Haithabu 14 haithabu 14
Haithabu 14 haithabu 14
Haithabu 14 haithabu 14
Sie wollen auch ein ePaper? Erhöhen Sie die Reichweite Ihrer Titel.
YUMPU macht aus Druck-PDFs automatisch weboptimierte ePaper, die Google liebt.
Archäologisches Landesmuseum und<br />
Zentrum für Baltische und Skandinavische Archäologie<br />
in der Stiftung Schleswig-Holsteinische Landesmuseen Schloß Gottorf<br />
Römisch-Germanische Kommission des Deutschen Archäologischen Instituts<br />
Institut für Ur- und Frühgeschichte der Christian-Albrechts-Universität zu Kiel<br />
Die Ausgrabungen in <strong>Haithabu</strong><br />
Vierzehnter Band
SVEN KALMRING<br />
Der Hafen von <strong>Haithabu</strong><br />
2010<br />
WACHHOLTZ VERLAG NEUMÜNSTER
Gedruckt mit Unterstützung des Regionalprogramms 2000<br />
mit Mitteln des Europäischen Fonds für regionale Entwicklung (EFRE) und des Landes Schleswig-Holstein<br />
Redaktion: Angelika Abegg-Wigg, Christian Radtke<br />
Technische Redaktion: Jürgen Schüller<br />
Bibliografische Information der Deutschen Nationalbibliothek.<br />
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese<br />
Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie;<br />
detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über<br />
abrufbar.<br />
ISSN 0417-335-X<br />
ISBN 978 3 529 0<strong>14</strong><strong>14</strong> 7<br />
Alle Rechte, auch die des auszugsweisen Nachdrucks,<br />
der fotomechanischen oder digitalen Wiedergabe und Übersetzung, vorbehalten<br />
Wachholtz Verlag Neumünster<br />
2010
En þótt ófrið sunnan<br />
öll þjóð segi skaldi<br />
hlöðum Geitis mar grjóti<br />
glaðir nennum vér þenna.<br />
Ob auch Unfried’ künden<br />
All aus dem Süd dem Skalden<br />
Stein’ will Geitirs Gaul ich geben<br />
Froh Anker heb’ ich.<br />
Snorri, Skáldskaparmál 51, 257
INHALTSVERZEICHNIS<br />
Vorwort des Herausgebers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11<br />
Vorwort des Autors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13<br />
1. Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15<br />
2. Methodische Vorüberlegungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20<br />
3. Begriffsbestimmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23<br />
4. Die verkehrstopographische Lage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27<br />
5. Historische Quellen zum Hafen von <strong>Haithabu</strong> . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41<br />
5.1 Namenkunde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41<br />
5.2 Schriftquellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42<br />
5.3 Runendenkmäler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47<br />
5.4 Altnordische Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52<br />
6. Gewässerlandschafsentwicklung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56<br />
6.1 Die Ostsee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56<br />
6.2 Die Schlei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57<br />
6.3 Das Haddebyer Noor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61<br />
7. Prospektionen im Hafen von <strong>Haithabu</strong> . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63<br />
7.1 Prospektionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63<br />
7.1.1 Untersuchung unter Jankuhn 1933 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63<br />
7.1.2 Untersuchung unter Hingst und Kersten 1953 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64<br />
7.1.3 Prospektionen unter Schietzel 1964–1981 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71<br />
7.1.4 Neuere Prospektion 1995–2003 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85<br />
7.2 Verbleibende Forschungsprobleme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93<br />
7.3 Varia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104<br />
7.3.1 Ein „Nordhafen“ in <strong>Haithabu</strong>? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104<br />
7.3.2 Strukturen im heutigen Uferbereich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106<br />
8. Schiffsfunde von <strong>Haithabu</strong> . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111<br />
8.1 Das „Nydamplanken“-Boot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111<br />
8.2 Bootkammergrab – Das Grabschiff . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112<br />
8.3 <strong>Haithabu</strong> Wrack 1 – Das königliche Langschiff . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1<strong>14</strong><br />
8.4 <strong>Haithabu</strong> Wrack 2 – Das „Kompositfahrzeug“ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120<br />
8.5 <strong>Haithabu</strong> Wrack 3 – Das Hochseehandelsschiff . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122<br />
8.6 <strong>Haithabu</strong> Wrack 4 – Der Fährprahm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125<br />
8.7 Die Einbäume . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127<br />
9. Der Hafen von <strong>Haithabu</strong> . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129<br />
9.1 Die Hafengrabung 1979/80 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129<br />
9.1.1 Grabungstechnik und Dokumentation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137<br />
