HULÛSİ EFEN HULÛSİ EFENDİ - Hulusi Efendi Vakfı

ULUSLARARASI | INTERNATIONAL 

SOMUNCU BABA & 

HULÛSİ EFENDİ 

SEMPOZYUMU | SYMPOSIUM 

ISTANBUL, HAZİRAN | JUNE - 2012 

ULUSLARARASI SOMUNCU BABA VE HULUSİ EFENDİ SEMPOZYUMU 

BİLDİRİ ÖZETLERİ 

ABSTRACTS 

OF INTERNATIONAL SOMUNCU BABA AND HULUSI EFENDI SYMPOSIUM 

ثاحبأ تاصخلم 

ةيلماعلا يدنفأ يصولخو اباب ونجوموص ةودن 

ULUSLARARASI | INTERNATIO 

SOMUNCU BABA 

HULÛSİ EFEN 

SEMPOZYUMU | SYMPOS 

ISTANBUL, HAZİRAN | JUNE -

SEMPOZYUM BİLİM KURULU 

PROF. DR. CİHAN OKUYUCU 

PROF. DR. YAKUP ÇELİK 

PROF. DR. KADİR ÖZKÖSE 

PROF. DR. HAYRETTİN İVGİN 

PROF. DR. MEHMET İNBAŞI. 

PROF. DR. AMİNA SİLJAK JESENKOVİÇ 

PROF. DR. KAZIM HACIMEYLİC 

PROF. DR. NECDET TOSUN 

PROF. DR. NİHAT ÖZTOPRAK 

PROF. DR. SEBAHAT DENİZ 

PROF. DR. AHMET ŞİMŞİRGİL 

PROF. DR. ELCİN İSGENDERZADEH 

PROF. DR. MUHAMMED İKBAL MÜCEDDİDİ 

PROF. DR. ARİF NAUSHAHİ 

PROF. DR. SİNAN YALÇIN 


PROF. DR. MEHMET AKKUŞ 

PROF. DR. ALİ YILMAZ 

PROF. DR. BİLAL KEMİKLİ 

PROF. DR. MUHAMMED TAHİR NUR VELİ 

PROF. DR. MEHMET KARAGÖZ 

PROF. DR. MEHMET SOYSALDI 

PROF. DR. ABDULLAH KAHRAMAN 

PROF. DR. ALİM YILDIZ 

PROF. DR. ALİ AKPINAR 

PROF. DR. ABDULKADİR YUVALI 

DOÇ. DR. İTTİFAG MİRZABEYLİ 

DOÇ. DR. ERSİN GÜRSOY 

DOÇ. DR. HALİL İBRAHİM ŞİMŞEK 

DOÇ. DR. YÜKSEL ÇELİK 

DOÇ. DR. CENGİZ TOMAR





ISTANBUL, HAZİRAN | JUNE - 2012 

SEMPOZYUM DÜZENLEME KURULU 

Prof. Dr. Nihat ÖZTOPRAK 

Prof. Dr. Sinan YALÇIN 

Prof. Dr. Cihan OKUYUCU 

Prof. Dr. Ahmet ŞİMŞİRGİL 

Prof. Dr. Sebahat DENİZ 

Prof. Dr. Yakup ÇELİK 

Prof. Dr. Ali YILMAZ 

Prof. Dr. Mehmet AKKUŞ 

Prof. Dr. Bilal KEMİKLİ 

Prof. Dr. Kadir ÖZKÖSE 

Prof. Dr. Mehmet İNBAŞI 

Sempozyum Sekreteryası 

Resul Kesenceli 

Ayşe Engin 





ISTANBUL, HAZİRAN | JUNE - 2012

İÇİNDEKİLER 

Evrensen Değerlerimiz 

H. Hamidettin ATEŞ ................................................................................7 

Şeyh Hamid-i Veli ................................................................................13 

Es-Seyyid Osman Hulusi Efendi ............................................................21 

İSTANBUL ............................................................................................29 

2 Haziran 2012, Cumartesi, 17.00 

Lütfi Kırdar Kongre Sarayı, Anadolu Salonu 

BURSA .................................................................................................53 


Merinos Kültür Merkezi 

DARENDE ............................................................................................79 


Kapalı Spor Salonu 

5

Somuncu Baba ve Hulûsi Efendi 

6

Sempozyumu (Symposium) 

EVRENSEL DEĞERLERİMİZ 

Kültür zariflik, incelik demektir. Kültür insana üstün zevk, terbiye, 

mizaç kazandırır. Kültür hem kişi hem toplum hayatının maddî ve 

manevî değerlerini kapsar. ‘İslâm kültürü’ mefhumu bütün faaliyetlerimizi, 

manevî değerlerimizi, sosyal görüntümüzü, ahlâk kaidelerimizi de 

içine alır. Kültür sanatı, edebiyatı, mimariyi kapsadığı gibi, toplum için 

elzem olan adalet, hoşgörü ve yetiştirilmiş bir zekânın ifadesi olarak da 

tezahür eder. İslâm dini sanat ve bilim araştırmalarını, şayet sanat için 

sanat veya zevk için ilmî icad değil de insanlığa fayda sağlamak içinse 

teşvik eder. Bizim insanımızın bütün çabalarında insanoğlunun menfaati, 

hatta bütün canlıların menfaati vardır. 

Kültürel mirasımıza değinecek olursak, Müslümanların değişik zaman 

ve yerlerde bilim, edebiyat, sanat, mimarî gibi çeşitli alanlarındaki 

müşterek başarılarını belirtmemiz gerekir. 

Özellikle mimarî ve ilim alanlarında ecdadımızın yapmış olduğu atılımlar, 

bütün dünyaya örnek olacak niteliktedir. Tarih sahnesine baktığımız 

zaman büyüklerimiz; her gittiği ve yerleştiği yerde devrinin iftihar 

verici gönül medeniyetini, medreseleri, külliyeleri ve vakıf eserlerini 

inşa etmişlerdir. 

Yaşadığımız bu topraklarda kültür mirasımızı koruma ve gelecek 

nesillere aktarma konusunda Vakfımız önemli bir misyon üstlenmiştir. 

Kültür dediğimizde tabii ki çok geniş bir alandan bahsediyoruz. Bazen 

bu bir büyük velinin hayatıdır, manevî güzelliklerdir; bazen şiirdir, edebiyattır; 

bazen şu anda içinde yaşadığımız şirin beldenin tabii güzellikleridir. 

Dolayısıyla, bütün bu alanların korunması ve bütün insanlığa 

sunulması hepimizin ortak görevidir. 

Ülkemizin kültürel zenginliklerinin en önemli iki dinamiği Somuncu 

Baba Hazretleri ve Es-Seyyid Osman Hulûsi Efendi Hazretleridir. İlim 

adamlarımız, yıllardır düzenlediğimiz kültürel faaliyetler vesilesiyle bu 

hususlarda geçmişle günümüz arasında köprüler kuruyor, tarihî vesikalarla 

geçmişi aydınlatıyorlar. Edebiyatçılarımız, akademisyenlerimiz 

edebî metinler üzerinde çalışarak onların evrensel mesajlarını anlayıp, 

7


insanlarımıza aktarmaya gayret ediyorlar. 

Şimdiye kadar tertiplediğimiz Somuncu Baba ve Hulusi Efendi Kültür 

Etkinliklerine, sempozyumlara yurt dışından ve yurt içinden gelerek 

birlik duygularını ve sevinci bizlerle paylaşan, değerli ilim adamlarımıza, 

etkinliklerimize iştirak eden değerli devlet adamlarımıza ve sanatçı 

dostlarımıza gönülden teşekkür ediyorum. 

Bütün Vakıf hizmetlerimize olduğu gibi, ‘Uluslararası Sempozyum’a 

ayrı bir önem veren, katılan, bu sevinci bizlerle paylaşan kıymetli gönül 

dostlarımızı muhabbetle selamlıyorum. 

Cenab-ı Allah (c.c) yâr ve yardımcınız olsun… 

H.Hamidettin ATEŞ 

Mütevelli Heyet Başkanı 

8


OUR UNIVERSAL VALUES 

Culture means refinement and gracefulness. Culture provides 

elaborate tastes, manners and character to mankind. The concept of 

“Islamic culture” contains a number of our activities within the context 

of moral values, social stratum and ethic rules. The concept of culture 

one hand contains arts, literature and architecture, but on the other 

hand also flourishes as an expression of a well-trained intelligence with 

a keen interest on justice and tolerence. The Islam Religion encourages 

the works of art and science if and only if their ultimate purpose is for 

the benefit of humanity, but does not encourage such works if they 

are based on “art for art” or “science for pleasure”. Indeed, all of the 

attempts and works of our people reflect the ultimate goal of benefit 

for humanity, and even, for all other living bodies. 

If we are to refer to our cultural heritage, we should emphasise the 

cooperative success of Muslims in different fields like science, literature 

and architecture in various locations and different periods throughout 

the history. 

The remarkable progress which our ancestors have achieved especially 

in the field of architecture, arts and science, really deserve a special 

appreciation. When we look back to the history, we realise that our 

ancestors have erected and established Mosques, Madrasahs ( Muslim 

Seminary), Külliyes( Complex of a building adjacent to a Mosque) of 

their times, and the civilization of souls in the form of pious foundations- 

all have been the source of a great pride. 

On the vast land which we are now living, our Foundation has assumed 

a very important mission for the ultimate purpose of protecting our 

cultural heritage and also, of transmitting the same values to the 

generations who will follow ours. When we mention culture, we 

surely are referring to a very wide field of interests; Sometimes the 

concept refers to the life of a grand Veli( A holy man), sometimes to 

moral beauties, sometimes to poetry, sometimes to literature, and 

even sometimes, simply to the natural beautities of the beautiful town 

9


that we are living in. Therefore, it is our common and ultimate duty to 

protect all of the above-referred fields and to pass on to the whole of 

humanity. 

Of the most important dynamics relating to the cultural treasures 

of our country, the leading two are His Nib Somuncu Baba and His 

Nib Es-Seyyid Osman Hulusi Efendi. Our scientists are establishing 

the thresholds between our past and today, and further, they are 

illuminating the past with the help of precious historical documents by 

means of the cultural activities and symposiums which we have been 

organizing for many years. Our colleagues engaged in literary studies 

and other academical staff are really working very hard on the old 

texts in order to understand the univeral messages of these texts and 

ultimately, to convey them to our people. 

