Zgorzelec - przewodnik.indd - Starostwo Powiatowe w Zgorzelcu
Zgorzelec - przewodnik.indd - Starostwo Powiatowe w Zgorzelcu
Zgorzelec - przewodnik.indd - Starostwo Powiatowe w Zgorzelcu
Erfolgreiche ePaper selbst erstellen
Machen Sie aus Ihren PDF Publikationen ein blätterbares Flipbook mit unserer einzigartigen Google optimierten e-Paper Software.
Waldemar Bena<br />
Wędrówki<br />
po powiecie<br />
zgorzeleckim
© Copyright by Waldemar Bena & <strong>Starostwo</strong> <strong>Powiatowe</strong> w <strong>Zgorzelcu</strong><br />
Tekst i redakcja: Waldemar Bena<br />
Tłumaczenie: Agnieszka Lompart<br />
Fotografie: WB – Waldemar Bena,<br />
JL – Jan Lontkowski,<br />
GS – Grzegorz Skwarczewski,<br />
GT – Gerhard Tschierschke,<br />
P – Wydawnictwo Turystyczne „Plan”<br />
Opracowanie<br />
kartograficzne: Wydawnictwo Turystyczne „Plan”<br />
Korekta: Romuald Witczak<br />
Wydawca: Drukarnia KWADRAT,<br />
33-300 Nowy Sącz,<br />
ul. Lwowska 218 B,<br />
tel. (018) 441 09 28<br />
Publikacja powstała dzięki staraniom dzięki staraniom<br />
Urzędu Starostwa <strong>Powiatowe</strong>go w <strong>Zgorzelcu</strong><br />
Ul. Bohaterów II Armii Wojska Polskiego 8A<br />
59-900 <strong>Zgorzelec</strong><br />
www.powiat.zgorzelec.pl<br />
ISBN –<br />
Nakład: 1500 egz.<br />
Niniejszy dokument powstał przy wsparciu finansowym Unii Europejskiej. Wyłączną odpowiedzialność za<br />
treść niniejszego dokumentu ponosi <strong>Starostwo</strong> <strong>Powiatowe</strong> w <strong>Zgorzelcu</strong> i w żadnym razie nie może ona być<br />
utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem Unii Europejskiej.<br />
DOFINANSOWANE PRZEZ<br />
UNIĘ EUROPEJSKĄ<br />
2<br />
EUROREGION NYSA
Autor pragnie serdecznie podziękować wszystkim, którzy przyczynili się do powstania<br />
niniejszej publikacji. Szczególne słowa uznania należą się Starostwu <strong>Powiatowe</strong>mu<br />
w <strong>Zgorzelcu</strong> w osobie Pana Starosty Andrzeja Tyca, bez inicjatywy którego niniejsza<br />
praca nie mogłaby ukazać się drukiem. Za zaangażowanie i pomoc pragnąłbym<br />
również podziękować superintendentowi Janowi von Campenhausen, Krzysztofowi<br />
Foktowi, Rafałowi Froni z Wydawnictwa Turystycznego „Plan”, Detlefowi Krellowi,<br />
Januszowi Kulczyckiemu, Thomasowi Maruckowi, Grzegorzowi Skwarczewskiemu,<br />
Janowi Skulskiemu, Gerhardowi Tschierschke, ks. Ryszardowi Wołowskiemu i Piotrowi<br />
Zubrzyckiemu.<br />
3
Spis treści / Inhaltsverzeichnis:<br />
1. Środowisko przyrodnicze powiatu zgorzeleckiego ............................... 7<br />
- Położenie, budowa geologiczna i klimat .............................................. 7<br />
- Świat roślin ........................................................................................... 17<br />
- Świat zwierząt ...................................................................................... 33<br />
2. Z dziejów Ziemi <strong>Zgorzelec</strong>kiej .............................................................. 51<br />
3. Szlakiem zamków, pałaców i dworów ................................................... 54<br />
4. Obiekty sakralne w powiecie zgorzeleckim .......................................... 74<br />
5. O budownictwie przysłupowym ............................................................ 86<br />
6. Puszcza <strong>Zgorzelec</strong>ka .............................................................................. 92<br />
7. U naszych sąsiadów ............................................................................... 101<br />
1. Die Naturumwelt des <strong>Zgorzelec</strong>er Kreises ............................................ 127<br />
- Geographische Lage, geologische Struktur und Klima ........................ 127<br />
- Die Pflanzenwelt .................................................................................. 131<br />
- Die Tierwelt .......................................................................................... 135<br />
2. Die Geschichte des <strong>Zgorzelec</strong>er Kreises ................................................ 146<br />
3. Die Route der Burgen, Paläste und Höfe ............................................... 149<br />
4. Sakralbauten im <strong>Zgorzelec</strong>er Kreis ....................................................... 158<br />
5. Über die Umgebindehäuser .................................................................... 164<br />
6. Puszcza <strong>Zgorzelec</strong>ka (Die Görlitzer Heide) .......................................... 166<br />
7. Bei unseren Nachbarn ............................................................................ 170<br />
Nachweis der Abbildungen ........................................................................ 186<br />
Bibliografia / Literatur ............................................................................... 191<br />
4
Z inicjatywy Starostwa <strong>Powiatowe</strong>go w <strong>Zgorzelcu</strong> wydajemy kolejną<br />
publikację nt. powiatu zgorzeleckiego. Autorem publikacji jest Waldemar<br />
Bena, mieszkaniec naszego powiatu, mający duży dorobek w zakresie wydanych<br />
prac o tematyce historycznej i przyrodniczej. Jego profesjonalizm,<br />
determinacja badawcza, a przy tym głęboka pasja twórcza jest niewątpliwie<br />
dowodem atrakcyjności wydania „Wędrówek po powiecie zgorzeleckim”.<br />
Bogata faktografia, wzbogacona o dotychczas nieznane okoliczności budzić<br />
może zainteresowanie czytelników. Przekonany jestem, że lektura publikacji<br />
dostarczy wielu wrażeń.<br />
Wydawnictwo ma walor promocyjny naszego powiatu i stanowić będzie<br />
zachętę do odwiedzenie tych, jakże ciekawych miejsc.<br />
Polecam ją szczególnie młodym mieszkańcom naszego regionu. W wolnym<br />
czasie możecie w sposób ciekawy poznawać walory przyrodnicze oraz miejsca<br />
o bogatej historii. Publikacja jest doskonałym <strong>przewodnik</strong>iem turystycznym<br />
po powiecie zgorzeleckim.<br />
5<br />
Starosta <strong>Zgorzelec</strong>ki<br />
Andrzej Tyc<br />
Auf Anregung der <strong>Starostwo</strong> <strong>Powiatowe</strong> (Landratsamt) in <strong>Zgorzelec</strong> geben<br />
wir die nächste Publikation über den <strong>Zgorzelec</strong>er Kreis heraus. Autor dieser<br />
Publikation ist Waldemar Bena, Einwohner unseres Kreises, von dem bereits<br />
zahlreiche Schriften zu historischen und naturwissenschaftlichen Themen<br />
veröffentlicht worden sind. Seine Professionalität und Entschlossenheit zu<br />
Forschungen und seine tiefe schöpferische Passion sind zweifelsohne ein Beweis<br />
für die Attraktivität der Broschüre „Wanderungen durch den <strong>Zgorzelec</strong>er Kreis“.<br />
Die reiche Faktographie, die um bisher unbekannten Umstände bereichert<br />
worden ist, kann das Interesse der Leser anregen. Ich bin davon fest überzeugt,<br />
dass die Lektüre dieser Publikation viele Eindrücke vermitteln wird.<br />
Die Herausgabe verfügt über den Werbevorzug für unseren Kreis und wird<br />
eine Ermunterung zum Besuch dieser so interessanten Orte sein.<br />
Ich empfehle es besonders den jungen Einwohnern unserer Region. In der<br />
Freizeit könnt ihr auf spannende Weise die Naturwerte und Orte einer reichen<br />
Geschichte kennenlernen. Diese Publikation ist ein hervorragender Reiseführer<br />
durch den <strong>Zgorzelec</strong>er Kreis.<br />
Der Landrat von <strong>Zgorzelec</strong><br />
Andrzej Tyc
7<br />
Środowisko<br />
przyrodnicze<br />
powiatu<br />
zgorzeleckiego<br />
Położenie, budowa geologiczna i klimat<br />
Położony na południowo-zachodnich rubieżach Polski powiat zgorzelecki<br />
wchodzi w skład Górnych Łużyc, krainy historyczno-geograficznej, rozciągającej się<br />
od Połcznicy (Pulsnitz) na zachodzie aż po Kwisę na wschodzie. Ziemia <strong>Zgorzelec</strong>ka<br />
z 838 km 2 zajmuje ponad 11% powierzchni Górnych Łużyc. Ze względu na cechy<br />
środowiska geograficznego powiat zgorzelecki możemy podzielić na dwie części:<br />
północną, nizinną, wchodzącą w skład Niziny Śląsko-Łużyckiej, i południową, będącą<br />
fragmentem Sudetów Zachodnich. W części nizinnej możemy wyodrębnić dwa<br />
mikroregiony: Równinę Węgliniecką oraz Równinę Gozdnicką. Podczas zlodowacenia<br />
środkowopolskiego (200-180 tys. lat temu) nagromadziły się tu olbrzymie masy piasków<br />
przepłukanych przez wody topniejącego lądolodu. Charakterystyczną cechą krajobrazu<br />
północnej części Ziemi <strong>Zgorzelec</strong>kiej jest znaczna ilość stawów rozsianych wśród<br />
rozległych lasów oraz występowanie śródleśnych torfowisk i wydm śródlądowych.<br />
Zupełnie inny charakter przedstawia południowa część powiatu, znajdująca się<br />
w obrębie Pogórza Izerskiego, którego północne krańce wyznacza linia wyznaczona<br />
przez miejscowości: Jędrzychowice – Żarska Wieś – Bielawa Górna. Najwyższym<br />
wzniesieniem Pogórza Izerskiego na obszarze powiatu jest Guślarz (556 m n.p.m.) koło<br />
Bogatyni. W obręb opisywanego obszaru wchodzą takie mikroregiony jak Wysoczyzna<br />
Siekierczyńska, Wzgórza Zalipiańskie i Przedgórze Izerskie. Pagórkowata kraina<br />
pogórza zbudowana jest z glin morenowych, zalegających na zlepieńcach permskich<br />
i gnejsach. W okresie miocenu doszło tutaj do intensywnego wulkanizmu, którego<br />
dowodami są liczne wzgórza bazaltowe.<br />
Ciągnące się wzdłuż Nysy Łużyckiej Obniżenie Żytawsko-<strong>Zgorzelec</strong>kie zamyka<br />
Pogórze Izerskie od zachodu. Obniżenie to obejmuje na południu Kotlinę Turoszowską,<br />
zapadlisko wypełnione trzeciorzędowymi osadami jeziornymi z pokładami węgla<br />
brunatnego oraz przełomową dolinę Nysy (pomiędzy Trzcińcem a Posadą). W skład<br />
Obniżenia Żytawsko-<strong>Zgorzelec</strong>kiego wchodzi ponadto Obniżenie Zawidowskie<br />
(zajmuje dolinę Witki) oraz Równina <strong>Zgorzelec</strong>ka, która jest obszarem lekko falistym<br />
i rolniczym. Jej krajobraz tylko gdzieniegdzie urozmaicają bazaltowe pagóry. Najbardziej<br />
południowy, lecz bardzo niewielki powierzchniowo kraniec powiatu zgorzeleckiego<br />
– Graniczny Wierch (616 m n.p.m.) znajduje się już w strefie Gór Izerskich. Graniczny<br />
Wierch wznosi się nad Bogatynią.
1. Równina Węgliniecka. [WB]<br />
2. Równina <strong>Zgorzelec</strong>ka. Okolice wsi Tylice. [WB]<br />
8
3. Malowniczy krajobraz w okolicach Koźmina. W głębi pasmo Gór Izerskich. [WB]<br />
4. Krajobraz rolniczy pod Wyszkowem. [WB]<br />
9
Ziemia <strong>Zgorzelec</strong>ka posiada bardzo zróżnicowaną i skomplikowaną budowę<br />
geologiczną. Cały jej obszar położony jest w obrębie bloku dolnośląskiego, który<br />
stanowi część Masywu Czeskiego. Na opisywanym terenie występuje kilka jednostek<br />
geologicznych bloku dolnośląskiego: krystalinik karkonosko-izerski, metamorfik<br />
kaczawski oraz niecka północnosudecka. Krystalinik karkonosko-izerski obejmuje<br />
całe południowe Łużyce i zbudowany jest ze skał metamorficznych i magmowych.<br />
Tworzą go różne rodzaje gnejsów, łupków, granitognejsów i granitów. Starsze utwory<br />
miejscami przecinają trzeciorzędowe bazalty (np. pod Bogatynią i Zawidowem).<br />
Od północy (na linii Sławnikowice – Jędrzychowice) do krystaliniku przylega<br />
stosunkowo wąski pas metamorfiku kaczawskiego, w którym występują łupki, fyllity,<br />
szarogłazy, piaskowce, zlepieńce a nawet wapienie. Północna część opisywanego<br />
obszaru znajduje się w obrębie niecki północnosudeckiej. Na jej terenie skały<br />
krystaliczne metamorfiku kaczawskiego występują na znacznych głębokościach<br />
przykryte przez młodsze serie osadowe.<br />
Jako że wschodnie Górne Łużyce zbudowane są z różnorodnych utworów,<br />
nie może więc dziwić występowanie tutaj szeregu cennych skał i minerałów.<br />
Na znacznych obszarach zalegają złoża węgla brunatnego. W przeszłości węgiel ten<br />
wydobywano metodą głębinową w okolicach Węglińca, Trójcy, Zgorzelca, Sulikowa<br />
i Radomierzyc. Obecnie wydobywa się węgiel ze złoża w Kotlinie Turoszowskiej,<br />
zalegającego na powierzchni 32 km 2 . W sąsiedztwie kopalni pracuje w Bogatyni wielka<br />
Elektrownia „Turów”. Eksploatacja węgla w Kotlinie Turoszowskiej spowodowała<br />
powstanie głębokich, nawet do 300 m, wyrobisk oraz wysokich hałd płonnego urobku.<br />
Drugim, obok węgla brunatnego, bogactwem mineralnym Ziemi <strong>Zgorzelec</strong>kiej są<br />
surowce skalne. Najważniejszym z nich są bazalty, których największe złoża znajdują<br />
się w okolicach Gronowa, Sulikowa, Zawidowa i Bogatyni. Już w dawnych wiekach,<br />
m.in. pod Jerzmankami i Gozdaninem, podjęto ich eksploatację. Ponadto w przeszłości<br />
eksploatowano także piaskowiec (m.in. pod Stojanowem, Dłużyną i Przesieczanami)<br />
oraz wapienie, które występują w rejonie Jędrzychowic i Żarskiej Wsi.<br />
5. Graniczny Wierch (616 m n.p.m.) pod Bogatynią oszpecony wiatrakami po czeskiej stronie granicy. [WB]<br />
6. Skałki bazaltowe na zboczach Góry Zamkowej w Sulikowie („Sulikowska Szwajcaria”). [WB]<br />
10
7. Wychodnie bazaltowe w okolicach Zawidowa. [WB]<br />
8. Skałki granitowe pod Bogatynią. [WB]<br />
12
9. Odkrywka węgla brunatnego pod Bogatynią. [WB]<br />
10. Przełomowy odcinek Nysy Łużyckiej koło Posady. [WB]<br />
13
11. Nysa Łużycka pod Bratkowem. [WB]<br />
12. Starorzecza Nysy Łużyckiej w Koźlicach. [WB]<br />
14
13. Nad Jeziorem Niedowskim (Witka). [WB]<br />
15
14. Rzeka Witka pod Radomierzycami. [WB]<br />
Większość obszaru Ziemi <strong>Zgorzelec</strong>kiej<br />
znajduje się w zlewni Nysy Łużyckiej, która<br />
wyznacza zachodnią granicę powiatu i państwa<br />
polskiego. Jedynie w Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej<br />
dominującą rolę odgrywa biorąca swój początek<br />
na stokach Wzgórz Sławnikowickich<br />
Czerna Wielka, która odwadnia gros puszczańskich<br />
rzek i strumieni.<br />
Pod względem klimatycznym zdecydowana<br />
większość powiatu położona jest<br />
w regionie zgorzeleckim (według Schmucka).<br />
Region ten jest najcieplejszym regionem<br />
klimatycznym Sudetów. Średnia temperatura<br />
powietrza wynosi ponad 8oC, natomiast<br />
półrocza ciepłego (kwiecień-wrzesień)<br />
przekracza 14o 15. Meandrująca Bielawka w Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej. [WB]<br />
C. Zaczynający się w końcu<br />
marca okres wegetacyjny trwa 222 dni,<br />
dojrzewania letniego – 161 dni, natomiast<br />
długość lata – 90 dni. Najniższe opady na omawianym<br />
terenie przypadają w okolicach<br />
Ruszowa i kształtują się w granicach 600-<br />
650 mm, podczas gdy roczna suma opadów<br />
w Bogatyni wynosi już 700-750 mm.<br />
16
Świat roślin<br />
Obszar powiatu zgorzeleckiego charakteryzuje się różnorodnością szaty<br />
roślinnej, zależną od podłoża geologicznego, gleby, rzeźby terenu, stosunków<br />
wodnych i warunków klimatycznych. Pierwotna szata leśna została zniszczona<br />
na skutek działalności człowieka. Zwarty płaszcz lasów utrzymał się wyłącznie<br />
w północnym fragmencie powiatu. Dawne puszcze w części wyżynnej wytrzebiono<br />
wraz z rozwojem średniowiecznego osadnictwa. Wprowadzenie w XVIII i XIX w.<br />
tzw. racjonalnej gospodarki leśnej całkowicie zmieniło oblicze pozostałych lasów.<br />
Północne obszary Ziemi <strong>Zgorzelec</strong>kiej (Puszcza <strong>Zgorzelec</strong>ka) stały się królestwem<br />
sosny zwyczajnej. Pierwotnie udział sosny w tamtejszych drzewostanach nie<br />
przekraczał 20%. Na terenach wyżynnych leśnictwo poparło świerka ze szkodą dla<br />
dęba, grabu, lipy, buka, jaworu czy jodły. W ten sposób naturalna roślinność leśna<br />
uległa poważnemu zubożeniu.<br />
We współczesnej Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej dominują świeże bory sosnowe i bory<br />
mieszane, w których sośnie towarzyszy dąb szypułkowy, dąb bezszypułkowy, brzoza<br />
brodawkowata i osika. Większe połacie borów wilgotnych zachowały się tylko<br />
w niewielu miejscach puszczy. Lasy o charakterze łęgów czy olsów są już tutaj<br />
bardzo rzadkie, a już za całkiem unikatowe mogą uchodzić kwaśne buczyny niżowe.<br />
W środkowej i południowej części powiatu lasy zostały silnie zniekształcone, także ich<br />
sklasyfikowanie nastręcza nierzadko poważne trudności. Niewątpliwie do najbardziej<br />
interesujących należą bardzo rzadkie w Polsce zboczowe lasy klonowo-lipowe w dolinie<br />
Nysy Łużyckiej pod Posadą. Ich najcenniejsze fragmenty postanowiono ochronić<br />
tworząc w 2002 r. rezerwat leśny o powierzchni ponad 5 ha. Oprócz grądów klonowolipowych<br />
na obszarze powiatu zgorzeleckiego występują grądy wysokie, podgórskie<br />
łęgi czy też żyzne buczyny sudeckie. Ponadto znaczący udział w zbiorowiskach<br />
leśnych mają bory mieszane a przede wszystkim bory świerkowe. Oprócz zbiorowisk<br />
leśnych w szacie roślinnej Łużyc występują również zbiorowiska roślin łąkowych,<br />
zarośli krzewiastych, muraw suchoroślowych, roślinności wodnej oraz zbiorowiska<br />
roślin naskalnych.<br />
Pomimo wielowiekowej ingerencji człowieka w środowisko miejscowa flora<br />
nadal wyróżnia się wielkim bogactwem. Oblicza się, iż w dorzeczu Nysy Łużyckiej<br />
występuje 800-900 gatunków roślin naczyniowych, z których około 60 gatunków<br />
objętych jest ochroną prawną. Wielką osobliwością rodzimej flory jest sosna błotna<br />
(Pinus uliginosa = P. x rhaetica), mająca pod Węglińcem jedyne niżowe stanowisko<br />
w Polsce. Chronionymi krzewami i krzewinkami są: wawrzynek wilczełyko (Daphne<br />
mezereum), roślina silnie trująca, rosnąca najczęściej w pobliżu brzegów rzek<br />
i potoków oraz wrzosiec bagienny (Erica tetralix). Ten ostatni jest rośliną zachodnią,<br />
rosnącą w zasięgu wpływu klimatu atlantyckiego. W Polsce występuje jedynie<br />
na Pobrzeżu Bałtyckim (po ujście Wisły), na Pojezierzu Pomorskim, w Wielkopolsce<br />
oraz na Dolnym Śląsku. Niestety, wrzosiec bagienny jest u nas rośliną poważnie<br />
zagrożoną. Jego stanowiska skurczyły się na skutek osuszania terenów podmokłych.<br />
17
17. Starodrzew sosnowy w Leśnictwie Poświętne w Nadleśnictwie Ruszów. [WB]<br />
18. Fragment Buczyny Bielawskiej w Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej (Nadl. Pieńsk). [WB]<br />
16. (po lewej) Bór sosnowy w Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej (Nadl. Ruszów). [WB]<br />
19
19. Ols w Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej (Nadl. Ruszów). [WB]<br />
20. (po prawej) Stary wiąz w Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej. Okolice Kościelnej Wsi. [WB]<br />
Na polskich Łużycach wrzosiec osiąga południowo-wschodnią granicę swojego<br />
zasięgu. Utworzony w 2005 r. a obejmujący powierzchnię 40 ha rezerwat „Wrzosiec<br />
koło Piasecznej” ma ochraniać najważniejsze stanowisko tej rośliny w Puszczy<br />
<strong>Zgorzelec</strong>kiej. Na obszarze powiatu rosną też objęte ochroną nasze rodzime „liany”:<br />
bluszcz pospolity (Hedera helix) oraz wiciokrzew pomorski (Lonicera periclymenum).<br />
W tutejszych lasach można napotkać tak rzadkie paprotniki, jak skrajnie zagrożony<br />
w kraju podejźrzon marunowy (Botrychium matricariifolium) czy długosz królewski<br />
(Osmunda regalis). Nierzadko występuje efektowna górska paproć podrzeń żebrowiec<br />
(Blechnum spicant) oraz paprotka zwyczajna (Polypodium vulgare), która najczęściej<br />
rośnie na skałach. Spośród rodzimych widłaków możemy odnotować obecność<br />
widlicza spłaszczonego (Diphasiastrum complanatum), widlicza cyprysowego<br />
(Diphasiastrum tristachyum), widłaczka torfowego (Lycopodiella inundata), widłaka<br />
jałowcowatego (Lycopodium annotinum) i widłaka goździstego (Lycopodium<br />
clavatum).<br />
Na torfowiskach i terenach wodno-błotnych mają swoje siedliska interesujące<br />
gatunki, takie jak: rosiczka okrągłolistna (Drosera rotundifolia), rosiczka pośrednia<br />
(Drosera intermedia), grzybień północny (Nymphaea candida), gnidosz rozesłany<br />
(Pedicularis sylvatica), bobrek trójlistkowy (Menyanthes trifoliata), bagno zwyczajne<br />
(Ledum palustre) oraz pływacz pośredni (Utricularia intermedia), który, podobnie<br />
20
21. Drzewostan w Lesie Białogórskim (Nadl. Pieńsk). [WB]<br />
22. Bór świerkowy w Lesie Miedziańskim (Nadl. Pieńsk). [WB]<br />
22
23. Wawrzynek wilczełyko. [WB]<br />
23
24. Wrzosiec bagienny. [WB]<br />
jak rosiczka, należy do roślin owadożernych. Na mokradłach Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej<br />
występują dwa chronione gatunki nadwodników: nadwodnik trójpręcikowy (Elatine<br />
triandria) i nadwodnik sześciopręcikowy (Elatine hexandra). Ten ostatni występuje<br />
również na Stawach Łagowskich koło Zgorzelca. W związku z niszczeniem siedlisk<br />
(np. regulacja rzek i potoków) i zanieczyszczeniem zbiorników wodnych zmniejszyła<br />
się ilość miejsc odpowiednich dla tych roślin. Inną zagrożoną wymarciem rośliną jest<br />
ponikło wielołodygowe (Eleocharis multicaulis). Ta wieloletnia bylina, chroniona<br />
od niedawna, także związana jest z terenami podmokłymi (np. podtapianymi obniżeniami<br />
międzywydmowymi). Przez polskie Łużyce biegnie wschodnia granica<br />
zasięgu ponikła wielołodygowego, które należy do gatunków atlantyckich. Mokradła<br />
porasta również cała gromada roślin niechronionych, lecz rzadkich i ginących m.in.<br />
modrzewnica zwyczajna (Andromeda polifolia), przygiełka biała (Rhynchospora<br />
alba), wełnianka pochwowata (Eriophorum vaginatum), turzyca ciborowata (Carex<br />
bohemica) i sitowie korzenioczepne (Scirpus radicans), żurawina błotna (Oxycoccus<br />
palustris), czermień błotna (Calla palustris).<br />
Na łąkach oraz murawach o glebach suchych i piaszczystych rosną kocanki<br />
piaskowe (Helichrysum arenarium), turzyca piaskowa (Carex arenaria), centuria<br />
pospolita (Centaurium erythraea), goździk piaskowy (Dianthus arenarius).<br />
W grupie roślin górskich znajdują się m.in. arcydzięgiel litwor (Angelica<br />
archangelica), arnika górska (Arnica montana), dziewięćsił bezłodygowy (Carlina<br />
acaulis), parzydło leśne (Aruncus sylvestris) i śnieżyca wiosenna (Leucojum vernum).<br />
24
25. Długosz królewski. [WB]<br />
Chronionymi roślinami zielnymi lasów liściastych bądź mieszanych są kopytnik<br />
pospolity (Asarum europaeum), konwalia majowa (Convallaria majalis), marzanka<br />
wonna (Galium odoratum), przylaszczka pospolita (Hepatica nobilis) oraz bardzo<br />
rzadko lilia złotogłów (Lilium martagon) i orlik pospolity (Aquilegia vulgaris).<br />
W lasach o charakterze łęgów lub grądów zwracają na siebie uwagę także zawilec<br />
żółty (Anemone ranunculoides), czworolist pospolity (Paris quadrifolia) czy kokorycz<br />
pusta (Corydalis bulbosa).<br />
Storczykowate, zaliczane przez miłośników przyrody do najpiękniejszych i najbardziej<br />
interesujących roślin, reprezentowane są przez 8 gatunków. Przeprowadzone<br />
w ostatnich latach badania wykazały, że najwięcej storczyków przetrwało w części<br />
pogórza. Do najbardziej rzadkich w naszych stronach zalicza się kukułkę Fuchsa<br />
(Dactylorhiza fuchsii), kukułkę plamistą (Dactylorhiza maculata), gnieźnika leśnego<br />
(Neottia nidus-avis) oraz podkolana zielonawego (Platanthera chlorantha), który<br />
został stwierdzony tylko na jednym stanowisku w okolicy Bogatyni. Częściej<br />
widywanymi storczykami są kukułka szerokolistna (Dactylorhiza majalis), kruszczyk<br />
szerokolistny (Epipactis helleborine), listera jajowata (Listera ovata) oraz podkolan<br />
biały (Platanthera bifolia). Storczyki należą do ginącej i poważnie zagrożonej grupy<br />
roślin. Znana jest wrażliwość storczyków na nawożenie i melioracje podmokłych łąk.<br />
Ich stanowiska, zwłaszcza w ostatnich latach, zanikają także za sprawą zalesiania tzw.<br />
nieużytków, a nawet naturalnej sukcesji, gdy na łąkach zaprzestano wypasania lub<br />
koszenia.<br />
25
26. Podrzeń żebrowiec. [WB]<br />
27. Widlicz (widłak) cyprysowy. [WB]<br />
26
28. Rosiczka pośrednia. [WB]<br />
29. Grzybień północny. [WB]<br />
27
30. Żurawina błotna. [WB]<br />
31. Czermień błotna. [WB]<br />
28
32. Kocanki piaskowe. [WB]<br />
Tutejsze lasy charakteryzują się także bogactwem gatunków mszaków, porostów<br />
i grzybów. Miejscowe wątrobowce, mchy i porosty reprezentuje m.in. porostnica<br />
wielokształtna (Marchantia polymorpha), pleszanka pospolita (Pellia epiphylla),<br />
mszar nastroszony (Paludella aquarrosa), zdrojek pospolity (Fontinalis antipyretica),<br />
płucnica islandzka (Cetraria islandica), płucnica kędzierzawa (Cetraria eritecorum),<br />
chrobotek reniferowy (Cladina rangiferina), chrobotek leśny (Cladina arbuscula)<br />
i rożynka kolczasta (Coelocalum aculeatum). W grupie grzybów objętych ochroną<br />
prawną znajduje się m.in. sarniak dachówkowaty (Sarcodon imbricatus), purchawica<br />
olbrzymia (Langermannia gigantea), smardz jadalny (Morchella esculenta) oraz<br />
siedzuń sosnowy (Sparassis crispa), zwany także szmaciakiem sosnowym. Na terenie<br />
Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej ma swoje stanowiska chroniony promieniak wilgociomierz<br />
(Astraeus hygrometricus), znany w kraju z bardzo niewielu miejsc (w naszym<br />
województwie znaleziono ich zaledwie 10).<br />
Choć zasoby florystyczne opisywanego obszaru nie należą do ubogich, to trzeba<br />
zaznaczyć, że w przedwojennej literaturze botanicznej podawanych jest znacznie<br />
więcej gatunków roślin. Niestety, w drugiej połowie XX w. nie udało się ich ponownie<br />
wykryć. Wiele roślin, zwłaszcza związanych tylko z pojedynczymi stanowiskami,<br />
mogło się już wycofać. Do szczególnie narażonych na wyginięcie należała np. kotewka<br />
orzech wodny (Trapa natans), która przed II wojną światową rosła wyłącznie w fosie<br />
pałacu w Radomierzycach, czy ostnica (Stipa pennata spp.), znana na Łużycach<br />
29
33. Lilia złotogłów. [WB]<br />
30
34. Kukułka szerokolistna. [WB]<br />
tylko z jednego stanowiska pomiędzy<br />
Niedowem a Wilką. Być może w dalszym<br />
ciągu składnikiem miejscowej flory jest<br />
rosiczka długolistna (Drosera anglica),<br />
która jeszcze na przełomie lat 60. i 70.<br />
ubiegłego wieku była podawana z obszaru<br />
Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej. Niewykluczone,<br />
że na obszarze powiatu nadal występuje<br />
mącznica lekarska (Arctostaphylos uvaursi),<br />
która przed 1945 r. występowała<br />
w okolicach Prędocic (Toporowa). Należy<br />
się spodziewać, że część gatunków<br />
zostanie potwierdzona, gdyż powiat zgorzelecki,<br />
jak i cały obszar polskich Górnych<br />
Łużyc, wciąż należy do regionów<br />
słabo poznanych pod względem florystycznym.<br />
31<br />
35. Kruszczyk szerokolistny. [WB]
36. Sromotnik bezwstydny. [WB]<br />
32
Świat zwierząt<br />
Ziemia <strong>Zgorzelec</strong>ka znana jest z występowania wielu interesujących i rzadkich<br />
gatunków fauny. Są to zarówno przedstawiciele dużych ssaków, ptaków, gadów<br />
oraz płazów jak i małych, całkiem niepozornych bezkręgowców. Z braku miejsca<br />
ograniczymy się do wymienienia tych najbardziej znanych i najcenniejszych.<br />
W ostatnich latach stwierdzono tutaj występowanie około 50 gatunków ssaków,<br />
spośród których większość podlega ochronie prawnej. Niegdyś gromada ssaków<br />
była liczniej reprezentowana. W ostatnich stuleciach wiele gatunków ssaków nie<br />
wytrzymało presji człowieka i wymarło. Jeszcze w średniowieczu nasze lasy stanowiły<br />
naturalną ostoję turów (Bos primigenius) i żubrów (Bison bonasus). O ich<br />
występowaniu na Górnych Łużycach świadczą nazwy miejscowości po niemieckiej<br />
stronie, takie jak Saubernitz i Tauer (po serbołużycku Zubornica i Turjo). Niedźwiedzie<br />
utrzymywały się jeszcze w czasach nowożytnych. Na terenie Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej<br />
niedźwiedzie zostały wytępione przypuszczalnie w XVII w., choć w borach nad Kwisą<br />
pod Kliczkowem niedźwiedzia obserwowano jeszcze w 1726 r. Rysie żyły na Ziemi<br />
<strong>Zgorzelec</strong>kiej do XVIII w. Ostatniego złapano w 1740 r. pod Ruszowem w potrzasku<br />
na lisy i przetransportowano do Zgorzelca, gdzie wnet żywot zakończył. W 1799 r.<br />
Karol Gottlob von Anton, sekretarz Górnołużyckiego Towarzystwa Naukowego donosił,<br />
iż ryś został wytropiony na terenie Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej, ale jest to wielce<br />
wątpliwa wiadomość. W lasach wschodnich Łużyc miały swoje mateczniki również<br />
żbiki. Ostatniego żbika zabito pod Węglińcem w Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej w 1790 r.<br />
Jeszcze w 1814 r. błąkał się jeden osobnik niedaleko Zgorzelca, lecz na zachód od Nysy<br />
Łużyckiej (Königshainer Berge). O żyjących u nas niegdyś żbikach mówią pamiątki<br />
nazewnicze – Koci Potok oraz Kocie Skały w okolicach Miedzianej i Zawidowa.<br />
Na Górnych Łużycach wymierały nie tylko drapieżniki, które człowiek tępił<br />
jako szkodniki z gorliwością godną lepszej sprawy. Ginęły także drobne ssaki, nie<br />
tyle skutkiem nadmiernego pozyskiwania, co w wyniku niszczenia odpowiednich<br />
siedlisk. Jeszcze w ubiegłym stuleciu na polach i ugorach wschodnich Łużyc żył suseł<br />
moręgowany (Spermophilus citellus), gatunek gryzonia, który obecnie jest uważany<br />
za wymarły na terenie Polski. W 1887 r. odłowiono jednego susła na Diablej Górze<br />
pod Jędrzychowicami.<br />
Niektórym gatunkom ssaków wytępionym nad Nysą Łużycką i Kwisą udało się<br />
ponownie zadomowić w ostatnim ćwierćwieczu XX stulecia. Należą do nich bóbr<br />
(Castor fiber) oraz wilk (Canis lupus). Obszar dorzecza Nysy Łużyckiej przez wieki<br />
był historyczną ojczyzną bobra. Ostatni osobnik tego największego europejskiego<br />
gryzonia został odłowiony w wodach Nysy Łużyckiej w pobliżu Lasowic i Osieka<br />
Łużyckiego w roku 1785 lub 1787. Bóbr był u nas nieobecny dwa stulecia. Pod koniec<br />
lat 80. XX w. na krótko pojawił się w wodach Czernej Małej na północ od Ruszowa.<br />
W 1999 r. stwierdzono obecność bobrów w dolinie Nysy Łużyckiej na terenie gminy<br />
Pieńsk. Godne podkreślenia jest to, iż bóbr zjawił się tutaj bez pomocy człowieka<br />
i przywędrował sam. Po 2001 r. leśnicy wsiedlili wiele rodzin bobrzych na tereny<br />
33
37. Skóra wilka ubitego w 1994 r.<br />
w Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej (Nadl. Ruszów).<br />
[WB]<br />
38. Staw bobrowy w Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej. [WB]<br />
nadleśnictw Węgliniec, Pieńsk i Ruszów. Czas<br />
pokaże, czy gatunek ten będzie stałym elementem<br />
naszej fauny. Leśnicy, przyrodnicy i myśliwi<br />
wiążą z nim ogromne nadzieje. Bobry wpływają<br />
nadzwyczaj pozytywnie na środowisko budując<br />
tamy na rzekach i strumieniach. W ten sposób<br />
bobry realizują za nas tak popieraną w Polsce<br />
małą retencję. Fakt ten ma obecnie niezwykle<br />
ważne znaczenie wobec szybko postępującego<br />
procesu stepowienia kraju. Tamy i stawy bobrowe<br />
przyczyniają się do oczyszczenia wód a ponadto<br />
stwarzają niezwykle dogodne warunki dla ryb,<br />
płazów, zimorodków, kaczek, bocianów czarnych,<br />
żurawi czy brodźców samotnych.<br />
Wielowiekowe prześladowania sprawiły,<br />
że na bardzo długo wyrugowano z naszych terenów<br />
wilka. W 1606 r. ukazał się specjalny cesarski dekret<br />
o wyłapywaniu wilczych szczeniąt z gniazd i ich<br />
uśmiercaniu. Także sejm górnołużycki zachęcał<br />
do prześladowania tego drapieżnika uchwalając<br />
34
30 sierpnia 1647 r. ustawę, aby każdego łowcę wilków nagradzać czterema talarami<br />
od ubitej sztuki (z prawem zachowania futra). Tylko pomiędzy Bożymi Narodzeniami,<br />
w latach 1674-1676, w księstwie zgorzeleckim zabito 34 wilki.<br />
Wraz z doskonaleniem się broni palnej malały szanse na przeżycie wilczego<br />
rodu. Od połowy XVIII stulecia w lasach wschodnio-łużyckich pojawiały się już<br />
tylko osobniki migrujące z Polski. Ostatnie przed 1945 r. udane polowania na wilki<br />
w Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej miały miejsce w pierwszej połowie XIX w. Później przez<br />
długi czas wilk był w naszych lasach nieobecny. Dopiero w latach 80. XX w. wilki<br />
ponownie zaczęły być obserwowane w naszych lasach. W 1988 r. ubito basiora (samca)<br />
pod Bielawą Dolną w Nadleśnictwie Pieńsk. Jeszcze w październiku 1994 r. łowczy<br />
Wiesław Grzesiak ustrzelił ważącą 42 kilogramy waderę (wilczycę) w Leśnictwie<br />
Toporów, wchodzącym w skład Nadleśnictwa Ruszów. Niedługo potem w naszym<br />
kraju zakazano polowań na wilki. Obecnie co roku są doniesienia o wilkach bytujących<br />
w Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej. Na przykład wiosną 2002 r. widziano tutaj waderę karmiącą<br />
młode. Podczas rykowiska jeleni we wrześniu 2003 r. widziano dwa wilki pod Bielawą<br />
Dolną.<br />
Wschodnie Łużyce zasiedlają prawie wszystkie rodzime gatunki z rodziny łasicowatych<br />
(oprócz tchórza stepowego). Mamy więc tutaj borsuka (Meles meles), kunę leśną<br />
(Martes martes), kunę domową (Martes foina), tchórza (Mustela putorius), gronostaja<br />
(Mustela erminea), łasicę (Mustela nivalis) oraz wydrę (Lutra lutra). Drapieżniki te<br />
39. Wydra. [WB]<br />
35
40. Lis. [WB]<br />
występują z reguły dużo liczniej aniżeli przed II wojną światową. Na przykład kuna<br />
domowa u schyłku XIX w. wycofała się ze Zgorzelca a obecnie znów żyje w tym<br />
mieście. W 1923 r. całą górnołużycką populację borsuka szacowano na zaledwie 20<br />
sztuk. Przed 1945 r. starano się nawet chronić prawem użytkowane przez borsuki jamy<br />
(m.in. w lesie pod Żarską Wsią). Teraz borsuk zasiedla nie tylko śródpolne laski (to<br />
jego ulubione środowisko), ale także rozległe bory Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej, gdzie jest<br />
on stosunkowo liczny. Ten sympatyczny drapieżnik przystosował się nawet do życia<br />
na terenie miast (np. Zgorzelca) oraz silnie przekształconych terenów pokopalnianych<br />
w okolicach Bogatyni.<br />
W przeszłości szczególnie ciężko była doświadczana przez człowieka wydra. Już<br />
w XIX w. występowała ona z rzadka a w początkach ubiegłego stulecia prawdopodobnie<br />
wycofała się w ogóle z naszych terenów. Tępiono ją bez litości. W samych tylko<br />
Prędocicach nad Nysą Łużycką w latach 1889-1914 zabito 32 wydry. W tym czasie<br />
Śląski Związek Rybacki wypłacał premie za ubicie tego interesującego zwierzęcia.<br />
W drugiej połowie XX w. wydra przezwyciężyła regres, ale stało się tak dopiero<br />
na skutek wieloletniej ochrony (w Polsce od 1959 r.). Wydra najliczniej występuje<br />
na stawach i w rzekach Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej. Stamtąd też od kilkunastu lat drapieżnik<br />
ten zaczął opanowywać południowe obszary powiatu zgorzeleckiego. Obecnie wydra<br />
występuje w większości rzek i strumieni w naszym regionie.<br />
Na lokalnej liście ssaków drapieżnych figuruje ponadto wszędobylski lis (Vulpes<br />
36
vulpes), który dzięki zwalczaniu wścieklizny bardzo się rozmnożył, a także jenot<br />
(Nyctereutes procyonides), norka amerykańska (Mustela vison) oraz szop pracz<br />
(Procyon lotor), który w 1997 r. został po raz pierwszy upolowany na naszym terenie<br />
(Stawy Łagowskie pod Zgorzelcem). Te trzy ostatnie gatunki nie należą do rodzimej<br />
fauny i zostały sprowadzone z Azji (jenot) lub z Ameryki Północnej (norka, szop<br />
pracz). Te obce drapieżniki wyrządzają poważne straty wśród naszych rodzimych<br />
zwierząt (ich ofiarą padają m.in. ptaki wodne).<br />
Rodzinę jeleniowatych reprezentuje sarna (Capreolus capreolus), sprowadzony<br />
w XIX w. daniel (Dama dama) oraz jeleń (Cervus elaphus) darzony przez myśliwych<br />
wyjątkowym sentymentem. Główne ostoje jelenia w naszym regionie znajdują się<br />
w Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej. Na opisywanym obszarze sporadycznie spotyka się również<br />
przechodnie łosie (Alces alces). Ostatnim dużym ssakiem kopytnym jest dzik (Sus<br />
scrofa). Przystosowany do bytowania w różnych warunkach środowiskowych, dzik<br />
najbardziej lubi lasy obfitujące w mokradła. W latach międzywojennych w Puszczy<br />
<strong>Zgorzelec</strong>kiej jego populację szacowano zaledwie na 30-40 sztuk. Współcześnie<br />
jest ona wielokrotnie liczniejsza. Dzik zajmuje wszystkie większe obszary leśne<br />
wschodnich Łużyc, włącznie z industrialnymi terenami okolic Bogatyni.<br />
Bogato przedstawia się rząd ssaków owadożernych. Należą do nich jeż zachodni<br />
(Erinaceus europaeus), kret (Talpa europaea) oraz gatunki z rodziny ryjówkowatych:<br />
ryjówka aksamitna (Sorex araneus), ryjówka malutka (Sorex minutus), rzęsorek<br />
rzeczek (Neomys fodiens), zębiełek karliczek (Crocidura suaveolens).<br />
41. Sarna. [WB]<br />
37
42. Jelenie. [WB]<br />
Do pospolitych gryzoni na opisywanym obszarze należą nornikowate i myszowate,<br />
takie jak nornik bury (Microtus agrestis), mysz leśna (Apodemus flavicollis),<br />
mysz zaroślowa (Apodemus sylvaticus). Na Ziemi <strong>Zgorzelec</strong>kiej żyje, coraz rzadszy<br />
już w Europie Środkowej, chomik europejski (Cricetus cricetus), który pierwotnie<br />
był mieszkańcem stepów. W lasach dorzecza Nysy Łużyckiej często spotykana jest<br />
także sympatyczna wiewiórka (Sciurus vulgaris) występująca w dwóch odmianach –<br />
rudej i czarnej (te ostatnie widuje się głównie na terenach wyżynnych). Ze skupiającej<br />
niezwykle piękne gryzonie rodziny pilchowatych, należy odnotować popielicę (Glis<br />
glis) i orzesznicę (Muscardinus avellanarius)<br />
Nowym dla Łużyc gatunkiem gryzonia jest piżmak (Ondatra zibethica), wywodzący<br />
się z Ameryki Północnej. Piżmak jest zwierzęciem ziemnowodnym, osiedlającym<br />
się na obrzeżach stawów i rzek o wolnym nurcie. Jesienią buduje charakterystyczne,<br />
wcale okazałe kopce z szuwarów i tataraku. Zimą służą one za schronienie a zarazem<br />
pokarm.<br />
Na opisywanym obszarze wykryto obecność ponad 10 gatunków nietoperzy<br />
(wszystkie pod ochroną), spośród których można wymienić nocka Natterera<br />
(Myotis nattereri), mroczka późnego (Eptesicus serotinus), karlika malutkiego<br />
(Pipistrellus pipistrellus), karlika większego (Pipistrellus nathusi), gacka szarego<br />
(Plecotus austriacus), borowca wielkiego (Plecotus auritus) czy mopka (Barbastella<br />
barbastella).<br />
38
Przebogata jest fauna ptaków Ziemi <strong>Zgorzelec</strong>kiej. Stwierdzono tu około 160<br />
gatunków lęgowych lub prawdopodobnie lęgowych. 11 z nich umieszczonych jest<br />
w „Polskiej czerwonej księdze zwierząt”: bąk (Botaurus stellaris), kania czarna<br />
(Milvus migrans), kania rdzawa (Milvus milvus), bielik (Haliaeetus albicilla), cietrzew<br />
(Tetrao tetrix), głuszec (Tetrao urogallus), zielonka (Porzana parva), puchacz (Bubo<br />
bubo), sóweczka (Glaucidium passerinum), włochatka (Aegolius funereus) i czeczotka<br />
(Carduelis flammea). Wszystkie wymienione wyżej ptaki (za wyjątkiem sóweczki<br />
i włochatki) gniazdują u nas bardzo nielicznie.<br />
Na naszym terenie zanotowano współcześnie także lęgi wielu gatunków ptaków<br />
uznanych na Śląsku za zagrożone. W grupie tej znajdują się nurogęś (Mergus<br />
merganser), kobuz (Falco subbuteo), przepiórka (Coturnix coturnix), derkacz (Crex<br />
crex), brodziec samotny (Tringa ochropus), brodziec piskliwy (Actitis hypoleucos),<br />
dudek (Upupa epops), srokosz (Lanius excubitor), pluszcz (Cinclus cinclus), droździk<br />
(Turdus iliacus) i kormoran (Phalacrocorax carbo). Ten ostatni gatunek pojawił się<br />
u nas całkiem niedawno. Odnalezienie w 2005 r. pod Zgorzelcem kolonii kormoranów<br />
może uchodzić za niemałą sensację ornitologiczną, gdyż do tej pory na obszarze<br />
Sudetów nigdy nie stwierdzano lęgowych kormoranów. Z kolei na liście ptaków<br />
potencjalnie zagrożonych w regionie śląskim (chodzi tu o ptaki o ograniczonym<br />
zasięgu lub silnym spadku liczebności) figuruje 29 lęgowych na obszarze powiatu<br />
gatunków. Można tu wymienić m.in. perkoza rdzawoszyjego (Podiceps grisegena),<br />
krakwę (Anas strepera), cyraneczkę (Anas creca), cyrankę (Anas querquedula),<br />
43. Bieliki. [WB]<br />
39
44. Sóweczka. [WB]<br />
45. Żurawie. [WB]<br />
40
żurawia (Grus grus), słonkę (Scolopax rusticula), zimorodka (Alcedo atthis),<br />
dzięcioła średniego (Dendrocopos medius), dzierlatkę (Galerida cristata), świergotka<br />
polnego (Anthus campestris), świergotka łąkowego (Anthus pratensis), świerszczaka<br />
(Locustella naevia), pokrzewkę jarzębatą (Sylvia nisoria), muchołówkę białoszyją<br />
(Ficedula albicolis), gąsiorka (Lanius collurio) i dziwonię (Carpodacus erythrinus).<br />
Tajemnica olbrzymiego bogactwa ptaków na tak małym obszarze tkwi w różnorodności<br />
siedlisk w powiecie zgorzeleckim, co stwarza dogodne warunki bytowe<br />
wielu gatunków ptaków o rozmaitych wymaganiach życiowych. Na przykład<br />
w borach świerkowych (także w Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej) gnieżdżą się krzyżodzioby<br />
świerkowe (Loxia curvirostra), czyże (Carduelis spinus) oraz gile (Pyrrhula pyrrhula).<br />
Z wiekowymi buczynami, które zachowały się jeszcze w wielu miejscach związane<br />
są gołębie siniaki (Columba oenas), dzięcioły zielone (Picus viridis), a niekiedy<br />
także muchołówki małe (Ficedula parva) i dzięcioły zielonosiwe (Picus canus).<br />