9.1.2 Setzungen und Verdrückungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . <strong>14</strong>2<br />
9.2 Stratigraphie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . <strong>14</strong>4<br />
9.2.1 Bodenarten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . <strong>14</strong>6<br />
9.2.2 Bodenproben . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . <strong>14</strong>6<br />
9.2.3 Leithorizonte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . <strong>14</strong>8<br />
9.2.3.1 Alte Oberfläche und anstehender Boden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . <strong>14</strong>9<br />
9.2.3.2 Schichten der Wikingerzeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156<br />
9.2.3.3 Nachwikingerzeitliche Schichten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
9.2.3.4 Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187<br />
9.2.4 Geländemorphologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190<br />
9.3 Der Baubefund . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194<br />
9.3.1 Methodisch-quellenkritische Vorbemerkung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194<br />
9.3.2 Die Hafenbauwerke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207<br />
9.3.2.1 Struktur I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208<br />
9.3.2.2 Struktur II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209<br />
9.3.2.3 Gruppe 1.1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210<br />
9.3.2.4 Gruppe 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212<br />
9.3.2.5 Struktur III.1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213<br />
9.3.2.6 Gruppe 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215<br />
9.3.2.7 Struktur IV.1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216<br />
9.3.2.8 Struktur III.2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219<br />
9.3.2.9 Struktur V.1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221<br />
9.3.2.10 Gruppe 4.1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223<br />
9.3.2.11 Gruppe 5 und das „frühe <strong>Haithabu</strong>“ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224<br />
9.3.2.12 Gruppe 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227<br />
9.3.2.13 Gruppe 1.2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227<br />
9.3.2.<strong>14</strong> Gruppe 4.2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229<br />
9.3.2.15 Struktur IV.2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231<br />
9.3.2.16 Struktur III.3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232<br />
9.3.2.17 Struktur V.2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234<br />
9.3.2.18 Struktur V.3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237<br />
9.3.2.19 Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239<br />
9.4 Die Uferbereiche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243<br />
9.4.1 Uferbereich Nord (Fläche 80 II) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243<br />
9.4.2 Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267<br />
9.4.3 Uferbereich Süd (Fläche 80 I) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270<br />
9.4.4 Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287<br />
9.5 Wasserstand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289<br />
9.6 Belastungen der Hafenanlagen durch Wellenkräfte und Eisgang . . . . . . . . . . . . . . . . 307<br />
9.7 Konstruktive Elemente des Aufgehenden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310<br />
9.7.1 Konstruktive Elemente der Hafenanlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310<br />
9.7.1.1 Jochbalken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313<br />
9.7.1.2 Unterzüge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315<br />
9.7.1.3 Belagbohlen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317<br />
9.7.1.4 Rödelleisten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321<br />
9.7.1.5 Klampen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323<br />
9.7.2 Konstruktive Elemente des Hausbaus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324<br />
9.7.2.1 Firstständer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324<br />
9.7.2.2 Dachsparren/Rofen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326<br />
9.7.2.3 Schwellriegel oder Rähm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327<br />
9.7.3 Waren die Hafenanlagen bebaut? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328<br />
9.8 Zur Frage nach dem Verhältnis von Wrack 1 zu den Hafenanlagen . . . . . . . . . . . . . 329<br />
10. Baubetrieb im Hafen von <strong>Haithabu</strong> . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337<br />
10.1 Baumbestand und Waldnutzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337<br />
10.2 Bauholz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340<br />
10.3 Baugerät . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341<br />
10.4 Bauablauf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349<br />
11. Der Hafenbetrieb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351<br />
11.1 Erreichte Wassertiefe und Möglichkeiten des Anlegens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351<br />
