësuese dalin<br />
me temë në zanore dhe marrin mbaresën -j. P.sh.: punoj, punoj laj, laj kthej, kthej rrëfej; rrëfej<br />
gjej, gjej arrij, arrij mbaj; mbaj bëj, bëj hyj etj.<br />
76
Zgjedhimi i dytë përfshin foljet që në trajtën përfaqësuese dalin<br />
me temë në bashkëtingëllore, si hap, hap mat, mat vendos, vendos gjuaj; gjuaj heq, heq marr, marr<br />
dredh, dredh nxjerr, nxjerr vjel, vjel djeg etj.<br />
Zgjedhimi i tretë përfshin foljet që në trajtën përfaqësuese dalin<br />
me temë në zanore dhe nuk marrin asnjë mbaresë në numrin njëjës: vë, vë<br />
zë, zë shpie; shpie di, di fle, fle ngre, ngre pi. pi<br />
� � DETYRË<br />
Paraqitni në formë skematike ose grafike klasifikimin e foljeve në<br />
zgjedhime.<br />
KOHËT E FOLJEVE<br />
1. Mënyra dëftore ka tetë kohë: koha e tashme - laj, e pakryer -<br />
laja, e kryer e thjeshtë - lava, e kryer - kam larë, më se e kryer - kisha<br />
larë, e kryer e tejshkuar - pata larë, e ardhme - do të laj, e ardhme e<br />
përparme - do të kem larë.<br />
2. Mënyra lidhore ka katër kohë: e tashme - të laj; e pakryer - të<br />
laja; e kryer - të kem larë; më se e kryer - të kisha larë.<br />
3. Mënyra kushtore ka dy kohë: e tashme - do të laja; e kryera - do<br />
të kisha larë.<br />
4. Mënyra habitore ka katër kohë: e tashme - lakam; e pakryer -<br />
lakësha; e kryer - paskam larë; më se e kryer - paskësha larë.<br />
larë.<br />
5. Mënyra dëshirore ka dy kohë: e tashme - lafsha; e kryera - paça<br />
6. Mënyra urdhërore ka vetëm vetën e dytë njëjës dhe shumës.<br />
� � DETYRË Lexojeni këtë fabul dhe nënvizoni foljet.<br />
Dhelpra dhe bijtë e saj<br />
Një dhelpër bishtkuqe e kishte ndërtuar strofullën e saj në një grunishtë.<br />
Kur shkonte për të kërkuar ushqim, i porosiste të vegjëlit e saj të<br />
dëgjonin ç'thoshte bujku.<br />
Një ditë të vegjëlit dëgjuan bujkun që i thoshte të birit:<br />
- Gruri u poq. Nesër do të thërrasim fqinjët e do ta korrim.<br />
Kur dhelpra u kthye në strofull, dhelpërushët, të trembur, i treguan ç'kishin<br />
dëgjuar. Dhelpra plakë buzëqeshi dhe u përgjigj:<br />
77
- Nuk ka për të ardhur, sepse pritka ndihmën e fqinjve.<br />
Të nesërmen bujku erdhi përsëri në grunishtë. Dhelpërushët dëgjuan që i<br />
tha të birit:<br />
- Nesër do të thërrasim ferefisin, sepse<br />
fqinjët nuk erdhën të na ndihmojnë.<br />
Të vegjëlit ia treguan këtë s’ëmës.<br />
Dhelpra u përgjigj si herët e para.<br />
Ditën e tretë bujku shkoi përsëri në grunishtë.<br />
Pa grurin që po shkonte dëm, dhe i tha të<br />
birit kokulur:<br />
- Nuk duhet të rrimë më me shpresën e të tjerëve. Nesër do të vijmë<br />
pa zbardhur dita, do të përveshim krahët dhe do ta korrim vetë.<br />
Kur u kthye dhelpra dhe dëgjoi prej fëmijëve ç'kishte thënë bujku, foli:<br />
- Tani është koha që të largohemi.<br />
- Ritregojeni këtë fabul.<br />
KOHËT E MËNYRËS DËFTORE<br />
��DETYRË<br />
Shikoni ilustrimet, lexoni fjalitë nën to, gjeni foljet dhe mendoni se për<br />
cilën kohë bëhet fjalë në çdo fjali.<br />
Qeshë i vogël. Tani jam nxënës. Do të bëhem mjek.<br />
Shpjegim:<br />
Fjalia e parë tregon një gjendje të kohës së shkuar. Fjalia e dytë tregon<br />
gjendjen e tashme. E treta paraqet gjendje apo veprim që do të bëhet<br />
në të ardhmen.<br />
Koha e foljes tregon se kur kryhet veprimi.<br />
Për ta përcaktuar më mirë kohën e foljes, bëni pyetjen - kur?<br />
78
Mbani mend<br />
Mbani mend<br />
Folja ka tri kohë kryesore, që janë: koha e tashme, koha e shkuar<br />
dhe koha e ardhme.<br />
Për nga struktura, kohët e foljes janë të thjeshta (sintetike) dhe të<br />
përbëra (analitike).<br />
Të thjeshta janë: e tashmja (mësoj), e pakryera (mësoja), e kryera<br />
e thjeshtë (mësova) dhe e ardhmja (do të mësoj). Ato formohen kryesisht<br />
me mbaresa që i shtohen foljes.<br />
Kohët e përbëra janë: e kryera (kam mësuar), më se e kryera (kisha<br />
mësuar), e kryera e tejshkuar (pata mësuar), e ardhmja e përparme (do<br />
të kem mësuar). Këto formohen me foljen ndihmëse kam ose jam dhe pje-<br />
soren e foljes.<br />
� � Ushtrimi 47:<br />
Në tekstin e mëposhtëm gjeni foljet.<br />
U ngrita shpejt, bëra gjimnastikën e mëngjesit, rregullova shtratin, u<br />
pastrova dhe u vesha. Pastaj hëngra mëngjes dhe erdha në shkollë.<br />
Tani dëgjoj mësuesin, shkruaj dhe lexoj.<br />
Pas mësimit do të shkoj në shtëpi, do të ha drekë, do të pushoj pak<br />
dhe pastaj do t'i bëj detyrat. Më vonë do t'i ndihmoj babait dhe do të luaj<br />
me shokët e mi.<br />
79
KOHA E TASHME<br />
��DETYRË<br />
Thuaj ç’bën ti gjatë ditës (prej mëngjesit e deri në mbrëmje).<br />
Koha e tashme (prezenti) ka vetëm një formë. P. sh. Nora punon në<br />
kopsht. Ose: Nora dhe Besa po punojnë në kopsht. Në shembullin e dytë,<br />
me pjesëzën po dëshmohet se puna apo veprimi kryhet para syve tanë, në<br />
çastin kur flasim.<br />
Por në shembujt: Nxënësi lexon çdo ditë. Ai mëson në shkollë fillore;<br />
folja e kohës së tashme tregon një veprim që përsëritet.<br />
Ja paradigma e zgjedhimit të foljeve jam dhe kam: kam<br />
��DETYRË<br />
Krahasoni mbaresat vetore të foljeve në të tri zgjedhimet:<br />
zgjedhimi I zgjedhimi II zgjedhimi III<br />
veta I -j -jmë<br />
veta II -n -ni<br />
veta III -n -jnë<br />
��DETYRË<br />
Zgjedhoni foljet: lexoj, shëtit, pi.<br />
80<br />
mësoj<br />
jam kam<br />
Unë jam Ne jemi kam kemi<br />
Ti je Ju jeni ke keni<br />
Ai është Ata janë ka kanë<br />
njëjës shumës<br />
Unë mësoj Ne mësojmë<br />
Ti mëson Ju mësoni<br />
Ai<br />
Ajo<br />
mëson Ata<br />
Ato mësojnë<br />
përgatit<br />
njëjës shumës<br />
Unë përgatit Ne përgatitim<br />
Ti përgatit Ju përgatitni<br />
Ai<br />
Ajo<br />
përgatit Ata<br />
Ato përgatitin<br />
veta I -# -im<br />
veta II -# -ni<br />
veta III -# -in<br />
di<br />
njëjës shumës<br />
Unë di Ne dimë<br />
Ti di Ju dini<br />
Ai<br />
Ajo<br />
di Ata<br />
Ato dinë<br />
veta I -# -më<br />
veta II -# -ni<br />
veta III -# -në
� � Ushtrimi 48: Plotësoni fjalitë me foljet e njëjta në vetën e duhur:<br />
- Ai punon në kopsht. / Ne ................................. në kopsht.<br />
- Unë banoj në Shkup. / Ti nuk ............................ në Shkup.<br />
- Ju lexoni shumë libra. / Ata ............................. shumë libra.<br />
- Ajo përgatit mëngjesin. / Ato nuk ............................ drekën.<br />
- Ti hip në autobus. / Ne ............................. në tren.<br />
- Unë po marr një libër. / A po .......................... edhe ti një libër?<br />
- Ju flisni frëngjisht. / Ne .............................. anglisht.<br />
- Ai zbret nga vetura. Edhe ne ............................. nga vetura.<br />
- Ju dilni nga shtëpia. Unë ...................... nga shkolla.<br />
- Ti hap dritaret e dhomës. Ato ....................... librat.<br />
- Ne presim trenin. Ti ...................... autobusin.<br />
- Ajo mbyll librin. Ju .............................. fletoret.<br />
- Unë di shqip. / A .................... ti anglisht?<br />
- Ti pi shumë lëngje. / Ju nuk ..................... shumë lëngje.<br />
��DETYRË<br />
Krijoni fjali me foljet: punoj, mësoj, lexoj, shkruaj, luaj, hyj, hap,<br />
dal, jap, dua.<br />
KOHA E SHKUAR<br />
E shkuara ka pesë nënndarje: 1. e pakryera, pakryera 2. e kryera e<br />
thjeshtë, thjeshtë 3. e kryera, kryera që shprehin veprime të kryera para çastit kur flasim<br />
dhe 4. më se e kryera dhe 5. e kryera e tejshkuar, tejshkuar që shprehin veprime<br />
para një çasti të caktuar të së shkuarës, përkatësisht të një të kaluare të<br />
largët.<br />
��DETYRË<br />
Paraqite në mënyrë grafike ose skematike nënndarjen e kohës së<br />
shkuar.<br />
81
KOHA E PAKRYER<br />
Koha e pakryer (imperfekti) tregon një veprim të zgjatur a të përsëritur<br />
herë pas here brenda një kohe të caktuar të së shkuarës e që ka përfunduar<br />
para çastit të ligjërimit pa ditur fillimin dhe mbarimin e tij.<br />
Koha e pakryer përdoret edhe me pjesëzën "po", por kjo pjesëz nuk<br />
është aq e domosdoshme sa në të tashmen e dëftores.<br />
Të gjitha foljet, duke i përfshirë edhe foljet e parregullta, në të pakryerën<br />
e veprores, marrin këto mbaresa vetore:<br />
Që të keni një pasqyrë më të qartë, në vazhdim po japim edhe disa<br />
folje të tjera në kohën e pakryer:<br />
shkoj - shkoja, shkoje, shkonte; shkonim, shkonit, shkonin.<br />
hap - hapja, hapje, hapte; hapnim, hapnit, hapnin.<br />
di - dija, dije, dinte; dinim, dinit, dinin.<br />
dua - doja, doje, donte; donim, donit, donin.<br />
82<br />
jam kam punoj<br />
Unë isha Ne ishim kisha kishim punoja punonim<br />
Ti ishe Ju ishit kishe kishit punoje punonit<br />
Ai ishte Ata ishin kishte kishin punonte punonin<br />
veta I -ja -nim<br />
veta II -je -nit<br />
veta III -nte(-te) -nin<br />
Në formën joveprore, foljet marrin këto mbaresa vetore:<br />
veta I -(h)esha -(h)eshim<br />
veta II -(h)eshe -(h)eshit<br />
veta III -(h)ej -(h)eshin
Për shembull:<br />
lahem - lahesha, laheshe, lahej; laheshim, laheshit, laheshin.<br />
bëhem - bëhesha, bëheshe, bëhej; bëheshim, bëheshit, bëheshin.<br />
lodhem - lodhesha, lodheshe, lodhej; lodheshim, lodheshit, lodheshin.<br />
ulem - ulesha, uleshe, ulej; uleshim, uleshit, uleshin.<br />
� � Ushtrimi 49: Foljet kam dhe jam vini në kohën e pakryer në vetën e<br />
duhur.<br />
Unë dje ..................... (jam) në kinema, ndërsa Gimi dhe Beni<br />
...................... (jam) në teatër. Në rrugë ........................ (kam) shumë<br />
njerëz dhe makina. Filmi ......................... (jam) i bukur. Në mbrëmje ne<br />
....................... (jam) në shtëpinë e Drinit por ai nuk ..........................<br />
(jam). Aty ........................... (jam) vetëm prindërit e tij.<br />
� � Ushtrimi 50: Foljet e dhëna ktheni në kohën e pakryer.<br />
Petriti çdo mëngjes ........................... (ngrihem) në orën shtatë,<br />
....................... (shkoj) në banjë, ...................... (lahem),<br />
.........................(rruhem),.........................(fshihem) me peshqir dhe<br />
.......................... (krihem). Pastaj ........................ (kthehem) në dhomën e<br />
tij dhe ........................... (vishem). Kur ..................... (bëhem) gati,<br />
......................... (shkoj) në dhomën e ngrënies, ..................... (ulem) në<br />
tryezë dhe ...................... (ha) mëngjes. Kur ................... (bën) të ftohtë<br />
......................... (vishem) trashë; në kokë ...................... (vë) një kapelë dhe<br />
............................. (mbështillem) me shall, pastaj ..................... (nisem) për<br />
në zyrë. Në punë ..................... (shkoj) më këmbë. ........................ (Ndalem)<br />
në qoshkun e parë dhe.................... (blej) gazetë. Në orën tetë<br />
........................ (arrij) në zyrën e tij dhe ................................. (filloj) punën.<br />
� � Ushtrimi 51: Gjeni dhe nënvizoni foljet e kohës së pakryer.<br />
Atëherë, kur shkoja unë në shkollë, nuk kishte shkolla tetëvjeçare<br />
nëpër fshatra, prandaj çdo ditë udhëtonim nga disa kilometra më këmbë.<br />
Shpesh kur binte borë e madhe, nuk mund të shkonim në shkollë derisa<br />
83
shkrihej bora. Mësonim në kushte të vështira. Nuk kishte as libra si sot,<br />
por merrnim shënime nga arsimtarët. Posa ktheheshim në shtëpi, i bënim<br />
detyrat e pastaj u ndihmonim prindërve. Në mbrëmje mblidheshim përreth<br />
gjyshit, e ai fillonte të na tregonte përralla derisa na zinte gjumi.<br />
KOHA E KRYER E THJESHTË<br />
��DETYRË<br />
Në cilën kohë është kryer veprimi i shprehur nga foljet e dhëna me<br />
shkronja më të trasha.<br />
Plaku i urtë<br />
Një plak nëntëdhjetë vjeç po mihte dheun e po mbillte një hardhi. Një<br />
mik i tij shkoi atje, e pa dhe e pyeti: pyeti "Ke shpresë ti të rrosh e të hash pemë<br />
nga kjo?"<br />
"Jo - tha plaku - por mbollën të tjerët, hëngrëm ne, tani mbjellim<br />
ne që të hanë të tjerët."<br />
��Shpjegim:<br />
Funksioni kryesor i kohës së kryer të thjeshtë (aoristit) është që të<br />
tregojë një veprim ose gjendje të përfunduar në një kohë të shkuar, d.m.th.<br />
para momentit të të folurit, zakonisht në praninë e personit që e tregon.<br />
DETYRË<br />
Të cilës kohë të shkuar janë këto mbaresa vetore?<br />
84<br />
Koha e kryer e thjeshtë tregon një veprim që ka përfunduar.<br />
I<br />
II<br />
III<br />
-a -am /-ëm /-më /-em<br />
-e -at /-ët /-të /-et<br />
-i /-u -an /-ën /-në /-en
��DETYRË<br />
Vëreni zgjedhimin e foljeve të mëposhme. Përpiquni t’i mbani mend.<br />
jam - qeshë, qe, qe; qemë, qetë, qenë.<br />
kam - pata, pate, pati; patëm, patët, patën.<br />
mësoj - mësova, mësove, mësoi; mësuam, mësuat, mësuan.<br />
shkruaj - shkrova, shkrove, shkroi; shkruam, shkruat, shkruan.<br />
laj - lava, lave, lau; lamë, latë, lanë.<br />
kthej - ktheva, ktheve, ktheu, kthyem, kthyet, kthyen.<br />
gjej - gjeta, gjete, gjeti; gjetëm, gjetët, gjetën.<br />
luaj - luajta, luajte, luajti; luajtëm, luajtët, luajtën.<br />
bëj - bëra, bëre, bëri; bëmë, bëtë, bënë.<br />
hyj - hyra, hyre, hyri; hymë, hytë, hynë.<br />
zë - zura, zure, zuri; zumë, zutë, zunë.<br />
hap - hapa, hape, hapi; hapëm, hapët, hapën.<br />
mbyll- mbylla, mbylle, mbylli; mbyllëm, mbyllët, mbyllën.<br />
dal - dola, dole, doli; dolëm, dolët, dolën.<br />
them - thashë, the, tha; thamë, thatë, thanë.<br />
shoh - pashë, pe, pa; pamë, patë, panë.<br />
vij - erdha, erdhe, erdhi; erdhëm, erdhët, erdhën.<br />
dua - desha, deshe, deshi; deshëm, deshët, deshën.<br />
� � Ushtrimi 52: Plotësojeni tekstin me foljet kam dhe jam në vetën e duhur<br />
në kohën e kryer të thjeshtë.<br />
Unë sot ........................ (kam) shumë punë. Pastaj ............................ (jam)<br />
edhe te Sokoli. Unë dhe Benita ....................... (jam) në fakultet. A<br />
...................... (jam) ju në teatër? Beni nuk ........................ (jam) sot në<br />
mësim. Ai ....................... (kam) temperaturë. A ......................... (kam) ne<br />
detyra sot? Ti .......................... (kam) një çantë në dorë dhe<br />
......................... (jam) me një fustan të kuq. Ata .......................... (kam)<br />
mësim në orën 8, ndërsa ne ............................. (kam) në orën 7.<br />
� � Ushtrimi 53: Shkruani foljet paraprake në kohën e kryer të thjeshtë.<br />
- Unë punoj në kopsht. / Unë .................. në kopsht.<br />
- Ne mësojmë shqip. / Ne ....................... shqip.<br />
- Ata lexojnë bukur anglisht. / Ata .................. bukur anglisht.<br />
85
- Ti paguan 100 denarë. / Ti ..................... 100 denarë.<br />
- Ju dërgoni letra. / Ju ............................ letra.<br />
- Ajo këndon mirë. / Ajo ....................... mirë.<br />
- Ato gatuajnë gjellë. / Ato ................................ gjellë.<br />
- Unë shkoj në teatër. / Unë .......................... në teatër.<br />
- Ai shkruan në fletore. / Ai ............................. në fletore.<br />
- Ne kërkojmë një libër. / Ne ............................. një libër.<br />
��DETYRË<br />
Paraqite të kaluarën tënde me një figurë të vetme. Shpjegoje lidhshmërinë<br />
e figurës me të kaluarën tënde.<br />
KOHA E KRYER<br />
��DETYRË<br />
Nënvizoni foljet. Tregoni kohën e kryerjes së veprimit dhe<br />
mënyrën e formimit.<br />
Njëherë e kanë takuar një njeri të ditur dhe e kanë pyetur:<br />
- Si e ke fituar gjithë këtë dituri?<br />
Njeriu është përgjigjur:<br />
“Ç'nuk kam ditur, kam pyetur të tjerët, por më së shumti kam<br />
mësuar duke lexuar libra.”<br />
��Shpjegim:<br />
Foljet kanë takuar, kanë pyetur, ke fituar, është përgjigjur, kam<br />
ditur, kam pyetur, kam mësuar janë në kohën e kryer.<br />
Si në të gjitha gjuhët, ashtu edhe në gjuhën <strong>shqipe</strong> për nga struktura<br />
koha e kryer (perfekti) është kohë e përbërë (analitike). Forma veprore<br />
ndërtohet me foljen kam + pjesoren (kam larë). Forma joveprore formohet<br />
me foljen jam + pjesoren e foljes (jam larë).<br />
Foljet në kohën e kryer tregojnë një veprim të përfunduar në të<br />
shkuarën që nuk i ka shkëputur lidhjet me çastin e ligjërimit.<br />
MENDO DHE PËRGJIGJU<br />
86<br />
Analizoni si është formuar koha e kryer e foljeve jam dhe kam?<br />
folja jam<br />
I kam qenë kemi qenë<br />
II ke qenë keni qenë<br />
III ka qenë kanë qenë<br />
folja kam<br />
I kam pasur kemi pasur<br />
II ke pasur keni pasur<br />
III ka pasur kanë pasur
Në vazhdim po japim zgjedhimin e disa foljeve në kohën e<br />
kryer:<br />
forma veprore (aktive)<br />
shkoj - kam shkuar, ke shkuar, ka shkuar; kemi shkuar, keni shkuar,<br />
kanë shkuar.<br />
laj - kam larë, ke larë, ka larë; kemi larë, keni larë, kanë larë.<br />
hap - kam hapur, ke hapur, ka hapur; kemi hapur, keni hapur,<br />
kanë hapur.<br />
pi - kam pirë, ke pirë, ka pirë; kemi pirë, keni pirë, kanë pirë.<br />
di - kam ditur, ke ditur, ka ditur; kemi ditur, keni ditur, kanë ditur.<br />
dua - kam dashur, ke dashur, ka dashur; kemi dashur, keni dashur,<br />
kanë dashur.<br />
vij - kam ardhur, ke ardhur, ka ardhur; kemi ardhur, keni ardhur,<br />
kanë ardhur.<br />
forma joveprore (pasive)<br />
lahem - jam larë, je larë, është larë; jemi larë, jeni larë, janë larë.<br />
bëhem - jam bërë, je bërë, është bërë; jemi bërë, jeni bërë, janë bërë.<br />
ulem - jam ulur, je ulur, është ulur; jemi ulur, jeni ulur, janë ulur.<br />
� � Ushtrimi 54: Nënvizoni foljet e përdorura në kohën e kryer.<br />
Dheu është flori<br />
Një bujk plak, para se të vdiste, thirri të tre bijtë pranë dhe u tha:<br />
- O bijtë e mi... në arën që unë kam punuar gjithë jetën time dhe që me<br />
drithin e saj ju kam ushqyer dhe ju kam rritur deri tani..., kam fshehur një<br />
qyp me florinj... Gërmojeni thellë tokën dhe kërkoni në të gjitha anët e saj...<br />
Do të gjeni patjetër aty një qyp, i cili do t'ju bëjë të pasur... Nuk do të jeni<br />
të varfër kurrë më.<br />
Pas vdekjes së plakut, të tre bijtë e tij zunë të gërmonin arën thellë<br />
e më thellë. Mot për mot e thellonin nga një pëllëmbë më tepër, por qypin<br />
nuk e gjetën dot.<br />
Ara, duke u punuar thellë, zuri të jepte mot për mot më tepër drithë.<br />
Të tre vëllezërit nxirrnin bukën e shtëpisë dhe u tepronte edhe shumë për<br />
të shitur. Të hollat që fitonin, i hidhnin në një qyp për t'i ruajtur. Për pesë<br />
vjet qypi u mbush me florinj. Atëherë vëllezërit e kuptuan se për ç'qyp me<br />
florinj kishte folur i ati.<br />
- Ritregojeni këtë tregim të shkurtër.<br />
87
� � Ushtrimi 55: Shkruani foljet e kohës së kryer të poezisë.<br />
88<br />
Mëmëdheu<br />
Mëmëdhe quhet toka<br />
Ku më ka rënë koka<br />
Ku kam dashur mëmë e atë<br />
Ku më njeh dhe gur' i thatë,<br />
Ku kam pasur shtëpinë<br />
Ku kam njohur Perëndinë<br />
Stërgjyshërit ku kanë qenë<br />
Dhe varret që i kanë vënë<br />
Ku jam rritur me thërrime,<br />
Ku kam folur gjuhën time,<br />
Ku kam fis e ku kam farë,<br />
Ku kam qeshur e ku kam qarë,<br />
Ku rroj me gaz e me shpresë,<br />
Ku kam dëshirë të vdes.<br />
(A. Z. Çajupi)<br />
- ...........ka rënë...............<br />
- ......................................<br />
- ......................................<br />
- ......................................<br />
- ......................................<br />
- ......................................<br />
- ......................................<br />
- ......................................<br />
- ......................................<br />
- ......................................<br />
- ......................................<br />
- ......................................
MENDONI DHE PËRGJIGJUNI<br />
KOHA E ARDHME<br />
1. Pse quhet kohë e ardhme?<br />
2. Çfarë tregojmë me kohën e ardhme?<br />
3. Si ndërtohet kjo kohë?<br />
Foljet që tregojnë një veprim i cili pritet të kryhet pas çastit kur<br />
flasim, janë të kohës së ardhme (futur).<br />
Në vijim po japim paradigmat e disa foljeve:<br />
jam - do të jem, do të jesh, do të jetë; do të jemi, do të jeni, do të jenë.<br />
kam - do të kem, do të kesh, do të ketë; do të kemi, do të keni, do të kenë.<br />
shkoj - do të shkoj, do të shkosh, do të shkojë; do të shkojmë, do të shkoni,<br />
do të shkojnë.<br />
shkruaj - do të shkruaj, do të shkruash, do të shkruajë; do të shkruajmë,<br />
do të shkruani, do të shkruajnë.<br />
hap - do të hap, do të hapësh, do të hapë; do të hapim, do të hapni,<br />
do të hapin.<br />
pi - do të pi, do të pish, do të pijë; do të pijmë, do të pini, do të pinë.<br />
lahem - do të lahem, do të lahesh, do të lahet; do të lahemi, do të laheni,<br />
do të lahen.<br />
� � Ushtrimi 56 (me gojë): Zgjedhoni foljet lexoj, mësoj, laj, rri në kohën e<br />
ardhme.<br />
� � Ushtrimi 57: Foljet në kllapa vini në kohën e ardhme.<br />
- Unë ................ (mësoj) gjatë uikendit, po ju çfarë ................ (bëj)?<br />
- Ai ..................................... (shkoj) në kinema me Tonin.<br />
- Ju ...................................... (lexoj) një roman.<br />
- Ti ...................................... (mësoj) tërë natën.<br />
- Ne ..................................... (fle).<br />
- Ato .................................... (pushoj).<br />
- Ajo .................................... (vizitoj) prindërit.<br />
- Ata ................................. (shëtit) shumë dhe ................. (lodhem).<br />
89
� � Ushtrimi 58: Foljet nga koha e tashme ktheni në kohën e ardhme.<br />
P.sh.: Unë lexoj një libër. / Unë do të lexoj një libër.<br />
- Zana blen një veturë. / ..........................................................................<br />
- Ajo rri në shtëpi. / .................................................................................<br />
- Ne shkojmë në restorant. / ....................................................................<br />
- Ai lahet në det. / ...................................................................................<br />
- Ato mësojnë shqip. / ..............................................................................<br />
- Ju bëheni gati. / ....................................................................................<br />
- Ata kuptojnë mësimin. / ........................................................................<br />
- Punëtorët pushojnë tërë vikendin. / ......................................................<br />
- Nitës i pëlqen filmi. / .............................................................................<br />
- Ne pimë nga një lëng. / ..........................................................................<br />
��DETYRË<br />
Shkruaj një hartim me temë:<br />
Si e planifikoj ardhmërinë time.<br />
90
FORMAT E PASHTJELLUARA TË FOLJEVE<br />
MENDONI DHE PËRGJIGJUNI<br />
1. Ç’janë format e shtjelluara të foljes? Cilat janë ato?<br />
2. Ç’janë format e pashtjelluara të foljes? Cilat janë ato?<br />
Tani më e dini që foljet në gjuhën <strong>shqipe</strong>, përveç gjashtë mënyrave të<br />
shtjelluara (të ndryshueshme) ka edhe forma foljore të pashtjelluara (të<br />
pandryshueshme. Këto të fundit nuk kanë as kohë, as vetë e as numër., por<br />
vetëm një formë të ngurosur, të vetme.<br />
Format e pashtjelluara të foljeve janë:<br />
Pjesorja: Pjesorja punuar, mësuar, blerë, gjetur, thënë etj.<br />
Paskajorja: Paskajorja për të punuar, për të mësuar, për të marrë etj. dhe<br />
Përcjellorja: Përcjellorja duke mësuar, duke larë, duke punuar etj.<br />
��DETYRË<br />
Për format e pashtjelluara të <strong>shqipe</strong>s standarde shëno formën e pashtjelluar<br />
përkatëse të së folmes tënde.<br />
pjesorja<br />
paskajorja<br />
përcjellorja<br />
shqipja standarde e folmja ime<br />
mësuar<br />
lexuar<br />
shkruar<br />
për të mësuar<br />
për të lexuar<br />
për të shkruar<br />
duke mësuar<br />
duke lexuar<br />
duke shkruar<br />
A) PJESORJA<br />
.....................................<br />
.....................................<br />
.....................................<br />
.....................................<br />
.....................................<br />
.....................................<br />
Pjesorja është një nga trajtat e pashtjelluara të foljes, që nga ana kuptimore<br />
e gramatikore ka edhe karakteristikat e mbiemrit dhe që merr pjesë në<br />
formimin e kohëve të përbëra të foljeve.<br />
Në gjuhën <strong>shqipe</strong>, tema foljore nga e cila formohet pjesorja, mund të<br />
përkojë me atë të së kryerës së thjeshtë, të kohës së tashme, ose mund të jetë<br />
e ndryshme prej temave të këtyre dy kohëve.<br />
Prapashtesat, me të cilat formohet pjesorja janë: -rë rë (-r), -ur ur, -ë dhe -<br />
në. në P.sh.:<br />
91
la-rë, punua-r , krye-r, ndie-r, përzie-r, pi-rë, pa-rë; mbajt-ur, mbrojt-ur,<br />
gjet-ur; hap-ur, vendos-ur, mat-ur, rrah-ur; dit-ur, fjet-ur, ngrit-ur; pas-ur, dashur,<br />
vajt-ur, ardh-ur; bër-ë, hyr-ë; vjel-ë, dal-ë, mbjell-ë, sjell-ë, nxjerr-ë, marr-ë;<br />
prur-ë; vë-në, zë-në, nxë-në, shtë-në etj.<br />
Siç u tha më sipër pjesorja shërben për të formuar kohët e përbëra të<br />
foljeve, si: kam larë, jam larë, kisha larë etj. dhe format e pashtjelluara, përcjelloren<br />
(duke mësuar) dhe paskajoren (për të mësuar).<br />
Nga pjesorja me paranyjëzim formohen mbiemra, si:<br />
punuar - i punuar, larë - i larë etj. dhe emra me prapashtesën -je je, si: thënë -<br />
thënie, ngrënë - ngrënie, blerë - blerje, shitur - shitje etj.<br />
B) PASKAJORJA<br />
Kjo formë e pashtjelluar e foljes ka një përdorim të gjerë në gjuhën e<br />
sotme letrare. Ajo shërben për të emëruar një veprim si proces, pa iu referuar<br />
një vete të caktuar. Paskajorja përdoret për ndërtime me funksion qëllimor,<br />
përcaktor etj.<br />
Formimi i paskajores është mjaft i lehtë. E tëra që duhet bërë është që<br />
pjesores së foljes t’i paravendosim konstruktin për të.<br />
Paskajorja formohet në këtë mënyrë:<br />
- Forma veprore: për të + pjesore<br />
- Forma mohore: për të mos + pjesore<br />
- Forma joveprore: për t'u + pjesore<br />
- Forma mohore: për të mos u + pjesore.<br />
P.sh.:<br />
- U ngrit në këmbë për të pritur mysafirët që po vinin.<br />
- Atdheu ynë ka burra për të udhëhequr vendin.<br />
- Ai shkoi për të takuar dhe për të falënderuar një mik.<br />
- Njeriu mbante në dorë sëpatën dhe pyeste kush kishte për të prerë<br />
dru.<br />
- Është më shumë për të qarë se për të qeshur. qeshur<br />
- Për të marrë, marrë marrin nga ne, për të dhënë, dhënë s'japin.<br />
- Për të kryer punë nuk duhet vetëm të dish, por kryesisht të duash.<br />
92
Përgjigjuni pyetjeve:<br />
- Për se shërben libri?<br />
- Pse mësojmë?<br />
- Për se na duhen syzet?<br />
- Pse shkojmë në det?<br />
- Për se shërben lapsi?<br />
- Vazhdoni ju duke pyetur e duke u përgjigjur sipas shembujve më lart.<br />
Paskajorja shumë shpesh përdoret e shoqëruar me trajtat e shkurtra të<br />
përemrave vetorë të dhanores dhe të kallëzores.<br />
Shënim!<br />
Shpesh në gjuhën e sotme letrare haset edhe forma e pashtjelluar<br />
mohore, e cila formohet duke i paravendosur pjesores së foljes pjesëzën pa:<br />
pa pasur, pa qenë, pa larë, pa bërë, pa hapur, pa ngrënë etj. P.sh.:<br />
- Ai fliste pa menduar fare për fjalët që i thoshte.<br />
- Ne ziheshim ndonjëherë edhe pa pasur nevojë.<br />
- Ajo e lejoi të shkonte pa qenë e sigurt se do të kthehej përsëri.<br />
- Ata kishin ndenjur disa ditë pa ngrënë e pa pirë.<br />
- Ai po kalonte rrugën pa vënë re se makina po i afrohej.<br />
- Asgjë s’arrihet pa punuar.<br />
- Pa i mbaruar këto fjalë, arriti Shpresa.<br />
- Nuk do të hamë drekë, pa u kthyer babai nga puna.<br />
- Pa ngrënë hudhër, s’të vjen era.<br />
Jepni mendimin tuaj për këto gjykime të përgjithshme<br />
�Të folmet toske kanë pjesore të plotë që janë të njëjta me ato të<br />
<strong>shqipe</strong>s standarde (punuar).<br />
�Të folmet gege kanë pjesore të reduktuar (të shkurtuar, të cunguar),<br />
punu(e).<br />
�Paskajores toske për të punuar i përgjigjet paskajorja gege me<br />
punu(e).<br />
93
C) PËRCJELLORJA<br />
Folja në këtë formë të pashtjelluar shpreh një veprim, që shoqëron<br />
veprimin e foljes drejtuese, me të cilën kryhet zakonisht në të njëjtën kohë,<br />
kështu që përcjellorja, sipas kontekstit, mund të ketë kuptimin e së tashmes,<br />
të së shkuarës ose të së ardhmes. Formohet në atë mënyrë që pjesores së foljes<br />
i paravendosim pjesëzën duke (duke + pjesore e foljes). P.sh.:<br />
- Ai shkonte rrugës duke fishkëlluar e duke kënduar.<br />
- Ganiu më shumë lodhet duke ndenjur sesa duke punuar.<br />
- Do të shkoj atje duke vrapuar.<br />
Përveç këtyre rasteve, përcjellorja përdoret edhe me funksione të tjera,<br />
si p.sh. me funksion mënyror, shkakor, kushtor etj.<br />
- Njeriu po afrohej duke ecur në një mënyrë të çuditshme.<br />
- Ne mbrëmë na zuri gjumi duke e dëgjuar fjalimin e tij.<br />
- Ajo nuk i tregoi duke pasur frikë se mos i bërtiste.<br />
- S'arrihet asgjë duke folur, por duke punuar.<br />
- Një ditë ai vajti në pyll për dru. Duke ecur, i hyri këmba në një vrimë.<br />
- Duke kërcyer nëpër fushë, lepuri i vogël hetoi diçka.<br />
- Babai e shikoi të birin dhe i tha duke qeshur:<br />
- Lepuri iku me të katrat duke e lënë të habitur gjahtarin dhe djaloshin.<br />
Siç pamë deri tani edhe nga shembujt e dhënë, përcjellorja formohet<br />
duke i paravendosur pjesores së foljes pjesëzën duke. Kështu në vijim po<br />
japim katër format e përcjellores:<br />
Përcjellorja formohet në këtë mënyrë:<br />
Forma veprore: duke + pjesore<br />
Forma mohore: duke mos + pjesore<br />
Forma joveprore: duke u + pjesore<br />
Forma joveprore mohore: duke mos u + pjesore<br />
Përcjellorja shumë shpesh shoqërohet me trajtat e shkurtra të përemrave<br />
vetorë të rasës dhanore dhe të rasës kallëzore. Në vazhdim po japim këto<br />
konstrukte të përcjellores. P.sh.:<br />
94<br />
rasa dhanore: Ecte duke më (të, i, na, ju, u) folur.<br />
rasa kallëzore: U largua duke më (të, e, na, ju, i) përshëndetur.
� � Ushtrimi 59:<br />
Foljet e dhëna në kllapa, vini në përcjellore.<br />
P.sh.: Arta erdhi (vrapoj). Arta erdhi duke vrapuar.<br />
- U kënaqëm (shikoj) ................................................ filmin.<br />
- (Shëtit) ......................................... në park takova shumë shokë.<br />
- Asgjë s'fitohet (rri) ........................................ duarkryq.<br />
- Ishte lënduar (ngas)........................................... biçikletë.<br />
- Njeriu përparon (mësoj) .......................... e (punoj) ............................. .<br />
- (Zbres) ............................. nga autobusi, u përshëndet me shokun.<br />
- Ata shkonin rrugës (këndoj).................................. .<br />
- (Ngutem) .............................. , e harroi çelësin në derë.<br />
- Gjithë diturinë e ka fituar (lexoj) ................................. libra.<br />
- (Vij) ............................... në shkollë, filloi të binte shi.<br />
- Genti shkoi në shkollë ............................... (vrapoj).<br />
- Ujkut, ........................... (ha) i kishte mbetur një kockë në fyt.<br />
- Ai fliste ...................................... (tregoj) ngjarje nga e kaluara.<br />
- Fëmija mësohet të flasë ..................................... (dëgjoj) të rriturit.<br />
- Dy shokë, .................................. (eci) nëpër pyll, panë një breshkë.<br />
� � Ushtrimi 60:<br />
Shkruani formën e përcjellores të foljeve të dhëna më poshtë.<br />
(moh.) = forma mohore<br />
mësoj / ......................................... lahem / ...................................<br />
afrohem / ..................................... pres (moh.) /..............................<br />
rri / .............................................. zgjohem / ................................<br />
dëgjoj (moh.) / ................................ flas / .......................................<br />
ulem / ........................................... shkruaj / .................................<br />
pi / ................................................ ha (moh.) / ................................<br />
ngutem / ....................................... qaj / .........................................<br />
pajtohem (moh.) / ........................... jam (moh.) / ..............................<br />
kam / ............................................. zë / ..........................................<br />
jap (moh.) / ...................................... njoh (moh.) / .............................<br />
95
� � Ushtrimi 61:<br />
Foljet në kllapa vini në paskajore<br />
P.sh.: Erdhi koha (shkoj) në pushim. Erdhi koha për të shkuar në pushim.<br />
- Fatmiri doli ................................... (pres) shokët.<br />
- U nis me veturë ............................. (arrij) më shpejtë.<br />
- Hyri në det .................................... (lahem).<br />
- Doli në dritare ............................... (shoh) më mirë.<br />
- Ne jemi gati ................................... (nisem).<br />
- Kanë shkuar .................................. (vizitoj) muzeun historik.<br />
- Duhet shumë mund ............................. (mësoj) një gjuhë të huaj.<br />
- Shkoi në plazh .................................. (rrezitem).<br />
- U ngrit në këmbë .............................. (tregoj) sa është rritur.<br />
- Mori hov .......................................... (kërcej) më larg.<br />
� � Ushtrimi 62:<br />
Shndërroni foljet nga mënyra lidhore në paskajore, p.sh.:<br />
- Ata u ngritën herët që të arrinin me kohë.<br />
Ata u ngritën herët për të arritur me kohë.<br />
- Dje ishim në spital që të vizitonim shokun.<br />
.................................................................................................................<br />
- Eja edhe ti që të na bësh shoqëri.<br />
.................................................................................................................<br />
- Gjatë dimrit shkonim në Mavrovë që të bëjmë ski.<br />
.................................................................................................................<br />
- Pas një kohe u kthye që ta shohë vendlindjen.<br />
.................................................................................................................<br />
- Armiku i përçan njerëzit që të sundojë më lehtë.<br />
.................................................................................................................<br />
96
� � Ushtrimi 63:<br />
Foljet në kllapa vini në paskajore ose në përcjellore<br />
- Fjolla doli (pres) ............................... shoqet e saja.<br />
- Vajza e vogël doli në rrugë (shoh) ......................... më mirë.<br />
- Gjyshi po shkonte (mbaj) ................................ për dore nipin.<br />
- Orën e çoi (rregulloj) ................................ tek orëndreqësi.<br />
- Ne do të shkojmë (shikoj) ............................. ekspozitën.<br />
- Në fotografi ata kishin dalë (qesh) ............................. .<br />
- (Arrij) ......................... trenin, duhet të ngrihemi herët.<br />
- Mësuesi shpjegonte mësimin (tregoj) .......................... në hartë.<br />
- Ai e mori gazetën (lexoj) .............................. shpalljet.<br />
97
MENDO DHE PËRGJIGJU<br />
FJALIA E THJESHTË<br />
1. Ç’është fjalia e thjeshtë?<br />
2. Ç’është fjalia e përbërë?<br />
Fjalia përbëhet zakonisht nga një grup emëror (kryefjalë) dhe<br />
nga një grup foljor (kallëzues). Grupi emëror mund të përmbajë vetëm<br />
kryefjalën ose bashkë me kryefjalën edhe përcaktorë të tjerë (bujku,<br />
bujku i lagjes sonë). Po kështu, edhe grupi foljor mund të përbëhet<br />
vetëm nga kallëzuesi (vetëm nga një folje) ose nga kallëzuesi dhe grupe<br />
emërore e parafjalore që shërbejnë si plotës të tij.<br />
Fjalia mund të jetë:<br />
a) e thjeshtë, kur ka vetëm një folje dhe<br />
b) e përbërë, kur ka dy e më shumë folje.<br />
Fjalia e thjeshtë sipas ndërtimit është dy llojesh:<br />
a) fjali e thjeshtë me folje ose quhet ndryshe fjali e thjeshtë<br />
foljore, foljore kur përbëhet vetëm nga një folje në një nga format e zgjedhimit<br />
të saj, p.sh.: Artani reciton bukur. Ecnim ngadalë. Befas makina u<br />
ndal.<br />
b) fjali e thjeshtë pa folje, kur fjalia nuk ka fare folje. Kjo lloj<br />
fjalie quhet fjali e thjeshtë emërore, emërore p.sh.: Mesnatë. Natë dimri.<br />
Pranverë e vonë.<br />
Fjalia e thjeshtë mund të jetë:<br />
a) fjali e thjeshtë me dy gjymtyrë kryesore dhe<br />
b) fjali e thjeshtë me një gjymtyrë kryesore.<br />
E para quhet ndryshe fjali dykryegjymtyrëshe, dykryegjymtyrëshe sepse ajo ka<br />
kryefjalën dhe kallëzuesin, kurse e dyta quhet fjali njëkryegjym-<br />
tyrëshe, tyrëshe sepse ajo ka vetëm njërën gjymtyrë kryesore. Kur kryegjymtyra<br />
shprehet me folje, atëherë fjalia është njëkryegjymtyrëshe foljore.<br />
Kur kryegjymtyra shprehet me emër, atëherë fjalia është njëkryegjymtyrëshe<br />
emërore. P.sh.:<br />
98
- Rrezet e diellit u shpërndanë mbi majat e mprehta të maleve.<br />
- Kështu ecet përpara. Mëngjes pranveror.<br />
pranveror<br />
��DETYRË<br />
Paraqiti në mënyrë skematike ose grafike llojet e fjalisë së<br />
thjeshtë.<br />
SHNDËRRIME NË FJALINË E THJESHTË<br />
Kufijtë që ndajnë pjesët e ndryshueshme të ligjëratës, nuk janë<br />
të pakapërcyeshëm. Shpeshherë një fjalë kalon nga një pjesë e<br />
ligjëratës në një tjetër.<br />
Përveç zëvendësimit, zgjerimit dhe ngushtimit, brenda fjalisë<br />
bëhen edhe shndërrime të tjera, siç janë përemërzimi i emrit, emërzimi<br />
i mbiemrit, emërzimi i pjesës së nënrenditur etj. Do të thotë<br />
shndërrime kemi në grupin emëror dhe në fjalinë e thjeshtë.<br />
Shndërrime të grupit emëror<br />
A. Emërzimi i përemrit<br />
Që të mos përsëritet shumë herë një emër, ai zëvendësohet me<br />
një përemër dëftor, vetor, pronor a lidhor. T'i analizojmë dy variantet<br />
e një fjalie:<br />
- Ma jep librin e ri që e bleve dje. Dhe<br />
- Ma jep atë që e bleve dje.<br />
Këtu grupi emëror librin e ri është zëvendësuar me përemrin<br />
dëftor atë. atë<br />
Po kështu, që të mos përsëritet emri, një emër mund të zëvendësohet<br />
edhe me një përemër vetor. P.sh.:<br />
- Agimi është nxënës i shkëlqyeshme.<br />
- Ai gjithnjë i bën detyrat me kohë.<br />
99
B. Emërzimi i mbiemrit dhe i pjesës së nënrenditur përcaktore<br />
Shpesh ndodh që një mbiemër ose një pjesë të nënrenditur përcaktore<br />
ta shndërrojmë në emër. Ky veprim quhet emërzim i mbiemrit,<br />
përkatësisht i pjesës së nënrenditur përcaktore. P.sh.:<br />
livadhi i kositur -> kositja e livadhit,<br />
peizazhi që u vizatua -> peizazhi i vizatuar. vizatuar<br />
Siç shihet, mbiemri i kositur është shndërruar në emrin kosit-<br />
ja e po kështu edhe pjesa e nënrenditur që u vizatua është shndërruar<br />
në emrin vizatimi dhe është bërë bërthamë e grupit emëror.<br />
Shndërrime të fjalisë së thjeshtë<br />
A. Emërzimi i fjalisë<br />
Në disa raste edhe fjalitë mund të shndërrohen në një grup<br />
emëror duke u kthyer folja në emër, ndërsa kryefjala në përcaktor i<br />
shprehur me emër në rasën gjinore. T’i krahasojmë shembujt:<br />
Zogjtë fluturojnë -> Fluturimi i zogjve.<br />
Nxënësit e shkollës argëtohen në kopshtin e shkollës -><br />
Argëtimi i nxënësve të shkollës në kopshtin e shkollës.<br />
Bashkimi i dy fjalive të thjeshta në një fjali të vetme me<br />
anë të emërzimit<br />
Bredhi i Vitit të Ri u stolis. stolis Kjo i gëzoi të gjithë.<br />
Stolisja e Bredhit të Vitit të Ri i gëzoi të gjithë.<br />
Në shembujt e mësipërm, fjalia e parë u shndërrua në grup<br />
emëror në funksion të kryefjalës së fjalisë së dytë.<br />
100
SHNDËRRIMI PËSOR<br />
Brenda fjalisë ndodhin shndërrime të tjera, siç është kthimi i<br />
foljes nga forma veprore në formën pësore. Me këtë rast edhe fjalia<br />
veprore bëhet pësore. P.sh.:<br />
Mësuesi e lavdëroi nxënësin. -> forma veprore<br />
Nxënësi u lavdërua nga mësuesi. -> forma pësore<br />
Me rastin e shndërrimit pësor, siç shihet, kryefjala e fjalisë<br />
veprore kthehet në kundrinë të zhdrejtë me parafjalë, ndërsa kundrina<br />
e drejtë bëhet kryefjalë e fjalisë pësore (nxënësin -> nxënësi).<br />
kryefjalë kallëzues kundrinë<br />
MBANI MEND<br />
Dielli e shkriu borën<br />
Bora u shkri nga dielli<br />
�� Një emër a grup emëror në fjali mund të zëvendësohet nga<br />
një përemër.<br />
�� Një mbiemër a pjesë e nënrenditur përcaktore mund të<br />
shndërrohet në fjali pësore dhe të gjitha këto të folurit e bëjnë më të<br />
larmishëm.<br />
101
�� Ushtrimi 64<br />
1. Emërzoni mbiemrat: i, e pastër, i, e shpejtë, i, e gëzuar, sipas<br />
shembullit:<br />
Gjuha e pastër kuptohet. -> Pastërtia e bën gjuhën të<br />
kuptueshme.<br />
2. Duke i zëvendësuar emrat dhe grupet emërore me përemra<br />
lidhorë, fjalitë e thjeshta i shndërroni në fjali të përbëra.<br />
a) Sot do të marr disa libra në bibliotekën e shkollës.<br />
b) Biblioteka e shkollës është çdo ditë e hapur.<br />
a) Gjelbërimi e pastron ajrin.<br />
b) Ajri ndikon në shëndetin e njeriut.<br />
a) Dje e takuam Bujarin.<br />
b) Bujari është një shoku im i klasës.<br />
3. Bashkoni fjalitë duke e emërzuar njërën nga ato.<br />
- Qëndruam pranë burimit. Kjo na freskoi.<br />
- Ecnim ngadalë. Kjo na vonoi.<br />
- U nisëm herët. Kjo na ndihmoi shumë.<br />
- Punëtorët u kthyen nga kurbeti. Kjo i gëzoi të gjithë.<br />
4. Fjalitë e mëposhtme veprore i shndërroni në pësore dhe ato<br />
pësore në veprore.<br />
102<br />
- Teuta u shpërblye nga kujdestari i klasës.<br />
- Nxënësit i lagu shiu.<br />
- Arbnorin e lavdëroi mësuesi i <strong>shqipe</strong>s.<br />
- Arjeta u kontrollua nga mjeku.<br />
- Akulli u shkri nga dielli.<br />
- Nëna e qortoi Shkëlqimin.