W suchych borach sosnowych występują lerki (Lullula arborea), lelki (Caprimulgus<br />
europaeus), paszkoty (Turdus viscivorus), bardzo rzadko także dudki. Do cennych<br />
gatunków środowiska rolniczego należą niewątpliwie takie ptaki, jak derkacz (gatunek<br />
zagrożony w skali światowej), przepiórka (Coturnix coturnix), srokosz, gąsiorek,<br />
ortolan (Emberiza hortulana), potrzeszcz (Miliaria calandra) i pokląskwa (Saxicola<br />
rubetra). Na znacznych obszarach Europy Zachodniej wymienione wyżej ptaki są już<br />
bardzo rzadkie, albo ich w ogóle nie ma. Jeśli będziemy popełniać błędy rolników<br />
zachodnioeuropejskich, to nie trudno przewidzieć los wielu rodzimych przedstawicieli<br />
awifauny (nie tylko zresztą ptaków, ale i innych zwierząt i roślin).<br />
46. Zimorodek. [WB]<br />
41
We wschodnich Łużycach znajduje się wiele stawów hodowlanych, które<br />
dla ptactwa wodno-błotnego odgrywają istotną rolę. Szczególne znaczenie mają<br />
położone w Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej Stawy Parowskie, uznane przez przyrodników<br />
za ostoję ptactwa o randze krajowej. Bardzo cenne są także Stawy Łagowskie koło<br />
Zgorzelca, które niestety utracą w przyszłości swe walory przyrodnicze na skutek<br />
budowy autostrady A4. Ponadto wiele innych, mniejszych kompleksów stawowych<br />
lub pojedynczych zbiorników wodnych (np. w okolicach Koźlic i Radomierzyc)<br />
charakteryzuje się obecnością wielu wartościowych gatunków ptaków. Stawowe<br />
szuwary i trzcinowiska kryją w sobie takie osobliwości ptasie, jak bąk, czapla siwa<br />
(Ardea cinerea), kropiatka (Porzana porzana), zielonka, wodnik (Rallus aquaticus),<br />
żuraw, gęś gęgawa (Anser anser), perkoz rdzawoszyi, zausznik (Podiceps nigricollis),<br />
brzęczka (Locustella luscinioides). Kaczki najliczniej reprezentują krzyżówki<br />
(Anas platyrhynchos), głowienki (Aythya ferina) oraz czernice (Aythya fuligula).<br />
Na stawach wyprowadzają lęgi również rzadsze gatunki z rodziny kaczkowatych:<br />
cyranki, cyraneczki, krakwy, gągoły (Bucephala clangula) oraz tracze nurogęsi. Te<br />
dwie ostatnie kaczki chętnie gniazdują na Nysie Łużyckiej. Zarówno gągoł, jak i tracz<br />
nurogęś zasiedlają odpowiednio duże dziuple drzew, jak i budki lęgowe. Brzegi<br />
rzek, potoków oraz zbiorników wodnych (np. żwirowni) są nierzadko miejscem<br />
gniazdowania zimorodka, sieweczki rzecznej (Charadrius dubius), dziwonii oraz<br />
remiza (Remiz pendulinus).<br />
47. Czapla siwa. [WB]<br />
42
48. Trzciniak. [WB]<br />
49. Czajka. [WB]<br />
43
Powoli, kończąc już temat ptasi, godzi się wspomnieć o wyjątkowo silnej<br />
reprezentacji ptaków drapieżnych i sów. Na terytorium powiatu stale lęgi wyprowadza<br />
10 gatunków z rodziny jastrzębiowatych i sokołowatych. Mamy więc tutaj takie ptaki<br />
szponiaste, jak: trzmielojad, kania czarna, kania rdzawa, bielik, błotniak stawowy<br />
(Circus aeruginosus), jastrząb (Accipiter gentilis), krogulec (Accipiter nisus),<br />
myszołów (Buteo buteo), pustułka (Falco tinnunculus) oraz kobuz (Falco subbuteo).<br />
Rząd sów reprezentują przedstawiciele 7 gatunków, czyli większości występujących<br />
w Polsce. Spośród sów gnieżdżących się na naszym obszarze możemy wymienić<br />
płomykówkę (Tyto alba), uszatkę (Asio otus), puchacza, puszczyka (Strix aluco),<br />
sóweczkę, włochatkę i pójdźkę (Athene noctua). Sóweczka i włochatka należą<br />
do grupy tzw. sów tajgowych, będących reliktami z epoki polodowcowej. W latach<br />
1995-2003 na obszarze Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej (30 tys. ha) wykryto 45-47 par<br />
sóweczek. W roku 1996 na próbnej powierzchni (100 km 2) w tym kompleksie leśnym<br />
wykryto 12 samców lub par sóweczek. Jeszcze liczniej zasiedla Ziemię <strong>Zgorzelec</strong>ką<br />
włochatka. W latach 1995-2003 w Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej udało się odnaleźć blisko<br />
100 stacjonarnych samców. Puszcza nie została jeszcze dostatecznie spenetrowana,<br />
dlatego też wciąż nie znamy rzeczywistej liczebności sóweczki, jak i włochatki.<br />
Na Łużycach niewątpliwie najrzadsza (zaledwie parę obserwacji w ostatnim dwudziestoleciu)<br />
jest pójdźka, osiadła sowa, występująca na terenach rolniczych. Jest to<br />
o tyle dziwne, że jeszcze na początku XX w. pójdźka zaliczana była do sów najczęściej<br />
spotykanych na naszym terenie.<br />
50. Myszołów. [WB]<br />
44
Na opisywanym obszarze stwierdzono 15 gatunków płazów, czyli większość<br />
z występujących w kraju. Płazy bezogonowe są reprezentowane przez takie rzadkości,<br />
jak grzebiuszka ziemna (Pelobates fuscus), kumak nizinny (Bombina bombina),<br />
ropucha paskówka (Bufo calamita), ropucha zielona (Bufo viridis) i rzekotka drzewna<br />
(Hyla arborea). Z zarejestrowanych tutaj płazów ogoniastych należy wymienić<br />
traszkę górską (Triturus alpestris), traszkę grzebieniastą (Triturus cristatus),<br />
traszkę zwyczajną (Triturus vulgaris) oraz piękną, lecz ginącą, salamandrę plamistą<br />
(Salamandra salamandra).<br />
Ziemia <strong>Zgorzelec</strong>ka jest rejonem występowania 6 rodzimych gatunków gadów.<br />
Do najpospolitszych należą jaszczurka zwinka (Lacerta agilis), jaszczurka żyworodna<br />
(Lacerta vivipara), padalec (Anguis fragilis) oraz zaskroniec zwyczajny (Natrix<br />
natrix). Znacznie rzadziej spotykana jest żmija zygzakowata (Vipera berus), jedyny<br />
jadowity wąż krajowy. Stosunkowo licznie występuje ona na obszarze Puszczy<br />
<strong>Zgorzelec</strong>kiej. Ten kompleks leśny zasiedla jeszcze gniewosz plamisty (Coronella<br />
austriaca), który po wężu Eskulapa jest najbardziej zagrożonym wężem w kraju. Ze<br />
względu na swą rzadkość przed kilkoma laty gniewosz został wciągnięty do „Polskiej<br />
czerwonej księgi zwierząt”. Gniewosz żywi się głównie jaszczurkami, młodymi<br />
wężami, a niekiedy drobnymi ssakami (np. nornikami).<br />
W rzekach, strumieniach oraz stawach hodowlanych odnotowano szereg interesujących<br />
gatunków ryb i minogów. Obok pospolitego karasia, karpia, kiełba, klenia,<br />
leszcza, okonia czy szczupaka występują gatunki objęte ochroną i wpisane do „Polskiej<br />
51. Gniewosz plamisty. [WB]<br />
45
czerwonej księgi zwierząt”. W grupie tej znajdują się różanka (Rhodeus sericeus),<br />
piskorz (Misgurmus fossilis) i minóg strumieniowy (Lamperta planeri). Wśród<br />
zarejestrowanych na Łużycach gatunków ryb a cieszących się zainteresowaniem<br />
wędkarzy można wymienić m.in. węgorza (Anguilla anguilla), pstrąga potokowego<br />
(Salmo trutta fario), lipienia (Thymallus thymallus), brzanę (Barbus barbus). Wiele<br />
z nich charakteryzuje się dużymi wymaganiami środowiskowymi, co dobrze świadczy<br />
o wartości przyrodniczej tutejszych wód. Nysa Łużycka, która nie ma najlepszej<br />
opinii, cechuje się różnorodnym rybostanem. W rzece tej bytuje co najmniej 18<br />
gatunków ryb i minogów, w tym pstrąg potokowy, będący swoistym wskaźnikiem<br />
czystości wód, brzana, kiełb, ukleja oraz chroniony śliz (Nemachilus barbatulus),<br />
strzebla potokowa (Phoxinus phoxinus) oraz minóg strumieniowy.<br />
Wielką osobliwością faunistyczną Nysy Łużyckiej i jej dopływów był niegdyś<br />
małż skójka perłorodna (Margaritifera margaritifera), który znany jest z wytwarzania<br />
szlachetnych pereł. Skójki najdłużej utrzymały się w Kocim Potoku<br />
w pobliżu Zawidowa, gdzie żyły jeszcze w latach 30. XX w. Było to ostatnie miejsce<br />
występowania perłoródek na ziemiach polskich.<br />
Bogaty świat owadów nie doczekał się niestety gruntowniejszych badań. Motyle,<br />
najbardziej barwne owady reprezentują m.in.: paź żeglarz (Iphiclides podalirius), paź<br />
królowej (Papilio machaon), mieniak tęczowiec (Apatura iris), mieniak strużnik<br />
(Apatura ilia), pokłonnik osinowiec (Limenitis populi), czerwończyk nieparek<br />
(Lycaena dispar), przeplatka aurinia (Euphydryas aurinia), modraszek nausitous<br />
(Maculinea nausithous), modraszek telejus (Maculinea teleius), rusałka żałobnik<br />
(Nymphali antiopa), krasopani hera (Euplagia quadripanetata), rojnik morfeusz<br />
(Heteropterus morphaeus) czy zieleńczyk ostrężyniec (Callophrys rubi). Wiele<br />
z nich należy do gatunków zanikających i znajduje się w „Polskiej czerwonej księdze<br />
zwierząt”.<br />
Na opisywanym obszarze udało się wykryć wiele rzadkich gatunków ważek.<br />
Na terenie Europy Zachodniej i Środkowej nastąpił drastyczny zanik ważek, gdyż<br />
są one bardzo wrażliwe na dewastację środowiska. Regulacja i zatruwanie rzek oraz<br />
strumieni przez wprowadzanie do nich ścieków komunalnych, przemysłowych,<br />
jak również nawozów i pestycydów, odwadnianie torfowisk czy likwidacja małych<br />
oczek wodnych doprowadziły do tego, że wiele stanowisk tych owadów przestało<br />
istnieć. Już bardzo pobieżne badania wykazały, iż wschodnie Łużyce Górne z Ziemią<br />
<strong>Zgorzelec</strong>ką włącznie są terenem gdzie żyją i rozmnażają się gatunki zaliczane<br />
często do ginących i wrażliwych. Z występujących tu ważek można wymienić np.<br />
świteziankę dziewicę (Calopteryx virgo), łątkę stawową (Coenagrion hastulatum),<br />
łątkę turzycową (Coenagrion ornatum), trzeplę zieloną (Ophiogomphus cecilia),<br />
żagnicę torfową (Aeshna juncea), szklarnika leśnego (Cordulegaster boltonii),<br />
lecichę południową (Orthetrum brunneum), szablaka przypłaszczonego (Sympetrum<br />
depressiusculum), zalotkę białoczelną (Leucorrhinia albifrons), zalotkę większą<br />
(Leucorrhinia pectoralis) i zalotkę wątpliwą (Leucorrhinia dubia).<br />
46
52 i 53. Skorupy skójki perłorodnej z obszaru Górnych Łużyc. Ze zbiorów Muzeum Przyrodniczego<br />
we Wrocławiu. [JL]<br />
47
54. Koci Potok – ostatnie miejsce występowania skójki perłorodnej na ziemiach polskich. [WB]<br />
48
55. Paź żeglarz. [WB]<br />
56. Zalotka białoczelna. [WB]<br />
49
57. Zalotka wątpliwa. [WB]<br />
Spośród chrząszczy zwracają na siebie uwagę okazałe, jak na warunki krajowe,<br />
jelonki rogacze (Lucanus cervus), borodzieje cieśle (Ergates faber), dyląże garbarze<br />
(Prionus coriadus), rohatyńce nosorożce (Oryctes nasicornis), byczniki (Typhaeus<br />
typhoeus), kruszczyce złotawki (Cetonia aurata) czy też liczne gatunki z rodziny<br />
biegaczowatych. Chronionym gatunkiem pajęczaka żyjącego w wielu miejscach<br />
Ziemi <strong>Zgorzelec</strong>kiej jest tygrzyk paskowany (Argyope bruenechi).<br />
58. Jelonek. [WB] 59. Rohatyniec nosorożec. [GS]<br />
50
51<br />
Z dziejów<br />
Ziemi<br />
<strong>Zgorzelec</strong>kiej<br />
Obszar powiatu zgorzeleckiego obejmuje ziemie należące do Górnych Łużyc,<br />
krainy geograficznej graniczącej od zachodu ze Śląskiem (rzeką rozdzielającą obydwie<br />
krainy jest Kwisa). Ziemia <strong>Zgorzelec</strong>ka stała się częścią składową prowincji śląskiej<br />
dopiero po 1815 r., a południowa część obecnego powiatu zgorzeleckiego, tzw. Worek<br />
Turoszowski, nigdy przed 1945 r. nie wchodziła w obręb Śląska. Nigdy, bo krótkiego<br />
epizodu rządów Henryka I jaworskiego nie należy chyba brać pod uwagę. Dlatego też<br />
historia Ziemi <strong>Zgorzelec</strong>kiej tak różni się od znanych nam z podręczników dziejów<br />
Śląska.<br />
We wczesnym średniowieczu obszar wokół Zgorzelca był zamieszkały przez<br />
Bieżuńczan (Bieśniczan). Do ich najważniejszych ośrodków należały grody<br />
w Niedowie, Białogórzu i na Landeskrone. Bytność Bieśniczan na naszych terenach<br />
potwierdza Geograf Bawarski, dokument spisany prawdopodobnie w połowie IX w.<br />
W 1002 r. Górne Łużyce, znane jeszcze wtedy pod nazwą Milsko, opanował polski<br />
władca Bolesław Chrobry. Już w rok później o Łużyce zaczęły się długoletnie wojny<br />
polsko-niemieckie zakończone pokojem w Budziszynie, zawartym w styczniu 1018 r.<br />
Syn Bolesława, Mieszko II, utracił krainę w 1031 r. podczas walk z cesarzem<br />
Konradem II.<br />
Do lat 70. XI w. Górne Łużyce znajdowały się w rękach margrabiów miśnieńskich.<br />
W 1076 r. okręg zgorzelecki został przejęty przez Przemyślidów, władców Czech.<br />
Po roku 1253 Górne Łużyce (za wyjątkiem ówczesnej Ziemi Żytawskiej, czyli również<br />
i Bogatyni wraz z okolicznymi wsiami) na okres 66 lat znalazły się we władaniu<br />
Askańczyków, margrabiów brandenburskich. Dopiero śmierć margrabiego Waldemara<br />
w 1319 r. przerwała rządy brandenburskie i spowodowała powrót Łużyc do państwa<br />
czeskiego, choć nie od razu. Wschodnie połacie krainy przeszły początkowo pod<br />
panowanie księcia jaworskiego Henryka I, który wykorzystał był fakt pokrewieństwa<br />
z Askańczykami. Okręg zgorzelecki był w rękach Henryka I jedynie przez 10 lat (1319-<br />
1329), po czym nastąpiło jego przekazanie królowi Czech Janowi Luksemburskiemu.<br />
Na znacznie dłużej książę Henryk I usadowił się w Ziemi Żytawskiej, obejmującej m.in.<br />
cały dzisiejszy Worek Turoszowski po wieś Lutogniewice. Jednakże po bezpotomnej<br />
śmierci Henryka I jaworskiego w 1346 r. i te południowe obszary współczesnego<br />
powiatu zgorzeleckiego przejął król czeski Jan.<br />
Rok 1346 r. jest ważny również ze względu na utworzenie Związku Sześciu<br />
Miast, w skład którego weszło 6 miast królewskich: Budziszyn (Bautzen), <strong>Zgorzelec</strong>,
Lubań, Lubij (Löbau), Kamieniec (Kamenz) i Żytawa (Zittau). To ostatnie miasto,<br />
wraz z okręgiem, pierwotnie podlegające bezpośrednio Pradze, przez swój akces<br />
do Związku Sześciu Miast stało się z czasem integralną częścią margrabstwa<br />
górnołużyckiego. Do ściślejszego powiązania Żytawy z pozostałymi miastami<br />
związkowymi, a więc z Górnymi Łużycami, przyczyniły się głównie zażarte wojny<br />
z husytami w latach 20. i 30. XV w. Związek Sześciu Miast skierowany był przede<br />
wszystkim przeciwko awanturniczemu rycerstwu, które w XIV, XV, a nawet jeszcze<br />
w XVI w. trudniło się rozbojem i stanowiło zagrożenie dla interesów kupiectwa oraz<br />
handlu. Związek wielokrotnie zmuszony był wysyłać swe wojska do zdobywania<br />
siedzib raubritterów i to położonych nie tylko na Łużycach, ale również na Śląsku,<br />
a zwłaszcza w samych Czechach.<br />
Górne Łużyce, a tym samym Ziemia <strong>Zgorzelec</strong>ka, pozostawały pod panowaniem<br />
królów czeskich jako margrabiów górnołużyckich aż do roku 1635. Polskiego<br />
czytelnika zainteresuje z pewnością fakt, iż w latach 1490-1526 margrabiami<br />
górnołużyckimi byli panujący w Czechach Jagiellonowie – Władysław Jagiellończyk<br />
(wnuk Władysława Jagiełły) i jego syn Ludwik, poległy pod Mohaczem podczas walk<br />
z Turkami. Od roku 1504 do 1506 godność namiestnika Górnych Łużyc sprawował<br />
młodszy brat króla Władysława Zygmunt, zwany później „Starym”, panujący w Polsce<br />
w latach 1506-1548.<br />
Na mocy układu pokojowego w Pradze w 1635 r. Ziemia <strong>Zgorzelec</strong>ka przeszła<br />
w dziedziczne posiadanie elektorskiej linii Wettynów. Przekazanie margrabstwa<br />
górnołużyckiego Sasom dokonało się na tzw. sejmie tradycyjnym w <strong>Zgorzelcu</strong><br />
w kwietniu 1636 r. Przejście Łużyc pod panowanie Wettynów nastąpiło w okresie<br />
bardzo niespokojnym. Szalejąca wówczas wojna trzydziestoletnia (1618-1648)<br />
doprowadziła do dużych strat demograficznych na Łużycach. Szczęśliwie zostały<br />
one szybko wyrównane na skutek przybycia protestantów czeskich i śląskich,<br />
zmuszonych do opuszczenia ojczyzny z powodu wyznania religijnego. Osiedlenie<br />
się egzulantów na Górnych Łużycach zaowocowało rozkwitem miejscowego<br />
płóciennictwa i sukiennictwa. Tkactwo chałupnicze po wiek XIX stanowiło ważne<br />
źródło utrzymania ludności górnołużyckich wsi i miasteczek.<br />
Toczące się w XVIII w. konflikty zbrojne, wojna północna i wojny śląskie,<br />
obejmowały swym zasięgiem Łużyce. Choć Saksonia, połączona w latach 1697-<br />
1763 unią z Polską, wychodziła z nich obronną ręką, to skutki ekonomiczne były<br />
i dla niej i dla Łużyc katastrofalne. Szczególnie negatywny wpływ wywarła III<br />
wojna śląska (1756-1763), zwana również wojną siedmioletnią, rujnująca dotkliwie<br />
finanse państwa saskiego. Tym niemniej do czasu wojen napoleońskich Wettynom<br />
udało się utrzymać stan posiadania. Opowiedzenie się Saksonii za rządów Fryderyka<br />
Augusta III po stronie cesarza Francuzów Napoleona I okazało się bardzo brzemienne<br />
w skutkach. Na mocy postanowień Kongresu Wiedeńskiego w 1815 r. została<br />
przekreślona dawna jedność Górnych Łużyc. Wschodnie i północne połacie krainy<br />
przyłączono do Prus, które od czasu zajęcia Śląska wykazywały zainteresowanie<br />
tymi ziemiami. Przy Saksonii pozostała jednak południowa część obecnego powiatu<br />
52
zgorzeleckiego, leżąca na południe od rzeki Witki.<br />
W wieku XIX nastąpił szybki rozwój gospodarczy Ziemi <strong>Zgorzelec</strong>kiej. W samym<br />
<strong>Zgorzelcu</strong> rozwinął się przemysł tekstylny, maszynowy, drzewny, chemiczny<br />
i spożywczy. Przemysł tekstylny odgrywał również istotną rolę w miejscowościach<br />
o silnych tradycjach tkackich – w Sulikowie, Zawidowie i Bogatyni. Położony<br />
na skraju Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej Pieńsk w II połowie XIX w. wybił się na poważny<br />
ośrodek szklarski w regionie. Pieńsk zdystansował Ruszów, w którym produkcję<br />
szkła uruchomiono znacznie wcześniej. W XIX w. w wielu miejscowościach<br />
w okolicy Zgorzelca powstały niewielkie kopalnie bazujące na lokalnych złożach<br />
węgla brunatnego (w Radomierzycach już w 1822 r.). W 1894 r. otwarto nawet<br />
kopalnię głębinową w podzgorzeleckim Ujeździe. W pierwszych latach XX w.<br />
uruchomiono kopalnię „Miasto <strong>Zgorzelec</strong>” i elektrownię w Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej<br />
(obecna Zielonka). W 1904 r. w Turoszowie rozpoczęła działalność spółka akcyjna<br />
„Herkules”, prowadząca eksploatacje węgla brunatnego odkrywkową już na wielką<br />
skalę (1 milion ton rocznie). Rozwój gospodarczy przyspieszyła znacznie rozbudowa<br />
dróg żelaznych. Już w latach 1846-1847 uruchomiona została linia kolejowa Drezno<br />
– <strong>Zgorzelec</strong> – Wrocław. W latach 1865-1866 poprowadzono linię ze Zgorzelca<br />
do Jeleniej Góry przez Lubań. Od 1875 r. zaczęły kursować pociągi na trasie <strong>Zgorzelec</strong><br />
– Żytawa oraz <strong>Zgorzelec</strong> – Zawidów – Frýdlant.<br />
Działania wojenne w 1945 r. szczęśliwie ominęły <strong>Zgorzelec</strong>, jak i większość<br />
miejscowości położonych w powiecie zgorzeleckim. Najbardziej ucierpiało miasteczko<br />
przemysłowe Pieńsk, o które już w lutym 1945 r. wojska radzieckie toczyły boje.<br />
W walkach nad Nysą Łużycką, pomiędzy Bielawą Dolną a Prędocicami (Toporowem),<br />
brały udział dywizje II Armii Wojska Polskiego. Na obszarze Łużyc poniosły one<br />
ciężkie straty. Ponad 3 400 żołnierzy polskich poległych w trakcie forsowania Nysy<br />
i w bitwie budziszyńskiej pochowano na cmentarzu w <strong>Zgorzelcu</strong>.<br />
Rok 1945 r. przyniósł poważne zmiany granic państwowych w Europie<br />
Środkowej. Zachodnia granica Polski oparła się na Odrze i Nysie Łużyckiej.<br />
Na terenie Polski znalazła się 1/5 Górnych Łużyc. Północne i wschodnie granice<br />
utworzonego po II wojnie światowej Powiatu <strong>Zgorzelec</strong>kiego w znacznym stopniu<br />
pokrywały się z granicami sprzed 1945 r. powiat zgorzelecki został powiększony<br />
o Worek Turoszowski, który do II wojny światowej wchodził w skład saskiego<br />
powiatu żytawskiego. Miejscowości takie jak Sulików i Zawidów aż do reformy<br />
administracyjnej w 1975 r. znajdowały się w obrębie powiatu lubańskiego.<br />
Wiejska gmina Sulików i miejska gmina Zawidów zostały przyłączone do powiatu<br />
zgorzeleckiego dopiero z chwilą jego powołania w 1999 r.<br />
Lata powojenne nadały Ziemi <strong>Zgorzelec</strong>kiej charakter przemysłowy. Jej oblicze<br />
zmieniła budowa turoszowskiego kombinatu paliwowo-energetycznego. Rozmach<br />
inwestycyjny związany z powstaniem kombinatu przyciągnął ludzi z odległych stron<br />
Polski. W latach 1957-1965 liczba mieszkańców powiatu zgorzeleckiego wzrosła<br />
z 46 tys. do 76,9 tys. osób. <strong>Zgorzelec</strong> jeszcze w 1960 r. liczył 16 tys. mieszkańców,<br />
a w 1970 r. już 28,5 tys.<br />
53
54<br />
Szlakiem<br />
zamków,<br />
pałaców<br />
i dworów<br />
Zrządzeniem losu na obszarze powiatu zgorzeleckiego nie ostał się żaden<br />
średniowieczny zamek. Zbudowany w połowie lat 60. XIV w. przez Bolka II<br />
świdnickiego zameczek w Nowinach (Nowoszowie) nad Czerną Wielką w Puszczy<br />
<strong>Zgorzelec</strong>kiej już w 1368 r. zniszczyły wojska Związku Sześciu Miast pod pretekstem<br />
walki z rycerzami – rabusiami. Ponadto w okresie władztwa Karola IV wojska Sześciu<br />
Miast zdobyły i obróciły w perzynę zamki w Sulikowie i Zawidowie. Obecnie nie ma<br />
po nich ani śladu. Podobnie nic się nie uchowało z dawnej, obronnej siedziby rycerzy<br />
– rabusiów von Hobergów w Wilce, która w 1392 r. padła ofiarą wyprawy Związku<br />
Sześciu Miast pod wodzą Anzelma z Ronowa (von Rohnau). Jedynie w Trzcińcu,<br />
na terenie miejskiej gminy Bogatynia, możemy jeszcze oglądać ruiny gotyckiego<br />
zamku zapisywanego w dokumentach średniowiecznych jako Ronowe (1262),<br />
castro Ronow (1268), castrum Ronawe (1310), Ranowe (1311), czy też Ronnov<br />
(1319). Z dawnej warowni zachowało się stosunkowo mało – niewielkie partie muru,<br />
piwnica służąca pierwotnie za więzienie, oraz studnia (43-45 m głębokości!), która<br />
przed ostatnią wojną uchodziła za wielką atrakcję turystyczną. Dziedziniec zamkowy<br />
miał 126 m długości oraz 55 m szerokości. Zamek posiadał most zwodzony i należał<br />
do warowni bardzo trudnych do zdobycia. Skutecznie można go było szturmować<br />
jedynie od strony wschodniej.<br />
Kiedy powstało to tajemnicze zamczysko górujące nad malowniczą doliną Nysy<br />
Łużyckiej? Początki zamku Trzciniec sięgają XIII w. Historycy twierdzą, że warownię<br />
wybudowała można rodzina Hronowiców, która już w pierwszej połowie XIII w.<br />
dzierżyła Żytawę (Zittau) wraz z okręgiem. Protoplastą Hronowiców był Smil<br />
Světlický, przyjaciel króla Przemysła Ottokara I, żyjący na przełomie XII i XIII stulecia.<br />
Od czasu wejścia w posiadanie Żytawy Hronowice zaczęli się pisać „de Zitavia” (von<br />
Zittau) a od 1277 r. potomkowie Smila tytułowali się panami „z Lipy” (von Leipa).<br />
Takie zmiany nazwisk u czeskiej szlachty były w XIII w. zjawiskiem powszednim.<br />
Herb Hronowiców przedstawiał dwa skrzyżowane pnie i w związku z tym panowie<br />
ci chętnie nazywali swe zamki Rohnau, Ronov (od średnio-górnoniemieckiego<br />
„rone” – zwalony pień). W polskiej części Łużyc mamy tylko jeden Rohnau, właśnie<br />
opisywany Trzciniec.<br />
Najstarsza informacja o istnieniu zamku w Trzcińcu pochodzi z 1262 r. Otóż<br />
w wydanym wtedy dla klasztoru Marienthal dokumencie króla Czech Przemysła<br />
Ottokara II świadczył „Conradius burchrafius de Ronowe”. Konrad ów mógł być
60. Rekonstrukcja zamku w Trzcińcu na podstawie<br />
XIX-wiecznej ilustracji. (za Gebirgsfreund<br />
1889).<br />
61. Fragment murów zamkowych. [WB]<br />
zarówno członkiem rodu Hronowiców,<br />
jak i ich wasalem. W 1268 r. na zamku<br />
rezydował jeden z Hronowiców (nazywać<br />
ich będziemy dalej Lipami) Czasław,<br />
znany w źródłach także pod imieniem<br />
Czastosława lub Zdzisława. Po tragicznej<br />
śmierci Przemysła Ottokara II w bitwie<br />
pod Suchymi Krutami (1278 r.), opiekun<br />
królewicza Wacława, margrabia<br />
brandenburski Otton V, zmusił Lipów<br />
do odstąpienia mu zamku jako zastawu.<br />
W 1283 r. król Rudolf z Habsburga uznał<br />
przejęcie Trzcińca przez margrabiego<br />
za nieważne i zwrócił tutejsze włości<br />
Czenkowi z Lipy.<br />
Następcą Czenka został Henryk z Lipy,<br />
potężny feudał cieszący się zaufaniem króla<br />
Czech Wacława II. Po koronowaniu się<br />
Wacława II na króla Polski (1300 r.) Henryk<br />
z Lipy otrzymuje urząd namiestnika Kujaw<br />
(był nim do 1306 r.). Jednak w 1303 r. król<br />
czeski odbiera mu Trzciniec, jak i cały<br />
okręg żytawski. Okoliczności wydania<br />
tej decyzji są niejasne. Podobno Henryk<br />
został pozbawiony okolicznych dóbr, gdyż<br />
jeden z jego rycerzy dokonał morderstwa<br />
podczas turnieju w Żytawie. W 1310 r. król<br />
niemiecki Henryk VII Luksemburg oddaje<br />
Henrykowi z Lipy utracony kompleks dóbr<br />
w dziedziczne posiadanie. Luksemburg<br />
zamierzał w ten sposób związać potężnego<br />
magnata z nowym domem panującym<br />
w Czechach (syn Henryka VII, Jan Luksemburski<br />
przyjął w 1310 r. koronę<br />
czeską). Na niewiele to się zdało. Henryk<br />
z Lipy został przywódcą opozycji czeskich<br />
panów, niezadowolonych z rządów Jana.<br />
Co więcej związał się romansem z Ryksą,<br />
córką króla polskiego Przemysława<br />
II a wdową po Wacławie II, zmarłym<br />
w 1305 r. Jan Luksemburski, próbując<br />
podkopać polityczną pozycję Henryka<br />
55
62. i 63. W wybudowanej w 1794 r. leśniczówce „Zamek Trzciniec” (Burg Rohnau) od końca XIX w.<br />
funkcjonowała popularna gospoda (kartki pocztowe ze zbiorów autora).<br />
56
z Lipy, kazał go uwięzić w październiku 1315 r. W obronie wystąpiła Ryksa wraz<br />
z silną i zdecydowaną do działań opozycją panów czeskich i morawskich. Pod groźbą<br />
wojny domowej o nieobliczalnych skutkach (królowa i rycerstwo dysponowały dużymi<br />
środkami finansowymi) Jan Luksemburski wypuścił Henryka w kwietniu 1316 r. Dwa<br />
lata później właściciel Trzcińca wrócił na piastowany wcześniej urząd najwyższego<br />
marszałka. W 1319 r. w zamian za okręg żytawski z zamkami Trzciniec i Oybin Henryk<br />
z Lipy otrzymuje od króla dobra ziemskie na Morawach. Henryk z Lipy do końca życia<br />
(zm. w 1329 r.) miał olbrzymi wpływ na rządy w królestwie czeskim.<br />
W tym samym jeszcze roku 1319 Trzciniec przechodzi tytułem zastawu na rzecz<br />
księcia jaworskiego Henryka I. Okręg żytawski został wówczas potraktowany jako<br />
wiano królewny Agnieszki (córki wspomnianej Ryksy i Wacława II) poślubionej<br />
przez Henryka I w 1316 r. Nawiasem mówiąc ślub Piasta i czeskiej królewny odbył<br />
się z inicjatywy królowej – matki Ryksy i Henryka z Lipy całkowicie bez wiedzy<br />
króla Jana Luksemburskiego.<br />
Po 1319 r. zamkiem trzcinieckim zarządzali książęcy burgrabiowie. Tak<br />
na przykład w latach 1332-1338 funkcję burgrabiego sprawował Jarosław von<br />
Schlieben (Jaroslaus de Slivin). W 1346 r. bezpotomna śmierć Henryka I jaworskiego<br />
przerywa okres piastowskiego władztwa na ziemi bogatyńskiej i Trzciniec wraca<br />
do królów czeskich. Przypuszcza się, że w latach 1348-1358 zamek został zastawiony<br />
przez Karola IV Luksemburczyka księciu saskiemu Rudolfowi. W 1366 r. Karol IV<br />
oddaje w dzierżawę folwark w Trzcińcu radzie miejskiej Żytawy. Jednakże sam<br />
zamek pozostał w rękach królewskich kasztelanów.<br />
W 1389 r. Trzciniec otrzymał w lenno Anzelm z Ronowa (von Rohnau),<br />
pochodzący z bocznej linii rodu Lipów. Anzelm wcześnie znalazł się na dworze<br />
praskim. Już w 1365 r. towarzyszył cesarzowi Karolowi IV w jego podróży do Awinionu.<br />
W 1373 r. Anzelm z Ronowa znany był jako komisarz cesarski do regulacji<br />
granicy między krajem Sześciu Miast a margrabstwem miśnieńskim. W latach 1380-<br />
1386 pełnił obowiązki wójta krajowego Dolnych Łużyc a w roku 1386 objął urząd<br />
marszałka dworu księcia Jana zgorzeleckiego. Wybrano go także wójtem zgorzeleckim<br />
i żytawskim. Powierzano mu również dowództwo nad wojskami Związku Sześciu<br />
Miast w wyprawach przeciwko warowniom zbójeckim. W latach 80. i 90. XIV<br />
stulecia była to bez wątpienia jedna z najbardziej znaczących osobistości na Górnych<br />
Łużycach. Jednak w 1395 r. popadł on w niełaskę u Wacława IV i stracił wójtostwo<br />
żytawskie. Rok później zmarł książę zgorzelecki, który faworyzował Anzelma. Pan<br />
Trzcińca zostaje pozbawiony nie tylko tytułu marszałka, ale i wójta zgorzeleckiego.<br />
Wyjechawszy na Dolne Łużyce wiąże się z margrabią morawskim Jostem, zwanym<br />
także Jobstem lub Jodokiem. Był to kuzyn i zacięty wróg króla Wacława. Anzelm<br />
po przejściu na stronę tego opozycjonisty odstępuje zamek w Trzcińcu za 250 kop<br />
groszy Henrykowi (Hinkowi) Berce z Dubu, wiernemu druhowi Josta.<br />
Pod rządami Berki zamczysko rychło przekształca się w gniazdo rozbójnicze.<br />
Już w 1396 r. Jost i Henryk Berka z Dubu urządzają stąd wypady na zwolenników<br />
króla i kupców (zwłaszcza żytawskich). Raubritterzy z Trzcińca stają się postrachem<br />
57
dla całej okolicy. W listopadzie 1396 r. Wacław IV wydał mieszczanom i rycerstwu<br />
górnołużyckiemu rozkaz opanowania zamku. Do jego wykonania wszakże nie<br />
doszło wskutek chwilowego pogodzenia się króla ze swym kuzynem. Pod koniec<br />
1398 r. <strong>Zgorzelec</strong> wysłał do władcy Klausa Hellera, aby uzyskać zgodę na zdobycia<br />
Trzcińca (załoga zamku nadal paraliżowała ruch na traktach). Kiedy 23 grudnia 1398 r.<br />
margrabia Prokop (brat Josta, ale lojalny wobec króla) jako namiestnik Czech zezwolił<br />
na zdobycie i zburzenie zamku, Związek postanowił szybko działać, nim chwiejny<br />
Wacław znów nie zmieni zdania. Najbardziej spieszno do usunięcia rycerzy – zbójów<br />
z zamku było mieszczanom żytawskim. Ci wyruszyli pod zamczysko jeszcze przed<br />
przybyciem posiłków. Szybko okazało się, iż żytawianie nie są w stanie zdobyć Trzcińca.<br />
64. Dwór w Łagowie. [WB]<br />
Ich wszystkie próby opanowania warowni w pojedynkę<br />
spaliły na panewce. W pierwszych dniach<br />
roku 1399 nadeszły drużyny pozostałych miast<br />
Związku. Sam <strong>Zgorzelec</strong> przysłał 160 jeźdźców<br />
(w tym 32 łuczników), 17 wozów z piechurami,<br />
3 wozy z działami zwanymi wówczas puszkami lub<br />
bombardami, a także 3 wozy z chlebem, mięsiwem<br />
i piwem. Walka o Trzciniec miała być ponoć bardzo<br />
zacięta. Podanie mówi, jak to jeden z rycerzy<br />
– zbójów zagrzewał obrońców do walki dopóty,<br />
dopóki jeden z mieszczan nie przeszył mu bełtem<br />
szyi. Niestety, podanie nie zawiera wzmianki<br />
o nazwisku rycerza ani kusznika. Około 10 stycznia<br />
zamek wpadł w ręce wojsk Związku. Niezwłocznie<br />
65. Portal łagowskiego dworu. [WB]<br />
58
przystąpiono do rozbiórki murów zbójeckiej<br />
siedziby. Nawet rada miejska Zgorzelca<br />
wysłała tu swoich kamieniarzy. Ten pośpiech<br />
w unicestwianiu trzcinieckiego zamku okazał<br />
się uzasadniony, gdyż 20 stycznia przyszło<br />
od Wacława pismo, w którym król zalecał<br />
wstrzymać się z burzeniem budowli. Ale było<br />
już za późno. Mieszczanie przerazili się nawet,<br />
że ściągną na siebie gniew władcy. Związkowi<br />
Sześciu Miast odgrażał się jedynie margrabia<br />
Jost. W 1401 r. margrabiego obłaskawił<br />
Wacław wypłacając mu za zniszczony zamek<br />
wysokie odszkodowanie opiewające na 8<br />
tys. kop groszy. Zamek w Trzcińcu nigdy nie<br />
został odbudowany. Jego mury stopniowo<br />
rozbierano na budowę okolicznych domostw.<br />
Na przykład w 1794 r. z materiału zamkowego<br />
tuż obok ruin wzniesiono leśniczówkę. Odkryto<br />
wówczas zasypaną piwnicę zamkową oraz broń<br />
średniowieczną (m.in. kuszę, bełty, fragmenty<br />
halabard).<br />
Stosunkowo niewiele posiadamy na swoim<br />
obszarze renesansowych pałaców czy<br />
dworów. Renesansowe formy zachowały<br />
jedynie trzy – zachowane w całości dwory<br />
– w Łagowie, Lasowie i Kunowie. Dwór<br />
w Jędrzychowicach, powstały w drugiej połowie<br />
XVI w. i rozbudowany w 1611 r., po II<br />
wojnie światowej popadł w całkowitą ruinę.<br />
Dwór łagowski jest wielce oryginalną budowlą,<br />
mającą bryłę typowego kościoła, z nawą krytą<br />
dwuspadowym dachem i przybudówkami<br />
jako żywo przypominającymi zakrystię<br />
i kruchtę. Wrażenie to potęguje jeszcze<br />
przylegająca do „nawy” wysoka wieża, która<br />
zwieńczona jest ośmiobocznym hełmem<br />
z iglicą. Wschodnią elewację zdobi kamienna<br />
tablica z kartuszami herbowymi i łacińską<br />
inskrypcją oraz portal z naczółkiem. Jeszcze<br />
przed ostatnim remontem w latach 1990-1992<br />
na elewacji widoczne były ślady dekoracji<br />
sgraffitowej. Na dziedzińcu stoją wykonane<br />
59<br />
66. Kartusz herbowy na elewacji<br />
frontowej. [WB]<br />
67. i 68. Rzeźby na dziedzińcu łagowskiego<br />
dworu. Pierwotnie stały we wnętrzach<br />
pałacu w Radomierzycach. [WB]
przez Jana Chrystiana Kirchnera barokowe rzeźby, które pierwotnie znajdowały się<br />
we wnętrzach pałacu w Radomierzycach.<br />
Ten osobliwy pałacyk wybudowano na początku lat 80. XVI w. z polecenia<br />
Michała Endera von Sercha. Na podstawie testamentu Karola, syna fundatora, wiemy<br />
iż w pierwszym ćwierćwieczu XVII w. dwór mieścił bibliotekę, zbrojownię, kolekcję<br />
monet oraz dwa wielkie kredensy. W latach 1780-1782, a później jeszcze w XIX w.,<br />
dwór został poddany renowacji. Ostatniego remontu pałacu dokonano na początku lat<br />
90. XX w. z inicjatywy właściciela obiektu Roberta Glassa.<br />
Z racji bliskiego sąsiedztwa Zgorzelca i komfortowego umeblowania, pałacyk<br />
w Łagowie był często odwiedzany przez władców, arystokratów i wysokich oficerów.<br />
W 1620 r. rezydował tutaj margrabia karniowski Jan Jerzy Hohenzollern, dowódca<br />
18-tysięcznego korpusu mającego chronić Łużyce przed wojskami cesarskimi i saskimi.<br />
W 1633 r. łagowski zameczek obrał sobie za kwaterę książę frydlancki i żagański<br />
Albrecht von Wallenstein, który jako cesarski generalissimus kierował wówczas<br />
oblężeniem Zgorzelca. Latem 1680 r. często pojawiał się we dworze Jan Jerzy III Wettyn.<br />
W tym okresie był on jeszcze następcą tronu. Książę uciekł z Drezna z powodu szalejącej<br />
w stolicy Saksonii zarazy. Wettyn mieszkał w <strong>Zgorzelcu</strong>, wszelako wielokrotnie zajeżdżał<br />
konno do łagowskiego dworu w celach głównie kulinarnych. Liczący 34 lata książę<br />
lubił ucztować na świeżym powietrzu, w cieniu starych dębów przypałacowego parku.<br />
69. Pałac w Kunowie, litografia barwna wg rysunku A. Nothnagela, lata 1860-1861 (ze zbiorów autora).<br />
60
70. Pałac w Kunowie w początkach XX w. Rysunek ołówkiem podkolorowany autorstwa Ludwika Danzigera<br />
(ze zbiorów Janusza Kulczyckiego).<br />
61
Opuścił on <strong>Zgorzelec</strong>, a tym samym i Łagów, dopiero po otrzymaniu wieści o śmierci<br />
ojca, Jana Jerzego II, który padł ofiarą epidemii.<br />
Godzi się wspomnieć jeszcze, iż w początkach XVII w. częstym gościem<br />
we dworze był także głośny mistyk zgorzelecki Jakub Böhme (1575-1624). Przyjaźnił<br />
się on z tutejszym właścicielem ziemskim Karolem Enderem von Sercha.<br />
Pałacyk położony w Lasowie powstał staraniem Kacpra (Starszego) von<br />
Fürstenau, który rozpoczął budowę swej siedziby w 1593 r. Początkowo była ona<br />
opasana rowami, zasilanymi w wodę z pobliskiego Żareckiego Potoku. Choć dwór<br />
wielokrotnie przebudowywano, to zdołał on zachować swój późnorenesansowy<br />
charakter. Jest to bez wątpienia jeden z najciekawszych tego typu zabytków<br />
we wschodnich Łużycach. W pałacu zachowały się herby pozostałych właścicieli<br />
72. Pałac w Radomierzycach, litografia W. Arldta wg T. Täuberta, lata 40. XIX w. (ze zbiorów autora).<br />
Lasowa. Na portalu pochodzącym z 1670 r. widoczne są tarcze herbowe rodziny<br />
von Nostitz. Z kolei na belce stropowej w 1710 r. pozostawił swój znak burmistrz<br />
zgorzelecki Franciszek Straphinus, właściciel miejscowości w latach 1691-1728.<br />
I w pałacu lasowskim nie zabrakło znanych osobistości. W sierpniu i wrześniu<br />
1759 r. przez sześć tygodni miał tu swą kwaterę feldmarszałek cesarski Leopold von<br />
Daun, który dwa lata wcześniej pobił pod Kolinem „króla w Prusiech”, Fryderyka II<br />
Hohenzollerna. W 1760 r. przebywał tu krótko również sam Fryderyk II.<br />
Dwór w Kunowie na południe od Zgorzelca powstał w końcu XVI w. Niewykluczone,<br />
że wzniesiono go na miejscu pierwszego we wsi dworu, który został spalony<br />
71. Zabytkowa aleja w okolicy kunowskiego dworu. [WB]<br />
63
przez husytów 12 maja 1427 r.<br />
W okresie wojny trzydziestoletniej<br />
pałacyk kunowski był otoczony fosą,<br />
wałem i palisadą. W owym czasie<br />
często chronili się tutaj mieszkańcy<br />
wsi a nawet mieszczanie zgorzeleccy.<br />
W 1663 r. pod wrażeniem najazdu<br />
tatarskiego na Morawy i Śląsk Jan<br />
Ernest von Warnsdorf poprosił<br />
kurfirsta o możność wzmocnienia<br />
podniszczonych wałów okalających<br />
zameczek. Uzyskawszy zgodę<br />
Warnsdorf naprawił wały i ustawił<br />
na nich 4 armaty. W XVIII i w XIX<br />
w. pałac uległ przebudowie i znacznej<br />
rozbudowie.<br />
Na elewacji wieży pałacowej<br />
zachowały się resztki dekoracji<br />
sgraffitowej. Obiekt posiada także<br />
dwa interesujące portale wykonane<br />
z piaskowca. Na jednym z portali<br />
73. Biała Sala w latach 20. XX w. (wg Heynitza).<br />
wyrzeźbiono leżącą postać wspartą<br />
o czaszkę. Znajduje się tutaj<br />
napis w języku łacińskim: Hodie mihi, cras tibi (Dzisiaj mnie, jutro tobie). Portal<br />
przyozdobiony jest czterema herbami. Od lewej strony możemy zobaczyć godła<br />
następujących rodzin: von Warnsdorf, von Rechenberg, von Schaffgotsch oraz<br />
prawdopodobnie von Hoberg.<br />
Z prawej strony przylega do pałacu przybudówka, której środkową część stanowi<br />
trójboczny ryzalit wieżowy zwieńczony blankami. Tutaj mieściła się pałacowa<br />
kaplica. W przeszłości w Górnych Łużycach bardzo niewiele siedzib szlacheckich<br />
zaopatrzonych było w tego typu obiekty sakralne. Kaplicę w Kunowie wzniósł Jan<br />
Ernest von Warnsdorf w latach 1662-1665. W XIX stuleciu kaplicę upiększali bądź<br />
przebudowywali – Karol August Meusel i baron von Magnus. W pobliżu pałacu<br />
położony jest zabytkowy park o dużych walorach przyrodniczych. Jego początki<br />
sięgają przełomu XVIII i XIX w. Na uwagę zasługują także położone w pobliżu wsi<br />
zabytkowe aleje lipowe.<br />
W XVIII w. powstało na naszym terenie wiele pałaców i dworów. Najbardziej<br />
znaczącym obiektem barokowym Ziemi <strong>Zgorzelec</strong>kiej jest pałac w Radomierzycach.<br />
Ta iście magnacka rezydencja stanowiła przed 1945 r. siedzibę ewangelickiej<br />
fundacji Joachimstein, która założona została przez Joachima Zygmunta von<br />
Ziegler-Klipphausena. W przeszłości uchodziła ona za najpiękniejszą budowlę<br />
pałacową w Górnych Łużycach. Całość znajduje się na wyspie, otoczonej szeroką<br />
64
74 i 75. Pałac radomierzycki w 1993 r. i w 2005 r. [WB]<br />
65
76. Fasada frontowa od północy. Na pierwszym planie Pawilon Zachodni. [WB]<br />
77. Brama wjazdowa. [WB]<br />
78. Herb rodziny von Ziegler. [WB]<br />
fosą, zasilaną wodą z rzeki Witki. Na wyspę<br />
można się dostać przez kamienny most<br />
z trzema łukami i okazałą barokową bramą<br />
ozdobioną herbem von Zieglerów (zarówno<br />
most, jak i brama powstały w 1700 r. według<br />
projektu K. Beyera). Pałac, usytuowany<br />
w południowej części wyspy, jest budowlą<br />
trzykondygnacyjną założoną na planie litery<br />
C i flankowaną dwoma skrzydłami bocznymi.<br />
Przykrywa ją wysoki, dwupołaciowy dach<br />
mansardowy. Główna fasada z trzyosiowym<br />
ryzalitem zwieńczona jest tympanonem. Tu<br />
znajduje się bogaty portal, przez który wchodzi<br />
się do sieni. Architektoniczno-rzeźbiarski<br />
wystrój elewacji jest bardzo bogaty, złożony<br />
z typowych dla baroku kompozycji. Tę<br />
wspaniałą kompozycję uzupełniają położone<br />
w pobliżu pałacu niewielkie pawilony oraz<br />
zabudowania gospodarcze. Przed pałacem<br />
oraz w jego wnętrzach stało wiele znakomitej<br />
roboty rzeźb (w parku pałacowym było ich<br />
dokładnie 46). Po II wojnie światowej uległy<br />
one rozproszeniu lub po prostu grabieży.<br />
66
79. Kamienny most prowadzący do pałacu. [WB]<br />
80. Aleja bukowa w pobliżu fosy okalającej pałac. [WB]<br />
67
81. Znajdujący się w sąsiedztwie pałacu w Radomierzycach<br />
kamień graniczny dawnej granicy saskopruskiej.<br />
[WB]<br />
68<br />
Jak podaje Mirosław Przyłęcki, część<br />
tutejszych kreacji rzeźbiarskich znalazła<br />
się nawet w Wilanowie. Kilka<br />
z rzeźb z Radomierzyc znajduje się obecnie<br />
w Łagowie i na zamku w Czosze<br />
koło Leśnej.<br />
Przed fasadą frontową pałacu<br />
w Radomierzycach usytuowano dziedziniec<br />
reprezentacyjny (cour d’honneur).<br />
Ciekawym, stosunkowo rzadko<br />
spotykanym dla okresu baroku rozwiązaniem,<br />
jest poprowadzenie wjazdu<br />
do pałacu od strony ogrodu urządzonego<br />
w stylu francuskim. Wokół fosy biegnie stara aleja bukowo-dębowa. Wzdłuż drogi<br />
wiodącej do strony mostu na Nysie rośnie jeszcze kilka lip (relikty dawnej alei)<br />
posadzonych z polecenia Zieglera w 1716 r.<br />
Kim są autorzy radomierzyckiego założenia pałacowo-parkowego? Gurlitt i Jecht<br />
sądzili, że główne prace projektowe wykonał Krzysztof Beyer (zm. w 1741 r.), szef<br />
Naczelnego Urzędu Budowlanego Dreźnie. Według polskiego badacza Henryka<br />
Dziurli projektantem był Jan Fryderyk Karcher (1650-1726), który stworzył m.in.<br />
pałacyk dla hrabiny Cosel w Dreźnie. Inni historycy wśród wykonawców projektu<br />