On this occassion, I would like to express my sincere thanks to the 

scientists who have bothered to come from abroad and from home, 

to those who have shared their joy and sense of unity with us by 

participating in the symposiums and cultural activities which we 

have been organizing to date under the headings of Somuncu Baba 

and Hulusi Efendi, and also, I wish to express my special thanks to the 

State Officials as well as to the artists who have all participated in our 

activities. 

I salute our precious friends of soul with profound fondness who, like 

during all of the previous services of our Foundation, have attributed 

a special attention to and participated in the recent International 

Symposium. 

May Allah love and help you all. 

10 

H. Hamidettin Ateş 

President, Board of Trustees


ةيلماعلا انميق 

قوذلاب ناسنلإا يرثت ةفاقثلاف .ةقرلا ناينعت ةقافثلاو ةفاطللا 

يوتح ةفاقثلاو ،يقارلا جازلما هحنتمو ةيماسلا ةيبرتلا هبسكتو يلاعلا 

” موهفم نمضتيو .عمتلمجا وأ درفلل ًءاوس ةيدالماو ةيونعلما ميقلا 

ةيونعلما انميقو انتطشنأ عيمج ًاضيأ هلخاد يف ” ةيملاسلإا ةفاقثلا 

،ةفاقثلا كلذك ودبتو .كلذك ةيقلاخلأا انئدابمو ةيعامتجلإا انلاوحأو 

ةرامعلاو بدلأاو نفلا يوتحو عست اهنأكو ،بذهمو بوبحم يكذ ريبعتك 

يملاسلإا نيدلا ثحيو .عمتلمجا تايرورض نم ةرورض يه يتلا ةلادعلاو 

مولعلا لاجم يف ثاحبلأا عادبإو ،يملعلا عادبلإا ىلع طقف سيل 

،قوذتلا لجأ نم نفلا ناك وأ ،نفلا لجأ نم نفلا ناك ًءاوس نونفلاو 

ةيناسنلإا ةدافإ نامض لجأ نم ًاضيأ عجشي انمإو ،بسحف اذه سيل 

نحن انيعاسم عيمج يف ةلثمتم مدآ ينبل ةحلصم دجوتو .كلذك 

. اهلمكأب ةيلحا تانئاكلا عيملج حلاصم ًاضيأ دجوتو لب ،رشبلا 

ينملسلما قوفت حضون نأ انيلع يغبني ،يفاقثلا انثاريم ىلإ انقرطت ولو 

نونفلاو بدلأاو مولعلا لثم ةعونتلما تلاالمجا يف ةكرتشلما مهتعاربو 

. ةعونتلما نكاملأا للاخ نم وأ ةفلتلمخا نامزلأا ربع ءاوس ،ةرامعلاو 

نيدايلما يف اندادجأ اهب ماق يتلا تاقلاطنلإا دعت ،صوصلخا هجو ىلعو 

ىذتتح جذانم اهلعتج يتلا تازيملماو صئاصلخا نم ، ةيملعلاو ةيرامعلما 

دق اندادجأ دنج ،خيراتلا ةحاس ىلإ ةرظن يقلن امدنعو .ملاعلا لك يف 

ةقحللما ميلعتلل ينابم ) تايلكو سرادم اوديشو ةيقفو ًاراثآ اوأشنأ 

راثم تناك ةيحور ةراضح اوماقأو ،( تايلك ىمست يتلاو ،دجاسلماب 

امنيأ راخف راثم ًاضيأو ،نمزلا اهيلع لاط امهم نورقلا لك يف راخف 

.ناكم يأ يف تلح 

ةظفالمحا ىلع تلمعو ،مهم ينيد رودب مايقلا يف انفاقوأ تقوفت 

نحن انشع يتلا ضرلأا هذه نم قثبني يذلا انثارتو يفاقثلا انثاريم ىلع 

.ةمداقلا لايجلأا ىلإ ثارتلا اذه لقن يف ًاريبك ًارود تدأ امك ،اهيلع 

لاجم نع ثدحتن نأ يعيبطلا نمف ،ةفاقثلا ةملك لوقن امدنعو 

،ريبكلا يلولا اذه ةايح نع نوكت ،نايحلأا ضعب يفف .ًادج بحرو عساو 

لامج نوكي ًانايحأو ،بدلأا نوكيو ،رعشلا نوكي ًانايحأو ،يونعلما لاملجاو 

11


اذهلو .ةظحللا كلت يف هلخادب انشع يذلا بلالخا يعيبطلا ةدلبلا 

هذه ىلع ظفاحن نأ يه اننيب ةكرتشلما ًاعيمج انتمهم نوكت ،ببسلا 

.اهلمكأب ةيناسنلإل اهيمدقتو اهعيمج تلاالمجا 

يصولخ نامثع ديسلا ةرضحو اباب ينجوموص ديسلا ةرضح دعيو 

ًايفاقث ةيرثلا ةيكيمانيدلا تايصخشلا مهأ نم ينتيصخش يدنفأ 

انرضاحو انيضام ينبام لصت ًاروسج ءاملعلا انلاجر ميقيو .اندلب يف 

تاودنلاو ةيفاقثلا تاطاشنلا قيرط نع ،رملأا اذهب قلعتي اميف مويلا 

قئاثولاب يضالما نوريني كلذب مهو ،تاونس ذنم اهميظنتب موقن يتلا 

لئاسر مهف ىلع ،ييمداكلأا لالمجا يف نولماعلاو انؤابدأ لمعيو .ةيخيراتلا 

اهلقن ىلع نوصرحيو ،ةيبدلأا نوتلما ةسارد ىلع ينفكاع ،ةيلماعلا هذه 

.انبوعشو انلهلأ 

لضافلأا انئاملع ىلإ بلقلا نم رداصلا صلالخا يركش مدقأ يننإ 

نم وأ ايكرت لخاد نم اومدق دقو انرعاشمو انتجهب انوكراش نيذلا 

يصولخو اباب ينجوموص لوح ةيفاقث تاودنو تايلاعف يف ، اهجراخ 

قيمعلا يركش مدقأ امك ، نلآا ىتح اهميظنت ىلع انلمع يتلاو يدنفأ 

ةيلاعفلا هذه يف اوكراش نيذلا يننانفلا انئاقدصأو انتلود لاجر ىلإ 

. ةيفاقثلا 

هذه انوكراش نيذلا ءلاجلأا ينصللمخا انئابحلأ يتايتحو يملاس مدقأ 

ةيلماعلا ةودنلاب مامتهلاا ىلإ اوعراسو انيلإ اومضنا نيذلاو ،ةجهبلا 

..... انفقو ةمدلخ اهعيمج بصنت اهنأ مغر ،ًاصاخ ًامامتها نيدبم 

12 

شتآ نيدلا ديمح .ح 

H.Hamidettin ATEŞ 

ءانملأا سلجم سيئر 

Mütevelli Heyet Başkanı


ŞEYH HAMÎD-İ VELÎ / 

SOMUNCU BABA - (1331-1412) 

Asıl adı Hamid Hamideddin’dir. 4. Osmanlı Padişahı Yıldırım Bayezid 

Han zamanında yaşamıştır. 

Miladî 1331 yılında Kayseri’nin Akçakaya Köyünde doğmuştur. 

Anadolu’yu İslâmlaştırmak için gelen Horasan erenlerinden Şemseddin 

Musa Kayseri’nin oğludur. 24. kuşaktan Peygamber Efendimiz (s.a.v)’in 

torunudur. Şeyh Hamîd-i Veli Hazretleri ilk tahsilini babası Şemseddin 

Musa Kayserî’den almıştır. Bilge kişiliği olan Şeyh Hamîd-i Veli Hazretleri, 

ilim alanındaki çalışmalarını Şam, Tebriz ve Erdebil’de sürdürmüştür. 

Bayezid-i Bistami’nin ruhaniyetinden istifade etmiş ve Alaaddin 

Erdebilî’den icazet almıştır. 

İrşad vazifesi için Anadolu’ya dönmüş Bursa’ya yerleşmiştir. Bursa’da 

çilehanesinin yanında yaptırdığı ekmek fırınında pişirdiği somunları çarşı 

pazar dolaşarak “Somunlar Müminler” nidasıyla insanlara dağıtmıştır. 

Bu sebeple Somuncu Baba lâkabıyla anılmış, Ekmekçi Koca olarak 

da tanınmıştır. Zamanın Padişahı Yıldırım Bayezid Han 1396’da Niğbolu 

zaferini kazanınca şükür nişânesi olarak Bursa Ulu Camiini yaptırmıştır. 

Ulu Caminin açılış hutbesini okuma görevi kendisine verilen Emir 

Sultan’ın “Zamanın kutbu aramızda iken hutbeyi onun okuması uygundur” 

sözü üzerine hutbeyi Şeyh Hamîd-i Veli Hazretleri okumuş, hutbede 

Fatiha Suresini yedi farklı şekilde yorumlamıştır. Bu olağanüstü hutbeyi 

dinleyenler içerisinde bulunan Şeyhülislam Molla Fenari hutbeden 

etkilenerek ‘Fatiha Suresi Tefsiri’ni kaleme almıştır. Aynı zamanda 

cemaat de Şeyh Hamîd-i Veli Hazretlerine büyük bir teveccüh ve tazim 

göstermiştir. Manevî kişiliği ve bilgelik yönü ortaya çıkan Şeyh Hamîd-i 

Veli Hazretleri şöhretten sakındığı için talebeleriyle birlikte Bursa’dan 

ayrılarak Aksaray’a gelmiştir. Aksaray’da Hacı Bayram-ı Veli Hazretlerini 

yetiştirmiş, irşad vazifesi ile Ankara’ya görevlendirmiştir. 

Şeyh Hamîd-i Veli Hazretlerinin Yusuf Hakiki ve Halil Taybi adında 

iki oğlu bilinmektedir. Yusuf Hakiki Aksaray’da kalarak burada vefat etmiştir. 