11.2 Die Betriebsebene der Hafenanlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359
12. Hafentechnische Einrichtungen in <strong>Haithabu</strong> . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361<br />
12.1 Einrichtungen des Warenumschlags . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361<br />
12.2 Mannschaftsunterkünfte und Lagereinrichtungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362<br />
12.3 Bootshäuser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364<br />
12.4 Werftplätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365<br />
12.5 Produktionszweige . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367<br />
12.5.1 Werkzeugproduktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367<br />
12.5.2 Teer- und Pechproduktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370<br />
12.5.3 Segeltuchproduktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371<br />
12.5.4 Tauproduktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373<br />
13. Früh- und hochmittelalterliche Hafenanlagen in Nord- und Mitteleuropa . . . . . . . . . . . 375<br />
13.1 Schiffsländen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375<br />
13.1.1 Einfache Schiffsländen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375<br />
13.1.2 Tidehäfen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375<br />
13.1.3 Schiffsländen mit festem Zugang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376<br />
13.1.4 Tidehäfen mit festem Zugang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380<br />
13.2 Kaianlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380<br />
13.2.1 Landebrücken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381<br />
13.2.2 Piers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383<br />
13.2.3 Kaimauern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383<br />
13.2.4 Sonder- und Mischformen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 387<br />
13.3 Einordnung des Hafens von <strong>Haithabu</strong> . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388<br />
<strong>14</strong>. Das Fundmaterial aus dem Hafen von <strong>Haithabu</strong> . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390<br />
<strong>14</strong>.1 Verortungssysteme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391<br />
<strong>14</strong>.2 Das Fundmaterial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393<br />
<strong>14</strong>.2.1 Schiffsausrüstung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393<br />
<strong>14</strong>.2.2 Ballaststeine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395<br />
<strong>14</strong>.2.3 Holzfunde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397<br />
<strong>14</strong>.2.3.1 Holznägel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398<br />
<strong>14</strong>.2.4 Figuren und Schiffsmodelle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398<br />
<strong>14</strong>.2.5 Waagen und Gewichte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399<br />
<strong>14</strong>.2.6 Münzfunde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402<br />
<strong>14</strong>.2.7 Goldobjekte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403<br />
<strong>14</strong>.2.8 Eisenfunde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403<br />
<strong>14</strong>.2.8.1 Arbeitsäxte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404<br />
<strong>14</strong>.2.8.2 Dechsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405<br />
<strong>14</strong>.2.8.3 Messer mit schrägstehender Griffangel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405<br />
<strong>14</strong>.2.8.4 Fesselschlösser und Fesselteile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406<br />
<strong>14</strong>.2.8.5 Wanttauringe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406<br />
<strong>14</strong>.2.8.6 Nägel und Niete . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407<br />
<strong>14</strong>.2.8.7 Eisenbarren und Roheisen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408<br />
<strong>14</strong>.2.8.8 Eisenschlacken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408<br />
<strong>14</strong>.2.9 Waffen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408<br />
<strong>14</strong>.2.9.1 Schwerter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408<br />
<strong>14</strong>.2.9.2 Lanzenspitzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413<br />
<strong>14</strong>.2.9.3 Waffenäxte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4<strong>14</strong><br />
<strong>14</strong>.2.10 Ringkopfnadeln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4<strong>14</strong><br />
<strong>14</strong>.2.11 Bleifunde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416<br />
<strong>14</strong>.2.12 Textilfunde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417<br />
<strong>14</strong>.2.13 Glasfunde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417<br />
<strong>14</strong>.2.<strong>14</strong> Bergkristall- und Karneolperlen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419<br />