82. Pałac w Łomnicy. Rysunek Aleksandry Dobrowolskiej.
widzieli nawet nieznanych bliżej<br />
austriackich architektów. Sprawę<br />
autorstwa założenia skomplikował sam<br />
fundator, który przed śmiercią miał<br />
spalić znaczną część dokumentacji.<br />
Przy trwającej latami budowie<br />
brała udział cała plejada bardziej lub<br />
mniej znanych artystów (rzeźbiarzy,<br />
malarzy, tapicerów, zdunów itp.) zarówno<br />
z kręgów drezdeńskich, jak<br />
i z samych Łużyc. Na przykład 4 wielkie<br />
statuy stojące przed laty w sieni<br />
oraz dwa sfinksy na dziedzińcu (jak<br />
83. Herb Górnych Łużyc na elewacji dworu w Ksawerowie.<br />
[WB]<br />
głosiła legenda sfinksy miały rysy twarzy Aurory von Königsmark, słynnej metresy<br />
Augusta Mocnego) wykonał Jan Krystian Kirchner (1691-1732), nadworny rzeźbiarz<br />
Augusta II. Spod jego dłuta wyszły liczne dekoracje drezdeńskiego mostu kamiennego<br />
oraz Zwingeru. Jan Jakub Rousseau, także rzeźbiarz drezdeński, przyozdabiał<br />
w Radomierzycach gzymsy oraz kominki. Dekoracje malarskie wykonali tacy artyści<br />
z Drezna jak Jan Gotfryd Krause, H. Franz, Krystian Sigismundt, Jerzy Sebastian<br />
Michorn. W sprawach dekoracji wnętrz von Ziegler zasięgał rad u Jerzego Bähra<br />
(zaprojektował słynny kościół Panny Marii w Dreźnie) czy też Jana Krzysztofa<br />
Knöffela (1686-1752), którego dziełem jest m.in. Pałac Kurlandzki w Dreźnie i pałac<br />
Brühla w Brodach na Dolnych Łużycach.<br />
Budowa pałacu i sąsiadujących z nim budynków pochłonęła ogromne ilości drewna,<br />
cegieł, piaskowca, wapna i innych surowców. Drewno zwieziono m.in. z lasu spod<br />
Platerówki i Niedowa. Piaskowiec dla kamieniarzy i rzeźbiarzy został sprowadzony<br />
z Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej (z kamieniołomów koło Dłużyny i Stojanówka), z Rakowic<br />
Małych pod Lwówkiem Śląskim a także z Waltersdorfu koło Żytawy. Szkło taflowe<br />
wyprodukowała dla Zieglera huta szkła w Wymiarkach w księstwie żagańskim.<br />
Po śmierci fundatora pałac był parokrotnie poddawany niewielkim przebudowom<br />
i renowacjom (1817-1822 i 1875-1876). W 1942 r. w pałacu została ukryta znaczna<br />
część archiwum zgorzeleckiego. Po II wojnie światowej pałac w Radomierzycach<br />
zajmowały kolejno wojska radzieckie, oddział WOP, PGR oraz Elektrownia „Turów”.<br />
Pałac niszczał z każdym rokiem, by w końcu zamienić się w całkowitą ruinę.<br />
W 1999 r. obiekt kupił Marek Głowacki, szef firmy GERDA, który zapoczątkował<br />
żmudną rekonstrukcję założenia pałacowego.<br />
W pałacu radomierzyckim wielokrotnie gościli królowie oraz inne ważne<br />
osobistości. 24 maja 1721 r., dumny ze swego dzieła von Ziegler, oprowadzał<br />
po niewykończonych jeszcze pokojach pałacu króla Augusta II Mocnego. Z 26<br />
na 27 listopada 1745 r. nocował tutaj ze swoim sztabem król pruski Fryderyk II.<br />
W pierwszych dniach września 1813 r. zatrzymał się w pałacu książę Wilhelm Pruski<br />
(późniejszy cesarz Niemiec), generał von Blücher oraz wielu wysokich oficerów<br />
69
pruskich i rosyjskich. Jako że radomierzycka fundacja znajdowała się pod szczególną<br />
opieką władców Saksonii, najwięcej zanotowano tu wizyt Wettynów. W 1823 r.<br />
bawił w pałacu następca tronu książę Fryderyk August (późniejszy król Fryderyk<br />
August II). Spośród innych królów saskich goszczących w pałacu można wymienić<br />
jeszcze: Antoniego (1829), Jana (1856, 1869), Jerzego (1897), Fryderyka Augusta III<br />
(1905), nie licząc innych członków rodziny panującej.<br />
Pozostałe pałace barokowe opisywanego obszaru są już dużo skromniejsze.<br />
W Łomnicy wznosi się pałac zbudowany przez Jana Jerzego von Seidel na przełomie<br />
lat 30. i 40. XVIII w. W wieku XIX obiekt był poddany pewnym przeróbkom,<br />
które nadały mu wiele cech neogotyckich i eklektycznych. W Kostrzynie położony<br />
jest niewielki barokowy pałacyk, wzniesiony w latach 50. XVIII w. z inicjatywy<br />
Krzysztofa Ernesta von Üchtritza. XVIII-wieczny dwór wznosi się we wsi Ksawerów<br />
koło Zawidowa. Także w <strong>Zgorzelcu</strong>, na tzw. Dolnym Ujeździe, przy ul. Francuskiej<br />
zachował się barokowy dwór z 1730 r., będący dawniej siedzibą rodziny Raschke.<br />
Fryderyk Wilhelm Raschke, członek saskiej Rady Wojennej, gościł tu w nocy z 25<br />
na 26 listopada 1745 r. króla pruskiego Fryderyka II. W marcu 1813 r. zapewne tutaj<br />
nocowali także: książę Wilhelm (późniejszy cesarz Wilhelm I) oraz książę Karol<br />
meklemburski. W maju 1813 r. częstym gościem we dworze był pruski kanclerz<br />
Karol August von Hardenberg.<br />
Spośród pałaców i dworów powstałych w XIX stuleciu na wyróżnienie zasługuje<br />
klasycystyczny pałac w Sławnikowicach, wzniesiony w latach 1812-1815. Ta okazała<br />
84. Dwór przy ul. Francuskiej w <strong>Zgorzelcu</strong>. [WB]<br />
70
85. Pałac w Sławnikowicach. [WB]<br />
86. Dwór w Jędrzychowicach. Rysunek Janusza Kulczyckiego na podstawie XVIII-wiecznej ryciny.<br />
71
udowla z portykiem kolumnowym i tympanonem powstała w miejscu starszego<br />
dworu, w którym przyszedł na świat słynny saski uczony i wynalazca porcelany,<br />
Ehrenfried Walter von Tschirnhaus (1651-1708).<br />
87. Nieistniejący pałac w Studniskach Dolnych. Litografia barwna wg rysunku A. Nothnagela, lata 1864-<br />
1865 (ze zbiorów autora).<br />
Po II wojnie światowej, często z powodu niewłaściwego gospodarowania, szereg<br />
zabytkowych dworów i pałaców uległo zniszczeniu. Na przykład w całkowitą ruinę<br />
obróciły się – renesansowy dwór w Jędrzychowicach i barokowy pałac w Żarskiej<br />
Wsi. Na początku lat 70. minionego stulecia rozebrano pałac w Studniskach Dolnych.<br />
Bezpowrotnie zniknęły pałace w Jerzmankach czy Radzimowie. W miejscu,<br />
gdzie wznosiły się piękne budowle pałacowe w Rybarzowicach i Nadrzeczu powstał<br />
rozległy „krater” kopalni węgla brunatnego. Nauczeni doświadczeniami tym bardziej<br />
powinniśmy dołożyć wszelkich starań, by ta smutna lista strat naszych zabytków<br />
została zamknięta.<br />
72
88. Pałac w Rybarzowicach w okresie międzywojennym (kartka pocztowa ze zbiorów autora).<br />
89. Dwór we Wrociszowie Górnym w początku XX w., obecnie w ruinie (kartka pocztowa ze zbiorów<br />
autora).<br />
73
74<br />
Obiekty<br />
sakralne<br />
w powiecie<br />
zgorzeleckim<br />
Na obszarze powiatu zgorzeleckiego można obejrzeć szereg cennych i wartościowych<br />
obiektów sztuki sakralnej. W 1945 r. i w okresie powojennym architektura<br />
sakralna poniosła stosunkowo niewielkie straty. W przeciwieństwie do wiejskich<br />
dworów i pałaców tylko nieliczne kościoły uległy zniszczeniu w trakcie działań<br />
wojennych lub popadły w całkowitą ruinę w późniejszym czasie (np. w Bielawie<br />
Dolnej, Pieńsku, Przesieczanach, Ruszowie i Zatoniu).<br />
Najwcześniej powstałą świątynią chrześcijańską w naszych stronach jest<br />
prawdopodobnie kościół w Niedowie. Zgodnie z tradycją miał on powstać już w XI<br />
lub XII stuleciu. Za patrona kościoła niedowskiego obrano św. Wolfganga, biskupa<br />
Ratyzbony (zm. w 999 r., kanonizowanego w 1050 r.), znanego jako opiekuna pustelników,<br />
który w średniowieczu był w Czechach szczególnie czczonym świętym.<br />
Kościół w Niedowie miał status parafialnego już w 1346 r. i jako taki wchodził<br />
w skład dekanatu zgorzeleckiego. Miejscowemu proboszczowi podlegały kościoły<br />
90. Kościół protestancki w Pieńsku, zniszczony w 1945 r. (kartka pocztowa ze zbiorów autora).
w Radomierzycach, Osieku Łużyckim i leżącej<br />
na lewym brzegu Nysy Leubie. Niewykluczone,<br />
że w najdawniejszych granicach parafii<br />
niedowskiej leżał także Koźmin wraz<br />
z Tylicami. Pomimo swego długiego istnienia<br />
kościół w Niedowie nie zachował średniowiecznych<br />
elementów. Obecny kształt<br />
świątynia otrzymała w wyniku gruntownej<br />
przebudowy w latach 1715-1721 według<br />
projektu J.S. Hammera z Drezna. Wewnętrzny<br />
wystrój i wyposażenie wywodzi się z okresu<br />
baroku i rokoka. Na zewnętrznej ścianie<br />
kościoła można podziwiać najpiękniejszy<br />
i najbogatszy w naszym powiecie zespół<br />
kamiennych płyt nagrobnych. Najstarsze<br />
płyty członków rodu von Penzig, właścicieli<br />
okolicznych dóbr, pochodzą z czasów renesansu.<br />
Romańską architekturę sakralną reprezentują<br />
kościoły w Jerzmankach, Jędrzychowicach,<br />
Łagowie, Studniskach i Trójcy.<br />
Wszystkie one powstały w przeciągu XIII<br />
stulecia. Romański kościół pw. św. Franciszka<br />
z Asyżu w Jerzmankach (pierwsza wzmianka<br />
z 1346 r.) wzniesiony został około 1260 r.<br />
Kościół zbudowano głównie z bazaltu pochodzącego<br />
z pobliskiego kamieniołomu<br />
(tzw. Złote Jamy). Najstarszym patronem tej<br />
świątyni był św. Wawrzyniec. W latach 1517-1518, czyli w okresie kiedy świątynia<br />
była jeszcze katolicka, tutejsza gmina wystąpiła do rady miejskiej Zgorzelca z prośbą<br />
o finansową pomoc przy przebudowie nawy kościoła (nawa kościelna w Jerzmankach<br />
posiadała pierwotnie drewniany strop). Dopiero w 1579 r. wnętrze nawy otrzymało<br />
istniejące po dziś dzień sklepienie sieciowe. Wszelako w niektórych źródłach<br />
podawane są także inne lata przebudowy, a mianowicie pierwsze ćwierćwiecze XVI<br />
w. W 1617 r. świątynię wyposażono w nowy rzeźbiony ołtarz z herbem patronów von<br />
Schachmannów oraz inicjałami MH (mistrza, który go wyrzeźbił). Starszy, katolicki<br />
ołtarz usunięto, gdyż przedstawiał figury świętych, nie uznawanych w luteranizmie.<br />
Kościół w Jerzmankach należy zaliczyć do grona najstarszych i najcenniejszych<br />
obiektów sakralnych na Górnych Łużycach. Jego wartość podnosi nie tylko późnoromański<br />
styl, ale także rzadkie rozwiązania architektoniczne. Kościół otrzymał<br />
nietypowe zakończenie od wschodu w postaci czworobocznej apsydy oraz nieczęsto<br />
spotykaną wieżę graniastą, wznoszącą się pomiędzy nawą a prezbiterium. Bardzo<br />
75<br />
91. Płyty nagrobne w murze kościoła w Niedowie.<br />
[WB]<br />
92. Płyty nagrobne Ernesta Krystiana<br />
i Heleny Małgorzaty von Kiesenwetterów.<br />
Skradzione z Niedowa w 2002 r. [WB]
93. Kościół w Jerzmankach na przełomie<br />
XIX i XX w. (wg Lutscha).<br />
94. Wnętrze kościoła w Jerzmankach<br />
w okresie międzywojennym (pocztówka<br />
ze zbiorów autora).<br />
interesująca jest ponadto, rzadko występująca<br />
w kościołach wiejskich kręcona klatka schodowa<br />
z trzpieniem z piaskowca.<br />
Kościół Narodzenia NMP w Jędrzychowicach<br />
powstał w drugiej połowie XIII w.<br />
Historyk sztuki Z. Świechowski datuje kościół<br />
na około 1260 r. Mury kościoła zbudowano<br />
z kamienia łamanego, naroża wzmocniono<br />
ciosami piaskowca. W późnym średniowieczu<br />
kolebę w prezbiterium zastąpiono sklepieniem<br />
sieciowym. Pierwotne są otwory okienne (nieco<br />
poszerzone) oraz oba południowe portale,<br />
które obecnie są zamurowane. Obiekt sakralny<br />
w Jędrzychowicach stanowi rzadki przykład<br />
kościoła obronnego. Jeszcze w 1772 r. mur<br />
okalający świątynię posiadał blanki, tak typowe<br />
dla średniowiecznych zamków. W 1614 r.<br />
kościół ten został przebudowany z inicjatywy<br />
Henryka Rittera, dziedzica wsi i późniejszego<br />
burmistrza Zgorzelca. We wnętrzach świątyni<br />
można podziwiać stiukowe dekoracje, przedstawiające<br />
m.in. Madonnę z Dzieciątkiem,<br />
św. Jerzego i św. Elżbietę. Pochodzą one z lat<br />
1498-1502, a więc z okresu, w którym parafią<br />
jędrzychowiecką kierował proboszcz Marcin<br />
Faber, zwany Schmidtem.<br />
W położonym blisko Jędrzychowic Łagowie<br />
również znajduje się kościół sięgający<br />
swymi początkami drugiego ćwierćwiecza<br />
XIII w. O romańskich korzeniach obiektu<br />
świadczy ostrołukowy portal w wejściu kapłańskim,<br />
kolumienki w prezbiterium, jak<br />
i układ przestrzenny samej świątyni. Kościół<br />
filialny św. Antoniego Padewskiego jest budowlą<br />
jednonawową z wyodrębnionym prezbiterium<br />
oraz półkolistą apsydą. W późnym<br />
średniowieczu kościół został przebudowany.<br />
W nawie założono wówczas sklepienia<br />
sieciowe. W czasach nowożytnych powstały<br />
przybudówki. W XVII i XVIII w. kilkakrotnie<br />
przeprowadzano remonty wieży (1675, 1681,<br />
1767). W 1675 r. dokonano ponadto zmiany<br />
76
wystroju wnętrz. W 1880 r. pod kierunkiem<br />
zgorzeleckiego architekta<br />
Richtera po raz kolejny przebudowano<br />
wnętrza świątyni. Podczas przebudowy<br />
w 1880 r. przekuto wszystkie otwory<br />
oraz nałożono tynki.<br />
Kościół pw. św. Anny w Studniskach,<br />
wzniesiony przypuszczalnie<br />
w pierwszej połowie XIII w., w znacznej<br />
mierze zachował swój pierwotny<br />
układ. Apsyda sklepiona jest konchą,<br />
zaś prezbiterium nakrywa sklepienie<br />
krzyżowo-żebrowe na wspornikach.<br />
Jeszcze w średniowieczu kościół<br />
powiększono o zakrystię, którą w<br />
XVIII w. nadbudowano z przeznaczeniem<br />
na emporę. Najwięcej ze<br />
swego pierwotnego wyglądu świątynia<br />
straciła podczas rozbudowy<br />
w latach 1839-1840, kiedy to<br />
dostawiono wysoką przybudówkę<br />
po stronie południowej prezbiterium<br />
i od zachodu, oraz przekształcono 95. Kościół NMP w Jędrzychowicach – dawny kościół<br />
obronny. [WB]<br />
otwory okienne. Z barokowego wyposażenia<br />
zachowały się trzy drewniane,<br />
polichromowane ołtarze z XVII-XVIII w.<br />
i polichromowana ambona z pierwszej połowy<br />
XVII w. Ostatni z romańskich kościołów<br />
Powiatu <strong>Zgorzelec</strong>kiego, kościół św.<br />
Piotra i Pawła w Trójcy, został wzniesiony<br />
pod koniec pierwszej połowy XIII w. Takie<br />
datowanie umożliwia zachowany półkolisty<br />
portal w wejściu kapłańskim. Ponadto charakterystyczny<br />
jest dla tego okresu układ<br />
przestrzenny. Kościół w Trójcy należy do budowli<br />
jednonawowych z wyodrębnionym<br />
prezbiterium i półkolistą apsydą. W okresie<br />
późnego średniowiecza dostawiono zakrystię<br />
z późnogotyckim portalem z datą 1512 r.<br />
W czasach nowożytnych przebudowano<br />
wnętrze nawy i przekształcono otwory<br />
okienne. Dobudowano także przybudówki<br />
96. Wnętrze kościoła. [WB]<br />
77
97. Malowidło naścienne przedstawiające<br />
Madonnę z Dzieciątkiem i św. Barbarę, przełom<br />
XV i XVI w. [WB]<br />
98. Wykonane w piaskowcu epitafium<br />
Sebastiana Hoffmanna (zm. 4 maja 1605 r.),<br />
burmistrza zgorzeleckiego i właściciela wsi<br />
Jędrzychowice. [WB]<br />
oraz wzniesiono sygnaturkę nad nawą.<br />
Wewnętrzne wyposażenie świątyni pochodzi<br />
głównie z początku XX w.<br />
Dużo kościołów Ziemi <strong>Zgorzelec</strong>kiej<br />
funkcjonowało już w okresie średniowiecza,<br />
lecz na skutek różnych zdarzeń losowych<br />
(głównie pożarów) były one odbudowywane<br />
bądź tak gruntownie przebudowywane,<br />
że dziś trudno dopatrzyć się w tych budowlach<br />
pierwotnych elementów. Na przykład<br />
kościół Podwyższenia Krzyża Świętego<br />
w Sulikowie miał status parafialnego już<br />
w 1234 r. Spłonął w 1688 r. w wielkim<br />
pożarze miasteczka i obecny ma charakter<br />
barokowy. Kościół pw. św. Piotra i Pawła<br />
w Bogatyni działał na przełomie XIII i XIV<br />
w., jednak swój kształt otrzymał w wyniku<br />
przebudowy w latach 1690-1695 pod kierunkiem<br />
Henryka Preschera z Żytawy.<br />
Kościółki wiejskie w Białogórzu,<br />
Gronowie, Miedzianej, Osieku Łużyckim,<br />
Radzimowie czy w Żarkach Średnich istniały<br />
już w 1346 r., ale pod względem architektonicznym<br />
reprezentują głównie barok<br />
i klasycyzm. Spośród wymienionych warto<br />
szerzej opisać kościół w Miedzianej, który<br />
może pretendować do roli najpiękniejszego<br />
wiejskiego kościoła barokowego na wschodnich<br />
Łużycach oraz kościół w Osieku<br />
Łużyckim. Kościół w Miedzianej, pierwotnie<br />
pod wezwaniem Wszystkich Świętych<br />
(obecnie św. Piotra i Pawła), wzniesiono<br />
w latach 1725-1730 z inicjatywy właściciela<br />
wsi, barona Ottona Konrada von Hoberga.<br />
Wprawdzie zmarł on już w 1726 r., lecz<br />
w swym testamencie zagwarantował środki<br />
na dalsze prace budowlane. Podawane<br />
są dwie daty konsekracji świątyni: 1730<br />
i 1736. Ambonę i ołtarz wykonał mistrz<br />
Lindner, ceniony podówczas rzeźbiarz<br />
mieszkający we Lwówku Śląskim. Organy<br />
z 17 rejestrami były dziełem żytawianina<br />
78
99. Portal nawy kościoła św. Anny<br />
w Studniskach Dolnych. [WB]<br />
101. Kościół św. Piotra i Pawła w Trójcy. [WB]<br />
79<br />
100. Apsyda kościoła w Studniskach<br />
Dolnych. [WB]<br />
102. Bogaty wystrój kościoła w Sulikowie<br />
w okresie międzywojennym (kartka pocztowa<br />
ze zbiorów Janusza Kulczyckiego).
Jana Tamitio (Tamitiusa), który wykonywał również organy dla innych świątyń<br />
łużyckich, m.in. dla kościoła ewangelickiego w Oybinie (opisywany w dalszej<br />
części książki). Na wieży zamocowano trzy dzwony, z których zachował się<br />
jeden, ufundowany w 1798 r. przez Krzysztofa von Linnenfelda, dziedzica Biernej.<br />
Bardzo interesującym zabytkiem w miejscowym kościele jest pochodzący<br />
z 1730 r. rokokowy piec kaflowy, który stoi w dawnej loży właścicieli Biernej. W murze<br />
kościelnym znajdują się całopostaciowe płyty<br />
nagrobne: Joachima von Eberhardta, zm.<br />
w 1597 r., oraz prawdopodobnie córki Kacpra<br />
von Spiller i Anny Marii z domu von Nostitz.<br />
Możemy tu też zobaczyć epitafium żony<br />
Joachima, Katarzyny von Eberhardt (de domo<br />
von Nostitz), która zmarła w 1584 r.<br />
Kościół Narodzenia NMP w Osieku<br />
Łużyckim dzisiejszą formę otrzymał po pożarze<br />
z 1662 r. Jest to obiekt murowany, jednonawowy<br />
z wielobocznie zakończonym<br />
prezbiterium. Od zachodu przylega doń<br />
wieża wraz z kaplicą grobową pochodzącą<br />
z 1749 r. W kościele znajduje się interesujący<br />
drewniany strop pokryty polichromią imitującą<br />
kasetony. Sklepienie prezbiterium<br />
zdobią bogate dekoracje stiukowe, powstałe<br />
w latach 60. XVII w. Najstarsze wyposażenie<br />
pochodzi z XVII w. W zewnętrznym murze<br />
103. Kościół św. Andrzeja<br />
w Białogórzu. [WB]<br />
104. Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa<br />
w Sławnikowicach. [WB]<br />
kościelnym barokowe epitafia. Jest tu m.in.<br />
płyta nagrobna Jana Jerzego von Warnsdorfa,<br />
zabitego przez szwedzkich rajtarów na rynku<br />
sulikowskim podczas wojny<br />
trzydziestoletniej (w 1642 lub<br />
1643 r.).<br />
Nieopodal Osieka Łużyckiego<br />
położone są Radomierzyce,<br />
w których bez trudu<br />
odnajdziemy barokowy kościół<br />
św. Piotra i Pawła. Starszy<br />
kościół spłonął tutaj 5 maja<br />
1686 r. W ciągu następnych<br />
dwóch lat odbudowano go, ale<br />
bez wieży. Około roku 1692<br />
Joachim Zygmunt von Ziegler-<br />
Klipphausen, dziedzic wsi,<br />
80
105. Organy w kościele św. Piotra i Pawła<br />
w Miedzianej. [WB]<br />
107. Herb rodziny von Hoberg na elewacji kościoła w Miedzianej. [WB]<br />
81<br />
106. Rokokowy piec kaflowy z 1730 r. [WB]
108. Płyta nagrobna rycerza von Lossowa (zm.<br />
1313 r.) w Radomierzycach. [WB]<br />
109 i 110. Płyty nagrobne w murze kościoła w Radomierzycach. [WB]<br />
82<br />
podjął zamiar wzniesienia całkowicie<br />
nowej świątyni. Do 1698 r. zdołano<br />
wybudować jedynie plebanię. Jeszcze<br />
w tym samym roku rozpoczęto budowę<br />
wieży kościelnej według projektu Jana<br />
Jakuba Stanjusa (Stanjo), architekta<br />
włoskiego pochodzenia osiadłego<br />
w Bolesławcu. Wieżę ukończono właściwie<br />
w 1701 r., lecz von Ziegler,<br />
posłuchawszy wskazówek zaproszonego<br />
do Radomierzyc znanego drezdeńskiego<br />
architekta Krzysztofa<br />
Beyera, dokonał w 1702 r. nieznacznych<br />
przeróbek. Budowa samej bryły<br />
kościoła została rozpoczęta w 1702 r.<br />
a zakończona w 1713 r. I tutaj także<br />
fundator zasięgał rad u wybitnych<br />
specjalistów, jak np. działającego<br />
na dworze Augusta Mocnego Mateusza<br />
Daniela Pöppelmanna, twórcy Zwingeru
w Dreźnie. W 1708 r. na wieży<br />
kościelnej zawieszono 3 dzwony<br />
odlane przez ludwisarza z Drezna,<br />
Michała Weinholda. W 1713 r.<br />
wybudowano mur cmentarny,<br />
w którym zainstalowano nagrobek<br />
rycerza „de Losowa” (von<br />
Lossowa) zmarłego w 1313 r. Jest<br />
to najstarszy datowany nagrobek<br />
rycerski na Górnych Łużycach<br />
a prawdopodobnie także w Polsce<br />
południowo-zachodniej. Przed pożarem<br />
kościoła radomierzyckiego<br />
111. Herb rodziny von Ziegler na elewacji frontowej<br />
mauzoleum w Radomierzycach. [WB]<br />
znajdował się on w pobliżu ołtarza. Obok kościoła wznosi się barokowe mauzoleum<br />
dam fundacji Joachimstein. Jego budowę ukończono w 1732 r.<br />
Również w południowej części powiatu zgorzeleckiego, w okolicach Bogatyni,<br />
znajdują się świątynie z okresu baroku. Opiszmy chociaż trzy z nich – w Działoszynie,<br />
Krzewinie i Sieniawce. O istnieniu kościoła w Działoszynie możemy wywnioskować<br />
z dokumentu z 1384 r. W 1493 r. wzniesiono we wsi nowy kościół pw. św. Bartłomieja.<br />
Wzrost liczby mieszkańców wymusił konieczność budowy nowej świątyni.<br />
W 1766 r. wmurowano kamień węgielny, a w roku 1769 kościół konsekrowano. Tę<br />
okazałą budowlę wzniesiono pod kierunkiem libereckiego architekta Józefa Kunze.<br />
Wnętrza kościoła cechują się bogatym, barokowym i rokokowym wystrojem. Możemy<br />
tu podziwiać drewniany prospekt organowy z 1672 r., ołtarz główny z 1779 r.<br />
i polichromowaną ambonę oraz chrzcielnicę z 1783 r. Znajduje się tu również figura<br />
Dzieciątka Jezus, pochodząca z kościoła we wsi Ostrów koło Sokala (miejscowość ta<br />
do 1951 r. znajdowała się w granicach Polski).<br />
W parafii działoszyńskiej, o czym warto pamiętać, pracowało dużo duszpasterzy<br />
pochodzenia serbołużyckiego. W latach 30. XIX w. bardzo krótko wikariuszem był<br />
Jakub Pjech, znany także z bytności w pobliskim Zatoniu. Inny Serbołużyczanin,<br />
Jurij Kubaš pełnił funkcję wikariusza w latach 1870-1875. Po nim nastąpił Michał<br />
Róla (do 1877 r.), a w latach 1894-1895 przewinął się Jan Rječka. Przez ćwierć<br />
wieku (lata 1900-1925) urząd proboszcza sprawował Michał Wjesela, tłumacz<br />
wierszy i opowiadań z języków czeskiego i francuskiego, jak również autor utworów<br />
oryginalnych. Ostatnim łużyckim proboszczem w Działoszynie był Jurij Brusk (1890-<br />
1950), który pracował tu przez ostatnich 10 lat swego życia. Ksiądz Brusk zmarł<br />
w Działoszynie i jego grób znajduje się pod murem na miejscowym cmentarzu.<br />
Z kolei w Krzewinie nad Nysą Łużycką wznosi się kościół św. Jana Chrzciciela,<br />
który wybudowany został w latach 1739-1740. Nadworny malarz saski Gabriel<br />
Ambroży Donath, nota bene urodzony w Krzewinie, namalował specjalnie dla<br />
tego kościoła w 1740 r. obraz przedstawiający ścięcie Jana Chrzciciela. Świątynia<br />
charakteryzuje się skromnym, klasycystycznym i neogotyckim wyposażeniem.<br />
83
112. Kościół św. Bartłomieja w Działoszynie na litografii z połowy XIX w. (ze zbiorów autora).<br />
113. Kościół w Działoszynie obecnie. [WB]<br />
84
114. Kościół św. Jana Chrzciciela w Krzewinie. [WB]<br />
W Sieniawce znajduje się barokowy kościół pw. św. Jana Chrzciciela. Najstarsza<br />
świątynia powstała w Sieniawce jeszcze w okresie średniowiecza i była poświęcona<br />
św. Tekli. W latach 1540-1580 miejscowy kościółek był opustoszały. Po renowacji<br />
kościół ponownie został udostępniony wiernym, ale już jako świątynia ewangelicka.<br />
Obecny kształt budowla otrzymała w końcu XVII w. Wystrój świątyni jest głównie<br />
barokowy i rokokowy. Przed wiekami znajdował się tu malowany na drewnie obraz<br />
Matki Boskiej, który znany był z cudów. W 1730 r. król August Mocny kazał go<br />
przenieść do ratusza żytawskiego, a następnie do Drezna. Przed II wojną światową<br />
z kościoła zostały ponadto zabrane do muzeum miejskiego w Żytawie późnogotyckie<br />
rzeźby z około 1500 r. Przedstawiały one m.in. MB Bolesną z martwym Chrystusem<br />
na kolanach, św. Małgorzatę, św. Magdalenę oraz św. Piotra. W murze cmentarnym<br />
wmontowany został stary krzyż kamienny (tzw. krzyż pokutny).<br />
85
86<br />
O budownictwie<br />
przysłupowym<br />
Charakterystycznym elementem obszaru Górnych Łużyc oraz Ziemi <strong>Zgorzelec</strong>kiej<br />
jest oryginalne, ludowe budownictwo przysłupowe, noszące często miano<br />
„łużyckiego”. Architektura owa, tak mocno związana z krajobrazem naszych wsi,<br />
posiada olbrzymie walory zabytkowe i estetyczne. Najbardziej istotną jej cechą jest<br />
specyficzne rozwiązanie techniczne, a mianowicie tzw. konstrukcja przysłupowa,<br />
składająca się ze słupów połączonych u góry ukośnymi ryglami i poziomymi belkami.<br />
Słupy te tworzą rodzaj przęseł otaczających ściany o zazwyczaj zrębowej konstrukcji.<br />
Przysłupy kapitalnie odciążają drewniane ściany, przenosząc ciężar stropów oraz<br />
dachu bezpośrednio na grunt.<br />
Pierwotnie domy przysłupowo-zrębowe były parterowe i składały się z jednej lub<br />
dwóch izb. Z czasem pojawiły się domy piętrowe, odznaczające się rozbudowanym<br />
układem wewnętrznym. Ściany piętra (rzadziej pięter) z reguły otrzymywały kon-<br />
115. Dom przysłupowy przy Placu Bohaterów Warszawy w Bogatyni. [WB]
strukcję szachulcową, którą wypełniano mieszaniną gliny i słomy. Dawniej jedna z izb<br />
na parterze mieściła krosna tkackie, które pracując wytwarzały bezustanne drgania.<br />
Jednak dzięki elastycznej konstrukcji drewnianej, praca warsztatu nie wywoływała<br />
negatywnych skutków dla samego budynku. Sień oddzielała pracownię tkacką<br />
od murowanych pomieszczeń gospodarczych, w których zazwyczaj znajdował się piec<br />
chlebowy z potężnym trzonem kominowym. Pomieszczenia mieszkalne znajdowały<br />
się na piętrze i były usytuowane tylko nad zrębową częścią parteru lub nad całym<br />
budynkiem. Domy przysłupowe posiadały stromy, najczęściej dwuspadowy dach,<br />
kryty początkowo strzechą albo gontem, a później dachówką czy też łupkiem. Szczyt<br />
dachu bywał nierzadko ścięty, tworząc charakterystyczny naczółek. W niektórych<br />
domach, zwłaszcza należących w przeszłości do kupców tekstylnych (tzw. faktorów),<br />
znajdują się bogato zdobione portale drewniane lub kamienne. Ponadto występują<br />
w nich rzeźbione belki przysłupowe i profilowane stropy oraz kute kraty okienne. Takie<br />
reprezentacyjne przykłady małomiasteczkowej odmiany architektury przysłupowej<br />
możemy podziwiać w Bogatyni. Największa liczba domów typu łużyckiego<br />
zachowała się przy ulicach – Głównej, Górnej, 1 Maja, Kościuszki i Nadrzecznej.<br />
Także w Markocicach, dawnej wsi, a obecnie dzielnicy Bogatyni, napotkamy sporo<br />
domów przysłupowych, choć są one mniej ozdobne i mają typowo wiejski charakter.<br />
Nawiasem mówiąc obszar Worka Turoszowskiego jest głównym „matecznikiem”<br />
budownictwa łużyckiego nie tylko w powiecie zgorzeleckim, ale i w całym<br />
kraju. Miejscowe domy o konstrukcji przysłupowej występują w „najczystszej<br />
formie”. Niestety, poważna ich część padła ofiarą rozbudowy kopalni jak i miasta<br />
Bogatynia. W latach 60. ubiegłego stulecia Janusz Bachmiński doliczył się w Worku<br />
Turoszowskim około 700 drewnianych budynków mieszkalnych i gospodarczych<br />
zwanych „łużyckimi”. Jeszcze w rejestrze zabytków z 1985 r. w gminie Bogatynia<br />
znajdowało się około 280 domów przysłupowych, z czego ponad 2/3 w samej<br />
Bogatyni (włącznie z Markocicami i Zatoniem). Do dzisiaj liczba ich znacznie się<br />
zmniejszyła.<br />
Już w latach 60. powstała koncepcja utworzenia w okolicach Bogatyni miniskansenu<br />
obejmującego 6-8 stylowych domów, charakterystycznych dla regionu.<br />
Realizację projektu przerwała w 1977 r. śmierć dyrektora Turoszowskiego Kombinatu<br />
Energetycznego Eugeniusza Mroza, który pragnął ów skansen utworzyć. W 2005 r.<br />
dzięki inicjatywie Elżbiety Lech-Gotthardt udało się uratować dom przysłupowy<br />
(tzw. Dom Kołodzieja) z 1822 r., który pochodzi z nieistniejącej już wsi Wigancice<br />
Żytawskie, wysiedlonej w latach 90. XX w. Obecnie dom stoi na peryferiach Zgorzelca<br />
i w przyszłości będzie pełnił funkcję gospody oraz motelu.<br />
Nie tylko w Bogatyni i jej okolicach znajdują się godne uwagi domy przysłupowe.<br />
Do prawdziwych pereł architektury łużyckiej należą barokowe domy szachulcowe<br />
z podcieniami w Sulikowie, który dawniej cieszył się prawami miejskimi. Wzniesione<br />
w XVII w. stanowią pozostałość dawnej zabudowy śródrynkowej, która, niestety,<br />
wielokrotnie ulegała pożarom (zwłaszcza w 1814 i 1952 r.). Sulikowskie domy<br />
z podcieniami są obiektami dwukondygnacyjnymi z użytkowymi poddaszami,<br />
87
116 i 117. Dom łużycki w Bogatyni przed i po remoncie. [WB]<br />
88
118 i 119. Dom przysłupowy w Wyszkowie. [WB]<br />
89
120. Dom Kołodzieja w <strong>Zgorzelcu</strong>. Do 2005 r. stał w Wigancicach Żytawskich koło Bogatyni. [WB]<br />
121. Rynek w Sulikowie w latach 30. XX w. (kartka pocztowa ze zbiorów autora).<br />
90
122. Ostatnie domy podcieniowe na rynku sulikowskim. [WB]<br />
zwróconymi szczytowo do rynku. Domy wsparte są na czterech drewnianych słupach,<br />
wzmocnionych zastrzałami. Bardzo przyjemny efekt estetyczny dają drewniane<br />
konstrukcje szachulcowe z białymi wypełnieniami pól. Ostry Narożnik (Scharfe<br />
Ecke), najbardziej znany z bliźniaczych domów, powstał w 1688 r. i początkowo<br />
był własnością rodziny Prietzelów, sulikowskich piekarzy. Przez wiele dziesięcioleci<br />
mieściła się tu gospoda.<br />
91
92<br />
Puszcza<br />
<strong>Zgorzelec</strong>ka<br />
Jednym z najbardziej interesujących terenów w naszym powiecie jest Puszcza<br />
<strong>Zgorzelec</strong>ka, występująca dawniej pod nazwą die Görlitzer Heide. Obejmuje ona<br />
obszar 30 tys. ha dawnych lasów miejskich Zgorzelca rozpościerających się pomiędzy<br />
Nysą Łużycką a Czerną Wielką. Puszcza <strong>Zgorzelec</strong>ka nie jest zatem synonimem<br />
Borów Dolnośląskich, jak to się powszechnie uważa, lecz jedynie najdalej na zachód<br />
wysuniętym fragmentem tego olbrzymiego kompleksu leśnego. Początki własności<br />
leśnej Zgorzelca sięgają tutaj prawdopodobnie XIII w. Przypuszcza się, że już wtedy<br />
w posiadaniu miasta był „Las Prebus” leżący między Bielawą Dolną a Starym<br />
Węglińcem i Piaseczną.<br />
W 1355 r. Karol IV przekazuje<br />
Zgorzelcowi „Las<br />
Prebus” w „dziedziczne używanie”<br />
wraz z prawem użytkowania<br />
kilku stawów oraz<br />
kamieniołomu piaskowca.<br />
W latach 1491-1492 miasto<br />
<strong>Zgorzelec</strong> nabyło od rodu von<br />
Penzig tzw. „Puszczę Pieńską”<br />
(Penziger Heide), czyli knieje<br />
rozciągające się od Nysy<br />
Łużyckiej po Czerną Małą.<br />
Przez całe średniowiecze<br />
lasy znajdujące się pomiędzy<br />
Czerną Małą a Czerną Wielką<br />
stanowiły królewszczyznę,<br />
stąd też dla tych połaci lasów<br />
ukuty został termin „Puszcza<br />
Królewska”. W 1499 r. król<br />
Czech i Węgier, Władysław<br />
Jagiellończyk sprzedał Puszczę<br />
Królewską radzie<br />
123. Obszar Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej na mapie powiatu<br />
zgorzeleckiego z 1753 r. (ze zbiorów autora).<br />
miejskiej Zgorzelca.<br />
Wraz z przejściem tutej-
124. Bór wilgotny w Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej (Nadl. Ruszów). [WB]<br />
125. Bór świerkowy w Nadleśnictwie Węgliniec. [WB]<br />
93
126. Uroczysko w Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej. [WB]<br />
94
127. Sosna i buk w Leśnictwie Ostęp (Nadl. Pieńsk). [WB]<br />
95
szych lasów we władanie mieszczan przybrały na sile procesy osadnicze. W rozwoju<br />
osadnictwa poważną rolę odegrała oparta na rudach darniowych produkcja żelaza.<br />
Do wytopu żelaza używano wypalanego na miejscu węgla drzewnego. Z inicjatywy<br />
mieszczan zakładano także liczne stawy hodowlane. Do czasu wojny trzydziestoletniej<br />
pomyślne warunki rozwoju miało puszczańskie bartnictwo. W źródłach poświadcza się<br />
bartników m.in. z Bielawy Dolnej, Czerwonej Wody i Ruszowa, którzy składali radzie<br />
miejskiej daniny w miodzie lub w pieniądzu. Przed ukształtowaniem się racjonalnej<br />
gospodarki leśnej szczególną pozycję w użytkowaniu Puszczy miało łowiectwo.<br />
Nie może to dziwić, gdyż lasy Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej zawsze były ostoją bogatego<br />
i urozmaiconego zwierzostanu. W XVI stuleciu zjeżdżali tu na łowy Maksymilian<br />
i Ferdynand Habsburgowie oraz przypuszczalnie Zygmunt Stary, który jako brat<br />
króla Czech Władysława był namiestnikiem Górnych Łużyc. W drugiej połowie<br />
XIX w. w lasach zgorzeleckich polowali na głuszce Hohenzollernowie, Wilhelm II<br />
oraz książę Fryderyk Karol.<br />
Wiek XVIII i XIX to czas porządkowania gospodarki w Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej.<br />
W 1737 r. ukazał się „Regulamin leśny i łowiecki”, który podzielił miejscowe lasy<br />
na dwa obwody: „Dolną Puszczę” i „Górną Puszczę”. Każdy z tych obwodów<br />
otrzymał swego nadleśniczego zwanego „konnym leśniczym” lub „rajtarem leśnym”.<br />
Siedzibami nadleśniczych zostały Jagodzin oraz Stary Węgliniec. Po reformie w latach<br />
50. XIX w. ustanowiono trzy nadleśnictwa: Pieńsk, Ruszów oraz Węgliniec. Ten<br />
podział administracyjny obowiązuje także dzisiaj, aczkolwiek granice i powierzchnie<br />
samych nadleśnictw są zupełnie inne.<br />
Pierwsze akcje pomiarów Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej rozpoczęto już w XVIII<br />
stuleciu. W 1730 r. Daniel Petzold dokonał pomiarów rewirów nad Czerną Wielką.<br />
W 1823 r. Ernest Gotthelf Hüttig rozpoczął na wzgórzu Ostęp Światowida pomiary,<br />
które doprowadziły do podzielenia Puszczy na 175 kwadratowych oddziałów,<br />
zwanych „dystryktami” (liczyły po 222 ha). W późniejszym czasie liczbę oddziałów<br />
zwiększono do ponad 500, a każdy oddział otrzymał powierzchnię 56 ha. Po II wojnie<br />
światowej wprowadzono oddziały leśne o powierzchni 28 ha. Począwszy od roku<br />
1750 w lasach miejskich Zgorzelca zaczęto opracowywać dokumentację taksacyjną.<br />
Pierwszego „rozsądnego urządzania” Puszczy dokonał w 1818 r. baron Spangenberg,<br />
administrator w lasach Solmsów z Kliczkowa i Osiecznicy. Pod koniec lat 30. XIX w.<br />
lasomistrz zgorzelecki von Clausen oszacował każdy drzewostan z dokładnością „do<br />
jednej morgi”. Do lat 20. XIX w. w tutejszych lasach panował sposób gospodarowania<br />
polegający na wykorzystywaniu naturalnego odnowienia. Na zrębach starano się<br />
pozostawiać pewną ilość drzew mających służyć jako tzw. nasienniki. Jednakże<br />
pod koniec pierwszej połowy XIX w. w Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej upowszechnił się<br />
system zrębów zupełnych i sztucznych odnowień, który doprowadził do powstania<br />
monokultur sosnowych. Jednolitość drzewostanów spowodowała, że tutejsze lasy<br />
od lat narażone są na przeróżne choroby oraz czynniki abiotyczne (wiatrowały,<br />
śnieg, suszę czy niskie temperatury). Kroniki leśne często wymieniają także masowe<br />
występowanie owadów żerujących głównie na sośnie.<br />
96
128. Drzewna Droga pod Dłużyną Dolną. Do połowy XIX w. była to jedna z najważniejszych dróg łączących<br />
Puszczę <strong>Zgorzelec</strong>ką z miastem <strong>Zgorzelec</strong>. [WB]<br />
129. Obelisk poświęcony Ernestowi G. Hüttigowi, który w kwietniu 1823 r. rozpoczął pomiary Puszczy<br />
<strong>Zgorzelec</strong>kiej w obecnym Leśnictwie Ostęp. [WB]<br />
97
130. Kamień Cesarski w Leśnictwie Okrąglica (Nadl. Ruszów). Upamiętnia pierwsze, udane polowanie<br />
Wilhelma II na głuszca 23 kwietnia 1879 r. [WB]<br />
131. Źródło Elżbiety w Leśnictwie Piaseczna<br />
w Nadleśnictwie Pieńsk. Zdrój nazwał<br />
na przełomie XIX i XX w. pewien leśniczy<br />
z Jagodzina, który pragnął uczcić swą<br />
małżonkę Elżbietę. [WB]<br />
Na obszarze Puszczy nie napotkamy<br />
zbyt wiele zabytków kultury materialnej.<br />
Do nielicznych należy m.in. kościół MB<br />
Szkaplerznej z końca XVII w. Największym<br />
atutem tych terenów jest unikatowa flora<br />
i fauna, która mimo wielowiekowej ingerencji<br />
człowieka zachowała się dość<br />
dobrze. Ma tutaj swoje jedyne niżowe<br />
w kraju stanowisko sosna błotna. Ponadto<br />
rosną tak rzadkie gatunki roślin, jak:<br />
widlicz cyprysowy, długosz królewski,<br />
rosiczka pośrednia, wrzosiec bagienny,<br />
arnika górska i wiciokrzew pomorski.<br />
Puszcza jest domem dla wydry, wilka,<br />
bobra, gronostaja, gniewosza plamistego,<br />
zielonki, bąka, gągoła, tracza nurogęsi,<br />
bielika, kani rdzawej i czarnej, głuszca,<br />
puchacza, sóweczki czy włochatki.<br />
W ostatnich latach na obszarze Puszczy<br />
<strong>Zgorzelec</strong>kiej Zachodniosudeckie<br />
Towarzystwo Przyrodnicze realizowało<br />
98
132. Sosna błotna na torfowisku pod Węglińcem. [WB]<br />
99
133. Przystanek ścieżki dydaktycznej w Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej. [WB]<br />
projekt ochrony lokalnej populacji głuszca i cietrzewia. Jednym z efektów tego projektu<br />
było utworzenie w 2003 r. liczącej około 25 km ścieżki dydaktycznej, ukazującej<br />
nie tylko walory przyrodnicze terenu, ale i jego historię. Pierwszy z przystanków<br />
znajduje się przy zbudowanym już w XV w. Stawie Tartacznym w Starym Węglińcu,<br />
zaś ostatni przystanek usytuowano przy rezerwacie „Torfowisko pod Węglińcem”,<br />
w którym rosną sosny błotne. Pierwszy tutaj rezerwat powołano do życia już w 1937 r.<br />
Powierzchnię tę ponownie objęto ochroną rezerwatową w 1959 r.<br />
100
101<br />
U naszych<br />
sąsiadów<br />
W niniejszym rozdziale polski Czytelnik będzie mógł się zapoznać z historią<br />
miejscowości oraz interesującymi budowlami u naszych sąsiadów. Jako że ramy<br />
publikacji nie pozwalają na szersze i dogłębne potraktowanie tematu, musimy się<br />
ograniczyć do przedstawienia stosunkowo niewielu miejsc. Naszą „wędrówkę”<br />
rozpoczniemy od Görlitz, miasta słynącego szeroko ze swych pięknych i cennych<br />
zabytków.<br />
Görlitz<br />
Dolny Rynek i Ratusz<br />
Dolny Rynek wraz z Ratuszem stanowi niewątpliwie najważniejszą część starego<br />
Görlitz. Nazwa Dolny Rynek (Nieder Markt, Untermarkt) pojawia się w źródłach<br />
od pierwszych lat XV w. Najstarsza wzmianka źródłowa o Ratuszu (położony<br />
w południowo-zachodnim narożniku Dolnego Rynku) pochodzi z 1369 r., choć początki<br />
tej budowli sięgają około 1350 r. Wielokrotnie przebudowywany zachował elementy<br />
typowe dla architektury gotyku, renesansu i baroku. Wieża ratuszowa, poświadczona<br />
w 1378 r., została poddana przebudowie w latach 1511-1516. Po podwyższeniu<br />
do około 60 m otrzymała późnogotycką formę architektoniczną. Po uszkodzeniach<br />
związanych z uderzeniem pioruna w 1742 r. wieżę zwieńczono nowym, barokowym<br />
hełmem. Najsławniejsze są schody ratuszowe wybudowane w latach 1537-1538. Ich<br />
autorem jest Wendel Rosskopf, słynny architekt, który na Łużycach i Śląsku wzniósł<br />
wiele budowli w duchu renesansu. Nad schodami od 1488 r. znajdują się wykonane<br />
w kamieniu, późnogotyckie herby Macieja Korwina (zm. w 1490 r.). władcy węgierskiego,<br />
panującego również na Łużycach. W południowo-wschodniej części<br />
Dolnego Rynku (Untermarkt Nr 14) wznosi się budynek wagi miejskiej, powstałej<br />
przypuszczalnie w 1453 r. a przebudowanej w latach 1599-1600 według projektu<br />
Jonasza Rosskopfa. Staromiejska zabudowa „centrum” posiada szereg niezwykle<br />
cennych kamienic, z których każda ma odrębną, bardzo ciekawą historię. Wprawdzie<br />
fasady tutejszych kamienic reprezentują renesans i barok, to większość domów<br />
kryje w sobie gotyckie relikty i posiada plany założone w oparciu o średniowieczne<br />
działki budowlane. Szczególną wartość ma Schönhof, położony w południowozachodniej<br />
pierzei Dolnego Rynku. Jest to najstarszy w Niemczech renesansowy
dom mieszczański, wzniesiony na miejscu starszego w 1526 r. Budynek był<br />
przebudowywany w 1617 r. i w latach 1716-1717. Z kolei w północno-wschodniej<br />
pierzei wznosi się renesansowa kamienica z lat 1550-1552, w której w 1771 r. August<br />
Struve założył aptekę (Untermarkt Nr 24). Elewację budynku zdobią zegary słoneczne<br />
i rysunki astronomiczne, wykonane przez Zachariasza Scultetusa, brata bardziej<br />
znanego Bartłomieja Scultetusa.<br />
134. Pokój Królewski w Ratuszu w Görlitz. [GT]<br />
Dom Barokowy (Barockhaus) i Dom Biblijny (Biblisches Haus) przy Neißstraße<br />
Poniżej Dolnego Rynku, przy Neißstraße 30 stoi najsłynniejszy dom barokowy<br />
(Barockhaus) w Görlitz. Obiekt ten wyróżnia się ozdobną elewacją, bogatym portalem<br />
i okazałym dziedzińcem (pierwotnie znacznie większym). W obecnym kształcie<br />
powstał on w latach 1727-1729. Budynek zaprojektował znany architekt saski Jan<br />
Fryderyk Karcher dla kupca Chrystiana Ameisa. W latach 1773-1803 właścicielem<br />
kamienicy był poczmistrz Fryderyk Gottlob Kober. W 1803 r. budynek wszedł<br />
w posiadanie Karola Gottloba von Antona, który cztery lata później przekazał go<br />