Diğer oğlu Halil Taybi, hacdan döndükten sonra babası ile birlikte 

Darende’ye gelmiştir. Şeyh Hamîd-i Veli Hazretlerinin; Zikir Risalesi, 

Silah’ül-Müridin ve Hadis-i Erbain adında yazılı üç eseri vardır. 

Şeyh Hamîd-i Veli Hazretleri, Miladî 1412 (Hicri 815) yılında ebedi 

13


âleme göç etmiştir. Kabr-i şerifleri, kendi zamanında Halvethane olarak 

kullanılan, misk ü amber kokulu, şimdiki Şeyh Hamîd-i Veli Camiinde, 

cevizden oyma sanduka içerisindedir. Şeyh Hamîd-i Veli Hazretlerinin 

soyu Darende’de günümüze kadar devam etmektedir. Osmanlı arşivlerine 

dayanan araştırmalar neticesinde bilimsel olarak nesebi, nesli ve 

kabr-i şerifinin Darende’de olduğu tesbit edilmiştir. 

Şeyh Hamîd-i Veli neslinden büyük devlet adamları, âlim ve fâzıl 

zatlar yetişmiştir. Es-Seyyid Osman Hulûsi Efendi Hazretleri de bu zâtın 

soyundandır. 

Şeyh Hamîd-i Veli Camii ve Külliyesi: Yerli ve yabancı ziyaretçiler tarafından 

çokça uğranılan güzel mekanlardan birisidir. Somuncu Baba 

Türbesinin bulunduğu 600 yıllık camii 14. yüzyıl tarihî eserlerindendir. 

Miladî 1596 yılında onarılmıştır. Minaresi, Şeyh Hamîd-i Veli neslinden 

Abidin Paşa tarafından Miladî 1685 yılında yaptırılmıştır. 

Külliye, 1990-2000 yılları arasında Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün 

izni ile Es-Seyyid Osman Hulûsi Efendi Vakfı tarafından restore edilmiştir. 

Külliyenin içerisinde bulunan balık kuyuları ve daha sonra yapılan 

havuzdaki balıkların Şeyh Hamîd-i Veli Hazretlerinin zamanından 

kaldığına inanılmaktadır. Titizlikle korunmakta olan balıklar, Somuncu 

Baba’nın hatırası olarak yaşatılmaktadır. Külliye; namazgâh, kütüphane, 

müze, tanıtım merkezi ve müştemilatı ile ziyaretçilere hizmet vermektedir. 

14


Arkadaşlarıma ve 

Yolumuzdan Gidenlere Tavsiyelerim 

Gizli ve aşikâr her yerde Allah’tan korksunlar. 

Az yesinler, az konuşsunlar, az uyusunlar. 

Avamın arasına az karışsınlar. 

Tüm masiyet ve kötülüklerden uzak dursunlar. 

Daima şehvetlerden kaçınsınlar. 

İnsanların elindekilerden ümitlerini kessinler. 

Tüm zemmedilmiş sıfatları terk etsinler. 

Övülen sıfatlarla süslensinler. 

Şiir ve şarkı (günaha götürüyorsa) dinlemekten kaçınsınlar. 

Ayrı bir görüşle, kendini cemaatten ayrı bırakmasınlar. 

Aç olarak ölseler bile şüpheli hiç bir lokmayı yemesinler. 

15


Sheikh Hamid-î Walî 

(Somuncu Baba-Baker Father) 

(1331 - 1412) 

Hamid-ud Din was an eminent savant of Islam, also known as Sheikh 

Hamid-î Walî (Somuncu Baba) was a Sayyid. (He who comes from the 

Prophet Muhammad’s (Peace be upon hims) generation). This has been 

manifested at all stages of his blessed life. He was born in the village 

of Akçakaya in Kayseri. His father is Shemsuddin Musa (may Allah 

be pleased with him). His ancestors were the Saints of Horasan who 

migrated to Anatolia, Asia Minor, for a spiritual conquest. As a matter 

of fact, the off-spring of this blessed family have played significant 

roles in the foundation of the Ottoman Empire. In order to study 

out in accordance with the requirements of his time, Sheikh Hamid-î 

Walî travelled from the city of Kayseri to Damascus, from Damascus 

to Tabriz, and later from Tabriz to Erdebil. In these cities he studied 

Islamic sciences for many years. Eventually, he became a disciple 

of Ala-ud-Din of Erdebil, who was a prominent savant. Due to the 

excellence of his ancestors and to the Divine gift, Sheikh Hamid-î Walî 

soon gained high virtues, both inwardly and outwardly, with the help 

of this revered savant of Islam. Thus having been granted a diploma by 

his tutor, Sheikh Hamid-î Walî came to Bursa in order to guide people 

to the right ways of Islam. Here, he built a bakery next to his hermitage 

(Cilehane), where he baked loaves of bread that he gave people for 

free. This blessed learned man, who handed over bread, calling in 

people saying: “Loaves Believers!”, soon got the favour of people and 

began to be called “Somuncu Baba” (Baker Father). Emir Sultan, sonin-law 

of Yıldırım Bayezid (Bayezid II) - the Sultan of the time - had been 

assigned as the imam and khâtib of Ulu Cami (The Grand Mosque) 

in Bursa. However, at the inauguration of the mosque, Emir Sultan 

abdicated the position in favour of Sheikh Hamid-î Walî saying ‘At the 

inauguration of the Ulu Cami that really merits this name, the Holy task 

of imâm and khâtip is the due right of Sheikh Hamid-î Walî, who is the 

outstanding personage of our time. Thus it became manifest that he 

was in fact the most eminent scholar of Islam. Thereupon Somuncu 

16


Baba ascended the mimbar (Pulpit in a mosque to deliver sermons to 

the congregation) saying: “My dear Emir, you have disclosed my secret” 

and then he interpreted the Surâ Al-Fatiha (The first chapter of Qur’ân 

al-Kerim) in seven manners. Leaving his son Yusuf Hakiki in Aksaray 

he went to the Hajj (the Pilgrimage to Mecca), together with his other 

son Halil Taybi and his student Hacı Bayram-ı Walî. On his way back 

from Hajj, Somuncu Baba appointed Hacı Bayram-ı Walî to Ankara and 

settled in the town of Darende in Malatya. He deceased in 815 of the 

Hegira (1412 A.D.). A great number of scholars and educated people 

were issued from the blessed generation of Sheikh Hamid-î Walî. His 

private apartment and cell of recluse have been preserved with the 

same atmosphere to this day by his descendants who are still active 

today. 

My Advice to Our Fellows 

and Followers 

Always fear Allah in both hidden and noticeable places. 

Eat less, talk less and sleep less. 

Keep away from all sins and wrongdoing. 

Avoid lustful temptation. 

Do not expect any favour from others. 

Quit all decried characteristics. 

Obtain blessed qualities. 

Do not leave our community with different opinions. 

Even if you are starving, do not eat anything suspicious. 

Sheikh Hamid-î Walî 

(Somuncu Baba-Baker Father) 

17


يلو دماح خيشلا 

( 1412ـ1331) اباب ينجوموص 

ناطلسلا نمز يف شاع .نيدلا ديمح دماح يقيقلحا همسا 

دلو .”ةقعاصلا ديزياب يأ ”ناخ ديزياب مريدليي عبارلا ينامثعلا 

اياقاجقآ) ةيرق يف ، ةيدلايم 1331 ماع) Akçakaya .هيرصيقب 

ناسارخب للها ءايلوأ دحأ يرصيقلا ىسوم نيدلا سمش نبا وهو 

انديس دافحأ نم وهو .لوضانلأا يف ملاسلإا رشنل اوءاج نيذلا 

.نيرشعلاو عبارلا لسنلا نم ملسو هيلع للها ىلص للها لوسر 

سمش هيبأ دي ىلع هسورد لوأ يلو دماح خيشلا ةرضح ىقلت 

وهو ـ يلو دماح خيشلا ةرضح ناك .يرصيقلا ىسوم نيدلا 

ةيملعلا هلامعأ رشن دق ـ ةميكلحا ةملاعلا تايصخشلا نم 

نم يماطسبلا ديزياب دافتسا دقو .ليبدرإو زيربتو ماشلادلاب يف 

ىلإ داع.يليبدرلأا نيدلا ءلاع نم ةزاجلإا ىلع لصحو ،هتايناحور 

ناك .هصروب يف رقتساو ،داشرلإا ةمهبم مايقلا لجأ نم لوضانلأا 

،هصروبب هفكتعم نم برقلاب هئانبب ماق نرف يف ةفغرلأا زبخي 

،قاوسلأا يف ًلاوجتم سانلا ىلع ةفغرلأا هذه عيزوتب موقيو 

مساب بقُل ،ببسلا اذهلو .”نونمؤلما اهيأ زبلخا ”ًايدانمو Somuncu 

Baba”فرعي ناكو .(زابلخا اباب يأ )”اباب ينجوموص 

مساب ًاضيأ Ekmek.’ Koca(خيشلا يأ=) (هجوق يجكمكا 

1396 ماع ناخ ديزياب مردليي ناطلسلا رصتنا امدنعو .(زابلخا 

يلوبين” ةكرعم يف”(Niğbolu )، هصروب عماج ءانبب رمأ 

ميظعلا(Uluامنيبو .هركشو هدمح راثآ نم ًارثأ نوكيل ،(ولوأ 

ةمهبم هيلإ لكُو يذلا ناطلسلا ريملأا نامزلا بطق اننيب ناك 

دقف ،ةبطخلل هتءارق تن ُس َح ،”ولوأ” عماج حاتتفا ةبطخ ةءارق 

يف هملاك بقعأو ، ةبطلخا ةءارقب يلو دماح خيشلا ةرضح ماق 

ةعبسلا اههجوأب ةتحافلا ةروس ريسفتب ةبطلخا. 