FUNKSIONET GRAMATIKORE<br />
TË FJALËVE NË FJALI<br />
Fjalia, nga pikëpamja strukturore përbëhet nga dy grupe:<br />
a) nga grupi emëror dhe<br />
b) grupi foljor, foljor ose siç i quajmë ndryshe nga sintagma emërore<br />
dhe sintagma foljore. P.sh.: Në fjalinë:<br />
Autobusët e turistëve kishin qëndruar te hyrja e hotelit.<br />
Autobusët e turistëve - është sintagmë emërore,<br />
kishin qëndruar te hyrja e hotelit - është sintagmë foljore.<br />
Kryefjala dhe kallëzuesi janë gjymtyrët kryesore të fjalisë, ndërsa<br />
të gjitha gjymtyrët e tjera quhen gjymtyrë të dyta.<br />
Kryefjala shprehet në radhë të parë me emër, por edhe me<br />
përemër, me numëror ose me çdo pjesë të emërzuar të ligjëratës.<br />
a) Kryefjala e shprehur me emër<br />
Emri në rasën emërore (të shquar ose të pashquar), është forma<br />
më tipike dhe më e përdorshme e shprehjes së kryefjalës, p.sh.:<br />
Vjollca mbuloi fytyrën me duar. Kishte rënë nata. nata Ç'mendonin njerëz-<br />
it? it M'u duk se do të binte borë. borë Kërkoj të mbahej qetësi etj.<br />
b) Kryefjala e shprehur me përemër<br />
Të gjithë përemrat mund të jenë kryefjalë, ashtu sikurse emrat,<br />
p.sh.: Ai e vështroi me ëmbëlsi. Unë s'jam nga ata. Këto ishin udhëtime<br />
të bukura. Kush vjen nga Struga? Cila është më e mirë? Dikush trokiti<br />
në derë etj.<br />
c) Kryefjala e shprehur me numëror<br />
Numërorët themelorë me përdorim emëror mund të kryejnë<br />
funksionin e kryefjalës: Dy mungojnë sot, tre mungonin dje. Të<br />
gjashtët ishin mbledhur dhe po e prisnin.<br />
103
ç) Kryefjala e shprehur me pjesë të tjera të emërzuara të<br />
ligjëratës<br />
E mira vjen ngadalë, ndërsa e keqja vjen shumë shpejt. Të veg-<br />
jlit hidheshin nga gëzimi. I pari kaloi lirshëm, kurse i fundit ra brenda.<br />
d) Kryefjala e shprehur me një sintagmë<br />
Në funksion të kryefjalës mund të përdoret edhe një sintagmë<br />
emërore, si p.sh:<br />
Kjo elitë s'kishte të bënte me ata. Të gjithë këta njerëz ishin<br />
vërtitur me javë të tëra. Im vëlla është student. Cili burrë i dilte atij<br />
përpara? Një tufë rosash fluturonin në thellësinë e qiellit.<br />
Kallëzuesi zakonisht shprehet me folje. Dallojmë kallëzues<br />
foljorë dhe kallëzues emërorë.<br />
Kallëzuesi foljor shprehet me folje në të gjitha vetat, mënyrat<br />
dhe kohët. P.sh.:<br />
Sytë i dhembnin nga lodhja. Të dy thanë gjëra të njëjta. Ai po<br />
përgjigjej me përtesë. Ju këndoftë zemra! Djali filloi të qeshte me zë.<br />
Mbi to kishin nisur të frynin erërat e dimrit.<br />
Kallëzuesi emëror formohet prej dy pjesësh: prej këpujës dhe<br />
gjymtyrës emërore.<br />
Të dyja këto pjesë formojnë një tërësi të vetme, ku kuptimi gramatikor<br />
dhe leksikor shprehen prej dy fjalësh vërtet të ndryshme, por<br />
të lidhura ngushtë midis tyre. Si këpujë zakonisht përdoret folja jam, jam<br />
ndërsa pjesë emërore përdoret një emër ose mbiemër. mbiemër P.sh.:<br />
104<br />
- Unë jam shqiponja dhe ju jeni krahët e mi. mi<br />
- Maqedonia është vend i bukur. bukur<br />
- Rinia është pranvera e jetës. jetës<br />
- Lëvizja është ilaç i mirë për shëndetin.<br />
shëndetin<br />
- Salla ishte me xhama. xhama
Me se shprehen përcaktori, rrethanori dhe kundrinori?<br />
Përcaktori shprehet me emra, mbiemra, përemra, numërorë, e<br />
ndonjëherë edhe me forma të pashtjelluara të foljes. P.sh.: fletoret e<br />
Linditës, Linditës një gotë ujë, ujë triko leshi; leshi djalë i gëzuar, gëzuar vepër madhësh-<br />
tore, tore pjeshkë e ëmbël, ëmbël shkollë e re; re këta libra, shoqja ime, ime cili mjek,<br />
çdo nxënës; katër minuta, tri orë.<br />
Rrethanori shprehet zakonisht me fjalë kuptimplotë, përkatësisht<br />
me një ndajfolje, me një emër, përemër, formë të pashtjelluar<br />
foljore, me një togfjalësh etj. Ata mund të tregojnë: vend, kohë, shkak,<br />
qëllim, mënyrë, kusht, lejim dhe sasi. P.sh.: Bujari zbriti poshtë dhe<br />
përsëri u ngjit lart. lart Nuk duhet të bredhim kot rrugëve. rrugëve Sot bën vapë.<br />
Agronit i djegin sytë prej tymit. tymit Luljeta flet shpejt. shpejt Dritani mëson<br />
shumë. shumë<br />
Kundrinori i drejtë shprehet me emra të rasës kallëzore, ndërsa<br />
kundrinori i zhdrejtë shprehet me format e rasës dhanore dhe me<br />
trajtë të shkurtër të përemrit vetor. P.sh.:<br />
Retë e zënë diellin. diellin<br />
Sa të mbyllësh e të hapësh sytë, sytë moti ndryshon.<br />
Nxënësit i ndjekin mësimet me rregull.<br />
Ai i shkroi një letër vëllait. vëllait<br />
Pishave u kanë mbetur jashtë vetëm kreshtat.<br />
Motrës sime i erdhën për urim shoqet e klasës.<br />
Mësuesi i drejtohet Benit. Benit<br />
GAZMORE<br />
Një ditë Miri kthehet nga shkolla dhe nëna e pyet:<br />
- A more ndonjë pesëshe bir i nënës?<br />
- Po. - iu përgjigj Miri. Mora një pesëshe, por në pesë këste.<br />
105
RRETHANORËT<br />
��DETYRË<br />
Lexojeni tekstin e mëposhtëm. Çfarë tregojnë fjalët e shkruara me<br />
shkronja më të zeza?<br />
Pikat e panumërta rrokulliseshin tani në faqet e pjerrëta të<br />
çatisë, duke shpejtuar të binin sa më parë në tokë, tokë që pastaj të<br />
avulloheshin dhe të ngjiteshin në qiellin e kaltër. kaltër<br />
Një veprim i shprehur nga folja mund të zhvillohet a të kryhet<br />
në rrethana të ndryshme.<br />
Fjalët që tregojnë një rrethanë të zhvillimit të veprimit<br />
quhen rrethanorë.<br />
Rrethanori shprehet zakonisht me fjalë kuptimplotë (me një<br />
ndajfolje, me një emër, përemër, formë të pashtjelluar foljore, me një<br />
togfjalësh etj.).<br />
Rrethanorët mund të tregojnë: vend, kohë, shkak, qëllim,<br />
mënyrë, kusht, lejim dhe sasi. sasi Në bazë të kësaj quhen:<br />
1. rrethanor i vendit;<br />
2. rrethanor i kohës;<br />
3. rrethanor i shkakut;<br />
4. rrethanor i qëllimit;<br />
5. rrethanor i mënyrës;<br />
6. rrethanor i sasisë etj.<br />
Të gjithë këta rrethanorë u përgjigjen pyetjeve: Ku?, Kur?,<br />
Pse?, Si?, Sa? etj.<br />
PËRGJIGJUNI PYETJEVE<br />
106<br />
1. Ç’është rrethanori?<br />
2. Sa lloje rrethanorësh ka gjuha <strong>shqipe</strong>?
MENDO DHE PËRGJIGJU<br />
RRETHANORI I VENDIT<br />
Pse quhet rrethanor i vendit?<br />
Rrethanor vendi quhet gjymtyra që tregon vendin ku kryhet<br />
veprimi dhe gjendet me pyetjet: ku?, ku në ç'vend? ç'vend P.sh.:<br />
Teuta zbriti poshtë dhe përsëri u ngjit lart. lart<br />
Miri u kthye nga fshati dhe shkoi te prindërit e tij. tij<br />
Vardari kalon nëpër fushën e Pollogut. Pollogut<br />
Nxënësit shkojnë në shkollë e ndonjëherë edhe në teatër. teatër<br />
Petriti u nis drejt postës më të afërt. afërt<br />
Gjuha <strong>shqipe</strong> rrjedh prej ilirishtes. ilirishtes<br />
Rrugës e takova Kujtimin.<br />
Nuk duhet të bredhim kot rrugëve. rrugëve<br />
MENDO DHE PËRGJIGJU<br />
RRETHANORI I KOHËS<br />
Çfarë dini për rrethanorin e kohës?<br />
Rrethanori i kohës tregon kohën a çastin kur kryhet veprimi. Ai<br />
gjendet me pyetjet: kur?, për sa kohë?, prej kur?, që kur?, deri<br />
kur? etj. P.sh.:<br />
- Sot ra shumë shi. (Kur?) - sot.<br />
- Të dielën ishim në piknik. (Kur?) - të dielën.<br />
- Kuizi do të mbahet pas një muaji. muaji (Kur?) - pas një muaji.<br />
- Shpresa nuk ka munguar asnjë orë gjatë gjithë vitit. vitit<br />
- Prej ditës së hënë s'ka pushuar bora.<br />
- Konkursi është i hapur deri më 15 maj. maj<br />
� � Ushtrimi 65:<br />
Lexoni fjalitë dhe nënvizoni rrethanorët e kohës me një vijë dhe<br />
të vendit me dy vija.<br />
1. Peshkatarët, mbrëmjen e kaluan aty ku i kishin lëshuar rrjetat<br />
për peshkim.<br />
2. Një qetësi e madhe i kishte shtrirë krahët mbi liqen.<br />
107
3. Në një kënd të dhomës është vënë një tryezë.<br />
4. Në vjeshtë fillojnë të bien shira.<br />
5. Nesër në lagjen tonë do të zhvillohet një ndeshje futbolli.<br />
6. Ne, ditën punojmë e natën pushojmë.<br />
7. Plaka, duke fshirë sytë e përlotur, e ktheu kokën nga i biri.<br />
8. Shpresa jeton në qytet.<br />
9. Arta paradite lexon në bibliotekë.<br />
MENDO DHE PËRGJIGJU<br />
RRETHANORI I SHKAKUT<br />
Pse quhet rrethanor i shkakut?<br />
Rrethanor shkaku është gjymtyra që tregon shkakun ose arsyen<br />
e kryerjes së një veprimi. Këta rrethanorë u përgjigjet pyetjeve: pse?,<br />
për ç'arsye?, për çfarë shkaku etj.<br />
Rrethanori i shkakut ndërtohet me emra me parafjalët nga,<br />
prej, për si edhe me shprehjet për shkak të, nga shkaku i, për<br />
arsye etj. P.sh.:<br />
- Blerina nuk fjeti nga zhurma e madhe.<br />
- Pemët u dogjën nga vapa. vapa<br />
- Për një plesht e djeg jorganin.<br />
- I djegin sytë prej tymit. tymit<br />
� � Ushtrimi 66<br />
Analizoni fjalitë e mëposhtme, gjeni rrethanorët e shkakut.<br />
108<br />
- Benit i shkëlqenin sytë nga gëzimi.<br />
- Për shkak të lodhjes nuk i vazhdoi garat.<br />
- Për një pe e për një gjilpërë, vete dëm një gunë e tërë.<br />
- Të gjithëve u shkëlqente fytyra nga lumturia
MENDO DHE PËRGJIGJU<br />
RRETHANORI I QËLLIMIT<br />
Çfarë dini për rrethanorin e qëllimit?<br />
Rrethanor qëllimi quhet gjymtyra që tregon qëllimin e kryerjes<br />
së një veprimi. Ai u përgjigjet pyetjeve: përse?, me çfarë qëllimi?<br />
P.sh.:<br />
- Përse shkuat deri atje?<br />
- Ne mësojmë për dituri. dituri<br />
- Kanë shkuar jashtë shtetit për punë. punë<br />
- U zgjuan më herët për ta arritur trenin. trenin<br />
� � Ushtrimi 67:<br />
Në fjalitë e mëposhtme dalloni rrethanorët e qëllimit.<br />
- Shpesh na vijnë miq për vizitë.<br />
- Afrimi shkoi në pyll për dru.<br />
- Fatosi shpesh del për gjah.<br />
- Disa shkojnë në liqen për t'u larë e disa për peshkim.<br />
- Ne gëzohemi kur na vijnë miqtë për urime.<br />
MENDO DHE PËRGJIGJU<br />
RRETHANORI I MËNYRËS<br />
Pse e quajmë rrethanor mënyre?<br />
Rrethanor mënyre është ajo gjymtyrë që tregon mënyrën e kryerjes<br />
së veprimit. Shprehet me ndajfoljet e mënyrës: bukur, mirë,<br />
keq, shpejt, ngadalë si edhe me ndajfoljet që formohen me prapashtesat<br />
- (i) sht, -as, -azi: -azi dinakërisht, haptas, symbyllazi etj.<br />
Rrethanori i mënyrës u përgjigjet pyetjeve: Si?, Në ç'mënyrë?<br />
P. sh.:<br />
Drita flet bukur. bukur<br />
Ne me të gjithë sillemi mirë. mirë<br />
Luani i ndjek mësimet me vëmendje.<br />
vëmendje<br />
Fisniku shkruan me kujdes. kujdes<br />
Po vjen duke vrapuar. vrapuar<br />
U largua pa u hetuar. hetuar<br />
109
� � Ushtrimi 68:<br />
Gjeni dhe nënvizoni rrethanorët e mënyrës.<br />
1. Gazmendi u përgjigj shkurt e qartë.<br />
2. Besforti punon me dëshirë dhe pa përtesë.<br />
3. Një fjalë e urtë thotë: "Rri shtrembët dhe fol drejt".<br />
4. Fjala vret pa bërë plagë.<br />
5. Turmat largoheshin dallgë-dallgë.<br />
6. Gënjeshtra ecën shpejt, po s'e bën të gjatë.<br />
MENDO DHE PËRGJIGJU<br />
RRETHANORI I SASISË<br />
Çfarë shprehim me rrethanorin e sasisë?<br />
Rrethanori i sasisë është gjymtyrë që tregon masën e veprimit,<br />
të gjendjes, të kohës e të hapësirës. Rrethanori i sasisë shprehet me<br />
ndajfoljet e sasisë shumë, pak, aq etj. I përgjigjet pyetjes sa? P.sh.:<br />
Bujari lexon shumë. shumë<br />
Ai tri herë ka zënë vendin e parë në konkurs.<br />
Sot autobusi u vonua pesë minuta. minuta<br />
Për tridhjetë minuta kaluan tre kilometra.<br />
Genci i kreu studimet për tri vjet. vjet<br />
Gjatë dimrit dogjëm gjashtë metra kub dru etj.<br />
� � Ushtrimi 69:<br />
Në fjalitë e mëposhtme dalloni dhe nënvizoni rrethanorët e<br />
sasisë.<br />
1. Ai që premton shumë bën pak.<br />
2. Fatosi ecën dy kilometra në ditë.<br />
3. Këtë javë në treg shitëm pesë thasë patate.<br />
4. Artani i kaloi njëqind metra për dymbëdhjetë sekonda.<br />
5. Sot pritëm mjaft para sportelit.<br />
6. Agroni ka dy shokë të ngushtë.<br />
7. Gjatë dimrit kemi dy javë pushim, ndërsa gjatë verës dy muaj.<br />
110
�� Punë e nxënësve në grupe<br />
FJALITË POHORE DHE MOHORE<br />
Nxënësit punojnë në katër grupe. Secili grup e lexon tekstin përkatës,<br />
përgatitet dhe një përfaqësues i tyre prezanton para të tjerëve atë që di për<br />
temën e dhënë. Grupi i parë flet për fjalitë pohore, grupi i dytë - fjalitë mohore,<br />
grupi i tretë - fjalitë pyetëse dhe grupi i katërt - fjalitë nxitëse. Nxënësit e grupit<br />
tjetër mund të pyesin, ndërsa ata të grupit tematik duhet të përgjigjen. Mënyra<br />
e prezantimit të tyre vlerësohet nga vetë nxënësit, duke zgjedhur grupin më të<br />
mirë.<br />
Me çdo kumtim (thënie) mund të pohojmë ose të mohojmë diçka.<br />
Fjalia është pohore, pohore kur shpreh praninë, vërtetësinë e diçkaje. Fjalia<br />
është mohore, mohore kur tregon mosqenien, mungesën, pavërtetësinë e saj.<br />
Fjalitë pohore<br />
Fjalitë pohore shprehin një pohim, miratojnë, vërtetojnë, mbështesin<br />
një thënie. Mund të shfaqin edhe një dëshirë, një nxitje për realizimin e<br />
diçkaje, ose të pyesim për vërtetësinë e saj:<br />
Erdhi vjeshta... toka u bë kockë.<br />
Nusja paste këmbën e mbarë! - fillonin përsëri urimet.<br />
Sa më pëlqen blegërima, zëri i ëmbël i bagëtisë!<br />
Kishte ardhur!<br />
Fjalitë mohore<br />
Te fjalitë mohore mohohet përmbajtja e gjithë fjalisë, ose një element i<br />
saj, shprehet dëshira a kërkesa për të mos u bërë diçka etj. Këto fjali karakterizohen<br />
zakonisht nga prania e pjesëzave mohuese: jo, nuk, mos, s', pa,<br />
as etj. P.sh.:<br />
Ata të tre nuk më vunë re.<br />
S'e ka të lehtë, - tha Çlirimi.<br />
As që e pyeti.<br />
Mos e ndizni zjarrin - tha Fatja.<br />
Por as e ëma, as i ati, nuk treguan ndonjë vëmendje të veçantë për të.<br />
Nuk kërcen? - Jo. Jo Pa ardhur unë, mos ik.<br />
Për atë mik s’dyshoj aspak - u nxitua ta siguronte djaloshi.<br />
S'e kam parë fare Petritin këtë javë.<br />
E dinin këtë, ndaj nuk nguteshin asnjëherë.<br />
asnjëherë<br />
Ata s'dinë asgjë. asgjë<br />
S'kuptohej nga askush, askush as nga i biri.<br />
111
FJALITË PYETËSE<br />
Fjalia pyetëse përdoret nga folësi për të mësuar prej të tjerëve diçka që<br />
nuk e di a që s'e di në mënyrë të plotë. Me anën e fjalive pyetëse bëhen pyetje<br />
për të cilat zakonisht pritet një përgjigje tërësore ose e pjesshme. P.sh.:<br />
Çfarë do të bëjmë në këto ditë të ftohta dimri?<br />
Fjalitë pyetëse përdoren dendur në dialog, sepse pyetja parakupton një<br />
përgjigje. Me anë të pyetjeve dhe përgjigjeve thellojmë njohuritë tona.<br />
Fjalitë pyetëse kanë së paku dy karakteristika:<br />
a) intonacion të veçantë pyetës me ngritje të theksuar të zërit në<br />
fjalën me theks logjik për të cilën pyetësi kërkon përgjigje;<br />
b) përdor disa fjalë pyetëse të veçanta, veçanta si përemra, ndajfolje pyetëse.<br />
P.sh.:<br />
Cila është ëndrra e tij?<br />
Nga do të sulmonin turqit?<br />
Sa mund të vinin?<br />
Ku do ta zhvillonte betejën?<br />
Si do ta rreshtonte ushtrinë?<br />
Ndonjëherë, për të theksuar mendimet tona a për të dhënë vlerësimin<br />
tonë emocionues, përdorim disa fjali pyetëse që nuk kërkojnë përgjigje. Këto<br />
quhen fjali pyetëse retorike. retorike P.sh.:<br />
Po kush e besonte atë? (= Nuk e besonte askush atë).<br />
Në fund të fjalisë pyetëse vihet pikëpyetje.<br />
FJALIA NXITËSE<br />
Fjalia nxitëse shërben për të shprehur vullnetin e folësit në formë<br />
urdhri, kërkese, këshille, lutjeje etj. P.sh.:<br />
Krujë, o qytet i bekuar / Prite, Prite prite Skënderbenë.<br />
Ec gjithnjë përpara, biri im. Kapërce me trimëri çdo pengesë.<br />
Edhe fjalia nxitëse karakterizohet nga intonacioni i veçantë i nxitjes<br />
dhe nga përdorimi i disa formave të caktuara foljore.<br />
Kur fjalia nxitëse ligjërohet me thirrmë, në fund të saj vihet pikëçuditje,<br />
kur ligjërohet pa thirrmë në fund të saj vihet pikë. P.sh.:<br />
Nisu!- Nisu e urdhëroi babai. Shko,- Shko iu lut e ëma.<br />
112
� � Ushtrimi 70:<br />
Fjalitë pohore shndërroni në fjali pyetëse.<br />
1. Ju jeni në shkollë. .....................................................................<br />
2. Ti je nxënës. ...............................................................................<br />
3. Ai është i sjellshëm. .......................................................................<br />
4. Besa është e bukur. .....................................................................<br />
5. Argjendi është i vogël. ....................................................................<br />
6. Teuta është e martuar. ..................................................................<br />
7. Arta nuk shkon në shkollë. ..........................................................<br />
8. Ana është nxënëse e mirë. .............................................................<br />
9. Ata janë nxënës. ......................................................................<br />
10. Ne mësojmë mirë. ......................................................................<br />
� � Ushtrimi 71:<br />
Fjalitë pyetëse shndërroni në fjali pohore.<br />
1. A je ti Drini? .............................................................................<br />
2. A jemi ne në klasë? ....................................................................<br />
3. A është Diana e gjatë? .................................................................<br />
4. A është muri i bardhë? .................................................................<br />
5. A është lapsi i hollë? .....................................................................<br />
6. A jam unë mësues? ....................................................................<br />
7. A jeni ju nxënës? ....................................................................<br />
8. A është shkolla e re? .....................................................................<br />
9. A janë shokë Beni dhe Gëzimi? .....................................................<br />
10. A jeni ju shoqe? ....................................................................<br />
� � Ushtrimi 72:<br />
Gjeni dhe nënvizoni pjesëzat e mohimit në fjalitë e mëposhtme<br />
Po mos u mërzit e mos fli, moj nënë, se nuk do të vonohemi.<br />
Nuk të kuptoj, jo.<br />
Do të vish ti me ne? - Jo<br />
Molla, po s'u poq s'hahet.<br />
Të mos e dëgjoj edhe një herë prej teje ketë fjalë.<br />
Mos më shiko ashtu sikur nuk më kupton.<br />
� � Ushtrimi 73:<br />
Fjalitë mohore të dhëna më poshtë ktheni në fjali pohore<br />
Nuk ndenji as dhjetë minuta.<br />
Nuk jam takuar sot as me Petritin, as me Sokolin.<br />
Kjo nuk është punë e lehtë.<br />
Unë nuk jam nxënës i mirë.<br />
Luani nuk erdhi sot në shkollë.<br />
113
FJALIA E PËRBËRË<br />
��DETYRË<br />
Lexoni me vëmendje fjalitë e mëposhtme.<br />
1. Gjenerali ishte i gëzuar. 2. Shumë i<br />
gëzuar. 3. As vetë nuk e dinte përse i erdhi<br />
kjo valë gëzimi e papritur. 4. Ky ishte gëzimi<br />
i udhëtarit që gjen një strehë pas një<br />
udhe të rrezikshme në mot të keq. 5. Ajo<br />
gota e vogël e verdhë e konjakut nisi t'i<br />
dëbonte për herë e më shumë pamjen e<br />
irnosur dhe kërcënuese të maleve që edhe<br />
tani në tavolinë e shqetësonte herë pas<br />
here. 6. Befas e ndjeu veten tepër të<br />
fuqishëm. 7. Trupat e dhjetëra mijëra<br />
ushtarëve të futur në tokë, pritën kaq vjet ardhjen e tij dhe ja ai erdhi që t'i<br />
ngrinte ata nga balta dhe t'ua kthente prindërve dhe të afërmve... 8. Ai do të<br />
endej varrezë më varrezë dhe do të gjente të gjithë të zhdukurit.<br />
Ismail Kadare<br />
Shpjegim<br />
Teksti i mësipërm përmban tetë fjali dhe disa dhjetëra fjalë, të cilat<br />
duke u bashkuar për të shprehur mendimet, ndjenjat dhe emocionet e njeriut,<br />
hyjnë në marrëdhënie të ndryshme me njëra-tjetrën.<br />
Nga teksti i dhënë do të shkëputim fjalitë:<br />
Ai do të endej varrezë më varrezë dhe do të gjente të gjithë të zhdukurit.<br />
Ky ishte gëzimi i udhëtarit që gjen një strehë pas një udhe të rrezikshme<br />
në mot të keq.<br />
Të dyja fjalitë kanë nga dy folje në mënyrën dëftore, pra, janë fjali të<br />
përbëra me nga dy pjesë. Që të dyja fjalitë kanë intonacion të përfunduar dhe<br />
na kumtojnë diçka nga realiteti.<br />
Me gjithë gjërat e përbashkëta, fjalitë e mësipërme ndryshojnë nga<br />
njëra-tjetra. Kështu fjalia:<br />
Ai do të endej varrezë më varrezë (dhe) do të gjente të gjithë të zhdukurit<br />
përbëhet nga dy pjesë. Këto pjesë janë të lidhura me lidhëzën bashkërenditëse<br />
dhe. dhe Ato janë të pavarura njëra nga tjetra dhe si të tilla mund të qëndrojnë<br />
edhe më vete, duke u përdorur si fjali të thjeshta.<br />
Fjali e përbërë apo periudhë quhet fjalia që ka dy ose më shumë folje<br />
në njërën nga mënyrat e shtjelluara të foljes. Dallojmë:<br />
1. fjali të përbëra me bashkërenditje dhe<br />
2. fjali të përbëra me nënrenditje.<br />
nënrenditje<br />
114
FJALITË E PËRBËRA ME BASHKËRENDITJE<br />
Fjalitë e bashkërenditura mund të lidhen:<br />
a) me lidhëzat shtuese (këpujore): e, dhe, edhe, edhe ..., edhe,<br />
as..., as..., jo vetëm që, ... por edhe. edhe P.sh.:<br />
Era vazhdon të fryjë dhe ngre lart dëborën.<br />
Artani edhe mësimet i mëson mirë, edhe merret me atletikë.<br />
Mësimi i <strong>gjuhës</strong> së huaj jo vetëm që nuk të pengon, por edhe<br />
të ndihmon për zgjerimin e dijeve.<br />
Planin jo vetëm që do ta realizojmë, por edhe do ta tejkalojmë.<br />
b) me lidhëzat veçuese: veçuese ose; ose ..., ose; ja ..., ja, apo. apo P.sh.:<br />
Pushimet do t'i kalojmë në plazhin e Durrësit ose do të shkojmë në<br />
Sarandë. Ju do të vini me ne apo do të rrini këtu?<br />
c) me lidhëza kundërshtuese: po, por, mirëpo, porse, kurse,<br />
ndërsa. ndërsa P.sh.:<br />
Udhëtimi ishte i gjatë, po ne u kënaqëm.<br />
Mos i shiko gunën, por shikoji punën.<br />
Djali im është basketbollist, kurse vajza merret me pikturë.<br />
ç) me lidhëza përmbyllëse: prandaj, andaj, pra. P.sh.:<br />
Kënga ka dalë nga shpirti i popullit, prandaj ajo ka diçka nga gjerësia<br />
dhe thellësia e tij.<br />
Ishte i lodhur, andaj nuk erdhi.<br />
d) me intonacion (me pauza). P.sh.:<br />
Kohën e lirë e kaloj në mënyra të ndryshme: lexoj libra, merrem me sport,<br />
dëgjoj muzikë etj.<br />
� � Ushtrimi 74:<br />
Në vend të pikave vini lidhëzat bashkërenditëse sipas kuptimit.<br />
1. Ne e donim .......... e respektonim mësuesen tonë.<br />
2. Unë isha ulur në radhën e parë, ............... ju ishit ulur në radhën e pestë.<br />
3. Unë po shkoj në kinema me shoqet e mia, ............. ti shko me shokët e tu.<br />
4. Ju do të vazhdoni shëtitjen ............... do të ktheheni me ne?<br />
5. Në këtë restorant gatuajnë shumë mirë .................. unë vij shpesh këtu.<br />
6. Bli çfarë të duash. ....... mos harro të blesh edhe një pako biskota për mua.<br />
7. Atë ditë unë nuk takova ............ Gencin ............. Dritanin.<br />
8. Dikush hapi derën ............. në dhomë hyri një erë e ftohtë.<br />
115
FJALITË E PËRBËRA ME NËNRENDITJE<br />
Në këto periudha fjalia që plotësohet quhet kryesore, kryesore kurse fjalia që<br />
plotëson, quhet e varur (e e nënrenditur).<br />
nënrenditur<br />
Fjalitë e varura sipas funksionit që kryejnë, ndahen në: fjali kryef-<br />
jalore, kundrinore, përcaktore, vendore, kohore, shkakore, qëllimore<br />
mënyrore, krahasore, rrjedhimore, kushtore dhe lejore. lejore<br />
1. Fjalia e varur kryefjalore lidhet me kryesoren me lidhëzat që, se; se<br />
me përemra ose ndajfolje pyetëse ç', çfarë, si, ku, kur etj. P.sh.:<br />
Duket se është i zgjuar.<br />
U vendos që shëtitjen ta nisim nga Shkupi.<br />
Nuk dihet kush e zbuloi i pari shkrimin.<br />
Nuk më kujtohet si ndodhi ngjarja.<br />
2. Fjalia e varur kundrinore lidhet me kryesoren me po ato mjete si<br />
fjalitë kryefjalore. Dallohet prej fjalisë kryefjalore, sepse folja që shërben si<br />
kallëzues në fjalinë kryesore është folje kalimtare në trajtën veprore. P.sh.:<br />
Babai thotë se njeriu pa vullnet është i pavlefshëm.<br />
Nga historiani Luli dëgjoi si quhej populli shqiptar në kohët e vjetra.<br />
Ç'i sheh syri, ia bën dora (atë që ia sheh syri, ia bën dora).<br />
3. Fjalia e varur përcaktore lidhet me kryesoren me përemra lidhorë<br />
që ose i cili, cili me ndajfolje lidhore ku, nga, kur etj. ose me lidhëzat se, që. që<br />
P.sh.: Ata ecnin midis pishave, që fëshfërinin nga era.<br />
Rruga nga kaluam ne ishte plot me gjelbërim e me lule.<br />
Mua më mban shpresa se do ta fitojmë ndeshjen.<br />
4. Fjalia e varur vendore lidhet me lidhëzat vendore: ku, tek, nga,<br />
kudo që, ngado që etj. P.sh.:<br />
Ku dhemb dhëmbi, shkon gjuha.<br />
Nuk dinte nga të shkonte.<br />
Ngado që shkuam, na pritën me ngrohtësi.<br />
5. Fjalia e varur kohore lidhet me lidhëzat kohore: kur, që kur, sa,<br />
derisa, sapo. posa. para se, si, pasi, sa herë që etj. P.sh.:<br />
116<br />
Kur shkoj në fshat, më ngjallen kujtimet e fëmijërisë.<br />
Ne u nisëm, sapo kishte lindur dielli.
6. Fjalia e varur shkakore lidhet me lidhëzat shkakore: se, sepse,<br />
meqenëse, për arsye se, meqë, ngaqë etj. P.sh.:<br />
E dua vendlindjen time, se është e bukur.<br />
Ajo u gëzua shumë, sepse iu plotësua dëshira.<br />
7. Fjalia e varur qëllimore lidhet me lidhëzat qëllimore:<br />
që, me qëllim që, në mënyrë që etj. P.sh.:<br />
Njeriu duhet të mësojë gjithë jetën, që të bëhet mjeshtër i aftë.<br />
Sulmi u bë natën, me qëllim që armikun ta zinim në befasi.<br />
8. Fjalia e varur mënyrore lidhet me lidhëzat mënyrore: si, siç,<br />
ashtu si, sikur, sikurse etj. P.sh.:<br />
Ato qeshnin , siç qeshin lulet pas shiut.<br />
Zemra i rrihte nga emocionet, sikur do t'i shpërthente kraharori.<br />
� � Ushtrimi 75:<br />
Në vend të pikave vini një nga lidhëzat kohore: që, kur, derisa, pasi,<br />
sa herë që, para se, posa, kur, sapo.<br />
1. .......... kaluan qafën e malit, para tyre u shfaq një luginë e bukur.<br />
2. ............... je përpara Liqenit të Luleve në Lurë, të duket sikur ndodhesh në<br />
një lulishte.<br />
3. ................ vjen vera, ne shkojmë për pushime në det ose në mal.<br />
4. ............ të largohesh nga qyteti ynë, më tako.<br />
5. ................... doli në skenë këngëtarja, në sallë ra qetësia,<br />
6. ..................... kam mbaruar studimet, Jetmirën nuk e kam takuar,<br />
� � Ushtrimi 76:<br />
Në vend te pikave vini lidhëzat që duhen: sikur, ku, si, që, se.<br />
1. ......... hyn dielli, nuk hyn mjeku.<br />
2. .............. shkuam, na la mbresa natyra e bukur e atyre vendeve.<br />
3. Rrugët ishin të pastra, ............. i kishte larë njeri.<br />
4. Ky muaj ishte shumë i nxehtë, ............. të ishte korrik.<br />
5. Vullnetarët ishin grumbulluar para qytezës ............ të niseshin për te<br />
vendi i punës.<br />
6. Kooperativistët e kishin punuar tokën .................. ta mbillnin me pambuk.<br />
7. Ajo do ta lexonte edhe një herë librin, ................. i kishte pëlqyer shumë.<br />
117
STILI I LIGJËRIMIT<br />
Gjuha është një oqean i pafund me pasuri të pashtershme, mirëpo<br />
aftësia dhe mënyra e shfrytëzimit të kësaj pasurie te njerëzit është e shumëllojshme.<br />
Këto lloje të veçanta të të folurit ose të të shkruarit përbëjnë stilin.<br />
Sot fjala stil përdoret dendur në të gjitha veprimtaritë njerëzore: në të<br />
gjitha artet, në <strong>gjuhës</strong>i, në arkitekturë, në sport, në jetën e përditshme etj.<br />
dhe ka shumë kuptime, varësisht nga fusha e përdorimit.<br />
Stili është veçanti e çfarëdo veprimtarie, që kryhet në trajta të<br />
ndryshme. P.sh. stili i veshjes, stili i punës, stili i notit, stili i të shprehurit etj.<br />
Thjesht, stili është mënyrë e veçantë: e të folurit, e të shkruarit, e të kën-<br />
duarit etj. të një grupi njerëzish apo të një njeriu.<br />
Le të krahasojmë disa copa:<br />
a) "Këto sekrete na ranë në dorë dhe ne, në kundërshtim me tradhtarin,<br />
i japim të drejtë çdo qytetari t'i mësojë dhe t'i gjykojë. Por më parë se ta vëmë<br />
në korrent publikun për këto sekrete, duhet t'i themi se qëllimet e tradhtarit<br />
në konferencë janë një gjë dhe natyra e sekreteve është një gjë tjetër. Qëllimet<br />
e tradhtarit të gjithë i dinë, dhe këto mund të përmblidhen kështu: Tradhtari,<br />
vegël e ndyrë, përpiqet të përçajë popullin, që po bëhet kërcënues për<br />
armikun, për tradhtarin dhe për tradhtarët ..." (Shtypi)<br />
b) "Nga kreshta e lartë e Tomorit u derdhën mbi lëndinat e Myzeqesë<br />
rrezet e vakëta të diellit vjeshtuk. Marinëzat, anës tragës së qerres, që<br />
pikëlonin vesë mbi tokën qull, filluan të avullonin e të fshiheshin nëpër avujt<br />
e tyre. Ugaret e shplodhur tërë atë natë vjeshte morën frymë thellë dhe firoma<br />
e brazdave i dha jetë fushës së përgjumur... (J. Xoxa)<br />
c) "Ishte mos na ish, na qe një njeri, na dolli një ditë për gja, tek gjuante<br />
na vrau një sorkadhe. Si e vrau, i rrjepi lëkurën edhe na e mori edhe mishtë<br />
e sorkadhes e futi në një gllofkë dhe e mbuloi me fletëra, që të vinte tjetër herë<br />
ta marrë..." (Folklor shqiptar)<br />
ç) "Marrëdhëniet e punës së punëtorit në punë te njerëzit punonjës, të<br />
cilët e kryejnë në mënyrë të pavarur veprimtarinë me punë personale, me<br />
mjete në pronësinë e qytetarëve dhe të personave të tjerë fizikë dhe civilojuridikë<br />
(më tutje: punëdhënësi), rregullohen me kontratën kolektive në pajtim<br />
me këtë ligj dhe me merrëveshjen shoqërore." (neni 3 nga Ligji mbi marrëdhëniet<br />
e punës)<br />
Pasi i lexojmë këto copa, jemi në gjendje t'i dallojmë jo vetëm nga përmbajtja,<br />
por edhe nga gjuha: nga fushat e veprimtarisë që u përkasin dhe nga<br />
stili. Kështu:<br />
118<br />
Copa a) është pjesë nga një pamflet politik, ku goditet figura e tradhtarit.