Górnołużyckiemu Towarzystwu Naukowemu (Anton był jego współzałożycielem<br />
i wieloletnim sekretarzem). Górnołużyckie Towarzystwo Naukowe (Oberlausitzische<br />
Geselschaft der Wissenschaften) miało tu swoją siedzibę nieprzerwanie do 1945 r.<br />
Po II wojnie światowej GTN zlikwidowano i reaktywowano dopiero w grudniu<br />
1990 r. W barokowym budynku przy Neißstr. 30 mieści się muzeum miejskie<br />
(od 1951 r.). Można tutaj podziwiać przebogate zbiory grafik i obrazów, starych<br />
102
135. Renesansowa apteka na Dolnym Rynku. [WB]<br />
103
mebli, porcelany i szkła. Duże wrażenie robi znajdujący się tutaj Gabinet Fizyczny<br />
z oryginalną aparaturą i urządzeniami należącymi do Adolfa Traugotta von Gersdorfa<br />
(1744-1807), „uczonego pana z Unięcic”, który wspólnie z K. G. Antonem założył<br />
Górnołużyckie Towarzystwo Naukowe w 1779 r. Jedna z ekspozycji poświęcona jest<br />
Jakubowi Böhme (1575-1624), mistykowi i teozofowi zgorzeleckiemu. W opisywanym<br />
budynku mieści się ponadto biblioteka, licząca ponad 100 tys. tomów. Barockhaus<br />
sąsiaduje z tzw. Domem Biblijnym (Neißstr. 30), renesansową kamienicą wybudowaną<br />
w 1570 r. przez Hansa Heinzego, handlarza marzanną barwierską. Fasada tego domu<br />
przyozdobiona jest płaskorzeźbami ze scenkami Starego i Nowego Testamentu.<br />
Pochodząca z tej budowli renesansowa, kamienna balustrada z charakterystycznymi<br />
postaciami halabardników jest do obejrzenia w muzeum w Kaisertrutz.<br />
Waidhaus<br />
Położony w pobliżu kościoła św. Piotra i Pawła Waidhaus, należy do najstarszych<br />
świeckich, kamiennych budowli w Görlitz. Na przestrzeni dziejów<br />
Waidhaus pełnił różne funkcje. W drugiej połowie XIV w. warzono w nim piwo.<br />
W latach 1447-1529 w budynku mieściła się szkoła łacińska, przeniesiona później<br />
do budynku przy Krebsstraße. W okresie tym Waidhaus spłonął, lecz został<br />
odbudowany (1479). Na przełomie lat 20. i 30. XVI w. miała miejsce przebudowa<br />
połączona z podwyższeniem obiektu. Od około 1530 r. zaczęto użytkować<br />
Waidhaus do składowania marzanki barwierskiej (niem. Waid), rośliny służącej<br />
niegdyś do farbowania tkanin. Po 1728 r. budynek pełnił również rolę spichlerza<br />
zbożowego.<br />
Pozostałości fortyfikacji miejskich<br />
W Görlitz możemy podziwiać pozostałości średniowiecznych fortyfikacji<br />
miejskich. Wzrastające w XIII i XIV w. znaczenie gospodarcze miasta zrodziło<br />
konieczność zabezpieczenia przed najazdami i grabieżami. Ich groźba wzrosła<br />
zwłaszcza w okresie wojen z husytami w I połowie XV w. Pomimo ciągłych najazdów<br />
husyci nigdy nie zdobyli miasta. Dopiero w czasach wojny trzydziestoletniej (1618-<br />
1648) mury miejskie Zgorzelca okazały się nie wystarczająco silne i nadnyski gród<br />
był wielokrotnie zajmowany przez walczące strony. Jeszcze około 1700 r. miasto<br />
posiadało 33 basteje położone po zewnętrznej lub wewnętrznej stronie murów.<br />
W XIX w. większość murów i baszt została zburzona. Jedyną zachowaną basztą<br />
jest Ochsenbastei (Baszta Wołowa), wznosząca się przy obecnej Uferstr. od strony<br />
Nysy Łużyckiej. W najbliższej okolicy kościoła św. Piotra i Pawła (Peterskirche)<br />
możemy podziwiać fragmenty dawnych murów miejskich. W Görlitz ocalały ponadto<br />
trzy wieże (spośród czterech): Frauenturm (Wieża Panny Marii; inna nazwa Dicker<br />
Turm = Gruba Wieża) o murach grubych miejscami na ponad 5 m, wzmiankowana<br />
w 1305 r., Nikolaiturm (Wieża Mikołajska), w pobliżu której w XIV w. mieszkali<br />
zgorzeleccy Żydzi oraz Reichenbacher Turm (Wieża Reichenbachska), położona przy<br />
Górnym Rynku i broniąca dawniej dostępu do miasta od zachodu. Reichenbacher<br />
104
Turm, wzmiankowana po raz pierwszy w 1376 r., swój obecny kształt otrzymała<br />
w 1485 r. Podczas oblężenia miasta w 1641 r. przez wojska cesarskie i saskie wieża<br />
została uszkodzona na skutek ostrzału armatniego. Wieżę zdobią herby dawnego<br />
Związku Sześciu Miast Łużyckich. Udostępniana jest do zwiedzania. Bardzo blisko<br />
Reichenbacher Turm stoi barbakan Kaisertrutz. Jego nazwa nawiązuje do czasów<br />
wojny trzydziestoletniej, gdy w 1641 r. Szwedzi pod dowództwem pułkownika Wanke<br />
zaciekle „stawiali czoło” (trotzten) oblegającym miasto żołnierzom cesarskim i saskim.<br />
Pierwotnie, ta powstała jeszcze przed 1490 r. budowla obronna, była wysunięta przed<br />
linię murów miejskich i otoczona fosą. W latach 80. XVI w. B. Scultetus umieścił<br />
tu część dokumentów miejskich. Od 1932 r. Kaisertrutz pełni funkcje muzealne.<br />
Początkowo była tu filia Muzeum Cesarza Fryderyka, położonego na prawym brzegu<br />
Nysy Łużyckiej.<br />
136. Kaisertrutz. [WB]<br />
Kościół św. Piotra i Pawła (Pfarrkirche St. Peter und Paul)<br />
Najbardziej okazała budowla sakralna w Görlitz. Początki tej świątyni, zwanej<br />
potocznie Peterskirche, sięgają najprawdopodobniej lat 20. XIII stulecia. W 1423 r.<br />
rozpoczęto rozbudowę kościoła w duchu gotyku. Z powodu wojen husyckich prace<br />
budowlane zostały zakończone dopiero w 1457 r. Powiększanie budowli kontynuowano<br />
także w końcu w końcu XV w. (zaangażowano m.in. Konrada Pflügera). W rezultacie<br />
tych robót powstał pięcionawowy kościół o przepięknych gotyckich sklepieniach.<br />
W 1525 r. Franciszek Rotbart, syn miejscowego garbarza, zaczął odprawiać tutaj<br />
105
kazania luterańskie. Peterskirche już wtedy robił na współczesnych ogromne<br />
wrażenie. Przebywający w maju 1538 r. w mieście król czeski Ferdynand I Habsburg,<br />
na odjezdnym polecił rajcom namalować kościół i przesłać obraz do Pragi. Niestety,<br />
19 marca 1691 r. bogaty wystrój świątyni spopielił straszliwy pożar (zniszczeniu<br />
uległo wtedy m.in. 36 ołtarzy). W końcu XVII w. przystąpiono do odbudowy obiektu<br />
wzbogacając go przy okazji o nowe elementy. W latach 1697-1703 dla kościoła<br />
św. Piotra i Pawła cesarski budowniczy organów Eugenio Casparini (właściwie<br />
Caspar, jego rodzina nie pochodziła z Włoch a z Łużyc) zbudował tzw. „organy<br />
Słońca”. Okrzyknięto je mianem najpiękniejszych organów „na północ od Alp”.<br />
W 1696 r. dla miejscowej świątyni odlano także potężny dzwon, jeden z największych<br />
w Niemczech. Z wyposażenia Peterskirche zasługuje na uwagę także barokowy<br />
ołtarz, dwa konfesjonały, z których jeden (po lewej stronie) wykonał Kacper G.<br />
von Rodewitz. Warto nadmienić, iż niektóre elementy dawnego wyposażenia<br />
znajdują się w Polsce (np. w Warszawie przechowuje się gotyckie rzeźby św. Piotra<br />
i Pawła). Pomimo wielokrotnych przekształceń budowli zachował się pięknej roboty<br />
późnoromański portal. Natomiast pod ołtarzem znajduje się wykuta w skale kaplica<br />
św. Jerzego, która powstała w latach 1423-1432 (sklepienia około 1461 r.). Dwie<br />
smukłe, neogotyckie wieże kościelne, bez których obecnie trudno wyobrazić sobie<br />
Peterskirche, dobudowano dopiero w latach 1889-1891.<br />
137. Kościół św. Piotra i Pawła. Przed kościołem, po lewej stronie, widoczny Waidhaus. [WB]<br />
106
138. Widok na prospekt organowy w kościele św. Piotra i Pawła. [GT]<br />
107
139. Ołtarz w kościele św. Trójcy. [GT]<br />
108
Kościół św. Trójcy (Dreifaltigkeitskirche)<br />
Nad Górnym Rynkiem dominuje sylwetka kościoła św. Trójcy, zbudowanego<br />
w latach 1234-1235. Świątynia do 1565 r. należała do zgorzeleckich franciszkanów.<br />
Dlatego też jeszcze teraz wysoką i smukłą wieżę tego kościoła nazywa się „Mnichem”.<br />
Kościół św. Trójcy był powiększany i rozbudowywany m.in. w latach 1450-1508<br />
i 1713-1715. Z najstarszego wyposażenia zachował się m.in. późnogotycki ołtarz<br />
„Złotej Marii” (Goldene Maria) wykonany przez Hansa Olmützera i rzeźba Chrystusa<br />
Frasobliwego z około 1500 r. Barokowy ołtarz z obrazem przedstawiającym Chrystusa<br />
na Górze Oliwnej jest dziełem Kacpra Gottloba von Rodewitza, ucznia Permosera.<br />
Grób Święty (Heiliges Grab)<br />
Fundacja zgorzeleckiego burmistrza Jerzego Emericha (1422-1507), który w celu<br />
zmazania grzechów młodości w latach 60. XV w. odbył pielgrzymkę do Grobu<br />
Chrystusa w Jerozolimie. Wykonane w Jerozolimie rysunki pozwoliły Emerichowi<br />
wybudować wierną kopię Grobu Chrystusa w <strong>Zgorzelcu</strong>. Miejscowa Kalwaria powstała<br />
w latach 1481-1505 i składa się z kaplicy św. Krzyża, kaplicy Grobu Świętego, kaplicy<br />
namaszczenia, w której można zobaczyć rzeźbę Marii pochylonej nad ciałem Jezusa<br />
(dzieło przypuszczalnie Hansa Olmützera) oraz Drogi Krzyżowej. Przy jej wznoszeniu<br />
pracowali znani budowniczowie: Konrad Pflüger, Urban Laubanisch i Błażej Börer.<br />
<strong>Zgorzelec</strong>ki Święty Grób cieszył się w przeszłości znacznym zainteresowaniem, co<br />
możemy stwierdzić na podstawie pamiętników i listów podróżnych (także z Polski)<br />
odwiedzających miasto. W 1598 r. w Żaganiu powstała kaplica Grobu Bożego wzo-<br />
140. Grób Święty na drzeworycie z 1859 r. (wg Tygodnika Ilustrowanego).<br />
109
owana na zgorzeleckiej replice. W 1731 r. August Mocny, władca Saksonii i Polski,<br />
kazał wybudować w Ujazdowie pod Warszawą Kalwarię, biorąc za wzór kopię Grobu<br />
Świętego ufundowaną przez Emericha.<br />
Kościół św. Mikołaja i cmentarz<br />
Kościół św. Mikołaja ma odległą metrykę średniowieczną, gdyż jego początki<br />
sięgają przełomu XI i XII w. Pierwsza wzmianka o świątyni, wtedy jeszcze<br />
drewnianej, pochodzi jednak dopiero z 1298 r. W dokumencie z 1298 r. określa<br />
się kościół jako parafialny. W roku 1452 zapoczątkowano budowę murowanego<br />
kościoła. Na zakończenie prac budowlanych i konsekrację świątyni trzeba było<br />
czekać aż do 1520 r. W latach 1642 i 1717 świątynię trawiły pożary. W odbudowanym<br />
w latach 1717-1722 kościele do 1925 r. nie przeprowadzono żadnych poważniejszych<br />
zmian. Jedynie w 1786 r. dostawiono charakterystyczną sygnaturkę. Kościół<br />
od wieków pełni rolę kaplicy cmentarnej. W jego sąsiedztwie położony jest cmentarz,<br />
na którym spoczywają szczątki doczesne wielu zasłużonych mieszczan<br />
zgorzeleckich. To tutaj znajduje się grób łużyckiego mistyka i teozofa, Jakuba Böhme<br />
(1575-1624), astronoma i kartografa Bartłomieja Scultetusa (1540-1614), sekretarza<br />
Górnołużyckiego Towarzystwa Naukowego Karola Gottloba von Antona (1751-<br />
1818), znanego lekarza Krystiana Augusta Struvego (1767-1807), a także Minny<br />
Herzlieb (1789-1865), przyjaciółki wielkiego Goethego, która w mieście nad Nysą<br />
spędziła ostatni rok życia.<br />
Landeskrone<br />
Landeskrone, najpiękniejsza góra w okolicy Görlitz, choć liczy zaledwie<br />
419,5 m wysokości n.p.m. widoczna jest z bardzo daleka. Ten bazaltowy stożek<br />
wulkanicznego pochodzenia porastają obecnie lasy bukowe, grądy, jak i sztuczne<br />
świerczyny. Na stokach góry, w bogatym runie leśnym możemy zaobserwować szereg<br />
interesujących roślin, m.in. przylaszczkę pospolitą (Hepatica nobilis), marzankę<br />
wonną (Galium odoratum), zawilca żółtego (Anemone ranunculoides), kopytnika<br />
pospolitego (Asarum europaeum) oraz – największą rzadkość w tej części Łużyc<br />
– obrazki plamiste (Arum maculatum). Osobliwością faunistyczną tego obszaru jest<br />
orzesznica (Muscardinus avellanarius), piękny gryzoń z rodziny pilchowatych. Ze<br />
względu na walory przyrodnicze już w 1940 r. na Landeskrone został utworzony<br />
rezerwat przyrody.<br />
Na podstawie znalezisk archeologicznych możemy stwierdzić, iż góra już<br />
w prehistorycznych czasach była zamieszkała przez ludzi. W epoce brązu na szczycie<br />
góry z pewnością funkcjonowały osiedla ludzkie. We wczesnym średniowieczu<br />
znajdował się tu gród plemienia Bieżuńczan (Bieśniczan), wzmiankowanego przez<br />
Geografa Bawarskiego w IX w. Gród ten, znany wówczas jako „Businc”, odgrywał<br />
istotną rolę w okresie wojen polsko-niemieckich, prowadzonych w latach 1003-<br />
1018. Kronikarz niemiecki Thietmar podaje, iż w 1015 r. książę czeski Udalryk,<br />
110
jako sojusznik króla niemieckiego, „zdobył wielki gród zwany Businc i wziął tam<br />
do niewoli co najmniej tysiąc mężów, nie licząc kobiet i dzieci, po czym spaliwszy<br />
go powrócił do siebie jako zwycięzca”. W 1268 r. wzmiankowany jest w źródłach<br />
„Castrum Landischrone”. Podówczas zamek ten należał przypuszczalnie do rodziny<br />
von Landeskrone. Przed rokiem 1357 warownia przeszła na własność Bibersteinów<br />
141. Landeskrone. [GT]<br />
z Frýdlantu. Czescy magnaci przekazywali zamek na Landeskrone swym lennikom,<br />
m.in. von Hobergom, von Gersdorfom i von Hellerom. W latach 1437-1439 panem<br />
zamku był książę żagański Jan I. Jego śmierć wykorzystali mieszczanie zgorzeleccy.<br />
Obawiając się, że tutejsze zamczysko zostanie przekształcone w rozbójnicze gniazdo,<br />
mieszczanie wykupili Landeskrone od spadkobierców Jana (1440). Znajdującą<br />
się na szczycie góry kamienną warownię zrównano wkrótce z ziemią. W 1796 r.<br />
z inicjatywy K.A. von Meyera zu Knonow na szczycie góry wzniesiono wieżę<br />
widokową, a w 1863 r. we wzniesionym tutaj okazałym budynku uruchomiono<br />
restaurację. Obecnie jest to popularne miejsce wycieczkowe. Przy dobrej przejrzystości<br />
powietrza z Landeskrone można podziwiać pasma Gór Żytawskich (Zittauer Gebirge),<br />
Gór Izerskich i Karkonoszy.<br />
111
142. Ratusz w Lubiju (Löbau). [WB]<br />
112
143. Kartusz herbowy nad portalem Ratusza.<br />
[WB]<br />
Lubij (Löbau)<br />
To leżące nad Lubatą (Löbauer<br />
Wasser) miasto otrzymało prawa miejskie<br />
około 1220 r., czyli mniej więcej w tym<br />
samym czasie, co <strong>Zgorzelec</strong>. W 1238 r.<br />
poświadcza się w źródłach miejscowego<br />
wójta. W XIV w. miasto otoczono murami<br />
a mieszczanie otrzymali prawo wolnych<br />
wyborów burmistrza i rady miejskiej.<br />
Miejski dystrykt sądowy (tzw. weichbild)<br />
był stosunkowo duży i obejmował aż 36<br />
wsi. Od 1346 r. w Lubiju odbywały się<br />
posiedzenia delegatów Związku Sześciu Miast (ze względu na centralne położenie tego<br />
grodu). Na konwentach zbierano się tutaj nawet po 1815 r., choć Związek Sześciu Miast<br />
już nie istniał. Ostatni zjazd delegatów Czterech Miast, tj. Lubija, Żytawy, Budziszyna<br />
i Kamieńca (<strong>Zgorzelec</strong> i Lubań wcielono do Prus), miał miejsce w 1868 r.).<br />
W mieście przez wieki rozwijała się produkcja sukna a następnie płótna lnianego.<br />
Odbywane tutaj targi, na których oferowano przędzę i zboże, należały do najbardziej<br />
znaczących na Górnych Łużycach, jeśli nie w całej Saksonii. Uzyskanie przez<br />
144. i 145. Pocztowe słupy dystansowe z czasów unii polsko-saskiej. [WB]<br />
113
miasto w latach 1847-1848 połączenia kolejowego z Dreznem, Zgorzelcem i Żytawą<br />
pozytywnie wpłynęło na rozwój miejscowego przemysłu tekstylnego, papierniczego,<br />
maszynowego i obuwniczego.<br />
Z powodu tragicznych pożarów nie zachowało się w Lubiju zbyt wiele starych<br />
budowli. Ratusz, zawierający relikty z XV w., należy do najpiękniejszych obiektów<br />
w mieście. Przebudowany w latach 1710-1714 (po pożarze z 1710 r.) przez żytawskiego<br />
architekta Henryka Preschera, ozdobiony został efektownymi kartuszami<br />
z herbami Saksonii, Polski i Litwy. Herby z czasów panowania Augusta II Mocnego<br />
i Augusta III Sasa raz po raz przypominają w mieście wieloletnie związki Polski<br />
i Saksonii (w latach 1697-1763 obydwa państwa łączyła unia personalna). W Lubiju<br />
znajdują się ozdobione nimi aż 3 słupy dawnej poczty polsko-saskiej. Położony<br />
w mieście kościół św. Mikołaja wzmiankowano już w 1293 r., lecz obecny pochodzi<br />
z lat 1884-1885, kiedy przebudował go w stylu neogotyckim Gotthilf Ludwik<br />
Möckel. Ewangelicki kościół Św. Ducha, wymieniany w 1458 r., swój obecny kształt<br />
zawdzięcza przebudowie w latach 1711-1714. Inna z tutejszych budowli sakralnych,<br />
kościół św. Jana, to dawny kościół franciszkański, który po pożarze w 1519 r. został<br />
odbudowany. Obiekt przebudowywano i remontowano w latach 1666-1667 i 1840.<br />
Skromne wyposażenie pochodzi z XIX w.<br />
Żytawa (Zittau)<br />
Leżąca przy ujściu rzeki Mandau do Nysy Łużyckiej Żytawa cieszy się prawami<br />
miejskimi od połowy XIII w. Ze względu na dobrze rozwinięte rzemiosło i handel<br />
Żytawa, wspólnie ze Zgorzelcem, odgrywała czołową ekonomiczną rolę w Związku<br />
Sześciu Miast. W średniowieczu wielkim atutem miasta było położenie przy<br />
ważnym szlaku handlowym łączącym Czechy z portami bałtyckimi. Już w XIV<br />
w. Żytawa wybiła się na potężny ośrodek sukienniczy. W 1367 r. mieszkało tu<br />
600 mistrzów i czeladników. W XVII i XVIII w. gospodarczą podstawą egzystencji<br />
miasta było płóciennictwo, które rozkwitło po zakończeniu wojny trzydziestoletniej<br />
dzięki przybyłym z Czech protestanckim uchodźcom, tzw. egzulantom. W jednym<br />
z tutejszych kościołów nabożeństwa w języku czeskim odprawiano jeszcze<br />
w 1846 r. W okresie unii polsko-saskiej Żytawa była najważniejszym po Lipsku<br />
miastem handlowym Saksonii. Na przełomie XVII i XVIII w. Żytawa należała<br />
ponadto do bardzo ważnych ośrodków kulturalnych, oddziaływujących daleko<br />
poza obszar Górnych Łużyc. Tutaj żył i tworzył pedagog i poeta, piszący głównie<br />
w języku łacińskim, Chrystian Weise (1642-1708), potomek czeskich egzulantów,<br />
kierujący po 1678 r. miejscowym gimnazjum. Poważnym ciosem dla miasta był<br />
wielki pożar w 1757 r., który spowodowany został ostrzałem wojsk austriackich.<br />
Odbudowa zniszczonego w 2/3 miasta trwała bardzo długo. Na przykład prace<br />
przy budowie neorenesansowego ratusza trwały jeszcze w latach 1840-1845.<br />
Po 1848 r. miasto przekształciło się w ważny ośrodek przemysłu tekstylnego,<br />
metalowego i maszynowego.<br />
114
146. Neorenesansowy Ratusz w Żytawie (Zittau). [GT]<br />
147. Widok na miasto z wieży kościoła św. Jana. Na pierwszym planie kościół św. Piotra i Pawła. [GT]<br />
115
Chociaż Żytawy nie oszczędzały ni wojny, ni pożary, miasto posiada wiele niezwykle<br />
wartościowych zabytków. Pierwotnie gotycki kościół św. Jana, przebudowywano<br />
w duchu klasycystycznym na przełomie XVIII i XIX w. oraz w latach 1834-1837.<br />
Przy jego ostatniej przebudowie wykorzystano projekt Karola Fryderyka Schinkla<br />
(1781-1841), największego w swoim czasie architekta niemieckiego. Wystrój<br />
wnętrza pochodzi głównie z XIX w. Z tą świątynią związana jest słynna żytawska<br />
tkanina wielkopostna (Hungertuch), wykonana w 1472 r. i przedstawiająca 90<br />
scen ze Starego i Nowego Testamentu. W pochodzącym z przełomu XIV i XV w.<br />
kościele św. Krzyża wyraźne są wpływy czeskie, gdyż budując tę świątynię wzięto<br />
za wzór praski kościół NMP przy Na Slupi. Zniszczony na skutek pożaru w 1643 r.<br />
posiada przede wszystkim wystrój barokowy (np. ołtarz i ambona z lat 50. XVII w.).<br />
Ewangelicki kościół św. Piotra i Pawła pierwotnie należał do miejscowego klasztoru<br />
franciszkańskiego a jego początki sięgają 1244 r. Po śmierci ostatniego mnicha<br />
w 1554 r. klasztor uległ likwidacji. Odbudowy zrujnowanego wojną trzydziestoletnią<br />
kościoła podjął się w latach 1652-1658 Marcin Pötsch z Budziszyna. Wielki barokowy<br />
ołtarz, przyozdobiony jest figurą Piotra i Pawła. Drewniana ambona pochodzi z lat<br />
1668-1669. Wymieniany wcześniej ratusz powstał w stylu neorenesansowym według<br />
projektu Karola Augusta Schramma. Budowla ta wyróżnia się na tle otaczającej Rynek<br />
barokowej zabudowy. Stare gimnazjum żytawskie wzniesiono w 1571 r. w miejscu<br />
starej komendy joannitów. Nieco starszą budowlą jest trzykondygnacyjna, przykryta<br />
dachem mansardowym, stajnia z 1511 r., która pierwotnie służyła jako spichlerz<br />
i zbrojownia. W 1713 r. dobudowano do niej kuźnię miejską.<br />
Marienthal<br />
W dolinie Nysy Łużyckiej, tuż przy granicy z Polską, położony jest klasztor<br />
cysterek Marienthal, znany również pod serbołużycką nazwą Marijny Dół. Jest on<br />
najstarszym, bez przerwy funkcjonującym klasztorem cysterek w całych Niemczech.<br />
Opactwo założyła w 1234 r. królowa czeska Kunegunda. W wyniku różnych darowizn<br />
i zakupów cysterki z Marienthalu stały się właścicielkami ponad 20 miejscowości,<br />
w tym leżącego po sąsiedzku miasteczka Ostritz (obecnie Marienthal wchodzi w jego<br />
skład). Duża część ich włości znajdowała się na prawym brzegu Nysy Łużyckiej –<br />
od Bogatyni po Lutogniewice. Na mocy przywileju króla Czech Jana Luksemburskiego<br />
z 1346 r. zakonnice mogły sprawować w swoich dobrach wyższe sądownictwo<br />
(Obergerichtsbarkeit). Do 1783 r. klasztor znajdował się w archidiecezji praskiej.<br />
W swej długiej historii klasztor Marienthal był wielokrotnie niszczony przez<br />
najeźdźców (husyci) lub przez pożary (1515, 1542, 1683). Większość zabudowań<br />
klasztornych powstała w stylu barokowym w pierwszej połowie XVIII w stulecia.<br />
Główny zespół klasztorny tworzą następujące obiekty: budynek konwentu, kościół<br />
klasztorny z kaplicą św. Michała, opactwo i probostwo. Ponadto znajdują się tu<br />
budynki administracyjne i gospodarcze, takie jak pawilon ogrodowy, stajnie, stolarnia<br />
oraz dawny browar i młyn. Od 1992 r. w dawnych budynkach gospodarczych znajduje<br />
się Międzynarodowe Centrum Spotkań.<br />
116
148. Klasztor Marienthal na XIX-wiecznym stalorycie. (ze zbiorów autora)<br />
Oybin<br />
Malowniczo położony kurort w Górach Żytawskich (Zittauer Gebirge), które<br />
swym krajobrazem jako żywo przypominają nasze Góry Stołowe. Nad miejscowością<br />
wznosi się monumentalna góra nosząca tę samą, co miejscowość nazwę. Wprawdzie<br />
góra Oybin liczy zaledwie 513 m n.p.m., to jednak przez swe strome, niemal pionowe<br />
skaliste zbocza (do 100 m wysokości) sprawia wrażenia dużo wyższej. Na jej szczycie<br />
wznoszą się ruiny zamku i klasztoru celestynów.<br />
Najstarszy zamek na Oybinie istniał już w XIII w. Za twórcę pierwszego założenia<br />
obronnego uważa się czeskiego pana Chwala z Lipy, który w połowie XIII w. podczas<br />
polowania na niedźwiedzia „odkrył” górę, uznając jej szczyt za wyborne miejsce pod<br />
budowę warowni. Na początku XIV w. Henryk z Lipy wzniósł tutaj nowy zamek.<br />
W latach 1319-1346 Oybin wraz z całym okręgiem żytawskim stanowił własność<br />
Henryka I, księcia jaworskiego. Na kilka lat przed jego śmiercią zamek opanowali rycerze<br />
– rabusie pod przewodnictwem Jana Michalowica (von Michelsberga), który przez<br />
kilka lat niepokoił okolicznych kupców. Zresztą już wcześniej Oybin był parokrotnie<br />
siedzibą raubritterów (po raz pierwszy około 1280 r.). W 1364 r., a więc w okresie<br />
rządów Karola IV Luksemburczyka, zamek rozbudowano. Powstał wówczas tzw.<br />
Dom Cesarski (Kaiserhaus), szybko przejęty przez ufundowany przez Karola IV zakon<br />
celestynów (1369), których klasztor powstał w bezpośrednim sąsiedztwie gotyckiego<br />
117
149. Oybin. [GT]<br />
150. Góry Żytawskie (Zittauer Gebirge). [WB]<br />
118
zamku. W 1384 r. arcybiskup praski Jan z Jenštejna konsekrował wybudowany tutaj<br />
kościół klasztorny. Na początku wojen husyckich na Oybinie ukryto relikwie świętych<br />
z katedry w Pradze. We wrześniu 1429 r. husyci bezskutecznie próbowali zdobyć<br />
zarówno zamek, jak i klasztor. Miejscowy klasztor celestynów zakończył działalność<br />
w okresie reformacji. W 1574 r., po długich zabiegach i staraniach, klasztor wraz<br />
z przyległościami udało się zakupić radzie miejskiej Żytawy. Jednak już 24 marca<br />
1577 r. w jeden z budynków uderzył piorun. W szybkim czasie powstał ogień, który<br />
opanował były klasztor, kościół wraz z zamkiem. Jako że na zamku składowano duże<br />
ilości prochu, to też nie kwapiono się z gaszeniem pożaru, który szalał przez blisko<br />
tydzień. Reszty zniszczenia dokonał w 1681 r. obryw skalny oraz pożar wywołany<br />
przez żołnierzy szwedzkich 21 lipca 1707 r. Oybin przeistoczył się w romantyczną<br />
ruinę, pobudzającą do twórczości wielu uznanych artystów (m.in. Caspara Davida<br />
Friedricha). Wśród ruin i skał na szczycie góry znajduje się niewielki cmentarzyk,<br />
na którym spoczywają szczątki m.in. Piotra von Döbschitza (zm. w 1550 r.), brata<br />
starosty oybińskiego Zygmunta von Döbschitza, oraz Alfreda Moschkau (1848-1912),<br />
znanego krajoznawcy i badacza dziejów Górnych Łużyc. U stóp góry wznosi się<br />
kościół ewangelicki, powstały w 1709 r. a rozbudowany w latach 1732-1734. W jego<br />
wnętrzu znajdują się bogato zdobione drewniane empory oraz strop kasetonowy.<br />
Frýdlant<br />
Miasteczko Frýdlant, leżące zaledwie kilka kilometrów od Bogatyni, z pewnością<br />
zainteresuje polskiego turystę zarówno swą barwną historią, jak i cennymi zabytkami.<br />
Frýdlant wymieniany jest w 1278 r. przy okazji sprzedaży tutejszych dóbr przez króla<br />
Czech Przemysła Ottokara II panom von Biberstein, którzy nabyli włości za 800<br />
grzywien srebra. Bibersteinowie byli właścicielami miasteczka do połowy XVI w.<br />
Nadanie praw miejskich Frýdlantowi miało miejsce w 1537 r. Po Bibersteinach, którzy<br />
bezpotomnie wymarli w 1551 r., panami miasteczka byli von Raedernowie. Rodzina<br />
ta utraciła jednak miasto już w początkowej fazie wojny trzydziestoletniej. Jeden<br />
z członków tego rodu, Krzysztof von Raedern, za udział w antyhabsburskim powstaniu<br />
(1618-1620) został ukarany konfiskatą dóbr i musiał ukrywać się w Polsce.<br />
W 1621 r. miasto otrzymuje słynny wódz cesarski, generalissimus Albrecht von<br />
Wallenstein (właściwie Waldstein), który cztery lata później otrzymał tytuł księcia<br />
frydlanckiego. Po tragicznej śmierci Wallensteina w Chebie (1634) księstwo frydlanckie<br />
przeszło na własność hrabiego Jana Macieja Gallasa, który był zaufanym oficerem<br />
Wallensteina, lecz zdradził go organizując przeciwko niemu spisek. Po zamordowaniu<br />
swego dowódcy hrabia Gallas (zm. w 1647 r.) stał się nie tylko panem Frýdlantu<br />
i Liberca, ale i nowym generalissimusem wojsk cesarskich. W latach 30. i 40. XVII w.<br />
miasto wraz z zamkiem było w rękach żołnierzy szwedzkich. Dopiero po zakończeniu<br />
wojny trzydziestoletniej Gallasowie mogli powrócić do swego latyfundium. Po śmierci<br />
męskich potomków rodu von Gallas (1756) Frýdlant znalazł się w posiadaniu rodziny<br />
Clam, znanej też jako Clam-Gallas. Stało się tak, gdyż Krystian Filip von Clam ożenił<br />
się z hrabianką Marią Anną, dziedziczką magnackiej fortuny Gallasów. Ostatnim<br />
119
151. Zamek we Frýdlancie widziany ze wzgórz koło Bogatyni. Na drugim planie Góry Izerskie. [WB]<br />
152. Zamek Frýdlant z bliska. [P]<br />
120<br />
męskim przedstawicielem tego rodu<br />
był Franciszek Clam-Gallas, zmarły<br />
we Frýdlancie w 1930 r.<br />
Wraz z industrializacją w XIX w.<br />
Frýdlant przekształcił się w ośrodek<br />
przemysłu tekstylnego, drzewnego<br />
i maszynowego. W grudniu 1918 r. miasto<br />
zajęły wojska czeskie. Po włączeniu<br />
Frýdlantu do nowopowstałego państwa<br />
czechosłowackiego w mieście pozostała<br />
ludność niemiecka, stanowiąca do 1945<br />
r. zdecydowaną większość jego mieszkańców.<br />
W maju 1945 r. miasto przeżyło<br />
bombardowanie i zostało zajęte przez<br />
wojska radzieckie. Obecnie Frýdlant<br />
liczy około 8 tys. mieszkańców. W ostatnim<br />
czasie w mieście odżyły Dni<br />
Wallensteina, będące świętem połączonym<br />
z wieloma atrakcjami, m.in.<br />
z inscenizacją bitwy z okresu wojny<br />
trzydziestoletniej. Dni Wallensteina
po raz pierwszy przeprowadzono<br />
w 1934 r., kiedy miała miejsce<br />
trzechsetna rocznica śmierci księcia<br />
frydlanckiego.<br />
Nad miastem góruje sylwetka<br />
zamku z okazałą wieżą, zbudowanego<br />
na bazaltowej skale u brzegów Witki<br />
(Smědy). Początki tego zamczyska<br />
sięgają XIII w. W średniowieczu<br />
była to jedna z najpotężniejszych<br />
warowni w Czechach. W wyniku<br />
przebudowy w latach 1582-1602<br />
ówczesnej siedzibie Raedernów<br />
nadano renesansowy charakter.<br />
W tym okresie wybudowano dolny<br />
zamek, ozdobiony dekoracjami<br />
sgraffitowymi. W latach 1598-1602<br />
powstała zamkowa kaplica św.<br />
Anny z renesansowym ołtarzem.<br />
Po pożarach w XVII stuleciu pomieszczenia<br />
zamkowe zostały odbudowane,<br />
ale już w duchu baroku.<br />
W XVIII w. rozbudowano zamek<br />
o tzw. skrzydło kasztelańskie.<br />
W 1801 r. na zamku frydlanckim<br />
otwarto, jako jedno z pierwszych<br />
w Czechach, muzeum mieszczące<br />
bogate zbiory obrazów i broni. 153. Ratusz we Frýdlancie. [P]<br />
Na terenie miasta wznosi się<br />
trójnawowy kościół Znalezienia św. Krzyża z drugiej połowy XV w., który gruntownie<br />
przebudowano w latach 1501-1555. Przeprowadzone w latach 1713-1714 i 1889-<br />
1896 przebudowy nadały mu formy barokowe i neogotyckie. Dzięki temu kościół<br />
miejski we Frýdlancie stanowi zlepek różnych stylów architektonicznych. Boczna<br />
kaplica kościoła kryje mauzoleum rodu von Raedern, które należy do najpiękniejszych<br />
zabytków tego typu w całych Czechach.<br />
W centrum miasta znajduje się neorenesansowy ratusz powstały w latach 1888-<br />
1893. Od 1900 r. w ratuszu mieści się muzeum regionalne. Na północnym skraju<br />
miasta wznosi się wieża widokowa z 1907 r., z której można podziwiać panoramę<br />
Gór i Pogórza Izerskiego.<br />
121
Fot. 154. Kościół Nawiedzenia MB w Hejnicach<br />
w okresie międzywojennym (kartka pocztowa ze<br />
zbiorów autora).<br />
122<br />
Hejnice<br />
Od średniowiecza znano tutaj<br />
sanktuarium maryjne, do którego<br />
przybywali pielgrzymi z dalekich<br />
stron (m.in. ze Śląska). W latach 90.<br />
XVII w. miejscowy gotycki kościół<br />
Nawiedzenia MB został przekazany<br />
franciszkanom. W latach 1722-<br />
1729 stary kościół (z wyjątkiem<br />
prezbiterium) wyburzono a na jego<br />
miejscu powstał nowy, okazalszy.<br />
Przy jego wznoszeniu wykorzystano<br />
projekt cenionego architekta Fischera<br />
von Gerlacha. W kościele znajduje się<br />
krypta grobowa hrabiów Clam-Gallas,<br />
którzy do 1918 r. byli właścicielami<br />
Hejnic. Już w XIX w. miejscowość<br />
rozwinęła się jako ośrodek tekstylny,<br />
ceramiczny i papierniczy, co w rezultacie<br />
doprowadziło do nadania<br />
praw miejskich w 1917 r.<br />
W dawnym klasztorze franciszkańskim<br />
mieści się obecnie Międzynarodowe<br />
Centrum Odnowy<br />
Duchowej.<br />
Hrádek nad Nisou<br />
Stare miasto nad Nysą Łużycką założone około 1260 r. przez Przemysła Ottokara<br />
II w miejscu dawnego słowiańskiego grodu. Miasteczko doznało wielu zniszczeń<br />
w okresie wojen husyckich i wojny trzydziestoletniej. W drugiej połowie XVII w.<br />
nastąpił tutaj rozkwit płóciennictwa. W 1721 r. w Hrádku otwarto manufakturę tekstylną,<br />
która w 1812 r. została przekształcona na fa-brykę butelek. W produkowanych tutaj<br />
butelkach rozprowadzano głównie wodę mineralną ze zdrojów leczniczych w Lázně<br />
Libverda. Od końca XIX w. prężnie rozwijał się tutaj przemysł tekstylny, chemiczny<br />
i maszynowy. Współcześnie miejscowość liczy ponad 7 tysięcy mieszkańców.<br />
Miejscowe zabytki reprezentuje m.in. kościół św. Bartłomieja, który istniał już<br />
w średniowieczu. Zniszczony w XV w. został przebudowany w 1587 r. oraz w latach<br />
1670-1673 i 1724-1763. Nieopodal Hrádka stoi zamek Grabštejn, zbudowany około<br />
1250 r. przez burgrabiów von Dohna (Donin). W niespokojnym na pograniczu czeskołużyckim<br />
XV stuleciu warownię wielokrotnie oblegano i zdobywano. W latach<br />
1566-1586 średniowieczny zamek przeistoczył się w renesansowa rezydencję, lecz
w dalszym ciągu miał on strategiczne znaczenie. W okresie wojny trzydziestoletniej<br />
obiekt mocno ucierpiał i przez dłuższy czas zajmowany był przez Szwedów. Po zakończeniu<br />
wojny z polecenia cesarskiego wyburzono mury obronne. W latach 80.<br />
XVIII w. zamek przebudowano, lecz w 1843 r. padł on ofiarą niszczącego pożaru.<br />
Z średniowiecznego założenia do naszych dni przetrwała jedynie wieża główna<br />
zamku. Obiekt jest udostępniany do zwiedzania od kwietnia do października.<br />
Fot. 155. Zamek Grabštejn w początkach XX w. (kartka pocztowa ze zbiorów autora).<br />
Lázně Libverda<br />
Niespełna 12 km od Frýdlantu, u podnóża Smreka, leży uzdrowisko Lázně<br />
Libverda. Miejscowość po raz pierwszy wymieniana jest w dokumencie z 1381 r.<br />
Lokalne wody lecznicze były znane od XVI w., ale dopiero w latach 80. XVIII w.<br />
Lázně Libverda rozpoczęła karierę uzdrowiska, na co niemały wpływ miał właściciel<br />
miejscowości, Krystian Filip von Clam-Gallas. Z jego inicjatywy powstał tu pierwszy<br />
pawilon uzdrowiskowy (1783 r.). W XIX stuleciu ugruntowała się sława kurortu,<br />
do którego przyjeżdżały się leczyć takie osobistości jak kompozytor Karol Maria von<br />
Weber (niemiecki muzyk komponował tu „Wolnego strzelca” i „Oberona”), malarz<br />
Józef Führich czy podróżnik i geograf Aleksander von Humboldt. Obecnie leczy się<br />
tutaj choroby kobiece, sercowe i przemiany materii. W 1869 r. miejscowość liczyła<br />
blisko 950 mieszkańców, obecnie jest ich poniżej 400. Jedną z osobliwości tego<br />
uzdrowiska jest restauracja z 1930 r. w kształcie olbrzymiej beczki.<br />
123
Nové Město pod Smrkem<br />
Miasteczko założył w 1584 r. Melchior von Raedern, który w celu eksploatacji<br />
okolicznych złóż cyny i miedzi ściągnął górników z Saksonii. W XVII w., po tym<br />
jak miejscowe górnictwo upadło, mieszkańcy Novégo Města zaczęli się trudnić<br />
wytwarzaniem tkanin i metalowych narzędzi (np. noży). Prowadzona po wojnie<br />
trzydziestoletniej kontrreformacja zmusiła do masowej emigracji protestanckich<br />
mieszczan, którzy osiedli m.in. w łużyckiej Pobiednej. W 1912 r. uruchomiono<br />
miejskie muzeum porcelany i wyrobów metalowych.<br />
W mieście znajduje się kościół parafialny św. Katarzyny, zbudowany z polecenia<br />
Katarzyny von Raedern w 1607 r. W 1652 r. świątynię przejęli katolicy. W 1693 r.<br />
dobudowano nową wieżę kościelną, a w latach 1821-1829 cały kościół poddano<br />
przebudowie.<br />
Nad miasteczkiem wyrasta masywny Smrk, jeden z najwyższych szczytów Gór<br />
Izerskich. Już w początkach XIX w. Adolf Traugott von Gersdorf kazał wznieść tu<br />
platformę widokową. W 2003 r., na miejscu drewnianej wieży widokowej z 1892 r.,<br />
postawiono nową wieżę z żelaza. Przy dobrej pogodzie roztacza się stąd wspaniały<br />
widok na pasma Gór Izerskich, Gór Łużyckich i Karkonosze.<br />
124
Waldemar Bena<br />
Wanderungen<br />
durch den<br />
<strong>Zgorzelec</strong>er<br />
Kreis<br />
125
126
Die Naturumwelt des <strong>Zgorzelec</strong>er Kreises<br />
Geographische Lage, geologische Struktur und Klima<br />
Der im süd-westlichen Rand Polens gelegene <strong>Zgorzelec</strong>er Kreis bildet einen Teil<br />
der Oberlausitz, eines historisch-geographischen Landes, das sich vom Pulsnitz im<br />
Westen bis auf Queis im Osten erstreckt. Der <strong>Zgorzelec</strong>er Kreis, mit einer Fläche<br />
von 838 km 2, umfaßt über 11% der Gesamtfläche der Oberlausitz. Hinsichtlich<br />
der Eigenschaften der geographischen Umwelt gliedert sich der <strong>Zgorzelec</strong>er Kreis<br />
in den nördlichen, in einer Tiefebene gelegenen Teil, der zur Schlesisch-Lausitzer<br />
Tiefebene gehört, und in den südlichen, den Westsudeten zugehörigen Teil. In dem<br />
in der Tiefebene gelegenen Gebiet lassen sich zwei Mikroregionen ausgliedern – das<br />
Kohlfurter Flachland und das Freiwaldauer Flachland. Während der Saaleeiszeit<br />
(vor 200.000-180.000 Jahren) sind hier riesige Massen des durch die Gewässer<br />
des schmelzenden Inlandeises durchgespülten Sandes angehäuft worden. Eine<br />
charakteristische Eigenschaft der Landschaft des nördlichen Teils des <strong>Zgorzelec</strong>er<br />
Landes ist die beträchtliche Anzahl mitten in den ausgedehnten Wälder befindlichen<br />
Teiche, das Vorhandensein Torfmooren und Binnendünengebieten.<br />
Einen durchweg anderen Charakter stellt der südliche Teil des Kreises dar, der sich<br />
innerhalb des Iservorgebirges befindet, dessen nördliche Grenzen durch die Linie der<br />
Ortschaften Jędrzychowice (Hennersdorf) – Żarska Wieś (Sohr-Neundorf) – Bielawa<br />
Górna (Ober Bielau) abgesteckt sind. Die höchste Erhebung des Iservorgebirge<br />
bildet der bei Bogatynia (Reichenau) gelegene Guślarz (Gickelsberg 556 ü.dM).<br />
Innerhalb des beschriebenen Gebietes befinden sich solche Mikroregionen wie die<br />
Siekierczyńska Hochfläche, die Zalipiańskie Hügel und das Iservorgebirge. Das<br />
hügelige Land des Vorgebirges besteht aus Moränenlehm, der die Permkonglomerate<br />
und Gneise bedeckt. In dem Miozän es hier zum intensiven Vulkanismus gekommen,<br />
was die zahlreichen Basalthügel beweisen.<br />
Die sich entlang der Lausitzer Neiße ausdehnende Zittau-Görlitzer Senke wird<br />
durch das Iservorgebirge vom Westen geschlossen. Diese Senke umfasst im Süden<br />
sowohl den Türchauer Kessel, eine Absackung, die durch die tertiäre Seebodensetzung<br />
mit Schichten von Braunkohle gefüllt ist, als auch den Bruchteil des Neiße-Tals<br />
(zwischen Trzciniec-Rohnau und Posada-Rusdorf). Zur Zittau-Görlitzer Senke gehören<br />
auch die Seidenberger Senke (umfasst das Wittig-Tal) und das Görlitzer Flachland,<br />
das ein leicht hügeliges und landwirtschaftliches Gebiet ist. Ihre Landschaft wird nur<br />
stellenweise durch Basalthügel variiert. Das südliche, äußerste Ende des <strong>Zgorzelec</strong>er<br />
Kreises – Graniczny Wierch (Kahle Berg 616 ü.dM) befindet sich schon in der Zone<br />
des Isergebirges. Graniczny Wierch erhebt sich über Bogatynia.<br />
Das <strong>Zgorzelec</strong>er Land verfügt über einen sehr differenzierten und komplizierten<br />
geologischen Bau. Sein ganzes Gebiet liegt innerhalb des Niederschlesischen Blocks,<br />
der einen Bestandteil der Böhmischen Masse bildet. Auf dem beschriebenen Gebiet<br />
treten einige geologische Einheiten des Niederschlesischen Blocks auf: Riesen-<br />
127
156. Równina <strong>Zgorzelec</strong>ka. [WB]<br />
157. Okolice wsi Bratków. [WB]<br />
128
158. Stawy Łagowskie. [WB]<br />
159. Czerna Wielka. [WB]<br />
und Isergebirger Kristallin, Katzbacher<br />
metamorphe Gesteine und Nordsudeten-<br />
Becken. Das Riesen- und Isergebirger<br />
Kristallin umfasst die ganze südliche<br />
Lausitz und besteht aus metamorphen und<br />
magmatischen Gesteinen. Es wird aus<br />
verschiedenen Arten der Gneise, Schiefer,<br />
Granitgneise und Granite gebildet. Die<br />
älteren Gebilde werden stellenweise<br />
von tertiären Basalten durchdrungen<br />
(z.B. bei Bogatynia und Zawidów). Vom<br />
Norden (auf der Linie Sławnikowice<br />
– Jędrzychowice) haftet sich am Kristallin<br />
ein wesentlich engerer Gurt der<br />
Katzbacher metamorphen Gesteine, in<br />
dem Schiefer, Phylliten, Grauwacken,<br />
Sandsteine, Konglomerate und sogar<br />
Kalksteine auftreten. Der nördliche Teil<br />
des beschriebenen Gebietes befindet sich<br />
innerhalb des Nordsudeten-Beckens.<br />
Auf seinem Gebiet treten die kristallene<br />
129
metamoprhe Katzbacher Gesteine wesentlich tiefer auf und sind durch die jüngeren<br />
Schichtgesteinserien bedeckt.<br />
Da die östliche Oberlausitz aus verschiedenen Gebilden aufgebaut ist, sollte das<br />
Vorkommen einer Reihe von wertvollen Felsen und Mineralien nicht verwundern.<br />
Beträchliche Gebiete sind mit Ablagerungen von Braunkohle bedeckt. In der Vergangenheit<br />
wurde diese Kohle anhand des Tieftagebaus in der Umgebung von<br />
Węgliniec (Kohlfurt), Trójca (Troitschendorf), <strong>Zgorzelec</strong>, Sulików (Schönberg)<br />
und Radomierzyce (Radmeritz) gefördert. Heutzutage wird die Braunkohle aus den<br />
Ablagerungen in Türchauer Kessel, wo sie die Fläche von 32 km 2 bedeckt, gefördert.<br />
In der Nähe des Tagebaues produziert in Bogatynia das große Kraftwerk „Turów“. Der<br />
Abbau der Braunkohle in dem Türchauer Kessel hat zur Entstehung von tiefen, bis in<br />
300 Meter Tiefe reichenden Abbauhohlräume und hohen Halden erzlosen Fördergutes<br />
geführt. Der zweite, neben der Braunkohle, minerale Reichtum des <strong>Zgorzelec</strong>er Landes<br />
sind Gesteinrohstoffe. Zu den wichtigsten gehören Basalten, derer größte Ablagerungen<br />
sich in der Nähe von Gronów (Gruna), Sulików, Zawidów und Bogatynia befinden.<br />
Schon vor Jahrhunderten hat man mit ihrem Abbau (u.a. bei Jerzmanki-Hermsdorf<br />
und Gozdanin-Lauterbach) begonnen. Außerdem hat man auch in der Vergangenheit<br />
Sandstein gefördet (u.a. bei Stojanów- Nieder Penzighammer, Dłużyna-Langenau und<br />
Przesieczany Hohkirch) sowie Kalksteine, die in der Umgebung von Jędrzychowice<br />
und Żarska Wieś auftreten.<br />
160. Ziębina. [WB]<br />
130
Die Mehrheit des <strong>Zgorzelec</strong>er Landes befindet sich im Flussgebiet der Lausitzer<br />
Neiße, die die westliche Grenze des Kreises und polnischen Staates festsetzt. Nur in<br />
der Puszcza <strong>Zgorzelec</strong>ka spielt die in den Berghängen der Sławnikowickie Hügeln<br />
entspringende Czerna Wielka (Große Tschirne) eine wichtige Rolle, die den Großteil<br />