<strong>14</strong>.2.15 Bernsteinfunde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420
<strong>14</strong>.2.16 Mühlsteine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420<br />
<strong>14</strong>.2.17 Wetz- und Schleifsteine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421<br />
<strong>14</strong>.2.18 Specksteinfunde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 422<br />
<strong>14</strong>.2.19 Importkeramik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424<br />
<strong>14</strong>.2.20 Tierknochen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425<br />
<strong>14</strong>.2.20.1 Skelettreste von Säugetieren und Vögeln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425<br />
<strong>14</strong>.2.20.2 Fischreste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 427<br />
<strong>14</strong>.2.20.3 Schlämmfunde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428<br />
<strong>14</strong>.2.20.4 Geweihfunde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429<br />
<strong>14</strong>.3 Einzel- und Sonderfunde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429<br />
<strong>14</strong>.3.1 Spitzovaler Feuerschlagstein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429<br />
<strong>14</strong>.3.2 Der Pressmodelfund . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430<br />
<strong>14</strong>.3.3 Seekiste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432<br />
<strong>14</strong>.3.4 Die Drachenkopfnadel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433<br />
<strong>14</strong>.3.5 Gotländische Ringfibel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434<br />
<strong>14</strong>.3.6 Dosenfibeln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435<br />
<strong>14</strong>.3.7 Kleeblattfibel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437<br />
<strong>14</strong>.3.8 Zungenfibel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437<br />
<strong>14</strong>.3.9 Scheibenfibeln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438<br />
<strong>14</strong>.3.10 Glasperlendepot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438<br />
<strong>14</strong>.3.11 Messingbarrenfund . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438<br />
<strong>14</strong>.3.12 Nadelbündel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439<br />
<strong>14</strong>.3.13 Die Glocke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 440<br />
<strong>14</strong>.3.<strong>14</strong> Verzierte Geweihsprosse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442<br />
15. Synthese: Der Hafen von <strong>Haithabu</strong> – der Marktplatz von <strong>Haithabu</strong> . . . . . . . . . . . . . . . . . 443<br />
16. Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451<br />
17. Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457<br />
18. Literaturverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462<br />
19. Katalog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 494<br />
19.1 Vorbemerkung zum Katalog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 494<br />
19.2 Baubefund . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 497<br />
Hafenbauwerke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 497<br />
Uferbereich Nord (Fläche 80 II) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 542<br />
Uferbereich Süd (Fläche 80 I) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 601<br />
19.3 Verortungssysteme (Karten I–VI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 644<br />
19.4 Fundkartierungen (Karten 1–44) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 647
Vorwort des Herausgebers<br />
Häfen üben auf uns alle eine ganz besondere Faszination aus: Schiffe unterschiedlicher Größe und<br />
Alters repräsentieren regionale und überregionale Verkehre und Handelsströme, Menschen unterschiedlicher<br />
kultureller und sozialer Herkunft verhandeln ihre geschäftlichen Transaktionen, techni -<br />
sche Infrastrukturen prägen die Schnittstelle zwischen Wasser und Land und sorgen so für einen geordneten<br />
Warenaustausch, und nicht zuletzt können wir im Hintergrund des zunächst chaotischen<br />
Hafengeschehens politische Steuerungsmechanismen erkennen, die sowohl über das Meer hinaus<br />
als auch weit in das Hinterland reichen, nicht zuletzt trifft hier das Militärische auf das Zivile.<br />
In ganz ähnlicher Ausprägung und Intensität dürfen wir uns wohl das Geschehen auch in den<br />
wikingerzeitlichen Häfen Nordeuropas vorstellen. In ihnen trafen weit verzweigte Kommunikationsnetzwerke<br />
aufeinander, die sich über den Atlantik und die Ostsee bis in den Nahen Osten,<br />
bis hin zum Nordkap, in den Mittelmeerraum und nicht zuletzt – wenn auch für kurze Zeit – bis<br />
nach Nordamerika erstreckten. Die historische und archäologische Forschung konnte dabei immer<br />
wieder auf die zentrale Bedeutung gerade der maritimen Komponenten für die Entwicklung der<br />
wikingerzeitlichen Gesellschaften Nordeuropas hinweisen, wobei durch die dänische Forschung<br />
der letzten Jahrzehnte ein deutliches Schwergewicht auf die Schiffe selbst gelegt wurde.<br />
1979 bis 1980 gelang Kurt Schietzel mit der Hafengrabung in <strong>Haithabu</strong> ein ganz entscheidender<br />