Copa b) është një përshkrim letrar. Fragmenti c) është pjesë e folklorit,<br />
kurse teksti ç) është nen i shkëputur nga një ligj mbi marrëdhëniet e punës.<br />
PYETJE DHE DETYRA:<br />
1. Ç'është stili? Në Fjalorin shpjegues elektronik gjejeni fjalën stil dhe<br />
lexojeni çfarë kuptimi ka ajo.<br />
2. Pse ka mospërputhje të <strong>gjuhës</strong> së këtij fragmenti me normat e sotme<br />
të <strong>shqipe</strong>s standarde:<br />
Volteri tha: "Allfabeti ka qenë isvori i gjithë të njohuravet njeriut edhe i gjithë<br />
paramendimëve tij". Dyke zgjedhurë allfabetnë turqishte, shqipëtarëtë nuku<br />
do të bëjnë tjatrë për veç të dëftohen të pamençmë... (Çajupi, "Besa-besë")<br />
3. Ka stil të mirë ai që e thotë fjalën e duhur në vendin e duhur. Cili ka<br />
stil të keq?<br />
119
LIGJËRIMI I FOLUR<br />
Komentojeni thënien e mëposhtme:<br />
Sikur gjuha e folur dhe e shkruar të ishin njëlloj, do të ishte e padurueshme:<br />
po të flisnim siç shkruajmë, nuk do të na dëgjonte njeri. Po të shkruanim<br />
siç flasim, nuk do të na lexonte njeri.<br />
Gjuha e folur përbëhet nga elementet tingullore (fonemat), theksi i<br />
fjalës dhe i fjalisë, rrokja, ritmi, intonacioni, pauzat, melodia etj. Njerëzit kanë<br />
filluar të flasin qyshkur ekzistojnë, por më vonë kanë filluar të shkruajnë.<br />
Gjuha e shkruar ka filluar me vizatime, me gdhendje në gurë, në pllaka gline<br />
ose në lëvore drunjsh etj.<br />
Forma themelore e kumtimit gojor të drejtpërdrejtë është dialogu. dialogu<br />
Komunikimi bëhet i njëkohshëm, i drejtpërdrejtë dhe zhvillohet ndërmjet dy<br />
ose disa bashkëbiseduesve. Folësit zakonisht janë pak veta: sa më tepër rritet<br />
numri i tyre, aq më tepër forcohet prirja drejt normës së përgjithshme. Në të<br />
folur njerëzit shfrytëzojnë gjestet, mimikën, intonacionin, tonin e zërit si<br />
mjete ndihmëse të komunikimit.<br />
janë:<br />
Ligjërimet e <strong>gjuhës</strong> sonë në dy variantet e saj (të shkruar e të folur)<br />
a) ligjërimi i shkujdesur,<br />
b) ligjërimi bisedor dhe<br />
c) ligjërimi libror.<br />
PYETJE DHE DETYRA<br />
1. Ç'është ligjërimi i folur? Ç'mund të thoni për të?<br />
2. Sa lloje ligjërimesh kemi dhe cilat janë ato?<br />
Fjalët janë si ilaçet<br />
Kush ka fuqi më të madhe shëruese se fjala e ëmbël e nënës, se fjala e<br />
çiltër e shokut, se fjala nga zemra e mikut?<br />
Askush.<br />
Prandaj t'i përdorim vetëm si ilaçe. Si? Të flasim vetëm fjalë të mira, që<br />
ato të na shërbejnë si ura, që të na i mbushin zemrat me dashuri.<br />
120
LIGJËRIMI I SHKRUAR<br />
Ndryshe nga shoqëritë primitive, të cilat kanë si mjet komunikimi<br />
vetëm gjuhën e folur, shoqëritë e qytetëruara kanë në dispozicion edhe një<br />
mjet tjetër për shkëmbimin e masazheve verbale: shkrimin. Shkrimi është<br />
mënyrë e paraqitjes vizuale e të folurit. Gjuha e shkruar ka jetë të gjatë, lë<br />
gjurmë dhe kjo gjë mundëson që asaj t'i qasemi kur të duam e si të duam.<br />
Përparësia e <strong>gjuhës</strong> së folur nuk duhet të shpjerë në përfundimin se<br />
shkrimi është i parëndësishëm. Kujtesa njerëzore nuk është e përjetshme dhe<br />
nxënësia e trurit është e kufizuar. Këto kufizime i ka shmangur shkrimi,<br />
duke kapërcyer hapësirat dhe kohërat. Qëndrueshmëria e <strong>gjuhës</strong> së shkruar<br />
mundëson të njihemi me kulturën dhe me trashëgiminë e shkruar të<br />
njerëzimit dhe popujve të ndryshëm gjatë historisë.<br />
Në ligjërimin e shkruar ka kohë të gjatë të mendohet ajo që thuhet, të<br />
zgjidhet forma e shprehjes, të rishikohet ajo që është thënë, të ndreqet e të<br />
rregullohet.<br />
PYETJE DHE DETYRA<br />
1. Ç'është ligjërimi i shkruar?<br />
2. Çka e dallon ligjërimin e shkruar nga ligjërimi i folur?<br />
3. Cilat janë veçoritë e ligjërimit të shkruar?<br />
Mbani mend<br />
Njerëzit komunikojnë me gojë dhe me shkrim. Kur flasim nga<br />
goja nxjerrim tinguj, me të cilët krijojmë fjalë e fjali me ngritje dhe<br />
ulje të zërit. Kur shkruajmë përdorim shkronja dhe shenja të<br />
pikësimit. Kur shkruajmë, mendimet janë më të plota. Kur flasim,<br />
fjalitë janë më të shkurtra.<br />
Gjuha e folur dëgjohet, ndërsa gjuha e shkruar lexohet. Gjatë<br />
të folurit bashkëbiseduesi është i pranishëm, ndërsa kur shkruajmë<br />
lexuesi nuk është aty. Të shkruarit mbetet i dokumentuar me<br />
vite dhe shekuj, ndërsa të folurit është momental.<br />
Kur shkruajmë kemi kohë të mendojmë, ta korrigjojmë dhe ta<br />
rishikojmë shkrimin shumë herë derisa shkrimit t’i japim një përmbajtje<br />
dhe formë të dëshiruar.<br />
121
STILET FUNKSIONALE NË GJUHËN SHQIPE<br />
Stili funksional është trajta që merr gjuha standarde e përdorur në një<br />
fushë të caktuar të veprimtarisë shoqërore. Gjuha standarde jeton e vepron<br />
në trajtën e stileve funksionale.<br />
Në gjuhën e sotme standarde <strong>shqipe</strong> dallojmë pesë stile funksionale:<br />
a) stilin shkencor,<br />
b) stilin shtetëror-administrativ,<br />
c) stilin politiko-shoqëror,<br />
ç) stilin e letërsisë artistike dhe<br />
d) stilin fetar.<br />
STILI SHKENCOR<br />
Stili shkencor përdoret në botimet shkencore (në libra, revista, artikuj,<br />
punime) dhe në kumtimet gojore (në konferenca, sesione, simpoziume, leksione,<br />
diskutime etj.).<br />
Stili shkencor karakterizohet nga të shprehurit e drejtë logjik, nga saktësia<br />
e përdorimit të termave, nga qartësia e thënies etj. Termat, fjalët dhe<br />
shprehjet në këtë stil përdoren kurdoherë në kuptimin e tyre të parmë (në<br />
kuptimin themelor), pa kuptime figurative e pa ngjyrime emocionale.<br />
STILI SHTETËROR-ADMINISTRATIV<br />
Stili shtetëror-administrativ përfshin fusha të ndryshme të veprimtarive<br />
shtetërore (me shkrim e me gojë), si: gjuhën që përdoret në administratë,<br />
në ekonomi e tregti, në diplomaci si dhe në ushtri. Me të shkruhen<br />
dokumentet shtetërore, duke filluar nga Kushtetuta, ligjet, rregulloret,<br />
statutet, vendimet, lutjet, kërkesat, ankesat, procesverbalet, raportet e deri te<br />
formularët më të thjeshtë postarë.<br />
Stili shtetëror-administrativ i përngjet stilit shkencor. Fjalët dhe shprehjet<br />
kurdoherë përdoren vetëm në kuptimin themelor e kurrsesi në atë figurativ.<br />
Megjithëkëtë, ky stil dallohet nga stili shkencor (që ka funksion<br />
kumtues). Funksioni i këtij ligjërimi është kumtues dhe parashkrues, d.m.th.<br />
jo vetëm thuhet me fjalë diçka, por edhe tregohet a urdhërohet çfarë duhet<br />
bërë.<br />
122
PYETJE DHE DETYRA<br />
1. Cilat janë stilet funksionale?<br />
2. Kur përdoret stili shkencor dhe me çka karakterizohet ai?<br />
3. Në cilat veprimtari njeriu përdor stilin shtetëror-administrativ?<br />
4. Cilat janë veçoritë e stilit shtetëror-administrativ?<br />
STILI POLITIKO-SHOQËROR<br />
Në këtë stil përfshihen botimet e organizatave shoqërore e politike<br />
(libra, broshura, thirrje, traktate, fletushka), veprimtaritë e tyre (mbledhje,<br />
konferenca, kongrese, mitingje, takime), mjetet e komunikimit masiv (shtypi,<br />
radiotelevizioni, filmi dokumentar, videokasetat) dhe propagandat e reklamat.<br />
Sipas kushteve e veçorive të komunikimit, dallohen këto ndarje të<br />
mëdha, që përbëjnë edhe nënstilet: publicistika, format gojore publike,<br />
shtypi, radioja, televizioni, agjitacioni e propaganda. Secili nënstil ka tiparet<br />
e veta, por në publicistikë dalin më të plota anët kryesore të <strong>gjuhës</strong> së kësaj<br />
fushe.<br />
PYETJE DHE DETYRA<br />
1. Ku përdoret stili politiko-shoqëror?<br />
2. Thuaj nënstilet e stilit politiko-shoqëror?<br />
123
STILI I LETËRSISË ARTISTIKE<br />
Me termin letërsi kuptojmë të gjitha krijimet gojore e të shkruara artistike<br />
(folklorin dhe shkrimet e letërsisë së kultivuar). Letërsia është një formë<br />
e veçantë e pasqyrimit të jetës nëpërmjet figurave artistike, të mishëruara me<br />
lëndën <strong>gjuhës</strong>ore.<br />
Gjuha është materiali që përdor artisti letrar, ashtu siç janë ngjyrat për<br />
piktorin, glina, mermeri etj. për skulptorin, materiali ndërtimor për arkitektin<br />
etj. Në çdo vepër letrare shkrimtari bën zgjedhje të ligjërimit nga pafundshmëria<br />
e <strong>gjuhës</strong>. Pikërisht gjuha është veçori kryesore që e dallon veprën<br />
letrare nga vepra joletrare.<br />
Siç dihet, çdo njeri është në gjendje ta rrëfejë një ngjarje para të tjerëve,<br />
t'u përcjellë një informatë. Mirëpo, disa këtë punë e bëjnë më bukur, më<br />
shkathët e disa më dobët. Dikush mund ta ketë përjetuar një ngjarje dhe kjo<br />
t'i ketë bërë përshtypje të madhe, ta ketë emocionuar deri në afekt, por ai<br />
mund të mos jetë në gjendje ta shprehë këtë përjetim as me një përqindje të<br />
vogël. Dikush tjetër, me mjeshtërinë dhe aftësinë e vet, arrin që edhe ngjarjet<br />
e rëndomta t'i përjetojë e t'i shprehë estetikisht, kështu që rrëfimi i tij<br />
bëhet më interesant. Atëherë themi se njeriu i tillë është artist i fjalës.<br />
Gjuha e letërsisë artistike dallohet nga gjuha e një teksti joartistik me<br />
këto veçori kryesore:<br />
a) gjuha ka funksion estetik,<br />
b) ajo është e figurshme,<br />
c) shprehet me emocione,<br />
ç) ka karakter imagjinativ, dhe<br />
d) ka natyrë ritmike a bukurtingëlluese (në poezi).<br />
PYETJE DHE DETYRA<br />
1. Me cilat tipare dallohet gjuha e letërsisë artistike nga gjuha e teksteve<br />
joartistike dhe si i shpjegoni ato?<br />
2. Nga pjesët e shkëputura, cilat i përkasin letërsisë artistike e cilat<br />
janë tekste joartistike:<br />
joartistike<br />
a) "Aristoteli është filozofi dhe shkencëtari më i madh i botës antike. Ai<br />
e dha parimin e logjikës formale dhe e pasuroi pothuaj çdo pjesë të filozofisë,<br />
ndaj ai ka merita të shumëfishta për shkencën. Vëllimi i veprave të Aristotelit<br />
është mahnitës. Prej tyre kanë mbetur vetëm dyzet e shtatë, por, sipas<br />
124
urimeve historike, ka pasur së paku 170 libra. Puna e tij shkencore është<br />
enciklopedi e vërtetë e diturive të atyre kohëve. Aristoteli ka shkruar për<br />
astronominë, zoologjinë, embriologjinë, gjeografinë, gjeologjinë, fizikën,<br />
anatominë, fiziologjinë dhe pothuaj për çdo të dytën shkencë që u ishte e<br />
njëhur grekëve të vjetër..."<br />
b) "E di, lulekëmborë, ka zënë të më hajë një gjarpër mu në bark. Më<br />
iku mendja se dikush kurrkushi ka marrë t'ia kthejë patkonjtë mikut tim të<br />
madh. Më erdhi si vetëtimë në mes të qiellit të kaltër, kur mësova të vërtetën<br />
për shehmirin tim, dostin e vjetër, për atë yll të shpëlarë të tempullit! Tash<br />
qart duket kush punon me hell në shpirtin e tij, hajmedet! Kokë e këmbë<br />
është i pasherr, tamam si tambli i gjinjve të nënës. Kuku, mori ferra uratën!<br />
- dhe brofi për të bërë sehir në njërën nga frëngjitë e kullës..."<br />
c) “Taulantët banonin në zonën e Adriatikut, që nga lumi Vjosa, deri në<br />
prapatokën e Durrahut (Durrësit).<br />
Enkelejt banonin në krahinat përreth liqenit të Ohrit. Ata krijuan<br />
dinastinë e parë të Mbretërisë ilire, në fund të shek. V p. e. sonë.<br />
Dasaretët janë një fis i madh në Ilirinë Juglindore. Njiheshin në<br />
lashtësi sidomos për prodhimin e drithrave të bukës.<br />
Albanët banonin në prapatokën e qytetit të Durrahut. Kryeqendra e<br />
tyre ishte Albanopoli (Zgërdheshi i Krujës).<br />
Ardianët fillimisht shtriheshin rreth Gjirit të Rizonit dhe të lumit<br />
Neretva. Ardianët e shtrinë pushtetin e vet në të gjitha krahinat e tjera që më<br />
parë ishin nën sundimin e taulantëve.<br />
Dardanët ishin fisi më i madh ilir që u vu në krye të Mbretërisë<br />
Dardane, në Ballkanin Qendror, midis trekëndëshit Nish-Sofje-Shkup, me<br />
denduri më të madhe në Kosovë.<br />
Paionët banonin në luginën e sipërme të Vardarit në kufi me dardanët,<br />
duke u shtrirë deri te lumi Struma.<br />
Dalmatët banonin në brigjet e Adriatikut. Ishin blegtorë të njohur,<br />
shquheshin për punimin e llojeve të ndryshme të veshjeve prej liri e leshi. ..."<br />
125
FJALORËT DHE LLOJET E FJALORËVE<br />
MENDONI DHE PËRGJIGJUNI<br />
Ç’është fjalori?<br />
Fjalor është libri në të cilin radhiten fjalët sipas rendit alfabetik dhe<br />
shpjegohen kuptimet e tyre. Prandaj sa herë që nuk e kuptojmë ndonjë fjalë,<br />
ne e hapim fjalorin dhe shpjegimin e saj e gjejmë aty.<br />
Të gjithë fjalorët ndahen në dy grupe:<br />
1) fjalorë enciklopedikë dhe<br />
2) fjalorë <strong>gjuhës</strong>orë.<br />
<strong>gjuhës</strong>orë<br />
Në fjalorët enciklopedikë bëjnë pjesë edhe enciklopeditë, të cilat ndahen<br />
në:<br />
a) enciklopedi të përgjithshme, përgjithshme që japin njohuri nga fusha të<br />
ndryshme të shkencës dhe të jetës njerëzore, dhe<br />
b) enciklopedi të veçanta (speciale), ku jepen njohuri për degë të<br />
veçanta të shkencës, të kulturës, të teknikës etj. (p.sh. enciklopedi mjekësore,<br />
matematike, letrare, <strong>gjuhës</strong>ore, muzikore etj.).<br />
Tipat e fjalorëve janë të ndryshëm. Së pari dallojmë: fjalorë një<strong>gjuhës</strong>h,<br />
dy<strong>gjuhës</strong>h dhe shumë<strong>gjuhës</strong>h.<br />
Fjalorët një<strong>gjuhës</strong>h ndahen në: fjalorë shpjegues, fjalorë historikë,<br />
fjalorë etimologjikë dhe fjalorë specialë: sinonimesh, antonimesh, drejtshkrimorë,<br />
frazeologjikë etj.<br />
126
Quhen fjalorë shpjegues sepse në ta shpjegohen fjalët që përdoren në<br />
një periudhë të caktuar. Fjalorët e tillë janë edhe normativë. Fjalorët shpjegues<br />
sipas vëllimit mund të jenë të tipit të madh ose të plotë, plotë fjalorë të<br />
mesëm (siç është Fjalori i <strong>gjuhës</strong> së sotme <strong>shqipe</strong> i vitit 1980, 2002) ose<br />
fjalorë të vegjël, vegjël që përfshijnë fjalët më të nevojshme dhe që përdoren më<br />
shumë (siç është Fjalori i <strong>gjuhës</strong> së sotme <strong>shqipe</strong> i vitit 1954).<br />
Me fjalorët shpjegues afrojnë edhe fjalorët e fjalëve të huaja, huaja ku shpjegohen<br />
fjalët e huaja, kryesisht ato të leksikut ndërkombëtar. Një fjalor të tillë<br />
ka botuar Mikel Ndreca.<br />
Në fjalorët një<strong>gjuhës</strong>h bëjnë pjesë edhe fjalorët dialektorë ose krahinorë,<br />
ku përmblidhen dhe shpjegohen fjalët e dialekteve ose të të folmeve të veçanta.<br />
Në fjalorët shpjegues përfshihen edhe ata për gjuhën e shkrimtarëve të<br />
veçantë, si për Pushkinin, Gëten, Shekspirin etj.<br />
Fjalorët dy<strong>gjuhës</strong>h dhe shumë<strong>gjuhës</strong>h janë fjalorë me përkthim.<br />
Fjalorët dy<strong>gjuhës</strong>h përbëjnë tipin më të përhapur dhe hartohen kryesisht<br />
për të përkthyer një gjuhë të huaj në gjuhën amtare ose anasjelltas.<br />
Fjalorët shumë<strong>gjuhës</strong>h janë më të rrallë. Fjalorë të tillë sot hartohen për qëllime<br />
praktike, kryesisht për të ndihmuar turistët.<br />
��DETYRË<br />
Paraqiti në mënyrë grafike ose skematike llojet e fjalorëve.<br />
Gjuha <strong>shqipe</strong> ka edhe Fjalor drejtshkrimor (Tiranë. Prishtinë 1972,<br />
'73), Fjalor drejtshkrimor elektronik AS 2.O. dhe Fjalor shpjegues elek-<br />
tronik. tronik<br />
Këta fjalorë elektronik mund të instalohen në kompjuter dhe pa<br />
vështirësi mund t'i shfrytëzoni edhe ju nxënës të dashur. Me këtë program të<br />
rëndësishëm edhe gjuha <strong>shqipe</strong> bën pjesë në mesin e gjuhëve të kompjuterizuara.<br />
Me programin e drejtshkrimit të <strong>shqipe</strong>s mund të korrigjohen mbi një<br />
milion fjalë, përkatësisht rreth katër milion trajta të përsëritshme.<br />
Shfrytëzuesit nuk i duhet trajnim i veçantë për përdorimin e këtij programi,<br />
mjaftojnë vetëm disa minuta për përvetësimin e tij.<br />
127
Si gjendet fjala në fjalor?<br />
TË KËRKOJMË FJALË NË FJALOR<br />
Për t'i gjetur sa më shpejt e më lehtë fjalët në fjalor, duhet ta dimë alfabetin<br />
e <strong>gjuhës</strong> përmendsh. Po kështu duhet të dimë se në krye të secilës faqe<br />
të fjalorit janë dy fjalë e këto quhen fjalë drejtuese. Në anën e majtë fjalë<br />
drejtuese është fjala e parë e faqes, ndërsa në anën e djathtë fjala e fundit e<br />
asaj faqeje.<br />
Fjalët në krye jepen në trajtën përfaqësuese:<br />
a) Emrat jepen në rasën emërore të pashquar, në numrin njëjës, ndërsa<br />
i prapavijnë mbaresat e shquarsisë dhe shumësit.<br />
b) Mbiemrat jepen në shkallën pohore, në gjininë mashkullore dhe<br />
femërore. Nyjat te mbiemrat e nyjshëm jepen në kllapa.<br />
c) Foljet jepen në trajtën përfaqësuese të tyre (mënyra dëftore, koha e<br />
tashme, veta e parë njëjës), si dhe trajtat e së kyerës së thjeshtë dhe pjesores.<br />
Si shembull nga Fjalori i <strong>gjuhës</strong> së sotme <strong>shqipe</strong> do të sjellim foljen<br />
lexoj, lexoj emrin lexues dhe mbiemrin i lexueshëm.<br />
lexueshëm<br />
128<br />
LEX/OJ kal. ~OVA, ~UAR.<br />
1. Shkoqit fjalët e shkruara në letër a diku tjetër,<br />
duke i shqiptuar me zë ose duke i përshkuar me<br />
mend. Lexoj letrën. Lexoj librin (gazetën, revistën).<br />
Lexoj bukur (rrjedhshëm, shpejt, ngadalë, keq).<br />
Lexoj fjalë për fjalë. Di të shkruajë e të lexojë.<br />
2. Ndjek me sy shenjat e ndryshme të diçkaje të<br />
shkruar, arrij t'i kuptoj a t'i zbërthej ato dhe i<br />
shqiptoj me zë a i riprodhoj me mend fjalët me të<br />
cilat emërtohen; jam i aftë të kuptoj diçka të<br />
shkruar, di, mund të kuptoj ç'shkruhet. Lexoj<br />
numrat. Lexon notat muzikore. E lexon hartën<br />
gjeografike. Lexoj (një skicë, një projekt).<br />
Lexoj sahatin e ujit (termometrin). Lexoj një njoftim<br />
të shifruar. Lexon frëngjisht (gjermanisht). Lexon<br />
në dy (tri) gjuhë.<br />
3. Njihem me përmbajtjen e diçkaje të shkruar;<br />
ndjek rregullisht një botim periodik, veprat e një<br />
autori etj. Lexon shumë romane. E lexon me ëndje<br />
atë autor.
4. Mbaj me gojë përpara dëgjuesve një ligjëratë,<br />
një referat a kumtesë; shtjelloj një lëndë në një<br />
shkollë të lartë, mbaj leksione. Lexoi referatin<br />
(kumtesën). Lexon teorinë e letërsisë.<br />
5. fig. Arrij të kuptoj gjendjen shpirtërore,<br />
mendimet, qëllimet a dëshirat e dikujt sipas<br />
shprehjes së fytyrës ose shenjave të tjera të<br />
jashtme; depërtoj në mendimet e ndjenjat e fshehta<br />
të dikujt. I lexon mendimet (dëshirat) në sy (në<br />
fytyrë). Di të lexojë në zemrat e njerëzve.<br />
*T'i T'i lexon (t'i këndon) letrat (kartat) në xhep shih<br />
te XHEP,~I. Lexoj në mes të radhëve (të rreshtave)<br />
libr. shih te RADH/Ë,~A.<br />
LEXUES, ~I m. sh. ~, ~IT. Ai që lexon diçka;<br />
ai që lexon vepra të botuara për<br />
fusha e probleme të ndryshme; ai që shkon<br />
rregullisht dhe lexon libra në bibliotekë. Lexuesi<br />
shqiptar. Lexues i rregullt. Lexuesit e vegjël.<br />
Lexuesi i sotëm. Lexuesit e jashtëm. Lexuesit e shtypit<br />
(e letërsisë artistike, shkencore...). Lexuesit e<br />
faqes letrare (e rubrikës sportive).<br />
Lexuesit e bibliotekës. Rrethi i lexuesve. Ka<br />
shumë lexues.<br />
LEXUESH/ËM (i), ~ME (e) mb.<br />
Që mund të lexohet, të dallohet a të shkoqitet, që<br />
lexohet.<br />
Shkrim (mbishkrim) i lexueshëm.<br />
PYETJE DHE DETYRA<br />
1. Ç'është fjalori?<br />
2. Sa lloje fjalorësh kemi?<br />
3. Ç'janë fjalorët shpjegues?<br />
4. Diskutoni në klasë rreth Fjalorit të <strong>gjuhës</strong> së sotme <strong>shqipe</strong> dhe Fjalorit<br />
elektronik shpjegues.<br />
shpjegues<br />
5. Lexojeni parathënien e Fjalorit të <strong>gjuhës</strong> së sotme <strong>shqipe</strong>. <strong>shqipe</strong><br />
129
MENDONI DHE PËRGJIGJUNI<br />
Ç’është drejtshkrimi?<br />
DREJTSHKRIM<br />
Siç dihet, alfabeti është inventar i shenjave grafike, ndërsa drejtshkrimi<br />
(ortografia) është përmbledhje rregullash për kombinimin e këtyre shenjave.<br />
Drejtshkrimi është një sistem rregullash për të shkruar drejt e njësoj<br />
po të njëjtat fjalë dhe trajtat e tyre gramatikore, për përdorimin e shkronjave<br />
të mëdha, si edhe për ndarjen e fjalëve në fund të rreshtit.<br />
Parimet e përgjithshme të drejtshkrimit të <strong>gjuhës</strong> <strong>shqipe</strong><br />
Drejtshkrimi i <strong>gjuhës</strong> <strong>shqipe</strong> mbështetet në:<br />
1) parimin fonetik,<br />
2) parimin morfologjik dhe<br />
3) parimin historik-tradicional.<br />
historik-tradicional<br />
Parimi themelor i drejtshkrimit të <strong>shqipe</strong>s është parimi fonetik: fonetik në<br />
përgjithësi fjalët dhe pjesët e tyre të kuptimshme shkruhen ashtu siç shqiptohen<br />
në ligjërimin letrar. Mbi 76% e fjalëve në gjuhën <strong>shqipe</strong> shkruhen sipas<br />
parimit fonetik, ndërsa vetëm 23% shkruhen sipas parimit morfologjik, historik-tradicional,<br />
semantik dhe simbolik.<br />
Për të shkruar pa gabime duhet mësuar rregullat e drejtshkrimit.<br />
Përvetësimi i rregullave kërkon mjaft mund dhe përpjekje, megjithatë, po të<br />
njihet struktura e tyre, detyra e mësimit të rregullave të drejtshkrimit lehtësohet<br />
mjaft. Për çdo rast kur ndodhemi në mëdyshje duhet t’i drejtohemi<br />
fjalorit normativ (të shkruar në letër ose fjalorit shpjegues elektronik) si dhe<br />
drejtshkrimit të <strong>gjuhës</strong> <strong>shqipe</strong>.<br />
130
PËRDORIMI I NYJAVE TEK EMRI,<br />
MBIEMRI, NUMËRORI DHE PËREMRI<br />
Funksionet dhe karakteristikat gramatikore të nyjave<br />
Nyjat i, e, të, së, kryejnë shërbime të ndryshme në gjuhë. Ato përdoren<br />
kryesisht:<br />
1. Si pjesë përbërëse e mbiemrave të quajtur të nyjshëm: i, e mirë;<br />
i, e gjatë; i, e hollë; i, e bardhë; i, e artë; i, e ditur; i, e punuar; i, e larë etj.<br />
2. Si pjesë përbërëse e mbiemrave prejnumërorë: i, e parë; i, e dytë;<br />
i, e tretë; i, e katërt etj.<br />
3. Si pjesë përbërëse e disa emrave (me prejardhje foljore ose të formuar<br />
prej pjesësh të tjera të ligjëratës):<br />
a) emra prejpjesorë (asnjanës ose femërorë) p.sh.: të ecurit, të menduarit,<br />
të ngrënët, të qarët, të kënduarit, të folurit etj.; të ardhurat, të korrat, e<br />
qeshura, të vjelat etj.;<br />
b) emra të formuar me prapashtesë prej një teme foljore p.sh.:<br />
e ardhme - e ardhmja ose e ardhshme - e ardhshmja, e folme - e folmja etj.;<br />
c) emra të formuar nga emërzimi i mbiemrave p.sh.: i ardhur, i<br />
plagosur, i vdekur etj; të ftohtët, të ngrohtët, të verdhët etj.; të hollat, të lashtat<br />
etj.<br />
4. Si pjesë përbërëse e disa përemrave:<br />
a) e përemrave pronorë: i, e tij; i, e saj; i, e tyre; të tij; të saj; të tyre;<br />
e mi; e mia; e tu; e tua;<br />
b) e përemrit dëftor: i tillë, e tillë, të tillë, të tilla;<br />
c) e përemrit lidhor: i cili, e cila, të cilët, të cilit.<br />
5. Si element përbërës i trajtës së rasës gjinore (nyja dallon gjinoren<br />
nga dhanorja) p.sh.: realizimi i planit, mbrojtja e atdheut, liqenet e Lurës,<br />
shokë të armëve etj.<br />
6. Me funksionin e një përemri pronor para disa emrash që tregojnë<br />
lidhje gjinie ose marrëdhënie familjare: p.sh.: i ati, e ëma, i vëllai, e<br />
motra, i shoqi, e shoqja, i ungji etj. (p.sh. i vëllai = vëllai i tij ose i saj; e motra<br />
= motra e tij ose e saj).<br />
131
Ushtrimi 77:<br />
Plotësojeni tekstin me nyjat që mungojnë<br />
Njëherë Nastradini me ...... birin po lundronin me anije. Rrugës i zuri<br />
një furtunë .... tmerrshme. Valët e hidhnin anijen si një lodër. Nastradini, ....<br />
cili kurrë nuk kishte lundruar, ngriti sytë në qiell dhe u lut:<br />
- O Zot ..... plotfuqishëm! Qetësoje këtë furtunë, na shpëto nga fatkeqësia!<br />
Ndërsa unë të premtoj se sapo të arrij në shtëpi, do të vendos në xhami<br />
një qiri ..... gjatë sa direku .... anijes. ..... biri shikoi nga .... ati, pastaj nga<br />
direku .... anijes dhe tha:<br />
- Baba, ku do të gjesh qiri kaq ...... gjatë?<br />
- Pusho! Zoti mund të dëgjojë dhe na qëllon. Ai le të qetësojë furtunën<br />
dhe ne të arrijmë shëndosh e mirë në shtëpi. Ndërsa për të hequr dorë nga<br />
premtimi është lehtë.<br />
132<br />
PËRDORIMI I TRAJTAVE TË SHKURTRA TË BASHKUARA<br />
TË PËREMRAVE VETORË<br />
Në gjuhën <strong>shqipe</strong> përdoren shpesh njëra pranë tjetrës dy trajta të<br />
shkurtra. Bashkohen të gjitha trajtat e shkurtra të dhanores me trajtën e<br />
shkurtër të kallëzores në vetën e tretë njëjës e ose me vetën e tretë shumës<br />
i. Në këtë rast ato shkrihen njëra me tjetrën dhe shkruhen bashkë.P.sh:<br />
më + e = ma, ma,<br />
të + e = ta, ta,<br />
i + e = ia, ia,<br />
ju + e = jua, jua,<br />
u + e = ua, ua,<br />
ju + i = jua, jua,<br />
u + i = ua, ua,<br />
i + i = ia. ia<br />
. Vetëm trajtat na e dhe na i shkruhen veças. Format më + i = m’i, m’i,<br />
t<br />
+ i = t’i gjithnjë shkruhen me apostrof.<br />
� � Ushtrimi 78:<br />
Artani ............. dha librin e <strong>gjuhës</strong> <strong>shqipe</strong> Agimit.<br />
Blerta ..... uroi 8 Marsin të gjitha nënave.<br />
Duhet ..... ndihmojmë shokët.<br />
Ata .......... thanë të vërtetën.<br />
Mësuesja ...... tregoi rezultatet e testit.<br />
...... jep romanin dhe pasi ........ lexoj do ...... kthej.
��DETYRË<br />
Teksti i dhënë është plot me gabime <strong>gjuhës</strong>ore. Rishkruajeni atë në vijat<br />
e mëposhtme ashtu që të jetë i kuptueshëm dhe pa gabime gramatikore.<br />
Familja i Linda banoj nga Strugë. Babai e saj quhem Tomorr. Nëna i saj<br />
quhesh Anilës. Zanën ka një vëllai dhe një motra. Vëllait e saj quhet Albani,<br />
kurse motrës i saj quhet Nitës. Nitën është i martuar dhe kam një fëmija, një<br />
vajza.<br />
Edhe Alban është gjithashtu e martuar. Grua i tij quhesh Merita. Ata<br />
nuk ka asnjë fëmija. Zanë nuk është i martuar. Ajo është i pamartuar, është<br />
beqar.<br />
.....................................................................................................................<br />
.....................................................................................................................<br />
.....................................................................................................................<br />
.....................................................................................................................<br />
.....................................................................................................................<br />
.....................................................................................................................<br />
.....................................................................................................................<br />
.....................................................................................................................<br />
.....................................................................................................................<br />
...........................................................................................................<br />
133
SHKRIMI I DATAVE<br />
Nga Drejtshkrimi i <strong>gjuhës</strong> <strong>shqipe</strong> po japim rregullat e shkrimit të<br />
datave:<br />
Kur në datat e plota muaji shkruhet me shifra (arabe ose romake), pas<br />
shënimit të datës dhe të muajit vihet një pikë:<br />
20.VII.1973 ose 20.7.1973 (dhe jo 20/7/1973 ose 20-VII-1973) etj.<br />
Kur në datat e plota muaji shkruhet me shkronja, nuk vihet asnjë<br />
shenjë midis ditës, muajit dhe vitit: 23 janar 1943, 4 mars 1973 etj.<br />
Në shkrimin e datave, pas emrit të vendit vihet presje dhe para shifrës<br />
që shënon datën, në shkresat zyrtare, vihet parafjala më: më<br />
Tiranë, më 19.II.1948; Shkodër, më 5 tetor 1972 etj.<br />
Parafjala më shkruhet kurdoherë para datave, kur ato përdoren si<br />
plotës kohe brenda një fjalie: Kongresi u hap të hënën, më 20.XI.1972;<br />
Mbledhja bëhet të shtunën, më 1 shtator 1973 etj.<br />
Detyrë<br />
134<br />
- Shkruani vendbanimin tuaj dhe datën e sotme.<br />
- Shkruaje datëlindjen tënde.<br />
- Shkruani disa data të rëndësishme historike.
LETËRSIA GOJORE DHE E SHKRUAR<br />
MENDONI DHE PËRGJIGJUNI<br />
1. Çfarë dini për letërsinë gojore?<br />
2. Çfarë dini për letërsinë e shkruar?<br />
Që moti njerëzit ndjenin nevojë t'i shprehnin mendimet dhe ndjenjat e<br />
tyre në një mënyrë më të bukur se bisedat e përditshme. Kështu lindën<br />
këngët, kallëzimet, anekdotat, gjëegjëzat dhe fjalët e urta. Krijimtaria e popullit<br />
quhet edhe folklor që do të thotë urti popullore. Me anën e këtyre formave<br />
populli shprehte besimin e tij të patundur në fitoren e së mirës dhe të<br />
së drejtës. Përmes këngëve dhe kallëzimeve populli ynë ka shprehur urrejtjen<br />
kundër pushtuesit dhe dashurinë ndaj atyre që luftonin për liri.<br />
Shumë kallëzime ka populli edhe për kafshë të ndryshme, prapa të<br />
cilave fshihen njerëzit.<br />
Kur u shfaq shkrimi, njerëzit zunë t'i shprehin me shkrim ndjenjat dhe<br />
mendimet e veta. Andaj në letërsinë e shkruar ne ua dimë emrat këngëtarëve<br />
(poetëve) dhe tregimtarëve. Shkrimi mbetet dokument i gjallë, ndërsa në<br />
letërsinë gojore nuk i dimë emrat e këngëtarëve. Këngët dhe kallëzimet kaluan<br />
gojë më gojë, brez pas brezi, duke pësuar edhe ndryshime.<br />
NJOHURI PËR LIRIKËN DHE EPIKËN<br />
Folklori letrar ka dy ndarje: lirikën dhe epikën. epikën Lirika shprehet në<br />
poezi, kurse epika rëndom në prozë, por edhe në poezi. Zakonisht poezia këndohet,<br />
kurse proza tregohet. Populli në krijimet e tij lirike shpreh mendime<br />
dhe ndjenja për jetën e vet, familjen, shoqërinë dhe natyrën.<br />
Poezia popullore lirike ndahet në: lirikë familjare dhe në lirikë<br />
shoqërore.<br />
shoqërore<br />
Lirika familjare shpreh gëzimin e lindjes së fëmijës, gëzimin e martesës,<br />
hidhërimin e vdekjes. Këtu përfshihen ninullat, këngët e dasmës, vajet etj.<br />
Ninullat ose këngët e djepit janë krijime tepër intime, në të cilat shprehen<br />
dëshirat dhe urimet e nënës për fëmijën e vet. Këngët e dasmës shprehin<br />
ndjenjat, dëshirat, mendimet për familjen e për jetën. Në qendër të të gjitha<br />
këngëve të dasmës është figura e nuses dhe e dhëndrit.<br />
Në lirikën shoqërore hyjnë këngët për kurbetin, për nizamin, për<br />
padrejtësinë shoqërore, për dashurinë, punën, natyrën etj.<br />
Në epikë bëjnë pjesë ato krijime që dallohen për karakterin e tyre<br />
tregimtar. Zakonisht në to tregohet si ndodh një ngjarje.<br />
Këngët epike ndahen në: këngë epike legjendare dhe këngë epike his-<br />
torike.<br />
Këngët epike legjendare kanë elemente fantastike. Në to ngjarjet dhe<br />
136
personazhet paraqiten si të jashtëzakonshme. Epika legjendare tek ne përfaqësohet<br />
nga Eposi i Kreshnikëve, i quajtur ndryshe edhe Cikli i Mujit dhe i<br />
Halilit.<br />
��DETYRË<br />
Paraqite në mënyrë skematike ndarjen e folklorit.<br />
LIRIKA POPULLORE<br />
Poezia popullore lirike është e shumëllojshme. Ajo ndahen në poezi<br />
lirike: familjare, shoqërore dhe intime.<br />
Krijimet lirike familjare kanë të bëjnë me çastet më të bukura të jetës<br />
së njeriut në familje (lindja e fëmijës, fejesa, martesa etj.), si dhe me çastet e<br />
dhimbshme, siç është vdekja etj.<br />
Në lirikën familjare hyjnë: ninullat, ninullat këngët e dasmës dhe vajet. vajet<br />
KËNGËT E DJEPIT<br />
(ninullat)<br />
Këngët e djepit janë krijime që nënat ua këndojnë fëmijëve të vegjël<br />
kur i vënë në gjumë. Ato quhen ndryshe edhe ninulla ose nina-nana.<br />
Nëna në këto këngë shpreh ëndrrat dhe dëshirat e saj për fëmijën. Ajo<br />
dëshiron që fëmija i saj të rritet i shëndetshëm, me jetë të gjatë, i ndershëm<br />
dhe i suksesshëm në jetë.<br />
Ninullat janë përplot me epitete, krahasime dhe urime (folje në dëshirore)<br />
të ngrohta, të thella dhe të sinqerta.<br />
Këto këngë janë shumë të bukura, me muzikalitet dhe ritëm të veçantë.<br />
Ato, me tingëllimin e këndshëm të tyre, nëpërmjet përsëritjes së bashkëtingëlloreve<br />
dhe zanoreve të njëjta, shprehin njëtrajtësinë, butësinë dhe qetësinë.<br />
Kështu, edhe stërgjyshet, gjyshet dhe nënat tona kanë përdorur bukurtingëllimin<br />
që krijohet në ninulla. P.sh.:<br />
nina-nana more birë<br />
fli se gjumi të ban mirë<br />
të ban mirë e t'rahaton<br />
trupin ty ta pushon<br />
nina-nana n'djep të drunit<br />
ti m'u bafsh plak i katunit...<br />
Edhe pse foshnja nuk e di kuptimin, megjithatë me këtë kumbim të<br />
këndshëm tingujsh qetësohet, rehatohet, e ndien veten të sigurt dhe fle. Kjo<br />
harmoni tingullore që krijohet në ninulla ndikon drejtpërdrejt në sistemin<br />
nervor të fëmijës.<br />
137
��DETYRË<br />
Lexojeni këtë ninullë:<br />
138<br />
Nina, nina vajz' e nanës,<br />
mori cucë për bukuri,<br />
u bash si lule për hijeshi!<br />
Flej si qengj e çou si rrunxë,<br />
qengja e nanës nina ni!<br />
Vajzë u rritsh e u fejosh,<br />
u martosh e u lulzosh.<br />
Dalsh ti, bijo me hijeshi,<br />
e u përmendsh'o për urti!<br />
Ju rritsh nanës e naltë me shtat,<br />
t'u baftë shtati si bajrak,<br />
e t'u mushtë ftyra me gjak!<br />
Nina, nina, po t'përkundi,<br />
gjumi vjen kadalë-kadalë,<br />
ec, motër, me ma marrë!<br />
Po vjen gjumi tuj pëvetë;<br />
- E kanë vu vajzën në djep?<br />
Hajde gjumë, kadalë<br />
hajde motër, me ma marrë!<br />
- A p'e merr ti shum e pak?<br />
- Nuk ta la, por nji sahat!<br />
Flej, mori cucë, e mshili sytë,<br />
kur t'mi çilsh i çilsh si hyjt.<br />
I çilsh si hyjt e i çilsh si hanë,<br />
ani të rrisin babë e nanë,<br />
po m'u rritsh me rob të tanë!