der Flüsse und Bäche in der Heide bewässert.<br />
In klimatischer Hinsicht liegt die ausgesprochene Mehrheit des Kreises in der<br />
Görlitzer Region (nach Schmuck). Diese Region ist die wärmste klimatische Region der<br />
Sudeten. Die mittlere Temperatur der Luft beträgt über 8 o C, und im warmen Halbjahr<br />
(April-September) überschritt sie 14 o C. Die Ende März beginnende Vegetationsdauer<br />
beträgt 220 Tage, die sommerliche Reifung – 161 Tage, und die Länge des Sommers<br />
– 90 Tage. Die niedrigsten Niederschläge auf dem behandelten Gebiet werden der<br />
Umgebung von Ruszów zuteil und betragen ungefähr 600-650 mm, während die<br />
Summe der jährlichen Niederschläge in Bogatynia schon 700-750 mm beträgt.<br />
Die Pflanzenwelt<br />
Das Gebiet des <strong>Zgorzelec</strong>er Landes charakterisiert sich durch die Vielfalt<br />
der Pflanzendecke, die vom geologischen Untergrund, vom Boden, Relief, den<br />
Wasserverhältnissen und klimatischen Bedingungen geprägt wird. Die ursprüngliche<br />
Pflanzendecke wurde infolge der Aktivitäten des Menschen zerstört. Der dichte<br />
Waldmantel ist ausschließlich im nördlichen Fragment des <strong>Zgorzelec</strong>er Kreises<br />
erhaltengeblieben. Die alten Urwälder im Hochlandteil wurden sämtlich infolge<br />
der Entwicklung der mittelalterlichen Ansiedlung ausgerottet. Die im 18. und<br />
19. Jahrhundert eingeführte, sogenannte rationale Forstwirtschaftspolitik hat das<br />
Gesicht der übriggebliebenen Wälder völlig verändert. Die nördlichen Gebiete<br />
des <strong>Zgorzelec</strong>er Landes (Puszcza <strong>Zgorzelec</strong>ka, die Görlitzer Heide) wurden zum<br />
Königreich der Gemeinen Kiefer. Ursprünglich hat der Anteil der Kiefer im dortigen<br />
Waldbestand zwanzig Prozent nicht überschritten. Auf den Hochlandgebieten hat die<br />
Forstwirtschaft die Fichte unterstützt, zum Nachteil für die Eiche, die Hainbuche,<br />
die Linde, die Buche, den Ahorn und die Tanne. Auf diese Weise ist die natürliche<br />
Waldvegetation deutlich dezimiert worden.<br />
In der gegenwärtigen Puszcza <strong>Zgorzelec</strong>ka dominieren frische Kiefernwälder<br />
und gemischte Kiefernwälder, in denen die Kiefer mit der Eiche, Birke und Espe<br />
einhergeht. Die größeren Bereiche der feuchten Kieferwälder sind nur in wenigen<br />
Teilen der Heide erhaltengeblieben. Auen- und Erlenbruchwälder sind hier jetzt schon<br />
sehr rar, und als wirklich einzigartig gelten die sauren Buchenwälder. Im mittleren und<br />
südlichen Teil des Kreises sind die Wälder stark verzerrt worden, deswegen bot ihre<br />
Klassifizierung recht häufig viele Schwierigkeiten. Zu den interessantesten gehören<br />
zweifellos die in Polen sehr raren Schatthangwälder im Tal der Lausitzer Neiße bei<br />
Posada. Man hat beschlossen, ihre wertvollsten Fragmente zu schützen, indem man<br />
im Jahr 2002 ein fünf Hektar großes Waldreservat bildete. Außer Schatthangwäldern<br />
treten auf dem Gebiet des <strong>Zgorzelec</strong>er Kreises die Eichen-Hainbuchen-Wälder,<br />
131
Vorgebirgslandauenwälder sowie auch fruchtbare sudetische Buchenwälder auf.<br />
Darüber hinaus haben die Mischwälder und vor allem die Fichtenwälder einen<br />
wesentlichen Anteil in der Waldgesellschaft. Außer der Waldgesellschaft in der<br />
Pflanzendecke der Lausitz treten auch Ansammlungen von Wiesenpflanzen,<br />
strauchartigem Gestrüpp, Trockenpflanzenrasen und von Felspflanzen auf.<br />
Trotz des jahrhundertlangen Eingriffs des Menschen in die Umwelt zeichnet<br />
sich die örtliche Flora durch großen Reichtum aus. Man veranschlagt, dass auf dem<br />
Stromgebiet der Lausitzer Neiße acht- bis neunhundert Arten der Gefäßpflanzen<br />
auftreten, davon ungefähr 60 Arten, die mit dem Naturschutz erfasst worden sind.<br />
Eine Besonderheit der heimischen Flora bildet die Moor-Kiefer (Pinus uliginosa =<br />
P. x rhaetica), eine Mischart der Gemeinen Kiefer und Latschenkiefer. Diese Art hat<br />
bei Węgliniec (Kohlfurt) ihren einzigen Tieflandstandort in Polen. Zu den geschützten<br />
Sträuchern und Zwergsträuchern gehören: der Gemeine Seidelbast (Daphne<br />
mezereum), eine starke Giftpflanze, die meistens in der Nähe von Fluss- und Bachufern<br />
wächst, und die Glocken-Heide (Erica tetralix). Letztere ist eine westliche Pflanze,<br />
die in dem Wirkungsbereich des atlantischen Klimas wächst. In Polen tritt sie nur<br />
auf dem Baltischen Küstenstrich (bis zur Weichselmündung), auf der Pommerschen<br />
Seenplatte, in Großpolen und in Niederschlesien auf. Leider ist bei uns die Glocken-<br />
Heide eine stark gefährdete Pflanze. Ihre Standorte sind infolge der Entwässerung<br />
von Feuchtgebieten geschrumpft. In der polnischen Lausitz erreicht die Glocken-<br />
161. Rosiczka okrągłolistna. [WB]<br />
132
Heide die südöstliche Grenze ihres Vorkommens. Das im Jahre 2005 gegründete<br />
Naturschutzgebiet „Wrzosiec koło Piasecznej“ (Glocken-Heide bei Schönberg) soll<br />
den wichtigsten Standort dieser Pflanze in der Puszcza <strong>Zgorzelec</strong>ka schützen. Auf dem<br />
Gebiet des Kreises wachsen auch die unter Schutz stehenden einheimische „Lianen“:<br />
Efeu (Hedera helix) und Deutsches Geißblatt (Lonicera periclymenum). In hiesigen<br />
Wäldern kann man auf so seltene Farne stoßen wie die im Land extrem gefährdete Ästige<br />
Mondraute (Botrychium matricariifolium), oder den Königsfarn (Osmunda regalis).<br />
Recht häufig tritt hier die beeindruckende Gebirgsart des Farns auf, – Rippenfarn<br />
(Blechnum spicant) und der Gewöhnliche Tüpfelfarn (Polypodium vulgare), der<br />
meistens auf Felsen wächst. Unten den einheimischen Bärlappgewächsen können wir<br />
das Vorkommen des Gewöhnlichen Flachbärlapps (Diphasiastrum complanatum),<br />
Zypressen-Flachbärlapps (Diphasiastrum tristachyum), Sumpfbärlapps (Lycopodiella<br />
inundata), Sprossenden Bärlapps (Lycopodium annotinum) und Keulenbärlapps<br />
(Lycopodium clavatum) vermerken.<br />
Auf den Wasser- und Moorgebieten haben ihren Lebensraum so interessante Arten<br />
wie Rundblättriger Sonnentau (Drosera rotundifolia), Mittlerer Sonnentau (Drosera<br />
intermedia), Wald-Läusekraut (Pedicularis sylvatica), Fieberklee (Menyanthes<br />
trifoliata), Sumpfporst (Ledum palustre) und Mittlerer Wasserschlauch (Utricularia<br />
intermedia), der ähnlich wie der Sonnentau zu den insektenfressenden Pflanzen gehört.<br />
In den Sumpfflächen der Puszcza <strong>Zgorzelec</strong>ka treten zwei unter Naturschutz stehende<br />
Tännelarten auf: Dreimänniger Tännel (Elatine triandria) und Sechsmänniger Tännel<br />
(Elatine hexandra). Der letzte trat auch in den Teichen von Łagów bei <strong>Zgorzelec</strong><br />
auf. Infolge der Zerstörung der Standorte (z.B. Fluss- und Bachregulierungen) und<br />
Verschmutzung der Wasserspeicher ist die Anzahl der für diese Pflanzen geeigneten<br />
Orte geringer geworden. Eine andere vom Aussterben bedrohte Pflanze ist die<br />
Vielstengelige Sumpfsimse (Eleocharis multicaulis). Diese mehrjährige Staude, die<br />
seit kurzer Zeit unter Schutz steht, ist auch mit den Feuchtgebieten verbunden (z.B.<br />
mit den versenkenden Niederungen zwischen Dünen). Durch die polnische Lausitz<br />
führt die östliche Grenze der Ausbreitung der Vielstengeligen Sumpfsimse, die zu<br />
den atlantischen Arten gehört. Die Moore sind auch mit einer größer Anzahl der<br />
Pflanzen bewachsen, die zwar nicht unter Schutz stehen, jedoch zu den raren und<br />
aussterbenden Arten gehören, u.a. Rosmarinheide (Andromeda polifolia), Weißes<br />
Schnabelried (Rhynchospora alba), Scheidiges Wollgras (Eriophorum vaginatum),<br />
Zypergras-Segge (Carex bohemica) und Wurzelnde Simse (Scirpus radicans).<br />
Auf den Wiesen und Räsen mit Trocken- und Sandboden wachsen die Sand-<br />
Strohblumen (Helichrysum arenarium), Sand-Segge (Carex arenaria), das Echte<br />
Tausendgüldenkraut (Centaurium erythraea) und die Sandnelke (Dianthus arenarius).<br />
In der Gruppe der Bergpflanzen befinden sich u.a. Arznei-Engelwurz (Angelica<br />
archangelica), Arnika (Arnica montana), Silberdistel (Carlina acaulis), Wald-<br />
Geißbart (Aruncus sylvestris) und Märzenbecher (Leucojum vernum). Zu den unter<br />
Schutz stehenden Pflanzen der Laub- oder Mischwälder gehören: Haselwurz (Asarum<br />
europaeum), Maiglöckchen (Convallaria majalis), Waldmeister (Galium odoratum),<br />
133
Leberblümchen (Hepatica nobilis) und die sehr seltenen Türkenbund-Lilie (Lilium<br />
martagon) und Gemeiner Akelei (Aquilegia vulgaris). In den Auenwäldern und<br />
Eichen-Hainbuchenwäldern sind auch solche Pflanzen wie Gelbes Windröschen<br />
(Anemone ranunculoides), Vierblättrige Einbeere (Paris quadrifolia) und Hohler<br />
Lerchensporn (Corydalis bulbosa) bemerkenswert.<br />
Die Orchideen, die von Naturliebhabern zu den schönsten und interessantesten<br />
Pflanzen gezählt werden, sind hier durch 8 Arten repräsentiert. Die in den letzten<br />
Jahren geführten Untersuchungen haben erwiesen, dass die meisten Orchideen in dem<br />
Teil des Vorlands überdauert haben. Zu den seltensten auf unserem Gebiet zählt man<br />
die Fuchs‘ Knabenkraut (Dactylorhiza fuchsii), Geflecktes Knabenkraut (Dactylorhiza<br />
maculata), Nestwurz (Neottia nidus-avis) und Grünliche Waldhyazinthe (Platanthera<br />
chlorantha), die nur an einem Standort in der Nähe von Bogatynia festgestellt wurde.<br />
Viel öfter sind folgende Orchideen zu beobachten: Breitblättriges Knabenkraut<br />
(Dactylorhiza majalis), Breitblättrige Sitterwurz (Epipactis helleborine), Großes<br />
Zweiblatt (Listera ovata) und Weiße Waldhyazinthe (Platanthera bifolia). Orchideen<br />
gehören zur aussterbenden und stark gefährdeten Pflanzengruppe. Es ist bekannt, dass<br />
Orchideen auf die Düngung und Melioration der Feuchtwiesen empfindlich reagieren.<br />
Ihre Standorte, besonders in den letzten Jahren, bilden sich infolge des Aufforstens<br />
der sog. Brachacker zurück und sogar infolge der natürlichen Sukzession, da man auf<br />
den Wiesen vom Weiden oder Mähen abgelassen hat.<br />
162. Kukułka plamista. [WB]<br />
134
Die hiesigen Wälder charakterisieren sich auch durch den Reichtum der Moos-,<br />
Flechten- und Pilzarten. Die örtlichen Leber-, Laubmoose und Flechten werden u.a.<br />
durch Brunnenlebermoos (Marchantia polymorpha), Gemeines Beckenmoos (Pellia<br />
epiphylla), Paludella squarrosa, Quellmoos (Fontinalis antipyretica), Isländisches<br />
Moos (Cetraria islandica), Cetraria ericetorum, Renntiermoos (Cladina rangiferina),<br />
Cladina arbuscula und Coelocalum aculeatum repräsentiert. In der Gruppe der<br />
unter Schutz stehenden Pilze befinden sich u.a. Habichtspilz (Sarcodon imbricatus),<br />
Riesenbovist (Langermannia gigantea), Speisemorchel (Morchella esculenta) und<br />
Krause Glucke (Sparassis crispa), die auch Fette Henne genannt wird. Auf dem<br />
Gebiet der Puszcza <strong>Zgorzelec</strong>ka hat seine Standorte der unter Schutz stehende<br />
Wetterstern oder Hygrometrische Erdstern (Astraeus hygrometricus), der nun an<br />
wenigen Stellen im Land bekannt ist (in unserer Woiwodschaft hat man nur 10 solche<br />
Stellen festgestellt).<br />
Obwohl der Pflanzenbestand des beschriebenen Gebietes nicht zu den armen<br />
gerechnet werden kann, muss man doch betonen, dass in der botanischen Literatur<br />
der Vorkriegszeit hier viel mehr Pflanzenarten erwähnt wurden. Leider ist es in der<br />
zweiten Hälfte des 20. Jahrhunderts nicht gelungen, sie nochmals aufzuspüren. Viele<br />
Pflanzen, besonders die, die nur mit einzelnen Standorten verbunden waren, mussten<br />
sich schon zurückziehen. Zu den besonders vom Aussterben gefährdeten Pflanzen<br />
gehörte z.B. die Wassernuss (Trapa natans), die schon vor dem Zweiten Weltkrieg<br />
ausschließlich in dem Wassergraben des Schlosses in Radomierzyce (Radmeritz)<br />
wuchs, oder das Federgras (Stipa pennata), in der Lausitz nur mit einem Standort<br />
zwischen Niedów und Wilka bekannt. Vielleicht bildet der Langblättrige Sonnentau<br />
(Drosera anglica) immer noch ein Bestandteil der örtlichen Pflanzenwelt, er wurde<br />
noch um die Wende der 60er und 70er des vorigen Jahrhunderts auf dem Gebiet der<br />
Puszcza <strong>Zgorzelec</strong>ka festgestellt. Es ist nicht auszuschließen, dass auf dem Gebiet des<br />
Kreises immer noch die Echte Bärentraube (Arctostaphylos uva-ursi) auftritt, die vor<br />
dem Jahr 1945 in der Nähe von Prędocice (Tormersdorf) vorkam. Man sollte hoffen,<br />
dass ein Teil der Arten sich bestätigen wird, da sowohl der <strong>Zgorzelec</strong>er Kreis als auch<br />
das ganze Gebiet der polnischen Oberlausitz immer noch zu den hinsichtlich der Flora<br />
wenig erforschten Regionen gehört.<br />
Die Tierwelt<br />
Das <strong>Zgorzelec</strong>er Land ist Lebensraum vieler interessanter und rarer Tierarten,<br />
sowohl von großen Säugetieren, Vögeln, Reptilien und Lurchen als auch von kleinen,<br />
unscheinbaren Wirbellosen. Aus Platzmangel beschränken wir uns auf die Aufzählung<br />
der wohl bekanntesten und wertvollsten.<br />
In den letzten Jahren wurde hier das Vorkommen von ungefähr 50 Arten der<br />
Säugetiere festgestellt, von denen die Mehrheit unten Naturschutz steht. Ehemals war<br />
die Klasse der Säugetiere zahlreicher repräsentiert. In den letzten Jahrhunderten haben<br />
viele der Arten den Druck des Menschen nicht vertragen und sind ausgestorben. Noch<br />
135
im Mittelalter bildeten unsere Wälder das natürliche Refugialgebiet der Auerochsen<br />
(Bos primigenius) und der Wisente (Bison bonasus). Von ihrem Vorkommen auf dem<br />
Gebiet der Oberlausitz zeugen die Namen der Ortschaften auf der deutschen Seite,<br />
wie Saubernitz und Tauer (auf sorbisch Zubornica i Turjo). Die Bären hielten sich<br />
noch in der Neuzeit. Auf dem Gebiet der Puszcza <strong>Zgorzelec</strong>ka wurden die Bären<br />
vermutlich im 17. Jahrhundert ausgerottet, obwohl man sie in den Wäldern am Queis<br />
bei Kliczków (Klitschdorf) noch im Jahre 1726 beobachtet hat. Luchse lebten auf dem<br />
<strong>Zgorzelec</strong>er Land noch bis ins 18. Jahrhundert. Den letzten hat man im Jahre 1740 bei<br />
Ruszów (Rauscha) in einer Fuchsfalle gefangen und nach Görlitz transportiert, wo<br />
er bald sein Leben beendet hat. Im Jahre 1799 gibt Karl Gottlob von Anton, Sekretär<br />
der Oberlausitzischen Gesellschaft der Wissenschaften, an, dass ein Luchs auf dem<br />
Gebiet der Puszcza <strong>Zgorzelec</strong>ka aufgespürt wurde, aber es ist eine ganz fragwürdige<br />
Meldung. In den Wäldern der östlichen Lausitz hatten auch die Wildkatzen ihren<br />
Rückzugsort. Die letzte Wildkatze wurde bei Węgliniec (Kohlfurt) in der Puszcza<br />
<strong>Zgorzelec</strong>ka im Jahr 1790 getötet. Noch im Jahr 1814 streunte eine Wildkatze unweit<br />
von Görlitz, aber westlich von der Lausitzer Neiße (in Königshainer Bergen). Von<br />
den bei uns ehemals lebenden Wildkatzen zeugen solche Namen wie Katz-Bach oder<br />
Katzenstein in der Nähe von Miedziana (Küpper) und Zawidów (Seidenberg).<br />
In der Oberlausitz sind nicht nur die Raubtiere ausgestorben, die der Mensch mit<br />
Eifer ausgerottet hat. Es sind auch kleine Säugetiere ums Leben gekommen, nicht so<br />
sehr infolge des übermäßigen Gewinns als vielmehr durch die Vernichtung geeigneter<br />
Standorte. Noch im vorigen Jahrhundert lebten auf den Feldern und Brachen der<br />
östlichen Lausitz das Europäische Ziesel (Spermophilus citellus), eine Art Nagetier,<br />
das gegenwärtig auf dem Gebiet Polens für ausgestorben gehalten wird. Im Jahr 1887<br />
wurde ein Europäisches Ziesel auf dem Diabla Góra (Teufelssteine) bei Jędrzychowice<br />
(Hennersdorf) aufgefangen.<br />
Manchen Säugetierarten, die an der Lausitzer Neiße und Queis ausgerottet worden<br />
sind, ist es im letzten Vierteljahrhundert des 20. Jahrhunderts gelungen, sich hier<br />
erneut einzuleben. Dazu gehören der Biber (Castor fiber) und der Wolf (Canis lupus).<br />
Das Stromgebiet der Lausitzer Neiße bildete jahrhundertlang einen natürlichen Hort<br />
des Bibers. Das letzte Exemplar dieses größten, europäischen Nagetiers wurde in der<br />
Lausitzer Neiße in der Nähe von Lasowice (Leschwitz) und Osiek Łużycki (Wendisch<br />
Ossig) im Jahre 1785 oder 1787 aufgefangen. Der Biber war bei uns zwei Jahrhunderte<br />
abwesend. Am Ende der 80er des 20. Jahrhunderts tauchte er kurz in den Gewässern<br />
der Czerna Mała, nördlich von Ruszów auf. Im Jahre 1999 stellte man die Anwesenheit<br />
der Biber im Tal der Lausitzer Neiße auf dem Gebiet der Gemeinde Pieńsk fest. Es<br />
ist betonenswert, dass der Biber hier ohne menschliche Hilfe erschienen und allein<br />
eingewandert ist. Nach dem Jahr 2001 haben die Förster viele Biberfamilien auf die<br />
Gebiete der Oberförstereien Węgliniec, Pieńsk und Ruszów eingesiedelt. Die Zeit wird<br />
zeigen, ob diese Art wieder zum festen Element unserer Tierwelt wird. Die Forstleute,<br />
Naturforscher und Jäger setzen auf ihn große Hoffnungen. Biber haben einen äußerst<br />
positiven Einfluss auf die Umwelt, indem sie Deiche auf den Flüssen und Bächen<br />
136
auen. Auf diese Weise realisieren sie anstelle des Menschen so befürwortete in Polen<br />
kleine Retention. Diese Tatsache hat enorm große Bedeutung, da in unserem Land das<br />
Wasserdefizit ständig wächst. Deiche und Biberteiche tragen zu Wasserreinigung bei,<br />
außerdem schaffen sie äußerst günstige Bedingungen für die Fische, Lurche, Eisvögel,<br />
Enten, Schwarzstörche, Kraniche oder Waldwasserläufer.<br />
Die jahrhundertelangen Verfolgungen haben verursacht, dass für sehr lange Zeit<br />
der Wolf aus unserem Gebiet verdrängt wurde. Im Jahre 1606 wurde ein kaiserliches<br />
Sonderdekret erlassen über das Einfangen von Nestern und Töten der „jungen Wölfen”.<br />
Auch der oberlausitzische Landtag spornte zur Verfolgung dieses Raubtiers an, indem<br />
er am 30. August 1647 ein Gesetz verabschiedete, wonach jeder Wolfsjäger mit vier<br />
Talern für ein erlegtes Exemplar zu belohnen war (mit dem Recht des Bewahrens des<br />
Pelzes). Allein zwischen den Weihnachtsfesten in den Jahren 1674-1676 wurden im<br />
Görlitzer Fürstentum 34 Wölfe erlegt.<br />
Infolge der Vervollkommnung der Schusswaffen wurden die Überlebenschancen<br />
des Wolfsstammes immer geringer. Seit der Hälfte des 18. Jahrhunderts erschienen<br />
in den ostlausitzischen Wäldern nur aus Polen einwanderte Exemplare. Die letzte<br />
gelungene Wolfsjagd in der Puszcza <strong>Zgorzelec</strong>ka vor 1945 fand in der ersten Hälfte<br />
des 19. Jahrhunderts statt. Später war der Wolf in unseren Wäldern lange abwesend.<br />
Erst in den 80er Jahren des 20. Jahrhunderts hat man in unseren Wäldern erneut Wölfe<br />
beobachten können. Im Jahr 1988 wurde bei Bielawa Dolna in der Oberförsterei<br />
Pieńsk ein Wolfsrüde erlegt. Im Oktober 1994 hat der Jäger Wiesław Grzesiak eine<br />
42 Kilogramm schwere Wölfin in der Försterei Toporów in Oberförsterei Ruszów<br />
erschossen. Kurz danach hat man in Polen die Wolfjagd verboten. Heutzutage hören<br />
wir wieder von in der Puszcza <strong>Zgorzelec</strong>ka weilenden Wölfen. Zum Beispiel im<br />
Frühling 2002 hat man hier eine ihre Jungen stillende Wölfin gesehen. Während der<br />
Hirschbrunft im September 2003 hat man bei Bielawa Dolna zwei Wölfe gesehen.<br />
Die östliche Lausitz ist von fast allen heimischen Arten der Marderfamilie<br />
besiedelt (außer dem Steppeniltis). Wir haben hier also den Dachs (Meles meles),<br />
Baummarder (Martes martes), Steinmarder (Martes foina), Iltis (Mustela putorius),<br />
Hermelin (Mustela erminea), Mauswiesel (Mustela nivalis) und Fischotter (Lutra<br />
lutra). Diese Raubtiere treten in der Regel viel öfter als vor dem Zweiten Weltkrieg<br />
auf. Zum Beispiel der Steinmarder zog sich aus <strong>Zgorzelec</strong> um das Ende des 19.<br />
Jahrhunderts zurück, heutzutage lebt er wieder in dieser Stadt. Im Jahr 1923 schätzte<br />
man die ganze Population des Dachses auf kaum 20 Exemplare. Vor dem Jahr 1945<br />
versuchte man sogar rechtlich die durch die Dachse genutzten Bauten zu schützen<br />
(u.a. im Wald bei Żarska Wieś, Sohrneundorf). Jetzt besiedelt der Dachs nicht nur die<br />
Feldgehölze (sein bevorzugtes Lebensraum), sondern auch die ausgedehnte Wälder<br />
der Puszcza <strong>Zgorzelec</strong>ka, wo er relativ zahlreich vorkommt. Dieses sympathische<br />
Raubtier hat sich sogar dem Leben im Stadtgebiet angepasst (z.B. <strong>Zgorzelec</strong>) und an<br />
die stark umgewandelte Bauwerksgebiete in der Nähe von Bogatynia gewöhnt.<br />
In der Vergangenheit hat der Fischotter besonders stark unter den Menschen<br />
gelitten. Schon im 20. Jahrhundert trat er sehr selten auf, und am Anfang des vorigen<br />
137
163. Młode lisy. [WB]<br />
164. Sieweczka obrożna. [WB]<br />
138
Jahrhunderts hat er sich wahrscheinlich überhaupt aus unserem Gebiete zurückgezogen.<br />
Man hat ihn gnadenlos getilgt. Allein in Prędocice (Tormersdorf) an der Lausitzer<br />
Neiße hat man in den Jahren 1889-1914 32 Fischotter getötet. In dieser Zeit zahlte der<br />
Schlesische Fischerverein eine Prämie für das Erlegen dieses interessanten Tieres. In<br />
der zweiten Hälfte des 20. Jahrhunderts hat der Fischotter den Regress überwunden,<br />
aber dazu ist es erst infolge des vieljährigen Schutzes gekommen (in Polen seit<br />
1959). Der Fischotter tritt am zahlreichsten auf den Teichen und in den Flüssen der<br />
Puszcza <strong>Zgorzelec</strong>ka auf. Von dort aus hat auch dieses Raubtier seit ein paar Jahren<br />
die südlichen Gebiete des <strong>Zgorzelec</strong>er Kreises besetzt. Heutzutage tritt der Fischotter<br />
in den meisten Flüssen und Bächen unserer Region auf.<br />
Auf der lokalen Liste der Raubsäugetiere steht außerdem der allgegenwärtige<br />
Fuchs (Vulpes vulpes), der sich dank der Tollwutbekämpfung sehr vermehrt hat,<br />
ebenso der Marderhund (Nyctereutes procyonides), der Mink (Mustela vison) und<br />
der Waschbär (Procyon lotor), der im Jahr 1997 zum ersten Mal auf unserem Gebiet<br />
gefangen wurde (Teiche von Łagów bei <strong>Zgorzelec</strong>). Diese drei letzten Arten gehören<br />
nicht zur heimischen Tierwelt und wurden aus Asien (Marderhund) oder Nordamerika<br />
(Mink, Waschbär) bezogen. Diese fremden Raubtiere verursachen große Schäden<br />
unten unseren heimischen Tieren (zu ihrer Opfer fallen u.a. Wasservögel).<br />
Die Familie der Hirsche wird durch das Reh (Capreolus capreolus), den im 20.<br />
Jahrhundert herbeigeholten Damhirsch (Dama dama) und den Rothirsch (Cervus<br />
elaphus), dem die Jäger besondere Vorliebe schenken, repräsentiert. Die Haupthorte<br />
des Rothirsches in unserer Region befinden sich in der Puszcza <strong>Zgorzelec</strong>ka. Auf<br />
dem beschriebenen Gebiet begegnet man sporadisch auch den wandernden Elchen<br />
(Alces alces). Das letzte große Hufsäugetier ist das Wildschwein (Sus scrofa). Das<br />
an das Leben unter verschiedenen Umweltbedingungen angepasste Wildschwein<br />
bevorzugt die an Sümpfen reichen Wälder. In der Zwischenkriegszeit schätzte man<br />
seine Population auf kaum 30-40 Exemplare. Heutzutage ist sie mehrmals zahlreicher.<br />
Das Wildschwein besetzt alle größere Waldgebieten der östlichen Lausitz, samt den<br />
industriellen Gebieten in der Nähe Bogatynia.<br />
Reich stellt sich die Ordnung der insektenfressenden Säugetiere dar. Es gehören<br />
dazu der Braunbrustigel (Erinaceus europaeus), der Europäische Maulwurf (Talpa<br />
europaea), sowie auch die Arten der Familie der Spitzmäuse: die Waldspitzmaus<br />
(Sorex araneus), Zwergspitzmaus (Sorex minutus), Wasserspitzmaus (Neomys<br />
fodiens), Gartenspitzmaus (Crocidura suaveolens).<br />
Zu den Gemeinen Nagetieren auf dem beschriebenen Gebiet gehören die<br />
Wühlmäuse und Mäuse, solche wie die Erdmaus (Microtus agrestis), Gelbhalsmaus<br />
(Apodemus flavicollis), Waldmaus (Apodemus sylvaticus). Auf dem <strong>Zgorzelec</strong>er<br />
Land lebt der in Mitteleuropa immer seltenere Feldhamster (Cricetus cricetus),<br />
der ursprünglich ein Steppenbewohner war. In den Wäldern des Stromgebietes der<br />
Lausitzer Neiße trifft man sehr oft auch das sympathische Eichhörnchen (Sciurus<br />
vulgaris), das in zwei Abarten vorkommt – in der hellroten und braunschwarzen (die<br />
letzte sieht man hauptsächlich in den Hochlandsgebieten). Von der außergewöhnlich<br />
139
schönen Familie der Bilche muss man den Siebenschläfer (Glis glis) und die Haselmaus<br />
(Muscardinus avellanarius) vermerken.<br />
Eine für die Lausitz neue Art des Nagetiers bildet die Bisamratte (Ondatra<br />
zibethica), die aus Nordamerika stammt. Die Bisamratte ist ein amphibisches Tier,<br />
das meistens die Ränder der Teiche und Flüsse von langsamer Strömung besiedelt. Im<br />
Herbst bildet sie charakteristische, ganz prächtige Hügel aus Schilf und Kalmus. Im<br />
Winter dienen diese als Unterschlupft und Nahrung.<br />
Auf dem beschriebenen Gebiet hat man auch das Vorkommen von über 10 Arten<br />
der Fledermäuse entdeckt (alle unter Schutz), von denen man die Fransenfledermaus<br />
(Myotis nattereri), Breitflügelfledermaus (Eptesicus serotinus), Zwergfledermaus<br />
(Pipistrellus pipistrellus), Rauhhautfledermaus (Pipistrellus nathusi), Graues Langohr<br />
(Plecotus austriacus), Braunes Langohr (Plecotus auritus) oder Mopsfledermaus<br />
(Barbastella barbastella) nennen könnte.<br />
Die Fauna der Vögel des <strong>Zgorzelec</strong>er Landes ist sehr üppig. Man hat hier um<br />
160 Brutarten und vermutete Brutarten festgestellt. 11 davon wurde in das „Polnische<br />
Rote Buch der gefährdeten Tiere“ aufgenommen: Rohrdommel (Botaurus stellaris),<br />
Schwarzmilan (Milvus migrans), Rotmilan (Milvus milvus), Seeadler (Haliaeetus<br />
albicilla), Birkhuhn (Tetrao tetrix), Auerhuhn (Tetrao urogallus), Kleines Sumpfhuhn<br />
(Porzana parva), Uhu (Bubo bubo), Sperlingskauz (Glaucidium passerinum),<br />
Raufußkauz (Aegolius funereus) und Birkenzeisig (Carduelis flammea). Alle oben<br />
genannten Vögel brüten bei uns ganz spärlich (außer dem Raufuß- und Sperlingskauz).<br />
165. Sójka. [WB]<br />
140
Auf unserem Gebiet hat man gegenwärtig auch Gelege der Vögelarten festgestellt,<br />
die in Schlesien als gefährdet gelten. In dieser Gruppe befinden sich Gänsesäger (Mergus<br />
merganser), Baumfalke (Falco subbuteo), Wachtel (Coturnix coturnix), Wachtelkönig<br />
(Crex crex), Waldwasserläufer (Tringa ochropus), Flussuferläufer (Actitis hypoleucos),<br />
Wiedehopf (Upupa epops), Raubwürger (Lanius excubitor), Wasseramsel (Cinclus<br />
cinclus), Rotdrossel (Turdus iliacus) und Kormoran (Phalacrocorax carbo). Die<br />
Feststellung einer Brutstelle der Kormorane bei <strong>Zgorzelec</strong> im Jahre 2005 kann als<br />
große ornithologische Sensation gelten. Nie zuvor war auf dem Gebiet der Sudeten eine<br />
Kolonie der Kormorane festgestellt worden. Auf der Liste der potentiell gefährdeten<br />
Vögel in der schlesischen Region (es handelt sich um die Vögel von beschränkter<br />
Verbreitung, oder vom starken Rückgang der Anzahl) stehen 29 Arten. Man kann hier<br />
u.a. Rothalstaucher (Podiceps grisegena), Schnatterente (Anas strepera), Krickente<br />
(Anas creca), Knäkente (Anas querquedula), Kranich (Grus grus), Waldschnepfe<br />
(Scolopax rusticula), Eisvogel (Alcedo atthis), Mittelspecht (Dendrocopos medius),<br />
Haubenlerche (Galerida cristata), Brachpieper (Anthus campestris), Wiesenpieper<br />
(Anthus pratensis), Feldschwirl (Locustella naevia), Sperbergrasmücke (Sylvia<br />
nisoria), Halsbandschnäpper (Ficedula albicollis), Neuntöter (Lanius collurio) und<br />
Karmingimpel (Carpodacus erythrinus) erwähnen.<br />
Das Geheimnis des riesengroßen Reichtums der Vögel auf so kleiner Fläche<br />
steckt in der Vielfältigkeit der Lebensräume auf dem Gebiet des Kreises, was günstige<br />
Lebensbedingungen für viele Vogelarten von verschiedenartigen Lebensansprüchen<br />
166. Drozd śpiewak. [WB]<br />
141
ermöglicht. Zum Beispiel in den Fichtewäldern (auch in der Puszcza <strong>Zgorzelec</strong>ka)<br />
nisten Fichtenkreuzschnäbel (Loxia curvirostra), Erlenzeisige (Carduelis spinus)<br />
und die Gimpel (Pyrrhula pyrrhula). Mit jahrhundertealten Buchenwäldern, die<br />
noch vielerorts bestehen, sind die Hohltauben (Columba oenas), Grünspechte (Picus<br />
viridis) und manchmal auch die Zwergschnäpper (Ficedula parva) und Grauspechte<br />
(Picus canus) verbunden. In trockenen Kieferwäldern treten die Heidelerche (Lullula<br />
arborea), Ziegenmelkern (Caprimulgus europaeus), die Misteldrossel (Turdus<br />
viscivorus) und sehr selten auch die Wiedehopfe (Upupa epops) auf. Zu wertvollen Arten<br />
der landwirtschaftlichen Umwelt gehören zweifellos solche Vögel wie Wachtelkönig<br />
(Crex crex), Wachtel (Coturnix coturnix), Raubwürger (Lanius excubitor), Neuntöter<br />
(Lanius collurio), Ortolan (Emberiza hortulana), Grauammer (Miliaria calandra) und<br />
Braunkehlchen (Saxicola rubetra). Auf beträchtlichen Gebieten Westeuropas sind die<br />
oben erwähnten Vögel ganz selten, oder sie kommen gar nicht mehr vor. Wenn wir die<br />
Fehler der westeuropäischen Landwirte begehen werden, ist der Schicksal von vielen<br />
heimlichen Vertretern der Vögelwelt leicht vorauszusehen (jedoch nicht nur der Vögel,<br />
der anderen Tieren und Pflanzen auch).<br />
In der östlichen Lausitz befinden sich sehr viele Zuchtteiche, die für die Wasser-<br />
und Sumpfvögel eine wichtige Rolle spielen. Besondere Bedeutung haben die in der<br />
Puszcza <strong>Zgorzelec</strong>ka gelegenen Teiche von Parowa, die durch die Naturforscher als<br />
Vogelstandort inländischen Ranges anerkannt worden sind. Sehr wertvoll sind auch<br />
die Teiche von Łagów bei <strong>Zgorzelec</strong>, die leider in der Zukunft ihren Wert infolge des<br />
Autobahnbau A4 verlieren werden. Außerdem zeichnen sich viele andere, kleinere<br />
Teichkomplexe oder einzelne Wasserspeicher (z.B. in der Nähe von Koźlice und<br />
Radomierzyce) durch die Anwesenheit von vielen wertvollen Vogelarten aus. Die<br />
Röhrichte und Schilfe an Teichen bergen solche Vogelraritäten wie Rohrdommel,<br />
Tüpfelsumpfhuhn (Porzana porzana), Kleines Sumpfhuhn, Wasserralle (Rallus<br />
aquaticus), Kranich, Graugans (Anser anser), Rothalstaucher, Schwarzhalstaucher<br />
(Podiceps nigricollis), Rohrschwirl (Locustella luscinoides). Die Enten sind am<br />
zahlreichsten durch Stockenten, Tafelenten und Reiherenten repräsentiert. Auf<br />
den Teichen brüten auch rare Arten aus der Entenfamilie: Knäkenten, Krickenten,<br />
Schnatterenten, Schellenten (Bucephala clangula) und die Gänsesäger. Diese zwei<br />
letzten Enten nisten gerne auf der Lausitzer Neiße. Sowohl die Schellente als auch der<br />
Gänsesäger besiedeln entsprechend große Höhlen in Bäumen und die Nistkasten. Die<br />
Ufer von Flüssen, Bächen und Wasserspeicher (z.B. Kiesgruben) sind oft der Brutort<br />
des Flussregenpfeifers (Charadrius dubius), des Eisvogels, des Karmingimpels und<br />
der Beutelmeise (Remiz pendulinus).<br />
Um langsam das Thema der Vögel zu beenden, wäre noch die außergewöhnlich<br />
starke Repräsentation der Raubvögel und Eulen zu erwähnen. Auf dem Gebiet des<br />
Kreises brüten ständig 10 Arten von Habichtartigen und Falken. Wir haben hier<br />
also solche Greifvögel wie Wespenbussard, Schwarzmilan, Rotmilan, Seeadler,<br />
142
Rohrweihe (Circus aeruginosus), Habicht (Accipiter gentilis), Sperber (Accipiter<br />
nisus), Mäusebussard (Buteo buteo), Turmfalken (Falco tinnunculus) und Baumfalken<br />
(Falco subbuteo). Die Ordnung der Eulen wird durch 7 Vertreter repräsentiert, also<br />
der Mehrheit von den in Polen vorkommenden Arten. Von Eulen die auf unserem<br />
Gebiet nisten, können wir die Schleiereule (Tyto alba), Waldohreule (Asio otus), Uhu,<br />
Waldkauz (Strix aluco), Sperlingskauz, Raufußkauz und den Steinkauz (Athene noctua)<br />
erwähnen. Der Sperlingskauz und der Raufußkauz gehören zur Gruppe der sogenannten<br />
„Taiga-Eulen”, Relikten der Nacheiszeit. In den Jahren 1995-2003 hat man auf dem<br />
Gebiet der Puszcza <strong>Zgorzelec</strong>ka (30 Tausend Hektar) 45-47 Paare Sperlingskäuze<br />
entdeckt. Im Jahr 1996 hat man auf der Probefläche (100 Quadratkilometer) in<br />
diesem Waldkomplex 12 Männchen oder Paare der Sperlingskäuze entdeckt. Noch<br />
zahlreicher besiedelt das <strong>Zgorzelec</strong>er Land der Raufußkauz. In Jahren 1995-2003<br />
ist es gelungen, fast 100 ortfeste Männchen zu finden. Die Puszcza <strong>Zgorzelec</strong>ka ist<br />
noch nicht ausreichend penetriert worden, deswegen bleibt uns die reale Anzahl der<br />
Raufußkäuze und der Sperlingskäuze noch unbekannt. In der Lausitz kommt zweifellos<br />
der Steinkauz am seltensten vor (kaum ein paar Observationen in den letzten zwanzig<br />
Jahren), eine orttreue Eule, die meistens auf den landwirtschaftlichen Gebieten auftritt.<br />
Es ist um so merkwürdiger, als noch am Anfang des 20. Jahrhunderts der Steinkauz zu<br />
den am häufigsten beobachteten Eulen unserer Region gehörte.<br />
167. Grzebiuszka ziemna. [WB]<br />
143
Auf dem beschriebenen Gebiet wurden 15 Arten der Lurche festgestellt, also die<br />
Mehrheit der in Polen vorkommenden Arten. Die schwanzlosen Lurche werden durch<br />
solche Raritäten repräsentiert wie Knoblauchkröte (Pelobates fuscus), Rotbauchunke<br />
(Bombina bombina), Kreuzkröte (Bufo calamita), Wechselkröte (Bufo viridis) und<br />
Laubfrosch (Hyla arborea). Von den hier registrierten Schwanzlurchen sollte man<br />
den Bergmolch (Triturus alpestris), Kammmolch (Triturus cristatus), Teichmolch<br />
(Triturus vulgaris) und den schönen, aber aussterbenden Feuersalamander (Salamandra<br />
salamandra) nennen.<br />
Das <strong>Zgorzelec</strong>er Land ist eine Region, wo 6 Arten der einheimischen Reptilien<br />
auftreten. Zu den gewöhnlichen Arten gehören die Zauneidechse (Lacerta agilis),<br />
Waldeidechse (Lacerta vivipara), Blindschleiche (Anguis fragilis) und Ringelnatter<br />
(Natrix natrix). Viel seltener trifft man die Kreuzotter (Vipera berus), die einzige<br />
beheimatete Schlange. Verhältnismäßig oft trat sie auf dem Gebiet der Puszcza<br />
<strong>Zgorzelec</strong>ka auf. Diesen Waldkomplex wird auch durch die Schlingnatter (Coronella<br />
austriaca) besiedelt, die neben der Äskulapnatter zu den stärksten gefährdeten<br />
Schlangen im Land gehört. Deswegen wurde vor einigen Jahren die Schlingnatter in<br />
das „Polnische Rote Buch der gefährdeten Tiere“ aufgenommen. Die Schlingnatter<br />
ernährt sich hauptsächlich von Eidechsen, jungen Schlangen und manchmal von<br />
kleinen Säugetieren (z.B. Wühlmäuse).<br />
In den Flüssen, Bächen und Zuchtteichen notierte man viele interessante Fisch-<br />
und Neunaugenarten. Neben der gewöhnlichen Karausche, Karpfen, Gründling,<br />
Döbel, Blei, Barsch oder Hecht treten hier die unter Schutz stehenden Arten auf, die<br />
in das „Polnische Rote Buch der gefährdeten Tieren“ aufgenommen wurden. In dieser<br />
Gruppe befinden sich Bitterling (Rhodeus sericeus), Schlammpeitzger (Misgurnus<br />
fossilis) und Bachneunauge (Lamperta planeri). Unter den in der Lausitz registrierten<br />
Fische, die für den Angler von Interesse sind, können wir u.a. den Europäischen Aal<br />
(Anguilla anguilla), Bachforelle (Salmo trutta fario), Europäische Äsche (Thymallus<br />
thymallus) und Flussbarbe (Barbus barbus) nennen. Viele von ihnen sind durch große<br />
Umweltansprüche charakterisiert, was für den Wert unserer Gewässer spricht. Die<br />
Lausitzer Neiße, die sich eines nicht besonders gutem Ruf erfreut, charakterisiert sich<br />
mit mannigfaltigem Fischbestand. In diesem Fluss leben mindestens 18 Fischarten,<br />
u.a. die Bachforelle, die ein einzigartiger Indikator der Gewässersauberkeit ist,<br />
Flussbarbe, Gründling, Ukelei und geschützter Bartgrundel (Nemachilus barbatulus),<br />
Elritze (Phoxinus phoxinus) und Bachneunauge.<br />
Eine große Rarität in der Tierwelt der Lausitzer Neisse und ihrer Nebenflüsse<br />
war ehemals die Flussperlmuschel (Margaritifera margaritifera), die für die<br />
Erzeugung von Edelperlen bekannt war. Die Flussperlmuscheln sind am längsten im<br />
Katzbach bei Zawidów (Seidenberg) erhaltengeblieben, wo sie noch in der 30ger des<br />
20. Jahrhunderts lebten. Es war der letzte Standort der Flussperlmuscheln auf den<br />
polnischen Gebieten.<br />
144
Die reiche Welt der Insekten bekam leider noch keine gründlichen Untersuchungen.<br />
Die Schmetterlinge, meist farbenfrohe Kerbtiere, werden durch u.a. Segelfalter<br />
(Iphiclides podalirius), Schwalbenschwanz (Papilio machaon), Großen Schillerfalter<br />
(Apatura iris), Kleinen Schillerfalter (Apatura ilia), Großen Eisvogel (Limenitis<br />
populi), Großen Feuerfalter (Lycaena dispar), Skabiosen-Scheckenfalter (Euphydryas<br />
aurinia), Dunklen Wiesenknopf-Ameisenbläuling (Maculinea nausithous), Hellen<br />
Wiesenknopf-Ameisen-Bläuling (Maculinea teleius), Trauermantel (Nymphalis<br />
antiopa), Russischen Bär (Euplagia quadripunctaria), Spiegelfleck-Dickkopffalter<br />
(Heteropterus morpheus) und den Grünen Zipfelfalter (Callophrys rubi) repräsentiert.<br />
Viele von ihnen gehören zu den aussterbenden Arten und befinden sich im „Polnischen<br />
Roten Buch der gefährdeten Tiere“.<br />
Auf dem beschriebenen Gebiet ist es gelungen, viele rare Libellenarten zu<br />
entdecken. Auf dem Gebiet West- und Mitteleuropas ist es zu einer drastischen<br />
Rückbildung des Libellenbestandes gekommen, da sie besonders empfindlich auf<br />
die Naturzerstörung reagieren. Die Regulierung und Verschmutzung der Flüsse<br />
und Bäche durch die Einführung der kommunalen und industriellen Abwässer,<br />
Dünger und Pestiziden, das Entwässern der Torfmoore und die Zerstörung von<br />
kleinen Teichen haben dazu geführt, dass viele Standorte dieser Kerbtiere einfach<br />
verschwunden ist. Schon sehr oberflächliche Untersuchungen haben ergeben, dass<br />
die östliche Oberlausitz samt dem <strong>Zgorzelec</strong>er Land ein Gebiet bilden, wo Arten<br />
leben und sich vermehren, die zu den raren und empfindlichen gezählt werden. Von<br />
den hier auftretenden Libellen könnte man die Blauflügel-Prachtlibelle (Calopteryx<br />
virgo), Speer-Azurjungfer (Coenagrion hastulatum), Vogel-Azurjungfer (Coenagrion<br />
ornatum), Grüne Flussjungfer (Ophiogomphus cecilia), Torf-Mosaikjungfer (Aeshna<br />
juncea), Zweigestreifte Quelljungfer (Cordulegaster boltonii), Südlichen Blaupfeil<br />
(Orthetrum brunneum), Sumpf-Heidelibelle (Sympetrum depressiusculum), Östliche<br />
Moosjungfer (Leucorrhinia albifrons), Große Moosjungfer (Leucorrhinia pectoralis)<br />
und Kleine Moosjungfer (Leucorrhinia dubia) erwähnen.<br />
Unter den Käfer lenken vor allem die für inländische Verhältnisse prächtigsten,<br />
der Hirschkäfer (Lucanus cereus), Mulmbock (Ergates faber), Sägebock (Prionus<br />
coriarius), Nashornkäfer (Oryctes nasicornis), Stierkäfer (Typhaeus typhoeus),<br />
Goldglänzende Rosenkäfer (Cetonia aurata) und zahlreiche Arten aus der Familie der<br />
Laufkäfer die Aufmerksamkeit auf sich. Zu den geschützten Arten der Spinnentiere<br />
gehört die in vielen Orten des <strong>Zgorzelec</strong>er Landes lebende Wespenspinne (Argiope<br />
bruennichi).<br />
145
Die Geschichte des <strong>Zgorzelec</strong>er Kreises<br />
Der <strong>Zgorzelec</strong>er Kreis umfasst die zur Oberlausitz gehörenden Gebiete eines<br />
geographischen Landes, das im Westen an Schlesien grenzt (der Fluss, der die beiden<br />
Länder trennt, heißt Queis). Das <strong>Zgorzelec</strong>er Land wurde zum Bestandteil der Provinz<br />
Schlesien erst nach dem Jahr 1815. Der südliche Teil des heutigen <strong>Zgorzelec</strong>er Kreises,<br />
der sogenannte Türchauer Sack, war vor dem Jahr 1945 niemals Gebiet Schlesiens.<br />
Niemals, da die kurze Episode der Herrschaft Heinrichs I. von Jauer wohl nicht zu<br />
berücksichtigen ist. Deswegen unterscheidet sich die Geschichte des <strong>Zgorzelec</strong>er<br />
Landes so sehr von der uns aus Lehrbüchern bekannten Geschichte Schlesiens.<br />
Im Frühmittelalter war das Gebiet um <strong>Zgorzelec</strong> durch Besunzane besiedelt. Zu<br />
ihren wichtigsten Wohnsitzen gehörten die Burgwälle in Niedów, Białogórze und<br />
auf der Landeskrone. Die Anwesenheit der Besunzane auf unserem Gebiete bestätigt<br />
der „Bayerischer Geograph“, ein Dokument, das wahrscheinlich um die Hälfte des<br />
9. Jahrhunderts niedergeschrieben wurde. Im Jahr 1002 wurde die Oberlausitz, die zu<br />
dieser Zeit unter dem Namen Milzenerland bekannt war, durch den polnischen Herzog<br />
Bolesław Chrobry (der Tapfere) beherrscht. Schon ein Jahr später fangen die langjährigen<br />
deutsch-polnischen Kriege um die Oberlausitz an, die mit dem in Bautzen im Januar des<br />
Jahres 1018 beschlossenen Frieden endeten. Der Sohn von Bolesław, Mieszko II. verlor<br />
dieses Land im Jahr 1031 während der Kämpfe mit dem Kaiser Konrad II.<br />
Bis in die 70er des 11. Jahrhunderts befand sich die Oberlausitz in Händen<br />