ةعئارلا ةبطلخا كلت ىلإ اوعمتسا نيذلا روضلحا ينب نم ناك 

يرانف لالما ”ملاسلإا خيش ،ةيداعلا ريغ”( Molla Fenari ) 

سفن يفو .ةبطلخاب ًارثأتم ةتحافلا ةروس ريسفت لوانت يذلا 

نيريبك ًامارتحاو ًامامتها تدبأ دق ًاضيأ ةعاملجا تناك ،تقولا 

خيشلا ةرضح ىدافتي نأ لجأ نمو .يلو دماح خيشلا ةرضلح 

ةيحورلا هتيصخش كاذنآ تزرب دق يذلا وهو ، ةرهشلا يلو دماح 

يارسقآ ىلإ ًامداق هصروب رداغ ،ةيملعلاو(Aksaray) ةبحاصبم 

يارسقآ يفو . هعابتإو هبلاط Aksaray ةرضح ةئشنتب ماق 

18


يلو مارياب يجاح Hacı Bayramı Veli ، ةمهم هيلإ دنسأو 

”يلو دماح خيشلا” ةرضلح نأ مولعلما نمو . ةرقنأ يف داشرلإا 

يقيقح فسوي ناكو .يبيط ليلخو يقيقح فسوي : امه نانبا 

،يبيط ليلخ رخلآا نبلاا امأ .اهب يفوت ثيح ، يارسقآ يف يقب دق 

هدنراد” ىلإ ءاج دقف ”Darende . جلحا نم ةدوعلا دعب هيبأ عم 

” ناونعب يهو ، ةبوتكم راثآ ةثلاث يلو دماح خيشلا ةرضح فلأ 

ركذلا ةلاسر” Zikir Risalesi، نيديرلما حلاس”و” , Silah’ül- 

Müridin ، ينعبرلأا ثيدح”و” Hadis-i Erbain. 

ماع يدبلأا ملاعلا ىلإ يلو دماح خيشلا ةرضح لحر 

ًاتوبات يوحي فيرشلا هربقو . (ةيرجـه815 ) ةيدلايم1412 

عماج لخادب نلآا دجوي ربقلا اذهو ،زولجا رجش بشخ نم ًازرطم 

ناك دقو ،ربنعلاو كسلما حئاور هنم حوفتو ،يلو دماح خيشلا 

دتتم .هفاكتعاو هتوللخ ناكمك هتايح يف عمالجا اذه مدختسي 

هدنراد يف ةيقاب لازت امو يلو دماح خيشلا ةرضح بسن ةللاس 

ثاحبلأا ةجيتن رثأ ىلع ،يملع لكشب تبث دقف . نلآا ىتح 

فيرشلا هربقو هبسن نأ ، ينامثعلا فيشرلأا ىلع تدمتعا يتلا 

هدنراد يف دوجوم. 

ءاملعلاو ةلودلا لاجر رابك يلو دماح خيشلا لسن نم ىبرت 

ةيصخشلا هذه بلص نم ءاج دقف .ةلضافلا تايصخشلاو 

يدنفأ يصولخ نامثع ديسلا ةرضح ًاضيأ. 

ةقحللما ةينبلأا ةعومجمو يلو دماح خيشلا عماج دعي 

راوزلا دادعأ اهيف رثكي يتلا ةليملجا نكاملأا نم ، (هتيلك يأ) هب 

هرمع دتيم يذلا اباب ينجوموص عماج دعي. ينينطولاو بناجلأا 

راثلآا نم ،اباب ينجوموص ربق هلخادب دجوي يذلاو ،ًاماع ةئامتس 

ماع يف هميمرت تم دقو .رشع عبارلا نرقلا ىلإ ةدئاعلا ةيخيراتلا 

ةيدلايم1685 . 

دق ، يلو دماح خيشلا لسن نم وهو ”اشاب نيدباع” ناك 

هب ةقحللما ينابلما امأ .يدلايم 1685 ماع يف هترانم ءانبب رمأ 

،”يدنفأ يصولخ نامثع ديسلا فقو” اهديدجتب ماق دقف ، 

.2000 ـ1990 يماع ينب كلذو ،ةماعلا فاقولأا ةيريدم نم نذإب 

ينابلما كلت يف اهلخادب كامسلأا دجوي يتلا عيبانيلا نأ دقتعيو 

دقتعي ، دعب اميف ئشنأ يذلا ضولحا لخاد ةدوجولما كامسلأاو ، 

19


متيو . يلو دماح خيشلا ةرضح نمز نم تفلختو تيقب دق اهنأ 

ةيرارمتسلا ةمزلالا ةقيقدلا ةياعرلاو ةياملحا لبس ةفاك ريفوت 

اباب ينجوموصل ىركذك كامسلأا هذه ىلع ءاقبلإا. 

فيرعتلا زكرمو فحتلماو ةبتكلماو ىلصلماو ةيلكلا مدخت 

راوزلا ، هتاقحلمو. 

يقيرط كلس نلمو يناوخلإ يحئاصن 

ناكم لك يفو ًةينلاعو ًارس للها اوفاخت نأ 

ًلايلق اومانو ،ًاريثك اوثدحتت لاو ، ًلايلق اولكأت نأ 

ًادودحم ماوعلاب مكطلاتخا نوكي نأ 

بونذلاو يصاعلما نع ًاديعب فوقولا 

ايندلا تاوهش نم ًامئاد بورهلا 

سانلا يديأ يف امع لاملآا عطق 

ةمومذلما تافصلا لك كرت 

ةديملحا لاصلخاب يلحتلا 

زئارغلا ريثت تناك اذإ ) يناغلأاو راعشلأا عامس نع داعتبلاا 

تاوهشلاو) 

كتاذب لقتسم يأرب درفنت لاو ةعاملجا نع لصفنت لا 

توتم فوس تنك نإو ىتح ، ةبيرلا نم ئش اهيف ةمقل لكأت لا 

عولجا نم 

20


ES-SEYYİD OSMAN 

HULÛSİ ATEŞ EFENDİ 

(1914 - 1990) 

Es-Seyyid Osman Hulûsi Efendi 1914-1990 yılları arasında 

Darende’de yaşamış bir gönül sultanıdır. Soy bakımından 12. batından 

Somuncu Baba’ya oradan da Hz. Muhammed (s.a.v.) Efendimize ulaşan 

nesebiyle 36. kuşaktan Peygamberimizin soyundandır. Babası Es- 

Seyyid Şeyhzâde Hatip Hasan Efendi, annesi Seyyid İbrahim Taceddin-i 

Veli soyundan Fatıma Hanımdır. Her iki yönden de Peygamber Efendimizin 

soyundandır. 1945-1987 yılları arasında 42 sene bilfiil Somuncu 

Baba Camii’nde görev yapmıştır. 

Es-Seyyid Osman Hulûsi Efendi aynı zamanda mutasavvıf ve şairdir. 

Divan şiirinin 20. yüzyıldaki örnek temsilcisi bu zâtın Gazel, İlahi, Kaside, 

Rubaiyyat ve Müstezat türünden meydana gelen, Dîvân-ı Hulûsî-i 

Dârendevî adlı eseri ile, yakınlarından başlamak üzere ahbaplarına yazdığı, 

nazım ve nesir şeklinde mektupların toplandığı Mektûbât-ı Hulûsî-i 

Dârendevî ve Hutbeler adlı eserleri vardır. Bu eserler kendisinin kuruculuğunu 

yaptığı Es-Seyyid Osman Hulûsi Efendi Vakfı tarafından neşredilmiştir. 

Her zaman halkın yanında Hakk’la beraber olma yüceliğini 

şahsında ve eserlerinde görmek mümkündür. 

Hayatı boyunca kendini insanlığa hizmete vakfetmiş, gerçek manâda 

tasavvufun insanlığa hizmet olduğunu örnek ahlâkıyla sergilemiştir. “Allah 

güzeldir, güzel olanı sever” prensibi ile güzel olan her şeyi insanların 

hizmetine sunmuştur. Yapılan hizmetleri Allah için yapan ve topluma 

örnek olan yüce şahsiyetlerden biridir. 

Geçmişten geleceğe hizmet etme aşkı ve heyecanı ömrünün son 

günlerine kadar devam etmiştir. Tarihin derinliklerinde yaşayan, değişik 

yol ve metodlarla tüm insanlığa hizmet eden büyük mutasavvıflar, Mevlana, 

Somuncu Baba, Yunus Emre, Alaaddin Attar, Hacı Bayram-ı Veli, 

Akşemseddin, Abdurrahman-ı Erzincanî, Fethullah-i Musulî, Taceddin-i 

Veli gibi Osman Hulûsi Efendi de kendi asrı olan 20. asırda insanlığa hizmet 

etmenin neşvesini, neşesini insanlık âlemine göstermiş, bir insan 

ömrünün nasıl dolu dolu yaşanacağını, güzel ve örnek ahlâkı ile ortaya 

koymuştur. 

21


Es-Seyyid Osman Hulûsi Efendi From Darende 

(1914-1990) 

Es-Seyyid Osman Hulusi Efendi is a sultan of hearts who lived 

in Darende in the years between 1914 and 1990. He issued from 

Somuncu Baba after 12 generations and our prophet Muhammed 

Mustafa(‘alaihi‘s-salam) after 36 generations.His father is Es-Seyyid 

Şeyhzade Hatip Hasan Efendi and his mother is Fatıma Hanım from the 

family of Seyyid Tajuddin-i Veli.The emminent quality of this blessed 

family that orginates from our prophet on both sides. He officiated 

actively for fortytwo years in the Sheikh Hamid-i Veli (Somuncu Baba) 

Mosque between the years 1945 and 1987. 

Es-Seyyid Osman Hulusi Efendi is also an eminent poet of Islam.One 

of the works of him,who was a significant representative of Religious 

Turkish poetry in the 20th century, is “Divan al-Hulusi of Darende” 

which includes ilahis(hymns), Qasidas(poems), Rubaiyat(collection 

of quatrains) and Mustezad(poems).Another work of his , is named 

“Mektubat al-Hulusi of Darende”(The Letters of Hulusi of Darende), 

and it is composed of his letters both in verse and prose that were 

written to his relatives and friends.Both of these works have been 

published by our foundation. This proves that in his life and works, he 

was always among people for the Divine Sake of Allah the Almighty. 

He dedicated his whole life to the service of humanity and proved 

with his pious living that the real “Tasawwuf”(sufism) is to serve 

people.He serviced for humanity with the principle “Allah is beautiful 

and likes the beautiful one.”. He is one of the great personalities who 

service for the sake of Allah and give lead for the society. 