FJALOR<br />
rrunëz-a - 1. qengj një vjeç; 2. fig. është shëndoshur e zbukuruar<br />
bajrak-u - flamur<br />
tuj pëvet - duke pyetur<br />
me rob të tanë - këtu: me të gjithë anëtarët e familjes<br />
INTERPRETIM<br />
� Cilat janë dëshirat e nënës, të shprehura në këtë këngë?<br />
� Si e shpreh nëna dashurinë e vet ndaj vajzës?<br />
� Me se e krahason nëna foshnjën e saj?<br />
TË SHPREHURIT KRIJUES<br />
Shkruani një ninullë me ndihmën e gjyshes, nënës apo të ndonjë gruaje<br />
të moshuar.<br />
KËNGËT E DASHURISË<br />
Poezia lirike e dashurisë nëpërmjet figurave poetike shpreh ndjenjat më<br />
intime lidhur me dashurinë e dy të dashuruarve. Këto poezi mund të flasin<br />
për hollësitë e ndjenjave, gëzimin, bukurinë, por edhe për pikëllimin, i cili<br />
haset shpesh kur dy të rinjtë pengohen në dashuri.<br />
Në lirikën tonë gojore motivi erotik zë një vend qendror. Këngët e<br />
dashurisë janë të shkurtra me një kumbim harmonik. Dashuria konsiderohet<br />
si ndjenja më fisnike e njeriut. Zakonisht djali i këndon vajzës, duke e<br />
përshkruar dhe hyjnizuar bukuritë dhe virtytet e saj.<br />
TI JE YLL E TI JE DRITË<br />
Ti je yll e ti je dritë<br />
yll që del ndaj të gdhirë,<br />
Zotynë të dhëntë ditë!<br />
Flasën bukurinë tënde, o shpirt!<br />
Edhe zoqtë kur këndojnë,<br />
shoq me shoq po ligjërojnë,<br />
me gjuhë të tyre thonë;<br />
flasën bukurinë tënde, o shpirt!<br />
M'atë përçe fije-tije,<br />
seç m'i mban gushës hije,<br />
porsi dielli kur bie.<br />
Flasën bukurinë tënde, o shpirt!<br />
Me atë perçe laqe-laqe,<br />
kur ma derdh, ma hedh mbi faqe<br />
posi lule manushaqe.<br />
Flasën bukurinë tënde, o shpirt!<br />
Këngë lirike e dashurisë.<br />
139
PYETJE DHE DETYRA<br />
�Këngëtari në këtë këngë dashurie nëpërmjet përshkrimit të bukurisë<br />
së dashnores së tij ka bërë portretizimin e saj.<br />
�Gjeni elementet shprehëse në bazë të të cilave konstatoni se këtë<br />
këngë ia këndon dashnori dashnores dhe jo e kundërta.<br />
�Si e përshkruan ai disponimin e vet dhe me çka e krahason bukurinë<br />
e dashnores?<br />
�Shpjegoni funksionin e vargut - refren:<br />
Flasën bukurinë tënde, o shpirt!, i cili përsëritet katër herë.<br />
INTERPRETIM<br />
� Me se krahasohet bukuria e vajzës në këtë këngë?<br />
� Cila figurë stilistike përdoret në këto vargje?<br />
� Thoni disa vargje të ndonjë kënge lirike të dashurisë.<br />
TË SHPREHURIT KRIJUES<br />
Shkruani një këngë të dashurisë. Mund të kërkoni edhe ndihmën e<br />
prindërve.<br />
140
KËNGËT E DASMËS<br />
Dasma është një nga momentet kryesore dhe më të gëzueshme në jetën<br />
e njeriut. Ajo ka rëndësi të madhe, qoftë për dy të rinjtë, që lidhin fatin në<br />
jetën e re të përbashkët, qoftë dhe për familjet e tyre që zënë mik të ri. Vajza<br />
dhe djali, që kanë ëndërruar në heshtje vite me radhë jetën bashkëshortore,<br />
presin në këtë akt plotësimin e dëshirave të tyre.<br />
Në këtë rit tradicional, ku dy të rinj lidhin jetën e tyre, zhvillohen ceremoni<br />
të ndryshme, të cilat shoqërohen me këngë. Është në traditën e popullit<br />
shqiptar që në dasma të këndohen edhe këngë të tjera trimërie apo atdhetarie.<br />
Si një pasuri e çmuar e lirikës popullore, ato shquhen për bukuri dhe<br />
për larmi. Këto këngë këndohen në çaste të caktuara, si: në hapjen e dasmës,<br />
në përcjelljen e nuses nga shtëpia e prindërve, në pritjen që i bëhet në<br />
shtëpinë e dhëndrit, futja e çiftit në valle etj. P.sh.:<br />
Na u nis darsmja për me u nis-e, of aman, aman<br />
për hajr t'qoft o i zoti i shpis-e, of aman, aman!<br />
Sitet milli n'magje t're -e of aman, aman<br />
për hajr t'koft oj nanë kjo re-e of aman, aman!<br />
Sitet milli n'magje t'kuqe of aman, aman<br />
për hajr t'koft oj nanë kjo nuse of aman, aman!<br />
141
Këngët e dasmës shoqërojnë të gjitha fazat e zhvillimit të ceremonialit<br />
të dasmës. Këtu dallojmë: këngët e fejesës (shkuesit, mësitit), këngët ëngët e<br />
kulaçit, kulaçit këngët e kënasë dhe këngët e natës dhe të ditës së dasmës). dasmës<br />
Figurat kryesore janë nusja dhe dhëndri, por përmenden shpesh edhe<br />
familjarët e tyre.<br />
Te toskët (në jug) janë karakteristike këngët polifonike (të kënduarit<br />
me shumë zëra), ndërsa te gegët (në veri) kryesisht këndohen këngët homo-<br />
fonike (të kënduarit me një zë). Në disa krahina të gegërishtes jugore këndohet<br />
edhe me dy zëra.<br />
Në veri mbizotërojnë veglat kordofone (instrumentet me tela: çiftelia,<br />
lahuta), ndërsa në jug veglat aerofone (instrumentet me frymë: fyelli, curla).<br />
Gëzimi më i madh është atëherë kur nusja me dhëndrin hyjnë në<br />
vendin e organizimit të ceremonialit si dhe kur hyjnë në valle:<br />
142<br />
Sa e bukur na doli nusja marshalla, marshalla<br />
e ka shtatin si selvi-e marshalla, marshalla<br />
e ka gojën si kuti-e marshalla, marshalla ...<br />
INTERPRETIM<br />
Ja se si e përshkruan poeti Ali Asllani dasmën shqiptare:<br />
DASMA SHQIPTARE<br />
Dita qenka prerë, në tre dit' janarë:<br />
Me hajr t'jet' edhe me këmbë të mbarë.<br />
Laj'mi u dëgjua, dasma na filloj,<br />
Zonjat e zonjushet, ç'i rrëfen në goj',<br />
Vargje-v'argje rudhen, val' a val me shkumbë<br />
Veshur edhe ngjeshur, m;e stolira shumë:<br />
Kri'si një kobure, erdhi një peshqesh,<br />
Krisi dhe nji tjetër, nji cap e dy desh:<br />
Krisi dhe nji tjetër, erdhi dhe nji lopë,<br />
Tepër u harxhua e drejtë nji copë.<br />
N'obo'rr të nuses, k'rushqit ja arrijtën,<br />
Bukur na u pritën, bukur u gostitën:<br />
Mbasi paskan pshehur tabak e bardhak,<br />
Doli në kalë hipur, nusja me dullak!<br />
Pela hingëllin, kali hingëllin,<br />
Krushqit aty hip'ur, me dolli i pin,<br />
Çifti rroft' e qoftë, pritë dhe një herë,<br />
Dy tre qind kobure n'erë.<br />
Ali Asllani
��DETYRË<br />
�Përshkruaje një ceremoni martese me të gjitha fazat e saj.<br />
�Si këndojnë meshkujt e si këndojnë femrat te ju?<br />
�Me çfarë instrumentesh muzikore përcillen këngët e tyre?<br />
�Thoni disa vargje të ndonjë kënge dasme.<br />
TË SHPREHURIT KRIJUES<br />
Shkruani një këngë dasme me ndihmën e prindërve.<br />
143
1. Strofa dhe llojet e saj<br />
STROFA, VARGU DHE RIMA<br />
Le të lexojmë disa vargje nga poetë të ndryshëm dhe nga populli.<br />
"Emblemë e moçme, krijesë me dy kokë<br />
Ç'trazim ndërgjegjeje të polli në botë".<br />
I. Kadare, "Shkaba dykrenare".<br />
"Un' ik liqenit zemërak<br />
fatlum dhe i pastër si zëmbak,<br />
po zemra ime kullon gjak".<br />
L. Poradeci, "Vdekja e nositit".<br />
"Jashtë murlani thyen degët<br />
përleshet me flokë bore,<br />
psherëtin natyr' e ngratë<br />
si të rrihej prej një dore"<br />
Kanan Mazeja nga Shkoza<br />
me një nofull copa-copa<br />
- Kanan, t'u prish bukuria!<br />
- Le të rrojë Shqipëria.<br />
Shqipëria le të rrojë<br />
Çka se mbeta un' pa gojë.<br />
S. Malëshova, "Atdhemohuesi".<br />
Populli<br />
Çfarë vërejmë? Ç'na bën përshtypje në këto vargje?<br />
Vëmë re se shprehjen e mendimeve dhe të ndjenjave, përshkrimin e<br />
veprimeve dhe të ngjarjeve, poeti ose populli nuk e bën menjëherë, që në vargun<br />
e parë, por me tërësinë e vargjeve. Këtë grup vargjesh që qëndron më<br />
vete, në vjershërim, e quajmë strofë.<br />
Për emërtimin e strofave shihet numri i vargjeve që i përbën ato.<br />
Prandaj, siç e shohim edhe në shembujt e mësipërm, kemi strofa dyshe,<br />
treshe, katërshe etj.<br />
Por ka edhe vjersha e poema të pandara në strofa, strofa si: Cikli i<br />
Kreshnikëve, Këngët e Milosaos etj. Këto quhen monokolonë.<br />
144
Lexojeni këtë poezi:<br />
Vijnë vashat valle valle<br />
Gushë-e-gji-stolisura.<br />
Një pëllumb, një sy-zorkalle<br />
Se vjen m'e mbollisura.<br />
Ç'm'i ka hije shtat'i hedhur,<br />
Hije kraharuari,<br />
Pa tillon me zë të dredhur<br />
Motra së kënduari:<br />
Ju që niseni për lule,<br />
Shoqe moj të mijëza,<br />
Merr-më-ni as edhe mua<br />
Nër pyje-e korijëza;<br />
VALLJA E LULEVE<br />
Pritni moj të vi dhe unë<br />
Maleve, lëndinave,<br />
Ndaj çkëlqen pa të përdhunë<br />
Fill-i trendelinave;<br />
Në mos diça të bëj tufë,<br />
Shoqe ju dëgjomëni:<br />
Bëni moj një tog me lule<br />
Dhe me to mbulo-më-ni;<br />
Në ju pyeçin për mua:<br />
Ç'u bë flog-banusheja?<br />
Thoni, se më një përrua<br />
E zu gjarpërusheja:<br />
Thoni, se ndaj një mburimi<br />
Më t'e patë fluturën:<br />
Thoni, seç e zuri trimi<br />
Atë bel-këputurën.<br />
Lasgush Poradeci<br />
145
PYETJE DHE DETYRA<br />
�Sa strofa ka kjo vjershë?<br />
�Nga sa vargje kanë strofat?<br />
�Shkruani fjalët e fundit të vargut të parë dhe të tretë, pastaj të vargut<br />
të dytë dhe të katërt të strofës së dytë. Tani keni shkruar fjalët: hedhur - dredhur;<br />
kraharuari - kënduari.<br />
�A përputhen tingujt e fundit të këtyre fjalëve?<br />
�Cilat rrokje na dalin në fund të këtyre fjalëve?<br />
�Si e quajmë këtë përputhje tingujsh fundorë të vargjeve?<br />
2. Vargu dhe llojet e vargjeve<br />
Krijimet poetike (vjershat, poemat) ndërtohen me vargje. Vargu është<br />
njësi poetike, që përbëhet prej fjalësh e fjalish të shkruara në një radhë dhe<br />
që ka një ritëm e një numër të caktuar rrokjesh.<br />
Ky numër i caktuar rrokjesh i jep vargut edhe emrin, p.sh.: varg 6rrokësh,<br />
8-rrokësh, 10-rrokësh, 11-rrokësh etj.<br />
a) Kur brenda një vjershe (poezie) çdo varg ka numër rrokjesh të njëjta<br />
me vargjet e tjera, themi se këto vargje janë të matura. matura Këto lloj vargjesh janë<br />
tipike për krijimet folklorike dhe për pjesën më të madhe të poezisë <strong>shqipe</strong> të<br />
traditës dhe të letërsisë së sotme. P.sh.:<br />
U nis burimi zemërak<br />
prej shkëmbit të ronitur,<br />
dhe shkoi i pastër si zembak<br />
e duke përshperitur.<br />
L. Poradeci "Mërgimi".<br />
Këto janë vargje 8-rrokëshe me rimë dhe quhen të rregullta. rregullta<br />
b) Kur lexojmë një krijim poetik të popullit ose të poetëve, na bie në sy<br />
që disa vargje rimojnë (poezia "Mërgimi") dhe disa të tjera jo (poezia "Statujë<br />
pa krahë"). P.sh.:<br />
Të tillë botë statujat s'kanë parë,<br />
as në ëndrrat e tyre të bardha<br />
statujat të dashuruara<br />
janë<br />
por, statujat duar<br />
s'kanë.<br />
I. Kadare "Statuja pa krahë".<br />
Edhe vargjet e ciklit të kreshnikëve janë pa rimë. Këto lloj vargjesh<br />
quhen të bardha ose pa rimë. rimë<br />
146
c) Kur lexojmë vargjet:<br />
O, si nuk kam një grusht të fortë<br />
t'i bij mu në zemër malit qe s'bëzanë<br />
ta dij dhe ai se ç'domethënë i dobët,<br />
n'agoni të përdridhet si vigan i vramë.<br />
Migjeni "Recital i malësorit"<br />
vëmë re se nga një varg në tjetrin mungojnë rima dhe numri i caktuar i<br />
rrokjeve. Këto quhen vargje të lira. lira Për herë të parë këto vargje në letërsinë<br />
tonë i përdori Migjeni.<br />
ç) Kur lexojmë vargjet:<br />
Për pesë shekuj luftuan ato rresht<br />
Mbi qiell të Shqipërisë<br />
në rrebesh<br />
Por gjithsesi një ditë do të fitonte<br />
Kundër një hënë gjysmë<br />
Një <strong>shqipe</strong> me dy kokë.<br />
I. Kadare ''Shqiponja e gjysmë hëna".<br />
vëmë re që vargu shkruhet i shkallëzuar me qëllim që të theksojë më mirë<br />
diçka dhe për ta lexuar me intonacionin shprehës. Ky quhet varg i thyer. thyer<br />
3. Rima<br />
Rimë është përputhja në fund të dy ose më shumë vargjeve e tingujve<br />
që nisin nga zanorja e theksuar. Sipas vendit të theksit ritmik në fund të<br />
vargut edhe rima është mashkullore (kur theksi i fjalës bie në rrokjen e fundit),<br />
femërore (kur theksi i fjalës bie në rrokjen e parafundit) dhe<br />
rrëshqitëse (kur theksi i fjalës bie në rrokjen e tretë ose të katërt).<br />
Sipas renditjes së vargjeve të rimuara dallojmë:<br />
a) rimë të puthur, puthur kur rimojnë dy vargjet që vijnë njëri pas tjetrit<br />
(shënohet me AABB); AABB<br />
b) rimë të kryqëzuar, kryqëzuar kur vargu i parë rimon me të katërtin, dhe i dyti<br />
me të tretin (ka skemën ABAB); ABAB<br />
c) rimë të mbyllur, mbyllur kur vargu i parë rimon me të katërtin, kurse i dyti<br />
me të tretin (skema e këtij vargu është ABBA); ABBA<br />
147
ç) rimë të ngarkuar, ngarkuar kur të gjithë vargjet rimojnë midis tyre (mund të<br />
shënohet me skemën AAAA). AAAA<br />
Poezia mund të shkruhet edhe pa vargje të rimuara, nëpërmjet vargut<br />
të lirë. lirë P.sh.:<br />
Lexo, nëna ime, këtu, në gur<br />
të fortë - dhembjen<br />
dhe heshtjen tonë.<br />
Lexo kohën e thikës dhe barotit.<br />
Nehas Sopaj "Guri"<br />
FSHATI IM<br />
Andon Zako Çajupi<br />
Çajupi është një ndër shkrimtarët e Rilindjes Kombëtare që u<br />
angazhua shumë për fatin e femrës shqiptare të asaj kohe. Në vjershën<br />
"Fshati im" për herë të parë flitet haptas për pozitën e vështirë të gruas, për<br />
vuajtjen e femrës, e cila ishte e ngarkuar me punët e shtëpisë e të fushës, e<br />
shtypur gjithnjë nga zakonet prapanike.<br />
148<br />
Malet me gurë,<br />
fushat me bar shumë,<br />
arat me grurë,<br />
më tutje një lumë.<br />
Fshati për karshi;<br />
me kish' e me varre,<br />
rrotull ca shtëpi,<br />
të vogla fare.<br />
Ujët të ftoftë,<br />
era pun' e madhe,<br />
bilbili ia thotë,<br />
gratë si sorkadhe.<br />
Burrat nën hije,<br />
lozin kuvendojnë;<br />
pika qe s'u bie,<br />
se nga gratë rrojnë!<br />
Gratë venë në arë,<br />
dhe në vreshta gratë,<br />
gruaja korr barë,<br />
punon dit' e natë.<br />
Gratë në të shirë,<br />
në të vjela gratë,<br />
ikin pa gdhirë,<br />
kthehen me natë.<br />
Gruaja për burrë,<br />
digjet në diell,<br />
punon e s'rri kurrë,<br />
as ditën e diel.<br />
O moj shqipëtarkë,<br />
që vet i nget qetë,<br />
edhe drek' e darkë,<br />
kthehesh e bën vetë.<br />
Moj e mjera grua,<br />
ç'e do burrë zinë,<br />
që ftohet në krua<br />
dhe ti mban shtëpinë.
PYETJE DHE DETYRA<br />
�Sa strofa ka kjo vjershë?<br />
�Nga sa vargje kanë strofat?<br />
�Çfarë rime ka kjo vjershë<br />
�Mësoni përmendësh katër strofat e para të kësaj vjershe dhe recitoni.<br />
�Pasi ta keni lexuar me kujdes temën e shtjelluar, shkruani gjërat më<br />
të rëndësishme për strofën, vargun dhe rimën.<br />
Andon Zako Çajupi (1866 - 1930)<br />
Lindi në Sheper të Zagorisë më 27 mars 1866.<br />
Mësimet e para i mori në vendlindje, vazhdoi në<br />
kolegjin francez në Aleksandri, ndërsa drejtësinë<br />
në Gjenevë. Shkroi elegjinë "Vaje", përmbledhjen<br />
poetike "Baba Tomorri" (1902) ku përfshiu<br />
komedinë "Katërmbëdhjetë vjeç dhëndërr",<br />
poemën "Baba Musa lakuriq", tragjedinë "Burri i<br />
dheut", komedinë "Pas vdekjes", përmbledhjen<br />
poetike "Këngë e vome", Përrallat e La Fontenit<br />
(1921) dhe "Lulet e Hindit" (1922). Vdiq në Kajro<br />
më 11 korrik 1930.<br />
149
HIMNI<br />
Himn quajmë një vjershë, poemë a këngë që i kushtohet një ngjarjeje<br />
të shënuar ose një njeriu të shquar. Në të kaluarën e lashtë mitologjike kjo<br />
formë e lirikës ka qenë e shpeshtë.<br />
Këtu më poshtë po e japim një lloj lirike të tillë të shkruar nga Fan Noli:<br />
O Flamur gjak, o flamur shkabë,<br />
O vënd e vatr' o nën' e babë,<br />
Lagur me lot, djegur me flagë,<br />
Flamur i kuq, flamur i zi.<br />
FJALOR<br />
HYMNI I FLAMURIT<br />
Fortesë shkëmbi tmerr tirani,<br />
S'të trëmp Romani, as Venecjani,<br />
As Sërp Dushani, as Turk Sulltani,<br />
Flamur i math për Vegjëli.<br />
Flamur që lint Shën Kostandinin,<br />
Pajton Islamn' e Krishtërimin,<br />
Çpall midis feve vllazërimin,<br />
Flamur bujar për Njerëzi.<br />
s'të tremb Romani - poeti e ka fjalën për qëndresën e Ilirëve kundër<br />
Romakëve, që nga shek. III deri në fillim të shek. I të e.r. Romakët<br />
asimiluan shumë popuj të tjerë, por nuk arritën t'i romanizojnë Ilirët.<br />
as Sërp Dushani - Stefan Dushani, sundues i Serbisë në shek XIV.<br />
vegjëli - shtresat e gjera e të varfra të popullit punonjës, njerëzit<br />
e thjeshtë e të varfër.<br />
Shën Konstandini - perandor Romak prej fisi Ilir.<br />
Malo - Ismail Qemali<br />
Tradita e kësaj poezie të lashtë lirike sot ruhet përmes himneve të<br />
shteteve, himneve kombëtare dhe himneve të lëvizjeve të caktuara. Në vijim<br />
do të japim tekstin dhe muzikën e Himnit kombëtar shqiptar:<br />
150<br />
Me Skënderben' u-lavdërove<br />
Dhe në furtun' i funtmi u-shove,<br />
Me Malon prapë lart vrapove,<br />
Yll i pavdekur për Liri.<br />
Sa shpesh pastaj për-dhe u-shtrive<br />
Me zjarr e zi u-ndeze u-nxive,<br />
Po çdo mizor me shpat' e grive,<br />
O fushë-kuq, o shkabë-zi.<br />
Përpjetë pri-e Shqipërinë,<br />
Përlintj'a shpirtin dhe fuqinë,<br />
Diell për vllanë, yrnek për fqinë<br />
Për botën ëndr' e qjell i ri.
HIMNI I FLAMURIT<br />
Rreth flamurit të përbashkuar<br />
me një dëshirë e një qëllim,<br />
të gjithë atje duke u betuar<br />
të lidhim besën për shpëtim.<br />
Prej lufte veç ai largohet<br />
që është lindur tradhëtor,<br />
kush është burrë nuk frikohet,<br />
por vdes, por vdes si një dëshmor!<br />
Në dorë armët do t'i mbajmë,<br />
të mbrojmë atdheun në çdo kënd,<br />
të drejtat tona ne s'i ndajmë,<br />
këtu armiqtë s'kanë vend!<br />
Asdreni<br />
151
PYETJE DHE DETYRA<br />
�Ç'është himni?<br />
�Sa strofa ka "Hymni i flamurit" i Fan Nolit?<br />
�Sa strofa ka "Himni i flamurit" i Asdrenit?<br />
�Nga sa vargje kanë strofat e këtyre himneve?<br />
�Sa rrokësh është vargu i himnit të Fan Nolit e sa i Asdrenit?<br />
�Çfarë lloj rimash kanë?<br />
�Në çfarë rastesh këndohet himni kombëtar?<br />
�Në çfarë pozite duhet të qëndrojmë kur ekzekutohet himni kombëtar?<br />
�Mësoni dhe recitoni dy strofat që ju pëlqejnë më shumë.<br />
DETYRË<br />
Gjeni disa nga veprat e Asdrenit në internet dhe lexoni ato.<br />
152<br />
ASDRENI (1872-1947)<br />
Aleks Stavre Drenova lindi më 11 prill 1872<br />
në Drenovë të Korçës. I mbetur jetim qysh në moshën<br />
13-vjeçare, ai u detyrua të merrte udhën e mërgimit<br />
dhe u vendos në Rumani. Atje, krahas punës, mbaroi<br />
edhe shkollën normale rumune-shqiptare, pastaj<br />
ndoqi fakultetin e shkencave. U bë gjerësisht i njohur<br />
si poet me pseudonimin Asdreni. Më 1904 botoi<br />
përmbledhjen e parë "Rreze dielli", më 1912 "Ëndrra<br />
dhe lotë". Më 1930 botoi "Psallme murgu" dhe më<br />
1937 "Kambana e Krujës".
POEZIA SOCIALE<br />
Poezia sociale është krijim letrar i gjinisë lirike në të cilën poeti shpreh<br />
qëndrimin dhe botëkuptimet e veta ndaj shoqërisë, dukurive të ndryshme të<br />
jetës shoqërore dhe marrëdhënieve të njerëzve. Poeti social zakonisht frymëzohet<br />
nga gjendja shoqërore e një klase të shtypur e të shfrytëzuar, nga mjerimi<br />
i madh ose padrejtësitë e ndryshme prej të cilave vuajnë të shtypurit.<br />
Lirika sociale a shoqërore si zhanër nënkupton atë poezi që frymëzohet<br />
nga gjendja dhe realiteti (shoqëror) i kohës kur jeton dhe krijon shkrimtari.<br />
Shembull më karakteristik i kësaj lirike në letërsinë tonë kombëtare,<br />
padyshim është vepra poetike e Migjenit, ku si ilustrim po e marrim vetëm<br />
vjershën e tij "Poema e mjerimit":<br />
FJALOR<br />
Kafshatë që s'kapërdihet asht, or vlla, mjerimi,<br />
kafshatë që të mbetë në fyt edhe të ze trishtimi<br />
kur shef ftyra të zbeta edhe sy të jeshilta<br />
që të shikojnë si hije dhe shtrijnë duert e mpita<br />
edhe ashtu të shtrime mbrapa teje mbesin<br />
të tanë jetën e vet derisa të vdesin.<br />
E mbi ta n'ajri, si në qesendi,<br />
therin qiellën kryqat e minaret e ngurta,<br />
profetënt dhe shejtënt në fushqeta të shumngjyrta<br />
shkëlqejnë. E mjerimi mirfilli ndien tradhti.<br />
Mjerimi ka vulën e vet të shëmtueme;<br />
asht e neveritshme, e keqe, e turpshme;<br />
balli që e ka, syt që e shprehin,<br />
buzët që më kot mundohen ta mshefin -<br />
janë fëmitë e padijes e flitë e përbuzjes,<br />
të mbetunat e flliqta rreth e përqark tryezës,<br />
mbi të cilën hangri darkën një qen i pamëshirshëm<br />
me bark shekulluer, gjithmon i pangishëm.<br />
Mjerimi s'ka fat. Por ka vetëm zhele,<br />
zhele fund e maje, flamujt e një shprese<br />
të shkymë dhe të coptuem me të dalun bese.<br />
Migjeni "Poema e mjerimit"<br />
kapërdihet - gëlltitet<br />
qesendi - qëndrim tallës që shprehet me fjalë thumbuese, ironi.<br />
fushqetë - fishekzjarr që hidhej natën lart në ajër për t'i dhënë një shenjë të<br />
caktuar dikujt ose për të ndriçuar.<br />
zhele - copë e shqyer që varet nga një rrobë e vjetër.<br />
153
PYETJE DHE DETYRA<br />
1. Çfarë temash trajtohen në poezinë sociale?<br />
2. Çfarë teme trajtohet në këtë poemë?<br />
3. A kemi edhe tani njerëz të varfër?<br />
4. Si e përshkruan skamjen Migjeni në vargjet e tij?<br />
5. Kërkoni në faqet e internetit për jetën dhe veprat e Migjenit.<br />
154<br />
MIGJENI (1911-1938)<br />
Millosh Gjergj Nikolla i njohur si Migjeni lindi<br />
më 13 tetor 1911 në Shkodër, në një familje të varfër<br />
qytetare. Ishte poet dhe prozator. Shkollën fillore e<br />
kreu ne qytetin e lindjes, ndoqi mësimet e mesme<br />
teologjike në Manastir. Punoi si mësues në Vrakë,<br />
Shkodër dhe ne Pukë. Vdiq me 26 gusht 1938 në<br />
moshën 27-vjeçare në Torino të Italisë. Libri i tij me<br />
vjersha titullohet “Vargjet e lira”.<br />
Ndër krijimet më të njohura në prozë dhe në<br />
poezi janë: "Poema e mjerimit", "Luli i vocërr",<br />
"Bukuria që vret", "Mollë e ndalueme", "Legjenda e<br />
misrit", "A don qymyr zotni", "Të çelen arkapijat",<br />
"Studenti në shtëpi", "Zoti të dhashtë" etj. Shkrimet<br />
poetike dhe në prozë të Migjenit janë përkthyer në<br />
disa gjuhë të huaja.
ELEGJIA<br />
Elegjia është poezi lirike me përmbajtje të trishtuar, të përvajshme e<br />
plot dhembje shpirtërore. Ndër elegjitë më të njohura në letërsinë <strong>shqipe</strong> janë<br />
"Vaje" e Çajupit, "Syrgjyn-vdekur" dhe "Shpell' e Dragobisë" e Nolit etj. Në<br />
letërsinë botërore e famshme është elegjia e Edgar Allan Posë "Korbi", ajo e<br />
Viktor Hygosë "Vaji për bijën" etj.<br />
Në vijim do të marrim si shembull pak vargje të elegjisë "Syrgjyn<br />
vdekur" të Nolit që i kushtohet vrasjes së Luigj Gurakuqit:<br />
FJALOR<br />
SYRGJYN-VDEKUR<br />
(Elegji për Luigj Gurakuqin)<br />
Nëno moj, mbaj zi për vllanë,<br />
Me tre plumba na i ranë,<br />
Na e vran' e na e shanë,<br />
Na i thanë trathëtor.<br />
Se të deshte dhe s'të deshnin,<br />
Se të qante kur të qeshnin,<br />
Se të veshte kur të çveshnin,<br />
Nëno moj, të ra dëshmor.<br />
Nëno moj, vajto, merr malin,<br />
larot t'a përmbysnë djalin<br />
Që me Ismail Qemalin<br />
Ngriti flamur trimëror.<br />
Nëno moj, m'a qaj në Vlorë<br />
Ku të dha liri, kurorë,<br />
Shpirt i bardhë si dëborë;<br />
Ti s'i dhe as varr për hor.<br />
Nëno moj, ç'është përpjekur<br />
Gojë-mjalt' e zëmër-hekur,<br />
Syrgjyn-gjall' e syrgjyn-vdekur,<br />
Ky Vigan Liberator.<br />
Fan Stelian Noli<br />
çveshnin - zhveshnin<br />
laro - njeri i pabesë e tradhtar; ai që i shërben si qen një tjetri për të<br />
përfituar diçka prej tij, ai që e shet veten për një kockë, zuzar.<br />
syrgjyn - internim në një vend të largët.<br />
vigan - njeri i shquar që ka bërë vepra madhështore, gjigant.<br />
liberator - çlirimtar.<br />
155
PYETJE DHE DETYRA<br />
1. Çfarë është elegjia?<br />
2. Kujt ia kushtoi Fan Noli këtë elegji?<br />
3. Kush është Fan Noli?<br />
4. Kush ishte Luigj Gurakuqi?<br />
5. Pse e internuan Gurakuqin?<br />
DETYRË<br />
Lexojeni elegjinë "Shpell' e Dragobisë".<br />
156<br />
SHPELL' E DRAGOBISË<br />
(Elegji për Bajram Currin)<br />
Kur tufani e çthuri fenë,<br />
Kur tirani e krrusi atdhenë,<br />
Mi një brek të Dragobisë<br />
Priret Flamur' i lirisë.<br />
Atje nisi, atje mbaroj,<br />
Atje krisi, atje pushoj,<br />
Rrufe-shkab' e Malësisë,<br />
Në një shkëmb të Dragobisë.<br />
Vendi dridhej, ay mbeti,<br />
Se s'tronditej nga tërrmeti,<br />
Dif drangoj i Dragobisë,<br />
Trim tribun i Vegjëlisë.<br />
0 Bajram, bajrak i gjallë,<br />
More nam me gjak në ballë,<br />
Te një shpell' e Dragobisë,<br />
Yll i rrall' i burrërisë.<br />
LUIGJ GURAKUQI<br />
Luigj Gurakuqi (1879-1925) është njëra ndër<br />
figurat e shquara kulturore të Rilindjes. Merr pjesë<br />
aktive në jetën kulturore në fund të shekullit IX dhe<br />
në fillim të shekullit XX. Ka shkruar vjersha<br />
temash të ndryshme dhe studime për letërsinë.<br />
Përmbledhja e tij më e njohur poetike është Tufë<br />
lulesh.
Thon' u-shtri e thon' u-vra,<br />
Po ti s'vdiqe, or Baba,<br />
As te shkëmb' i Dragobisë,<br />
As te zëmr' e Djalërisë.<br />
As je vrar' e as po vritesh<br />
Legjendar Ante po rritesh.<br />
Dithiramb i Dragobisë,<br />
Tmerr, panik i mizorisë.<br />
Me Zjarr Shenjt u-ndrit kjo shpellë,<br />
Gjer në qjell u-ngrit Kështjellë,<br />
Për çlirimn' e Shqipërisë,<br />
Katakomb' e Dragobisë.<br />
DETYRË<br />
Recitoje në mënyrë artistike këtë elegji.<br />
Fan Noli<br />
FAN STELIAN NOLI (1882-1965)<br />
Lindi më 6 janar 1882 në Qytezë, ngulim shqiptar në Ibrik-Tepe, jo larg<br />
Adrianopolit. Në fshat ai mori mësimet e para në gjuhën greke, porse ai do të<br />
mbetej përjetësisht i lidhur me gjuhën <strong>shqipe</strong>, me traditat dhe folklorin<br />
shqiptar. Brodhi shumë nëpër Evropë dhe do të përfundonte në Amerikë, ku<br />
themeloi shoqërinë "Vatra". Ka qenë kryeministër i Shqipërisë në qeverinë<br />
demokratike pas lëvizjes së vitit 1924. Shkroi vjersha origjinale dhe u mor me<br />
përkthime nga letërsia botërore. Shqipëroi Shekspirin, Omat Khajamin,<br />
Edgar Alen Poen, H. Ibsenin etj. Qe edhe gojëtar i zjarrtë e kritik arti, kompozitor<br />
e dramaturg, një mendimtar i gjerë e i papërsëritshëm. Me vjershat e<br />
tij të vëllimit "album" si dhe me "Historinë e Skënderbeut", me dramën<br />
"Izraelitë e Filistinë" etj., ai zë një vend të rëndësishëm në historinë e letërsisë,<br />
të kulturës dhe të shkencës shqiptare.<br />
157
FIGURAT LETRARE<br />
Ndjenja e thellë, imagjinata e vrullshme, gjendja e veçantë shpirtërore<br />
e nxisin njeriun të shprehet me një gjuhë të figurshme, duke sajuar tablo të<br />
vërteta me fjalë, ashtu siç krijon piktori tablo me ngjyra.<br />
Si në komunikimin tonë të përditshëm, ashtu edhe në letërsinë artistike<br />
(në prozë e në poezi) përveç në kuptimin themelor, fjalët shpeshherë përdoren<br />
në kuptim të bartur, në kuptim figurativ.<br />
Shumëkuptimësia e fjalëve është dukuri e rëndësishme si për gjuhën e<br />
letërsisë artistike, ashtu edhe për pasurimin e <strong>gjuhës</strong> kombëtare në<br />
përgjithësi. Sikur të hiqeshin tropet, gjuha do të varfërohej shumë, meqë<br />
fjalët do të përdoreshin vetëm në kuptimin e tyre të parmë. Duke e shfrytëzuar<br />
edhe thesarin e kuptimeve figurative, shtohet aftësia shprehëse e<br />
fjalëve, pasurohet fjalori dhe lëvrohet gjuha.<br />
Si çdo gjuhë, ashtu edhe shqipja ka mundësi të pakufizuara të shprehjes<br />
figurative. Kështu, ne themi: fjalë e ëmbël, e idhët, e rëndë, e pamatur, e<br />
pahijshme, e qëlluar, me vend, me peshë; mendje: mendje e hollë, e trashë, e mprehtë,<br />
e kthjellët, e ndritur etj., thuajse fjala ka shije, peshë a trajtë lëndore; thuajse<br />
mendja është e hollë si fija e mëndafshit, e trashë si trupi i një lisi qindvjeçar,<br />
e mprehtë si tehu i shpatës, e kthjellët si qielli pa re dhe e ndritur si rrezet e<br />
diellit.<br />
Në figurat e kuptimit mund të përfshihen të gjitha ato figura që kanë<br />
ndërtim <strong>gjuhës</strong>or pothuajse të rëndomtë, por që japin një kuptim të<br />
ndryshëm nga ai i zakonshmi. Figurat më të njohura të kuptimit (tropet) janë:<br />
metafora, metonimia, krahasimi, epiteti, sinegdota, hiperbola, litota,<br />
ironia, sarkazmi, perifraza, personifikimi etj.<br />
METAFORA (nga greq. metaphorá - bartje, ndërrim kuptimi) kuptimi është<br />
figura më e njohur, që nga lashtësia antike greke. Ajo ka përdorim të gjerë jo<br />
vetëm në gjuhën e artit letrar, po edhe në të folurit e përditshëm dhe në folklor.<br />
Metafora sajohet kur emërtojmë një send me emrin e një sendi<br />
tjetër. tjetër Brenda një shoqërimi fjalësh një fjalë e humb kuptimin e zakonshëm<br />
dhe me përdorimin e ri fiton kuptim të figurshëm në bazë të ngjashmërisë.<br />
Metafora i afrohet mjaft krahasimit.<br />
158
Te metafora krahasimi i ngjashmërive del i shkurtuar dhe kuptimisht<br />
plotësohet përmes procesit të të menduarit. Në të gjitha rastet kur themi:<br />
ndjej bosh në zemër, dritarja shikon kah rruga, u tret nga dëshira për një<br />
fëmijë etj. kemi përdorur figurën e metaforës. metaforës Prandaj, mund të thuhet se<br />
figura e metaforës krijohet atëherë kur me anën e veçorive të një gjësendi<br />
emërtojmë a cilësojmë një gjësend tjetër, meqë ndërmjet këtyre dy palëve<br />
(gjësendeve) ekziston një ngjashmëri. Metafora të tilla hasim në dy vargjet e<br />
strofës së parë të poemës "Andrra e Jetës" të Ndre Mjedës:<br />
PYETJE DHE DETYRA<br />
Molla t'kputuna nji deget<br />
dy qershija lidhë n'ji rrfanë, ...<br />
1. Ç'është metafora dhe si sajohet ajo?<br />
2. Kur duam të vëmë në dukje virtytet ose veset e ndonjë njeriu shpesh themi<br />
se është: dhelpër, ujk, luan, sokol, lepur, breshkë, qengj, gjarpër etj., si<br />
Bardhyli është dhelpër. Çka tregojnë metaforat e mësipërme?<br />
PERSONIFIKIMI (lat. persona+facere - person, njeri+të bërit, pra të<br />
bësh diçka si njeri) është figurë e përfytyrimit, me të cilin sendeve a dukurive<br />
në natyrë, botës bimore e shtazore u përshkruhen aftësitë e vetitë e njeriut.<br />
Personifikimi është i shpeshtë në komunikimin e përditshëm, në krijimtarinë<br />
popullore dhe në shkrimet letrare. Janë të shumta përrallat, fabulat,<br />
tregimet, mitet etj. kur flasin, shohin dhe veprojnë ngjashëm me njeriun<br />
gjërat e pashpirt, kafshët ose bimët (flet lumi, deti, mali, druri, lulja, hëna,<br />
dielli, era; flet kali me të zotin, zogu me udhëtarin, gjarpri e helmi me njeriun<br />
e drejtë, flasin kafshët e shpezët ndërmjet veti, ...).<br />
Sa për ilustrim po sjellim një strofë të një poezie popullore dhe një<br />
strofë të poezisë "Toka ime, kënga ime" nga Dritëro Agolli, ku janë personifikuar<br />
flamuri dhe toka:<br />
- Ç'ke, o flamur, që s'valon?<br />
- Jam sëmurë e po rënkoj,<br />
jam goditur brinjë më brinjë,<br />
që kur sollën Italinë...<br />
Tokë e dashur,<br />
ti diçka ke kërkuar nga unë.<br />
"Ndryshomë, o bir" - më ke thirrur nga grykat e maleve",<br />
159
PYETJE DHE DETYRA<br />
1. Ç'është personifikimi?<br />
2. Dalloni personifikimin në vargjet e mëposhtme:<br />
Sa shpejt deti djalin ka ndëgjue! (Popullore)<br />
E dielli i ndëgjonte si ndëgjon prindi i lumtun fëmin e dashtun, qeshej i<br />
kënaqun dhe i skuqun perëndonte.<br />
ALEGORIA (nga greqishtja allos = tjetër dhe agoresio, flas.) është figurë<br />
stilistike me anën e së cilës bëhet një qortim i tërthortë. Ndërtohet mbi<br />
baza të përqasjeve dhe paralelizmit.<br />
Le të marrim si shembull vjershën e Ndre Mjedës "Vaji i bylbylit". Po të<br />
vërejmë me kujdes gjendjen e zogut, ai është një bilbil i rëndomtë, të cilin e<br />
ka zënë njeriu dhe e ruan në kafaz. Por, nëpërmjet alegorisë poeti shpreh pozitën<br />
e popullit në robërinë otomane, me të cilën synon ta nxisë dhe ta emocionojë<br />
lexuesin, të zgjojë te ai ndjenjën e dhembjes dhe të revoltës.<br />
160<br />
Po shkrihet bora,<br />
Dimni po shkon;<br />
Bylbyl i vorfën,<br />
Pse po gjimon?<br />
Pushoi murlani<br />
Me duhi t'vet;<br />
Bylbyl i vorfën,<br />
Çou mos rri shkret.<br />
Gjith' fushat e malet<br />
Blerim e mbëloj;<br />
Livadhi e pema<br />
Gjithkah lulzoj.<br />
Ndër pyje e ograja,<br />
N'ma t'mirin vend,<br />
Me rreze dielli<br />
Po e gëzon gjith'kend.<br />
A çil kafazi,<br />
Bylbyl, flutro;<br />
Ndër pyje e ograja,<br />
Bylbyl, shpejto.<br />
VAJI I BYLBYLIT<br />
E kur t'vin zhegu,<br />
Kur dielli shkon,<br />
Ti ke me këndue<br />
Si ke zakon.<br />
Rreth e rreth gjindja<br />
Me t'ndie rri;<br />
Prej asi vendit<br />
Dahen me zi.<br />
A çilë kafazi,<br />
Bylbyl, flutro;<br />
Ndër pyje e ograja,<br />
Bylbyl, shpejto.<br />
Ndër trandofille,<br />
Ndër zamakë nga;<br />
Ku qeshet kopshti,<br />
Idhnim mos mba.<br />
Po shkrihet bora,<br />
Dimni po shkon;<br />
Biylbyl i vorfën,<br />
Pse po gjimon?
NDRE MJEDA (1866 - 1937) është një nga<br />
poetët e mëdhenj të Rilindjes Kombëtare Shqiptare.<br />
Lindi në Shkodër dhe atje nën kujdesin e priftërinjve<br />
katolikë u bë prift. Gjatë gjithë jetës së tij ai është<br />
marrë me letërsi, studimin e saj dhe të <strong>gjuhës</strong>isë. Nga<br />
veprat e tij kryesore janë: poemthi "Vaji i bylbylit",<br />
"Liria", përmbledhja me poezi "Juvenilja" etj. Mjeda<br />
është nga të parët gjuhëtarë që studioi veprat e<br />
Pjetër Budit dhe Pjetër Bogdanit. Vitet e fundit të<br />
jetës punoi mësues i <strong>gjuhës</strong> <strong>shqipe</strong> në gjimnazin e<br />
Shkodrës.<br />
HIPERBOLA (gr. hypérbole - teprim, stërmadhim) është figurë stilistike<br />
e stërmadhimit të gjërave a të dukurive. Me fjalë të tjera, hiperbola mizën e<br />
bën buall. Kjo bëhet me qëllim që të zgjojmë vëmendjen e të tjerëve dhe të<br />
fuqizojmë shprehshmërinë e ligjërimit. Ka përdorim të gjerë gjatë komunikimit<br />
të përditshëm të njeriut, në letërsinë popullore dhe në veprat letrare. P.sh.<br />
Vdiqa për bukë. Të kam thënë njëqind herë etj.<br />
Te cikli popullor Gjergj Elez Alia, me një rast thuhet:<br />
Dymbëdhet pash n'ledinë u ngul topuzi<br />
dymbëdhet pash përpjet si re a çue pluhni.<br />
Por kush ecë para ushtrive tuj lëshue<br />
flakë prej shpatet, si rrfeja kur shkrepet<br />
mbi Bjeshkë t'Nêmna, vesh arit t'kullue, t'kullue<br />
porsi dielli kur vete n'perêndim?<br />
n'perêndim<br />
Ndre Mjeda, Mahmud Pasha në Mal të Zi<br />
Ndodh të stërmadhohet efekti emocional nga një shkak i caktuar, p.sh.<br />
bukuria, si në shembullin e mëposhtëm:<br />
Shpirto, mos kalo mbi varre,<br />
se të vdekurit i ngjalle,<br />
të gjallët i vdiqe fare ...<br />
Popullore<br />
161
PYETJE DHE DETYRA<br />
1. Ç'është hiperbola?<br />
2. Dalloni hiperbolat në fjalitë e dhëna:<br />
162<br />
- Fytyra e saj si hana e plotë.<br />
- Ka frikë nga hija e tij.<br />
- Syni i saj si syni i zanës.<br />
- Kjo mollë qenka më e ëmbël se mjalta.<br />
- I shkoi zani në kupë të qiellit.<br />
- Nga bukuria e vashës, po i vjen marre hanës sonte në qiell me dalë!<br />
- Vetëm të të shoh njëherë, pastaj do ta thërras vdekjen.