der Meißener Markgrafen. Im Jahr 1076 wurde der <strong>Zgorzelec</strong>er Kreis durch die<br />
Přemysliden, die Herrscher von Böhmen, übernommen. Nach dem Jahr 1253 kam<br />
die Oberlausitz (außer dem Zittauer Land, also auch Bogatynia (Reichenau) mit<br />
umliegenden Dörfern) für 66 Jahre in die Herrschaft der Askanier, der Markgrafen<br />
von Brandenburg. Erst der Tod des Markgrafen Waldemar im Jahr 1319 hat die<br />
brandenburgische Herrschaft unterbrochen und verursachte die Rückkehr der Lausitz<br />
in das Böhmische Reich, obwohl nicht sofort. Die östlichen Bereiche des Landes sind<br />
anfänglich unter die Herrschaft des Herzogs von Jauer, Heinrich des I. übergangen,<br />
der die Verwandtschaft mit den Askanier genutzt hat. Der <strong>Zgorzelec</strong>er Kreis war in<br />
Heinrichs I. Händen nur 10 Jahre lang gewesen (1319-1329), danach wurde er dem<br />
König von Böhmen Johann von Luxemburg übergeben. Für eine längere Zeit besetzte<br />
Heinrich I. das Zittauer Land, das u.a. den ganzen heutigen Türchauer Sack bis zum<br />
Dorf Lutogniewice (Schönfeld) umfasste. Jedoch nach dem Tod des Heinrich I.<br />
von Jauer, der keine Nachkommenschaft hinterließ, sind im Jahr 1346 auch diese<br />
südlichen Gebiete des heutigen <strong>Zgorzelec</strong>er Kreises durch böhmischen König Johann<br />
übernommen worden.<br />
Das Jahr 1346 ist wichtig hinsichtlich der Gründung des Sechsstädtebundes den<br />
6 königliche Städte bildeten: Bautzen, Görlitz, Lauban, Löbau, Kamenz und Zittau.<br />
Die letzte Stadt samt ihrer Umgebung, die ursprünglich unmittelbar Prag unterstand,<br />
wurde durch ihren Beitritt zum Sechsstädtebund mit der Zeit zum integralen Teil der<br />
oberlausitzischen Mark. Zur engeren Verbindung von Zittau mit anderen Städten des<br />
146
Bundes, also mit der Oberlausitz, haben hauptsächlich die verbissenen Kriege mit den<br />
Hussiten in 20er und 30er Jahren des 15. Jahrhunderts beigetragen. Der Sechsstädtebund<br />
wurde vor allem gegen das räuberische Rittertum organisiert, das im 14., 15. und<br />
sogar noch im 16. Jahrhundert sich mit der Räuberfällen beschäftigte und eine Gefahr<br />
für die kaufmännischen Geschäfte und den Handel bildete. Der Bund war mehrmals<br />
gezwungen, sein Militär zur Eroberung der Raubrittersitze zu schicken, und zwar nicht<br />
nur der Sitze in der Lausitz, sondern auch in der Schlesien und in der Böhmen.<br />
Die Oberlausitz, und damit das <strong>Zgorzelec</strong>er Land, blieben unter der Herrschaft der<br />
böhmischen Könige als oberlausitzische Markgrafen bis zum Jahr 1635. Der polnische<br />
Leser ist wahrscheinlich an der Tatsache interessiert, dass in den Jahren 1490-1526<br />
die oberlausitzischen Markgrafen die in Böhmen regierenden Jagiellonen waren<br />
– Władysław Jagiellończyk (Enkel von Władysław Jagiełło) und sein Sohn Ludwig,<br />
der bei Mohatsch während der Kämpfe gegen die Türken ums Leben kam. Vom 1504<br />
bis 1506 war Sigismund, später „der Alte” genannt, im Amt des Statthalters der<br />
Oberlausitz. Er war der jüngere Bruder des Königs Władysław und regierte in Polen-<br />
Litauen von 1506-1548.<br />
Kraft des Friedensvertrags in Prag im Jahre 1635 ist das <strong>Zgorzelec</strong>er Land in den<br />
erblichen Besitz der kurfürstlichen Linie der Wettiner übergegangen. Die Übertragung<br />
der oberlausitzischen Mark an Sachsen geschah während des sogenannten traditionellen<br />
Landtages in Görlitz im April 1636. Der Übergang der Oberlausitz unter die Herrschaft<br />
der Wettiner ist in einer ganz unruhigen Periode geschehen. Der damals tobende<br />
Dreißigjährige Krieg (1618-1648) hat zu großen demographischen Verlusten in der<br />
Lausitz geführt. Glücklicherweise wurden sie schnell durch die Ankunft der böhmischen<br />
und schlesischen Protestanten ausgeglichen, die wegen ihrer Konfession ihre Heimat<br />
verlassen mussten. Das Ansiedeln der Exulanten in der Oberlausitz resultierte in der<br />
Blüte der lokalen Leinwand- und Tuchmacherei. Die Heimweberei bildete bis in<br />
das 19. Jahrhundert eine wichtige Quelle des Lebensunterhalts der Bevölkerung der<br />
oberlausitzischen Dörfer und Städtchen.<br />
Die im 18. Jahrhundert ausgetragenen bewaffneten Konflikte, der Große Nordische<br />
Krieg und die Schlesischen Kriege, erfassten mit ihrer Reichweite die Oberlausitz.<br />
Obwohl Sachsen, das in Jahren 1697-1763 durch eine Personalunion mit Polen<br />
verbunden war, mit heiler Haut davongekommen ist, waren auch für Sachsen und die<br />
Lausitz die ökonomische Folgen katastrophal. Besonders negativen Einfluss hatte der<br />
Dritte Schlesische Krieg (1756-1763), den man auch Siebenjährigen Krieg nennt, der<br />
fühlbar die Finanzen des Sächsischen Staates ruinierte. Dennoch ist es den Wettinern<br />
gelungen, bis zur Zeit der Napoleonischen Kriege ihren Besitzstand zu behalten. Die<br />
Sachsen zur Regierungszeit des Friedrich August III haben sich für die Seite des<br />
Kaisers der Franzosen, Napoleon I. ausgesprochen, was sich als folgenschwer erweisen<br />
sollte. Kraft der Beschlüsse des Wiener Kongresses im Jahr 1815 wurde die ehemalige<br />
Einheit der Oberlausitz zerstört. Die östlichen und nördlichen Bereiche des Landes<br />
wurden an Preußen angeschlossen, die vor der Zeit des Anschlusses von Schlesien<br />
Interesse an diesen Gebieten zeigten. Bei Sachsen ist jedoch der südliche Teil der<br />
147
heutigen <strong>Zgorzelec</strong>er Kreises geblieben, der südlich des Flusses Witka (Wittig) lag.<br />
Im 19. Jahrhundert ist es zur raschen wirtschaftlichen Entwicklung des <strong>Zgorzelec</strong>er<br />
Landes gekommen. In <strong>Zgorzelec</strong> selbst entwickelte sich die Textil-, Maschinen-, Holz-,<br />
Chemie- und Lebensmittelindustrie. Die Textilindustrie spielte auch eine wichtige Rolle<br />
in den Ortschaften mit starken Webertraditionen – in Sulików, Zawidów und Bogatynia.<br />
Das am Rand der Görlitzer Heide gelegene Pieńsk wurde in der zweiten Hälfte des 19.<br />
Jahrhunderts zum wichtigen Glaszentrum in der Region. Pieńsk überholte Ruszów, wo<br />
die Glasproduktion viel früher begann. Im 19. Jahrhundert sind in vielen Ortschaften<br />
in der Umgebung von <strong>Zgorzelec</strong> kleine Gruben entstanden, die auf lokalen Flözen der<br />
Braunkohle basierten (in Radomierzyce schon in 1822). Im Jahre 1894 wurde sogar<br />
eine Untertagebau in Ujazd bei Görlitz eröffnet. In ersten Jahren des 20. Jahrhundert<br />
hat man die Grube „Stadt Görlitz“ und ein Kraftwerk in der Görlitzer Heide (heutige<br />
Zielonka) in Betrieb genommen. Im Jahr 1904 hat in Turoszów die Aktiengesellschaft<br />
„Herkules“ ihre Tätigkeit aufgenommen (1 Million Tonen jährlich). Die wirtschaftliche<br />
Entwicklung hat bedeutend den Ausbau der eisernen Wege beschleunigt. Schon in den<br />
Jahren 1846-1847 wurde eine Bahnlinie Dresden-Görlitz-Breslau in Dienst gestellt.<br />
In Jahren 1865-1866 führte man die Linie von Görlitz nach Jelenia Góra (Hirschberg)<br />
über Lubań (Lauban). Seit dem Jahr 1875 verkehrten die Züge auf der Strecke Görlitz-<br />
Zittau, als auch Görlitz-Seidenberg-Frýdlant.<br />
Die Frontoperationen des Zweiten Weltkrieges sind glücklicherweise an Görlitz<br />
vorbeigegangen, auch an der Mehrheit der im <strong>Zgorzelec</strong>er Kreis gelegenen Ortschaften.<br />
Am meisten erlitt das Industriestädtchen Pieńsk, um das schon im Februar 1945 die<br />
russischen Truppen Kämpfe führten. In den Kämpfen an der Lausitzer Neiße, zwischen<br />
Bielawa Dolna und Prędocice, haben die Divisionen der Zweiten Polnischen Armee<br />
teilgenommen. Auf dem Gebiet der Lausitz erlitten sie große Verluste. Über 3 400<br />
polnische Soldaten, die während des Forcierens der Neiße und in der Schlacht bei<br />
Bautzen ums Leben gekommen sind, wurden auf dem Friedhof in <strong>Zgorzelec</strong> bestattet.<br />
Das Jahr 1945 brachte wesentliche Veränderungen der staatlichen Grenzen in<br />
Mitteleuropa. Das westliche Polen rückte bis auf die Oder und Lausitzer Neiße vor. Die<br />
nördliche und östliche Grenze des nach dem II. Weltkrieg entstandenen <strong>Zgorzelec</strong>er<br />
Kreises deckt sich im größten Teils mit den Grenzen vor 1945. Der <strong>Zgorzelec</strong>er<br />
Kreis wurde um den Türchauer Sack vergrößert, der bis zum Zweiten Weltkrieg ein<br />
Bestandteil des sächsischen Zittauer Kreises gebildet hatte. Solche Ortschaften wie<br />
Sulików und Zawidów befanden sich bis zu Reformen im Jahr 1975 im Bereich des<br />
Laubaner Kreises. Die Dorfgemeinde Sulików und Stadtgemeinde Zawidów wurden<br />
an den <strong>Zgorzelec</strong>er Kreis erst im Jahr 1999 angeschlossen.<br />
Die Nachkriegsjahre verliehen dem <strong>Zgorzelec</strong>er Land einen industriellen Charakter.<br />
Sein Antlitz veränderte der Bau des Türchauer Treibstoff- und Energiekombinates.<br />
Großzügige Investitionen, die mit der Entstehung des Kombinats verbunden waren,<br />
locken Menschen aus allen Teilen Polens an. In den Jahren 1957-1965 ist die Anzahl<br />
der Bewohner des <strong>Zgorzelec</strong>er Kreises von 46000 auf 76900 gestiegen. Noch im Jahre<br />
1960 zählte <strong>Zgorzelec</strong> 16000 Einwohner und im Jahr 1970 schon 28500.<br />
148
Die Route der Burgen, Paläste und Höfe<br />
Durch Schicksalsfügung ist keine der mittelalterlichen Burgen im Kreis Görlitz<br />
der Zerstörung entgangen. Die Feste Neuhaus (Nowoszów) an der Czerna Wielka<br />
(Große Tschirne) in der Görlitzer Heide, erbaut in der Mitte der 60er Jahre des XIV.<br />
Jahrhunderts von Boleslaus (Bolko) II. von Schweidnitz, wurde schon im Jahr 1368<br />
von den Streitkräften des Sechsstädtebundes unter dem Vorwand des Kampfes gegen<br />
das Raubrittertum vernichtet. Außerdem hat das Heer des Sechsstädtebundes zur Zeit<br />
der Regierung Karls IV. die Burgen in Sulików (Schönberg) und Zawidów (Seidenberg)<br />
erobert und in Schutt und Asche gelegt. Von ihnen ist keine Spur geblieben, auch nicht<br />
von dem früheren Verteidigungssitz der Raubritter von Hoberg in Wilka, der einer<br />
Expedition des Sechsstädtebundes unter der Führung des Anselm von Rohnau im<br />
Jahre 1392 zum Opfer gefallen ist.<br />
Nur im Trzciniec (Rohnau), auf dem Gebiet der Stadtgemeinde Bogatynia<br />
(Reichenau), können wir immer noch Ruinen jener gotischen Burg sehen, die in mittelalterlichen<br />
Urkunden als Ronowe (1262), castro Ronow (1268), castrum Ronawe<br />
(1310), Ranowe (1311), oder als Ronnov (1319) erwähnt wird. Von der früheren<br />
Festung blieb nicht viel – kleine Abschnitte der Mauer, der ursprünglich als Gefängnis<br />
dienende Keller, und der Brunnen (43 – 45 Meter tief!), der vor dem letzten Weltkrieg<br />
als bedeutende Sehenswürdigkeit gegolten hat. Der Burghof umfasste 126 Meter<br />
Länge und 55 Meter Breite. Die Burg besaß eine Zugbrücke und gehörte damals<br />
zu den schwer einnehmbaren Festungen. Gegen die Zugbrücke konnte nur von der<br />
Ostseite her erfolgreich angestürmt werden.<br />
Wann entstand diese geheimnisvolle, das malerische Lausitzer Neiße-Tal<br />
überragende Burg? Der Beginn der Burg Trzciniec reicht bis in das XIII. Jahrhundert<br />
zurück. Den Historikern zufolge wurde die Festung von einer reichen und mächtigen<br />
Familie von Hronowitz gebaut, die schon in der ersten Hälfte des XIII. Jahrhundert<br />
die Herrschaft Zittau als Erblehn besaß. Der Stammvater der Familie von Hronowitz<br />
war Smil, ein Freund von König Přemysl Ottokar I., der um die Jahrhundertwende der<br />
XII. und XIII. Jahrhunderten lebte. Seit die Familie von Hronowitz Zittau in Besitz<br />
genommen hat, betitelte sie sich „de Zitavia“ (von Zittau), und die Nachkommen von<br />
Smil benannten sich, ab 1277, als Herrscher „z Lipé“ (von Leipa).<br />
Solche Namenänderungen beim tschechischen Adel waren im XIII. Jahrhundert<br />
durchaus üblich. Das Wappen der Familie von Hronowitz zeigte zwei gekreuzte<br />
Baumstümpfe, und in diesem Zusammenhang haben die Herrscher ihre Burgen als<br />
Rohnau, Ronov (von mittelhochdeutsch „rone“ – verdorrte Baum) gerne genannt.<br />
Im polnischen Teil der Lausitz haben wir nur ein Rohnau, das eben beschriebene<br />
Trzciniec.<br />
Die älteste Auskunft über das Bestehen der Burg Trzciniec stammt aus dem<br />
Jahr 1262. In einer vom böhmischen König Ottokar II. für das Kloster Marienthal<br />
herausgegebenen Urkunde ist ein „Conradius burchrafius de Ronowe” bezeugt.<br />
149
Dieser Konrad konnte sowohl ein Mitglied der Familie von Hronowitz, als auch deren<br />
Vasall gewesen sein. In 1268 residierte auf der Burg einer von Hronowitz (sie werden<br />
weiter als Leipa genannt) - Czaschlav. Nach dem tragischen Tod des Přemysl Ottokars<br />
II. in der Schlacht bei Dürnkrut (1278) zwang der brandenburgische Markgraf Otto V.,<br />
der Betreuer des Königssohnes Wenzel, die Familie von Leipa dazu, ihm die Burg als<br />
Pfand abzugeben. König Rudolf von Habsburg erklärte 1283 die Übernahme der Burg<br />
Trzciniec durch den Markgrafen für ungültig und übergab die hiesigen Landgüter dem<br />
Czenko von Leipa.<br />
Zum Nachfolger Czenkos wurde Heinrich von Leipa, ein mächtiger Feudalherr,<br />
der das Vertrauen des böhmischen Königs Wenzel II genoss. Nach der Krönung<br />
Wenzels II. zum König Polens (1300) bekam Heinrich von Leipa das Amt des<br />
Statthalters von Kujawien; er übte dieses Amt bis zum Jahr 1306 aus. Der König<br />
der Böhmen nahm ihm jedoch im Jahr 1303 Trzciniec und das ganze Zittauer Land<br />
weg. Die Umstände dieses Entschlusses sind unklar. Angeblich wurden Heinrich die<br />
umliegenden Güter weggenommen, da einer von seinen Rittern einen Mord während<br />
des Turniers in Zittau begangen hatte. Im Jahr 1310 übergab der König Heinrich II. von<br />
Luxemburg dem Heinrich von Leipa den verlorenen Güterkomplex in den Erbbesitz.<br />
Luxemburg beabsichtigte, auf diese Art und Weise den mächtigen Magnaten an das<br />
neue, in Böhmen herrschende Haus (Sohn von Heinrich VII., Johann von Luxemburg<br />
übernahm die böhmische Krone im Jahr 1310) zu binden.<br />
Es gelang aber nicht und Heinrich von Leipa wurde zum Führer der Opposition<br />
der tschechischen Herren, die unzufrieden waren mit der Herrschaft von Johann. Er<br />
ließ sich vielmehr in eine Affäre mit Elisabeth (Rejčka) ein, der Tochter des polnischen<br />
Königs Przemysław II., und Witwe von Wenzel II., der im Jahre 1305 starb. Johann<br />
von Luxemburg befahl im Oktober 1315, Heinrich von Leipa gefangen zu nehmen,<br />
um die politische Position Heinrichs zu untergraben. Für Heinrich trat Elisabeth<br />
ein, zusammen mit der mächtigen und zum Handeln entschlossenen Opposition<br />
der böhmischen und mährischen Herren. Unter Androhung eines Bürgerkrieges mit<br />
unabsehbaren Folgen (die Königin und die Ritterschaft verfügte über große Geldmittel)<br />
hat Johann von Luxemburg Heinrich in April 1316 entlassen.<br />
Zwei Jahre darauf kehrte der Besitzer von Trzciniec in das früher ausgeübte Amt<br />
des Obersten Marschalls zurück. Im Jahr 1319 bekam Heinrich von Leipa vom König<br />
die Landgüter auf Mähren anstelle des Zittauer Landes mit den Burgen Trzciniec<br />
und Oybin. Bis zum Ende seines Lebens hatte Heinrich von Leipa (gest. 1329) einen<br />
ungeheueren Einfluss auf die Macht in dem böhmischen Königreich.<br />
Im selben Jahr ging Trzciniec als Pfand in den Besitz des Herzog Heinrich I. von<br />
Jauer über. Das Zittauer Land wurde damals als Mitgift der Königin Agnes (Tochter der<br />
erwähnten Elisabeth und Wenzel II.), die zur Frau von Heinrich I. wurde, behandelt.<br />
Nebenbei bemerkt, die Trauung des Piasten und der böhmischen Königstochter fand<br />
auf Betreiben der Königin-Mutter und Heinrichs von Leipa statt, ohne Wissen des<br />
Königs Johann von Luxemburg.<br />
150
Nach 1319 verwalteten die fürstlichen Burggrafen die Burg Trzciniec. Zum Beispiel,<br />
in den Jahren 1332 – 1338 hatte die Funktion des Burggrafen Jaroslaw von Schlieben<br />
(Jaroslaus de Slivin) inne. Der Tod Heinrichs I. von Jauer, ohne Nachkommenschaft,<br />
unterbrach im Jahr 1346 die Piastenherrschaft auf dem Bogatynia-Land und Trzciniec<br />
kehrte unter die Herrschaft der böhmischen Könige zurück. Es wird vermutet, dass<br />
die Burg in den Jahren 1348 – 1358 dem sächsischen Fürsten Rudolf von Karl IV.<br />
von Luxemburg überlassen wurde. Im Jahr 1366 verpachtete Karl IV. „das Vorwerk<br />
zu Unterronow“ an den Stadtrat von Zittau. Die Burg war jedoch in den Händen der<br />
königlichen Burgvögte geblieben.<br />
Im Jahr 1389 bekam Anselm von Rohnau, der von einer Seitenlinie der Familie<br />
von Leipa abstammte, Trzciniec in Lehen. Anselm trat sehr früh auf dem Prager Hof<br />
auf. Schon im Jahre 1365 begleitete Anselm den Kaiser Karl IV. bei seiner Reise<br />
nach Avignon. Im Jahre 1373 war er als kaiserlicher Kommissär mit der Regelung<br />
der Grenze zwischen dem Land der Sechsstädte und der Mark Meißen beauftragt. In<br />
den Jahren 1380-1386 kam er den Verpflichtungen des Landvoigts der Niederlausitz<br />
nach, und im Jahre 1386 übernahm er das Amt des Marschalls des Hofes von Johann<br />
von Görlitz. Er wurde auch zum Görlitzer und Zittauer Landvogt ernannt, und ihm<br />
wurde die Führung über das Sechsstädtemilitär in den Expeditionen gegen die<br />
Räuberfestungen übergeben.<br />
In den 80er und 90er Jahren des XIV. Jahrhunderts war er zweifellos eine der<br />
bedeutendsten Persönlichkeiten in der Oberlausitz. Jedoch fiel er im Jahr 1395 in die<br />
Ungnade bei Wenzel IV. und verlor die Zittauer Vogtei. Ein Jahr später starb Herzog<br />
von Görlitz, der Anselm bevorzugte. Dem Herrn von Trzciniec wurde nicht nur der<br />
Titel des Marschalls, sondern auch der des Landvogtes von Görlitz entzogen. Er ging<br />
in die Niederlausitz, verbündete sich mit dem Markgrafen von Mähren Jost, auch als<br />
Jobst oder Jodok genannt. Er war ein Vetter und zugleich ein hartnäckiger Feind des<br />
Königs Wenzel. Nachdem Anselm auf die Seite der Opposition wechselte, übergab er,<br />
für 250 Schock, die Burg Trzciniec dem Heinrich (Hinko) Berka von der Duba, dem<br />
treuen Kameraden von Jost.<br />
Unter der Regierung von Heinrich Berka verwandelte sich die Burg bald in ein<br />
Räubernest. Schon im Jahre 1396 veranstalten Jost und Hinko Berka von der Duba<br />
Vorstöße auf die Anhänger des Königs und auf die Kaufleute und insbesondere auf die<br />
Zittauer. Die Raubritter aus Trzciniec wurden zum Schrecken der ganzen Umgebung.<br />
1396 gab Wenzel IV. den Bürgern und der Oberlausitzer Ritterschaft den Befehl, die<br />
Burg zu besetzen. Zur Ausführung dieses Befehls kam es aber nicht, weil sich der<br />
König mit seinem Vetter zeitweilig versöhnte. Gegen Ende des Jahres 1398 schickte<br />
Görlitz Klaus Heller zum Herrscher, um die Zustimmung zur Eroberung der Burg<br />
zu bekommen (die Besatzung der Burg behinderte immer noch den Verkehr auf den<br />
Landstrassen).<br />
Als am 23. Dezember 1398 der Markgraf Prokop von Luxemburg (Bruder von<br />
Jost, aber loyal gegenüber dem König), als Statthalter von Böhmen die Eroberung<br />
151
und Zerstörung der Burg bewilligte, beschloss der Bund schnell zu handeln, bevor<br />
der wankelmütige Wenzel wieder die Meinung änderte. Die Zittauer Bürger hatten<br />
es am eiligsten, die Raubritter von der Burg zu vertreiben. Sie brachen schon auf,<br />
bevor die Verstärkung ankam. Bald stellte sich heraus, dass die Zittauer allein nicht<br />
in der Lage waren, Trzciniec zu erobern. Alle ihre Versuche, die Festung allein zu<br />
erobern, sind fehlgeschlagen. In den ersten Tagen des 1399 Jahres kamen die Truppen<br />
der anderen Städte des Bundes an. Allein Görlitz schickte 160 Berittene (darin 32<br />
Bogenschützen), 17 Wagen mit Fußtruppen, 3 Wagen mit Geschützen, damals<br />
Büchsen oder Bombengeschütze genannt, und 3 Wagen mit Brot, Fleischgerichten<br />
und Bier. Der Kampf soll angeblich sehr verbissen geführt worden sein. Der Sage<br />
zufolge soll einer der Raubritter die Verteidiger solange zum Kampf angefeuert haben,<br />
bis einer von den Bürgern ihm den Hals mit dem Bolzen zerschoß. Die Sage nennt<br />
aber weder den Namen des Ritters noch des Armbrüstschützen. Gegen 10. Januar fiel<br />
die Burg in die Hände der Bürger. Es wurde unverzüglich mit dem Abriss der Mauern<br />
des Räubersitzes begonnen. Sogar der Stadtrat von Görlitz schickte dazu eigene<br />
Steinmetzen. Diese Eile, die Burg Trzciniec zunichte zu machen, war begründet, da<br />
am 20. Januar das Schreiben von Wenzel eintraf, in dem der König befahl, den Abriss<br />
des Gebäudes anzuhalten. Es war aber schon zu spät. Die Bürger entsetzten sich sogar<br />
darüber, dass sie den Zorn des Herrschers auf sich ziehen werden.<br />
Bis auf weiteres bedrohte nur der Markgraf Jost den Sechsstädtebund. Im Jahr<br />
1401 zähmte Wenzel den Markgrafen, indem er ihm einen großen Schadenersatz<br />
für die zerstörte Burg in Höhe von achttausend Schock auszahlte. Die Burg<br />
Trzciniec wurde nie wieder aufgebaut. Ihre Mauer wurde schrittweise für den Bau<br />
der umgebenden Behausungen niedergerissen. Zum Beispiel im Jahr 1794 wurde<br />
aus diesem Material neben den Ruinen das Forsthaus gebaut. Es wurde damals der<br />
zuschüttete Burgkeller und mittelalterlichen Waffen entdeckt (u.a. Armbrust, Bolz,<br />
Fragmenten von Hellebarden).<br />
Wir besitzen auf unserem Gebiet relativ wenige Renaissancepaläste oder<br />
Herrensitze. Renaissanceformen weisen nur drei als Ganzes erhaltene Herrensitze auf<br />
– in Łagów (Leopoldshain), Lasów (Lissa) und Kunów (Kuhna). Das Schlösschen in<br />
Jędrzychowice (Hennersdorf) entstand in der zweiten Hälfte des XVI. Jahrhunderts,<br />
wurde 1611 ausgebaut und verfiel nach dem Zweiten Weltkrieg völlig zur Ruine.<br />
Der Herrensitz in Łagów ist ein originelles Gebäude, dass einer Kirche ähnelt<br />
mit dem von einem Satteldach überdachten Mittelschiff und Anbauten, die an eine<br />
Sakristei und Vorhalle erinnern.<br />
Diesen Eindruck verstärkt noch der an das „Schiff“ gesetzte hohe Turm, der von<br />
einem achtseitigen Turmhelm mit einer Spitze bekrönt ist. Die östliche Fassade verziert<br />
eine Steintafel mit Wappenkartusche und der auf Latein verfassten Inschrift und das<br />
Portal mit dem Öffnungsgesims. Vor der Renovierung in den Jahren 1990-1992 waren<br />
auf der Fassade noch Rückstände des Sgraffitoschmucks sichtbar. Auf dem Herrensitz<br />
stehen die von Johann Christian Kirchner geschaffenen Barockskulpturen, die sich<br />
152
früher im Innenpalast in Radomierzyce (Radmeritz) befanden.<br />
Dieses seltsame Schlösschen entstand auf Anordnung des Michaels Ender von<br />
Sercha Anfang der 80er Jahre des XVI. Jahrhunderts. Anhand des Testamentes von<br />
Karl, dem Sohn des Gründers, wissen wir, dass der Herrensitz im ersten Viertel des<br />
XVII. Jahrhunderts eine Bibliothek, Rüstungen, eine Münzsammlung und „zwei<br />
große Kredenzbecher“ enthielt. In den Jahren 1780-1782 und später noch im XIX.<br />
Jahrhundert wurde der Hof renoviert Die letzte Renovierung fand Anfang der 90er des<br />
XX. Jahrhunderts auf Anregung des Gebäudebesitzers Robert Glass statt.<br />
Wegen der Nachbarschaft zu Görlitz und der komfortablen Einrichtung wurde das<br />
Schlösschen in Łagów sehr oft von den Herrschern, vom Adel und hohen Offizieren<br />
besucht. Im Jahr 1620 residierte hier der Markgraf Johann Georg von Hohenzollern<br />
aus Krnov (Jägerndorf), der Führer des 18tausender Korps, das die Lausitz vor der<br />
kaiserlichen und sächsischen Armee schützen sollte. Das Schlösschen wurde im<br />
Jahr 1633 zum Hauptquartier des Herzogs von Friedland und Sagan, Albrecht von<br />
Wallenstein, der damals als kaiserlicher Feldherr die Belagerung von Görlitz führte.<br />
Im Sommer 1680 hielt sich Johann Georg III. Wettiner oft auf dem Herrensitz auf. In<br />
dieser Zeit war er immer noch Thronfolger. Der Fürst war aus Dresden wegen der in<br />
der Residenzstadt tobenden Pest geflohen. Der Wettiner lebte in Görlitz, ritt jedoch oft,<br />
hauptsächlich aus kulinarischen Gründen, nach dem Herrensitz Łagów. Der Fürst, der<br />
34 Jahre alt war, mochte sehr gern die Festessen an der frischen Luft, im Schatten der<br />
alten, im Park des Palastes stehenden Eichen. Er verließ Görlitz und Łagów erst, als er<br />
vom Tode seines Vaters Johann Georg II. erfuhr, der der Pest zum Opfer gefallen war.<br />
Es ist auch bemerkenswert, dass Anfang des XVII. Jahrhunderts der berühmte<br />
Mystiker von Görlitz, Jakob Böhme (1575-1624), am Hofe oft zu Gast war. Er war<br />
mit dem hiesigen Landbesitzer Karl Ender von Sercha befreundet.<br />
Das Schlösschen in Lasów (Lissa) entstand auf Betreiben von Kaspar von<br />
Fürstenau, der im Jahr 1593 den Bau seines Sitzes begann. Anfangs wurde der Bau von<br />
Gräben umfasst, die mit dem Wasser vom nahe gelegenen Żarecki Potok (Kesselbach)<br />
versorgt wurden. Obwohl der Herrensitz vielmal umgebaut wurde, behielt er jedoch<br />
die Merkmale der Spätrenaissance. Das ist zweifellos eine der bemerkenswerten<br />
Sehenswürdigkeiten dieser Art in der östlichen Lausitz. In dem Palast sind die<br />
Wappen der anderen Besitzer des Dorfes aufbewahrt. Auf dem aus dem Jahr 1670<br />
stammenden Portal sind immer noch die Familienwappen von Nostitz zu sehen.<br />
Auf dem Deckenbalken hat im Jahr 1710 wiederum sein Zeichen der Bürgermeister<br />
von Görlitz Franz Straphinus, der Besitzer der Ortschaft in den Jahren 1691-1728,<br />
gelassen.<br />
Auch im Palast Lasów fehlte es an berühmten Persönlichkeiten nicht. Im August<br />
und September 1759 hatte hier sechs Wochen lang der kaiserliche Feldmarschall<br />
Leopold von Daun, der zwei Jahren früher unter Kolin den Preußenkönig Friedrich II.<br />
von Hohenzollern besiegt hat, sein Hauptquartier. Im Jahr 1760 hielte sich hier sogar<br />
Friedrich II. kurz auf.<br />
153
Der Herrensitz in Kunów (Kuhna), im Süden von Görlitz, entstand zum Ende<br />
des XVI. Jahrhunderts. Es ist nicht auszuschließen, dass er am Standort eines am<br />
12. Mai 1427 von den Hussiten verbrannten Hofes errichtet wurde. Während des<br />
Dreißigjährigen Krieges war das Schlösschen in Kunów von Festungsgraben, Wall<br />
und Palisade umgeben. In dieser Zeit versteckten sich hier sehr oft die Landeinwohner<br />
und sogar die Görlitzer Bürger. Johann Ernst von Warnsdorf hat im Jahr 1663 unter<br />
dem Eindruck des Tatarenüberfalls auf Mähren und Schlesien den Kurfürst um die<br />
Möglichkeit der Verstärkung der verschlissenen, das Schlösschen umgebenden Wälle,<br />
gebeten. Warnsdorf, die Erlaubnis erreichend, hat die Wälle repariert und dort vier<br />
Kanonen aufgestellt. In XVIII. und XIX. Jahrhundert wurde der Herrensitz umgebaut<br />
und bedeutend vergrößert.<br />
Auf der Fassade des Turmes sind Spuren der Sgraffitoverzierung erhaltengeblieben.<br />
Der Bau besitzt auch zwei sehr interessante, aus Sandstein gebaute Portale. Auf<br />
einem Portal wurde eine liegende, sich auf den Totenkopf stützende Gestalt in Stein<br />
gehauen. Hier befindet sich die lateinische Aufschrift: Hodie mihi, cras tibi (Heute<br />
mir, Morgen dir). Das Portal ist von vier Wappen verziert. Von der linken Seite sind<br />
die Wappen der folgender Familien zu sehen: von Warnsdorf, von Rechenberg, von<br />
Schaffgotsch und vermutlich von Hoberg.<br />
Auf der rechten Seite befindet sich am Palast ein Anbau, dessen mittlerer Teil aus<br />
dem dreieckigen, von Planken umfassten Turmrisalit besteht. Hier befand sich die<br />
Kapelle. Nur einige Adelssitze in Oberlausitz besaßen in der Vergangenheit solche<br />
Sakralbauten. Die Kapelle in Kunów wurde von Johann Ernst von Warnsdorf in den<br />
Jahren 1662-1665 errichtet. Im XIX. Jahrhundert wurde die Kapelle oft – von Karl<br />
August Meusel und Freiherr von Magnus – umgebaut oder verziert. In der Nähe des<br />
Palastes ist ein historischer Park von großem Naturwert gelegen. Sein Ursprung reicht<br />
bis zur Wende des XVIII. und XIX. Jahrhunderts zurück. Bemerkenswert sind auch<br />
die in der Nähe des Dorfes gelegene historische Lindenalleen.<br />
Im XVIII Jh. entstanden auf unserem Gebiet sehr viele Paläste und Herrensitze.<br />
Das bedeutendste Barockgebäude des <strong>Zgorzelec</strong>er Kreises ist der Palast in<br />
Radomierzyce (Radmeritz). Diese wahrhafte Magnatenresidenz bildete vor 1945 den<br />
Sitz der evangelischen Stiftung von Joachimstein, die von Joachim Sigismund von<br />
Ziegler und Klipphausen gegründet wurde. In der Vergangenheit wurde sie als der<br />
bewundernswerteste Palastbau in der Oberlausitz betrachtet. Das Bauwerk steht auf<br />
einer Insel, die von einem breiten, vom Wasser der Wittig versorgten Festungsgraben<br />
umgeben ist. Auf die Insel gelangt man über die Steinbrücke, die aus drei Bögen<br />
besteht und einem prächtigen Barocktor, das mit dem Wappen von Ziegler verziert<br />
wurde (sowohl die Brücke als auch das Tor entstanden 1700, anhand des Projektes<br />
von K. Beyer).<br />
Der Palast, im südlichen Teil der Insel gelegen, ist ein Dreigeschossbau in der<br />
Form des Buchstaben C und von zwei Seitenschiffen flankiert. Er ist von einem<br />
hohen, aus zwei Flächen bestehenden Mansarddach bedeckt. Die Hauptfassade<br />
154
mit dem dreiaxialen Risalit ist von einem Tympanon umgeben. Hier befindet sich<br />
ein prächtiges Portal, durch das man in den Hausflur gelangt. Die architektonische<br />
und bildhauerische Gestaltung der Fassade ist sehr prächtig und besteht aus für die<br />
Barockzeit charakteristischen Figuren. Diese prächtige Komposition wird durch den<br />
nahegelegenen kleinen Pavillon und Wirtschaftsbauten vervollständigt.<br />
Vor dem Palast sowie auch in seinem Inneren standen viele bedeutenden Skulpturen<br />
(im Palastpark waren es genau 46 Skulpturen). Nach dem Zweiten Weltkrieg wurden<br />
sie verstreut oder einfach geplündert. Mirosław Przyłęcki gab bekannt, dass sich<br />
ein Teil dieser Skulpturen sogar in Wilanów (Warschau) befand. Einige Skulpturen<br />
befinden sich gegenwärtig in Łagów und im Schloss Czocha (Tzschocha).<br />
Vor der Frontalfassade des Palastes in Radomierzyce befand sich ein Repräsentationshof<br />
(cour d’honneur). Sehr interessant und selten für die Barockzeit ist<br />
die Führung des Eingangs in den Palast von der Seite des im französischen Stil<br />
eingerichteten Gartens. Der Wassergraben ist von einer alten Buchen-Eichen-Allee<br />
umgeben. Auf den zur Brücke bei der Neiße führenden Weg entlang, wachsen noch<br />
Linden (Relikte der alten Allee), die auf Zieglers Empfehlung hin 1716 angepflanzt<br />
wurden.<br />
Wer sind die Erbauer des Palast-Park-Komplexes in Radomierzyce? Das Projekt<br />
stammt, nach Gurlitts und Jechts Meinung, von Christoph Beyer (gest. 1741), dem<br />
Chef der Generalbaubehörde in Dresden. Dem polnischen Forscher Henryk Dziurla<br />
168. Pałac w Radomierzycach na początku XX w. (kartka pocztowa ze zbiorów autora)<br />
155
zufolge war es der schon erwähnte Johann Friedrich Karcher (1650-1726), der als<br />
Oberlandbaumeister u.a. gemeinsam mit dem Zwinger-Baumeister Matthäus Daniel<br />
Pöppelmann das Taschenbergpalais für die Gräfin Cosel in Dresden geschaffen hat. Die<br />
Frage der Urheberschaft der Gründung ist auch deshalb kompliziert zu beantworten,<br />
weil der Stifter vor seinem Tod erhebliche Teile der Urkunden verbrannt haben soll.<br />
An dem jahrelangen Bau waren mehr oder weniger berühmte, sowohl aus<br />
Dresden, als auch aus Lausitz stammende Handwerker beteiligt (Bildhauer, Maler,<br />
Polsterer, Ofensetzer, u.s.w.). Z. B. vier bedeutende Statuen, die früher im Flur<br />
standen, und zwei auf dem Hof stehende Sphinxen (der Sage zufolge besaßen die<br />
Sphinxen die Gesichtszüge der Aurora von Königsmark, der berühmten Mätresse<br />
Augusts des Starken) wurden von Johann Christian Kirchner (1691–1732), dem<br />
Hofbildhauer Augusts II., fertiggestellt. Unter seinem Meißel gingen mehrere<br />
Verzierungen der Dresdener Augustusbrücke und des Zwingers hervor. Johann Jakob<br />
Rousseau, Dresdner Bildhauer, verzierte die Gesimse und Kamine in Joachimstein.<br />
Die Bemalungen wurden von Johann Gottfried Krause, H. Franz, Christian<br />
Sigismundt, Georg Sebastian Michorn und anderen Künstlern gefertigt. In der Frage<br />
der Innenverzierungen ließ sich von Zieglern durch George Bähr (der die berühmte<br />
Frauenkirche in Dresden entworfen hat) oder Johann Christian Knöffel (1686-1752)<br />
beraten, von dem u. a. das Kurländer Palais in Dresden und das Schloss des Grafen<br />
von Brühl in Brody (Pförten) auf dem Niederlausitz-Gebiet stammen.<br />
Zum Bau des Palastes und der angrenzenden Bauten wurden riesige Mengen von<br />
Holz, Ziegeln, Sandstein, Kalk und anderen Materialen gebraucht. Das Holz wurde u.<br />
a. aus dem Wald bei Platerówka (Niederlinda) und Niedów (Nieda) herbeigebracht.<br />
Der Sandstein für die Steinmetzen wurde von der Görlitzer Heide, von Rakowice Małe<br />
(Rakelsdorf) bei Lwówek Śląski (Löwenberg), und aus Waltersdorf in dem Zittauer<br />
Gebirge eingeführt. Das Tafelglas wurde für Ziegler von der Glashütte Wymiarki<br />
(Wiesau) in Fürstentum Żagań (Sagan) hergestellt.<br />
Nach dem Tod des Stifters wurde der Palast mehrmals umgebaut und renoviert<br />
(1817-1822 und 1875-1876). Im Jahre 1942 wurde im Palast der bedeutende Teil des<br />
Görlitzer Archivs versteckt. Nach dem Krieg wurde der Palast nacheinander von der<br />
Sowjetarmee, von Grenzschutztruppen, von einem Landwirtschaftlichen Staatsbetrieb<br />
und dem Kraftwerk „Turów“ besetzt. Der Palast ging immer mehr zugrunde, bis er<br />
sich ganz in Ruinen verwandelt hatte. Im Jahr 1999 wurde das Objekt von Marek<br />
Głowacki gekauft, dem Chef der Firma GERDA, der die umfangreiche Rekonstruktion<br />
des Palastes begann.<br />
Im Palast Joachimstein waren oft Könige und andere berühmte Persönlichkeiten<br />
zu Gast. Am 24. Mai 1721 führte von Ziegler, stolz auf sein Werk, den sächsischen<br />
Kurfürsten Friedrich August I. (August den Starken) durch das unvollendete Schloss.<br />
Von 26. zum 27. November 1745 übernachtete hier der Preußenkönig Friedrich II. mit<br />
seinem Stab. In den ersten Tagen des Septembers 1813 hielt sich hier der preußische<br />
Fürst Wilhelm (später der Kaiser von Deutschland), General von Blücher und viele<br />
156
preußische und russische Oberoffiziere auf. Da das Stift Joachimstein unter der<br />
besonderen Aufsicht der sächsischen Herrscher stand, besuchten sie insbesondere die<br />
Wettiner. Im Jahr 1823 hielte im Palast der Thronfolger Friedrich August auf (später<br />
König Friedrich August II.). Unter den Palastbesuchern sind noch die sächsischen<br />
Könige zu erwähnen: Anton (1829), Johann (1856, 1869), Georg (1897), Friedrich<br />
August III. (1905), ganz zu schweigen von anderen Mitglieder der königlichen<br />
Familien.<br />
Die anderen Barockschlösser auf dem beschriebenen Gebiet sind nicht so prächtig.<br />
In Łomnica (Lomnitz) steht ein Schloss, der von Johann Georg von Seidel in den<br />
30er und 40er Jahren des XVIII. Jahrhunderts gebaut wurde. Im XIX. Jahrhundert<br />
wurde der Bau umgearbeitet, und dadurch besitzt das Schloss viele neogotische und<br />
eklektische Eigenschaften. In Kostrzyna (Trattlau) liegt ein kleiner Barockpalast, der<br />
in den 50er Jahren des XVIII. Jahrhunderts auf Anregung von Christoph Ernst von<br />
Üchtritz gebaut wurde. Ein aus dem XVIII. Jahrhundert stammender Herrensitz steht<br />
in Ksawerów (Zwecka) bei Zawidów (Seidenberg).<br />
In <strong>Zgorzelec</strong> ist auf dem Dolny Ujazd (Nieder Moys), auf der Francuska Strasse,<br />
ein Barockhof von 1730 erhaltengeblieben, der früher Sitz der Familie Raschke war.<br />
Friedrich Wilhelm Raschke, Mitglied des sächsischen Kriegsrats, hat hier als Gast<br />
den Preußenkönig Friedrich II., in der Nacht vom 25. auf 26. November des 1745,<br />
aufgenommen. In März 1813 übernachteten hier vermutlich auch: Fürst Wilhelm<br />
(später Kaiser Wilhelm I.) und Fürst Karl von Mecklenburg. In Mai 1813 tauchte hier<br />
öfters Kanzler Karl August von Hardenberg auf.<br />
Unter den in den XIX. Jahrhundert entstandenen Palästen und Herrensitze ist ein<br />
klassizistisches Schloss in Sławnikowice (Kieslingswalde) bemerkenswert, das in den<br />
Jahren 1812-1815 gebaut wurde. Dieser prächtige Bau, mit Säulengang und Tympanon,<br />
entstand anstelle des älteren Hofes, in dem der berühmte sächsische Gelehrte und<br />
Erfinder des europäischen Porzellans, Ehrenfried Walther von Tschirnhaus (1651-<br />
1708), zur Welt kam.<br />
Nach dem Zweiten Weltkrieg, oft wegen der schlechten Verwaltung, verfielen<br />
viele sehenswerte Herrensitze und Paläste. So verfielen der Renaissancehof in<br />
Jędrzychowice (Hennersdorf) und der Barockpalast in Żarska Wieś (Sohr-Neundorf).<br />
Anfang der 70er Jahre des vergangenen Jahrhunderts wurde der Palast in Studniska<br />
Dolne (Nieder Schönbrunn) niedergerissen. Für immer verloren sind die Paläste in<br />
Jerzmanki (Hermsdorf) und Radzimów (Bellmannsdorf). Anstelle der prächtigen<br />
Schlossbauten in Rybarzowice (Reibersdorf) und Nadrzecze entstand ein „Krater“<br />
des Braunkohletagebaus. Gelernt aus diesen Erfahrungen sollten wir uns alle Mühe<br />
geben, die traurige Liste der verlorenen Sehenswürdigkeiten abzuschließen.<br />
157
Sakralbauten im <strong>Zgorzelec</strong>er Kreis<br />
Auf dem Gebiet des <strong>Zgorzelec</strong>er Kreises sind mehrere wertvolle und kostbare<br />
Bauten der Sakralkunst zu sehen. Im Jahr 1945 und in der Nachkriegszeit erlitt die<br />
Sakralarchitektur verhältnismäßig kleine Verluste. Im Gegenteil zu den Herrensitze<br />
und Schlösser wurden nur wenige Kirchen in der Zeit der Kriegshandlungen zerstört<br />
oder später in Schutt und Asche gelegt, (z. B. in Bielawa Dolna (Nieder Bielau), Pieńsk<br />
(Penzig), Przesieczany (Hohkirch), Ruszów (Rauscha) und Zatonie (Seitendorf).<br />
Die Kirche in Niedów (Nieda) ist vermutlich das am frühesten in unseren Gebieten<br />
entstandene christliche Gotteshaus. Gemäß der Tradition sollte es schon im XI.<br />
Jahrhundert oder im XII. Jahrhundert entstanden sein. Zum Schutzheiligen der Kirche<br />
in Niedów wurde der Heilige Wolfgang gewählt, der Bischof von Regensburg (gest.<br />
im Jahr 999, heilig gesprochen im Jahr 1050), bekannt als der Betreuer der Einsiedler,<br />
der in Böhmen im Mittelalter besonders verehrt wurde. Die Kirche in Niedów besaß<br />
schon 1346 den Pfarrstatus und bildete ein Bestandteil von Görlitzer Dekanat. Dem<br />
lokalen Pfarrer unterstanden die Kirchen in Radomierzyce (Radmeritz), Osiek Łużycki<br />
(Wendisch Ossig), und in dem am linken Ufer der Neiße gelegenen Leuba. Es ist<br />
auch nicht auszuschließen, dass in den ältesten Grenzen des Parochiebezirks auch<br />
Koźmin (Kosma) mit Tylice (Thielitz) standen. Trotz des langen Daseins behielt die<br />
Kirche in Niedów keine mittelalterlichen Elemente. Die gegenwärtige Form bekam<br />
das Gotteshaus durch den gründlichen Umbau in den Jahren 1715-1721 gemäß des<br />
Projektes von J.S. Hammer aus Dresden. Die Innenverzierung und Ausstattung<br />
kommen aus der Barock- und Rokokozeit. An der Außenwand der Kirche ist die in<br />
unserem Kreis bemerkenswerte und prächtigste Sammlung der Steingrabplatten zu<br />
sehen. Die ältesten Platten der Mitglieder der Familie von Penzig, die Besitzer der<br />
umliegenden Güter, stammen von Renaissancezeit.<br />
Romanische Sakralarchitektur wird von den Kirchen in Jerzmanki (Hermsdorf),<br />
Jędrzychowice (Hennersdorf), Łagów (Leopoldshain), Studniska (Schönbrunn)<br />
und Trójca (Troitschendorf) repräsentiert. Alle entstanden im XII. Jahrhundert. Die<br />
romanische Kirche des Heilligen Franziskus von Assisi in Jerzmanki, (die erste<br />
Erwähnung stammt vom 1346) wurde ungefähr im 1260 Jahr gebaut. Als Baumaterial<br />
wurde vor allem Basalt vom nahegelegenen Steinbruch genutzt. Der älteste<br />
Schutzheilige dieses Gottesdienstes war der Heilige Laurentius. In den Jahren 1517-<br />
1518, in der Zeit als die Kirche immer noch katholisch war, wandte sich die hiesige<br />
Gemeinde an den Görlitzer Rat, um Geldhilfe beim Umbau des Kirchenschiffes (das<br />
Kirchenschiff bestand vorläufig aus der Holzdecke) zu bekommen. Erst im Jahr 1579<br />
wurde das bis heute bestehende Netzgewölbe gebaut. In manchen Quellen sind auch<br />
andere Angaben betreffend den Umbau zu finden, d. h. das erste Vierteljahrhundert<br />
des XVI. Jahrhunderts. 1617 wurde der Tempel Gottes mit einem neuen geschnitzten<br />
Altar ausgestattet, der das Wappen der Patronate von Schachmann und die Initialen<br />
MH (der Meister, der es geschnitzt hat) trug. Der alte, christliche Altar wurde, wegen<br />
158
der Heiligenfiguren, die nicht in Luthertum anerkannt waren, fortgeschafft.<br />
Die Kirche in Jerzmanki gehört zu den ältesten und wertvollsten Sakralbauten<br />
in der Oberlausitz. Ihr Wert wird von dem spätromanischen Stil, aber auch von der<br />
seltenen architektonischen Ausführung bestimmt. Die Kirche besitzt Sonderendung<br />