His love and excitement for service from past to future continued 

until last days of his life span. Osman Hulusi Efendi showed to all 

humanity the excitement and gaiety of service for society in 20th 

century which he lived in, like Mevlana, Somuncu Baba, Yunus Emre, 

Alaaddin Attar, Hacı Bayram-ı Veli, Akşemseddin, Abdurrahman of 

Erzincan, Fethullah of Musuli, Tajuddin-i Veli who lived in the depths 

22


of history and serviced for the whole humanity with various methods. 

He proved how a human life can be lived in the best way with his good 

and model morals. 

Divan al-Hulusi of Darende 

Some works in Turkish-Islam Literature have mystic features and 

some of them are lyric or didactic works which deal with mystic themes 

directly.These works are called generally by the name “Mystical 

Literature” but compose a different group with more common 

expression by the name “Tekke Literature”. 

Divan al-Hulusi of Darende has value and features of this literature 

in every aspect.The work is also important as it showed that a human 

who could not get education after primary school in the conditions 

of that age, could able to reach a good level in literature with private 

education. 

Mektubat al-Hulusi of Darende 

There are 66 letters in all of Mektubat of Osman Hulusi Efendi.Some 

of them are written for his sons, his parents and his friends and it is 

not certain that some of them are written for whom. 

Osman Hulusi Efendi advise for both his children and all Muslims 

with these letters.There are also some texts which can be good manner 

lessons for today’s people. 

Khutbas From Pulpit of Sheikh Hamid-i Veli Mosque 

It includes the sermons which Osman Hulusi delivered during his 

work for 42 years as imam-khatip he lasted from 1987 to his retirement 

after his father’s death in 1945. 

150 khutbas ,selected from many khutbas in the result of researches 

in his own library, are editted with today’s Turkish by being transcribed 

from Ottoman Turkish text. 

23


يدنفأ شتآ يصولخ نامثع ديسلا 

(1914-1990ـ ) 

وه ( 1990ـ1914) يدنفأ شتآ يصولخ نامثع ديسلا 

1990ـ1914 يماع ينب هدنراد يف شاع يذلا بولقلا ناطلس 

نطبلا نم انيبن ةللاس نم ردحني ، لصلأا ةيحان نم وهو . 

دمحم انديس ىلإ لصي يذلا لسنلا وهو ، ينثلاثلاو سداسلا 

يذلا اباب ينجوموص نم ًلاوصو ، ًاضيأ ملسو هيلع للها ىلص 

هدازخيش ديسلا وه هدلاو . رشع يناثلا نطبلا نم ردحني 

ديسلا لسن نم نماه ةمطاف همأو ، يدنفأ نسح بيطخ 

هلصأ يمتني هيدلاو ةيحان نم وهو .يلو نيدلا جات ميهاربإ 

يماع ينب لمع . (ملسو هيلع للها ىلص) دمحم انديس ىلإ 

لعفلاب دتما يذلاو ، اباب ينجوموص عماج يف 1987ـ1945 

نم يدنفأ يصولخ نامثع ديسلا دعي . ًاماع ينعبرأو يننثا 

” ناونعب باتك هلو . تقولا سفن يف ءارعشلاو ةفوصتلما 

نم ًاعاونأ هيتفد ينب يوحي ، يودنرادلا يصواخ نامثع ناويد 

تايعابرلاو دئاصقلاو (تايهللإا) ةيهللإا راعشلأاو تايلزغلا 

يفوصلا رعشلا جذانم نم ًاجذونم لثيم يذلاو ، دازتسلماو 

هرثأ هتافلؤم نم ًاضيأ كانهو ، نيرشعلا نرقلا يف موظنلما 

يذلاو ، ” هبطخو يودنرادلا يصولخ تابوتكم ” ـب ىمسلما 

.ًارثنو ًارعش اهبتك يتلا هلئاسر هيف عمجو بابحلأل هبتك 

يدنفأ يصولخ نامثع ديسلا فقو تافلؤلما هذه رشن دقو 

يف َامئاد ىرت نأ نكملما نمو .هسيسأتب هسفن وه ماق يذلا 

نم هبرق لاح يقرو ، للها عم هدوجو ومس هصخش يفو هراثآ 

ةيناسنلإا ةمدخ ىلع هتايح ةليط هسفن فقوأ دقو . سانلا 

ةيناسنلإا مدخي فوصتلا نأ نع ًاربعم ًاجذونم هقلاخأب مدقو . 

يقيقلحا هانعبم . 

24


يدنفأ يصولخو اباب ينجوموص 

Somuncu Baba ,Hulûsi Efendi 

وه ام لك لعفي ، ليمج للها ” نأب لئاقلا أدبلما للاخ نمو 

وهو . لاملجاب فصوي ئش لك سانلا ةمدلخ مدق ، ” ليمج 

هب ىذتحي ًاجذونم لثتم يتلا ةميظعلا تايصخشلا نم دعي 

رمتسا دقو . للها لجأ نم اهتامدخ تمدق يتلاو ، عمتلمجا يف 

هرمع نم ةريخلأا مايلأا ىتح ةشايلجا هتفطاع ةروفو هقشع 

وه امو ىضم دق وه ابم متهي نأ كلذ للاخ نم عاطتساو ، 

هقلاخأب سسأ دق ناك يدنفأ يصولخ نامثع نأ كلذ ، تآ 

ًاديعس نوكي نأ ناسنإ يلأ نكيم فيك ىذتتح يتلا ةليملجا 

مدخي ينح هرورسو هتوشن ةيناسنلإٌا ملاعل رهظأو ، ةياغلل 

كلذ يف هلثم ، نيرشعلا نرقلا يف يأ ، هرصع يف ةيناسنلإا 

نيذلاو ، خيراتلا قامعأ يف اوشاع نيذلا رابكلا ةفوصتلما لثم 

لاثمأ ، ةفلتلمخا بيلاسلأاو جهانلماب اهلك ةيناسنلإا اومدخ 

, اباب ينجوموصو ، Mevlana يمورلا نيدلا للاج انلاوم : 

Yunus Emre هرمإ سنويو ,Somuncu Baba 

, يلو مارياب يجاحو ، Alaaddin Attar , راطعلا نيدلا ءلاعو ، 

,Akşemseddin , نيدلا سمش قآو ، Hacı Bayram-ı Velii 

، ,Abdurrahman-ı Erzîncâni ينانجزرلأا نمحرلا دبعو ، 

يلو نيدلا جاتو ، Fethullah-i Musûli يلصولما للها حتفو 

. Taceddin-i Vel , 

25


NASİHAT 

Âlemi sen kendinin kölesi kulu sanma 

Sen Hakk için âlemin kölesi ol kulu ol 

Nefsin hevâsı için mağrûr olup aldanma 

Yüzüne bassın kadem her ayağın yolu ol 

Garazsız hem ivazsız hizmet et her cânlıya 

Kimsesizin düşkünün ayağı ol eli ol 

Allah için herkese hürmet et de sev sevil 

Her göze diken olma sünbülü ol gülü ol 

İncitme sen kimseyi kimseye incinme hem 

Güler yüzlü tatlı dil her ağızın balı ol 

Nefsine yan çıkıp da Kâbe’yi yıksan dahi 

İncitme gönül yıkma ger uslu ger deli ol 

Güneş gibi şefkatli yer gibi tevâzu’lu 

Su gibi sehâvetli merhametle dolu ol 

Gökçek gerek dervişin sanı yoksula baya 

Suçluların suçundan geçip hoş görülü ol 

Varlığından boşal kim yokluğa erişesin 

Sözünü gerçek söyle Hulûsi’nin dili ol 

26


ADMONITION 

Do not suppose the world and the mankind are in your service, 

Be a loyal servant of them for God’s sake. 

Do not let your desires deceive you, leave arrogance, 

Be an open door to all ways, be a step among steps. 

Serve the mankind and all creations without any grudge, 

Give your hand to whom needs it most, wait nothing in return. 

Be respectful to mankind as you respect God, love and be loved 

Be affectionate like a hyacinth, like a rose not a thorn. 

Do not hurt anybody and do not be hurt as well, 

Smooth your words and your eyes. 

Even you are deceived and left the house of God, 

Do not break hearts, know to use your mind and your madness. 

Be affectionate like the sun and modest like the earth, 

Be gentle and giving like the water. 

Let your name be remembered with grace, 

Forgive the mankind, ignore the crimes. 

Leave your presence to reach the holy absence, 

Do not hide your words, tell the essence of Hulusi. 

27


ُحِئا َصَن 

ا َقيِقَر َكْيَدَل ًادْب َع َمَلاعلا َّ َب َسْ َتح لا 

ا َقي ِق َح َينِ َلما َعْلا َقيِقَر َتْنأ ْنُك ِّق َحْلِل ْلَب 

اَر َس ْخَتَف ِسْفَّنلا ىَو َهِب َّنَّرَغَت لا و 

اَرا َ قَو َو ًاع ُضاَوَت ِماَد ْ قلأا َئِطْو َم َكْيَّد َخ ْل َعْجا ِنِكَل 

ا َضَو ِع ٍبَل َط لا َو ٍد ْقِح لاِب ٍدِبَك ِتاَذ ِّلُكِل ْمُدْخا َو 

ا َمَد َ ق ِتْبَّثلِل َو ِ نْو َعْلِل ًادَي ْنُك ٍبيِر َ غ َو ٍ ينِك ْس ِم ِّلُكِل َو 

اَبَّبَ ُتح َو َّب ِحُتَف َعي ِمَ ْلجا ِر ِّ قَو ِللها ِهْجَوِل َو 

ابَّب َح ُم اَدْرَو َو ًة َّ يِتو ُ قاَي ا َهَل ْنُك ْلَب ٍ ْين َع ِّلُك يف اكْو َش ُكَت لاَف 

ا َس ِمَتْلا َوْف َعْلا َو ٍد َحأ ْن ِم ىَّذَأَتَت لا َكاَذَك ًاد َحَأ ِذْؤُت لا َو 

لا َس َع ٌم ِسَتْب ُم َتْنَأ َو ًةَبوُذ ُع ٍمَف ِّلُكِل ْنُك َّمُث 

اَدا َقْن ُم ِسْفَّنلا ىَو َهِل َةَبْعَكْلا َتْف َسَن ْوَلَف 

لاو ُه َج ْمَأ ًاقوُل َخ َتْنُك ًاداَؤُف ْحَرْ َت لا َو ْر ِسْكَت لاَف 

َاع ُضاوَت ىًرَث َو ِةَفْأَّرلا يِف ًاس ْم َش ْنُكَف 

ًار ِما َع ِة َمْحَّرلاِب َو ِءا َخ َّسلا يِف ًءام و 

اَّيِو َس ِد ِّ ي َّسلا َو ِمِدْع ُ ْلما َع َم ُشي ِ وْرَّدلا ا َهُّيأ َكَءا َف َص ْمَزْلا َو 

ا َّ ي ِقَن ينلهالجا ِن َع َضِرْعَأ َو َوْف َعْلا ِذ ُخ َو 

ا َ يِنا َفَت َمَد َعلا ِ غُلْبَت َكِنا َ يِك ْن َع ْخِل َسْنا َو 

اَي ِ وا َم َس ٍقْد ِص ُنا َسِل ٍّ ي ِصوُل ُخـِل َتْنَأ َو ٍّق َح َة َمِلَك ْل ُ ق و 

يدنفأ يصولخ نامثع ديسلا 

28



Lütfi Kırdar Kongre Sarayı, Anadolu Salonu / İSTANBUL 

Sempozyum 1. Oturum 

Prof. Dr. Ahmet Şimşirgil / 

Marmara Ünv. 