Lexojeni me vëmendje këtë përrallë.<br />
PËRRALLA<br />
E bija e mbretit dhe trëndafilat<br />
Ishin një mbret dhe një mbretëreshë. Ata kishin një vajzë të vetme. Ajo<br />
ishte e bukur, e mençur dhe aq e gëzuar, sa qeshte ditë për ditë më shumë<br />
herë sesa kokrra ka shega.<br />
Pallati i mbretit tundej nga e qeshura e princeshës. Qeshte shumë, por<br />
qeshte bukur. S'kishte një të qeshur të marrë e të sëmurë, po një të qeshur<br />
të re e të dashur.<br />
Por një ditë, vdiq mbretëresha dhe princeshës iu vrenjt pak buza. Një<br />
natë, vdiq edhe mbreti dhe princeshës iu pre gazi. Dhe pak kohë më pas i ra<br />
zjarri pallatit dhe e dogji. Princesha e vogël, e varfër dhe e vetme, ndjeu për<br />
të parën herë trishtimin.<br />
Me zemër të fryrë nga psherëtimat, e bija e mbretit u vesh si fshatare,<br />
mori një shkop në dorë dhe doli nga dheu i babait të vet duke qarë.<br />
Loti i parë që derdhi, mbiu mbi dhe menjëherë një rrënjë trëndafili, i<br />
gjatë, i bukur e me degë shumë. E kudo që derdhte lot princesha, mbinin<br />
trëndafila. Ngaqë të qarët e saj s'kishte pushim, e të ecurit e saj s'kishte qëndrim,<br />
trëndafilat mbinin në të katër anët e botës.<br />
Një ditë princesha, e lodhur dhe e trishtuar më tepër se ditët e tjera,<br />
arriti në qytet të Ispahanit, në Persi. Atje qëndroi në një gur dhe qau tri ditë,<br />
e prandaj Ispahani është qyteti ku janë trëndafilat më të bukur të botës.<br />
Në fund të ditës së tretë, princesha e mjerë vdiq dhe trupi i saj u<br />
shndërrua në një trëndafil, degët e të cilit dolën më sipër se gjithë të tjerët.<br />
163
PYETJE DHE DETYRA<br />
�Ritregojeni këtë përrallë.<br />
�Ç'janë përrallat?<br />
�A dini edhe ju ndonjë përrallë? A mund ta tregoni ndonjë prej tyre?<br />
�Luteni gjyshin, gjyshen apo prindin t'jua tregojë një përrallë dhe<br />
shkruajeni në fletore.<br />
Përrallat janë lloji më i njohur i tregimeve popullore. Përralla është një<br />
tregim i trilluar, plot fantazi dhe elemente të çuditshme në subjekt me anë të<br />
së cilës paraqiten mendimet dhe ëndërrimet e njerëzimit në formë alegorike.<br />
Ato janë të përhapura në të gjithë botën dhe janë tepër të pëlqyera si<br />
për vlerat filozofike, ashtu edhe për vlerat e tyre didaktike.<br />
Përrallat tregohen në prozë dhe në qendrën e tyre kanë personazhe dhe<br />
ngjarje të çuditshme, fuqitë shkatërrimtare të natyrës, si vërshimet e lumenjve<br />
etj. Të gjitha këto fantazia popullore i personifikoi në qenie të mbinatyrshme<br />
dhe u dha emra të ndryshëm, si Kuçedra, Lubia etj.<br />
Populli u përpoq gjithmonë t'i mposhtë këto forca të natyrës edhe pse<br />
atëherë nuk mund t'i kuptonte dhe t'i shpjegonte.<br />
Ideja themelore e përrallave është fitorja e së mirës mbi të keqen, dëshira<br />
për lumturinë e njeriut.<br />
MITI<br />
Miti është lloj i veçantë i krijimtarisë gojore popullore, rrëfenjë për qenie<br />
të mbinatyrshme, për heronj legjendarë, për ngjarje e dukuri të çuditshme,<br />
ku pasqyrohen parafytyrimet primitive të njerëzve për prejardhjen e botës e<br />
të jetës mbi tokë, për natyrën dhe shoqërinë; rrëfenjë e trilluar, për diçka që<br />
nuk ka qenë e nuk është në të vërtetë.<br />
PËRBINDËSHI I BISTRICËS<br />
Këtu, në Bistricë, pat jetuar dikur një përbindësh, një gjarpër i madh.<br />
Hante njerëz dhe bagëti ky gjarpër i pangopur, prishte pemë dhe të mbjella,<br />
rrëzonte kasolle dhe shtëpi, shkretonte vendin rreth e rrotull, tek vërtitej si i<br />
tërbuar.<br />
Pse s'e vrisnin? E si ta vrisje? S'ishte gjarpër sidokudo, po katana. Ai,<br />
164
sapo shikonte dikë, ose nxirrte zjarr jeshil dhe e përvëlonte ose e kollofiste pa<br />
një pa dy.<br />
Po një plak i varfër vendosi:<br />
- Do vete, - tha, - ta vras përbindëshin. Dhe, në më përpiftë, unë e hëngra<br />
çairin tim. Se s'durohet i mallkuari.<br />
Ngarkoi plaku një gomar me<br />
eshkë, e vuri përpara dhe u nis. Kur u<br />
afrua te gjarpri, ky flinte. Plaku ndezi<br />
me uror dy copë eshka dhe i hodhi<br />
njërën në një thes të barrës, tjetrën te<br />
thesi i dytë. Filluan të ndizen dy thasët<br />
me eshkë, por me ngadalë e si fshehurazi,<br />
se kështu e ka eshka. Pastaj plaku<br />
u fsheh dhe filloi ta gjuante gjarprin me<br />
gurë, që ta zgjonte. Gjarpri u zgjua, pa<br />
gomarin e u turr dhe e përpiu me gjithë<br />
barrën. Por eshka digjej në bark të gjarprit. Kështu u ndez vetë përbindëshi.<br />
Dha e mori të shuhej, po ëhë! Atëherë thirri:<br />
- Ku je, o nënë Bistricë, dhe ti, o det vëllai! Më ndihmoni!<br />
Bistrica vajti me të shpejtë ta shuante gjarprin, por s'mundi. Deti nuk<br />
lëvizi, se gjarpri i thirri "vëlla", kurse Bistricës "nënë".<br />
Gjarpri e kuptoi gabimin dhe thirri:<br />
- Ndihmomë, o baba det!<br />
Atëherë deti u nis të shkonte të shuante gjarprin, por, sa erdhi ai në<br />
Finiq, gjarpri u dogj krejt. Dhe deti u kthye prapë poshtë.<br />
Kështu mbaroi ky gjarpër përbindësh e i patën mbetur vetëm kockat.<br />
Thonë se disa nga këto kocka i morën ustallarët dhe i bënë shtylla, kur ndërtuan<br />
manastirin e Mesopotamit.<br />
Populli<br />
FJALOR<br />
katana - që ka trup tepër të madh.<br />
kollofit - gëlltit diçka me një frymë, e kapërdij të gjithë menjëherë, e përlaj.<br />
çair - livadh me bar.<br />
eshkë - lloj kërpudhe, që rritet në trungjet e drurëve, e cila, pasi zihet e<br />
thahet, mund të ndizet shpejt nga shkëndijat e gurit të zjarrit;<br />
uror - copë e vogël e një shufre çeliku, zakonisht në trajtë gjysmërrethi me<br />
të cilën i biem gurit të zjarrit për të nxjerrë xixa.<br />
165
PYETJE DHE DETYRA<br />
�Ç'është miti?<br />
�Ritregojeni këtë mit.<br />
LEGJENDA OSE GOJËDHËNA<br />
�Lexojeni me vëmendje tekstin e mëposhtëm.<br />
�Mendoni dhe thoni se çfarë është legjenda.<br />
LIQENI I LULEVE<br />
Në kohë të Skënderbeut kanë luftue bashkë me burrat edhe gratë.<br />
Turku i zuni do nuse burrnesha, që ia kishin farue asqerin, i lidhi dy<br />
nga dy edhe i gremisi në liqen të Lurës.<br />
Atje ku ranë, në fund të liqenit, këto gra burrnesha, u rritën lulet,<br />
që rrinë mbi ujë në Liqenin e Luleve.<br />
166<br />
Legjendë
Shpjegim:<br />
Në këtë legjendë flitet për krijimin e njërit nga liqenet malore të Lurës,<br />
ku rritet një lloj zambaku i bardhë, shumë i bukur. Duke e lidhur këtë lule<br />
me emrin e nuseve trimëresha, populli, në mënyrë poetike, ka dashur ta<br />
ruajë kujtimin për gratë e shumta, të cilat janë bërë theror i luftërave të ashpra.<br />
Me të ai ka dashur të theksojë se kujtimi i tyre do të jetojë gjithmonë i<br />
bukur, i freskët dhe i gjallë, si vetë zambaku i mrekullueshëm.<br />
Legjenda ose gojëdhëna është kallëzim popullor për një ngjarje të së<br />
kaluarës, për një figurë historike etj., që mund të ketë një bazë të vërtetë, por<br />
që është shtuar e zbukuruar nga fantazia e popullit dhe përcillet gojë me gojë<br />
nga njëri brez në tjetrin.<br />
Sipas tematikës ndahen në dy grupe: me përmbajtje mitologjike dhe me<br />
përmbajtje historike. Dallimi i legjendës apo gojëdhënës nga llojet e tregimeve<br />
të tjera është se legjendës nuk i dihet koha dhe vendi i zhvillimit të ngjarjes.<br />
Pothuaj se të gjithë popujt e botës kanë legjenda. Edhe shqiptarët kanë<br />
legjendat e tyre. Legjendat më të përhapura ndër shqiptarët janë "Gjergj Elez<br />
Alia", "Rozafa'', "Besa e Kostandinit", "Aga Ymeri" etj.<br />
DETYRË<br />
�Legjenda "Liqeni i luleve" është shkruar në gegërishte. Rishkruajeni<br />
atë duke e shndërruar në <strong>shqipe</strong> standarde.<br />
167
ROZAFA<br />
Krenare ngrihet mbi Bunën e gjerë dhe mbi qytetin e Shkodrës kështjella<br />
e lashtë e Rozafatit.<br />
Kur është hedhur guri i parë në themelet e kësaj kështjelle? S'dihet.<br />
Historia e saj humbet në mjegullën e lashtësisë ilire, banorëve të moçëm të<br />
kësaj kënge. Një gjë dihet mirë e qartë; atë e kanë pasur dikur Labeatët dhe<br />
pastaj Ardianët, që ishin fise të forta ilire.<br />
Në atë kohë tërë bregu i këtejshëm i Adriatikut, gjer në Tergesten e<br />
bujshme apo Triesten e ditëve tona, ishte breg ilir. Më vonë u derdhën këtej<br />
romakët, pastaj sllavët, normanët, venedikët, turqit e shumë popuj të tjerë të<br />
huaj. Gjatë shekujve ata kepa të thatë nën muret e Rozafatit, si dhe vetë<br />
muret e kështjellës, janë lagur me përrenj gjaku të atyre që e kanë sulmuar<br />
dhe atyre që e kanë mbrojtur. Të huajt erdhën dhe shkuan, kurse populli ynë<br />
mbeti ngulur në këtë tokë ilire. Ndërtimi i Rozafatit ka një gojëdhënë të<br />
bukur, por dhe të hidhur që ka ardhur nga lashtësia deri në ditët tona. Ja<br />
ç'thotë kjo gojëdhënë...<br />
I ra mjegulla Bunës dhe e mbuloi të tërë. Kjo mjegull mbeti aty tre ditë<br />
e tre net. Pas tri ditësh e tri netësh fryu një erë e hollë dhe e lartoi mjegullën.<br />
E lartoi dhe e shpuri gjer në kodrën e Valdanuzit. Aty majë kodrës<br />
punonin tre vëllezër. Ndërtonin një kështjellë. Murin që e bënin ditën u<br />
prishej natën dhe kështu nuk e lartonin dot. Na shkon aty një plak i mirë.<br />
- Puna e mbarë, o tre vëllezër.<br />
- Të mbarë paç, o plak i mirë. Po ku e sheh ti të mbarën tonë.<br />
Ditën punojmë, natën prishet. A di të na thuash një fjalë të mirë.<br />
Ç'të bëjmë që të mbajmë muret më këmbë?<br />
- Unë di - u thotë plaku - po e kam për mëkat tua them.<br />
- Atë mëkat hidhe mbi kryet tonë, se ne duam që ta qëndrojmë më<br />
këmbë këtë kështjellë.<br />
Plaku i mirë mendohet e pyet:<br />
- A jeni të martuar o trima? A i keni ju të tre vashat tuaja?<br />
- Të martuar jemi - i thonë ata - edhe të tre i kemi vashat tona.<br />
Na thuaj pra ç'të bëjmë që ta qëndrojmë këtë kështjellë?<br />
- Në doni ta qëndroni, lidhuni me besa-besë: vashave mos u rrëfeni, në<br />
shtëpi mos kuvendoni për fjalët që do t'u them unë. Atë nga të tri kunatat që<br />
do të vijë nesër t'ju sjellë bukën, ta merrni e ta muroni të gjallë në mur të<br />
168
kështjellës. Atëherë keni për ta parë se muri do t'u zërë vend e do t'u qëndrojë<br />
për jetë e mot.<br />
Tha kështu plaku, pastaj shkoi; tani u pa, pastaj s'u pa.<br />
Vaj !<br />
Vëllai i madh e shkeli besën e fjalën: ia tregoi të gjitha vashës së vet<br />
kështu e kështu, i tha të mos vinte atje të nesërmen. Edhe i mesmi e shkeli<br />
besën e fjalën: ia tregoi të gjitha vashës së vet. Vetëm i vogli e mbajti besën,<br />
fjalën: nuk kuvendoi në shtëpi, nuk i tha gjë vashës së vet.<br />
Në mëngjes ata të tre ngrihen shpejt e shkojnë në punë. Çekanët<br />
godasin, gurët copëtohen, zemrat rrahin, muret lartohen...<br />
Në shtëpi nëna e djemve s'di gjë. I thotë së madhes:<br />
- Moj nuse e madhe, mjeshtrit duan bukë e ujë; duan kungullin me<br />
verë.<br />
Nusja e madhe ia kthen:<br />
- Besa nënë, sot s'mund të shkoj se jam sëmurë.<br />
Kthehet i thotë së mesmes:<br />
- Moj nuse e mesme, mjeshtrit duan bukë e ujë: duan kungullin me<br />
verë.<br />
- Besa nënë, sot s'vete, se do të shkoj tek fisi për të bujtur.<br />
- Nëna e djemve i kthehet nuses së vogël.<br />
- Moj nuse e vogël...<br />
Nusja e vogël brof në këmbë:<br />
- Urdhëro zonja nënë!<br />
- Mjeshtërit duan bukë e ujë; duan kungullin me verë.<br />
- Besa nënë unë shkoj, po e kam djalin të vogël. Druhem se do gji të<br />
pijë e qan.<br />
- Nisu, shko se djalin ta shikojmë ne e s'ta lëmë të qajë - , i thonë të<br />
kunatat.<br />
Ngrihet e vogla, e mira, merr bukë e ujë, merr kungullin me verë, puth<br />
djalin e vogël në të dy faqet, niset e bie në Kazenë; që aty ngjit kodrën e<br />
Vladanuzit, i afrohet vendit tek punojnë të tre mjeshtrit: dy të kunetërit dhe<br />
i shoqi.<br />
- Puna mbarë, o mjeshtër!<br />
Po ç'është kështu? Çekanët ndalen e s'godasin, po zemrat rrahin fort e<br />
fort. Fytyrat zbehen. Kur e sheh i vogli të shoqen, hedh çekanin nga dora,<br />
mallkon gurin e murin.<br />
E shoqja i thotë:<br />
- Ç'ke ti imzot? Pse mallkon gurin e murin?<br />
Hidhet kunati i madh:<br />
- Ti paske lindur në ditë të zezë, moj kunata jonë. Ne e kemi bërë me<br />
fjalë të t'murojmë të gjallë në mur të kështjellës.<br />
169
- Shëndoshë ju, o tim kunetër. Po unë do t'ju lë një porosi: kur të më<br />
muroni në mur, syrin e djathë të ma lini jashtë, dorën e djathtë të ma lini<br />
jashtë, gjirin e djathtë të ma lini jashtë. Se djalin e kam të vogël. Kur të nisë<br />
të qajë - me njërin sy do ta shikoj, me njërën dorë do ta ledhatoj, me njërën<br />
këmbë do t'i tund djepin e njërin gji do t'ia jap të pijë. Gjiri im u muroftë,<br />
kështjella qëndroftë, djali im u trimëroftë, u bëftë mbret e mbretëroftë!<br />
Ata e marrin nusen e vogël dhe e murojnë në themel të kështjellës. Dhe<br />
muret ngrihen, lartohen nuk shemben më si më parë. Po rreth tyre gurët janë<br />
dhe sot të lagur e të myshtë, sepse vazhdojnë të pikojnë lotët e nënës për birin<br />
e saj...<br />
Dhe i biri u rrit, luftoi e trimëroi.<br />
Shpjegim<br />
Rozafa është një gojëdhënë (legjendë) e përcjellë brez pas brezi. Në këtë<br />
legjendë flitet për tre vëllezër që donin ta ndërtonin një kala. Ata e ndërtonin<br />
ditën, por natën shembej. Një ditë kaloi një plak dhe u tha se ai dinte<br />
mënyrën se si të mos rrënohej kështjella. Ai u tha që kur të vinte njëra nuse<br />
t'u binte ushqimin ta muronin të gjallë në muret e kështjellës, por nuk duhet<br />
t'u tregonin grave për këtë gjë. Vëllai i madh e shkeli besën, edhe i mesmi,<br />
por i vogli jo. Vjehrra nuk dinte gjë dhe u tha t'ua dërgonin ushqimin burrave.<br />
Nusja e madhe dhe e mesmja e dinin që do t'i muronin, andaj gjetën<br />
170
justifikime që të mos shkonin. E vogla pranoi të shkonte, e puthi djalin në<br />
ballë dhe faqe e u nis. Kur arriti, vëllezërit i treguan se ç'ju kishte thënë<br />
plaku. Nusja e vogël pranoi, por me kusht që gjysmën e trupit t'ia linin jashtë,<br />
në mënyrë që me sy ta shihte të birin, me dorë ta ledhatonte, me këmbë t'ia<br />
përkundte djepin dhe me gji t'i jepte të pijë. Legjenda thotë se lotët e nënës<br />
për të birin rrjedhin edhe sot, ndërsa kalaja është edhe sot e kësaj dite në<br />
Shkodër e njohur si Kalaja e Rozafës.<br />
GURI I SKËNDERBEUT<br />
Një ditë Skënderbeu porositi mjeshtër Medarin t'i farkonte një shpatë<br />
të re. Pas një jave, Gjergj Kastrioti shkoi në farkën e farkëtarit.<br />
- Puna mbarë, mjeshtër! - e përshëndeti Skënderbeu.<br />
- Mbarë paç, kryezot! - iu përgjegj Medari.<br />
- Erdha të marr shpatën që kam porositur. E keni gati? - e pyeti<br />
Skënderbeu.<br />
- Po, shpata e pret të zotin.<br />
- I keni respektuar porositë e mia?<br />
- Po, kryezot, të gjitha. Kurrë në jetën time nuk kam farkëtuar shpatë kaq<br />
të madhe dhe kaq të rëndë, - i tha farkëtari.<br />
- Unë dua të di sa e fortë është? - e pyeti Skënderbeu.<br />
- Më e fortë s'ka si bëhet, - ia ktheu mjeshtri.<br />
- Tani do ta provojmë, - i tha Skënderbeu. - Eja me mua!<br />
Skënderbeu doli nga farka me shpatën në dorë. Pas tij doli edhe<br />
mjeshtër Medari, si edhe njerëzit që e shoqëronin. Jashtë farkës qe një<br />
shkëmb sa një qerre. Skënderbeu hipi në kalë dhe filloi ta godiste shkëmbin<br />
me shpatë, pastaj shikoi tehun e saj mos i qe bërë ndonjë dhëmb. Shpata<br />
ishte po aq e mprehtë sa edhe më parë.<br />
Skënderbeu i tha Medarit:<br />
- Të lumtë, mjeshtër! Se shpata s'më duhet si stoli, po për të luftuar.<br />
Skënderbeu shpërbleu mjeshtrin, ngjeshi shpatën në brez dhe iku i<br />
gëzuar.<br />
Që atë ditë, shkëmbit ku provoi shpatën Skënderbeu, i thonë "Guri i<br />
Prerë", ose "Guri i Skënderbeut".<br />
171
PYETJE DHE DETYRA<br />
�A dini edhe ju ndonjë legjendë për Skënderbeun?<br />
�A keni dëgjuar për historinë e tij?<br />
�Thoni çfarë dini ju për të?<br />
�Luteni mësuesin e historisë t'ju tregojë për jetën dhe të bëmat e<br />
Skënderbeut.<br />
172
FJALËT E URTA<br />
Fjalët e urta (proverbat) janë fraza të shkurtra që shprehim me pak fjalë fílozofìnë<br />
popullore (urtinë popullore). Pikërisht për këtë, ato quhen edhe fjalë të urta.<br />
Proverbat janë të përhapur në të gjithë botën dhe nuk ka dyshim se midis<br />
tyre hasen edhe ngjashmëri apo identitete. Megjithatë, çdo popull ka proverbat e<br />
tij, të ndërtuara sipas psikologjisë dhe përvojës së tij jetësore, filozofike e historike.<br />
Fjalët e urta hasen në formën e një vargu apo të dy deri tri vargjeve si edhe<br />
në formën e një fraze në prozë. Proverbat shqiptarë janë të pasur me mendime dhe<br />
shprehin mençurinë popullore të përfituar dhe të përcjellë brez pas brezi. Në vijim<br />
po japim fjalë të urta të ndara sipas temave:<br />
Trimëria, besa<br />
Atë që pështyn, mos e lëpij.<br />
Burri flet përpara syve e jo pas shpine.<br />
Burri s'matet me pëllëmbë, po me zemër.<br />
Besa është më e fortë se vdekja.<br />
Besa e burrit, pesha e gurit.<br />
Burri i mirë flet një herë.<br />
Detit i ka hije vala, burrit i ka hije fjala.<br />
Atdheu, vendlindja, liria<br />
Atdheu e nëna nuk harrohen.<br />
Çdo zog kërkon folenë e tij.<br />
Guri i rëndë në vend të vet.<br />
Gjuha bashkon kombin.<br />
Gjuha ruhet atje ku shkruhet.<br />
Kur të jesh në dhe të huaj, dita të bëhet një muaj.<br />
173
174<br />
Liria, dinjiteti<br />
Ec me këmbë tuaja e jo me mendtë e huaja.<br />
Më mirë një ditë në liri, se njëqind vjet në robëri.<br />
Maturia, besimi, vepra<br />
Dijet e mëdha janë në fjalë të shkurtra.<br />
Dy kunguj nën një sqetull s'mbahen.<br />
Dhjetë herë mat, një herë pre.<br />
Gjuha eshtra s'ka, eshtra thyen.<br />
Kur s'di not, mos u fut në ujë.<br />
Dita ka sy, nata ka veshë.<br />
Kur s'ke mace, bëjnë minjtë dasmë.<br />
Mos shkel në dërrasë të kalbur.<br />
Për një pe, për një gjilpërë, vete dëm një punë e tërë.<br />
Puna, qëndrimi, vlera<br />
Ai që përton sot, pendohet mot.<br />
Çelësi që punon, nuk ndryshket.<br />
Dembelia është nëna e të gjithë veseve.<br />
Dora me baltë, buka me mjaltë.<br />
Ku ka bletë, ka dhe mjaltë.<br />
Kur s'ke mbjellë, s'ke çfarë korr.<br />
Kush s'punon, dheut i rëndon.<br />
Thjeshtësi, urtësi, ëmbëlsi<br />
Me gojë i afron, me gojë i largon shokët.<br />
Daullja bie për ata që kanë veshë.<br />
Fjalë pak e punë shumë.<br />
Jashtë valles dinë të gjithë të kërcejnë.<br />
Mendjemadhi niset me kalë, kthehet më këmbë.<br />
Më parë mëso veten, pastaj të tjerët.<br />
Bëj si të thotë më i madhi.<br />
Kush s'pyet mbetet budalla.<br />
Njeriu pa shkollë, asht si pemë e egër.<br />
Tradita, dituria, përvoja<br />
Fjalë me vlerë, ku të gjesh merr.<br />
Kur s'di me ligjëru, ke dy vesh me dëgju.<br />
Libri ashtë arma e të mençurit.
PYETJE DHE DETYRA<br />
Mëso sa je i ri, se kur plakesh s'ke dobi.<br />
Ruaje fjalën kur t'i vijë radha.<br />
Syri zgjedh të bukurën, goja të ëmblën, mendja të mirën.<br />
Ç'ja bën botës, ia bën kokës.<br />
Çfarë t'i bësh nënës, ta bën djali.<br />
�Çfarë janë fjalët e urta?<br />
�Zgjidhni pesë fjalë të urta që ju pëlqejnë më shumë dhe thoni çfarë na<br />
mësojnë ato.<br />
�Mblidhni dhe shkruani disa gojëdhëna dhe fjalë të urta nga krahina juaj.<br />
�Një thesar i pasur i gojëdhënave dhe fjalëve të urta gjenden edhe në internet.<br />
Kërkoni dhe shkarkoni disa nga to.<br />
175
ROMANI<br />
Romani është lloji më i gjatë i gjinisë epike, në të cilën gjerësisht<br />
pasqyrohet jeta dhe dukuritë shoqërore.<br />
Kompozicioni i romanit është shumë i afërt me kompozicionin e<br />
dramës, me një dallim se veprimi i romanit zhvillohet shumë më ngadalë dhe<br />
në formë të shtrirë.<br />
Në roman, si dhe në të gjitha format tjera rrëfimore, ekziston një ngjarje<br />
kryesore e cila i bashkon të gjitha ngjarjet e tjera.<br />
Llojet kryesore të romanit janë:<br />
a) sipas tematikës: roman aventuror, kriminal, historik, social,<br />
psikologjik etj.<br />
b) sipas qëndrimit të autorit: roman humoristik, satirik, didaktik etj.<br />
Romanet e para në letërsinë tonë i kanë shkruar: Ndoc Nikaj "Shkodra<br />
e rrethuar", Foqian Postoli "Për mbrojtjen e atdheut" dhe "Lulja e kujtimit",<br />
Haki Stërmilli "Sikur të isha djalë", Dhimitër Shuteriqi "Çlirimtarët", Sterjo<br />
Spasse "Ata nuk ishin vetëm", "Afërdita", Hivzi Sulejmani "Njerëzit", Fatmir<br />
Gjata "Këneta", ndërsa më vonë romane kanë shkruar edhe Ismail Kadare,<br />
Shefqet Musaraj, Jakov Xoxa, Murat Isaku, Nazmi Rrahmani, Jusuf Buxhovi,<br />
Ramiz Kelmendi, Luan Starova etj.<br />
� � DETYRË<br />
Paraqiti në mënyrë skematike llojet e romaneve.<br />
AFËRDITA<br />
Mesi i natës kishte kaluar, por Afërdita ende notonte në një pellg të<br />
pafund mendimesh. Edhe kur qëllonte të kotej për ndonjë grimë, përsëri i<br />
ngjante sikur vështronte nxënës të leckosur, njerëz të leckosur e të ftohtë,<br />
deri edhe kafshë si të leckosura edhe ato, dhe shtëpi të rrënuara. Shpesh e<br />
më shpesh, duke ardhur në vete, kërcente nga vendi e tmerruar. Errësira e<br />
dhomës ia shtonte tmerrin: fytyrat e djegura të fshatarëve i dukeshin si fytyra<br />
gjakpirësish. Vështrimi i çuditshëm i kryeplakut dhe shpotia e tij e rëndë, i<br />
kishin lënë mbresë të madhe qytetares së re: dyshonte se mos mësynin natën<br />
këta njerëz të heshtur për ta rrëmbyer. Sa episode të tilla që i erdhën ndër<br />
mend për rrëmbime vashash, më të gjalla edhe se atëherë kur kishte lexuar<br />
disa romane të huaja! Reshperimi më i mbytur i minjve dhe pipëtitja më e<br />
176
vdekur e druve të vjeshtës ia shtonin frikën dhe pa dashur mbështillej më<br />
mirë me mbulesat e strukej më shumë pas s'ëmës. Luftonte, luftonte me<br />
vetveten, me fatin e saj, me errësirën e natës e me botën e tërë! Barra e familjes<br />
ishte shumë e rëndë, por detyra e re e rëndoi edhe më tepër. Ajo vetë, vajzë<br />
e re, - mezi i kishte mbushur të<br />
shtatëmbëdhjetat dhe pa praktikë: që<br />
nga bankat e shkollës, që nga jeta e<br />
përbashkët e konviktit, përplasej<br />
tutje-tej në vetmi, pa asnjë udhëheqës<br />
pranë, pa asnjë ndihmë. I ngjante<br />
vetja si një filiz i ri që ishte ngarkuar<br />
me peshën e rëndë të dëborës. Po a<br />
do të ishte e zonja ta mbante këtë<br />
peshë pa u thyer? E shihte jetën e saj<br />
të paskëtajme vetëm me mjerime e<br />
me vuajtje familjare, ekonomike e<br />
shoqërore. Nga errësira sterrë e natës<br />
dhe e blozës i ngjallej pellgu i<br />
mundimeve të saj të përhershme. I<br />
dukej se kishte perënduar përgjithnjë<br />
jeta e bukur e shkollës. I dukeshin<br />
të venitura buzët e saj qumështore, që më parë i ndeheshin aq fort në vathën<br />
e gazit e të lumturisë.<br />
Agimi, kur përhapi rrezet e veta argjendore, e gjeti vashën syçelur e të<br />
hutuar. E ëma e preku me kujdes pas krahut, që ta zgjonte. Afërdita përmblodhi<br />
veten.<br />
- E, Ditkë, a fjete mirë? - e pyeti.<br />
- Si urdhëron, mama, fjeta shumë mirë! - u përgjigj.<br />
- Sa gjumë të rëndë që bëra! Po dhe sa e lodhur që isha! - tha plaka<br />
duke fërkuar sytë e duke hapur gojën e përgjumur.<br />
- Edhe ç'ëndrra të këqija që pashë! Qoftë për të mirë!<br />
- Unë, mama, s'mbaj mend sonte të kem parë ndonjë ëndërr. Isha e lodhur<br />
edhe fjeta aq lehtë! - i përgjigjej vasha duke palosur velenxat. Pastaj me<br />
disa shkarpa e me ca thekërishte ndezi zjarrin në vatër. Mori xhezven e<br />
mbushi me ujë dhe e vuri në prush për të bërë kafen e mëngjesit. E ëma,<br />
duke u dridhur nga të ftohtit, pak edhe nga dhembjet e trupit, të shkaktuara<br />
nga rruga, strukej kruspull afër gllanikut dhe me një purtekë trazonte<br />
shkarpat për të shtuar zjarrin.<br />
- Ditkë, lëre se po e bëj kafen vetë: shko rregullo dhomën, - i tha pastaj.<br />
Afërdita bëri si e porositi e ëma. Mirëpo pagjumësia e kishte dëmtuar:<br />
koka i rëndonte, trupi i dalldisej dhe stomaku i përzihej. Punët i bënte me<br />
177
mundim, madje i vinte rëndë edhe nga fjalët e s'ëmës, që fliste herë pas here:<br />
- Ja edhe kockat më dhembkan fort! Bëmë gabim, që s'morëm një<br />
dyshek nga shtëpia... Dy velenxa të shtruara nuk na mjaftojnë. Dhe këta rrogozat<br />
e mallkuar m'i paskan prishur velenxat. Mos harro, kur të vejë qiraxhiu<br />
në Korçë, t'i themi të na marrë dyshekun e vjetër... Sa keq qenka në këtë<br />
dhomë: as derri nuk ndenjka mbyllur!... Uh, ç'më mërziti kafeja: uji akoma<br />
nuk valon... Oxhaku qenka kosh për misër. O Zot, kushedi se si do të jenë<br />
gdhirë në shtëpi! Dhe Thimi i shkretë ndoshta vetëm mendohet e qan! Ah,<br />
burrë, burrë derëziu! Po Netka, po Tinka!<br />
Çupa fatkeqe!...<br />
Plaka belbëzonte si me vete pranë gllanikut. Afërdita vente e vinte<br />
nëpër dhomë.<br />
Fragment nga romani "Afërdita" e Sterjo Spasses<br />
FJALOR<br />
shpoti - tallje, përqeshje; qesëndi.<br />
reshperim - qarkullim, lëvizje e dendur<br />
konvikt - ndërtesë ku flenë, hanë e mësojnë së bashku nxënës a studentë<br />
sterrë - shumë i zi, shumë i errët<br />
blozë - pluhur, që lë tymi kur kalon nëpër oxhak<br />
i venitur - i fishkur, i vyshkur<br />
velenxë - mbulesë e gjerë prej leshi<br />
kruspull - me trup të përkulur e të mbledhur si lëmsh<br />
gllanik - gryka e vatrës me gjithë oxhakun<br />
purtekë - thupër e hollë dhe e drejtë<br />
shkarpë - degë të holla e të thata<br />
rrogoz - hasër<br />
PYETJE DHE DETYRA<br />
�Ç'është romani?<br />
�A keni lexuar ndonjë roman?<br />
�Lexojeni në tërësi romanin "Afërdita" të Sterjo Spasses.<br />
178
STERJO SPASSE (1914-1989)<br />
Sterjo Spasse lindi më 14 gusht të vitit 1914 në<br />
fshatin Gllomboç të Prespës, në rrethin e Korçës.<br />
Veprimtaria krijuese e Sterjo Spasses është e<br />
larmishme. Ai fillon të shkruajë që në bankat e shkollës<br />
Normale të Elbasanit. Botoi rreth pesë vëllime me përmbledhje<br />
tregimesh: "Kurorë rinie", "Në krahët e një<br />
femre" 1934, "Nusja pa duvak" 1944, "Të fala nga fshati"<br />
1958, "Sokolesha" 1967. Por ato që e bëjnë të njohur<br />
emrin e tij janë romanet: "Pse?!..." 1935, "Afërdita"<br />
1944, "Ata nuk ishin vetëm" 1952, "Afërdita përsëri në<br />
fshat" 1954, "Buzë liqenit" 1965, "Zjarre" 1972. Ka botuar<br />
rreth 13 tekste shkollore. Vdiq më 12 shtator<br />
1989.<br />
179
KOMPOZICIONI I VEPRËS EPIKE<br />
Kompozicioni është pjesa kryesore e formës artistike të veprës letrare.<br />
Këtë komponentë e gjejmë në të gjitha gjinitë dhe llojet letrare (epike, lirike,<br />
dramatike, epiko-lirike etj.).<br />
Kompozicion është ndërtimi i brendshëm i një vepre letrare, që përcaktohet<br />
nga synimi për të zbuluar më mirë idenë e veprës; mënyra se si janë lidhur<br />
e si janë vendosur pjesët përbërëse të saj.<br />
Me fjalë të tjera, mënyra se si i organizon shkrimtari ngjarjet në vepër,<br />
si i vendos personazhet, marrëdhëniet që kanë ata me njëri-tjetrin, përbën<br />
kompozicionin (ndërtimin) e veprës.<br />
Veprat në prozë janë kryesisht me subjekt dhe me personazhe. Veprat<br />
epike përbëhen nga këto elemente kompozicionale:<br />
a) paraqitja e veprimit, veprimit<br />
b) thurja e veprimit, veprimit<br />
c) kulminacioni,<br />
kulminacioni<br />
ç) peripecia dhe<br />
d) shthurja e veprimit. veprimit<br />
Në fazën e paraqitjes së veprimit bëhet një hyrje, në të cilën lexuesi<br />
njihet me personazhet kryesore, me vendin e ngjarjeve etj.<br />
Në thurjen e veprimit ndodh diçka, një veprim i papritur që bëhet<br />
shkak për konfliktin kryesor. Bëhet koklavitja e veprimeve, të cilat e çojnë<br />
konfliktin përpara.<br />
Nga kjo fazë pastaj kalohet në kulminacion, që është pika më e lartë e<br />
mprehjes së konfliktit.<br />
Pason pika e kthesës apo peripecia, që përbëhet nga një sërë<br />
veprimesh që çojnë drejt zgjidhjes së krizës.<br />
Në fund kemi shthurjen e veprimit ose fundin e konfliktit, kur ngjarjet<br />
plotësisht marrin fund.<br />
Ka vepra ku subjekti ndërtohet sipas rrjedhës së mësipërme të ngjarjeve,<br />
por ka edhe të tilla që në fillim jepet zgjidhja, mandej zhvillimi i ngjarjes.<br />
180
Në kompozicionin e veprave asgjë nuk duhet të jetë e tepërt. Çdo pjesë,<br />
çdo veprim duhet të ndihmojë për shtjellimin e plotë të temës së veprës, për<br />
zbërthimin e ideve të saj, me qëllim që ato të kuptohen mirë dhe të ndikojnë<br />
në ndjenjat dhe në mendimet e lexuesit.<br />
BUKURIA QË VRET<br />
Hana e zbetë, si fytyra e një të vdekuri, kundron nga kupa e qiellës.<br />
Kundron botën e maleve të kristalizueme nga bora. Kundron kasollet e<br />
kristalizueme të katundit, të cilat as fymë nuk marrin. Të gjitha janë mbështjellë<br />
në bardhësinë e borës. Dhe të vret kjo bukuri e bardhë. Vret shpirtin e<br />
malsorit siç vret shpirtin e artistit shtatorja e bardhë e ftoftë e një gruaje<br />
lakuriqe. E në kasollë, e cila gjëmon nën barrën e borës, derdhen dy ngjyra,<br />
kuq e zi. I kuq zjarrmi i votrës në fund të kasollës, e zi rrethi. Të zeza, t'errta<br />
janë skutat e kasollës, nga dëgjohet blerimë e mekun e ndoj delje ose kumona<br />
e lopës. Edhe ata i vret bukuria e bardhë. Nga goja u del avulli i afshavet që<br />
ngrihen n'ajr, bie mbi qimet e tyne si brymë dhe kristalizohet. Heshtje.<br />
Gjithçkafja e kristalizume.<br />
- Një dorë shtrihet, zen një dru, e shpupurish zjarrmin. Ropos një botë<br />
gacash. Flaka lëpin errësirën e njerëzve që dridhen, nëpër kuriz u përshkohet<br />
të ftohtit që vjen nga skutat, andej nga errësina.<br />
Brr... uf... andej mbrapa shpinet përpijnë errësina me të ftohtit e saj.<br />
- Po shiko mos ngrini Laroja?<br />
Dhe çohen, i lëshojnë vend rreth zjarrmit Larojës, lopës së shtëpisë. Të nxehet<br />
dhe ky pjestar familjeje në kasollën e kristalizueme.<br />
- E Laroja din si duhet m'u shtrimë rreth zjarrmit. Por, me trupin e saj<br />
të madh, gati shtypi dy vocrrakë, të cilët i kish zanë gjumi pranë zjarmit.<br />
E kur andej nga mesnata acarimi arrin dhe kulmin e vet, atëherë ndër bagëtit<br />
fillon një lëvizje. Po, një lëvizje. Një nga një u aviten njerëzve e me sytë e vet<br />
si me u lutë: "Na lëshoni edhe neve të ngrohemi pak rreth zjarrmit se u<br />
ngrimë. Dhe njerëzit kundrejt njerëzve s'kanë mëshirë, po kundrejt shtazëve<br />
po. Prandej çohen, ua lëshojnë bagëtisë vendin rreth votrës, e ata vetë shkojnë<br />
n' erësinën që përpin.<br />
... Dhe agimi zbardh me bukurinë e bardhë që vret. Çohen njerëzit me<br />
trupa të mpirë dhe me kujtim në ndërgjegje se u kalua edhe një natë e<br />
vështirë. U çuan, por nuk çohet një vocrrak. Dora e s'amës shtrihet mbi te<br />
dhe m'at çast një britmë e tmershme çpoi zemrat e kasollës. Dhimba e një<br />
nane i shkrin zemrat në vaj, por ç'e do kur nuk shkrin zemrën e ngrime të<br />
vocrrakut.<br />
Po, ishte ngrimë lokja e nanës. Gjaku i tij i kuq e i purpurt ish ngri ndër<br />
dej dhe në zemër, ish bamë kristal, që të bahet një servis për miljonarin, jo,<br />
gjaku ish ba rubis, për gjerdhanet e metresave.<br />
E trupi i vocrrakut, i lokes së nanës, ishte bamë një shtatore e ngurtë e zhgulun<br />
nga gjiri i nanës.<br />
- Merrnje dhe çonje në qytet këtë shtatore. Vendosnje në një shesh!<br />
181
Dhe si permendore kushtonja ndokujt! Kushtonja atij që ka më shumë merita<br />
për kët vend! Po, ndoj ministrit o deputetit o ndokujt tjetër... E në rasë se<br />
nuk gjeni ndonjë njeri që ka merita të mjaftueshme, atëherë kushtonja atij që<br />
ka merita ma pak, perendisë klasike.<br />
Millosh Gjergj Nikolla - Migjeni<br />
FJALOR<br />
kundroj - vërej dikë a diçka me kujdes, e shoh mirë dhe me vëmendje<br />
nga të gjitha anët<br />
shtatore - statujë trupore, përmendore<br />
mek - dobësoj, e mpak, e shuaj për zërin<br />
rropat - përplas këmbët duke ecur dhe bëj zhurmë<br />
rubin - gur i çmuar, shumë i fortë e me ngjyrë të kuqe<br />
INTERPRETIM<br />
�Për cilën kohë bën fjalë shkrimtari në këtë tregim?<br />
�Si e përshkruan shkrimtari dhembjen e nënës për vocërrakun?<br />
�Plani kompozicional i këtij tregimi mund të paraqitet si më poshtë:<br />
182<br />
1. paraqitja e veprimit: të gjithë janë mbështjellë në bardhësinë e borës.<br />
2. thurja e veprimit: e trupnat e njerëzve dridhen, nëpër kurriz<br />
u përshkohen të ftohtit që vjen nga skutat, andej nga errësina.<br />
3. kulminacioni: të gjithë u çuen, por nuk çohet një vocrrak.<br />
4. peripecia: dhe njerëzit kundrejt njerëzve s'kanë mëshirë, po kundrejt<br />
shtazëve po.<br />
5. shthurja e veprimit: demaskimi i realitetit, i regjimit në fuqi dhe<br />
revolta e shkrimtarit kundër dallimeve të skajshme klasore në shoqëri.