von der östlichen Seite in der Form der vierseitigen Apsis und einen selten<br />
auftretenden kantigen Turm, der sich zwischen Seitenschiff und das Presbyterium<br />
erhebt. Sehr interessant ist auch ein selten auftretendes Wendeltreppenhaus mit dem<br />
Sandsteinstift.<br />
Die Frauenkirche in Jędrzychowice entstand in der zweiten Hälfte des XIII.<br />
Jahrhunderts. Der Kunsthistoriker Z. Świechowski hat die Entstehungszeit der Kirche<br />
auf ca. 1260 bestimmt. Die Mauern der Kirche wurden aus dem gebrochenen Stein<br />
gebaut, und die Grate wurden durch den Quaderstein verstärkt. In Spätmittelalter<br />
wurde der Kippkarren in Presbyterium durch das Netzgewölbe ersetzt. Ursprünglich<br />
waren das zwei Fensterlöcher (bisschen ausgeweitet) und beide Südportale, die<br />
gegenwärtig vermauert sind. Der Sakralbau wird als seltenes Beispiel der Wehrkirche<br />
geführt. Noch im Jahre 1772 besaß die die Kirche eine Ringmauer mit Zinnen, die<br />
typisch für die mittelalterlichen Burgen sind. Im Jahre 1614 wurde diese Kirche auf<br />
Anordnung des Landesgutsherren und späteren Görlitzer Bürgermeisters Heinrich<br />
Ritter umgebaut. Im Inneren des Gotteshauses sind Stuckverzierungen zu sehen, die<br />
u. a. die Madonna mit Jesuskindlein, den Heiligen Georg und die Heilige Elisabeth<br />
darstellen. Vermutlich stammen sie aus dem Anfang des XVI. Jahrhunderts.<br />
In Łagów, in der Nähe von Jędrzychowice gelegen, befindet sich auch eine in das<br />
zweite Viertel des XIII. Jahrhunderts zurückreichende Kirche. Von den romanischen<br />
Wurzeln des Baues zeugen das Scharfbogenportal im Priestereingang, die Kolumnen<br />
in Presbyterium und selbst die Raumplanung der Kirche. Die Filialkirche des Heilligen<br />
Anton ist ein Bau mit einem Schiff mit dem ausgegliederten Presbyterium und einer<br />
halbkreisförmigen Apsis. Im Spätmittelalter wurde die Kirche umgebaut. In dem<br />
Seitenschiff wurden Netzgewölbe eingerichtet. In der Neuzeit entstanden noch die<br />
Anbauten. Im XVII. und XVIII. Jahrhundert wurden mehrmals die Türme renoviert<br />
(1675, 1681, 1767). 1675 wurde auch die innere Ausstattung geändert. Im Jahr 1880<br />
unter Leitung des Görlitzer Architekten Richter wurde der Innenraum der Kirche<br />
nochmals umgebaut. Während des Umbaus wurden neue Fenster angebracht und die<br />
alten zugemauert und verputzt.<br />
Die Kirche der Heiligen Anna und Michael in Studniska wurde vermutlich in der<br />
ersten Hälfte des XIII. Jahrhunderts erbaut und behielt in bedeutendem Maße ihre<br />
ursprüngliche Form. Die Apsis ist mit der Konche gewölbt, und das Presbyterium<br />
besitzt ein auf Kragsteinen gestütztes Kreuz-Rippengewölbe. Noch im Mittelalter<br />
wurde die Kirche mit der Sakristei erweitert, die im XVIII. Jahrhundert mit der<br />
Bestimmung für Empore aufgestockt wurde. Die Kirche verlor sehr an ihrem Aussehen<br />
in den Umbauzeiten in den Jahren 1839-1840, als der hohe Anbau auf der Südseite<br />
des Presbyteriums und auf der Westseite entstand und die Fensterlöcher verändert<br />
wurden. Von der barocken Ausstattung sind drei Holz- und Polychromaltare und<br />
159
polychromierte Kanzel aus der ersten Hälfte des XVII. Jahrhunderts übrig geblieben.<br />
Die letzte der romanischen Kirchen des <strong>Zgorzelec</strong>er Kreises, die Kirche St. Peter<br />
und Paul in Trójca (Troitschendorf), entstand in der ersten Hälfte des XIII. Jahrhunderts.<br />
Diese zeitliche Bewertung ist dadurch möglich, dass die Kirche ein Halbkreisportal am<br />
Priestereingang behalten hat. Sehr charakteristisch für diese Zeit ist die Raumplanung.<br />
Die Kirche in Trójca gehört zu den Einschiffbauten mit getrenntem Presbyterium und<br />
halbkreisförmiger Apsis. Im Spätmittelalter wurde eine Sakristei mit spätgotischen<br />
Portal angebaut mit dem Datum 1512. In der Neuzeit wurden die Kirchenschiffe<br />
umgebaut und die Fensterlöcher umgestaltet. Es wurden auch die Anbauten ergänzt<br />
und die Betglocken über den Schiffen errichtet. Der Innenraum des Tempels stammt<br />
vorwiegend aus dem Anfang des XX. Jahrhunderts.<br />
Viele von den Kirchen des <strong>Zgorzelec</strong>er Landes bestanden schon im Mittelalter.<br />
Wegen der verschiedenen Ereignisse (vor allem durch Brände) mussten sie<br />
wiederaufgebaut, oder grundlegend umgebaut werden, so dass die ursprünglichen<br />
Elemente der Bauten heutzutage<br />
nur noch sehr schwer festzustellen<br />
sind. Z. B. besaß die Kirche der<br />
Aufhebung des Heiligen Kreuzes<br />
in Sulików (Schönberg) den<br />
Pfarrstatus schon im Jahre 1234.<br />
Sie wurde aber 1688 bei einem<br />
ungeheuren Brand der Kleinstadt<br />
vernichtet, die gegenwärtige besitzt<br />
Barockcharakter. Die Kirche<br />
St. Peter und Paul in Bogatynia<br />
(Reichenau) bestand um die<br />
Wende des XIII. Jahrhunderts,<br />
aber ihre Form bekam sie in<br />
den Jahren 1690-1695 wegen<br />
der Umbauten unter der Leitung<br />
Heinrich Prescher von Zittau.<br />
Die kleinen Dorfkirchen in<br />
Białogórze (Lichtenberg), Gronów<br />
(Gruna), Miedziana (Küpper),<br />
Osiek Łużycki (Wendisch Ossig),<br />
Radzimów (Bellmannsdorf) oder<br />
in Żarki Średnie (Sohra) standen<br />
schon 1346, aber hinsichtlich der<br />
Architektur repräsentieren sie vor<br />
allem Barock und Klassizismus.<br />
169. Kościół w Jędrzychowicach. [WB]<br />
Unter allen erwähnten sind die<br />
160
Kirche in Miedziana – die den Anspruch auf die wundervollste Landbarockkirche in<br />
den östlichen Teil der Oberlausitz erheben kann – sowie die Kirche in Osiek Łużycki.<br />
einer ausführlichen Beschreibung besonders wert.<br />
Die Kirche in Miedziana, ursprünglich als Alle Heiligen Kirche bezeichnet<br />
(gegenwärtig St. Peter und Paul Kirche), entstand auf Anregung des Gutbesitzers,<br />
Freiherr Otto Konrad von Hoberg in den Jahren 1725-1730. Er starb zwar schon im<br />
Jahre 1726, aber berücksichtigte und garantierte im Testament die Finanzhilfe für den<br />
weiteren Bau. Es werden zwei Daten der Konsekration des Tempels angegeben: 1730<br />
und 1736. Die Kanzel und den Altar errichtete der Meister Lindner, damals ein sehr<br />
geschätzter, in Lwówek Śląski lebender Bildhauer. Die Orgel mit 17 Orgelregistern<br />
wurden durch den Zittauer Johann Tamitio (Tamitius) hergestellt, der auch die Orgel für<br />
anderen Tempel in der Lausitz, z. B. für die evangelische Kirche in Oybin (in weiterem<br />
Teil dieses Buches beschrieben) gefertigt hat. Auf dem Turm wurden drei Glocken<br />
befestigt, von denen sich nur eine erhalten hat, die in 1798 von Christoph von Linnenfeld,<br />
dem Besitzer des Dorfes Bierna (Berna), gestiftet wurde. Eine sehr interessante<br />
Sehenswürdigkeit in der hiesigen Kirche ist der aus dem Jahre 1730 stammende<br />
Rokokokachelofen, der in der<br />
einstigen Loge der Besitzer<br />
von Bierna steht. In der Kirchenmauer<br />
befinden sich die<br />
Ganzgestaltengrabplatten des<br />
Joachim von Eberhard, gest.<br />
1597, und vermutlich der Tochter<br />
von Kaspar von Spiller und<br />
Anna Maria, von Hause von<br />
Nostitz. Wir können hier auch<br />
das Epitaph von Joachims Frau<br />
bewundern, der Katarina von<br />
Eberhard (de domo von Nostitz),<br />
die 1584 starb.<br />
Die Geburtskirche der<br />
Heilige Jungfrau Maria in Osiek<br />
Łużycki erhielt die gegenwärtige<br />
Form nach dem Brand vom<br />
1662. Das ist ein gemauerter,<br />
einschiffiger Bau mit polygonal<br />
ausgestattendem Presbyterium.<br />
Von der westlichen Seite lehnt an<br />
ihr der Turm mit der Grabkapelle<br />
aus dem Jahr 1749. In der Kirche<br />
befindet sich eine interessante,<br />
170. Kościół w Żarkach Średnich w okresie międzywojennym<br />
(kartka pocztowa ze zbiorów autora).<br />
161
polychrom Kassetten imitierende Holzdecke. Das Gewölbe des Presbyteriums<br />
verzieren prächtige Stuckdekorationen, die in den 60er Jahren des XVII. Jahrhunderts<br />
entstanden. Die älteste Ausstattung stammt aus dem XVII. Jahrhundert. An der<br />
äußeren Kirchenmauer befinden sich Barockepitaphien, darunter auch die Grabplatte<br />
für Johann Georg von Warnsdorf, der während des Dreißigjährigen Krieges auf dem<br />
Marktplatz Sulików (Schönberg) von schwedischen Reitern getötet wurde (1642 oder<br />
1643).<br />
Unweit von Osiek Łużycki liegt Radomierzyce, wo die Barockkirche der St. Peter<br />
und Paul einfach zufinden ist. Die frühere Kirche ist hier am 5. Mai 1686 verbrannt.<br />
In den nächsten zwei Jahren wurde sie wieder aufgebaut, aber ohne den Turm. Um<br />
1692 unternahm Joachim Sigismund von Ziegler-Klipphausen das Vorhaben, einen<br />
ganz neuen Tempel zu errichten. Bis 1698 wurde nur das Pfarrhaus fertiggestellt.<br />
Noch im selben Jahr wurde, anhand des Projektes des italienischen, in Bolesławiec<br />
(Bunzlau) sesshaften Architekten, von Johann Jacob Stanjo (Stanjus), mit dem Bau<br />
des Kirchenturmes begonnen. Der Turm wurde 1701 fertiggestellt, aber von Ziegler,<br />
laut den Hinweisen des berühmten Dresdner Architekten Christoph Beyer, der nach<br />
Radomierzyce eingeladen wurde, begann 1702 mit den unwesentlichen Änderungen.<br />
Der Bau der Kirche fing 1702 an, wurde aber 1713 beendet. Und auch hier ließ er sich<br />
von berühmten Spezialisten beraten, so von dem am Hof Augusts des Starken tätigen<br />
Matthäus Daniel Pöppelmann, dem Schöpfer des Zwingers in Dresden.<br />
1708 wurden auf dem Kirchenturm drei von dem Glockengießer aus Dresden,<br />
Michael Weinhold, abgegossene Kirchenglocken aufgehängt. 1713 wurde die<br />
Friedhofsmauer gebaut, in der der Grabstein des 1313 gestorbenen Ritters „de Losow“<br />
(von Lossow) eingerichtet wurde. Das ist vermutlich die älteste datierte Rittergrabplatte<br />
in der Oberlausitz, und wahrscheinlich in Süd-West Polen. Vor dem Brand befand sie<br />
sich in der Nähe des Altars. In der Nähe der Kirche liegt das Barockmausoleum, das<br />
Haus der Joachimsteins Stiftung. Der Bau wurde 1732 vollbeendet.<br />
Auch im südlichen Teil des <strong>Zgorzelec</strong>er Kreises, in der Nähe von Bogatynia,<br />
befinden sich eine Kirche aus der Barockzeit. Beschreiben wir mindestens drei von ihnen<br />
– in Działoszyn (Königshain), Krzewina (Grunau) und in Sieniawka (Kleinschönau).<br />
Die Existenz der Kirche in Działoszyn können wir anhand der Urkunde von 1384<br />
feststellen. 1493 wurde im Dorf eine neue Kirche, die St. Bartholomäus Kirche gebaut.<br />
Der Anstieg der Einwohnerzahl machte den Bau einer neuen Kirche erforderlich. 1766<br />
wurde der Grundstein eingemauert, und 1769 wurde die Kirche konserviert. Dieser<br />
prächtige Bau wurde unter der Leitung des Architekten aus Liberec (Reichenberg),<br />
Joseph Kunze, errichtet. Das Innere der Kirche zeichnet sich durch eine prächtige<br />
Barock- und Rokokoausstattung aus. Wir können hier den hölzernen Orgelprospekt<br />
aus dem Jahr 1672, den Hauptalter aus den 1779, die polychromierte Kanzel und das<br />
Taufbecken aus dem Jahr 1783 bewundern. Hier befindet sich auch die Figur des<br />
Christkindes aus der in Ostrów, in der Nähe von Sokal gelegenen Kirche, bis 1951 lag<br />
diese Ortschaft an der Grenze Polens.<br />
162
In Erinnerung behalten werden sollte, dass in der Pfarrei Działoszyn viele Seelsorger<br />
sorbischer Abstammung arbeiteten. In den 30er Jahren des XIX. Jahrhunderts war<br />
Jakob Pjech hier für kurze Zeit Vikar, er wurde bekannt für sein Wirken im nahe<br />
gelegenen Zatonie (Seitendorf). Ein anderer Sorbe, Jurij Kubaś war Vikar in den<br />
Jahren 1870-1875. Nach ihm trat Michał Ról (bis 1877) ein, und in den Jahren 1894-<br />
1895 kam noch Jan Rječka dazu. Ein Vierteljahrhundert (1900-1925) übte Michał<br />
Wjesela das Amt des Pfarrers aus, der Übersetzer der Gedichte und Erzählungen<br />
aus dem Tschechischen und Französischen war und auch Autor von Originalwerken<br />
gewesen ist. Der letzte sorbischer Pfarrer in Działoszyn war Jurij Brusk (1890-<br />
1950), der hier die letzten 10 Jahre seines Lebens arbeitete. Der Priester Brusk starb<br />
in Działoszyn (Königshain), und sein Grab befindet sich unter der Mauer auf dem<br />
hiesigen Friedhof.<br />
In Krzewina an der Lausitzer Neiße ragt die Kirche St. Johannes des Täufers<br />
auf, die in den Jahren 1739-1740 errichtet wurde. Der sächsische Hofmaler Gabriel<br />
Ambrosius Donath, geboren in Krzewina, hat 1740 speziell für diese Kirche ein Bild<br />
gemalt, das die Enthauptung des Johannes des Täufers darstellt. Das Gotteshaus<br />
kennzeichnet eine schlichte, klassizistische und neogotische Ausstattung.<br />
In Sieniawka befindet sich eine Barockkirche, die Kirche Johannes des Täufers.<br />
Die älteste Kirche entstand in Sieniawka (Kleinschönau) noch im Mittelalter, und<br />
wurde der Heiligen Tekla gewidmet. In den Jahren 1540-1580 war die kleine hiesige<br />
Kirche verödet. Nach der Renovierung wurde die Kirche erneut den Gläubigen zur<br />
Verfügung gestellt, aber schon als evangelisches Gotteshaus. Die gegenwärtige Form<br />
bekam die Kirche gegen Ende des XVII. Jahrhunderts. Die Verzierung der Kirche<br />
besteht vor allem aus Barock- und Rokokoelementen. Vor Jahrhunderten befand<br />
sich hier ein auf Holz gemaltes Bild der Muttergottes, das als wundertätig galt. Auf<br />
Befehl Kurfürst August des Starken wurde 1730 das Bild zum Zittauer Rathaus und<br />
dann nach Dresden gesetzt. Vor dem Zweiten Weltkrieg wurden außerdem von der<br />
Kirche die spätgotische Skulpturen aus dem Jahr 1500 ins Museum in Zittau gebracht.<br />
Sie stellten vor allem die Muttergottes mit dem leblosen Christus auf dem Knie, die<br />
Heilige Margaret, die Heilige Magdalena, und St. Peter dar. In der Friedhofmauer<br />
wurde ein Steinkreuz (sog. Sühnekreuz) eingebaut.<br />
163
Über die Umgebindehäuser<br />
Das charakteristische Element des Gebietes der Oberlausitz und des <strong>Zgorzelec</strong>er<br />
Landes ist der originelle, volkstümliche Umgebindehausbau, der oft die Bezeichnung<br />
des „Lausitzer“ trägt. Diese so stark mit der Landschaft unserer Dörfer verbundene<br />
Architektur verfügt über außerordentliche architektonische und ästhetische Vorzüge.<br />
Charakteristische Eigenschaft ist die sog. Umgebindekonstruktion, die aus den von<br />
oben durch Spannriegel und waagerechte Balken verbundenen Säulen besteht. Die<br />
Säulen bilden eine Art von Joch, das die Wände als Kammkonstruktion umgibt. Das<br />
Umgebinde entlastet großartig die Holzwände, indem es die Last des Daches und des<br />
Obergeschosses unmittelbar auf den Boden versetzt.<br />
Ursprünglich waren die Umgebindehäuser eingeschossig und bestanden aus einer<br />
oder zwei Stuben. Mit der Zeit kamen mehrgeschossige Häuser auf, die sich durch<br />
ausgebaute innere Struktur auszeichneten. Die Wände des Stockwerkes (seltener<br />
der Stockwerke) bekamen meistens die Fachwerkkonstruktion, die man mit einer<br />
Mischung von Lehm und Stroh ausgefüllt hat. Ehemals beinhaltete eine der Stuben<br />
im Erdgeschoss die Webstühle, die arbeitend unaufhörlich Schwingungen erzeugten.<br />
Doch dank der elastischen Holzkonstruktion hatte die Arbeit der Webstühle keinen<br />
negativen Einfluss auf das Gebäude.<br />
Ein Flur trennte die Webwerkstatt von den gemauerten Haushaltsräumen, in<br />
denen sich meistens ein Brotofen mit gewaltiger Ofenplatte befand. Die Wohnstuben<br />
befanden sich auf der ersten Etage und waren entweder nur über den Kammteil des<br />
Erdgeschosses oder über dem ganzen Gebäude platziert. Die Umgebindehäuser besaßen<br />
ein steiles Satteldach, das anfangs nur mit Stroh und Schindeln bedeckt wurde, und<br />
später mit Dachziegeln oder auch Schiefer. Der Giebel des Daches war nicht selten<br />
schräg und bildete einen charakteristischen Walm. In manchen Häusern, besonders in<br />
denen, die in der Vergangenheit zu Textilkaufmännern gehörten, befinden sich reichlich<br />
verzierte hölzerne oder steinerne Portale. Außerdem treten dort auch geschnitzte<br />
Umgebindesäulen und profilierte Decken sowie geschmiedete Fenstergitter auf. Solche<br />
repräsentative Beispiele der kleinstädtischen Variante der Umgebindearchitektur<br />
können wir in Bogatynia bewundern. Die größte Anzahl der Häuser des Lausitzer<br />
Typus ist auf den Straßen Główna, Górna, 1 Maja, Kościuszki und Nadrzeczna erhalten<br />
geblieben. Auch in Markocice (Markersdorf), einem ehemaligem Dorf, heutzutage<br />
ein Stadtteil von Bogatynia, werden wir viele Umgebindehäuser finden, obwohl sie<br />
weniger dekorativ sind und einen typisch dörflichen Charakter haben. Nebenbei gesagt<br />
ist das Gebiet des Türchauer Sackes die „Geburtstätte“ des Lausitzer Baus nicht nur<br />
im <strong>Zgorzelec</strong>er Kreis, sondern auch im ganzen Land. Hiesige Umgebindehäuser treten<br />
hier ihrer ursprünglicher Form auf. Leider ist ein wesentlicher Teil von ihnen Opfer des<br />
Tagebaus sowie der Vergrößerung der Stadt Bogatynia geworden. In den 60ger Jahren<br />
des vorigen Jahrhunderts hat Janusz Bachmiński im Türchauer Sack um 700 hölzerne,<br />
„Lausitzer“ genannte, Wohn- und Hausbauten, gezählt. Noch im Denkmalverzeichnis<br />
aus dem Jahre 1985 befanden sich im Kreis Bogatynia etwa 280 Umgebindehäuser,<br />
davon 2/3 in Bogatynia selbst (insgesamt mit Markocice und Zatonie-Seitendorf). Bis<br />
164
heute ist ihre Anzahl beträchtlich geringer geworden.<br />
Schon in den 60ger Jahren ist ein Konzept der Gründung eines Mini-Freilichtmuseums<br />
in der Nähe von Bogatynia entstanden, das 6-8 stilvolle, für die Region charakteristische<br />
Häuser umfassen sollte. Die Realisierung des Projektes wurde durch den Tod des Direktors<br />
von Turoszowski Kombinat Energetyczny (Türchauer Energiekombinat) Eugeniusz Mróz<br />
im Jahre 1977 unterbrochen, der dieses Freilichtmuseum gründen wollte. Im Jahre 2005<br />
ist es dank der Initiative von Elżbieta Lech-Gotthardt gelungen, ein Umgebindehaus aus<br />
dem Jahre 1822 zu retten, das aus einem heute nicht mehr bestehendem Dorf Wigancice<br />
Żytawskie (Weigsdorf) stammt. Das Dorf wurde in 90ger Jahren des 20. Jahrhunderts<br />
ausgesiedelt. Dieses Stellmachers Haus steht heutzutage am Rand von <strong>Zgorzelec</strong> und<br />
wird in der Zukunft eine Funktion der Gaststätte und Motels erfüllen.<br />
Nicht nur in Bogatynia und Umgebung befinden sich Umgebindehäuser, die der<br />
Aufmerksamkeit wert sind. Zu wahren Perlen der Lausitzer Architektur gehören die<br />
Fachwerkhäuser des Barock mit Vorlauben in Sulików, ein Ort, der sich ehemals<br />
der Stadtrechte erfreute. Im 17. Jahrhundert erbaut, bilden sie den Restbestand der<br />
Bebauung des Marktes, die leider mehrmals zum Opfer der Brände gefallen ist<br />
(besonders 1814 und 1952). Die Häuser in Sulików sind zweigeschossigen Objekte<br />
mit Nutzdachgeschoß, die mit den Giebeln zum Markt hingerichtet sind. Die Häuser<br />
stützen sich auf vier hölzerne Säulen, die mit den Strebepfeilern befestigt sind. Einen<br />
sehr angenehmen ästhetischen Effekt schaffen die hölzernen Fachwerkkonstruktionen<br />
mit weißem Feldausfüllen. Die Scharfe Ecke, eines der bekanntesten Zwillingshäuser,<br />
ist im Jahre 1688 entstanden. Anfangs gehörte es zur Familie Prietzel, die Bäcker aus<br />
Sulików. Jahrhundertlang befand sich hier eine Gaststätte.<br />
171. Domy na Rynku w Sulikowie w okresie międzywojennym (pocztówka ze zbiorów autora).<br />
165
Puszcza <strong>Zgorzelec</strong>ka (Die Görlitzer Heide)<br />
Eines der besonders interessanten Gebiete in unserem Kreis ist die Puszcza<br />
<strong>Zgorzelec</strong>ka (Görlitzer Heide). Sie umfasst das Gebiet von 30 000 Hektar der<br />
früheren Wälder von Görlitz und breitet sich zwischen Lausitzer Neiße und Czerna<br />
Wielka (Große Tschirne) aus. Die Görlitzer Heide ist also kein Synonym für die Bory<br />
Dolnośląskie (Niederschlesischer Heide), wie allgemein gebräuchlich, sondern das<br />
am weitesten nach Westen ausgebreitete Fragment dieses riesigen Waldkomplexes.<br />
Die Anfänge des Görlitzer Waldeigentums reichen vermutlich in das XIII. Jahrhundert<br />
zurück. Es wird vermutet, dass schon damals im Besitz der Stadt der „Prebus Wald“<br />
war, der zwischen Bielawa Dolna (Nieder Bielau), Stary Węgliniec (Alt Kohlfurt)<br />
und Piaseczna (Schönberg) liegt.<br />
Karl IV. übergab Görlitz im Jahre 1355 in die „erbliche Gebrauchung des Holtzes<br />
auf der Görlitzer Heyde, nehmlich den Bürgerwald, Steinbruch und etzliche Teiche“.<br />
In den Jahren 1491-1492 erwarb die Stadt Görlitz von der Herren von Penzig die so<br />
genannte „Penziger Heide“, d. h. einen tiefer Wald zwischen Nysa Łużycka (Lausitzer<br />
Neiße) und Czerna Mała (Kleine Tschirne). Im Mittelalter bildeten die Wälder, die<br />
zwischen Czerna Mała und Czerna Wielka ausgedehnt sind, ein königliches Eigentum,<br />
daraus folgt auch der bestimmende Terminus „Königliche Heide“. 1499 verkaufte der<br />
172. Bór sosnowy w Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>kiej (Nadl. Ruszów). [WB]<br />
166
König von Böhmen und Ungarn, Władysław Jagiellończyk, die Königliche Heide<br />
dem Stadtrat von Görlitz.<br />
Mit der Übernahme der Heide durch die Bürger nahmen die Siedlungsprozesse<br />
an Stärke zu. Eine große Rolle in der Entwicklung der Siedlung spielte die Eisenherstellung,<br />
die sich auf das Raseneisenerz stützte. Zur Eisengewinnung wurde die<br />
an Ort gebrannte Holzkohle benutzt. Auf Betreiben der Bürger wurden auch viele<br />
Fischteiche angelegt. Bis zur Zeit des Dreißigjährigen Krieges hatte die Waldbienenzucht<br />
günstige Entwicklungsfaktoren. Die Urkunden zeugen von Zeidler u.<br />
a. aus Bielawa Dolna, Czerwona Woda (Rothwasser) und Ruszów (Rauscha), die<br />
dem Stadtrad Zins in der Form von Honig oder Geld zollten. Bevor die rationelle<br />
Forstwirtschaft geformt wurde, war die Jagd in der Forstbenutzung von großer<br />
Bedeutung. Diese Tatsache kann nicht erstaunen, weil die Wälder der Görlitzer Heide<br />
immer ein Refugium des mannigfaltigen und abwechslungsreichen Wildbestands<br />
waren. Im XVI. Jahrhundert kamen hier für die Jagd Maximilian und Ferdinand von<br />
Habsburg und vermutlich Sigismund Jagiellończyk, Bruder des böhmischen Königs<br />
Wenzel, der auch der Oberlausitzer Landvoigt war. In der zweiten Hälfte des XIX.<br />
Jahrhunderts gingen in der Görlitzer Heide die Hohenzollern, Wilhelm II. und der<br />
Prinz Friedrich Karl auf die Jagd nach Auerhühnern.<br />
Im XVIII. und XIX. Jahrhundert kam Ordnung in die Bewirtschaftung der<br />
Heide. 1737 erschien die „Forst - und Jagdordnung“, die die hiesigen Wälder in zwei<br />
173. Staw Wolno-Stary. [WB]<br />
167
174. Gągoły. [WB]<br />
Bezirke teilte: Nieder Heide und Ober Heide. Jeder Bezirk bekam einen Oberförster<br />
(„reutende Förster“). Die Oberförster haben in Jagodzin (Neuhammer) und Stary<br />
Węgliniec (Alt Kohlfurt) stationiert. Nach der Reformierung in den 50er Jahren des<br />
XIX. Jahrhunderts wurden drei Oberförstereien gegründet: Pieńsk (Penzig), Ruszów<br />
(Rauscha) und Węgliniec (Kohlfurt). Diese Verwaltungsteilung ist noch heute gültig,<br />
obwohl die Grenzen und die Fläche der Oberförstereien ganz anders sind.<br />
Die ersten Forstvermessungen der Görlitzer Heide wurden schon in dem XVIII.<br />
Jahrhundert begonnen. 1730 hat die Reviere an der Czerna Wielka (Große Tschirne)<br />
Daniel Petzold gemessen. Ernst Gotthelf Hüttig hat im Jahre 1823 die Vermessung<br />
an den Hügel Ostęp Światowida (früher Könnteberg) angefangen, die zur Teilung der<br />
Heide in 175 quadratische Felder (sog. Jagen, je 222 Hektar groß) führte, die später<br />
„Distrikte“ genannt worden sind. In späteren Zeiten wurde die Zahl der Abteilungen<br />
auf über 500 vergrößert, und jedes Jagen bekam 56 Hektar Fläche zur Verfügung.<br />
Nach dem Zweiten Weltkrieg wurden Waldabteilungen von jeweils 28 Hektar<br />
Fläche eingeführt. Ab 1750 wurde in den Stadtwäldern die Taxation bearbeitet. Die<br />
erste „vernünftige“ Einrichtung der Heide hat 1818 Baron Spangenberg, der Verwalter<br />
in den Wäldern des Grafen von Solms auf Kliczków (Klitschdorf) ausgeführt. Ende<br />
der 30er Jahre des XIX. Jahrhunderts hat ein Görlitzer Forstmeister von Clausen<br />
jeden Bestand „bis zu Morgen genau“ taxiert. Bis zu den 20er Jahren des XIX.<br />
Jahrhunderts herrschte in diesen Wäldern die in der Nutzung der Naturverjüngung<br />
168
estehende Bewirtschaftung. Auf den Schlagflächen wurde versucht, ein Paar Bäume<br />
zu belassen, die als s. g. Samenbaum dienen sollten. Jedoch Ende der ersten Hälfte des<br />
XIX. Jahrhunderts verbreitete sich ein Kahlschlagsystem und die Kunstverjüngung,<br />
das zur Entstehung der Kiefermonokulturen führte.<br />
Die Einheitlichkeit der Forstbestände führte dazu, dass die hiesigen Wälder<br />
seit Jahren durch verschiedene Krankheiten und abiotische Faktoren (Windwürfe,<br />
Schneeschäden, Frost oder Trockenheitsschäden) gefährdet sind. Die Waldchroniken<br />
erwähnen auch oft das Massenvorkommen von Insekten, die ihre Nahrung meist auf<br />
den Kiefern suchten.<br />
Im Heidegebiet stoßen wir auf nur wenige Denkmäler materieller Kultur. Zu den<br />
wertvollsten gehört z. B. die Kirche Skapulier der Muttergottes in Stary Węgliniec vom<br />
Ende des XVII. Jahrhunderts. Der größte Trumpf dieser Gebiete ist die einzigartige<br />
Flora und Fauna (Pflanzen- und Tierwelt), die sich trotz des jahrhundertlangen<br />
menschlichen Eingriffs gut erhalten hat. Die Moor-Kiefer besitzt hier ihr einziges<br />
Verbreitungsgebiet in der Tiefebene des Polens. Außerdem wachsen hier solche<br />
Pflanzenspezies wie: Zypressen-Flachbärlapp, Königsfarn, Mittlere Sonnentau, Echte<br />
Glockenheide, Arnika auch Berg-Wohlverleih genannt und Deutsches Geißblatt.<br />
Die Heide wurde zur Heimat für Fischotter, Wolf, Biber, Hermelin, Schlingnatter,<br />
Kleines Sumpfhuhn, Rohrdommel, Schellente, Gänsesäger, Seeadler, Rotmilan,<br />
Schwarzmilan, Auerhuhn, Uhu, Sperlings- und Raufußkauz.<br />
175. Dawna kuźnica żelaza w Piasecznej (kartka pocztowa ze zbiorów autora).<br />
169
In den letzten Jahren wurde von der Zachodniosudeckie Towarzystwo Przyrodnicze<br />
(Westsudetennaturgesellschaft), auf dem <strong>Zgorzelec</strong>er Heidegebiet ein Schutzprojekt<br />
der Lokalpopulation des Auerhuhns und Birkhuhns realisiert. Ein Ergebnis dieses<br />
Projektes war im Jahre 2003 die Bildung eines 25 kilometerlangen Lehrpfades, der<br />
nicht nur die Naturvorzüge dieses Gebietes, sondern auch seine Geschichte zeigt. Die<br />
erste der Stationen befindet sich in Stary Węgliniec bei dem Tartaczny Staw (Hammer<br />
Teich), in XV. Jahrhundert gebaut, und die letzte wurde bei dem Naturschutzgebiet<br />
beim „Torfmoor bei Węgliniec“ platziert, wo die Sumpfkiefer wächst. Das erste NSG<br />
wurde schon 1937 gebildet. Diese Fläche wurde 1959 erneut als Naturschutzgebiet<br />
gestellt.<br />
Bei unseren Nachbarn<br />
In dem vorliegenden Kapitel kann sich der polnische Rezipient mit der Geschichte<br />
und den interessanten Bauten unseren Nachbarn befassen. Wegen den begrenzten<br />
Publikationsrahmen können wir das Thema nicht so ausführlich durchführen, d. h.<br />
wir begrenzen uns nur zur Darstellung von verhältnismäßig wenigen Orten. Unsere<br />
Wanderung beginnen wir mit Görlitz, der Stadt, die für die prächtigen und wertvollen<br />
Sehenswürdigkeiten bekannt ist.<br />
Görlitz<br />
Untermarkt und Rathaus<br />
Untermarkt und Rathaus bilden zweifellos den bedeutendsten Teil der Altstadt<br />
Görlitz. Der Name „Nieder Markt“ (Nieder Markt, Untermarkt) erscheint in den Quellen<br />
seit den ersten Jahren des XV. Jahrhunderts. Die älteste Quellenerwähnung, die von<br />
dem Rathaus (in der Ecke des Untermarktes liegend) handelt, stammt aus 1369, obwohl<br />
der Anfang dieses Bauten auf 1350 zurückgreift. Das mehrmals umgebaute Rathaus<br />
behielt die typischen Elemente der Gotik-, Renaissance- und Barockarchitektur. Der<br />
Rathausturm, beurkundet in 1378, wurde in den Jahren 1511–1516 umgebaut. Nach<br />
der Erhöhung auf 60 Meter bekam er spätgotische architektonische Form. Nach<br />
den Beschädigungen, mit dem Blitzschlag in 1742 verbunden, wurde der Turm mit<br />
dem neuen Turmhelm bekrönt. Die malerische Rathaustreppe wurde in den Jahren<br />
1537-1538 gebaut. Ihr Urheber ist Wendel Rosskopf, berühmter Architekt, der in der<br />
Lausitz und in Schlesien viele Bauten im Renaissancegeist errichtet hat. Über die<br />
Treppe befinden sich seit dem Jahr 1488 ein im Stein gefertigtes spätgotisches Wappen<br />
von Matthias Corvinus (gest.1490), des ungarischen, in der Lausitz regierenden<br />
Herrschers. In der süd-östlichen Seite des Untermarktes (Untermarkt Nr. 14) stehtein<br />
Bau die Stadtwaage, die vermutlich 1453 entstanden ist und 1599-1600 von Jonas<br />
Rosskopf umgebaut wurde. Die Altstadtbebauung im Kern besitzt zahlreiche wertvolle<br />
170
176. Sala Rajców w Ratuszu w Görlitz. [GT]<br />
171
Bürgerhäuser, von denen jedes seine eigene sehr interessante Geschichte hat. Zwar<br />
repräsentieren die Fassaden der hiesigen Bürgerhäuser Renaissance und Barock, aber<br />
viele Häuser enthalten gotische Relikte und besitzen Grundrisse, die in Anlehnung an<br />
die mittelalterliche Baugrundstücke gesetzt wurden. Sehr wertvoll ist der Schönhof, der<br />
in der süd-westlichen Straßenfront des Untermarktes gelegen ist, das älteste bürgerliche<br />
Renaissancehaus in Deutschland. Es wurde 1526 anstelle des Vorgängerbaus errichtet.<br />
Das Gebäude wurde 1617 und in den Jahren 1716-1717 umgebaut. In der nordöstlichen<br />
Straßenfront steht ein Renaissancehaus aus den Jahren 1550-1552, in dem<br />
1771 August Struve die Apotheke gegründet hat (Untermarkt Nr. 24). Die Fassade des<br />
Gebäudes zieren Sonnenuhren und astronomische Zeichen, ausgefertigt von Zacharias<br />
Scultetus, der Brüder des bekannten Bartholomäus Scultetus.<br />
Barockhaus und Biblisches Haus an der Neißstraße<br />
Am unteren Bereich des Untermarktes, in der Neißstraße 30., steht das bekannteste<br />
Barockhaus in Görlitz. Den Bau kennzeichnen die Zierfassade, ein prächtiges Portal und<br />
ein prachtvoller Hof (früher bedeutend größer). Es entstand in der derzeitigen Form in den<br />
Jahren 1772-1729. Das Gebäude entwarf für den Käufer Christian Ameis der berühmte<br />
sächsische Architekt Johann Friedrich Karcher. In den Jahren 1773-1803 war Besitzer<br />
des Bürgerhauses der Postmeister Friedrich Gottlob Kober. Karl Gottlob von Anton nahm<br />
das Gebäude in 1803 in Besitz. Vier Jahre später übergab er es der Oberlausitzischen<br />
Gesellschaft der Wissenschaften (Anton war ein Mitbegründer und langjähriger<br />
Sekretär der Gesellschaft). Die Oberlausitzische Gesellschaft der Wissenschaften<br />
hatte hier ihren Sitz ununterbrochen bis 1945. Nach dem Zweiten Weltkrieg wurde die<br />
Gesellschaft liquidiert und erst im Dezember des Jahres 1990 wieder einberufen. In dem<br />
Barockgebäude in der Neißstraße 30 befindet sich das Stadtmuseum (seit 1951). Man<br />
kann hier wundervolle Sammlungen der Graphik und Bilder, ältere Möbel, Porzellan<br />
und Glas bewundern. Großen Eindruck macht das Physikalisches Kabinett, ausgestattet<br />
mit der originale Anlage und Einrichtung, die dem Adolf Traugott von Gersdorf (1744-<br />
1807), „den gelehrten Herr von Meffersdorf“ gehörte, der zusammen mit Karl Gottlob<br />
von Anton 1779 die Oberlausitzische Gesellschaft der Wissenschaften gegründet hat.<br />
Eine Ausstellung ist Jakob Böhme gewidmet, dem Görlitzer Mystiker und Theosophen<br />
(1575-1624). In dem beschriebenen Gebäude befindet sich auch die über 100.000 Bände<br />
zählende Bibliothek. Das Barockhaus ist in der Nähe des Biblischen Haus platziert. Das<br />
Renaissance Bürgerhaus wurde 1570 von Hans Heinz, den Waidhändler gebaut. Die<br />
Fassade des Hauses ist mit Flachreliefes verziert, die Szenen aus dem Neuen und Alten<br />
Testamenten darstellen. Die von dem Gebäude stammende Renaissancesteinbalustrade<br />
mit charakteristischen Hellebardier-Gestalten ist in Museum in Kaisertrutz anzusehen.<br />
Waidhaus<br />
Das in der Nähe von der St. Peterskirche gelegene Waidhaus gehört zu den ältesten<br />
säkularen Steinbauten in Görlitz. Durch die Jahrhunderte erfüllte es verschiedene<br />
172
Funktionen. In der zweiten Hälfte des XIV. Jahrhunderts wurde hier Bier gebraut. In<br />
den Jahren 1447-1529 befand sich in diesem Gebäude eine Lateinische Schule, die<br />
später in das Gebäude in der Krebsstraße verlagert wurde. In dieser Zeit brannte das<br />
Waidhaus ab, wurde aber dann wieder aufgebaut (1479). Um die Jahreswende der<br />
20er und 30er des XVI. Jahrhunderts fand ein Umbau statt, der mit der Erhöhung des<br />
Gebäudes verbunden war. Ab 1530 lagerte man im Waidhaus die Waid-Färberröte,<br />
eine Pflanze mit der man früher die Stoffe gefärbt hatte. Nach 1728 übernahm das<br />
Gebäude die Rolle des Getreidespeichers.<br />
Die Überreste der Stadtbefestigung<br />
In Görlitz können wir die Überreste der mittelalterlichen Stadtbefestigungen<br />
bewundern. Im XIII. und XIV. Jahrhundert verlangte die an wirtschaftlicher Bedeutung<br />
wachsende Stadt die Gründung von Schutzvorrichtungen gegen Überfalle und<br />
Plünderungen. Die Gefahr davon ist in der Zeit der Kriege mit Hussiten in der ersten<br />
Hälfte des XV. Jahrhunderts bedeutend gewachsen. Trotz ständiger Überfälle haben<br />
die Hussiten nie die Stadt erobert. Erst in den Zeiten des Dreißigjährigen Krieges<br />
(1618–1648) erwies sich, dass die Mauer nicht ausreichend stark ist, und die Stadt an<br />
der Neiße wurde vielmals durch die kämpfenden Seiten erobert. Noch ca. 1700 besaß<br />
die Stadt 33 Basteien, die sich auf der Außen- oder Innenseite befanden. Im XIX.<br />
Jahrhundert wurden Größe Teile der Stadtmauer und ihrer Basteien niedergelegt. Die<br />
einzige erhaltene Bastei ist die Ochsenbastei, die an der heutigen Uferstraße, nahe<br />
der Lausitzer Neiße- steht. In der unmittelbaren an der Peterskirche gelegenen Gebiet<br />
können wir ebenfalls Fragmente der früheren Stadtmauern bewundern. In Görlitz<br />
überstanden noch drei Türme (die Zeit): der Frauenturm (auch Dicker Turm) mit der<br />
stellenweise über 5 Meter dicken Mauer (beurkundet in 1305), der Nikolaiturm, in<br />
dessen Nähe die Görlitzer Juden lebten, und der Reichenbacher Turm, am Obermarkt<br />
gelegen, der früher den Stadteingang von der westlichen Seite herschützte. Der<br />
Reichenbacher Turm, das erste Mal 1376 beurkundet, bekam 1485 die heutige Form.<br />
Während der Stadtbelagerung der kaiserlichen und sächsischen Armeen 1641<br />
wurde der Turm infolge des Artilleriebeschusses beschädigt. Der Turm ist von den<br />
Wappen des früheren Lausitzer Sechsstädtebundes verziert. Er ist für Besucher<br />
zugänglich. Sehr nah am Reichenbacher Turm steht der Kaisertrutz. Der Namen<br />
stammt aus der Zeit des Dreißigjährigen Krieges, als die Schweden unter Oberst<br />
Wanke 1641 hartnäckig den Görlitz belagernden kaiserlichen und sächsischen Soldaten<br />
„trotzten“. Ursprünglich lag das 1490 entstandene Schutzgebäude vor der Linie der<br />
Stadtmauer und war von einem Festungsgraben umgeben. In den 80er Jahren des XVI.<br />
Jahrhunderts hat hier B. Scultetus ein Teil der Stadturkunden untergebracht. Ab 1932<br />
Jahr erfüllt der Kaisertrutz museale Funktionen. Anfangs befand sich hier die Filiale<br />
des Kaiser-Friedrich-Museums, an dem rechten Ufer der Lausitzer Neiße gelegen.<br />
173
Pfarrkirche St. Peter und Paul<br />
Das prachtvollste Sakralgebäude in der Stadt Görlitz. Die Bau dieses Gotteshauses,<br />
umgangssprachlich Peterskirche genannt, stammt vermutlich aus den 20er Jahren<br />
des XIII. Jahrhunderts. 1423 wurde mit dem Bau der Kirche im Stil der Gotik<br />
begonnen. Wegen der Hussiten-Kriege wurden die Bauarbeiten erst 1457 beendet. Die<br />
Vergrößerung des Gebäudes wurde noch Ende des XV. Jahrhunderts weitergeführt (es<br />
wurde u. a. Konrad Pflüger engagiert). Im Ergebnis entstand die fünfschiffige Kirche<br />
mit den wundervollen gotischen Gewölben. Franz Rotbart, der Sohn des hiesigen<br />
Gerbers, hat 1525 angefangen, hier lutheranische Predigten zu halten. Die Peterskirche<br />
hat schon damals einen großen Eindruck auf die Zeitgenossen gemacht. Der sich im<br />
Mai 1538 in Görlitz aufhaltende böhmische König Ferdinand I. Habsburg hat bei der<br />
Abreise den Ratsherren empfohlen, die Kirche zu malen und das Bild nach Prag zu<br />
schicken,. Am 19. März 1691 ist leider die prächtige Ausstattung der Kirche verbrannt<br />
(zunichte gingen damals u. a. 36 Altäre). Ende des XVII. Jahrhunderts wurde mit dem<br />
Aufbau des Gebäudes, mit einer neuen Einrichtung begonnen. In den Jahren 1697-1703<br />
hat für die Pfarrkirche St. Peter und Paul der kaiserlicher Orgelbaumeister Eugenio<br />
Casparini (eigentlich Caspar, seine Familie stammte nicht aus Italien, sondern aus der<br />
Lausitz) die „Sonnenorgel“ gebaut. Sie wurden zu der prächtigsten Orgel nördlich der<br />
Alpen. 1696 wurde für diese Kirche eine riesige Glocke abgegossen, eine der größten<br />
in Deutschland. Bemerkenswert sind auch der Barockaltar, zwei Beichtstühle, von<br />
denen einer (auf der linken Seite) durch Caspar G. von Rodewitz angefertigt wurde,<br />
die zu der Ausstattung der Peterskirche gehören. Erwähnenswert ist, dass sich manche<br />
Elemente der früheren Ausstattung in Polen befinden (z. B. in Warschau sind die<br />
gotischen Skulpturen des St. Peters und Paul bewahrt). Trotz mehrmaliger Umbauten<br />
des Gebäudes ist das wundervolle Portal bewahrt geblieben. Unter dem Altar befindet<br />
sich die Georgenkapelle, die in den Jahren 1423-1432 (Gewölbe gegen 1461) entstand.<br />
Zwei schmale neogotische Kirchentürme, ohne die man sich St. Peter und Paul heute<br />
schwer vorstellen kann, wurden erst in den Jahren 1889-1891 angebaut.<br />
Dreifaltigkeitskirche<br />
Über den Obermarkt erhebt sich die St. Dreifaltigkeitskirche, die in den Jahren<br />
1234-1235 gebaut wurde. Bis zum 1565 gehörte die Kirche den Görlitzer Franziskanern.<br />
Darum wird auch heute der hohe und schmale Kirchturm „Mönch“ genannt. Die St.<br />
Dreifaltigkeitskirche wurde in den Jahren 1450-1508 und 1713-1715 vergrößert und<br />
ausgebaut. Aus dem ältesten Ausstattung erhielten sich der spätgotische, von Hans<br />
Olmützer angefertigte Altar der „Goldene Maria” und die Skulptur des Betrübten<br />
Christus aus den ca. 1500 Jh. Der Barockaltar mit dem Bild „Christi Gebet am Ölberg“<br />
stammt von Caspar Gottlob von Rodewitz, dem Permosers Schüller.<br />
174
Heiliges Grab<br />
Das Heilige Grab ist eine Stiftung des Görlitzer Bürgermeisters Georg Emerich<br />
(1442-1507), der, im Rahmen der Ablösung seiner Jugendsünden, eine Pilgerfahrt<br />
zum Grab des Christus in Jerusalem unternommen hat. Die in Jerusalem angefertigten<br />
Zeichnungen haben Emerich bei dem Bau der original getreuen Kopie des Heiligen<br />
Grabes in Görlitz geholfen. Die Anlage entstand in den Jahren 1481-1505 und besteht<br />
aus der Heilig-Kreuz-Kapelle, der Grabes Kapelle und dem Salbhäuschen, in dem<br />
eine Skulptur der den Körper Christi zugewendeten Maria zu sehen ist, vermutlich<br />
das Werk von Hans Olmützer. Diese Anlage ist ein Teil des Görlizter Kreuzweges. An<br />
dem Bau haben berühmte Baumeister gearbeitet: Konrad Pflüger, Urban Laubanisch<br />
und Blasius Börer. Das Görlitzer Heilige Grab erfreut sich großen Interesses, was man<br />
auch anhand der Tagebücher und Briefen der die Stadt besichtigenden Reisenden (auch<br />
aus Polen), feststellen kann. In 1598 entstand in Żagań (Sagan) die Grabeskapelle, die<br />
den Görlitzer Replik nachgebildet wurde. 1731 hatte August der Starke, Sachsens und<br />
Polens Herrscher befohlen, eine Kopie des Heiligen Grabes in Ujazdów bei Warschau<br />
zu bauen.<br />
Die Kirche des St. Nikolaus und Friedhof<br />
Die St. Nikolaus Kirche besitzt die alte mittelalterliche Metrik, weil ihre Anfänge<br />
auf die Wende des XI. und XII. Jahrhunderts zurückführen. Die erste Urkunde der<br />
damals noch hölzernes Kirche stammt jedoch erst aus dem Jahr 1298. In dieser<br />
Urkunde wurde die Kirche als Pfarrkirche<br />
genannt. 1452 wurde der Bau der gemauerten<br />
Kirche begonnen. Auf den Abschluss der<br />
Bauarbeiten und Konsekration der Kirche<br />
musste man bis 1520 warten. In den Jahren<br />
1642 und 1717 zerstörten das Gebäude<br />
Brände. In der in den Jahren 1717-1722<br />
aufgebauten Kirche wurden bis in das<br />
Jahr 1925 keine bedeutenden Änderungen<br />
vorgenommen. Nur 1786 wurde eine charakteristische<br />
Betglocke eingebaut. Die Kirche<br />
erfüllt seit Jahrhunderten die Rolle der<br />
Friedhofskapelle. In der Nähe ist ein Friedhof<br />
gelegen, wo die sterblichen Überreste von<br />
vielen verdienten Görlitzer Bürgern ruhen.<br />
Eben hier befinden sich die Gräber des<br />
Görlitzer Mystikers und Theosophen Jakob<br />
Böhme (1575-1624), des Astronomen und<br />
Kartografen Bartholomäus Scultetus (1540-<br />