Oturum Başkanı 

Prof. Dr. Necdet Tosun / 

Marmara Üniversitesi 

Nakşibendilik ve Nakşibendilik-Yesevilik Mukayesesi 

Prof. Dr. Elcin İsgenderzade / 

Azerbaycan Teknik Ünv. 

Hulûsi Efendi ile Hacı Ferhat Mirza’nın 

Kelamlarındaki Fikir Benzerlikleri 

Prof. Dr. Nihat Öztoprak / 


Doğuş Hikayeleriyle Hulûsi Efendi’nin Şiirleri 

Prof. Dr. Sheikh Rudwan Muhammed 

İngiltere 

Dîvân-ı Hulûsî-i Dârendevî’de Sufilik Kavramı 

Prof. Dr. Muhammed İkbal Müceddidi 

Pakistan 

Pakistanlı Nakşibendî Sufiler ve 

Hulûsi Efendi’yle İlgili Bazı Bilgiler 

Prof. Dr. Kazım Hacımeylic / 

Bosna Hersek 

Bosnalı Mürşidlerle Hulûsi Efendi’nin Ortak Yönü 

29


PROF. DR. NECDET TOSUN 


Nakşibendîlik ve Nakşibendîlik-Yesevîlik Mukayesesi 

Yesevî yoluna bağlı olan dervişler, Orta Asya’da hem İslamiyet’in yayılmasına 

hizmet etmişler, hem de İslam’ın bazı kâideler manzumesinden 

ibâret olmadığını, onun büyük bir aşk ve samimiyet ile yaşanması gerektiğini 

öğretmişlerdir. Bu tebliğde Yesevîler’in dini anlama ve yaşama tarzı, 

Yesevîlik kültüründeki tasavvufî âdâb, erkân ve ritüeller ile Yesevî dervişlerinin 

dînî-tasavvufî düşünceleri ele alınmaktadır. 

Anahtar Kelimeler: İslam, Tasavvuf, Yesevîlik, Tasavvuf Düşüncesi, Tasavvuf 

Âdâbı, Ritüeller. 

Yasawiness: Morals and Precepts 

Dervishes who follow the order of Yasawiyya both served for the spread 

of Islam throughout Central Asia and taught that Islam was not just a system 

of principles but also it was supposed to be lived with love and sincerity. 

Yasawi dervishes’ way of understanding and living Islam, principles of Sufi 

manners and rituals according to Yasawi culture, and religious and mystical 

views of Yasawi dervishes are discussed in this article. 

Keywords: Islam, Sufism, Yasawiyya, Sufi Thought, Sufi Manners, Rituals. 

30


PROF. DR. ELCİN İSGENDERZADE 

Azerbaycan Teknik Üniversitesi 


Kelamlarındaki Fikir Benzerlikleri 

Çağdaş kelam okulunun kurucusu, özlü sözler müellifi Hacı Ferhad Ehmedeli 

oğlu Mirzeyev (Hacı Ferhad Mirze) 1950 yılı Şubat ayının 11. günü Bakü 

şehrinde doğmuştur. İhtisasça inşaatçı-mühendistir. Cemiyet hayatının çeşitli 

alanları ile birlikte halk nezareti konseyinde şube müdürü görevinde de çalışmıştır. 

1995 yılından kendinin oluşturduğu “Azer-Biznes” hayır, üretim ve 

ticaret şirketinin genel direktörüdür. İhtisasıyla ilgili çalışmakla birlikte daima 

içtimai-siyasi faaliyetle ve edebi-felsefi, ilmi konularla da uğraşmıştır. 

Hacı Ferhad Mirzen’in felsefe alanındaki ilmi ve bedii eserleri birçok ülkelerin 

enstitü ve akademileri tarafından yüksek değerlendirilmiştir. Azerbaycan 

Milli İlimler Akademisi Behmenyar adına Felsefe ve Hukuk Enstitü rehberliğinin 

kararı ile sekizden fazla bedii-felsefi kitabın yazarı, filozof ve ilim adamı 

Hacı Ferhad Mirze’ye felsefe ilimleri doktoru fahri adı verilmiştir. Yazar 60’tan 

fazla diploma, fahri ferman ve fahri mükafatlara layık görülmüştür. 

Hacı Ferhad Mirze Azerbaycan İlimler Akademisi Tarih Kurumunun akademiğidir. 

Azerbaycan ve Rusya Federasyonu Yazarlar Birliklerinin ve Avrasya 

Yazarlar Liginin üyesi Hacı Ferhad aynı zamanda Azerbaycan Yazarlar Birliğinin 

üyesi, “Yılın Yazarı” mükafatına layık görülmüştür. Birkaç yıl devamlı olarak 

yazarlık alanındaki faaliyetinden dolayı “Yılın insanı” seçilmiştir. Bu yıllar süresince 

Hacı Ferhad’ın 500 gazete makalesi, ilmi mülahazaları yayınlanmış, 

onun hakkında 10’dan fazla ansiklopedide bilgi verilmiştir. 

“Kelamlar” kitabı 4 kez Azerbaycan’da yayınlandıktan sonra Ankara’da 

Anadolu Türkçesi ile (2009 yılı), Moskova’da Rusça (2010 yılı), Almanya’da 

İngiliz ve Alman dillerinde büyük tirajla yayınlanmış ve genel olarak 30 bine 

yakın tirajı olan bütün kitaplar okurlara karşılıksız olarak dağıtılmıştır. 

Bildiride Hulûsi Efendi’nin eserleri ile Hacı Ferhad Mirze’nin kelamlarındaki 

fikir benzerlikleri geniş şekilde tahlil edilmiştir. 

31


Opinion Similarities Between Creative Activity Of Hulusi 

Efendi And Wisdom Words Of Ferhat Mirza 

The founder of modern aphorism school, author of thousands of 

aphorisms Haji Farhad son of Ahmadali Mirzayev (Haji Farhad Mirza) was 

born on February 11, in 1950 in Baku. He is a builder- engineer by profession. 

In addition to the various spheres of social life he has also worked as the head 

of the department of People’s Control Committee. Since 1995 he has been 

a president of “Azer-business”, charity, industrial and trade company created 

by him. In addition to working according to his profession, he has also worked 

on his public-political activity, literary-philosophical and scientific creativity. 

Farhad Haji Mirza’s creativity in the field of philosophy, scientific and artistic 

works was appreciated by many institutes and academies of many countries. 

With the decision of the committee of Azerbaijan National Academy of 

Sciences, Institute of Philosophy and Law named after Bahmanyar, the author 

of more than eight literary-philosophical books, philosopher and scientist 

Farhad Haji Mirza was given the honorary title of doctor of philosophy. He 

was awarded with more than 60 diplomas, honorary awards and the honor 

decree. 

Farhad Haji Mirza is a academician of History Organization of Azerbaijan 

Academy of Sciences. A member of Writers Union of Azerbaijan and the 

Russian Federation, Eurasian Writers League Haji Farhad, at the same time 

is a member of the Journalists’ Union of Azerbaijan, the “Golden Pen” award 

winner. For his activities in the field of education consistently a few years he 

was selected as the “Man of Year”. During this period, his 500 newspaper 

articles, scientific considerations were published, more than 10 encyclopedias 

were informed about him. 

The book called “Kalamlar” after 4 times publication in Azerbaijan, (in 

2009) with the large numbers of copies has been published in Ankara in 

Anatolian Turkish,(in 2010) in Moscow in Russian, in Germany in English and 

German, and generally all books with general circulation of 30 thousand were 

distributed free of charge to all readers. 

In the introduction, opinion similarities between creative activity of Hulusi 

Efendi and wisdom words of Farhad Mirza were widely analyzed. 

32




Doğuş Hikayeleriyle Hulûsi Efendi’nin Şiirleri 

Klasik Türk edebiyatında, yazılan şiirlerin hikâyeleri pek bilinmemektedir. 

Şairlerin, şiirlerini hangi olay üzerine ve ne maksatla yazdıklarını bildirme gibi 

bir alışkanlıkları yoktur. Şairlerin çevreleri tarafından da bu hatıralar maalesef 

yazılmamıştır. Bazı tezkire yazarlarının verdiği bilgiler hariç tutulacak olursa, 

çok az şiirin hangi maksatla ve hangi olay üzerine yazıldığı kaydedilmiştir. 

Son dönem şairlerimizden olan Darendeli Osman Hulûsi Efendinin şiirlerinin 

de doğuş hikâyeleri henüz kayıt altına alınmamıştır. Ancak Hulûsi Efendinin 

yakınları hâlâ hayattadır ve hatıraları dillerde dolaşmaktadır. Şiirlerinin doğuş 

hikâyeleri de bu yakınlarının hafızalarında kaydedilmeyi beklemektedir. 

Bu tebliğde, yakınlarının verdiği bilgiler ve eserlerindeki kayıtlara göre 

Hulûsi Efendinin şiirlerinin doğuş hikâyelerinden bazıları anlatılacaktır. Böylece 

onun şiirlerinin daha doğru anlaşılması temin edilecektir. 