��DETYRË<br />
Lexoni me kujdes tekstin e mëposhtëm dhe gjeni etapat e kompozicionit<br />
në tekst.<br />
NJERIU QË E BËRI TË QESHË NJË MBRETËRI<br />
Një ditë, pasi u largua nga vendi i tij, ku nuk kishte mbetur njeri pa<br />
mësuar të qeshë, shakatari u nis nëpër botë të takonte njerëz që mund të<br />
kishin nevojë për të. Kutinë me pluhurin magjik me vete, trastën në shpinë<br />
dhe ec e ec na sheh së largu një vend me re të zeza.<br />
Vendosi të kthehej aty e të shikonte ç'bëhej. Rrugës takoi shumë<br />
njerëz. E përshëndesnin, por asnjërit s'i qeshte buza, njëri më i zymtë se<br />
tjetri. Më në fund nuk iu durua dhe pyeti njërin prej tyre:<br />
- Pse të gjithë njerëzit që takoj rrugës janë të zymtë?<br />
Burri vetullngrysur iu përgjigj.<br />
- Ke ardhur në vendin ku njerëzit kanë harruar të qeshin.<br />
- Si kështu?! - Ç'ka ndodhur?!<br />
- Shumë vite më parë, kur ka sunduar gjyshi i mbretit të sotëm. Ai pati<br />
ndaluar të qeshurën me ligj. Që atëherë asnjeri nuk qesh dot në këtë vend.<br />
- Mirë, po mbreti juaj pse nuk e ndryshon këtë ligj?<br />
- Mbreti ynë i zymtë?! Ai e ndjen veten aq fatkeq, sa zor t'i qeshë fytyra<br />
ndonjëherë, jo më të ndryshojë ligjin. Meqë është vet fatkeq, nuk do që njerëzit<br />
e tjerë të qeshin.<br />
- E kuptova, - tha shakatari...<br />
Ai mendoi se e vetmja rrugë shpëtimi është që ta bënte vetë mbretin për<br />
183
të qeshur. Prandaj, pa thënë asgjë, nxori nga xhepi një grusht pluhur dhe ia<br />
hodhi mbretit përsipër me shumë mirësjellje. Shprehja e fytyrës së mbretit<br />
ndryshoi përnjëherësh.<br />
Vetullat e ngrysura iu drejtuan, buza iu përvesh pak sipër dhe filloi të<br />
qeshë. Qeshi e qeshi me orë të tëra duke i lënë të habitur të gjithë oborrtarët<br />
e pallatit që e ndoqën këtë skenë me buzë në gaz...<br />
Mbreti kërkoi pak nga pluhuri magjik.<br />
- Do të të jap të gjithë arin e thesarit tim si shpërblim, - i tha shakatarit.<br />
- Nuk ka nevojë më për këtë, - ia ktheu shakatari. Pasi të mësosh të<br />
qeshësh dhe të duash me gjithë shpirt të qeshësh, nuk ke nevojë më për këtë<br />
pluhur.<br />
- Të hiqet ligji që ndalon të qeshurën!- urdhëroi mbreti. Njerëzit të jenë<br />
të lirë të qeshin.<br />
Fragment nga përralla turke<br />
184
PERSONAZHI<br />
Kur lexojmë një vepër letrare, ndeshemi me njerëz të ndryshëm që i dallojmë<br />
jo vetëm nga pamja, por edhe nga fjalët që thonë, nga veprimet që kryejnë.<br />
Një njeri që vepron në një vepër letrare e quajmë personazh. personazh Personazh<br />
është individualiteti i krijuar nga shkrimtari në një vepër nëpërmjet tipareve<br />
vetjake të të cilit mishërohen disa anë tipike të një karakteri shoqëror, të kuptuara<br />
dhe të vlerësuara sipas një botëkuptimi të caktuar ideologjik. Kështu<br />
në veprat letrare dallojmë personazh kryesor dhe të dorës së dytë; personazh<br />
pozitiv, negativ, personazh tipik etj.<br />
��DETYRË<br />
Lexojeni këtë përrallë<br />
DY VËLLEZËRIT<br />
Një grua e ve kishte rritur dy jetimë. Ata jetonin në varfëri të madhe<br />
dhe nëna i rriste me vështirësi. Pasi u bënë 7-vjeç, ajo i çoi të punonin me<br />
rrogë si barinj te një i pasur.<br />
Kur u rritën fëmijët, e lanë punën tek i pasuri dhe filluan të merreshim<br />
vetë me tregti. Për një kohë të shkurtër bënë pasuri të madhe.<br />
Një ditë u erdhi në vizitë daja i tyre, i cili më parë nuk qe interesuar<br />
fare për ta. Ai i këshilloi se njëri djalë duhej të martohej, pasi nëna e tyre ishte<br />
plakur dhe nusja do t'i ndihmonte asaj në punët e shtëpisë. Në fund daja e<br />
bindi djalin e madh që të martohej me një vajzë të pasur.<br />
Bënë dasmë të madhe. Vëllai i vogël me 300 krushq shkuan ta merrnin<br />
nusen në një vend të largët, tri ditë e tri net udhëtim. Kur erdhi nusja, daja<br />
me qëllim djallëzor e këshilloi nusen të mos flinte me dhëndrin, por t'i thoshte<br />
që ajo dashuronte vëllanë e tij të vogël. Këtë nusja ia tha dhëndrit natën e<br />
parë, ai i besoi dhe u dëshpërua thellë.<br />
Të nesërmen vëllai i madh i propozoi vëllait të vogël të dilnin në gjueti,<br />
pasi shpesh edhe më parë dilnin ashtu për dëfrim. Pasi arritën në vendin e<br />
caktuar, ai i thotë vëllait ta vendoste shenjën ku do të qëllonin. Vëllai i vogël<br />
duke mos e ditur qëllimin e tij, veproi ashtu dhe vëllai i madh e qëlloi nga<br />
prapa, duke e akuzuar për tradhtinë që i kishte bërë. Në çastin e fundit para<br />
se të vdiste, vëllai i vogël i tha se kjo ishte një shpifje të cilën mund ta kishte<br />
bërë daja i tyre. Pasi kuptoi qëllimin djallëzor të dajës dashakeq, vëllai i madh<br />
kërkoi falje nga vëllai i vogël, ia bëri varrin dhe e varrosi.<br />
Kur u kthye në shtëpi, nënës së vet i tha se më nuk do ta shohë të birin<br />
pasi kishte rënë në një çetë hajdutësh dhe ishte zënë peng. Pastaj shkoi te<br />
nusja për ta kuptuar të vërtetën. Ajo pranoi se nuk kishte qenë e vërtetë që<br />
ajo donte vëllanë e vogël, por kështu e kishte këshilluar të thoshte daja i tij.<br />
185
I dëshpëruar thellë, nuses ia mori jetën dhe në fund bëri vetëvrasje,<br />
duke e qëlluar vetveten me thikë në zemër. Nga kjo që ndodhi nëna e vetmuar<br />
filloi të qante derisa u verbua.<br />
��DETYRË<br />
1. Gjeni dhe përshkruani personazhet e kësaj përralle.<br />
2. Ndani në personazhe pozitive dhe negative.<br />
- Ndani në personazhe kryesore dhe të dorës së dytë.<br />
LULI I VOCËRR<br />
Asnjë s'e njeh Lulin. As shokët e tij që përpara<br />
tij luajnë, nuk e njohin. Më mirë të thuash se e njohin,<br />
por ata luajnë për hesap të vet dhe Luli i shikon pa u<br />
përzier me ta. Sot kushdo ka punët dhe kujdesjet e<br />
veta, ashtu edhe fëmijët, ashtu edhe Luli.<br />
- More Luli! Shumë herët ke filluar të shikosh<br />
punën tënde!<br />
Kur Luli hyn në oborr të shkollës, buza i qesh<br />
pak, por askujt asnjë fjalë s'i thotë. Ecën ngadalë duke<br />
shikuar djathtas e majtas, por gjithnjë duke ecur,<br />
derisa të arrijë në cakun e vet. Aty te dera e rrugicës<br />
së shkollës shumë i pëlqen të qëndrojë. Aty është caku<br />
i tij, i praruar me rrezet e ngrohta të diellit në këto<br />
ditët e vjeshtës. Mbështetet Luli në mur, grushtet e<br />
vogla i vë në xhepa, hundën e pjerrët të skuqur nga të<br />
ftohtët e mëngjesit ia kthen diellit dhe ... shikon. Gjëja<br />
186<br />
personazhe pozitive personazhe negative<br />
personazhe kryesore personazhe të dorës së dytë<br />
-
që më tepër ia tërheq vëmendjen, janë çizmet që kanë mbathur disa shokë të<br />
tij. "Sa të bukura janë! Si shkëlqejnë! - mendon Luli dhe, pa dashje, sytë i<br />
shkojnë te tollumbat e vet, nëpër të cilat shihen fare mirë të pesë gishtat e<br />
këmbëve të zbathura. Nga kureshtja i afrohet një shoku që ka çizmet më të<br />
reja. Ulet dhe sheh në lustrën e çizmes këmbët e veta të zbathura. Aq shumë<br />
shkëlqejnë çizmet!!! Pasi shoku me çizme fluturon, Luli, ngadalë, shkon te<br />
caku i tij, në diell, të ngrohë këmbët. Po kur nuk ka diell, si ia bën i shkreti<br />
Lul?!<br />
Nganjëherë, Lulit i afrohet mësuesi. Dhe, kur e ka fytyrën të pastër dhe<br />
pa puçrra, mësuesi ia ledhaton faqet, gushën; e Luli i afrohet, ia merr dorën,<br />
e shikon me sy pëllumbi dhe do të kishte dashur t'i falte diçka mësuesit. Po<br />
vjollca nuk ka. E Luli i vocërr çfarë mund t'i falë mësuesit tjetër? Veç t'i falë<br />
tollumbat e vet, që kanë hapur gojën, sikur duan ta hanë mësuesin! Po, po,<br />
tollumbat e Lulit të vocërr kanë për ta ngrënë mësuesin!<br />
Sipas Migjenit<br />
��DETYRË<br />
Bëni përshkrimin fizik dhe shpirtëror të Lulit të vocërr. Portretizojeni<br />
atë sipas kërkesës së mëposhtme:<br />
Portretizimi i jashtëm Portretizimi i brendshëm<br />
187
FABULA, TEMA DHE IDEJA E VEPRËS EPIKE<br />
FABULA<br />
Fabula është mbarështrimi i ngjarjeve themelore, për të cilën flitet në<br />
ndonjë vepër letrare.<br />
Në vepër hasim edhe ndjenja, përshkrime dhe qëndrime, por fabula<br />
shënon vetëm rrjedhjen e ngjarjeve më të rëndësishme të një vepre letrare.<br />
Në një tekst tregimtar (poemë, roman, tregim etj.) ne dallojmë fabulën<br />
dhe subjektin. Fabula është vetë thelbi i ngjarjes, ashtu si ajo ka ngjarë, në<br />
renditjen e vet logjike e kronologjike. Subjekti është më i gjatë e më i zhvilluar<br />
sesa fabula.<br />
TEMA<br />
Kur analizohet një tekst letrar, në radhë të parë duhet vështruar se cila<br />
anë e jetës është pasqyruar në të. Pra, çdo vepër letrare flet për diçka dhe kjo<br />
ka të bëjë me temën e veprës.<br />
Tema është motivi themelor i një vepre letrare, mbi bazën e të cilit zhvillohet<br />
e gjithë ngjarja. Titulli i veprës letrare rregullisht është në lidhje të drejtpërdrejtë<br />
me temën.<br />
Edhe në jetën e përditshme themi: tema e mbledhjes (e bisedimit), tema<br />
e mësimit, hyri në temë, nuk është në temë etj. Gjatë bashkëbisedimit: folësi<br />
flet për thelbin e çështjes, ndërsa dëgjuesi kupton për se a për kë flitet.<br />
Tema është problemi themelor që pasqyrohet në një vepër letrare.<br />
P.sh.: tema bazë në veprën e Migjenit është padrejtësia, vuajtja dhe mjerimi<br />
i vegjëlisë. Romani "Heshtja e armëve" i Ramiz Kelmendit, për temë ka hakmarrjen,<br />
ndërsa në romanin e Haki Stërmillit "Sikur të isha djalë" tema është<br />
shoqërore dhe bën fjalë për emancipimin e gruas.<br />
IDEJA<br />
Ide është mendimi kryesor që përshkon një vepër artistike, parim<br />
themelor, mbi të cilin mbështetet ndërtimi i saj. Ideja e veprës letrare shpreh<br />
porosinë e tërësishme që vepra ia ofron lexuesit. Bie fjala, ideja e përbashkët<br />
e veprave të Migjenit në prozë e në poezi është kërkesa për ndryshimin e jetës<br />
shoqërore, politike e ekonomike të shoqërisë.<br />
188
LUMI I VDEKUR<br />
Shpërngulja<br />
Në qerren e parë të karvanit, ngushtuar nga rregullimat e shtëpisë,<br />
përveç Pilos që e ngiste, ishte e reja me të vjehrën. Plaka e ndënjur te koka e<br />
nuses, te koka i thënçin, se gruaja që po çaplehej në të dhëmburat e hidhura<br />
të lindjes (ku vinte kokën, s'vinte këmbët) kishte kryqosur duart në kraharor<br />
me një pikëllim të madh dhe s'dinte ç'të bënte. Vetëm kur ranë kambanat<br />
e Shën-Gjergjit, që lajmëronin se po dilte nga kisha, plakës iu kujtua<br />
zoti i madh dhe filloi t'i lutej shenjtit t'i lehtësonte dhimbjet së resë e t'i ipte<br />
lirim të mbarë. Me gjithë të keqtë e atij çasti, nuk harroi të falej që t'i gëzonte<br />
shtëpinë me një djalë. Të gjithë këto i bëri me mënt e saj, vetëm këtë të fundit<br />
e tha me zë, sikur kërkonte që ta dëgjonte dhe e reja.<br />
Nusja që kishte rënë një hop në atë qetim të shkurtër në të cilin bien<br />
rëndom gratë shtatzëna kur janë duke mbledhur fuqi për shtërzimin e fundit,<br />
u dha buzëve të mavjosura një fije gazi të hidhur.<br />
- Ashtu, vërtet, moj nënë, djalë qoftë, çupë mos u bëftë, se ne gratë na<br />
ka nëmur zoti qëkur na bëri gra...<br />
Qerrja që hidhej sa më një krah, më një krah nga një herë në tjetrën,<br />
po bënte të sajën, lehtësonte dhe afronte orën e madhe të dritës e të qetësisë.<br />
Atë hop, kur Piloja shpoi rëndë kalin që të bënte djathtas e të linte mënjanë<br />
një pellg të thellë më ujë, nusja lëshoi dhe afronte orën e madhe të dritës e të<br />
qetësisë.<br />
- Uf, nëno moj! - sikur hosteni të ishte ngulur në trup të saj e jo në<br />
lëkurën e argasur të kaut.<br />
Kjo ndjenjë e çuditshme e zaptoi menjëherë Pilon, që në çast hoqi<br />
hostenin nga vithet e kafshës dhe ktheu kokën të shikonte ç'kishte e shoqja.<br />
Qetë, lënë në punë të tyre, i ranë lerës përmes. Shtatzënia në të dhëmbura<br />
e sipër, u shpëtoi duarve të plakës që e mbanin të mos e briste e ta<br />
dëgjonin bota dhe u kthye më krah, sikur ashtu do të gjente lehtësimin që<br />
kërkonte. Gjunjët, mbledhur mbi bark, iu përpoqën në faqen e një dengu me<br />
plaçka. Rrangullat e shtëpisë u rrokullisën nëpër qerre dhe një trastë shkau<br />
e ra ne tokë. Trahanaja e imët dhe e thatë kërckë u përhap mbi baltë.<br />
- Uaha kazil, uaha kuqo! U foli Piloja qeve që të ndalojnë dhe vetë, si<br />
pështeti hostenin në tokë, u hodh poshtë.<br />
Edhe qerrja e dytë pushoi së qari. Qetë duke shfryrë jashtë avullin e<br />
dendur e të ngrohtë, zhytën turinjtë në trahana dhe nisën të përtypen me<br />
qejf. Një shkumë e bardhë filloi t'u rrjedhë si zinxhir i hollë nga të dy anët e<br />
bulçive.<br />
Nga bishti i qerres së pasme kërceu në rrugë dhe ndau drejt së parës<br />
një vajzë nja gjashtëmbëdhjetë vjeçe. I ra baltës përmes dhe doli në krye të<br />
karvanit. Ishte Vita, çupa e madhe e Pilos.<br />
- Ç'kërkon, moj bijë, që erdhe?... I foli gjyshja. - Nuk bën të rrish, këtu,<br />
po shko... Je çupë e rritur tashti...<br />
- Nëna, ç'ka nëna?...<br />
189
Piloja, pasi u vuri qeve përpara e më këmbë hostenin e gjatë, si shenjë<br />
që s'duhej të lëviznin nga vendi, i ra qerres rrotull dhe doli në bisht të saj.<br />
- Po ty, moj, kush të thirri të vish?<br />
Kur vajza pa t'anë kaq të ngrysur e tek vetulla e mëngjër i epte fët-fët<br />
poshtë e lart si për kohë të lirë, uli kokën dhe mërmëriti:<br />
- Erdha se mos më do gjëkafshë nëna... dhe, sikur të kishte në duar<br />
ndonjë palë kriga, kapërceu gishtërinjtë me njëri - tjetrin pa ditur ç'të bëjë<br />
tjetër.<br />
- Shko, shko, te qerrja, se s'mbeti jot'ëmë për ndihmën tënde! I foli i ati,<br />
duke i bërë me kokë, sikur kërkonte ta shtynte tutje.<br />
Si u largua çupa, Piloja iu afrua s'ëmës.<br />
- E, plakë, si duket puna, a do të mbajë dot gjer në Seman?<br />
- Zor, o bir... Më duket se po e mundojmë e po hyjmë në gjynah me<br />
zotin dhe me të ... Ktheje më mirë qerren për në Bishtanakë, te hani. Gjyshja<br />
ngriti kokën dhe pa të birin në sy, si për t'i zgjidhur mendjen.<br />
- Ma desh zemra të lindte fëmija në dhe të ri, se, kush e di, mund të na<br />
sillte të mbarë... Po, nejse, kur s'do perëndia, s'ka ç'bën robi...<br />
- Tundi kokën dhe u largua drejt kreut të karvanit. Mori hostenin,<br />
hodhi lart dhe shpoi kuqon që të kthente, më të djathtë.<br />
* * *<br />
- Pse qan ata, mos e rrahu tata?... pyeti vëllai i vogël zgjuar në kohën<br />
kur qerrja kishte pushuar së tunduri e përkunduri.<br />
- Jo vëllaçko, nuk qan ata, por prit dhe pak, të shohësh se kush do të<br />
qajë: vëllai apo motra... iu përgjigj Vita, duke tërhequr me një dorë tërkuzën<br />
e lopës dhe me tjetrën duke shtrirë të vëllanë.<br />
Qerrja filloi të lëkundej përsëri dhe boshti i palyer ia nisi vajit të tij:<br />
"criu-criu fiq..." avaz që po e mbante që atë mëngjez kur i zoti i harroi, apo<br />
s'pat nge, t'hedhë masën katranit. Kjo e qarë zvarrëzvarrë, si ajo tërkuza e<br />
lëshuar e lopës që Vita e kish lënë nga dora, shiu i imët i fushës së Myzeqesë,<br />
që s'priti gjersa karvani të zinte Kilin e vogël. Koka, lëshuar gjumit dhe ëndërrave,<br />
po i shkonte sa mënjanë nga troshitja.<br />
Sytë e vajzës, si kaluan një çast vështrimin e plogët e të qullët të kafshës<br />
që vinte pas, u mbushën përnjëherë me lot. Bulzat e ujit mbi faqen e një<br />
pellgu të rrahur nga shiu, dukeshin si barka të vogla që kishin ngritur velat<br />
për udhëtim, ashtu si lotët e vajzës që kishin marrë teposhtë faqeve. Kapur<br />
fort pas hunjve të qerres, kokën pështetur mbi faqen e rrogëzit që mbulonte<br />
plaçkat dhe binte gjer poshtë, vështrimin mbytur në atë re të madhe shiu, as<br />
Vita s'e kuptonte dot kush ja ndillte gjithë këtë trazim e pikëllim: arratia<br />
nga fshati ku kishte lerë e ishte rritur, lëngimi dhe dhembjet e nënës, apo<br />
ndonjë duf i ri që s'pati ndjerë gjer atë ditë në kufijt e fshatit të saj, në gjerdhet<br />
e kasolles së saj.<br />
E ku kuptohet ndonjëherë nga çastisin rrëketë që mbushin lumin dhe<br />
e bëjnë të buçasë nga shtrati dhe udha e tij!...<br />
190<br />
Fragment nga romani "Lumi i vdekur" i Jakov Xoxës
Shpjegim:<br />
Në fragmentin e shkëputur nga romani "Lumi i vdekur" shquhen çastet<br />
që tregojnë: shpërnguljen e familjes së Pilo Shpiragut dhe dhimbjet e lindjes<br />
që e kanë shtrënguar gruan e tij, e cila përpëlitet në qerren që lëviz rrugës me<br />
gropa fushës së Myzeqesë. Në të dyja rastet përmes rrëfimit të qetë, Jakov<br />
Xoxa shpreh, botën e ngarkuar me reflekse, përfytyrime e asociacione të<br />
pasura, botën psikologjike të personazheve, si dhe drithërima të brendshme,<br />
të thella shpirtërore... E gjithë rruga që përshkon karvani ka një domethënie<br />
simbolike.<br />
Varfëria, rruga me llucë, qerret me qetë e lodhura, karrocat e mbushura<br />
me njerëz dhe dengje leckash është rruga e jetës së familjeve Myzeqare në<br />
vitet '30. Tiparet përcaktuese të personazheve dalin që të përgatisnin për<br />
ngjarjet e mëpastajme: plaka me urimet dhe mallkimet e saj, Pilo me<br />
zemërimin dhe përgjegjësinë e prijësit të karvanit; Lili i vogël që e sheh botën<br />
ende përmes përngjumjes nga lëkundja e qerres, Vita në prag të shpërthimit<br />
të vajzërisë; gruaja shtatzënë me dhimbjet e rënkimet që s'dihen në janë ogur<br />
i mirë apo i keq. Pamjet, përshkrimet, gjendjet janë dhënë me një leksik aq të<br />
përshtatshëm dhe aq të pasur, sa të duket sikur i ke të gjalla para syve. Kjo<br />
është dhe nga veçoritë më karakteristike të stilit të J. Xoxes.<br />
PYETJE DHE DETYRA<br />
�Ç'është fabula?<br />
�Ç'është tema?<br />
�Ç'është ideja?<br />
�Ku qëndron dallimi ndërmjet fabulës dhe përmbajtjes së veprës letrare?<br />
�Lexojeni në tërësi romanin "Lumi i vdekur". Analizojeni këtë vepër letrare:<br />
shkruani në fletore për personazhet, fabulën, temën dhe idenë e veprës.<br />
Për t'ju ndihmuar për detyrën e dhënë, po japim këtë skemë:<br />
LUMI I VDEKUR<br />
Tema: Jeta e vështirë e fshatit të Myzeqesë gjatë viteve 1938 - 1939<br />
Fati i tri familjeve:<br />
- Familja Shpiragu e dëbuar nga beu i vendit;<br />
- Familja Tafilaj, kosovarë të dëbuar nga pushtuesi serb;<br />
- Familja e Koz Dynjasë, vendase nga fshati Trokth.<br />
Linjat paralele:<br />
- Vështirësitë e jetës e mbijetesës së fshatarëve përballë bejlerëve e<br />
tregtarëve;<br />
- Dashuria e Vitës me Adilin (një bashkim simbolik).<br />
191
Zhvillimi i ngjarjeve:<br />
- Dëbimi nga toka e vet e familjes së Shpiragajve;<br />
- Vendosja e tyre në Trokth;<br />
- Marrëveshja e Pilo Shpiragut me tregtarët e Fierit;<br />
- Shpërthimi i lumit;<br />
- Zhgënjimi i Pilo Shpiragut nga tregtarët;<br />
- Marrëveshja e tij me beun;<br />
- Arratisja e Adilit me Vitën.<br />
Personazhet kryesore:<br />
- Pilo Shpiragu e Koz Dynjaja, që tipizojnë figurën e fshatarit shqiptar<br />
mes dilemave të kohës.<br />
- Sylejman Tafili tipizon figurën e kosovarit të ikur nga serbët, por dhe<br />
të zhgënjyer nga raportet me fshatarët e Myzeqesë.<br />
- Adili dhe Vita janë dy personazhe romantikë të dashuruarish, që<br />
autori i parapërgatit për ngjarjet e mëpasme të luftës.<br />
Veçori të veprës:<br />
- Ka unitet të brendshëm të qëndrueshëm, me anë të të cilit lidhen<br />
rrjedhat fabulare.<br />
- Ndërhyrja e autorit për të bërë zgjidhje qëllimore.<br />
- Synimi për të rrëfyer bindshëm.<br />
- Gjuha e pasur me frazeologji dhe filozofi popullore.<br />
192<br />
JAKOV XOXA (1923-1979)<br />
Jakov Xoxa në letërsinë <strong>shqipe</strong> është i njohur si<br />
romansier, novelist e tregimtar.<br />
Lindi në Fier ku e mbaroi shkollën fillore, ndërsa<br />
të mesmen e kreu në Korçë. Pasi përfundoi studimet e<br />
larta për letërsi, një kohë punoi si gazetar dhe më vonë<br />
si profesor i letërsisë në shkollën e lartë. Nga viti 1965<br />
Jakov Xoxa kryesisht filloi të merret me krijimtari<br />
letrare, ku në fillim shkroi skica, reportazhe dhe tregime.<br />
Tregimet e Jakov Xoxës janë përmbledhur në<br />
"Novela" I dhe II.<br />
Në letërsinë <strong>shqipe</strong> Jakov Xoxa u bë i njohur me<br />
romanet "Lumi i vdekur", "Juga e bardhë" dhe "Lulja e<br />
kripës". Është marrë me stilistikë dhe teori të letërsisë.
POEMA<br />
Poema është një tregim ose rrëfim jo në rreshta, por në vargje.<br />
Zakonisht është më e gjatë se këngët lirike, por më e shkurtër se këngët<br />
epike.<br />
Në to autori rrëfen për një ose më shumë ngjarje, në të cilat veprojnë<br />
disa personazhe. Ajo shkruhet në vetën e parë ose të tretë. Gjendja<br />
shpirtërore e autorit në fakt ndërthuret me atë të heroit, karakteristikë kjo që<br />
poemën e veçon nga llojet e pastra epike. Në letërsinë shqiptare poema është<br />
mjaft e pranishme.<br />
Poema kanë shkruar Gavrill Dara i Riu "Kënga e sprasme e Balës",<br />
Naim Frashëri "Historia e Skënderbeut", "Bagëti i bujqësi"; Ndre Mjeda "Vaji<br />
i bylbylit", "Andrra e jetës" etj. dhe shumë shkrimtarë të letërsisë së sotme<br />
<strong>shqipe</strong>, si Ismail Kadare, Dritëro Agolli, Shefqet Musaraj, Ali Podrimja etj.<br />
ANDRRA E JETËS<br />
Trina<br />
Molla t'kputuna nji deget,<br />
Dy qershia lidhë n'nji rrfanë,<br />
Ku fillojnë kufijt e geget<br />
Rrinë dy çika me nji nanë.<br />
Kreckë e bre përzier me lisa<br />
Rriten rrotull me çetinë,<br />
Plepa t'but' e qeparisa,<br />
Mbëlojnë e veshin atë ledinë.<br />
S'ushton mali prej baktiet,<br />
S'fryn murrlani me duhi;<br />
Paq i kthelltë prej Perëndiet;<br />
Paq prej nierit e qeti.<br />
Gurra e lugut veç ushtote<br />
Si lahutë me kangë kreshnike;<br />
E ndër pemë bylbyli këndote<br />
Valle darsmet e fisnike.<br />
Ngreh, bylbyl, n'at hije valle,<br />
Ushto gurrë, trimneshë, n'shkambije;<br />
Bulk i natës, kungallë, që talle<br />
Nëpër gemba e për lamije.<br />
193
FJALOR<br />
Këndoni, këndoni. Veç prej stanit<br />
T'ardhmen Trina mbramje n'shpi,<br />
Tuj blegrue nji kij mbas zanit<br />
T'deles nane keni me ndi.<br />
Veç prej plehut gjel kokoti,<br />
Me njat za që s'ndrron kurrherë,<br />
Ka m'u gjegjë se a tuj ndërrue moti,<br />
Se a tuj çue nji tjetër erë.<br />
U ndi nji za te shtegu:<br />
Cice! Del se erdh Murgjina,<br />
E mbrapa po vjen Trina<br />
Me j'qingj të Sykes ngryk.<br />
E duel me mjelcë te burgu<br />
Lokja, nxuer viçin jashtë,<br />
E Shega, e letë si kashtë,<br />
Tuj kcyemun e bërlyk.<br />
Iu suell oborrit rrotull<br />
Tu u hejdhë me bisht përpjetë;<br />
Derisa plaka vetë<br />
Rrshane tu Murpuna e çoi.<br />
Moli, tuj këndue, lopën,<br />
Tuj pritun viçin prorë;<br />
E tambli, bardh si borë,<br />
Përmbrenda mjelcës ngufoi...<br />
Ndre Mjeda<br />
rrfanë - veshë, vegjë, pupa, bishti i qershisë<br />
geget - e gegëve<br />
kreckë - një lloj panje<br />
nierit - njeriut<br />
qeti - qetësi<br />
gurrë - krua, burim<br />
bulk - kandërr që këndon natën, bulkth, që nxjerr një zë si të gjinkallës.<br />
T'ardhmen Trina mbramje n'shpi - me të ardhur Trina në mbrëmje në<br />
shtëpi.<br />
kij - qengj<br />
gjel kokoti - gjel që këndon bukur e gjatë. Kokoti është një epitet krahinor<br />
për këta lloje gjelash. Gjelat e parandiejnë ndërrimin e motit. Po këtu<br />
194
ka një kuptim figurativ, është si një paralajmërim i asaj që do të<br />
ndodhë në strofën e dytë, sëmundja e Trinës.<br />
cice - nënë (formë dialektore). Në Malësi të Veriut kështu, me emrin e gjirit,<br />
i thërresin nënës fëmijët.<br />
murgjina - lopë e murrme<br />
sykë - emri i deles që ka sytë të qarkuar nga një rreth i zi ose fytyrën me<br />
shenja.<br />
mjelcë - enë e drunjtë për të mjelë dhentë, enë ku hidhet qumështi<br />
burg - ahur<br />
Shega - emër lope, lopë me brirë të kthyer përpara. Këtu ka kuptimin: viç.<br />
u bërlyk - u zhgërrye përtokë duke bërtitur<br />
rrshanë - zvarrë<br />
tuj pritun viçin prorë - duke ndaluar viçin gjithnjë (për çdo çast)<br />
ngufoj - gufoi, u çua përpjetë<br />
Shpjegim<br />
Ky fragment është marrë nga pjesa e parë e poemës që i kushtohet<br />
Trinës. Vetëm brenda tri vargjeve, nëpërmjet një metafore të goditur, jepet<br />
koncepti familjar (ku mungon figura e mashkullit), por dhe kufijtë gjeografikë<br />
e hapësinorë.<br />
Fjalët kyçe lidh e t'kputuna japin idenë e trashëgimisë biologjike dhe<br />
të pavarësisë individuale në një familje. Kështu që në fillim duket se Mjeda<br />
mjedisit tipik malësor do t'i japë frymë universale.<br />
Në këtë këngë shfaqet para nesh një peizazh i gjallë baritor me një<br />
pasuri të madhe ngjyrash e tingujsh. Pas çdo vargu ai pasurohet me elemente<br />
të shumtë, që ilustrojnë karakteristikat e këtij mjedisi.<br />
Elementet natyrore përzihen me elemente nga bota e kafshëve si dhe<br />
nga bota njerëzore.<br />
Puna, është një detaj tjetër shumë i rëndësishëm në këtë pjesë. Aq të<br />
lidhur janë njerëz e kafshë sa emri i deles, Shega del njëlloj i rëndësishëm si<br />
emri i Trinës.<br />
Mënyra se si e thërret Vajza nënën Cice, tregon për një lidhje të fortë<br />
shpirtërore e fizike ndërmjet nënës e vajzës së vogël.<br />
Qetësia dhe paqja që mbretëron kudo, duket se të parapërgatitin për<br />
diçka jo të mirë që mund të ndodhë.<br />
Lumturia e vajzave dhe e nënës është tepër e bukur për të qenë e<br />
vërtetë. Kështu, ndjesia poetike shkon paralelisht me logjikën e realitetit.<br />
195
PYETJE DHE DETYRA<br />
�Ç'është poema?<br />
�Cilat janë poemat më të njohura në letërsinë shqiptare?<br />
�Lexojeni në tërësi poemën e Ndre Mjedës "Ëndrra e jetës".<br />
�Bëni analizën e kësaj poeme. Për këtë mund t'ju ndihmojë skema në vijim.<br />
ANDRRA E JETËS<br />
Kryevepra e Mjedës Poema e jetës, e lindjes dhe e vdekjes.<br />
Kompozicioni<br />
Pjesa e parë: Trina - njohja me natyrën, mjedisin, personazhet,<br />
Vdekja e Trinës, fatalitet i jetës<br />
Pjesa e dytë: Zoga - lindja e dashurisë dhe e foshnjës,<br />
bukuria e jetës<br />
Pjesa e tretë: Lokja - çastet e fundit, meditimi për jetën,<br />
vdekja si fenomen i natyrshëm<br />
Boshtet e poemës<br />
Personazhi i femrës: - shpaloset me stoicizmin e burrërinë e Lokes,<br />
brishtësinë e pafajësinë e Trinës dhe bukurinë<br />
e fëminitetin e Zogës.<br />
Dashuria: - ndjenja më sublime e jetës, që shfaqet në<br />
shumë forma.<br />
Natyra: - tipike e virgjër, malësore, e veshur me cilësi<br />
romantike.<br />
Filozofia: - një jetë njerëzore ku bashkëjetojnë lindja dhe<br />
vdekja, gëzimi dhe hidhërimi.<br />
Struktura (treshe): - natyra, personazhet, poeti që bashkëveprojnë<br />
në mes tyre.<br />
Estetika: - e bukura dhe tragjizmi në jetë dhe në art.<br />
Stili: - romantik, neoklasik me elemente realiste<br />
Figura qendrore: - metafora, simboli, epiteti<br />
Gjuha: - koncize, e përpunuar estetikisht<br />
Metrika: - pjesa I, vargu tetërrokësh, pjesa II, vargu<br />
tetërrokësh, pjesa III, dhjetërrokësh.<br />
196
BALADA<br />
Baladat janë krijime letrare epiko-lirike ku rrëfimi i autorit ndërthuret<br />
me ndjenjat e tij të brendshme. Nëse te poemat epike temë kryesore është<br />
tema heroike, në balada temë kryesore është jeta shoqërore dhe zakonet<br />
morale. Edhe në balada shfaqen mjaft shpesh elementet fantastike.<br />
Ky lloj letrar është zhvilluar me sukses në letërsinë tonë popullore.<br />
Janë të shumta baladat si në krijimtarinë gojore, ashtu edhe në atë të shkruar.<br />
Të njohura janë baladat "Gjergj Elez Alia", "Hasan Aga dhe Çika<br />
Potureshë", "Konstantini vogëlith" (ose Halil Garria apo Motra me nëntë<br />
vëllezër, "Aga Ymeri" etj.). Nga letërsia jonë e shkruar mund të përmendim<br />
krijimin letrar “Zolejka” të Çajupit.<br />
HASAN AGA DHE ÇIKA POTURESHË<br />
I lshoj vjetat djali me kullotë,<br />
E po i çon nëpër mëhallë,<br />
N'Potur mëhallë m'i ka çue,<br />
Me ni çikë potureshë o besatue:<br />
"Bashkë me mue ti ke m'u martue."<br />
Nji Haxhuze i ka diftue:<br />
"Myzhde, djali t'u kish martue!"<br />
Nana e Hasan Agës na ish idhnue:<br />
Nuk asht nana n'zor për çikën potureshë<br />
ndër beglerë kam me e martue<br />
"Ndër beglera ndër agallarë,<br />
E ka nana nji për mallë".<br />
Daja i vet aty ish kanë:<br />
"Pse, bre nip, ashtu po ban,<br />
Ndër poturë, qysh, nusen me zanë."<br />
Daja e vet shka i kish thanë:<br />
"Ty nusën, bre nip ta kam zanë."<br />
Hasan Aga shka i kish thanë:<br />
"Kam dhan' besën n'din e iman,<br />
S'muj me marrë un' tjetër kan!"<br />
Daja Hasan Agës shka i kish thanë:<br />
"Ti budallë mos u ban!<br />
Na ty nusen ta kem zanë<br />
Ta kem zanë, kem' me t'martue<br />
Edhe darkën me ta marue".<br />
Hasan Aga ish kan' idhnue:<br />
"Pse, dajë, ktahën me ma ba mue?<br />
197
198<br />
Edhe krushqit i ka thirr me shkue<br />
Dasëm po don me marue"<br />
Kan shku krushqit nusen ja kan pru.<br />
Hasan Aga fort ish kan' sertnu<br />
"Hajde Hasan, dhandër me t'çu!"<br />
Hasan Aga dhandër s'po don me shku<br />
Jan' shku nuses me i kallxue:<br />
"Ka dhanë besë tjetërkund".<br />
Qaty nusja tha: "Medet për mue!"<br />
Sahati gjashtë koka shkue:<br />
Hala dhandri s'asht me shkue<br />
Me zor daja ma paska çue.<br />
Hasan Aga dhandër kur ka shkue,<br />
Ish ndal' n'sobë me u kujtue...<br />
Qaty nusja e kish qortue:<br />
"Hasan Aga shka je idhnue<br />
E s'po flet aspak me mue?<br />
A po t'dukna e keqe unë,<br />
Apo tesha pak t'kam prue?"<br />
"Boll tesha më paske, prue.<br />
Boll e mirë paske qillue,<br />
Kam dhan' besën tjetërkujt."<br />
Qaty gruja i kish kallxue:<br />
"Rrogtaricë kam me t'u marue,<br />
Ki me e marrë edhe at' grue;<br />
S'po t'thom un' besën lene."<br />
Hasan Aga shka kish marue,<br />
"Hiq bre grue s'muj besën m'e lshue,<br />
Kam dhan' besën tjetërkuj."<br />
Kush n'atë odë nuk kish qillue.<br />
Nji letër po don me shkrue.<br />
Gishtin e vogël e kish shkurtue<br />
Me qat gjak letrën e ka marue<br />
Edhe grues i kish kallxue:<br />
"Kur t'vij nana me m'thirr mue,<br />
Për prozore letrën nanës me ja lshue."<br />
Hasan Aga shka kish marue:<br />
Thikë, vetit m'i ka mshue,<br />
N'at vend jetë paska nrrue.<br />
Nana e Hasan Agës koka çue,<br />
N'der t'Hasanit paska shkue:<br />
"Çou bir, mos pritsh m'u çue!<br />
S'dojshe dhanër mramë me shkue."<br />
Qaty nusja n'prozore asht ofrue:<br />
"Paja, nanë, me të kallxue,-<br />
Merre qit letër!" - n'dorë ja ka lshue.
E merr letrën nana diku me knue,<br />
E merr letrën te hoxha ka shkue.<br />
E merr letrën hoxha me knue,<br />
Nanës Hasan Agës i ka kallxue:<br />
"Djali yt jetë paska nrrue.<br />
Me zor dhandër e kini çue:<br />
Daja n'çafë m'ka marrë mue."<br />
Qaty halla shka kish marue:<br />
"Haj medet, pa djal kam mbet' unë!"<br />
Të tanë krushqve, me u kallxue:<br />
"Asnji, krushk, n'shpi mos me shkue,<br />
Me tupana te vorret me m'çue,<br />
Se me çikë t'begut m'kanë martue<br />
Edhe besën ma kanë prish mue."<br />
Qaty krushqit shka kanë marue:<br />
"Të tanë krushqit hoxha i ka tubue<br />
Edhe letrën ua ka knue:<br />
"Kah Potur mahalla mue me m'çue,<br />
besën peng mos me ma lanë mue!"-<br />
Qashtu n'letër e kish pas' shkrue.<br />
Me tupana tue bumbullue,<br />
Kangatar't kanë shkue tue knue,<br />
Me xheneze kah Potur mahalla kanë shkue.<br />
N' Potur mahall kur kanë dalë,<br />
Paskan ra n'qat mahallë,<br />
Çika potureshë krushqve para ju kish dalë.<br />
Bajraktari ish kan' i parë;<br />
Bajraktarit çka m'i ka thanë:<br />
"Bajraktar po t'lutna tash me u ndalë!<br />
Du ta shof, tha, qeket djalë;<br />
Sebep meje jetën e ka dhanë;<br />
S'desh me lan', din e imanë,<br />
Edhe unë mbas tij s'kam me rrnue!"<br />
Çika thikë vetit i paska mshue,<br />
Edhe çika jetë paska ndrrue,<br />
Amanet ju paska lan':<br />
"Ngatangat vorret me i marue!"<br />
Nanës Hasan Agës i kanë kallxue:<br />
"Ngatangat n'dhe po don me i lshue."<br />
Nana e Hasan Agës shka po ban,<br />
Ni amanet me gojë e kish lan'<br />
Me gojë t'vet e kish kallxue:<br />
"Ndërmjet t'dyve n'dhe me m'lshuem<br />
Veç ngatangat ata mos me i afrue."<br />
Tri vorre i paskan marue,<br />
ndërmjet t'dyve plakën e kanë lshue<br />
199
FJALOR<br />
Trandafilat te kryet' u kan bi.<br />
Edhe kaça ndërmjet u ka çelë.<br />
S'po i le gjylet, medet me u përpjekë.<br />
haxhuze - plakë e keqe<br />
rrogtaricë - shërbyese në një familje, shërbëtore<br />
prozore - dritare<br />
myzhde - lajm i gëzuar<br />
sebep - shkak<br />
PYETJE DHE DETYRA<br />
�Cila është tema e baladës "Hasan Aga e Çika Potureshë"?<br />
�Cilat shtresa shoqërore prezantohen në këtë baladë?<br />
�Pse lindi konflikti?<br />
�Çka përfaqëson Hasan Aga e çka nëna e tij?<br />
TË SHPREHURIT KRIJUES<br />
200<br />
�Dëgjoje këngën e "Hasan Agës" dhe shkruaje tekstin e saj.<br />
�Krahasojeni tekstin e dhënë në libër me tekstin e këngës që e ke<br />
shënuar ti.
NJOHURI PËR DRAMATIKËN<br />
Veprimet dramatike e japin jetën nëpërmjet dialogëve, monologëve dhe<br />
veprimit të personazheve. Ne këto vepra mungon fjala e autorit. Vendin e saj<br />
e zë gjuha e personazheve (dialogu, monologu).<br />
Dramat, zakonisht, kanë në qendër një konflikt të vetëm, kurse, konfliktet<br />
e tjera janë të dorës së dytë, i shërbejnë zgjidhjes së konfliktit kryesor.<br />
Këto vepra shkruhen për t'u shfaqur në skenat e teatrit, prandaj duhet<br />
të plotësojnë disa kërkesa, si: të mos zgjaten më shumë se dy orë, ngjarjet të<br />
jenë shumë të përqendruara dhe të paraqiten sikur zhvillohen para syve të<br />
shikuesit, në kohën e tashme.<br />
Personazhet vendosen përballë njëri-tjetrit. Veprat dramatike ndërtohen<br />
me akte, skena ose pjesë.<br />
DIALOGU DHE MONOLOGU<br />
Në veprën dramatike kompozicioni është më i ndërlikuar. Aty mbizotëron<br />
dialogu dhe monologu, si formë e të shprehurit të aktorit.<br />
Dialog është bashkëbisedimi që zhvillohet ndërmjet dy personazheve,<br />
ndërsa monolog quhet biseda që e zhvillon një personazh duke folur me<br />
vetveten ose që u drejtohet lexuesve, dëgjuesve a shikuesve në një shfaqje<br />
teatrale.<br />
Në vijim po japim një monolog dhe një dialog nga komedia "Koprraci" e<br />
Molierit.<br />
KOPRRACI<br />
- Komedi -<br />
(akti IV, skena VII)<br />
Harpagoni është fajdexhi i pasur dhe koprrac i jashtëzakonshëm.<br />
Kleanti, i biri, në bashkëpunim me shërbëtorin e tij, marrin arkën me<br />
florinj. Harpagoni bëhet si i marrë dhe thërret komisarin e policisë për<br />
zbulimin e hajdutëve.<br />
Personazhet kryesore në këtë pjesë:<br />
Harpagoni (koprraci) - i ati i Kleantit dhe Elizës<br />
201
Monolog<br />
Kleanti - i biri<br />
Eliza - e bija<br />
Komisari i policisë etj.<br />
HARPAGONI - (thërret që nga kopshti dhe del në skenë pa kapelë).<br />
Hajdutët! Hajdutët! Vrasësit! Kriminelët! Oh! I mjeri unë! Drejtësi, o Zot<br />
i drejtë! Më fikën, më vranë, më prenë kokën, më vodhën paratë e mia!<br />
Kush m'i ka marrë? Ç'u bë? Ku është? Ku fshihet? Si mund ta gjej? Ku<br />
të vete? Ku të mos vete? Mos është atje? Mos është këtu? Kush je ti?<br />
Qëndro! Paratë!<br />
Paratë, i poshtër!... (Zë krahun e tij). Oh, jam unë! M'u prish mendja s'di<br />
ku jam, cili jam e ç'po bëj. Oh, paratë e mia të gjora, miqtë e mi të<br />
dashur! Më lanë pa ju. Tani që ju rrëmbyen prej meje, e humba<br />
mbështetjen, ngushëllimin, gëzimin; të gjitha mbaruan për mua; s'më<br />
duhet më jeta; pa ju është e pamundur të rroj. Kaq ishte, më la fryma,<br />
po vdes, vdiqa, më varën. S'ka ndonjë zemërbardhë që të më ngjallë, të<br />
më kthejë verdhushkat e mia të dashura, ose të më thotë kush m'i ka<br />
marrë? E? Si thoni? Asnjë s'ka? Kushdo që ma bëri gjëmën, mirë ma<br />
gjeti rastin; zgjodhi tamam kohën kur i flisja atij të mallkuarit djalë. Të<br />
dal. Të vete në polici, t'i them t'i shkojnë në hell të gjithë të shtëpisë,<br />
me shërbëtorë e shërbëtore, me djalë, me vajzë, more dhe mua vetë. Sa<br />
njerëz qenkan mbledhur! Kujtdo që i hedh sytë, më bën të dyshoj, të<br />
gjithë më ngjajnë me hajdutin që më vodhi. Ej! Për cilin flisni atje tej?<br />
Për atë që më vodhi? Çfarë zhurme bëhet atje lart? Mos është atje<br />
hajduti? Amani, kush e di ku është futur, i lutem të ma tregojë! Mos<br />
është fshehur aty në mesin tuaj? Më vështrojnë të gjithë dhe qeshin.<br />
Keni për të parë, edhe ata kanë gisht në vjedhjen që më është bërë<br />
patjetër. Hajde, shpejt, komisarë, xhandarë, gjykatës, litarë, trarë,<br />
xhelatë! Të gjithë t'i varin, të gjithë: dhe sikur të mos i gjej paratë e mia,<br />
do të varem edhe vetë pastaj.<br />
Dialog<br />
* * *<br />
KOMISARI - Ma lini mua në dorë. Ai është zanati im. U regja në këso punësh.<br />
S'është e para herë që po merrem me zbulimin e hajdutëve dhe<br />
do të isha bërë pasanik i madh sikur të kisha aq thasë nga një<br />
mijë franga sa njerëz kam varur.<br />
HARPAGONI - Të gjithë gjykatësit të interesohen për shqyrtimin e kësaj<br />
çështjeje dhe, në qoftë se nuk m'i gjejnë paratë e mia, do të<br />
202
kërkoj drejtësinë e drejtësisë.<br />
KOMISARI - Duhen bërë gjitha hetimet e nevojshme. Sa para kishit në arkë,<br />
thatë?<br />
HARPAGONI - Dhjetë mijë florinj, të numëruar një për një.<br />
KOMISARI - Dhjetë mijë florinj?!<br />
HARPAGONI - Dhjetë mijë florinj.<br />
KOMISARI - Vjedhje e rëndësishme.<br />
HARPAGONI - S'ka torturë që mund ta lajë këtë krim kaq të madh dhe, sikur<br />
të mos i jepet dënimi i merituar hajdutit, s'ka siguri më as për<br />
gjërat më të shenjta.<br />
KOMISARI - Në ç'monedhë ishte kjo shumë?<br />
HARPAGONI - Në flori tingëllues.<br />
KOMISARI - Cilin dyshoni për këtë vjedhje?<br />
HARPAGONI - Të gjithë! Dua të arrestoni e të burgosni qytetin me gjithë<br />
rrethet.<br />
KOMISARI - Po të më dëgjoni mua, nuk duhet të inatosim asnjeri, po të<br />
mundohemi me të urtë e me të butë të shtiem ndonjë provë në<br />
dorë, që të mundim të veprojmë pastaj me anën e forcës dhe të<br />
kërcënimit për t'i gjetur gjithë paratë që ju kanë vjedhur.<br />
(Kleanti i jep arkën me florinj me kusht që Harpagoni të heqë dorë<br />
nga marrëzia e tij për t'u martuar me Marianën).<br />
Molieri<br />
Shënim<br />
Kjo pjesë është marrë nga komedia "Koprraci" e shkrimtarit të madh<br />
francez Molier, emri i vërtetë i të cilit ishte Zhan Baptist Pokëlen (1622-1673).<br />
Përmes skenave me humor të goditur, Molieri demaskon koprracinë që<br />
shkatërron shpirtin e njeriut.<br />
FJALOR<br />
koprrac - ai që kursen tej masës edhe për sendet e domosdoshme për jetesë;<br />
ai që ka para dhe nuk ndihmon tjetrin kur ky ka nevojë, njeri<br />
dorështrënguar.<br />
gjëmë-a - fatkeqësi e madhe, e keqe e madhe<br />
xhelat-i - vrasës, mizor, ai që pret kokën e njeriut<br />
u regja - u mësova, u kalita<br />
hetim-i - zbulim, vëzhgimi me kujdes për të zbuluar diçka<br />
t'i shkojmë në hell - t'i mundojmë shumë, t'i vrasim në mënyrë të egër<br />
kanë gisht - kanë pjesë në një veprim, kanë dijeni<br />
203
PYETJE DHE DETYRA<br />
- Si e jep autori gjendjen e koprracit, kur kupton se e kanë vjedhur?<br />
- Pse autori përdor një varg pyetjesh?<br />
- Si ndikojnë ato te lexuesi ose te shikuesi i komedisë?<br />
- Si e kuptoni shprehjen e koprracit: "Tani s'më duhet më jeta"?<br />
- Ç'tregon çasti kur koprraci zë krahun e tij dhe pandeh se kapi hajdutin?<br />
PËR TË QESHUR<br />
204<br />
MOLIERI (1622-1673)<br />
Zhan Batist Molier është komediografi më i<br />
madh francez. Në moshën 20-vjeçare doli në skenë dhe<br />
u çmua si aktor komik. Më 1643 formoi teatrin e vet<br />
"Molier", në skenën e të cilit u luajtën me sukses komedi<br />
dhe tragjedi të ndryshme.<br />
Ka shkruar shumë komedi, nga të cilat më të njohura<br />
janë: "Tartufi", "Mizatropi", "Koprraci", "Don Zhuani",<br />
"Borgjezi xhentëlmen", "I ligu për mend" e të tjera.<br />
Veprat e Molierit kanë rëndësi mjaft të madhe si<br />
për letërsinë franceze ashtu edhe për letërsinë botërore.<br />
Është përkthyer në shumë gjuhë të botës. Në letërsinë<br />
shqiptare është imituar nga Çajupi, Fishta e shkrimtarë<br />
të tjerë komedish.<br />
MËSUESI: Në fjalinë “Hajni është arrestuar”,<br />
ku është kryefjala?<br />
NXËNËSI: Në burg, zoti mësues.