1614), von Karl Gottlob von Anton (1751-<br />
177. Grób Jakuba Böhme. [GT]<br />
175
1818) dem Sekretär der Oberlausitzer Gesellschaft der Wissenschaften, des bekannten<br />
Görlitzer Arztes Christian August Struve (1767-1807), und auch der Minna Herzlieb<br />
(1789-1865), der Freundin des großen Goethe, die in Görlitz ihr letztes Lebensjahr<br />
verbracht hat.<br />
Landeskrone<br />
Die Landeskrone, der wundervollste Berg in der Umgebung von Görlitz, ist von<br />
Weitem, obwohl er nur 419,5 Meter hoch über Meeresspiegel ragt, zu erkennen.<br />
Dieser Basaltvulkankegel ist gegenwärtig mit Buchen-, Eichen-, Hainbuchen- und<br />
Fichtenwäldern bewachsen. Auf den Bergabhängen, in dem reichen Unterholz, sind<br />
sehr interessante Pflanzen zu beobachten, wie z. B. Leberblümchen (Hepatica nobilis),<br />
Waldmeister (Galium odoratum), Gelbes Windröschen (Anemone ranunculoides),<br />
Haselwurz (Asarum europaeum) und – die größte Seltenheit in diesem Teil der Lausitz<br />
- der Gefleckte Aronstab (Arum maculatum). Die Besonderheit der Tierwelt dieses<br />
Gebietes ist die Haselmaus (Muscardinus avellanarius), das wundervolle Nagetier von<br />
der Pilch-Familie. Aufgrund der Naturvorzüge wurde schon 1940 auf der Landeskrone<br />
ein Naturschutzgebiet gegründet.<br />
Anhand der archäologischen Funde kann man feststellen, dass der Berg schon in<br />
vorgeschichtlichen Zeiten von Menschen bewohnt war. In der Bronzezeit befanden sich<br />
auf dem Gipfel des Berges mit Sicherheit menschliche Siedlungen. Im Frühmittelalter<br />
befand sich hier die von dem Bayerischen Geographen auf das IX. Jahrhundert datierte<br />
Burg des Besunzane-Stammes. Die Burg, damals als „Businc“ bekannt, spielte in den<br />
polnisch-deutschen Kriegszeiten in den Jahren 1003-1018 eine bedeutende Rolle.<br />
Der deutsche Chronist Thietmar gibt an, dass 1015 der tschechische Fürst Oldřich<br />
(Udalrich), als Verbündeter des deutschen Königs, „die große Burg, als Busninc<br />
genannt, erobert hat, und hat dort mindestens tausend Männer, die Frauen und Kinder<br />
nicht mit zu zählen, gefangen genommen, und nach dem Brand der Burg kehrte er als<br />
Gewinner nach Hause zurück“. In 1268 ist in den Quellen „Castrum Landischrone“<br />
beurkundet. Damals gehörte die Burg vermutlich der Familie von Landeskrone. Vor<br />
dem Jahr 1357 ist die Festung in Besitz der Biberstein aus Frýdlant übergangen. Die<br />
tschechischen Magnaten übergaben die Burg auf der Landeskrone eigenen Vasallen,<br />
u. a. von Hobergs, von Gersdorfs und von Hellers. In den Jahren 1437-1439 war der<br />
Herrscher dieser Burg Johann I., der Herzog von Żagań (Sagan). Seinen Tod haben<br />
die Görlitzer Bürger ausgenutzt. Aus Furcht davor, dass die Burg in ein Räubernest<br />
umgestaltet wird, haben die Bürger die Landeskrone von des Johanns Erben abgekauft<br />
(1440). Die sich auf dem Steinberggipfel befindende Festung wurde in Kürze dem<br />
Erdboden gleichgemacht. Auf K. A. von Meyer zu Knonow Anregung wurde 1796<br />
auf dem Berggipfel ein Aussichtsturm errichtet, und 1863 wurde in diesem prächtigen<br />
Gebäude ein Restaurant eröffnet. Gegenwärtig ist es eine populäre Ausflugsortschaft.<br />
Bei durchsichtiger Luft kann man von der Landeskrone die Gebirgsketten des Zittauer<br />
Gebirges, Isergebirges und Riesengebirges bewundern.<br />
176
Löbau<br />
Diese an dem Löbauer Wasser gelegene Stadt hat das Stadtrecht ca. 1220<br />
bekommen, d. h. ungefähr in derselben Zeit wie Görlitz. 1238 wird sie in den Quellen<br />
des landherrlichen Vogtes beurkundet. Im XIV. Jahrhundert wurde die Stadt mit Mauern<br />
umgeben und die Bürger bekamen das Recht der freien Wahl des Bürgermeisters und<br />
Stadtrates. Das Weichbild war verhältnismäßig groß und umfasste bis zu 36 Dörfer.<br />
Seit dem Jahr 1346 fanden die Sitzungen des Delegaten des Sechsstädtebundes statt<br />
(wegen der verhältnismäßig zentralen Lage der Stadt). Zu Konventen kam es hier<br />
sogar nach den 1815, obwohl der Sechsstädtebund nicht mehr existierte. Das letzte<br />
Treffen der Delegierten der vier Städte: Löbau, Zittau, Bautzen und Kamenz (Görlitz<br />
und Lauban wurden Preußen angegliedert) fand 1868 statt.<br />
In der Stadt entwickelte sich durch Jahrhunderte die Herstellung von Tuchen und<br />
Leinwand. Die hier organisierten Märkte, wo Garn und Getreide angeboten wurde,<br />
gehörten zu den bedeutendsten in der Oberlausitz, wenn nicht in ganz Sachsen. Die<br />
Bahnverbindung in den Jahren 1847-1848 mit Dresden, Görlitz und Zittau haben große<br />
Wirkungen auf die Entwicklung der Textil-, Papier-, Maschinen- und Schuhindustrie<br />
gehabt.<br />
Wegen der tragischen Brände sind in Löbau nicht so viele alte Bauten übrig<br />
geblieben. Das Rathaus, wo sich die Relikte aus dem XV. Jahrhundert befinden,<br />
gehört zu den wundervollsten Bauten in der Stadt. Umgebaut in den Jahren 1710-<br />
1714 (nach dem Brand von 1710) von Zittauer Architekten, Heinrich Prescher, wurde<br />
es mit den effektvollen Kartuschen mit den Wappen von Sachsen, Polen und Litauen<br />
verziert. Die Wappen aus der Zeiten des Herrschen von August der Starke und August<br />
III. erinnern an der mehrjährigen Beziehungen Polens und Sachsens (in den Jahren<br />
1697-1763 waren die beiden Staaten durch die Personalunion verbunden). In Löbau<br />
befinden sich drei Distanzsäulen der früheren polnisch-sächsischen Post, die mit den<br />
Wappen verziert sind. Die in der Stadt gelegene Nikolaikirche wurde schon in dem<br />
Jahr 1293 beurkundet, aber die gegenwärtige stammt aus den Jahren 1884-1885, als sie<br />
von Gotthilf Ludwig Möckel im neogotischen Stil umgebaut wurde. Die evangelische<br />
Heilig-Geist-Kirche, die schon in 1458 erwähnt wurde, es gewann wegen des Umbaus<br />
in den Jahren 1711-1714 ihre heutige Form. Die Johannkirche ist die ehemalige Kirche<br />
des Franziskanerklosters, die in 1519 nach dem Brand abgebaut wurde. Das Gebäude<br />
wurde in den Jahren 1666-1667 und in 1840 umgebaut und renoviert. Die bescheidene<br />
Ausstattung stammt aus XIX. Jahrhundert.<br />
Zittau<br />
Das an der Mündung des Flusses Mandau in die Lausitzer Neiße liegende Zittau<br />
erfreut sich der Stadtrechte seit der Hälfte des XIII. Jahrhunderts. Weil sich in Zittau<br />
Gewerbe und Handel sehr gut entwickeltben, spielten sie zusammen mit Görlitz die<br />
bedeutendste ökonomische Rolle in dem Sechsstädtebund. Der große Vorteil der Stadt<br />
177
im Mittelalter war die Lage an dem wichtigen Handelsweg, der Böhmen mit den<br />
baltischen Häfen verbunden hat. Schon in XIV. Jahrhundert wurde Zittau zum mächtigen<br />
Tuchzentrum. 1367 haben hier 600 Meister und Gesellen gewohnt. Die wirtschaftliche<br />
Basis der Stadt im XVII. und XVIII. Jahrhundert bildete die Leinenproduktion, die sich<br />
nach dem Dreißigjährigen Krieg dank der ankommenden böhmischen protestantischen<br />
Flüchtlinge, Exulanten genannt, entwickelt hat. In einer der hiesigen Kirche wurde der<br />
Gottesdienst noch in 1846 in der tschechischen Sprache durchgeführt. In den Zeiten<br />
der polnisch-sächsischen Union war Zittau nach Leipzig eine der bedeutendsten<br />
Handelstädte in Sachsen. Zur Wende des XVII. und XVIII. Jahrhunderts gehörte Zittau<br />
zu den wichtigsten Kulturzentren, die weit über das Gebiet der Oberlausitz gewirkt<br />
haben. Hier lebte und wirkte der Pädagoge und Dichter, Christian Weise (1642-1708),<br />
Nachkomme der Exulanten, der hauptsächlich in Latein geschrieben hat, und nach<br />
den 1678 das Stadtgymnasium geführt hat. Ein wesentlicher Schicksalsschlag für die<br />
Stadt war ein großer Brand 1757, der von dem Beschuss des österreichischen Militärs<br />
verursacht wurde. Der Wiederaufbau der zu zwei Dritteln zerstörten Stadt hat sehr lange<br />
gedauert. Z. B. die Arbeiten beim Bau des Neorenaissance-Rathauses zogen sich bis<br />
in die Jahre 1840-1845 hin. Nach 1848 hat sich die Stadt in ein wichtiges Zentrum der<br />
Textil-, Metall- und Maschinenindustrie umgewandelt.<br />
Obwohl die Kriege und Brände Zittau nicht verschont haben, besitzt die Stadt<br />
viele wirklich wertvolle Sehenswürdigkeiten. Ursprünglich wurde die Johanniskirche<br />
178. Żytawa – panorama miasta. [GT]<br />
178
im klassizistischen Stil zur Wende der XVIII. und XIX. Jahrhunderts und in den<br />
Jahren 1834-1837 umgebaut. Bei ihrem letzten Umbau wurde das Projekt von Karl<br />
Friedrich Schinkel (1781-1841) benutzt, des damals größten deutschen Architekten.<br />
Die Innenausstattung stammt vorwiegend aus dem XIX. Jahrhundert. Mit der Kirche<br />
ist das bekannte Zittauer Fastentuch (Hungertuch) verbunden, das 1472 angefertigt<br />
wurde und 90 Szenen aus dem Alten und Neuen Testament darstellt. In der aus der<br />
Jahrhundertwende den XIV. und XV. stammenden St. Kreuzkirche sind deutliche<br />
tschechische Einflüsse zu sehen, weil die Kirche nach dem Modell der Marien-Kirche<br />
in der Gasse Na Slupi in Prag gebaut wurde. Zerstört infolge des Brandes in 1643,<br />
besitzt sie vor allem eine Barockeinrichtung (z. B. Alter und Kanzel aus den 50er<br />
Jahren des XVII. Jahrhunderts).<br />
Ursprünglich gehörte die evangelische Petri-Pauli Kirche zum hiesigen Franziskanerkloster,<br />
und die Ursprünge reichen nach 1244. Nach dem Tod des letzten<br />
Mönches 1554 wurde das Kloster liquidiert. In den Jahren 1652-1658 hat Martin<br />
Pötsch aus Bautzen mit dem Abbau der durch den Dreißigjährigen Krieg zunichte<br />
gemachten Kirche angefangen. Der große Barockaltar, mit den Gestalten des<br />
Peter und Paul verziert, und Holzkanzel stammen aus den Jahren 1668-1669. Das<br />
früher erwähnte Rathaus entstand im Neorenaissancestil anhand des Projektes von<br />
Karl August Schramm. Das Gebäude dominiert den Marktplatz, der von barocken<br />
Bürgerhäusern umgeben ist. Das alte Zittauer Gymnasium wurde 1571 anstelle der<br />
179. Dawna stajnia. [GT]<br />
179
alten Johanniter Kommende errichtet. Ein bisschen älter ist der, mit der Dachkammer<br />
bedeckte Dreigeschossbau, der Marstall aus den 1511, der früher als Speicher und<br />
Zeughaus diente. In 1713 wurde eine Stadtschmiede angebaut.<br />
Marienthal<br />
Im Tal der Lausitzer Neiße, in der Nähe der polnischen Grenze, befindet sich das<br />
Zisterzienserinnen-Kloster Marienthal. Es ist das älteste ununterbrochen bewohnte<br />
Zisterzienserinnen-Kloster in Deutschland. Die Abtei wurde 1234 von der böhmischen<br />
Königin Kunegunda gegründet. Als Folge der verschiedenen Schenkungen und<br />
Einkäufe wurden die Ordenschwestern aus Marienthal zu den Besitzerinnen von über<br />
20 Ortschaften, auch der in der Nähe gelegenen Stadt Ostritz (Marienthal gehört heute<br />
zu dieser Stadt). Ein großer Teil ihrer Landgüter befand sich an dem rechten Ufer der<br />
Lausitzer Neiße – von Lutogniewice (Schönfeld) nach Bogatynia (Reichenau). Kraft<br />
des Sonderrechtes des böhmischen Königs Johann Luxemburg von 1346 konnten die<br />
Ordenschwestern auf ihren Landgütern das Obergericht führen (Obergerichtsbarkeit).<br />
Bis 1783 befand sich das Kloster in der Prager Erzdiözese.<br />
In seiner langen Geschichte wurde das Kloster Marienthal mehrmals durch<br />
Eindringlinge (Hussiten) und durch Brände (1515, 1542, 1683) zerstört. Die<br />
Mehrheit der Klosterbebauung entstand im Barockstil in XVIII. Jahrhundert. Der<br />
Klosterkomplex besteht aus: Konventgebäude, Klosterkirche mit der St. Michael<br />
Kapelle, Abtei und Pfarrhaus. Außerdem befinden sich hier die alten Verwaltungs-<br />
und Wirtschaftsgebäude, wie Gartenhaus, Pferdestall, Tischlerei und die alte Brauerei<br />
und die Mühle. Seit dem 1992 befindet sich in den früheren Wirtschaftsgebäuden das<br />
Internationale Begegnungszentrum.<br />
Oybin<br />
Ein Kurort, malerisch in Zittauer Gebirge gelegen, das mit seiner Landschaft<br />
an Góry Stołowe (Heuscheuergebirge) erinnert. Über der Stadt erhebt sich ein<br />
monumentaler Berg, der den gleichen Namen wie die Ortschaft besitzt. Der Berg<br />
Oybin ist zwar nur 513 Meter über Meeresspiegel hoch, aber die steilen aufrechten<br />
Felsenhänge (bis zu 100 Meter Höhe) geben den Eindruck eines viel höheren Berges.<br />
Auf dem Gipfel stehen Burg- und Klosterruinen der Cölestiner. Die älteste Burg auf<br />
dem Oybin stammt aus den XIII. Jahrhundert. Als Gründer der ersten Burg wird der<br />
Herr Chval z Lipé (von Leipe) angenommen, der in der Hälfte des XIII. Jahrhunderts,<br />
während der Jagd auf einen Bären den Berg „entdeckte“ und seinen Gipfel als einen<br />
ausgezeichneten Ort für den Festungsbau befand. Am Anfang des XIV. Jahrhundert<br />
hat Jindřich z Lipé (von Leipa) eine neue Festung errichtet. In den Jahren 1319-1346<br />
gehörte Oybin mit dem ganzen Zittauer Land Heinrich I., dem Herzog von Jawor<br />
(Jauer). Einige Jahre vor seinem Tod haben die Raubritter unter der Führung von<br />
Jan z Michalovic (von Michelsberg) erobert, der die hiesigen Kaufleute ein paar<br />
Jahre belästigte. Oybin gehörte schon früher den Raubrittern (das erste Mal in ca.<br />
180
180. Kościół w Oybinie (kartka pocztowa ze zbiorów autora).<br />
181
1280). Die Burg wurde in 1364, also in der Zeiten der Herrschung des Karls IV. von<br />
Luxemburg, ausgebaut. Es entstand damals das Kaiserhaus, das von dem durch Karl<br />
IV. gestifteten (1369) Order der Cölestiner übernommen wurde, denen das Kloster in<br />
der unmittelbaren Nähe der gotischen Burg unterstand.<br />
1384 wurde hier die Klosterkirche von Jan von Jenštejn konsekriert. Zu Beginn<br />
der Hussiten-Kriege wurden auf Oybin die Reliquien der Heiligen aus der Kathedrale<br />
in Prag versteckt. Im September des 1429 Jahres versuchten die Hussiten erfolglos,<br />
sowohl die Burg als auch das Kloster zu erobern. In der Zeit der Reformation hat das<br />
hiesige Cölestiner-Kloster seine Tätigkeit beendet.<br />
1574 wurde das Kloster vom Zittauer Stadtrat gekauft. Leider wurde schon am<br />
24. März 1577 ein Haus vom Blitzschlag getroffen. Bald brannten Kloster, Kirche und<br />
Burg. In der Burg war der Schießpulver gelagert, deswegen wurde der Brand nicht so<br />
schnell gelöscht. Zerstörerisch war letztendlich 1681 der Bergrutsch. Oybin wurde<br />
zur romantischen Ruine, die berühmte Künstler (u. a. Caspar David Friedrich) zum<br />
Schaffen bewegte. Inmitten von Ruinen auf dem Berggipfel befindet sich ein Friedhof,<br />
wo die Überreste u. a. Peter von Döbschitz (gest. 1550) und Alfred Moschkau (1848-<br />
1912), des bekannten Heimatforschers und Forschers der Oberlausitzer Geschichte<br />
ruhen. Am Fuße des Berges steht die evangelische Kirche, die 1709 entstand und in den<br />
Jahren 1732-1734 ausgebaut wurde. Das Innere ist mit reich verzierten Holzemporen<br />
und Kassettengewölbe ausgestattet.<br />
Frýdlant (Friedland)<br />
Die in der Nähe von Bogatynia gelegene Kleinstadt Frýdlant wird sicherlich den<br />
polnischen Touristen auf die bunte Geschichte und wertvolle Sehenswürdigkeiten<br />
aufmerksam machen. Frýdlant wurde 1278, bei den Verkaufumständen der hiesigen<br />
Landgüter von dem Königs Böhmen Přemysl Ottokar II. den Herrschern von Biberstein,<br />
die die Kleinstadt bis zur Hälfte des XVI. Jahrhundert besaßen, beurkundet. Frýdlant<br />
bekam in 1537 die Stadtrechte. Die Besitzer der Ortschaft nach der Biberstein-Familie,<br />
die ohne Nachkommen in 1551 ausstarb, war die Familie von Raedern. Jedoch verlor<br />
sie die Stadt in der ersten Phase des Dreißigjährigen Krieges. Einer der Mitglieder<br />
dieser Familie, Christoph von Raedern, wurde für die Teilnahme an Antihabsburger<br />
Aufstand (1618-1620) mit Konfiskation der Güter bestraft und musste sich in Polen<br />
verstecken.<br />
In 1621 bekam der berühmte kaiserliche General Albrecht von Wallenstein<br />
(eigentlich Waldstein), der vier Jahre später zum Frýdlanter Herzog erhoben wurde,<br />
die Stadt. Nach dem tragischen Tod Wallensteins in Cheb (Eger) im Jahre 1624 ging<br />
das Frýdlanter Herzogtum in das Eigentum des Grafen Johann Mathias Gallas über, der<br />
ein vertrauter Offizier Wallensteins war, schließlich aber die Verschwörung gegen ihn<br />
organisiert hatte. Nach der Ermordung des Führers wurde der Graf Gallas (gest. 1647)<br />
nicht nur zum Herrscher von Frýdlant und Liberec (Reichenberg), sondern auch neuer<br />
182
Generalissimus der Kaiserarmee. In den 30er und 40er Jahren des XVII. Jahrhunderts<br />
wurden die Stadt und das Schloss von schwedischen Soldaten erobert. Erst nach dem<br />
Ende des Dreißigjährigen Krieges konnte die Gallas-Familie zurückkehren. Nach dem<br />
Tod der männlichen Nachkommen des Stammes von Gallas (1756) war Frýdlant in<br />
Besitz von der Familie Clam, später auch als Clam-Gallas gekannt. Es geschah, weil<br />
Kristian Filip von Clam die Gräfin Maria Anna, Erbin der Magnatenvermögen der<br />
Gallasfamilie geheiratet hat. Der letzte männliche Vertreter dieses Stammes war Franz<br />
Clam-Gallas, in 1930 in Frýdlant gestorben.<br />
Zusammen mit der Industrialisierung in XIX. Jahrhundert verwandelt sich<br />
Frýdlant in ein Textil-, Holz- und Maschinenzentrum. In Dezember 1918 eroberte die<br />
tschechische Armee die Stadt. Nach dem Anschluß von Frýdlant an die neugegründete<br />
tschechische Republik ist in der Stadt die deutsche Bevölkerung verblieben, die bis<br />
1945 der Mehrheit der Bevölkerung bildete. In Mai 1945 wurde die Stadt bombardiert<br />
und durch die russische Armee erobert. Heutzutage leben in Frýdlant 8000 Bewohner.<br />
In der letzten Zeit leben die Tage Wallensteins erneut auf bei einem Fest, das mit<br />
vielen Attraktionen verbunden ist und bei dem die Schlacht aus der Zeit des<br />
Dreißigjährigen Krieges inszeniert wird. Die Wallenstein-Tage wurden das erste Mal<br />
1934 durchgeführt, am dreihundertsten Todestag des Frýdlanter Fürsten.<br />
Über der Stadt, auf dem Basaltfelsen am Ufer der Směda (Wittig), erhebt sich<br />
der Bau des Schlosses mit dem prächtigen Turm. Die Anfänge der Burg reichen in<br />
das XIII. Jahrhundert. Als Ergebnis des Umbaus in den Jahren 1582-1602 besitzt der<br />
einstige Raeder-Sitz Renaissancecharakter. In dieser Zeit wurde das Niederschloss<br />
mit der Sgraffitoverzierung gebaut. In den Jahren 1598-1602 entstand die St. Anna<br />
Schlosskapelle mit dem Renaissancealtar. Nach dem Brand in XVII. Jahrhundert<br />
wurden die Schlossräume schon im Stil des Barock aufgebaut. In XVIII. Jahrhundert<br />
wurde das Schloss um dem sog. Burgvogtflügel ausgebaut. 1801 wurde im Frýdlanter<br />
Schloss eines der ersten Museen in Böhmen eröffnet, wo sich wertvolle Sammlungen<br />
der Bilder und Ausrüstung befinden.<br />
Auf dem Gebiet der Stadt erhebt sich eine Dreischiffkirche des Auffindens<br />
des St. Kreuzes aus der zweiten Hälfte des XV. Jahrhunderts, die gründlich in den<br />
Jahren 1501-1555 umgebaut wurde. Die in den Jahren 1713-1714 und 1889-1896<br />
durchgeführten Umbauten gaben ihr barocke und neogotische Formen. Die Stadtkirche<br />
in Frýdlant besteht deshalb aus einer Mischung von vielen architektonischen Stilen.<br />
Die Seitenkapelle der Kirche verbirgt das Mausoleum des Raedernstammes, das zu<br />
den prächtigsten Sehenswürdigkeiten dieser Art in ganz Tschechien gehört.<br />
Im Stadtzentrum befindet sich das Neorenaissance-Rathaus, das in den Jahren<br />
1888-1893 entstand. Seit dem Jahr 1900 befindet sich im Rathaus das Regionalmuseum.<br />
Am nördlichen Rand der Stadt erhebt sich ein Aussichtsturm aus dem Jahr 1907, von<br />
dem man das Panorama des Isergebirges und des Vorlandes bewundern kann.<br />
183
Hejnice (Haindorf)<br />
Seit dem Mittelalter wurde hier das Mariä Sanktuarium gekannt, zu dem Pilger aus<br />
fernen Ländern (u. a. aus Schlesien) kamen. In 90er Jahren des XVII. Jahrhunderts wurde<br />
die hiesige gotische Kirche der Mariä Heimsuchung den Franziskanern übergeben. In<br />
den Jahren 1722-1729 wurde die alte Kirche (außer Presbyterium) abgerissen und an<br />
dieser Stelle eine neue, prächtigere gebaut. Bei der Errichtung wurde das Projekt des<br />
geschätzten Architekten Fischer von Erlach benutzt. In der Kirche befindet sich die<br />
Grabkammer der Grafen Clam-Gallas, die die Besitzer von Hejnice bis 1918 waren.<br />
Schon in XIX. Jahrhundert entwickelte sich diese Ortschaft zum Textil-, Tonwaren-<br />
und Papierzentrum, dessen Folge die Verleihung der Stadtrechte 1917 war.<br />
In dem alten Franziskaner-Kloster befindet sich gegenwärtig das Internationale<br />
Zentrum der Geistigen Erneuerung.<br />
Hrádek nad Nisou (Grottau)<br />
Die alte Stadt an der Lausitzer Neiße wurde ca. 1260 Jahr von Přemysl Ottokar<br />
II. an der Stelle einer slawischen Wehranlage gegründet. Die Stadt wurde vielmals in<br />
der Zeit der Hussiten-Kriege und des Dreißigjährigenkrieges zerstört. In der zweiten<br />
Hälfte des XVII. Jahrhunderts fand hier ein Aufschwung der Leineweberei statt.<br />
1721 wurde in Hrádek die Textilmanufaktur eröffnet, die 1812 in eine Flaschenfabrik<br />
umgestaltet wurde. In den hier hergestellten Flaschen wurde nur Mineralwasser<br />
aus den Heilquellen der Lázně Libverda (Bad Liebwerda) vertrieben. Ab Ende<br />
des XIX. Jahrhunderts entwickelte sich hier dynamisch die Textil-, Chemie- und<br />
Maschinenindustrie. Gegenwärtig zählt die Ortschaft über 7000 Bewohner.<br />
Die hiesigen Sehenswürdigkeiten werden hier u. a. durch die Kirche St.<br />
Bartholomäus, die schon in Mittelalter existierte, repräsentiert. Zerstört in XV wurde<br />
die Kirche in 1587 und in Jahren 1670-1673 und 1724-1763 umgebaut. Unweit von<br />
Hrádek steht die Burg Grabštejn (Grafenstein), die ca. 1250 von Burggrafen z Donina<br />
(von Dohna) gebaut wurde. In dem auf dem böhmisch–lausitzischen Grenzland<br />
unruhigen XV. Jahrhundert wurde die Festung vielmals belagert und erobert. In den<br />
Jahren 1566-1586 wurde die mittelalterliche Burg in eine Renaissance-Residenz<br />
umgewandelt, hatte aber immer noch strategische Bedeutung. In der Zeit des<br />
Dreißigjährigen Krieges wurde das Gebäude teilweise zerstört und lange Zeit von<br />
Schweden besetzt. Nach dem Kriegsende wurde die Schutzmauer auf des Kaisers<br />
Empfehlung niedergerissen. In den 80er Jahren des XVIII. Jahrhunderts wurde die<br />
Burg umgebaut, aber 1843 fiel sie zum Opfer eines Brandes. Aus der mittelalterlichen<br />
Gründung ist bis unseren Zeiten nur der Hauptturm der Burg geblieben. Das Gebäude<br />
ist den Besuchern von April bis Oktober zur Verfügung gestellt.<br />
Lázně Libverda (Bad Liebwerda)<br />
Keine 12 Kilometer von Frýdlant, am Fuße von Smrk (Tafelfichte), ist der Kurort<br />
Lázně Libverda gelegen. Die Ortschaft wurde das erste Mal 1381 beurkundet. Das<br />
184
dortige Heilwasser war schon ab dem XVI. Jahrhundert bekannt, aber erst in den 80er<br />
Jahren des XVIII. Jahrhunderts erlebte Lázně Libverda den Aufstieg zu einem Kurort.<br />
Darauf hatte der Besitzer des Ortes, Christian Filip von Clam-Gallas Einfluß. Auf seine<br />
Anregung hin entstand hier der erste Pavillon (1783). Im XIX. Jahrhundert hat sich der<br />
Ruhm des Kurortes gefestigt. Hierher kamen Persönlichkeiten wie der Komponist Carl<br />
Maria von Weber, der Maler Joseph Führich oder der Reisende und Geograf Alexander<br />
von Humboldt, um sich zu erholen und heilen zu lassen. Gegenwärtig werden hier<br />
Frauen-, Herz- und Stoffwechselkrankheiten geheilt. 1869 zählte die Ortschaft 950<br />
Bewohner, gegenwärtig hat sie weniger als 400. Eine der Sehenswürdigkeiten dieses<br />
Kurortes ist die Gaststätte in der Form eines riesigen Fasses aus dem Jahr 1930.<br />
Nové Město pod Smrkem (Neustadt an der Tafelfichte)<br />
Die Kleinstadt wurde von Melchior<br />
von Raedern 1584 gegründet, der zwecks<br />
der Zinn- und Kupfergewinnung die<br />
Bergmänner aus Sachsen holte. Nachdem<br />
in XVII. Jahrhundert der Bergbau<br />
beendet wurde, begannen die Bewohner<br />
von Nové Město (Neustadt), Gewebe<br />
und Metallwerkzeuge herzustellen (z. B.<br />
Messer). Die nach dem Dreißigjährigen<br />
Krieg durchgeführte Gegenreformation<br />
hat die evangelischen Bürger, die sich in<br />
Lausitzer Wigandsthal (heute Pobiedna)<br />
angesiedelt haben, zur Massenauswanderung<br />
gezwungen. In 1912 Jahr wurde<br />
ein Stadtmuseum der Porzellan und<br />
Metallwaren eröffnet.<br />
In der Stadt befindet sich die St.<br />
Katharina Pfarrkirche, die auf Empfehlung<br />
der Katharina von Raedern<br />
1607 gebaut wurde. 1652 haben die<br />
Katholiken die Kirche übernommen.<br />
1693 wurde ein neuer Kirchenturm<br />
angebaut und in den Jahren 1821-1829<br />
wurde die ganze Kirche umgebaut.<br />
Über der Stadt wächst der massive Smrk (Tafelfichte, 1124m), der zweithöchste<br />
Gipfel der Isergebirges. Im Jahr 2003 wurde anstelle des einstigen hölzernen Aussichtsturmes<br />
ein neuer aus Eisen errichtet. Bei gutem Wetter bietet sich hier eine<br />
wundervolle Aussicht auf die Gebirgskette des Isergebirges, des Lausitzer Gebirges<br />
und des Riesengebirges.<br />
185<br />
181. Stara wieża widokowa na Smrku (kartka<br />
pocztowa ze zbiorów autora).
Fotografie / Nachweis der Abbildungen<br />
1. Kohlfurter Flachland. [WB]<br />
2. Görlitzer Flachland. Umgebung des Dorfes Thielitz. [WB]<br />
3. Malerische Landschaft der Umgebung von Kosma. Im Hintergrund der Gebirgszug<br />
des Isergebirges. [WB]<br />
4. Landwirtschaftliche Gegend bei Maxdorf. [WB]<br />
5. Kahle Berg (616 ü.d. M.) bei Reichenau. In der tschechischen Seite der Grenze, von<br />
Windkraftanlage verunstaltet. [WB]<br />
6. Basaltfelsen am Abhang des Burgberg in Schönberg (Schönberger Schweiz). [WB]<br />
7. Basaltaufschlusse in der Nähe von Zawidów (Seidenberg). [WB]<br />
8. Granitfelsen bei Reichenberg. [WB]<br />
9. Braunkohletagebau bei Reichenau. [WB]<br />
10. Teil des Durchbruchs der Lausitzer Neiße bei Rusdorf. [WB]<br />
11. Lausitzer Neiße bei Blumberg. [WB]<br />
12. Altarm der Lausitzer Neiße in Köslitz. [WB]<br />
13. Am Niedowskie See (Wittig). [WB]<br />
14. Wittig bei Radmeritz. [WB]<br />
15. Mäanderte Bielebach in der Görlitzer Heide. [WB]<br />
16. Kiefernwald in der Görlitzer Heide (Oberförsterei Rauscha). [WB]<br />
17. Kiefernaltholz in den Forstrevier Heiligensee in der Oberförsterei Rauscha [WB]<br />
18. Ein Fragment der Bielauer Buchenwaldes in der Görlitzer Heide (Oberförsterei<br />
Penzig). [WB]<br />
19. Erlenbruchwald in der Görlitzer Heide (Oberförsterei Rauscha). [WB]<br />
20. Alte Ulme bei Steinkirchen (die Görlitzer Heide). [WB]<br />
21. Waldbestand im Lichtenberger Wald (Oberförsterei Penzig). [WB]<br />
22. Fichtenwald im Wald von Küpper (Joachimsteiner Stiftswald). [WB]<br />
23. Echter Seidelbast. [WB]<br />
24. Echte Glockenheide. [WB]<br />
25. Königsfarn. [WB]<br />
26. Rippenfarn. [WB]<br />
27. Zypressen-Flachbärlapp. [WB]<br />
28. Mittlerer Sonnentau. [WB]<br />
29. Glänzende Seerose [WB]<br />
30. Gewöhnliche Moosbeere. [WB]<br />
31. Sumpf Schlangenwurz. [WB]<br />
32. Sand-Strohblumen. [WB]<br />
33. Türkenbundlilie. [WB]<br />
34. Breitblättriges Knabenkraut. [WB]<br />
35. Breitblättrige Sitter. [WB]<br />
36. Stinkmorchel. [WB]<br />
37. Pelz des 1994 in der Görlitzer Heide erlegtes Wolfes (Oberförsterei Rauscha). [WB]<br />
186
38. Biberteich in der Görlitzer Heide. [WB]<br />
39. Fischotter. [WB]<br />
40. Fuchs. [WB]<br />
41. Reh. [WB]<br />
42. Hirsche. [WB]<br />
43. Seeadlern. [WB]<br />
44. Sperlingskauz. [WB]<br />
45. Kranichpaar [WB]<br />
46. Eisvogel. [WB]<br />
47. Graureiher [WB]<br />
48. Drosselrohrsänger. [WB]<br />
49. Kiebitz. [WB]<br />
50. Mäusebussard. [WB]<br />
51. Schlingnatter. [WB]<br />
52. und 53. Schalen der Flussperlmuscheln aus dem Gebiet der Oberlausitz. Aus den<br />
Sammlungen des Naturmuseum in Wrocław. [JL]<br />
54. Katzenbach. Die letzte Stelle des Auftreten der Flussperlmuschel auf polnischen<br />
Gebiet. [WB]<br />
55. Segelfalter. [WB]<br />
56. Östliche Moosjungfer. [WB]<br />
57. Kleine Moosjungfer. [WB]<br />
58. Hirschkäfer. [WB]<br />
59. Nashornkäfer. [GS]<br />
60. Rekonstruktion der Burg in Rohnau anhand einer Illustration aus dem 19.<br />
Jahrhundert. Nach Gebirgsfreund 1895.<br />
61. Fragment der Burgmauer. [WB]<br />
62. und 63. Das Forsthaus „Burg Rohnau“ (erbaut 1794), seit Ende des XIX. Jhd. Eine<br />
beliebte Gaststätte (Ansichtskarten aus den Sammlungen des Autors).<br />
64. Herrensitz in Leopoldshain [WB]<br />
65. Portal des Herrensitzes von Leopoldshain [WB]<br />
66. Wappenkartusche auf der Frontfassade. [WB]<br />
67. und 68. Die Skulpturen in Leopoldshain. Ursprünglich standen sie im Innenpalast in<br />
Joachimstein. [WB]<br />
69. Herrensitz in Kuhna, bunte Lithographie anhand der Zeichnung von<br />
A. Nothnagel, Jahren 1860-1861 (aus den Sammlungen des Autors).<br />
70. Der Hof in Kuhna am Anfang des 20. Jahrhunderts. Kolorierte Bleistiftzeichnung<br />
von Ludwig Danziger (aus den Sammlungen von Janusz Kulczycki).<br />
71. Denkmal-Allee in der Nähe des Schlosses von Kuhna. [WB]<br />
72. Das Schloß in Radmeritz. Lithographie W. Arldt nach T. Täubert, 40er des<br />
19. Jahrhunderts (aus den Sammlungen des Autors).<br />
73. Weiße Saal um 1920 in Joachimstein. Nach Heynitz.<br />
74 und 75. Der Palast in Radmeritz im Jahre 1993 und 2005. [WB]<br />
76. Frontfassade von Norden, im Vordergrund der westliche Pavillon. [WB]<br />
187
77. Einfahrtstor. [WB]<br />
78. Das Wappen der Familie von Ziegler. [WB]<br />
79. In den Palast führende Steinbrücke. [WB]<br />
80. Buchenallee am Schlossgraben. [WB]<br />
81. Grenzstein an der alten sächsisch-preußischen Grenze am Schloss Joachimstein. [WB]<br />
82. Das Schloss in Lomnitz. Zeichnung von Aleksandra Dobrowolska.<br />
83. Das Wappen der Oberlausitz an der Fassade des Herrensitzes in Zwecka. [WB]<br />
84. Herrenhaus an der Francuska Strasse in <strong>Zgorzelec</strong>. [WB]<br />
85. Das Schloss in Kieslingswalde. [WB]<br />
86. Das Schloss in Hennersdorf. Zeichnung von Janusz Kulczycki nach einem Stich aus<br />
dem XVIII. Jahrhundert.<br />
87. Ehemaligen Palast in Nieder Schönbrunn. Bunte Lithographie nach der Zeichnung<br />
von A. Nothnagel, Jahren 1864-1865 (aus den Sammlungen des Autors).<br />
88. Das Schloss in Reibersdorf vor 1945 (Ansichtskarte aus den Sammlungen des<br />
Verfassers).<br />
89. Herrensitz in Ober Rudelsdorf, Anfang des XX Jahrhunderts, zur Zeit eine Ruine<br />
(eine Ansichtskarte aus den Sammlungen des Verfassers).<br />
90. Protestantische Kirche in Penzig, zerstört 1945 (Ansichtkarte aus den Sammlungen<br />
des Autors).<br />
91. Grabstein an der Mauer der Kirche in Nieda. [WB]<br />
92. Grabsteine von Ernest Christian und Helene Margarete von Kiesenwetter. Aus Nieda<br />
2002 gestohlen. [WB]<br />
93. Die Kirche Hermsdorf an der Wende des XIX zum XX Jahrhunderts. Nach Lutsch.<br />
94. Der Innenraum der Kirche in Hermsdorf vor 1945 (Ansichtskarte aus den<br />
Sammlungen des Autors).<br />
95. Die Frauenkirche in Hennersdorf – ehemalige Wehrkirche. [WB]<br />
96. Der Innenraum der Kirche. [WB]<br />
97. Wandmalerei die Madonna mit dem Kindlein und die heilige Barbara darstellend.<br />
Aus der Zeit um 1500. [WB]<br />
98. Das Sandstein Epitaph von Sebastian Hoffmann (gest. 4 Mai 1605), Görlitzer<br />
Bürgermeister und Besitzer des Dorfes Hennersdorf. [WB]<br />
99. Seitenportal der Kirche in Nieder Schönbrunn. [WB]<br />
100. Apsis der Kirche in Schönbrunn. [WB]<br />
101. Kirche St. Peter und Paul in Troitschendorf. [WB]<br />
102. Reichhaltige Ausstattung der Kirche in Schönberg vor 1945 (Ansichtskarte aus den<br />
Sammlungen von Janusz Kulczycki).<br />
103. Kirche des Heiligen Andreas in Lichtenberg. [WB]<br />
104. Kirche des Heiligen Herz Jesu in Kieslingswalde. [WB]<br />
105. Die Orgel in der Kirche St Peter und Paul in Küpper. [WB]<br />
106. Rokokokachelofen aus dem Jahr 1730. [WB]<br />
107. Wappen der Familie von Hoberg an der Fassade der Kirche von Küpper. [WB]<br />
108. Grabstein des Ritters von Lossow (gest. 1313) in Radmeritz. [WB]<br />
109 und 110. Grabsteine an der Mauer der Kirche von Radmeritz. [WB]<br />
188
111. Wappen der Familie von Ziegler an der Frontfassade des Mausoleums in Radmeritz.<br />
[WB]<br />
112. Lithographie der Kirche in Königshain in der ersten Hälfte des XIX. Jahrhunderts<br />
(aus den Sammlung des Autors).<br />
113. Kirche in Königshain 2005. [WB]<br />
114. Kirche des Heiligen Johannes des Täufers in Grunau. [WB]<br />
115. Umgebindehaus am Platz Bohaterów Warszawy in Reichenau. [WB]<br />
116 und 117. Lausitzer Haus in Bogatynia, vor und nach der Renovierung. [WB]<br />
118 und 119. Umgebindehaus in Maxdorf. [WB]<br />
120. Stellmacher Haus in <strong>Zgorzelec</strong>. Standort bis 2005 in Weigsdorf. [WB]<br />
121. Markt in Schönberg in den 30er Jahren des XX Jahrhunderts (Ansichtskarte aus den<br />
Sammlungen des Autors).<br />
122. Die letzten Vorlaubenhäuser am Markt von Schönberg. [WB]<br />
123. Das Gebiet der Görlitzer Heide auf der Karte des Görlitzer Kreises aus dem Jahr<br />
1753 (aus den Sammlungen des Autors).<br />
124. Feuchtkiefernwald in der Görlitzer Heide. [WB]<br />
125. Fichtenwald in der Oberförsterei Kohlfurt. [WB]<br />
126. Forstort in der Görlitzer Heide. [WB]<br />
127. Kiefer mit einer Buche in der Försterei Ostęp (Oberförsterei Penzig). [WB]<br />
128. Holzweg bei Dłużyna Dolna. Bis Mitte des 19. Jahrhunderts einer der wichtigsten<br />
Wege, die Görlitzer Heide mit der Stadt Görlitz verbanden. [WB]<br />
129. Gedenkstein für Ernst G. Hüttig. Er begann im April 1823 die Vermessungen in der<br />
Görlitzer Heide. [WB]<br />
130. Kaiserstein in der Försterei Okrąglica (Oberförsterei Rauscha). Gedenkstein an die<br />
erste gelungene Jagd Wilhelms II. auf Auerhähne am 23. April 1879. [WB]<br />
131. Elisabethquelle im Gebiet Försterei Piaseczna (Oberförsterei Penzig). Die Quelle<br />
erhielt ihren Namen an der Wende des XIX. zum XX. Jahrhundert, als Widmung für<br />
die Gattin des Försters aus Neuhammer. [WB]<br />
132. Sumpfkiefer im Moor von Kohlfurt. [WB]<br />
133. Station des Lehrpfades in der Görlitzer Heide. [WB]<br />
134. Königszimmer im Rathaus in Görlitz. [GT]<br />
135. Ratsapotheke auf dem Untermarkt. [WB]<br />
136 Kaisertrutz. [WB]<br />
137. Peterskirche. Links vor der Kirche das Waidhaus. [WB]<br />
138. Das Mittelschiff mit der Sonnenorgel in der Peterskirche. [GT]<br />
139. Altar in der Dreifaltigkeitskirche. [GT]<br />
140. Das Heilige Grab auf einem Holzschnitt aus dem Jahre 1859. Nach Tygodnik<br />
Ilustrowany.<br />
141. Landeskrone. [GT]<br />
142. Rathaus in Löbau. [WB]<br />
143. Wappenkartusche über dem Rathausportal. [WB]<br />
144 und 145. Postdistanzsäulen aus den Zeiten der polnisch-sächsischen Union [WB]<br />
146. Neorenaissance-Rathaus in Zittau. [GT]<br />
189
147. Blick auf die Stadt von dem Turm der Johanneskirche. Im Vordergrund die Kirche<br />
St. Peter und Paul. [GT]<br />
148. Kloster Marienthal auf einer Lithographie aus dem 19. Jahrhundert (aus den<br />
Sammlungen des Autors).<br />
149. Oybin. [GT]<br />
150. Zittauer Gebirge. [WB]<br />
151. Die Burg Frýdlant. Blick von der Halde bei Reichenau. Im Hintergrund der<br />
Höhenzug des Isergebirges. [WB]<br />
152. Die Burg Frýdlant. [P]<br />
153. Rathaus in Frýdlant. [P]<br />
154. Kirche Maria Heimsuchung in Hejnice vor 1945 (Ansichtkarte aus den Sammlungen<br />
des Autors).<br />
155. Die Burg Grabštejn am Anfang des 20. Jahrhunderts (Ansichtkarte aus den<br />
Sammlungen des Autors).<br />
156. Görlitzer Flachland. [WB]<br />
157. Die Umgebung von Blumberg. [WB]<br />
158. Die Leopoldshainer Teiche. [WB]<br />
159. Große Tschirne. [WB]<br />
160. Ziebe [WB]<br />
161. Rundblättriger Sonnentau. [WB]<br />
162. Geflecktes Knabenkraut. [WB]<br />
163. Junge Füchse. [WB]<br />
164. Sandregenpfeifer. [WB]<br />
165. Eichelhäher. [WB]<br />
166. Singdrossel. [WB]<br />
167. Knoblauchkröte. [WB]<br />
168. Schloss Joachimstein zu Beginn des XX. Jahrhunderts (Ansichtkarte aus den<br />
Sammlung des Verfassers).<br />
169. Kirche in Hennersdorf. [WB]<br />
170. Kirche in Sohra vor 1945 (Ansichtkarte aus den Sammlung des Verfassers).<br />
171. Schönberger Markt um 1930 (Ansichtkarte aus den Sammlung des Verfassers).<br />
172. Kiefernwald in der Görlitzer Heide (Oberförsterei Rauscha) [WB]<br />
173. Alt Wohlen Teich. [WB]<br />
174. Schellentenpaar. [WB]<br />
175. Das alte Hammergut in Schönberg vor 1945 (Ansichtkarte aus den Sammlung des<br />
Verfassers).<br />
176. Ratszimmer im Rathaus zu Görlitz. [GT]<br />
177. Das Grab von Jacob Böhme. [GT]<br />
178. Das Stadtbild von Zittau. [GT]<br />
179. Marstall. [GT]<br />
180. Kirche in Oybin vor 1945. (Ansichtkarte aus den Sammlung des Verfassers).<br />
181. Der alte Aussichtsturm auf der Tafelfichte im Isergebirge. (Ansichtkarte aus den<br />
Sammlung des Autors).<br />
190
Bibliografia / Literatur:<br />
Barber E., Floristische Skizze der Oberlausitz, Abh. der Nat. Ges. t. 25, Görlitz 1906.<br />
Bena W., Dzieje Puszczy <strong>Zgorzelec</strong>ko-Osiecznickiej, <strong>Zgorzelec</strong> 1999.<br />
Bena W., Nowe stwierdzenia gniewosza plamistego (Coronella austriaca) w Puszczy<br />
<strong>Zgorzelec</strong>kiej, Przyroda Sudetów Zachodnich, t. 2, 1999.<br />
Bena W., Obserwacje florystyczne z Łużyc, Przyroda Sudetów Zachodnich, t. 2-7,<br />
1999-2004.<br />
Bena W., Polskie Górne Łużyce. Przyroda – Historia – Zabytki, <strong>Zgorzelec</strong> 2003.<br />
Bory Łużycko-Dolnośląskie. Przyroda i jej ochrona, red. A. Jermaczek, Świebodzin<br />
1998.<br />
Dobrowolska-Loritz J., Bena W., Gmina Sulików. Informator przyrodniczy., Lubań 1998.<br />
Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., Witkowski J., Ptaki Śląska, Wrocław 1991.<br />
Heimatbuch des Kreises Lauban, red. F. Bertram, Marklissa 1928.<br />
Herrmann G., Bilder aus Penzig’s Vergangenheit, Görlitz 1930.<br />
Hertweck K., Bena W., Zum Vorkommen des Bibers Castor fiber L., 1758 in der<br />
deutschen und polnischen Oberlausitz, Przyroda Sudetów Zachodnich, t. 4, 2001.<br />
Heynitz O., Joachimstein. 200 Jahre freies, ev. weltadliges Fräuleinstift. Mitteilungen<br />
des Landesvereins Sächsischer Heimatschutz XVIII, z. 9-12. Drezno 1929.<br />
Iwanek M., Orłowska E., Bogatynia i okolice. Zarys dziejów, Jelenia Góra 1994.<br />
Jacobi L, Der Grundbesitz und die Landwirtschaftlichen Verhältnisse der preußischen<br />
Oberlausitz und ihrer Entwicklung und gegenwärtigen Gestaltung. Abh. Naturf. Ges.<br />
Görlitz t. 10, Görlitz 1860.<br />
Jankowski W. („Fulica”), Waloryzacja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego,<br />
Maszynopis, Wrocław – Jelenia Góra 1996.<br />
Jecht R., Die wirtschaftlichen Verhältnisse der Stadt Görlitz im ersten Drittel des 19.<br />
Jahrhunderts, Görlitz 1916.<br />
Jecht R., Geschichte der Stadt Görlitz, N. Laus. Mag., t. 99, 1923.<br />
Knothe H., Die Niederschlesich-Lausitzer Heide, Breslau 1925.<br />
Kozaczewski T., Wiejskie kościoły parafialne XIII wieku na Śląsku (miejscowości<br />
S-Ż) i na Łużycach, Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki<br />
Politechniki Wrocławskiej, 30, Seria: Monografie 18. Wrocław 1994.<br />
Köhler G., Die Geschichte der Oberlausitz, Görlitz 1867-1868.<br />
Lemper E. H., Görlitz: eine historische Topographie, Görlitz – Zittau 2001.<br />
Lutsch H., Verzeichnis der Denkmäler der Provinz Schlesien, t. 3 [w:] Die Kunstdenkmäler<br />
des Reg. -Bezirks Liegnitz, Breslau 1891.<br />
Łuczyński R. M., Zamki i pałace Dolnego Śląska. Sudety i Przedgórze Sudeckie,<br />
Wrocław 1997.<br />
191
Łuczyński R. M., Zamki i pałace Dolnego Śląska. Przedgórze Izerskie,<br />
Pogórze Kaczawskie, Nizina Śląska – część zachodnia, Wrocław 1998.<br />
Mazurski K. R., Między Nysą Łużycką a Kwisą, Wrocław 1980.<br />
Monographien deutscher Landschaften Band II: „Die preußische Oberlausitz“,<br />
red. E. Stein, Berlin 1927.<br />
Pax F., Wirbeltierfauna von Schlesien, Berlin 1925.<br />
Przyłęcki M., Relikty budownictwa przysłupowego Górnych Łużyc na ziemiach<br />
polskich, [w:] Serbołużyczanie. Łużyce. Badania historyczne i fascynacje, Zielona Góra<br />
1998.<br />
Przyłęcki M., Przykłady związków śląsko-saksońskich w architekturze Dolnego Śląska,<br />
[w:] Polska – Saksonia w czasach Unii (1697-1763). Próba nowego spojrzenia, Zielona<br />
Góra 1998.<br />
Schmuck A., Posuchy i wysokie opady atmosferyczne w województwie wrocławskim<br />
w latach 1950-1959, Czasopismo Geograficzne, 33, 1962.<br />
Słownik geografii turystycznej, t. 2, Pogórze Izerskie, red. M. Staffa, Wrocław 2003.<br />
Tschepke, J., Beschreibung der Görlitzer Haide, Görlitz 1885.<br />
Vietinghoff-Riesch, A. v., Jagdliches aus der Oberlausitz. Thar. Forstl. Jb. t. 89.<br />
Vietinghoff-Riesch, A. v. Ein Waldgebiet im Schicksal der Zeiten, Hannover 1949.<br />
Vietinghoff-Riesch, A.v. Der Oberlausitzer Wald, seine Geschichte und seine Struktur bis<br />
1945, Hannover 1961.<br />
Walczak W., Sudety, Warszawa 1968.<br />
Walczak W., Obszar przedsudecki, Warszawa 1970.<br />
Zoll T., Puszcza Bolesławiecko-<strong>Zgorzelec</strong>ka, [w:] Dzieje lasów, leśnictwa i drzewnictwa<br />
w Polsce, Warszawa 1965.<br />
192
Change language