33



University of Marmara 

The poems of Hulusi-i Darendevi and their stories 

In the classical Turkish literature, the real stories connected with many of 

the poems are unfortunately very rare and thus not known by the colleagues. 

In the past, many poets have not assumed any habit as to explain on what 

event and for which motive they have created their poems. Additonally, the 

close friends or relatives of these poets unfortunately have not recorded 

such memories, either. Not to mention some small and scattered information 

provided by a few memoir keepers; unfortunately however, very limited 

number of poems were actually recorded with the data providing information 

to us as to why and on which incidence a poem was written. 

In this context, the source of inspiration for the poems of late Darendeli 

Osman Hulusi efendi, one of our recent era poets, were not yet recorded 

properly. However, the relatives of Hulusi efendi are still alive and thus his 

memoirs are in the minds of the family members- but only verbally. Therefore, 

the real stories relating to the inspirations which have led to the wording of 

these poems, are still in the memories of such relatives but serious efforts are 

needed for these poems to be compiled and recorded. 

In this communique, some of the poems of Hulusi efendi with their real 

stories will be submitted. As a result, it is aimed that his poems could be 

understood much properly. 

34


PROF. DR. SHEİKH RUDWAN MUHAMMED 

İngiltere 

Dîvân-ı Hulûsî-i Dârendevî’de Sufilik Kavramı 

Türk ve İngiliz Sufizm’lerini karşılaştırır, Hulusi efendi’nin şiirlerini inceler, 

Sufizm’in İngiltere’de nasıl yaygınlaştığını inceler, Hulusi efendi’nin Allah’ı nasıl 

anladığına ait olan şiirleri inceler. 

The Concept Of Sufism In Divan-ı Hulusi Darendevi 

CompareTurkishand English Sufism,Works of Hulusi Efendi Poems, How 

sufism is expanding in the UK, TranslateonepoeminshAllah of Hulûsi Efendi 

andexplain this. 

35



Pakistan 

”Osman Hulusi Efendi’ye İstinaden Pakıstan’ın Türkiye’deki 

Nakşibendî Mutasavvıfları” 

Türkiye ve Pakistan halifelik hareketinin başlangıcından itibaren iyi ilişkiler 

içinde bulunmuşlardır ve bu iyi ilişkiler günümüzde de tasavvuf edebiyatı 

alanındaki, manevi ve siyasi bağlamlardaki işbirlikleriyle sürmektedir. Pek çok 

ulama ve mutasavvıf alt kıtaya gitmiş ve çok sayıda ulama ve mutasavvıf da 

Türkiye’ye vaaz verme, alanlarında rehberlik ve tecrübe edinme amacıyla gelmişlerdir. 

Türkiye’den bazı aileler Pakistan’a giderek, oraya yerleşmiştir. Bunlara örnek 

olarak tasavvuf dünyasında tanınan bir aile olan Muhammed Ramazan 

Rumi Efendinin ailesi gösterilebilir. Muhammed Ramazan Rumi Efendi ve ailesi 

Pakistan’ın Lahor şehrine gelerek buraya yerleşmiştir. Burada Nakşibendî 

tarikatında tanınan bir âlim ve mutasavvıf olan Ahmed Sirhindi Müceddidî Alif 

Sani’nin yine tanınmış bir mutasavvıf olan oğlu Halife Muhammed Ma’sum 

ile Muhammed Ramazan Rumi Efendinin oğlunun kızı Rukiye evlenmiştir. 

Bu evlilikten Halife Muhammed Ma’sum ile Rukiye’nin altı oğulları olmuştur. 

Halife Muhammed Ma’sum (d.1079) Halifelerini Türkiye’ye göndermek istemiş 

ancak o dönemde Muhammed Murad Rumi Efendi Sirhind’e ulaşmış ve 

Halife’den menşur alarak Türk insanına tasavvufi rehberlik etmiştir. Babası Ali 

Efendi de aynı zamanda Sirhind’e giderek orada bir kaç yıl yaşamıştır. Muhammed 

Murad Efendinin oğulları Halife Muhammed Zübeyir Sirhindi’nin 

soyundandır. Halife Muhammed Ma’sum’un soyundan olan bir başka muhterem 

şahıs ise Ahmed Yekdest Efendinin soyundan Muhammed Emin Tokadi 

Efendi’dir. Oldukça çalışkan bir halife olan Halife Müstakimzâde Süleyman 

Sadettin, Halife Muhammed Ma’sum’un mektuplarından oluşan koleksiyonu 

Türkçeye çevirmiştir. Halife Muhammed Ma’sum’un Muhammed Murad 

Efendi’yi ziyaretinde, Muhammed Murad Efendi kendisini içtenlikle karşılamıştır. 

Halife M. Ma’sum’un iki oğlu Hacca gittiklerinde M. Murad Efendi de 

kutsal görevini yerine getirmek için orada bulunmuştur. 

36


Babür döneminin sonlarına doğru, Mirza Mazhar Can-ı Canan 

(d.1195/1781) ve varisi Şah Gulam Ali Dehlevî ile Türk mutasavvıflar iyi tasavvufi 

ilişkiler içinde bulunmuşlardır. Gulam Ali Mirza Efendinin müritlerinden 

biri olan Rahimullah ünlü Türk âlimi Mevlana Celaleddin Rumi ile tanışmıştır. 

Kendisine Şeyhinden bahsedip onun için övgü dolu sözler kullanmıştır. Kendisinin 

düşüncelerinden etkilenen Mevlana da O’nunla birlikte yola çıkmıştır. 

İkisi birlikte Delhi’ye ulaşmışlar ve orada 9 ay kalmışlardır. Daha sonra kendisinin 

de icazetini alarak Türk insanına ruhani anlamda rehberlik etmeye başlamış 

ve çok ünlü bir Türk Şeyhi olmuştur. Düşünceleri aynı zamanda Suriye 

ve Arabistan’da da benimsenmiştir. Daha sonra yüz binlerce insan kendisinin 

müridi olmuş ve binlerce âlim onun yolundan gitmiştir. Bağdat’ta bulunduğu 

dönem (1228/1813), pek çok Ulama kendisini ruhani öncüleri olarak kabul 

etmiştir. Kendisine çok büyük bir saygı göstermişlerdir. Tüm bunlar Delhili Şah 

Gulam Ali’nin manevi değerinin bir sonucudur. Mevlana Celaleddin Rumi yaşadığı 

dönemde Türk insanına ve Müslümanlık Dünyasına rehberlik etmiştir. 

..................................................................... 

Türkiye’de Nakşibendî tarikatının görüşlerinin yayılması ve gerektirdiklerinin 

yerine getirilmesi için pek çok çalışma yapılmıştır. Büyük bir Şeyh olan 

Abdullah Maki Efendi de bu çalışmaları yürüten öncülerden birisidir. Kendisi 

Müslümanlık dünyası için büyük hizmetler vermiştir. Aynı zamanda kendi soyundan 

olan Seyyid Yahya Dağıstani ve Mustafa Rumi Efendi de Türkiye’de 

hizmet vermişlerdir. Görüşleri çok sayıda insan tarafından benimsenmiştir. 

Mürşitleri arasında Seyit Halit Paşa, Seyit Mustafa Hacı Tokadi (d. 1919), 

Mustafa Taki Efendi (d.1925), Hacı Ahmed ve Garibullah İsmail Hakkı Efendi 

(d.1969) yer almıştır. 

Bu önemli şahsiyetlerin ardından çok ünlü bir tasavvuf insanı olan Osman 

Hulusi Efendi (c.1914–1990), görevi devralarak insanlara öncülük etmiş, camiler 

yaptırmış, Nakşibendî tarikatının görüşlerini halka yaymak için çalışmalar 

yapmıştır. İslam dini hakkında çok sayıda önemli Türkçe eser yazmış ve mektubat 

hazırlamıştır. Pek çok gayrimüslim de kendisinin aracılığıyla Müslümanlığı 

kabul etmiştir. 

37



Pakistan 

”Naqshanbandi Sufis Of Pakistan In Medevial Turkey With 

Special Reference To Sh.Osman Hulosi Efendi” 

Turkey and Pakistan have good relations from very begining to the khilafat 

movement and today also, religious literary ,spiritualy and politicaly both 

countries are co-operating together.Many religious scohlars (ulama) and the 

spiritural guides(sufis) came to the subcontinent and innumerable (ulama) 

and the sufis went to Turkey for preaching of Islam ,learning and taking the 

guidance in their fields. 

Some families came from Turkey to Pakistan and settled here,A well-known 

spiritual family of Sh.Muhammad Ramzan Rumi came to Lahore(Pakistan) 

and settled here, the well-known Scholar and sufi of the Naqshabandi order 

Sh.Ahmed Sirhindi Mujaddid-i- Alif Sani’s reputed sufi son Kh.Muhammad 

Masoom was married to his son’s daughter Ruqiah, she was mother of six 

reputed sons. 

Kh. Muhammad Masoom ( d.1079) wanted to send his khalifah to Turkey 

but during this period Sh. Muhammad Murad Romi reached Sirhind .He 

took spiritual guidance from the Kh. And directed the people of Turkey ,his 

father Sh.Ali also travelled for Sirhind and lived for some years there,Sh. 

Muhammad Murad’s sons were the desipals of Kh.Muhammad Zubair 

Sirhindi, another desipal of Kh.Muhammad Masoom was Sh.Ahmed Yakdast’s 

desipal Sh.Muhammad Amin Tukadi have a very active Khalifa Mustaqeem 

Zadah Saad-ul-din Suleman has translated the collection of the letters of 

Kh.Muhammad Masoom into Turkish .when Kh.Muhammad Masoom visited 

Harmeen ,Sh . Muhammad Murad welcomed him warmly who specially 

went to Harmeen for this purpose.When Kh.M.Masoom’s two sons went for 

Pilgraim Sh.M.Murad afain went there for the same purpose and offered one 

lac rupees as ofference (nazar). 