��DETYRË<br />
Lexojeni pjesën në vijim. Ky është një fragment nga tragjedia "Romeo e<br />
Zhulieta" e Shekspirit. Përcaktojeni cila pjesë është dialog e cila monolog.<br />
SKENA III<br />
Qeli e Fratit Laurens. Hyn FRATI LAURENS me një shportë.<br />
FRATI LAURENS:<br />
Pas natës së vrenjtur, qesh mëngjes' i zbehtë.<br />
Kur drita larushon nga lindja retë;<br />
Dhe cip' e zezë zbardhet bëhet ditë<br />
Nga zjarri i Titanit që sjell dritë.<br />
Pa dalë dielli erën të përçajë,<br />
Të zgjojë ditën, vesën të na thajë,<br />
Barishte do të mbledh me helm të fortë,<br />
Dhe lule për ilaç në këtë shportë.<br />
Ky dhé, q'ësht' nënë, ësht' dhe varri ynë<br />
Pra gropë varri qënka mitra jonë,<br />
Kjo mitër, lloj-lloj hijesh na ka dhënë<br />
Që thithin gjin' e tokës për të ngrënë.<br />
Disa fëmijë plot virtyte kanë<br />
Asnjë nuk është bosh, po njësh nuk janë.<br />
Oh! Fuqiplotë ësht' hiri që qëndron,<br />
Përmbi çdo bim' e gur që na rrethon,<br />
Se s'ka asgjë të ligë a të kotë,<br />
Që s'bën asnjë shërbim në këtë botë,<br />
Po dhe një gjë e mirë na bën keq<br />
Kur shtrëmbër e përdorim dhe për dreq.<br />
Virtyti, kur e nxin, në ves ndërron<br />
Dhe vesin pun' e mir' e zbukuron.<br />
Kështu edhe kjo lule e uruar<br />
Nën luspë ka një helm për të shëruar.<br />
Në qoftë se i merr erë ta ka ënda<br />
Po n'e shijofsh me ndjenjat humb dhe mëndja.<br />
Dhe tek njeriu luftojnë dy fuqira<br />
Dy mbretër hasmë: E liga dhe e mira.<br />
Dhe kur ai m'i ligu na fiton,<br />
Sakaq bimën sëmundja e shkurton.<br />
(Hyn ROMEUA).<br />
ROMEUA: Mirëmëngjesi, uratë!<br />
FRATI LAURENS: Paç uratën!<br />
Ky zë i ëmbël ç'është që me natë?<br />
205
O bir që kaq shpejt më ke munguar<br />
Do kesh një hall të madh të paduruar.<br />
Meraku vjen kur plaket ca njeriu,<br />
Kur vjen ai dhe gjumi shkon vetiu;<br />
Po trurin e shkujdesur të rinisë,<br />
E ruan gjum' i art' i qetësisë.<br />
Prandaj, mëngim' i yt më siguron<br />
Se një merak i madh të çqetëson.<br />
Ose, t'i shtie shenjës ca më mirë,<br />
Në shtrat ti sonte fare nuk je shtrirë.<br />
ROMEUA: Tamam, po sonte isha m'i qetuar.<br />
FRATI LAURENS: O Zot! Tek Rozalina paske shkuar?<br />
ROMEUA: Oh jo, imzot atë e kam harruar<br />
Dhe dhëmbja që më sillte m'është shuar.<br />
FRATI LAURENS: Pra thuaj ku e shkove këtë natë?<br />
ROMEUA: Ja ku ta them pa pyetur më gjatë.<br />
Tek hasmi isha mbrëmë në gosti<br />
Kur rashë në një tjetër dashuri.<br />
Si unë u plagos edhe ajo<br />
Prandaj si shenjt, na ndih e na shëro.<br />
Për' të, uratë, s'kam ndonjë mëri<br />
Dhe lutjen për të dy e bëj tani.<br />
FRATI LAURENS: Shpjegom biro punën pa e zgjatur.<br />
Se ndjesë s'merr përveç nunosj' e hapur.<br />
ROMEUA: Ta them pra hapur, zemrën me të parë<br />
E bij e Kapuletit ma ka marrë.<br />
Si zemr' e saj dhe e imja u bashkuan.<br />
Të gjitha, veç kurorës, u mbaruan.<br />
Tani ta them më mirë, duke shkuar<br />
Se ku dhe kur dhe qysh jemi takuar<br />
Dhe si këmbyem fjalë zumë dorë;<br />
Po vetëm, zot, që sot na ver' kurorë.<br />
FRATI LAURENS: O Zoti Krisht! E ç'është ky ndryshim?<br />
206
LLOJET E DRAMËS<br />
Llojet kryesore të gjinisë dramatike janë:<br />
a) tragjedia, tragjedia<br />
b) komedia dhe<br />
c) drama. drama<br />
TRAGJEDIA<br />
ANTIGONA<br />
Skena e tretë<br />
Personazhet: Kori, Antigona, Kreoni, Rojtari, Ismena<br />
KREONI<br />
(Duke iu drejtuar Ismenës)<br />
Moj ti, që më thithnje fshehurazi gjakun,<br />
strukur si nepërkë brenda në shtëpi!<br />
Si nuk e kuptonja se dy veta mbanja,<br />
dy armiq të fronit, dy armiq të mij?<br />
Haj tashti më thuaj: në këtë varrim<br />
pate gisht dhe ti, apo do mohosh<br />
e me be do thuash se s'di gjë prej gjëje?<br />
ISMENA<br />
Në më jep kjo lejë, thom se edhe unë<br />
asaj i ndihmova në këtë varrim;<br />
e pra edhe unë jam bashkëfajtore.<br />
ANTIGONA<br />
Këtë drejtësia nuk do ta lejojë;<br />
se as ti s'ke dashur as unë s'të mora bashkëpunëtore.<br />
ISMENA<br />
Unë turp s'e quaj, kur ti ke mjerime,<br />
të lundrojmë bashkë në det plot rreziqe.<br />
ANTIGONA<br />
Hadi m'ata poshtë dinë kush e bëri<br />
punën e varrimit; unë nuk e dua,<br />
nuk e dua mikun që vetëm me fjalë tregon dashuri.<br />
ISMENA<br />
Mos, të lutem motër, mos më ler pa nder;<br />
më lejo të vdesim që të dyja bashkë<br />
207
208<br />
e kështu dhe unë të nderoj vëllanë.<br />
ANTIGONA<br />
Një gjë që s'ke prekur, si qënka e jote?<br />
S'është aspak nevojë të vdesësh dhe ti;<br />
mjafton vdekja ime.<br />
ISMENA<br />
Jeta më për mua ç'shije do të ketë,<br />
po qe se do mbetem, do të jetoj pa ty?<br />
ANTIGONA<br />
Pyete Kreonin; e ke kujdestar.<br />
ISMENA<br />
Pse më ndez me fjalë nga të cilat ti<br />
s'ke ndonjë fitim?<br />
ANTIGONA<br />
Vërtet qesh me ty, porse me sa helm!<br />
ISMENA<br />
Thuaj: a do të mund të të jap një ndihmë,<br />
qoft' edhe tashti?<br />
ANTIGONA<br />
Shpëto jetën tënde; nuk të kam zili.<br />
ISMENA<br />
Oh e mjera unë! Pse të mos e kem<br />
fatin tënd dhe unë?<br />
ANTIGONA<br />
Ti ke zgjedhur jetën, kurse unë vdekjen.<br />
ISMENA<br />
Po unë të thashë ç'kisha për të thënë,<br />
ANTIGONA<br />
Ca të quajnë ty, ca mua të urtë.<br />
ISMENA<br />
Sidoqoftë fajin të dyja e kemi.<br />
ANTIGONA<br />
Mos u bëj merak, se ti je e gjallë,<br />
ndërsa shpirti im ka vdekur prej kohe;<br />
po dobi kjo vdekje të vdekurve u sjell.<br />
KREONI<br />
Nga këto dy vajza njëra tani çmendet;<br />
Kurse ajo tjetra, qëkur është lindur.<br />
ISMENA<br />
Ndër mjerimet, mbret, mëndja nuk mbetet<br />
ashtu siç ka mbirë, porse ikën, zhduket.<br />
KREONI<br />
Pa dyshim menç dole, mbasi me të liqtë<br />
ke bërë dhe ti punëra të liga.<br />
ISMENA<br />
Si mund të jetoj, pa ditur këtë.
FJALOR<br />
KREONI<br />
A! Këtë?<br />
Mos e zër në gojë, zëre sikur s'është.<br />
ISMENA<br />
Si? Mendon të vrasësh nusen e tyt' biri?<br />
KREONI<br />
Ka të tjerë brazda që mund të lërohen.<br />
ISMENA<br />
Po s'mund të ujdisin si këta të dy.<br />
KREONI<br />
Unë gra të liga kurrë s'marr për djemtë.<br />
ISMENA<br />
Emon fort i dashur! Sa të fyen yt atë!<br />
KREONI<br />
Shumë më mërzit ti dhe kjo martesë.<br />
KORI<br />
Vërtet ke vendosur t'ia rrëmbesh t'yt biri?<br />
KREONI<br />
Po këtë martesë Hadi do ta prishë.<br />
KORI<br />
U vendos, si duket, vdekja e kësaj.<br />
KREONI<br />
Ashtu them dhe unë! porse s'duhet zgjatur;<br />
shpjerimi, shërbyes, brenda në pallat.<br />
Lidhini, të lira mos i lini fare;<br />
se edhe guximtarët mendojnë të ikin,<br />
kur e shohin vdekjen fare pranë tyre.<br />
(Të dy motrat i shpiejnë brënda në pallat,<br />
(Kreoni qëndron)<br />
nepërkë - gjarpër helmues me kokë të shtypur në formë trekëndëshi<br />
mjerim - fatkeqësi<br />
zili - inat<br />
të ligj - të dobët, të këqij<br />
INTERPRETIM<br />
Sofokliu<br />
Ky fragment është shkëputur nga tragjedia "Antigona" e shkrimtarit të<br />
vjetër grek, Sofokliut. Zhvillimi i subjektit bëhet me një gjallëri e qartësi që<br />
rrallë mund ta gjesh në tragjeditë e tjera.<br />
209
Kreoni mundohet ta mbështesë urdhëresën e tij të rreptë mbi argumente<br />
jo të vërteta, si ato që përdorin njerëzit e kategorisë së tij, d.m.th.<br />
njerëzit krenarë dhe brutalë. Thotë me plot gojën se i thirri njerëzit nga Teba<br />
për t'u këshilluar gjoja me ta, por kjo është vetëm një maskë që përdori për<br />
ta mbuluar vendimin e tij të egër, meqë kur mblodhi Këshillin e pleqve, vendimi<br />
ishte marrë dhe urdhëresa kishte dalë.<br />
PYETJE DHE DETYRA<br />
Shpjegim<br />
�Cili është personazh pozitiv në këtë tragjedi?<br />
�Si e gjykoni veprimin e Kreonit?<br />
�Si e vlerësoni veprimin e Ismenës?<br />
�Si përfundon fragmenti?<br />
�Si do ta kishit përfunduar ju këtë tragjedi?<br />
Vepra "Antigona" e Sofokliut është e llojit të gjinisë dramatike që quhet<br />
tragjedi.<br />
Tragjedia është lloj i gjinisë dramatike që përfshin vepra, të cilat përshkohen<br />
nga tragjikja dhe kanë në bazë një konflikt të brendshëm ose një<br />
hero tragjik. Pra tragjedia përfundon në mënyrë të dhembshme me vdekjen e<br />
heroit. Ndër tragjeditë më të njohura janë tragjeditë e letërsisë antike, tragjeditë<br />
e Shekspirit etj.<br />
Në letërsinë <strong>shqipe</strong> të Rilindjes Kombëtare ka pasur ndonjë përpjekje<br />
për të shkruar tragjedi, si për shembull dallohet Çajupi me tragjedinë "Burri<br />
i dheut", Mihail Grameno me "Vdekja e Piros" etj. Në letërsinë e sotme <strong>shqipe</strong><br />
ky lloj i gjinisë dramatike është shumë pak i lëvruar.<br />
210
TANA<br />
Ç'bën ashtu, moj Kote?<br />
KOTE<br />
S' është puna jote.<br />
TANA<br />
Moj, mos je e marrë?<br />
Kam ardhë më parë.<br />
KOTE<br />
S'mund të rri këtu,<br />
Kam të tjera punë,<br />
po hiqu nga unë!<br />
TANA<br />
Ç'thotë kjo murtajë!<br />
KOTE<br />
Ujku të të hajë!<br />
TANA<br />
Tutje, moj mandatë!<br />
Kam ardhë me natë.<br />
KOTE<br />
Thuaj si të duash,<br />
Se unë do të bluaj.<br />
TANA<br />
Nuk do të bluash,<br />
Se unë këtu ç'ruaj?<br />
KOTE<br />
Ruan millonanë,<br />
Se kur të ka pranë...<br />
TANA<br />
Ftu! Moj gojë ndyrë,<br />
KOMEDIA<br />
KATËRMBËDHJETË VJEÇ DHËNDËR<br />
Pamja e dytë - në mulli<br />
(Brenda në një mulli dy gra presin të bluajnë: zonja Tanë dhe zonja Kote. Guri i<br />
mullirit po kthehet. Duken thasët pranë koshit. Zonja Kote kërkon të bluajë më<br />
parë, por Tana s'e lë).<br />
moj turi lëtyrë!<br />
Ç'e kam millonanë?<br />
Kam burrin pranë...<br />
Ti ku e ke nderin,<br />
që përflet të tjerë?<br />
Po gjithë të dinë.<br />
Harrove bekshinë?<br />
Sa herë të zunë?<br />
KOTE<br />
Me bekshinë unë!<br />
S'turpërohesh pak,<br />
Se je grua plakë!<br />
TANA<br />
Plakë? Pa hap sytë,<br />
kush është më e ndytë?<br />
Je ti për burrë?<br />
Ndaj iku i mjerë<br />
dhe s'të vjen më kurrë,<br />
se i prishe nderë!<br />
KOTE<br />
Moj kurvë, moj shtrigë!<br />
TANA<br />
Moj grua e ligë!<br />
KOTE<br />
Moj sterrë, moj natë!<br />
TANA<br />
Moj gojë lopatë!<br />
KOTE<br />
Moj bythe e kusisë!<br />
TANA<br />
Tmerr i njerëzisë.<br />
KOTE<br />
Na! Porrato paç!<br />
Kur kërkon të shaç!<br />
TANA<br />
Tutje moj zagare!<br />
KOTE<br />
Tutje moj murdare!<br />
TANA<br />
Ik, moj bishtdredhur!<br />
KOTE<br />
O moj brashnj e hedhur!<br />
TANA<br />
O moj vjerdharake!<br />
KOTE<br />
O moj shulanake!<br />
MILLONAI<br />
Ç'kini që thërrini,<br />
Pak turp nuk kini?<br />
Jini kushërira?<br />
Silli si të pira!<br />
Pse thërret moj Kote?<br />
KOTE<br />
S'është puna jote...<br />
(Andon Zako ÇAJUPI:<br />
fragment nga komedia<br />
“Katërmbëdhjetë vjeç<br />
dhëndër")<br />
211
PYETJE DHE DETYRA<br />
1. Ku zhvillohet kjo bisedë?<br />
2. Cilat janë personazhet kryesore të këtij fragmenti?<br />
3. Cili është personazhi i dorës së dytë?<br />
4. Pse zunë të grinden personazhet kryesore?<br />
5. Për çka e akuzojnë këto gra njëra-tjetrën?<br />
6. Çfarë është komedia?<br />
7. Shikojeni një pjesë dramatike dhe pastaj diskutoni për të.<br />
8. Fragmentin e dhënë nga komedia “Katërmbëdhjetë vjeç dhëndër"<br />
luajeni në role.<br />
9. Këtë komedi shkruajeni në formë tregimi.<br />
Shpjegim<br />
Komedia është një lloj i lashtë i gjinisë dramatike. Në kohërat antike<br />
ajo shfaqej në skenë ku luanin dy-tre aktorë që përdornin maskat për të krijuar<br />
efekte komike.<br />
Karakteristikë kryesore e komedisë është e qeshura. Në komedi pasqyrohen<br />
dukuri shoqërore të shëmtuara dhe të ulta, që vihen në lojë nëpërmjet<br />
personazheve me vese. Elementet kryesore të saj janë ironia dhe sarkazma.<br />
sarkazma<br />
Ndryshe nga tragjedia, që përfundon me dhimbje, komedia zakonisht<br />
përfundon në mënyrë të gëzueshme dhe në të mirën e personazheve pozitivë.<br />
Komediografët më të njohur kanë qenë Aristofani, Shekspiri, Molieri,<br />
Gogoli etj.<br />
Një nga komeditë e para të letërsisë shqiptare është "14 vjeç dhëndër"<br />
e Çajupit. Komedi të bukura janë edhe "Karnevalet e Korçës" (Spiro Çomorra),<br />
"Zonja nga qyteti" (Ruzhdi Pulaha) etj.<br />
212
DRAMA<br />
Drama paraqet një konflikt të ashpër, por që gjen rrugëzgjidhje. Ajo<br />
paraqet ngjarje tronditëse, që shkaktojnë vuajtje të mëdha shpirtërore.<br />
Subjekti është mjaft i përqendruar e i ngjeshur.<br />
Drama e parë origjinale në gjuhën <strong>shqipe</strong> është "Emira" e rilindësit<br />
arbëresh Anton Santori. Më pas ajo u zhvillua nga Fan S. Noli, Çajupi etj.<br />
Dramaturgë të njohur të letërsisë sonë janë edhe: Kolë Jakova, Minush Jero,<br />
Spiro Çomora, Kasem Trebeshina, Sulejman Pitarka, Ruzhdi Pulaha, Teodor<br />
Laço, Ekrem Kryeziu etj.<br />
EMIRA<br />
(Kalina u jep ujë dhenve në Krojin e Ftohtë dhe po i këndon nji qingji të<br />
porsalindur, pastaj vjen Emira)<br />
Skena 1<br />
KALINA: I lumi ti,<br />
Që pa u trëmbur<br />
Këcen, o shqerr!<br />
Qumshtin dhe barin<br />
Saher' e do<br />
E gjen, e merr:<br />
Njerin dhe tjetrin,<br />
Kur s'të pëlqen,<br />
E lë tek është<br />
Vihe lodron<br />
Me bark të ngosur.<br />
Plot me hare<br />
Ditën e shkon.<br />
I par' ti leve...<br />
EMIRA: Ohi, ndrikull Kalinë, Uh!<br />
KALINA: Kush po më thërret?<br />
EMIRA: Ndrikull Kalinë!<br />
KALINA: Dëgjojmë, dëgjojmë!<br />
EMIRA:Ku je?<br />
KALINA: Këtu te Kroi.<br />
EMIRA: Kur erdhe? Nuk të pashë të zbritshe këtej poshtë.<br />
KALINA: S'ka një copë herë që jam këtu. Te ky bar, ja delet po<br />
kullosin.<br />
213
214<br />
EMIRA: E po si, pa furkë gjënde? Jot ëmë s'të shtërngon të<br />
punosh gjithnjë si imja më?<br />
KALINA: Ç'thua, diç zotin edhe ti Emirë? Ajo është një kulshedër,<br />
që nuk ngopet kurrë. Po t'ish si thotë ajo, do të donte të pregatis<br />
ja një palë çorape ditën. Çdo herë, kur mblidhemi në mbrëmje,<br />
të parën të pyetur që më bën është kjo: Punove sot, apo fjete e<br />
shtruar në diell, apo në ndonjë hije? Ku e ke çorapin që ke bërë?<br />
Unë rri e qetë se po t'i përgjigjesha edhe një gjysmë fjale, m'atë<br />
çast do të zihej lufta.<br />
EMIRA: Eh, motra ime, ashtu është bërë jeta, ka më shumë thar<br />
tira se ëmbëlsira.<br />
KALINA: Veçse thuhet se kush vuan më shumë, e kush më pak.<br />
EMIRA: Moj po kush e di? Më kujtohet se kur isha, të të them,<br />
nja tetë a nëntë vjeç, Tata më shpuri ndër Sheshe, atje tek<br />
kishim arën; atje ishin burrat që korrnin. Pasi hëngrëm e pimë<br />
mezditë, atje nën hijen e një lisi degëgjërë dhe plot fletë, ashtu si<br />
ishin, ata zunë të flisnin për mjerimet e kësaj bote dhe, kush<br />
duke qeshur, kush duke u tallur, kush duke folur me tamam,<br />
për secilin mjerimet e veta ishin më të rënda se të të tjerëve. Kur<br />
ja ku ja arriu Eremiti i Shën Pantaleut Motëmadhi.<br />
KALINA: Motro, mba mënd se ku qëndron, dhe ndjemë se po të<br />
pres fjalën, po unë do të të rrëfej një të pësuar me këtë; unë tani<br />
jam e madhe.<br />
EMIRA: Mëma më tha se ke lindur dy vjet para meje.<br />
KALINA: Sa vjeç je ti?<br />
EMIRA: Mbaroj tetëmbëdhjetë në muajin që po hyn.<br />
KALINA: Popo, ç'thua, moj motër? Unë jam shtatëmbëdhjetë vjeç.<br />
EMIRA: Atëhere, në unë jam dy vjet më e vogël se ti, sa vjeç mund<br />
të jem?<br />
KALINA: Njëzet vjeç.<br />
EMIRA: Ah! Ah! Ah! vjetët u nëmëruakan së prapëthi!<br />
KALINA: Ti po më përqesh tani.<br />
EMIRA: Jo, pse moj motër?<br />
KALINA: Pse po tallesh me mua, sikur dij unë se ç'thashë?<br />
EMIRA: Mos u thëntë kurrë! S'dij se si vate që më shpërtheu gazi.<br />
Ç'të pësuar do të më rrëfeje?<br />
KALINA: Një herë pas të vjelavet gjëndesha me delet brënda në<br />
një vreshtë tek Zhurat. Atëhere unë kisha rritur edhe një dhi; ajo<br />
ishte aqë dëmtare dhe ashtu e djallosur që më bënte të thërrisja<br />
e dëshpëruar në çdo çast, ia kishja vënë emrin Xhallmarije dhe<br />
më dëgjonte, kur e thërrisja. Po kur i tekej asaj, nuk më përfillte<br />
fare. Kur ish në të mira, më rrinte pranë, gjithnjë afër prehërit.<br />
Ishim vetëm afër mezit të ditës, nuk pipëtinte asnjë zog; vetëm<br />
kumborëza e dashit dëgjohej që bënte tin, tin, tin si ajo që<br />
shoqëron të vdekurit. Kur pas dhisë, që kish hyrë në një vreshtë<br />
tjetër, u hodha atje brënda për ta kthyer, më vajtën sytë tek një
kasolle, që ishte në një anë, me derë të hapur. Brënda ishte e<br />
errët. M'u bë sikur atje tundej një gjë, as unë s'e dij se si, që po<br />
e vërente edhe dhija. Fantazija e gjithë m'u ndez përnjëherësh<br />
dhe m'u duk një fantazëm nga e cila u trëmb edhe dhija; u<br />
lëshova t'ikja me këtë pas të ngatruar nëpër këmbë dhe u<br />
pengova, rashë dhe përpoqa e çava hundët tërë gjak në një<br />
kërcu. Nga të thirrurat e mija ai më erdhi sipër, që mos pastë të<br />
mirë kurrë!<br />
EMIRA: Kush?<br />
KALINA: Motëmadhi.<br />
EMIRA: E besoj se ta ka ngrirë gjakun, kur t'erdhi sipër me ata<br />
sy si zgavra dhe të shkëlqyer, me atë mjekër të bardhë dhe të<br />
gjatë gjer në bark, i mbështjellë në gjithë ato livere.<br />
KALINA: Unë nuk e pashë, se më kish rënë zali, po kur erdha në<br />
vehte, pashë atë që më kishte lagur faqen me ujë të ftohët dhe<br />
më mbante nën hundë një liverez të spërkatur me ca uthull.<br />
EMIRA: I ziu s'kish faj.<br />
KALINA: Ku di unë a kish faj ajo, veçse që atëherë s'mund ta<br />
shoh fare.<br />
EMIRA: Po me gjithë këtë në fshat e mbajnë të gjithë për njeri të<br />
shëjtë. Nuk pjell asnjë grua pa mos i sjellë Eremiti ikonën e Shën<br />
Pantaleut, nuk bëhet asnjë krushqi pa u këshilluar me<br />
Motëmadhin; nuk përhapet fara e krymbit të mëndafshit po s'e<br />
pat bekuar me dyllin e qirijve të të shejtit Motëmadhi. Shiko se<br />
në të gjitha shtëpitë e duan atë.<br />
KALINA: Ashtu është moj motër, po qysh atëherë, kur më del për<br />
para, unë dridhem. Dhe më duket sikur ma bën për inat, kur ai<br />
vjen për të na parë dhe unë nuk jam në shtëpi, ajo dërgon, më<br />
thërret dhe më detyron të rrij të dëgjoj ç'thotë ai. Sa pa qejf, e di<br />
unë vetë.<br />
EMIRA: Po ç'thotë Eremiti, kur vjen në shtëpinë tuaj?<br />
KALINA: Unë pak, apo as fare s'ia vë veshin, veçse tek kënga e<br />
Pantaleut.<br />
EMIRA: Me të vërtetë? e din dhe e thotë ai plak.<br />
KALINA: Unë kam mësuar pak nga ajo.<br />
EMIRA: A ma mëson edhe mua?<br />
KALINA: Atë që dij unë e harroj në mes, moj ndrikull. Unë dij ta<br />
thom dhe ta këndoj vetëm bashkë me të tjerë.<br />
EMIRA: Nuk të besoj, pse të kam dëgjuar kaqë herë kur e këndoje<br />
edhe ti vetë.<br />
KALINA: S'është e vërtetë, mos ka qënë ndonjë tjetër.<br />
EMIRA: Diç zotin, moj ndrikull! Si s'e njohkam unë zërin tënd<br />
nga ai i një tjetre? Nuk të kujtohet ty, kur në muajin e qershorit<br />
mblidhje gjethe në Gracian e kur nga maj' e manit këndonje dhe<br />
i bëje të kumbonin të gjitha ato lugina?<br />
KALINA: Popo! si m'iku nga mëndja. Unë harroj shpejt çdo gjë. E<br />
215
Shpjegim<br />
lumja ti, moj Emirë, ç'kujtesë të gjallë që ke!<br />
EMIRA: S'është e vërtetë, motër; mua s'më kujtohen as ëndërrat<br />
më të forta që shoh.<br />
KALINA: Mirë thua, sepse ëndërrat fluturojnë dhe treten si retë<br />
të shtyra nga era; po jo të ngjarat dhe të pësuarat që thellohen<br />
mirë ndër tru.<br />
EMIRA: Të gjithë gjërat.<br />
KALINA: Trutë e mija unë nuk e dij se si janë. Kur nuk dua ta<br />
kujtoj një gjë ato ma mbajnë gjithnjë përpara syve, po pastaj kur<br />
e dua ta kujtoj atë gjë, sikur e largon nga unë një frymë e huaj<br />
dhe ma humb. Apo e dëgjon, moj ndrikull, atë të kënduar andej<br />
lart?<br />
EMIRA: Jo.<br />
KALINA: Vërja mënden dhe dëgjo.<br />
EMIRA: Më ler të mbush kotruvet.<br />
KALINA: E dëgjova përsëri.<br />
EMIRA: Edhe unë, ç'do të jetë vallë?<br />
KALINA: S'e dijmë. Eja të vemi.<br />
EMIRA: Thirru deleve edhe ngana.<br />
KALINA: Ma jep të ta mbaj këtë kotruve.<br />
EMIRA: Jo, motër, se në të paftë jot ëmë, të hedh ndonjë fjalë dhe<br />
unë nuk dua të dëgjoj fjalë.<br />
KALINA: Afër shtëpisë ta jap prapë.<br />
EMIRA: Atëherë bej si të duash.<br />
KALINA: Pa vështro sa ëmbël këndojnë!<br />
Anton Santori<br />
"Emira" e Anton Santorit është drama e parë në gjuhën <strong>shqipe</strong>. Aty trajtohet<br />
gjerësisht dukuria shoqërore e cubërisë, që Santori e kishte prekur<br />
edhe te novelat e romanet. Ngjarjet zhvillohen në fshatin arbëresh Shën<br />
Katerinë të Italisë.<br />
Subjekti me pak fjalë është ky: dy vajza fshatare, Emira dhe Kalina,<br />
dashurojnë të njëjtin djalë, Mirianin, të cilit i rrah zemra për të parën, po këtë<br />
e lakmon edhe bariu i derrave të fshatit, Kallonjeri, njeri pa skrupull, që i vjen<br />
rrotull edhe Kalinës.<br />
Veprimi zhvillohet në dy linja, përpjekjet e Fumelit për zbulimin e bandave<br />
të cubave nga njëra anë, dhe pengesat që i sjell dashurisë së Emirës dhe<br />
Mirianit, zilia e Kallonjerit dhe e Kalinës, nga ana tjetër. Kjo zili e shpie përpara<br />
veprimin. Si kallauz i cubave, Kallonjeri i shtyn ata t'i djegin kasollen e<br />
t'i mbytin bagëtinë Mirianit, orvatet të rrëmbejë edhe Emirën, po s'ia arrin<br />
216
qëllimit (se vajzën e shpëton vëllai i Mirianit, Albenci). Ky gati sa nuk e vret<br />
Kallonjerin, që padit Mirianin me t'anë si bashkëpunëtorë të bandave.<br />
Të dy arrestohen dhe janë gati për t'u pushkatuar, kur intrigantin<br />
Kallonjer e vrasin vetë cubat për poshtërsitë e tij. Gabimi sqarohet. Miriani<br />
me të atin lirohen nga burgu; dhjetë cuba pushkatohen.<br />
Drama mbyllet me një fund të lumtur: vendi shpëton prej grabitjeve<br />
dhe vrasjeve; Emira dhe Miriani martohen, kështu edhe Kalina me Albencin.<br />
Drama frymëzohet nga simpatia e autorit për njerëzit e thjeshtë, nga dhimbja<br />
për jetën e vuajtur të fshatarëve.<br />
Me realizëm janë pasqyruar rrethanat tipike të jetës së fshatarëve<br />
arbëreshë të kohës. Këtu na dalin personazhe të gjalla e të goditura si: Emira,<br />
Kalina dhe nënat e tyre.<br />
Në figurën e Emirës kemi tipin e vajzës së thjeshtë të popullit, plot virtyte<br />
e cilësi të trashëguara nga mjedisi ku u rrit.<br />
Kalina është lozonjare e ziliqare, po në thelb naive e zemërmirë. Një figurë<br />
e ndërlikuar është edhe Kallonjeri: djalë i ri , i etur për jetë e dashuri, i<br />
pashëm, këngëtar i talentuar, por tek ai është tepër i fortë egoizmi që e<br />
shndërron në një hipokrit, intrigant të gatshëm të përdorë çdo rrugë për të<br />
arritur qëllimet e veta.<br />
Ljipisia dhe Ligjëresha janë figura të goditura plakash fshatare, të cilat<br />
kanë të përbashkët mentalitetin konservator.<br />
Dramën "Emira" e gjallëron humori i këndshëm. Dialogu është i<br />
zhdërvjelltë dhe ka frymë popullore.<br />
��DETYRË<br />
Lexojeni në tërësi dramën e parë të letërsisë shqiptare "Emira" të<br />
shkrimtarit Anton Santori.<br />
217
RADIODRAMA<br />
Radiodrama është një lloj drame, që nuk shfaqet në teatër, por interpretohet<br />
nga trupa e aktorëve dhe incizohet në shirit magnetofoni. Ajo transmetohet<br />
përmes valëve të radios.<br />
Meqenëse nuk transmetohet para publikut, ajo ka një strukturë më të<br />
thjeshtë se drama dhe shumë elemente të skenës plotësohen me efekte të<br />
ndryshme muzikore e tingullore.<br />
218
TË SHPREHURIT<br />
DHE KRIJIMTARIA<br />
219
Diskutimi dhe biseda<br />
DISKUTIMI<br />
Kur je duke folur me një mik për motin dhe ai të thotë se moti i vrenjtur<br />
e me reshje e mërzit dhe e pengon të shëtitë, ndërsa ti i përgjigjesh se një<br />
mot i tillë për ty është i bukur e interesant e të tjera si këto, në thelb ju nuk<br />
po realizoni një diskutim, por një bisedë të rëndomtë.<br />
Diskutimi është tërësia e mendimeve dhe e pikëpamjeve që shpreh<br />
njeriu rreth një çështjeje që shqyrtohet. Ai është një lloj komunikimi që kryhet<br />
ndërmjet shumë personash, të cilët shkëmbejnë opinione për një problem<br />
të caktuar.<br />
Biseda është një shkëmbim i lirë mendimesh ndërmjet dy a më shumë<br />
njerëzve për çështje të jetës së përditshme a të punës.<br />
Diskutimi organizohet për të bindur dikë ose për të informuar të tjerët.<br />
DISA RREGULLA PËR ZHVILLIMIN E DISKUTIMIT<br />
� Çdo njeri, i pranishëm në një diskutim, duhet të përpiqet të marrë<br />
pjesë në të e të shprehë mendimin e tij të argumentuar, shkurt e pa përsëritje.<br />
� Duhet të dëgjojmë me vëmendje të tjerët kur flasin dhe mund të<br />
mbajmë shënime gjatë gjithë diskutimit për çështjet më të rëndësishme të tij.<br />
� Të flasim e të ndërhyjmë në diskutim, kur na jepet fjala nga drejtuesi<br />
i diskutimit.<br />
� Nuk duhet t'i ndërpresim të tjerët, kur flasin.<br />
� Si rregull, diskutimi duhet të ketë një drejtues, i cili ka për detyrë<br />
të hapë diskutimin e ta drejtojë atë në rrugën e duhur, duke u kujdesur që<br />
diskutuesit të mos flasin gjatë, të mos dalin nga tema, të flasin me leje dhe<br />
në mënyrë të kulturuar.<br />
� Drejtuesi i diskutimit nuk mban qëndrim, pra nuk jep mendimin e<br />
tij gjatë diskutimit. Ai bën përmbledhjen, jep përfundimet e diskutimit dhe e<br />
mbyll atë.<br />
220
PYETJE DHE DETYRA<br />
1. Ç'është diskutimi?<br />
2. Si duhet t'i argumentojmë mendimet tona në një diskutim?<br />
3. Thoni disa nga rregullat kryesore të diskutimit?<br />
4. Ç'detyra ka drejtuesi i diskutimit?<br />
5. Zgjidhni tri nga cilësitë e mëposhtme që i quani më të rëndësishme për<br />
drejtuesin e diskutimit. Argumentoni mendimin tuaj.<br />
- të jetë i mençur<br />
- të jetë i bukur<br />
- të dijë të dëgjojë të tjerët<br />
- të dijë të ndërhyjë<br />
- të ketë para<br />
- të jetë i butë<br />
- të dijë të vishet<br />
- të dijë të merret vesh me të tjerët<br />
- të dijë të hajë<br />
- të dijë të organizojë punën.<br />
6. Zhvilloni një diskutim për njërën nga temat e mëposhtme:<br />
a) një film i shikuar.<br />
b) një ndeshje sportive.<br />
c) sjellja e nxënësve të shkollës sonë.<br />
ç) suksesi i përgjithshëm në klasë.<br />
d) pastërtia e nxënësve dhe e shkollës.<br />
7. Lexoni tregimet e mëposhtme dhe diskutoni rreth tyre.<br />
TË VLERËSOJMË TOLERANCËN<br />
- Mirëmëngjesi, Ilir! Përse u vonove? - e pyeti mësuesi.<br />
- Isha me nënën në spital, te babai; është plagosur në kokë.<br />
- Po si ndodhi? - pyeti me keqardhje mësuesi.<br />
- Na thanë se një djalë deshi të kalonte me vrap para makinës, ndërsa<br />
babai po e ngiste me shpejtësi, sepse po çonte një grua në spital. Djali dhe<br />
gruaja shpëtuan, vetëm babai u plagos në kokë. Sot do ta operojnë.<br />
- Po, kush qe ai djalë?<br />
- Nuk dimë, se iku me vrap.<br />
- Për fat të keq, të tillë ka, edhe jo pak, - tha mësuesi me inat.<br />
- Ti Ilir, kur të duash, shko tek babai, ke leje nga unë.<br />
- Faleminderit! - tha Iliri.<br />
Unë isha zbehur. Ballin e mbështeta mbi dorë dhe bëja sikur shikoja<br />
221
fletoren e detyrave. Zemra më rrihte me forcë dhe nuk kisha guxim as të<br />
ktheja kokën nga banka e Ilirit". Po sikur babai i Ilirit të vdesë"?!<br />
Mami m'i dha paratë, megjithëse më kish hequr veshët një natë më<br />
parë për pantallonat dhe u nisa për të dalë. Të dera ndenja një çast<br />
dhe u ktheva:<br />
- Mami!<br />
- Urdhëro, more bir, ç'ke, s'të dalin paratë?<br />
- Më dalin, më dalin, po e di pse i dua?<br />
- Ti më the se do të blesh diçka. Ti nuk shpenzon kot.<br />
- Do të blej fruta dhe do të shkoj në spital te babai i një shokut tim,<br />
Ilirit.<br />
- Po, nga se vuan babai i shokut tënd?<br />
- Nga unë! - i thashë me gjysmë zëri.<br />
- Ti!? Pse?<br />
Mbështeta fytyrën në prehrin e saj dhe, duke qarë, i tregova gjithçka.<br />
Kur mbarova, ajo nuk foli, por u ngrit, u vesh dhe dolëm bashkë.<br />
Në një krevat pranë dritares, te pavijoni i dytë, pamë Ilirin që po rrinte<br />
pranë të atit kokëlidhur. Kur na pa në derë, i ati i tha Ilirit gjithë gëzim.<br />
- Shiko, shiko, më duket se ky është Loni, paska ardhur të më vizitojë!<br />
Me të dëgjuar këto fjalë, unë shtanga në vend. Rrushi sa s'më ra nga<br />
duart. S'dija çfarë të bëja. Lashë rrushin në komodinë dhe iu hodha të sëmurit<br />
në krahë.<br />
- Më fal, xha Petro, më fal! Unë isha ai djali që deshi të kalonte makinën.<br />
Nga unë e pësove ti.<br />
Ai më përqafoi.<br />
Mami filloi ta pyeste për shëndetin, ndërsa unë dhe Iliri dëgjonim dhe<br />
herë-herë shihnim njëri-tjetrin në sy. Me vështrimin e vet të çiltër, Iliri më fali<br />
për atë që kisha bërë.<br />
PYETJE DHE DETYRA<br />
1. Diskutoni për veprimin e Ilirit.<br />
2. Si do të kishe vepruar ti sikur të ishe në vend të tij?<br />
3. Si e vlerësoni veprimin e xha Petros dhe të Lonit?<br />
4. Vlerësoni me nota (prej 1 deri në 5), personazhet e tregimit të mësipërm në<br />
bazë të sjelljeve të tyre.<br />
222
TREGIMI<br />
Lexoni me kujdes tregimin e mëposhtëm dhe diskutoni rreth tij.<br />
NJË NATË NË STAMBOLL<br />
Nata ka mbuluar me krahët e vet Stambollin. Dritat e shtëpive të qytetit<br />
po shuhen njëra pas tjetrës. Në një dhomë, buzë një rrugice të ngushtë, dritat<br />
nuk shuhen akoma. Është dhoma e punës e një shqiptari të madh.<br />
Nga dritarja e vogël, drita duket ende. Brenda në dhomë ndodhet<br />
rilindësi i madh. I rrethuar nga librat, është ulur në një kolltuk të vjetër dhe<br />
shkruan.... Nga kalldrëmi i rrugës së ngushtë vazhdon të kumbojë zhurma e<br />
hapave të zaptijeve. Dinjitoz, i heshtur, i vrazhdë, i brengosur nga të therurat<br />
e gjunjëve, nga reumatizmi i pashërueshëm, ai vazhdon të shkruajë. Kohë<br />
pas kohe e lëshon punën mbi tryezë dhe diku i mbërthen sytë. Ai ëndërron<br />
dhe shkruan, shkruan dhe ëndërron.<br />
I mbështjellë në ëndrrën e tij të madhe, ai kaloi dete, male, fusha, bregore<br />
dhe arriti atje ku ëndërronte kryeqytetin e Shqipërisë së ardhshme në<br />
Belsh. Qëndroi para liqeneve dhe në pasqyrën e atyre ujërave të kristalta<br />
soditi një botë të tërë përmes ëndrrës së vet. Njeriu me mjekër të gjatë dhe të<br />
thinjur para kohe shikonte me sytë e mendjes atë që sot e shikojmë me sytë<br />
e ballit. Ai e dinte se ëndrrat e tij s'mund të qëndronin ëndrra; ai e njihte<br />
fuqinë shpirtërore të popullit shqiptar, zotësinë e tij, talentin e tij, vetëmohimin<br />
e tij dhe, mbi të gjitha, trimërinë e tij legjendare.<br />
Në ato ujëra të kristalta ai soditi Shqipërinë, të lirë, pa shtypës pa<br />
pushtues, pa të ligj. Ai kundroi universitetin ku hynin e dilnin mijëra djem e<br />
vajza me libra në sqetull. Ai aty pa si në pasqyrë minierat nga të cilat rridhnin<br />
lumenj nafte dhe sere, ai pa male plot me krom, hekur e nikel.<br />
E tërë Shqipëria aty ishte. Dhe u mahnit. Një lot shkau si një rubin nga<br />
sytë e tij, çau përmes rrudhave të asaj fytyre, u rrokullis në ujërat e kulluara<br />
të liqenit e një valëz uji e rrethoi atë lot. Ai buzëqeshi. Ndofta pas kaq e kaq<br />
vitesh ishte e para buzëqeshje që zbukuronte fytyrën e tij. Një valëz u përplas<br />
lehtas në breg dhe me zhurmën e vet, ndoshta përshëndeti rilindësin e madh.<br />
U zgjua nga ëndrra, erdhi në vete, fërkoi sytë me duart e veta dhe duart<br />
iu qullën. Kishte qarë.<br />
Drita e zbehtë e llambës me vajguri vazhdonte të përpëlitej dhe hapat<br />
ritmikë të rëndë të zaptijeve dëgjoheshin që nga jashtë. Ngriti pakëz kokën,<br />
hodhi sytë rreth e rrotull dhe i mbërtheu me mallëngjim mbi librat që e<br />
rrethonin nga të katër anët. Ndoshta desh t'u jepte lamtumirën e fundit. Mori<br />
përsëri penën, por pena për herë të parë nuk iu bind dhe i shkau nga dora.<br />
E uli kokën mbi libër, po sytë iu veshën, fytyra iu zbeh, mjekra iu<br />
drodh. Pena pret një dorë që të lëvizë, por dora s'lëviz më. Dhe boja u tha mbi<br />
libër. Vdiq mbi libra, i rrethuar nga libra, si trimi në fushën e betejës me armë<br />
në dorë.<br />
Sipas Nonda Bulkës<br />
223
Njerëzit, në komunikim me të tjerët, mund të tregojnë përjetimet e tyre<br />
ose ngjarje të ndryshme, por këtë nuk mund ta bëjnë të gjithë në mënyrë<br />
artistike. Tregimi është një krijim artistik që i kushtohet një ngjarjeje të<br />
veçantë pa përmendur me hollësi se çfarë ka ndodhur përpara dhe pas kësaj<br />
ngjarjeje.<br />
Tregimi është një tekst që ka tri pjesë themelore: hyrjen, zhvillimin<br />
e përmbajtjes dhe mbylljen. mbylljen<br />
Tregime kanë shkruar shumë autorë shqiptarë. Ndër më të njohurit<br />
janë: Migjeni, Ramiz Kelmendi, Abdylazis Islami, Konstantin Kristoforidhi,<br />
Naim Frashëri, Mitrush Kuteli, Anton Pashku, Vath Koreshi, Teodor Laço,<br />
Zija Çela, Dritëro Agolli, Naum Prifti, Murat Isaku, Rexhep Zllatku, Kim<br />
Mehmeti etj.<br />
STRUKTURA E TREGIMIT<br />
Tregimi, si një krijim letrar, përbëhet nga disa elemente kryesore:<br />
- përmbajtja (fabula),<br />
- shtresa kuptimore (lidhjet që krijojnë fjalët me njëra-tjetrën),<br />
- personazhet dhe<br />
- skema.<br />
Në hyrje paraqiten fakte që u përgjigjen pyetjeve ku? kur? dhe kush?<br />
Në zhvillimin e përmbajtjes paraqitet ngjarja kryesore, ndërsa në mbyllje<br />
jepet përfundimi i tregimit.<br />
PYETJE DHE DETYRA<br />
�Ç'është tregimi?<br />
�Cilat janë elementet kryesore të tregimit?<br />
�Lexojeni edhe një herë me vëmendje tregimin e dhënë më sipër dhe gjeni<br />
hyrjen, zhvillimin dhe mbylljen e tregimit.<br />
SI TË SHKRUAJMË NJË TREGIM?<br />
�Përpara se të filloni të shkruani një tregim, duhet të përcaktoni<br />
ngjarjen më të rëndësishme që do të tregoni.<br />
�Hyrja e tregimit duhet të jetë e përshtatshme, me fakte dhe hollësi që<br />
lidhen me vazhdimin dhe me fundin e ngjarjeve.<br />
�Përpiquni që, me fjalët tuaja, të bëni një paraqitje të plotë dhe të<br />
224
saktë të saj.<br />
�Jepni të dhënat ose faktet e nevojshme në mënyrë që lexuesi të krijojë<br />
një ide të qartë për atë që ka ndodhur.<br />
�Duhet pasur kujdes për ta mbajtur të gjallë kureshtjen e lexuesit për<br />
tregimin, disa të dhëna duhet të mos i tregojmë.<br />
�Tregimi është një tërësi ku tri pjesët e tij janë të lidhura njëra me<br />
tjetrën.<br />
�Gjuha e tregimit duhet të jetë e zgjedhur, e saktë dhe tërheqëse.<br />
TË JEMI TOLERANTË<br />
Konfliktet kanë shoqëruar njerëzimin gjatë gjithë historisë së tij.<br />
Shpesh ato janë bërë shkak i grindjeve të ashpra. Mjafton të kujtojmë dy<br />
luftërat e mëdha botërore që i sollën botës dëme, apo edhe konfliktet e brendshme<br />
nacionale të pranishme në një shoqëri multietnike.<br />
Aty ku konfliktet janë zgjidhur me tolerancë, përmes dialogut të hapur,<br />
shoqëria ka ecur përpara. Kurse jotolerenca është një ngërç i madh që zë në<br />
fyt zakonisht komunitetet e paemancipuara njerëzore.<br />
Kështu, në jetën e përditshme shpesh njerëzit ndodhen përballë konflikteve<br />
e keqkuptimeve të ndryshme. P.sh.:<br />
- Albani mendon se mësuesi nuk e ka vlerësuar drejt detyrën e tij në anglisht.<br />
- Andi do të mbajë në shtëpi një këlysh, por prindërit nuk e lejojnë.<br />
- Dorina kërkon të shkojë në disko, por nëna nuk është e një mendjeje me të.<br />
- Klajdi i vogël kërkon të shikojë filmat vizatimorë, por Inës, motrës së tij të<br />
madhe, i pëlqejnë telenovelat.<br />
Kështu mund të vazhdonim me dhjetëra e dhjetëra konflikte të tjera.<br />
Mënjanimi i konflikteve bëhet vetëm me tolerancë, duke shpjeguar së<br />
pari shkaqet e vërteta të tyre.<br />
PYETJE DHE DETYRA<br />
1. Ç'është toleranca sipas mendimit tuaj? Po e kundërta e saj, ç'është?<br />
2. Ç'janë konfliktet e si mund të zgjidhen ato?<br />
3. Si quhen ata njerëz që grinden?<br />
4. Diskutoni rreth konflikteve a grindjeve të ndryshme në jetën shkollore.<br />
Flitni si i keni zgjidhur ato.<br />
5. Zhvilloni një bisedë rreth konflikteve multietnike dhe përpiquni të jepni<br />
mendime se si mund të zgjidhen ato.<br />
6. Shkruani një bisedë që të paraqesë një konflikt ndërmjet dy njerëzve.<br />
225
RITREGIMI<br />
Të ritregosh do të thotë të përsëritësh me fjalët e tua (me shkrim ose<br />
me gojë) një pjesë të lexuar ose diçka të parë apo të dëgjuar.<br />
Lexoni tregimin:<br />
UJKU<br />
Isha vetëm në mes asaj lugine anës Devollit të mbuluar me dëborë.<br />
Ndoshta kishte edhe të tjerë që ecnin si unë, po as i njihja, as ndieja. Isha<br />
atëherë 13 vjeç, po kisha një trup të gjatë dhe krahë të fortë. Kthehesha në<br />
fshatin tim nga shkolla, që mbante ndonjë orë larg. Trastën e librave e kisha<br />
hedhur në qafë dhe, me opingat e lidhura me gjalmë leshi, çaja dëborën që<br />
kërciste si kripë e thatë. Kur iu afrova dy lisave të mëdhenj, ndjeva një<br />
ulërimë të largët, që i ngjante ulërimës së një qeni të llahtarshëm.<br />
Ndala dhe zemra më rrahu. Shikova diku në kodër dhe preva për një<br />
çast frymën.<br />
- Ujk! - thashë.<br />
- Sytë e mi vanë në dy<br />
lisat e mëdhenj.<br />
- Vrapo! - i thashë vetes.<br />
- Dhe iu qepa lisave binjakë,<br />
se kisha dëgjuar që, kur<br />
derdhen në dimër ujqit, e mira<br />
e të mirave është të hipësh në<br />
ndonjë pemë për t'iu shpëtuar<br />
dhëmbëve të tyre të mprehtë.<br />
- Shpejt!<br />
Era frynte dhe degët e<br />
lisave të mëdhenj vërshëllenin,<br />
po tani e ndjeva veten më të<br />
siguruar se atje poshtë në<br />
dëborë. Dhe, megjithëse isha<br />
lart dhe e ndjeja se asgjë e keqe nuk mund të ndodhte, m'u drodh zemra dhe<br />
dhëmbët filluan të më kërcitnin.<br />
Poshtë meje, fare pranë, dy metra afër këmbëve, vinin vërdallë pesë ujq.<br />
Dy ishin më të mëdhenj dhe tre më të vegjël, që u shëmbëllenin këlyshëve të<br />
një bushtre. Ai më i bëshmi dhe më i egri duhet të ishte i ati i tre të vegjëlve,<br />
kurse ajo më e dobëta dhe më e holla, që rrinte pranë të vegjëlve, patjetër<br />
ishte e ëma. Ujku, i ati i këlyshëve, herë pas here e ngrinte kokën nga unë<br />
dhe mua më dukej se i kërciste dhëmbët. O, sa ishte ajo koka e tij. Ajo ishte<br />
shumë më e madhe se e qenit. Balli ishte i gjerë dhe qafa e trashë e mbuluar<br />
me një lesh të murrmë, që i rrinte si një jakë e trashë.<br />
226
Veshët qëndronin të ngritur lart e dukeshin sikur dëgjonin gjithçka që<br />
bëhej rreth e qark, dëgjonin edhe të rrahurat e zemrës sonë. Po sytë? Si<br />