Schritt zur Erforschung jener Strukturen, die die Schnittstelle zwischen Wasser und Land bilden<br />
und die nicht zu Unrecht großes Aufsehen in Fachkreisen gewannen. Die enorme Fundmenge, die un -<br />
gezählten Befunde und nicht zuletzt die Schiffe aus dem Hafen selbst erbrachten dabei eine Datenmenge,<br />
die im Norden ohne Vergleich ist. Dies wurde einerseits durch jene Fundgruppen deutlich,<br />
die in den letzten Jahrzehnten in den Berichten über die Ausgrabungen in <strong>Haithabu</strong> vorgelegt werden<br />
konnten. Das 1997 erschienene, umfassende Werk von Ole Crumlin-Petersen zu wikingerzeitlichen<br />
Schiffen und Schiffsbau in <strong>Haithabu</strong> und Schleswig ließ allerdings erkennen, dass nur mit der Auswertung<br />
der Hafenanlagen ein integriertes Interpretationsmodell für die Schnittstelle zwischen Land<br />
und Wasser entwickelt werden könnte.<br />
Für die Erstellung der vorliegenden Arbeit gibt es neben dem wissenschaftlichen Umfeld und der<br />
hervorragenden Grabung sowie ihrer Dokumentation allerdings noch eine zweite entscheidende Komponente,<br />
und dies ist die Nutzung hochauflösender Geographischer Informationssysteme für die Reproduktion<br />
der Grabungspläne und deren, dreidimensional ausgerichteten Analyse. Hier konnte mit<br />
der 2008 erschienenen Arbeit von Joachim Schultze zu den Siedlungsstrukturen und den Methoden<br />
ihrer Auswertung eine wesentliche Grundlage gelegt werden, die parallel dazu von Sven Kalmring auch<br />
für den Hafen entwickelt wurde. Damit ist es beiden gelungen, das äußerst komplexe System von Funden<br />
und Befunden in logische und nachvollziehbare Modelle zu kleiden, die ohne Zweifel einen entscheidenden<br />
Schritt in der Erforschung <strong>Haithabu</strong>s und des frühmittelalterlichen Nordens darstellen.<br />
Nach der Arbeit von Joachim Schultze zu den Siedlungsstrukturen und der in Kürze erscheinenden<br />
Arbeit zu den Gräberfeldern von <strong>Haithabu</strong>, die Ute Arents und Silke Eisenschmidt 2009 vorgelegt<br />
haben, rückt <strong>Haithabu</strong> erneut in den Fokus der Diskussion um die historischen Entwicklungen<br />
am Übergang von Frühmittelalter zu Mittelalter. Erst in der Vernetzung und Integration<br />
aller dieser Komponenten – Siedlung, Gräberfeld, Hafen – wird es allerdings möglich sein, mehr<br />
über die Dynamik und die Brüche, über die Einflüsse und die Bedeutung der Siedlung und seiner<br />
Menschen zu erfahren. Ohne den Hafen kann diese Diskussion allerdings kaum auch nur ansatzweise<br />
vollständig sein, so dass mit der vorliegenden Arbeit eine wichtige Lücke geschlossen wird.<br />
Die maritime Archäologie mit all ihren Facetten ist und bleibt die „Königsdisziplin“ der Frühmit -<br />
tel alterforschung im Norden. Die vorliegende Arbeit stellt nicht nur einen Meilenstein der Hai thabu-<br />
11
Forschung, sondern für das gesamte Forschungsgebäude dar. Ausschlaggebend dafür ist das vom<br />
Verfasser entwickelte horizontalstratigraphische Modell zur Entwicklung des Hafens selbst und<br />
die sich daraus ergebenden weit reichenden Interpretationsmöglichkeiten. Die Identifikation des<br />
Hafens als Marktplatz von <strong>Haithabu</strong> lässt erkennen, dass Häfen sowohl von der Land- als auch<br />
von der Wasserseite her betrachtet werden müssen, um in ihrer Komplexität überhaupt verständlich<br />
zu werden. Im Vergleich zu Birka, Schleswig und Dorestad kann der Hafen von <strong>Haithabu</strong> mit<br />
dem hier vorgelegten Band als Paradigma für alle weiteren Forschungen in diesem Bereich gelten.<br />
Wie auch der Band von Joachim Schultze zu den Siedlungsgrabungen in <strong>Haithabu</strong> ist die Erforschung<br />
des Hafens mit der Rekonstruktion einer Landungsbrücke im Bereich der alten Grabungsfläche<br />
verbunden, dessen Finanzierung durch Mittel des EFRE gesichert werden konnte. Ich möchte<br />
Frau Renate Bröcking (Ministerium für Wissenschaft, Wirtschaft und Verkehr des Landes Schleswig-<br />
Holstein) sowie Herrn Prof. Dr. Stephan Opitz (Ministerium für Bildung und Kultur des Landes<br />
Schles wig-Holstein) danken, die auch diese Komponente unseres anspruchsvollen Unternehmens<br />
in seiner wis senschaftlichen Ausrichtung jederzeit mit großem persönlichem Engagement unterstützt<br />
haben.<br />
Mein besonderer Dank gilt Angelika Abegg-Wigg und Christian Radtke, die das anspruchsvolle<br />
Projekt redaktionell begleitet haben, sowie der graphischen Abteilung des Archäologischen Landesmuseums<br />
bzw. des Zentrums für Baltische und Skandinavische Archäologie, die so manches Problem<br />
in der Umsetzung recht unterschiedlicher Abbildungsqualitäten gelöst haben. Danken möchte<br />
ich zudem Frau Renate Braus vom Wachholtz Verlag, die diesen Band mit Geduld und Geschick,<br />
dazu aber auch mit motivierendem Engagement betreut hat.<br />
Die vorliegende Arbeit wurde am 12. Juli 2009 im Rahmen des Universitätstages der Christian-<br />
Albrechts-Universität zu Kiel mit dem Fakultätspreis der Philosophischen Fakultät ausgezeichnet.<br />
Hierfür soll dem Verfasser im Namen aller Beteiligten nochmals herzlich gratuliert werden.<br />
Schleswig, im Dezember 2009 Claus von Carnap-Bornheim<br />
12