shkëlqenin ata me një dritë si të verdhë, me një dritë të frikshme! Dy herë m'i<br />
nguli ai ata dy sy dhe ajo dritë e verdhë për pak sa m'i mori mendtë, po u<br />
mbajta.<br />
- Mos u tremb. Ai nuk mund të ngjitet. Shtrëngohu pas degës! - i<br />
thashë vetes.<br />
Ndërsa ujqit e vegjël hidheshin nëpër dëborë dhe luanin me t'ëmën, i<br />
ati i tyre u shtri m'u në fund të lisit, dy metra poshtë meje.<br />
"- O ujk i paturpshëm"! - mendova unë duke u dridhur. U mata njëherë<br />
të merrja një copë dëborë, që kishte mbuluar degët e lisit e t'ia hidhja atij të<br />
paturpshmit drejt e në kurriz, po pata frikë se mos e egërsoja dhe ngriva në<br />
vend.<br />
Kisha dëgjuar për ujqit në përralla, por me sy kurrë nuk i kisha i parë.<br />
Tani e kisha nën këmbët e mia. Ndoshta, po të mos ishte ai lisi i madh, lisi i<br />
fortë, mua do të më kishin shqyer ata.<br />
U drodha. Tre ujqit po grindeshin me njeri-tjetrin. Ata po shqyenin<br />
trastën time dhe po hanin bukën që më kishte mbetur. Ujku i madh, i ati,<br />
vazhdonte të rrinte i shtrirë, por i shikonte me zemërim të vegjlit dhe të ëmën<br />
e tyre. Ai ndoshta nuk kishte qejf që ata të grindeshin për atë copë bukë në<br />
fund të trastës sime. Por, më shumë duhet t'i vinte inat për ulkonjën që ishte<br />
e shkujdesur dhe nuk ndërhynte t'i ndalte ata shamatanë të pabindur.<br />
Zënkat ndërmjet tre të vegjëlve u trashën. Ata filluan të kafshonin<br />
njeri-tjetrin dhe të bënin një zhurmë, që fundja nuk mund të durohej nga<br />
babai nevrik. Atëherë ai u hodh me një të kërcitur të dhëmbëve dhe me një<br />
ulërimë të llahtarshme i solli në vete të bijtë. Ku jemi kështu? Duhet të kemi<br />
një çikë respekt, ashtu siç i ka hije një ujku të nderuar, apo duhet të jemi për<br />
çdo gjë grindavecë? Pa fjalë. Dhe të vegjlit u larguan të heshtur e duke kthyer<br />
herë pas here prapa kryet me sy të dëshpëruar e të fyer. Ujku pastaj e hapi<br />
gojën, mori me dhëmbë trastën time, e shkundi dy-tri herë dhe mbi dëborë<br />
ranë shishja e bojës, fletorkat, librat, pena me kalemin dhe copat e bukës. Ai<br />
i ndau dhe ftoi të bijtë të hanë të qetë.<br />
Unë shikoja nga lisi. Ulkonja dhe ujku me dukeshin të ligj. Ujku, në të<br />
vërtetë nuk më pëlqente, se ai në një farë mënyre mjaft të paturpshme dhe<br />
krejt haptazi synonte të më hante mua dhe ndoshta trupin tim t'ua ndante,<br />
si atë copën e bukës, të vegjëlve të tij. Për këtë qëllim ai nuk përtonte të priste<br />
nën lis, gjersa unë të zbritja në dëborë dhe pastaj ai të më hidhej. Po mbahesha<br />
me gishtat e mi të hollë e të mpirë nga era e dimrit. Shikoja kurrizin e tij<br />
të zi me lesh të trashë, si tel me lesh të ashpër.<br />
Po fillonte të ngrysej, po ujku vazhdonte të rrinte i shtrirë nën këmbët<br />
e mia me veshë të ngritur, duke më ndjekur.<br />
Sipas Dritëro Agollit<br />
227
PYETJE DHE DETYRA<br />
- Përpiquni ta ndani tregimin e mësipërm në pjesë dhe ta ritregoni atë sipas<br />
pikave të planit. Gjatë ritregimit duhet të keni parasysh pyetjet e mëposhtme:<br />
a) Ku dhe kur zhvillohen ngjarjet?<br />
b) Cili është personazhi kryesor?<br />
c) Cilat janë personazhet ndihmëse dhe personazhet kundërshtare të<br />
personazhit kryesor?<br />
ç) Ç'probleme kanë personazhet?<br />
d) Si përpiqen t'i zgjidhin ato?<br />
dh) Cili është problemi kryesor në tregim dhe si zgjidhet ai në fund të<br />
tregimit?<br />
e) Në ç'kohë janë përdorur foljet në hyrje të tregimit. Po në përmbajtjen<br />
(zhvillimin) dhe mbylljen e tij?<br />
ë) Ç’mendim keni për gjuhën e tregimit?<br />
Kur doni të ritregoni përmbajtjen e një teksti që keni lexuar, kini<br />
parasysh disa rregulla:<br />
�Lexoni dhe rilexoni pjesën me vëmendje sipas parimit: Të lexosh do<br />
të thotë të kuptosh atë që lexon. Pa e kuptuar mirë një tekst, nuk mund ta<br />
ritregosh atë.<br />
�Ndani tekstin në pjesë dhe gjeni mendimin themelor a idenë kryesore<br />
të çdo pjese.<br />
�Gjuha me të cilën ritregojmë të jetë e zgjedhur, e zhdërvjelltë dhe e<br />
përpiktë.<br />
�Ngjarja kryesore e tregimit mund të shkurtohet, por jo të shtrembërohet.<br />
DETYRË<br />
�Vazhdojeni tregimin "Ujku" sipas përfytyrimit tuaj.<br />
�Ritregojeni me shkrim atë.<br />
228
PËRSHKRIMI<br />
Me përshkrim kuptojmë atë që shprehim me shkrim a me gojë kur<br />
duam të japim pamjen e jashtme të një njeriu, të një sendi, të një vendi etj.<br />
ose të tregojmë si u zhvillua një dukuri a një ngjarje; tregim i hollësishëm për<br />
diçka. Prandaj, shpeshherë themi: Përshkrim i plotë (i gjallë, i qartë). Bëri një<br />
përshkrim të mirë (të hollësishëm). E njohëm nga përshkrimi i tij.<br />
Në letërsi përshkrimi është lloj tregimtar i prozës së shkurtër letrare a<br />
publicistike, në të cilin jepen, pa hyrë në analizën e lidhjeve të brendshme të<br />
gjërave, tiparet e një njeriu, të natyrës etj. ose përshkruhet një dukuri e jetës,<br />
një ngjarje etj.<br />
Lexojeni me vëmendje këtë tekst.<br />
NËNA TEREZË<br />
"Me gjak jam shqiptare; me shtetësi, indiane. Përsa i përket bes-<br />
imit, jam murgeshë katolike. Sipas thirrjes, i përkas botës. Por zemra<br />
ime i përket plotësisht Zemrës së Krishtit".<br />
Kjo lajmëtare e ndritur e dashurisë së Zotit,<br />
lindi më 26 gusht 1910 në Shkup, qytet i vendosur<br />
në udhëkryq të historisë së Ballkanit. Më e<br />
vogla e pesë fëmijëve të Nikollë dhe Drane<br />
Bojaxhiut, u pagëzua me emrin Gonxhe Anjeze,<br />
mori Kungimin e parë në moshën pesë vjeç e<br />
gjysmë e u krezmua në nëntor të vitit 1916.<br />
Me vdekjen e papritur të babait, kur Anjezja<br />
nuk i kishte mbushur ende 8 vjetët, për familjen<br />
filluan vështirësitë ekonomike. Dranja, i rriti<br />
fëmijët plot dashuri, duke ndikuar shumë në<br />
karakterin dhe rrugën e jetës që do të zgjidhte e<br />
bija.<br />
Në moshën 18-vjeçare, e shtyrë nga dëshira për t'u bërë misionare, në<br />
shtator të vitit 1928, Gonxhja i tha lamtumirë shtëpisë atërore, për të hyrë në<br />
Institutin "Motrat e Loretos", në Irlandë. Atje mori emrin motër Mari Tereza,<br />
për nder të Shën Terezës së Krishtit Fëmijë. Në dhjetor u nis për në Indi. Në<br />
Kalkutë arriti më 6 janar të vitit 1929. Pasi bëri kushtet e përkohshme, në<br />
maj të vitit 1931, Motër Tereza u dërgua në bashkësinë e Loretos, në Entali,<br />
229
ku dha mësim në shkollën St. Mary për vajza. Më 24 maj të vitit 1937, motër<br />
Tereza paraqiti kushtet e përjetshme duke u bërë, siç tha ajo vetë: "Vashë e<br />
Jezusit" për "amshim". Që nga ajo ditë e tutje u quajt Nënë Tereza.<br />
Vazhdoi të jepte mësim në St. Mary dhe më 1944 u emërua drejtoreshë<br />
e shkollës. Grua që ia kishte kushtuar jetën lutjes, që i donte fort motrat dhe<br />
nxënëset e saj, Nënë Tereza jetoi e lumtur në Loreto për njëzet vjet me radhë.<br />
Më 10 dhjetor të vitit 1946, gjatë udhëtimit me tren nga Kalkuta në<br />
Darjeeling, për ushtrimet shpirtërore vjetore, Nënë Tereza ndjeu "frymëzimin"<br />
e ri. Atë ditë, si e qysh ajo nuk e tregoi kurrë, etja e Krishtit për dashuri e për<br />
shpirtra njerëzore e pushtoi zemrën e saj dhe dëshira e flaktë për ta shuar<br />
etjen e Zotit u bë qëllimi kryesor i jetës. Në javët dhe muajt e mëpasëm, ajo<br />
nisi të dëgjonte një zë që i fliste shpirtit të saj. Jezusi i kërkoi Nënë Terezës të<br />
themelonte një bashkësi rregulltare, Misionaret e Bamirësisë, që do t'i kushtoheshin<br />
shërbimit ndaj më të varfërve ndërmjet të varfërve. Më 17 gusht të<br />
vitit 1948, veshi për herë të parë sarin e bardhë me anët blu.<br />
Gjatë këtyre viteve, në sa misioni i saj përhapej me të shpejtë, bota filloi<br />
t'ia ngulte sytë Nënë Terezës dhe veprës që ajo kishte nisur. Meritoi shumë<br />
çmime për veprën e saj, duke filluar nga Çmimi indian "Padmashri" në vitin<br />
1962; për të vijuar me Çmimin e rëndësishëm Nobel për Paqen, më 1979;<br />
ndërsa mjetet e komunikimit filluan t'i ndiqnin veprimtaritë e saj me interes<br />
gjithnjë e më të madh.<br />
Në vitin 1997 Nënë Tereza kishte 4.000 motra, të pranishme në 610<br />
shtëpi misionare, të përhapura në 123 vende të botës. Si pati takuar Papën<br />
Gjon Pali II për herë të fundit, u rikthye në Kalkutë ku kaloi javët e fundit të<br />
jetës, duke pritur vizitorë e duke u dhënë këshilla simotrave. Më 5 shtator<br />
1997 jeta tokësore e Nënë Terezës arriti cakun e fundit. Trupi i saj u varros<br />
në Shtëpinë-Nënë të Misionareve të Bamirësisë.<br />
Më pak se dy vjet pas vdekjes, për shkak të përhapjes së famës së shenjtërisë<br />
dhe hireve të nxjerra me ndërmjetësinë e saj, Papa Gjon Pali II lejoi të<br />
hapej çështja e kanonizimit. Më 20 dhjetor 2002 miratoi dekretin mbi virtytet<br />
heroike dhe mrekullitë e bëra me ndërmjetësinë e saj.<br />
FJALOR<br />
murgeshë - anëtare e një urdhri fetar, që rri në një manastir e bën një jetë<br />
prej asketi. Murgeshë katolike.<br />
kungim - rit fetar që bëhet zakonisht në kishë, ku prifti u jep besimtarëve me<br />
lugë verë me copa meshe ose oste, për t'i pastruar nga mëkatet; buka<br />
dhe vera që u jep prifti besimtarëve ortodoksë gjatë këtij riti.<br />
krezmoj - lyej me krezm në kishë fëmijën e rritur për ta bërë katolik; kthej<br />
në katolik një të rritur që pranon këtë fe, duke i bërë ceremoninë e<br />
lyerjes me krezm.<br />
230
misionar - pjesëtar i një misioni fetar.<br />
amshim - jeta e pafundme, përjetësi.<br />
kanonizoj - e quaj dikë a diçka të shenjtë.<br />
DETYRË<br />
1. Përshkruajeni figurën e Nënë Terezës:<br />
a) fëmijërinë e saj,<br />
b) moshën rinore të saj,<br />
c) veprat e bamirësisë,<br />
ç) dukjen e saj të jashtme dhe<br />
d) tiparet dhe virtytet e brendshme.<br />
2. Përshkruani ndjenjat: Si ndiheni kur...?<br />
1. vetëtin e bubullin?<br />
2. ecën vetëm në rrugë të errët?<br />
3. shkon te dentisti?<br />
4. mendon për pushimet e kaluara?<br />
5. humb diçka të vlefshme?<br />
6. të lavdërojnë njerëzit?<br />
7. udhëton me aeroplan?<br />
8. keni testim?<br />
3. Shikoni fotografitë dhe përshkruani gjendjen emocionale të personave që i<br />
shihni në to.<br />
231
NJOFTIMI DHE LAJMI<br />
Njoftimi është riprodhim me fakte i një ngjarjeje që realizohet duke u<br />
përgjigjur pyetjeve: Kush?, Kur?, Ku?, Çfarë?. Çfarë?<br />
Ai është një komunikim i shkurtër, i qartë dhe faktik që në mënyrë skematike<br />
mund të paraqitet kështu:<br />
Njoftimet zënë një vend të rëndësishëm në mjetet e informimit publik,<br />
si në ato të shkruara, ashtu edhe në ato elektronike (radio, televizion, gazetë<br />
etj.). Ato mund të jenë të llojeve të ndryshme: njoftime për ngjarje të kaluara,<br />
për ngjarje që priten të ndodhin, njoftime për vende të lira pune, njoftime për<br />
tender, njoftime për aksidente a vrasje etj.<br />
Edhe reklama është një lloj njoftimi.<br />
Vëreni me kujdes njoftimet e mëposhtme dhe diskutoni rreth tyre.<br />
232<br />
Ku? Ku<br />
NJOFTIMI<br />
Kush? Kush<br />
Kur? Kur<br />
Çfarë? Çfarë<br />
NJOFTIM<br />
Njoftohen nxënësit e shkollës se me<br />
rastin e Ditës së Ekologjisë, më 21 mars do<br />
të mbjellim fidanë dhe do ta pastrojmë<br />
oborrin e shkollës. Nxënësit duhet të vijnë<br />
në shkollë në orën 9.<br />
Drejtori i shkollës
Në bazë të nenit 22 dhe 23 të Ligjit për marrëdhënie pune (“Gazeta<br />
zyrtare e RM-së” nr. 62/2005) dhe në pajtim me nenet 66, 67, 68 të Ligjit për<br />
arsim fillor (“Gazeta zyrtare e RM-së” nr. 44/1995) drejtori i SHF "Liria" nga<br />
Shkupi shpall:<br />
KONKURS<br />
për plotësimin e vendeve të punës për vitin shkollor 2009/2010<br />
me kohë të caktuar pune:<br />
1. Një arsimtar të edukatës fizike (me orar të plotë pune),<br />
2. Një arsimtar të <strong>gjuhës</strong> angleze (me orar jo të plotë pune).<br />
Kandidatët duhet t'i plotësojnë kushtet e përgjithshme ligjore dhe të<br />
veçanta sipas nenit 66 dhe 67 të LAF.<br />
Të interesuarit bashkë me lutjen duhet të dorëzojnë:<br />
Librezë pune, diplomë për arsimin e kryer përkatës, certifikatën e<br />
shtetësisë dhe aktlindjen. Dokumentet mund të dorëzohen me postë ose në<br />
zyrën e drejtorisë së shkollës.<br />
Konkursi është i hapur 15 ditë nga dita e shpalljes.<br />
NJOFTIM<br />
Gjenerata e vitit 1989/90 e gjimnazit "Zef Lush Marku"- Shkup, organizon<br />
20-vjetorin e maturës në lokalet e restorantit "Kalabria", më datë<br />
12.06.2010, në orën 18.<br />
Kontaktoni në e-mail: zeflushmarku@gmail.com; ose në telefonin 070-<br />
610-577.<br />
PYETJE DHE DETYRA<br />
�Ç'është njoftimi?<br />
�Shkruani një njoftim për garat e futbollit në shkollën tuaj.<br />
�Shkruani njoftim për ekipin që zuri vendin e parë vitin e kaluar.<br />
�Lexojeni tekstin e mëposhtëm dhe përgjigjuni katër pyetjeve të dhëna në<br />
skemën e mësipërme: Kush?, Kur?, Ku?, Çfarë?.<br />
Kompjuteri më i shpejtë në botë<br />
Gazeta “Lajm”, më 20 qershor 2010<br />
Shkencëtarët amerikanë kanë promovuar kompjuterin më të shpejtë në<br />
botë. Ky superkompjuter është në gjendje të bëjë 1 bilionë (1 mijë miliardë)<br />
kalkulime në sekondë dhe është dy herë më i shpejtë se kompjuteri më i<br />
shpejtë i tanishëm në botë. Makina do të instalohet në Laboratorin Kombëtar<br />
në Los Alamos në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Kompjuteri kryesisht do<br />
të përdoret për kërkime në astronomi dhe për ndjekjen e ndryshimeve klimatike<br />
në botë.<br />
233
MEDIET E SHKRUARA DHE ATO ELEKTRONIKE<br />
Mjetet e informimit (ato elektronike dhe të shkruara) kanë dy funksione<br />
kryesore: a) informative dhe b) ndikuese apo motivuese.<br />
Gjuha e këtij stili është koncize, e qartë, e rrjedhshme; fjalitë janë të<br />
shkurtra, mendimet të përmbledhura, nuk përdoren shumë fjalë e shprehje<br />
figurative e me emocione.<br />
Shtypi (gazetat dhe revistat), që i kushtohen aktualitetit të përditshëm,<br />
lexohen nga masa e gjerë popullore me shkallë të ndryshme arsimimi.<br />
Gazetaria ditë për ditë e paraqet me shkrim rrjedhën e ngjarjeve në<br />
vend dhe në botë. Gazeta përgatitet shpejt dhe lexohet shpejt (brenda ditës).<br />
Ai që punon aty ka kohë të kufizuar për t'u marrë me përpunimin e tekstit.<br />
Gazetën e shkruajnë shumë veta, prandaj aty gjejmë stile të ndryshme.<br />
Kryesisht shkrimet gazetareske janë monolog, por në intervista me njerëz të<br />
jetës politike e shoqërore përdoret dialogu me pyetje e përgjigje.<br />
Për transmetimin e shpejtë të informatave, por edhe për ta tërhequr<br />
vëmendjen e lexuesve, rol të madh luajnë titujt e nëntitujt si dhe ana grafike<br />
e tekstit.<br />
RADIOJA DHE TELEVIZIONI<br />
Shpikja e radios, televizorit dhe kompjuterit kanë hapur rrugë të reja<br />
për të mësuar. Këto janë mjete të mira, jo vetëm për të kaluar kohën e lirë,<br />
por edhe për të mësuar gjëra të reja. Në to mund të ndiqen emisione të<br />
ndryshme, si emisione për fëmijë, filma të vizatuar, muzikë, filma dokumentarë,<br />
emisione shkencore, filma artistikë, lojëra sportive, lajme etj.<br />
Radioja për një periudhë ka qenë gazetari e folur. Emisionet përgatiteshin<br />
me shkrim dhe lexoheshin, si rrjedhim, i përkisnin ligjërimit libror.<br />
Të folurit në radio ka ushtruar ndikim për ngulitjen e <strong>gjuhës</strong> letrare.<br />
Roli i radios u ndryshua me depërtimin e gjerë të televizionit.<br />
Televizioni në fillim lindi si gazetari pamore, e filmuar. Folësit lexonin<br />
tekstin, lënda ishte e njëjtë me gazetat dhe radion.<br />
Përgjegjësia e kësaj fushe është mjaft e madhe për kulturën e<br />
përgjithshme të kombit, përfshirë edhe kulturën <strong>gjuhës</strong>ore, prandaj duhet<br />
bërë përpjekje që edhe fjala publike të thuhet a të shkruhet në frymën e<br />
<strong>shqipe</strong>s dhe të mundësive të shumta shprehëse të saj.<br />
DETYRË<br />
1. Bëni një vizitë mësimore ndonjë shtëpie botuese. Kërkoni nga<br />
përgjegjësi t’u njoftojë me procesin e punës.<br />
2. Bashkë me mësimdhënësin bëni një vizitë mësimore në ndonjë prej<br />
radiove dhe televizioneve në qytetin tuaj.<br />
3. Lexoni ndonjë artikull të zgjedhur nga një gazetë ose revistë dhe<br />
bisedoni për të.<br />
234
BIBLIOTEKA<br />
Pas lindjes së shkrimit, njeriu ndjeu nevojën që gjithçka me vlerë që<br />
kishte arritur në fushën e letërsisë, artit, shkencës e teknikës ta ruante e ta<br />
përcillte brez pas brezi.<br />
Kështu lindën bibliotekat e para në Egjipt, Siri, Greqinë e Vjetër etj. Pas<br />
shpikjes së shtypshkronjës më 1445, ato shënuan një zhvillim të madh duke<br />
u bërë institucione të rëndësishme të grumbullimit, të ruajtjes, të përpunimit<br />
e të programimit të të gjitha llojeve të botimeve (libra, gazeta, revista etj.).<br />
Në rrugën e gjatë të zhvillimit, bibliotekat kanë ardhur duke u profilizuar.<br />
Ekzistojnë:<br />
a) biblioteka kombëtare që grumbullojnë, ruajnë, përpunojnë dhe<br />
propagandojnë gjithë krijimtarinë e shkruar të kombit dhe një pjesë të madhe<br />
të fondit të popujve të tjerë;<br />
b) biblioteka shkencore që ngrihen pranë qendrave studimore-shkencore,<br />
industriale etj.;<br />
c) biblioteka popullore që u përgjigjen interesave të popullit;<br />
ç) biblioteka vetjake të cilat u shërbejnë familjeve që i zotërojnë;<br />
d) biblioteka të shkollave që janë në shërbim të nxënësve.<br />
235
BIBLIOTEKA E SHKOLLËS<br />
Shkolla dhe biblioteka janë një dyshe e pandarë. Gjatë gjithë historisë<br />
së saj shkolla e ka ndjerë si nevojë të brendshme bibliotekën. Që nga<br />
Mësonjëtorja e Korçës e vitit 1887 e në vazhdim pothuajse të gjitha shkollat<br />
patën bibliotekat modeste, të cilat plotësonin nevojat e nxënësve për letërsinë<br />
jashtëshkollore.<br />
Gjatë periudhës së Rilindjes Kombëtare u hapën shkollat e para<br />
<strong>shqipe</strong>, u krijuan disa shoqëri që drejtoheshin nga njerëz të shquar, patriotë,<br />
shkrimtarë, dijetarë etj., si Sami Frashëri, Jani Vreto, F. S. Noli, Ndre Mjeda,<br />
Pashko Vaso, Mit'hat Frashëri, Preng Doçi etj. Pranë këtyre shoqërive u krijuan<br />
edhe bibliotekat.<br />
Si mund të ngrihet një bibliotekë në shkollën tuaj?<br />
Mendojmë se për ngritjen e një biblioteke të re duhet të zgjidhen këto<br />
probleme:<br />
Lokali zgjidhet sipas mundësisë konkrete të shkollës. Por në çdo rast<br />
lokalit i duhen dhënë rëndësi, sepse pamja dhe paraqitja e tij estetike dhe<br />
funksionale ndikojnë në motivimin e nxënësve.<br />
Pajisjet për sallën e fondeve dhe të <strong>leximi</strong>t. Për mjedisin e bibliotekës<br />
janë të nevojshme këto pajisje: rafte bibliotekare ku vendosen librat, revistat,<br />
gazetat, doserat, kasetat, videokasetat etj.<br />
Duhet të kemi kujdes që të parashikojmë edhe shtimin e tyre nga viti<br />
në vit; tryeza, karrige, skedarë; stenda ku reklamohen librat e rinj, libri i vitit,<br />
plani i punës, veprimtaritë që do të organizohen, nxënësit më të dalluar si lexues<br />
të pasionuar etj. si dhe stenda ku vendosen listat e librave për leximet<br />
jashtëklase dhe ato që rekomandojnë mësuesit sipas lëndëve.<br />
Po kështu, për mjedisin e drejtuesit të bibliotekës duhen siguruar:<br />
tryezë pune e karrige, libër inventari dhe libër të lëvizjeve të fondeve, kartela<br />
për nxënësit, skeda për regjistrimin e librave, vula të bibliotekës, fletëkërkesa<br />
(këto në kushtet e bibliotekës së shkollës nuk përdoren, por nxënësit<br />
duhet t'i njohin ato dhe të ushtrohen me qëllim që të dinë t'i përdorin),<br />
fotokopjues, magnetofon, aparat fotografik, video, monitor, kompjuter.<br />
Ndërkaq, për këndin e mirëmbajtjes duhen një tryezë pune, karrige, bojëra,<br />
lapsa, vizore, kartona, beze, ngjitës, letër, gërshërë etj.<br />
236
DETYRË<br />
�Flitni se si funksionon një bibliotekë shkolle.<br />
MIRËMBAJTJA E LIBRIT<br />
Çdo libër përbën një vlerë kombëtare, ai u përket brezave, prandaj të<br />
gjithë janë të detyruar ta ruajnë dhe ta mirëmbajnë atë.<br />
Nëpërmjet kartelës së lexuesit, të gjithë ata që dëshirojnë të marrin një<br />
libër në bibliotekë njihen me kërkesat dhe detyrimet që kanë ata për ruajtjen<br />
dhe mirëmbajtjen e librit. Si kërkesa të tilla mund të përmendim:<br />
�të mos e lëmë librin në vende të papërshtatshme,<br />
�të mos shkruajmë e të mos bëjmë shënime në të,<br />
�të mos përthyejmë fletët, por të përdorim shënjuese,<br />
�ta ruajmë që libri të mos griset e dëmtohet dhe, nëse është e nevojshme,<br />
ta riparojmë vetë,<br />
�ai që e humb ose e dëmton librin detyrohet ta zhdëmtojë sipas rregullave.<br />
BISEDIM<br />
DETYRA<br />
�A keni bibliotekë në shtëpi?<br />
�A keni bibliotekë në shkollë?<br />
�A merrni libra nga biblioteka?<br />
�A keni bibliotekë në qytetin tuaj?<br />
�A ju ka qëlluar të dëmtoni padashje një libër?<br />
�Çfarë keni ndier?<br />
�Si keni vepruar për ta riparuar atë?<br />
1. Bashkë me mësimdhënësin bëni një vizitë mësimore në ndonjë bibliotekë.<br />
2. Kërkoni nga bibliotekari që t'ju njoftojë me ecurinë e punës në bibliotekë.<br />
3. Çdo të thotë të kesh respekt për librin?<br />
237
INTERNETI<br />
Interneti është një revolucion i vërtetë i teknologjisë informative. Edhe<br />
në të ardhmen priten zhvillime të tjera të mëdha.<br />
Interneti është një enciklopedi gjigante, një arkiv i gjallë dhe<br />
vazhdimisht i përditësuar me informacione dhe figura të çdo lloji, që mund t'i<br />
shfrytëzojë çdokush që ka kompjuter të lidhur me një rrjet telefonik ose rrjet<br />
të posaçëm interneti.<br />
Për ta kuptuar mirë se çfarë është ai, sidoqoftë, është e domosdoshme<br />
ta përdorësh vetë, duke u shndërruar kështu nga fillestar pa përvojë të rrjetit,<br />
në lundërtar kompetent. I tillë mund të bëhesh për një kohë shumë të<br />
shkurtër, sepse të lundrosh është diçka shumë më e thjeshtë sesa mund të<br />
imagjinohet.<br />
Përpara se të hysh në rrjet, megjithatë, është e këshillueshme të pajisesh<br />
me një antivirus, ta përditësosh me rregull, në mënyrë që të eliminosh<br />
viruset.<br />
238
RREGULLAT E ARTA TË E-MAILIT<br />
Për të qenë përdorues korrekt dhe i respektueshëm i e-mailit, është e<br />
nevojshme t’u përmbahesh rregullave të mirësjelljes.<br />
Ja disa rregulla themelore të përdorimit të e-mailit:<br />
1. Mesazhet duhet të jenë të shkurtra dhe të përmbledhura. Të jesh i<br />
qartë dhe i logjikshëm, të përdorësh një stil të thjeshtë dhe të rrjedhshëm.<br />
2. Kontrolloni rregullisht postën dhe përgjigjuni.<br />
3. Ndalohet <strong>leximi</strong> i mesazheve të të tjerëve.<br />
239
INTERNETI NË SHTËPI<br />
Thuaja se çdo shkollë e shtëpi tani ka lidhje interneti. Edhe nxënësit<br />
është e udhës ta shfrytëzojnë internetin. Aty mund të gjejnë të dhëna shumë<br />
të rëndësishme e bashkëkohore për çdo lëndë mësimore dhe mund të komunikojnë<br />
drejtpërdrejt me të afërmit, shokët dhe miqtë e vet. Por, ka edhe disa<br />
gjëra të cilat nuk janë të dobishme, por të dëmshme. Prandaj, për fëmijët<br />
rekomandohet instalimi i disa filtrave të posaçëm.<br />
Të lundrosh në rrjet është kaq joshëse, saqë mund të kalosh orë të tëra<br />
pa e hetuar.<br />
DETYRA<br />
240<br />
1. Në kabinetin e informatikës të demonstrohet përdorimi i internetit.<br />
2. Kërkoni materiale për gjuhën dhe letërsinë shqiptare.<br />
3. Nga materiali i gjetur, shkruani një temë që lidhet me gjuhën dhe<br />
letërsinë shqiptare.
PËRMBAJTJA<br />
GJUHË<br />
VJETËRSIA E GJUHËS SHQIPE ........................................................................... 3<br />
KLASAT E FJALËVE ......................................................................................... 8<br />
EMRI ........................................................................................................ 11<br />
KATEGORITË GRAMATIKORE TË EMRIT ............................................................... 13<br />
GJINIA E EMRIT ........................................................................................... 14<br />
GJINIA ASNJANËSE ....................................................................................... 15<br />
NUMRI I EMRAVE ......................................................................................... 17<br />
TRAJTA E SHQUAR E EMRAVE NË SHUMËS ......................................................... 21<br />
RASAT ....................................................................................................... 23<br />
RASA EMËRORE ........................................................................................... 24<br />
RASA GJINORE ............................................................................................ 26<br />
RASA DHANORE ........................................................................................... 28<br />
RASA KALLËZORE ......................................................................................... 30<br />
RASA RRJEDHORE ........................................................................................ 32<br />
LAKIMI I EMRAVE ......................................................................................... 35<br />
PËRCAKTORËT E EMRIT ................................................................................ 41<br />
PËRCAKTORI ............................................................................................... 41<br />
VENDI I PËRCAKTORIT ................................................................................... 42<br />
RENDI I DY E MË SHUMË PËRCAKTORËVE TË NJË GJYMTYRE ................................. 43<br />
NDAJSHTIMI ............................................................................................... 45<br />
SHKALLA E MBIEMRIT DHE E NDAJFOLJES ....................................................... 47<br />
PËREMRI ................................................................................................... 49<br />
PËREMRI VETOR .......................................................................................... 50<br />
TRAJTAT E SHKURTRA TË PËREMRAVE VETORË ................................................... 53<br />
TRAJTAT E SHKURTRA TË BASHKUARA ............................................................... 54<br />
PËREMRI VETVETOR ..................................................................................... 55<br />
PËREMRI DËFTOR ........................................................................................ 57<br />
PËREMRI PRONOR ........................................................................................ 59<br />
PËREMRI PYETËS ......................................................................................... 62<br />
PËREMRI LIDHOR ......................................................................................... 63<br />
PËREMRI I PACAKTUAR .................................................................................. 65<br />
FJALËT E PREJARDHURA DHE TË PËRBËRA ...................................................... 67<br />
PARASHTESAT DHE PRAPASHTESAT ................................................................... 67<br />
FJALËT E PËRBËRA ...................................................................................... 70<br />
FJALËT E PËRNGJITURA ................................................................................. 70<br />
FOLJA ....................................................................................................... 72<br />
FOLJET KALIMTARE DHE JOKALIMTARE ............................................................. 73<br />
FORMA VEPRORE DHE JOVEPRORE E FOLJEVE .................................................... 74<br />
MËNYRAT E FOLJEVE .................................................................................... 74<br />
MËNYRAT E SHTJELLUARA TË FOLJES ............................................................... 74<br />
VETAT DHE NUMRAT E FOLJEVE ...................................................................... 75<br />
FOLJET NJËVETORE ..................................................................................... 75<br />
ZGJEDHIMI I FOLJEVE ................................................................................... 76<br />
KLASIFIKIMI I FOLJEVE NË ZGJEDHIME .............................................................. 76<br />
KOHËT E FOLJEVE ....................................................................................... 77<br />
KOHËT E MËNYRËS DËFTORE .......................................................................... 78<br />
KOHA E TASHME .......................................................................................... 80<br />
KOHA E SHKUAR .......................................................................................... 81<br />
241
KOHA E PAKRYER ........................................................................................ 82<br />
KOHA E KRYER E THJESHTË .......................................................................... 84<br />
KOHA E KRYER ........................................................................................... 86<br />
KOHA E ARDHME ......................................................................................... 89<br />
FORMAT E PASHTJELLUARA TË FOLJEVE ......................................................... 91<br />
PJESORJA .................................................................................................. 91<br />
PASKAJORJA ............................................................................................... 92<br />
PËRCJELLORJA ............................................................................................ 94<br />
FJALIA E THJESHTË .................................................................................... 98<br />
SHNDËRRIME NË FJALINË E THJESHTË ............................................................. 99<br />
SHNDËRRIMI PËSOR .................................................................................... 101<br />
FUNKSIONET GRAMATIKORE TË FJALËVE NË FJALI .......................................... 103<br />
RRETHANORËT ......................................................................................... 106<br />
RRETHANORI I VENDIT ................................................................................. 107<br />
RRETHANORI I KOHËS ................................................................................. 107<br />
RRETHANORI I SHKAKUT .............................................................................. 108<br />
RRETHANORI I QËLLIMIT .............................................................................. 109<br />
RRETHANORI I MËNYRËS .............................................................................. 109<br />
RRETHANORI I SASISË ................................................................................. 110<br />
FJALITË POHORE DHE MOHORE ................................................................... 111<br />
FJALITË PYETËSE ....................................................................................... 112<br />
FJALITË NXITËSE ....................................................................................... 112<br />
FJALIA E PËRBËRË .................................................................................... 114<br />
FJALITË E PËRBËRA ME BASHKËRENDITJE ....................................................... 115<br />
FJALITË E PËRBËRA ME NËNRENDITJE ........................................................... 116<br />
STILI I LIGJËRIMIT .................................................................................... 118<br />
LIGJËRIMI I FOLUR ..................................................................................... 120<br />
LIGJËRIMI I SHKRUAR ................................................................................. 121<br />
STILET FUNKSIONALE NË GJUHËN SHQIPE ........................................................ 122<br />
STILI SHKENCOR ........................................................................................ 122<br />
STILI SHTETËROR-ADMINISTRATIV .................................................................. 122<br />
STILI POLITIKO-SHOQËROR ........................................................................... 123<br />
STILI I LETËRSISË ARTISTIKE ......................................................................... 124<br />
FJALORËT DHE LLOJET E FJALORËVE ........................................................... 126<br />
TË KËRKOJMË FJALË NË FJALOR ................................................................... 128<br />
DREJTSHKRIM<br />
PËRDORIMI I NYJAVE TEK EMRI, MBIEMRI, NUMËRORI DHE PËREMRI ...................... 131<br />
PËRDORIMI I TRAJTAVE TË SHKURTRA TË BASHKUARA TË PËREMRAVE VETORË ........ 132<br />
SHKRIMI I DATAVE ...................................................................................... 134<br />
LEXIM LETRAR<br />
LETËRSIA GOJORE DHE E SHKRUAR ................................................................ 136<br />
NJOHURI PËR LIRIKËN DHE EPIKËN ................................................................ 136<br />
LIRIKA POPULLORE .................................................................................... 137<br />
KËNGËT E DJEPIT ...................................................................................... 137<br />
KËNGËT E DASHURISË ................................................................................. 139<br />
KËNGËT E DASMËS ..................................................................................... 141<br />
STROFA, VARGU DHE RIMA ......................................................................... 144<br />
HIMNI ..................................................................................................... 150<br />
POEZIA SOCIALE ........................................................................................ 153<br />
242
ELEGJIA .................................................................................................. 153<br />
FIGURAT LETRARE .................................................................................... 158<br />
METAFORA ............................................................................................... 158<br />
PERSONIFIKIMI .......................................................................................... 159<br />
ALEGORIA ................................................................................................ 160<br />
HIPERBOLA ............................................................................................... 161<br />
PËRRALLA ............................................................................................... 163<br />
MITI ........................................................................................................ 164<br />
LEGJENDA OSE GOJËDHËNA ......................................................................... 166<br />
FJALËT E URTA ......................................................................................... 173<br />
ROMANI .................................................................................................. 176<br />
KOMPOZICIONI I VEPRËS EPIKE ..................................................................... 180<br />
PERSONAZHI ............................................................................................. 185<br />
FABULA, TEMA DHE IDEJA E VEPRËS EPIKE ..................................................... 188<br />
POEMA .................................................................................................... 193<br />
BALADA ................................................................................................... 197<br />
NJOHURI PËR DRAMATIKËN ......................................................................... 201<br />
DIALOGU DHE MONOLOGU ........................................................................... 201<br />
LLOJET E DRAMËS .................................................................................... 207<br />
TRAGJEDIA ............................................................................................... 207<br />
KOMEDIA ................................................................................................. 211<br />
DRAMA .................................................................................................... 213<br />
RADIODRAMA ............................................................................................ 218<br />
TË SHPREHURIT DHE KRIJIMTARIA<br />
DISKUTIMI ................................................................................................ 220<br />
TREGIMI .................................................................................................. 223<br />
RITREGIMI ................................................................................................ 226<br />
PËRSHKRIMI ............................................................................................. 229<br />
NJOFTIMI DHE LAJMI .................................................................................. 232<br />
KULTURA E MEDIES<br />
MEDIET E SHKRUARA DHE ELEKTRONIKE ......................................................... 234<br />
RADIOJA DHE TELEVIZIONI ........................................................................... 234<br />
BIBLIOTEKA .............................................................................................. 235<br />
BIBLIOTEKA E SHKOLLËS ............................................................................. 236<br />
MIRËMBAJTJA E LIBRIT ................................................................................ 237<br />
INTERNETI ................................................................................................ 238<br />
PËRMBAJTJA ............................................................................................. 241<br />
243
244
245