In the latter Mughals period Mirza Mazhar Jan-i-janan shaheed 

(d.1195/1781) and his successor Shah Ghulam Ali Dehlavi have good spiritual 

relations with the sufis of Turkey , one of the Mureeds of Sh. Ghulam Ali 

Mirza Raheemul Allah Baig met the well-known scholar of Turkey Mulana 

38


Khalid Kurdi Romi he mentioned and praised his Shaykh,Maulana impressed 

his reasoning and travelled with him,they reached Delhi ,stayed there for 

nine months ,took from him permission (the Ejazah) ,he then began to guide 

the Turkish people,he became a very popular Shyakh of Turkey ,Syria & 

Arabia then one lac people became his mureeds and one thousand writer 

scholars were entered in his circle .When he was in Baghdad (1228/1813) 

.Many Ulama accepted him as spiritual guide.They were stood before him 

with great honour (Dast Bastah) .This was whole of the spiritual value of Shah 

Ghulam Ali of Dehli .Maulana Khalid Romi guided people of Turkey & the 

Muslim World of that time . 

In Turkey many Zaviahs,Khanqahs and spiritual circles are Khalidi 

Naqashbandi ,one of these guides a great sheikh was Sh. Abdullah Makki 

whose circle was very active in the Muslim World ,from his desipals syed 

Yahya Daghistani and Sh. Mustafa Romi served in Turkey , many people has 

entered in his circle ,including Syed Khalid Pasha ,after him guided Syed 

Mustafa Haqi Tuqadi(d .1919) Then Sh. Mustafa Taqi Efendi (d.1925) after his 

became the murshid Haji Ahmed ,then Sh. Gharibuallah Ismail Haqi (d.1969) . 

After these important persons a very notable spiritual guide Syed Usman 

Hulusi Efendi(c.1914-1990) ,became in the picture ,he guided the people 

,constructed mosquses ,khanqahs,and spiritual circles for the Naqshbandi 

practices ,he wrote many notable books on religion Islam in Turkish language 

and he has a collection of letters also,many non-muslims accepted Islam on 

his hands . 

39



Bosna Hersek 


Osman Hulusi Efendi ve Şeyh Mesud Hadžimejlić siyasi ve kültürel anlamda 

iki farklı ortamda yaşamlarını sürdürmüşler ve halklarına hizmet vermişlerdir. 

Ancak her ikisinin de yaşadıkları toplumlarda bıraktıkları etki aynıdır. 

Bu çalışmada her ikisinin de yaşamları ve çalışmalarına dair araştırmalara yer 

verilecektir. Yaşamları bıraktıkları farklı miraslar aracılığıyla anlatılacak ve bu 

teberrular manevi rehberlik yapacak kalıplar oluşturacaktır. Bu iki farklı coğrafyanın 

insanının benzerlikleri, yazılı eserleri, geride bıraktıkları eğitim ve Allah 

adına yaptıkları daha başka her şey bir bütün olarak ele alınacaktır. 

The Common Path Between The Bosnıan Mentors And 

Hulusi Efendi 

Osman Hulûsi Efendi and Sheikh Mesud Hadžimejlić lived and worked in 

two different cultural and political circumstances but left same influence on 

societies they lived in. Their life and work of will be researched in this paper. 

Their life will be presented through their different legacy, from material and 

built structures to spiritual guidance. These two geographically separated 

personalities will be united through their similarities, written material, 

education they left behind, and everything else they created in the name of 

Allah. 

40



Prof. Dr. Hayrettin İvgin / 

Ankara 


Prof. Dr. Sebahat Deniz / 


Dîvân-ı Hulûsî-i Dârendevî’ye Göre Leyla Teması 

Doç. Dr. İttifak Mirzabeyli / 

Azerbaycan 


Edebî ve Ortak Yönleri 

Dr. Masudhon İsmoilov/ 

Özbekistan İlimler Akademisi 

Hoca Muhammed Pârisa’ nın Eserlerinin Özbekistan’daki 

El Yazma Nüshaları 

Hacı Ferhat Mirza Bey / 

Azerbaycan 

Hulûsi Efendi Türk Bilgeliğinin Zirvelerinden Biridir 

Arş. Gör. Fayzullahan Atahanov / 


Özbekistan’da Nakşi Silsilesindeki Veliler ve Buhara’daki Türbeleri 

41


PROF. DR. SEBAHAT DENİZ 


Dîvân-ı Hulûsî-i Dârendevî’ye Göre Leyla Teması 

Klasik Türk edebiyatında Leylâ, “leyl” kelimesinden hareketle sevgilinin 

gece gibi siyah olan saçlarından kinaye, mecazi ve hakiki manada sevgiliyi 

temsil etmektedir. Divan şiirinde daha çok Leylâ ve Mecnun hikayesine telmihen 

konu edilmektedir. Hulûsi Efendi Divanı’nda da sık sık Leylâ ve Mecnun 

hikayesine telmih yapmaktadır. Burada Leylâ hem mecazi hem de hakiki manada 

sevgilidir. Divan’da sevgilinin gerek fizikî gerek manevî hemen hemen 

bütün özellikleri konu edilmiştir. Bir şair olarak Hulûsi Efendi’nin hayal dünyasında 

Leylâ’nın dikkat çekecek şekilde önemli bir yer tuttuğu görülmektedir. 

Divan’da Leylâ, farklı şiirler içinde beyitlere serpiştirilmiş halde zikredilmekle 

beraber müstakil olarak ele alınmış “Leylâ” redifli şiirler de mevcuttur. Bildiride 

şiirlerinden örnekler vermek suretiyle Leylâ’nın hem maddî hem manevî 

yönlerinin nasıl işlendiği, Hulûsi Efendi’nin Leylâ’sının özellikleri incelenmiş ve 

bu özellikler içinde en fazla hangi özelliğin öne çıktığı tespit edilmiştir. Böylece 

Hulûsi Efendi’ye göre Leylâ algısının ne olduğu ortaya konulmuştur. 

42


”Leyla” Of Osman Hulusi Efendi According 

His Divan (Classical Otoman Poetry) 

In the classical Turkish literature, Leyla was derived from the word “leyl” 

which means the very dark black hair of the lover girl resembling the dark 

night, and thus symbolizes her in both the metaphorical and actual meanings. 

In the divan (classical Ottoman) poetry, the connotation refers to the original 

story of “Leyla and Mecnun” which is about the two lovers who were once 

separated and never managed to re-unite. In the “divan” of Hulusi Efendi, the 

connotation to the story of Leyla and Mecnun has also repeated itself quite 

often. In this context, Leyla refers to the lover girl both in the metaphorical 

and actual meanings. In the “divan”, all of the features of the lover girl were 

mentined and treated in terms of her both physical and moral characteristics. 

As a poet, in his dream world Hulusi efendi seems to have attributed a rather 

important place to Leyla and hence paid a very special attention to her. In 

the “divan” Leyla was mentioned not only in several couplets scattered in 

many different poems, but also, she was clearly mentioned in the seperately 

written poems under the specific title “Leyla”. 

In this communique, the aim is to present several poets of Hulusi efendi in 

order to ultimately find out how both the physical and moral characteristics 

of Leyla were evaluated, and thus how the elements on “the Leyla of Hulusi 

Efendi” were also evaluated by him, and finally; a personal attempt is made 

and hence clarified which one of the above-referred characteristics was the 

leading one. By doing so, the perception of Hulusi efendi on “Leyla” has been 

revealed. 

43


DOÇ. DR. İTTİFAK MİRZABEYLİ 

Azerbaycan 

Osman Hulûsi Darendevi ile 

Hacı Ferhat Mirza’nın Edebi ve Ameli Benzerlikleri 

Türk Dünyası Araştırmaları Uluslar arası İlimler Akademisi’nin akademiği, 

felsefe ilimleri doktoru, görkemli ziyalı ve tanınmış iş Adamı Hacı Ferhad 

Mirze’nin “Kelamlar” adlı mükemmel bir kitabını okudum. İlginç hisler geçirdim. 

Burada verilmiş fikirleri ne zamansa, nerdeyse okumuş muydum ve ya 

duymuş muydum? Asla hayır. Peki neden bu fikirler bana tanıdık geliyordu, 

kalbime yakındı? Anlayamıyordum. 

Hayli sonralar babamın – rahmetli el aksakallı Memmedcan Gaçayev’in 

bir ifadesini hatırladım: “Ziyalı adamdan duyduğum fikirler Güneş ışığı gibi. 

Topraktan yeni baş kaldırmış fidanın, yumurtadan yeni çıkmış kuş yavrusunun, 

dünyaya yenice gelmiş insan evladının ve herkesin Güneş ışığına ihtiyacı 

vardır. Unutma ki, 100 yaşlı ihtiyar da, beş-on günlük çocuk ta aynı ışığa aynı 

derecede talep hissediyor”. Yani benim – on yıllardan beri günü içtimai-siyasi 

süreçlerde, hayatı zamanın amansız akarlarında geçen bir adamın bu kitaplara 

derin ihtiyaç hissetmem tamamen doğaldır. İnsan yorulur, usanır, birçok 

konular hatta onu bezdirir. Bu anlarda kendimi don vurmuş köklerden birine 

benzetiyorum. Bu kökleri Güneş yeniden “iyileştirir”, yeniden oluşturur, inkişaf 

yoluna geri döndürür. Ziyalı sözü, özellikle İslami ve ilahi bilgilere, Mukaddes 

kitabımızın kudretine, Hazreti Peygamberimizin nübüvvetine, dinimizin 

hikmetine ve Milli değerlerimizin kerametine en ince anlarına kadar bilgili 

olan bir ziyalının kelamlarına herkesin ihtiyacı vardır. 

Hazreti Peygamberimiz (s.a.v.) buyurmuştur ki, “herkes sevdiğinin yanındadır”. 

Ben Hacı Ferhad Mirze’nin “Kelamlar” kitabından seçilmiş 114 

kelamın dersliklere alınması arzusu ile “Derslikname” adlı kitap hazırladım. 

“Kurani-Kerim”in biz Müslümanlar için açtığı yolun ışığından, bağımsız Azerbaycan 

devletinin daha da kudretleşmesi için karşımızda duran görevlerin 

büyüklüğünden, Vatan, ana, ahlak, maneviyat gibi uzvi değerlere ihtiramla 

yanaşılmasından bahseden kelamların her birini sade öğretmen dili ile izah 

etmeğe, öğrenci ve talebelere iletmeye çalıştım. 

Makalede Osman Hulûsi Darendevi ile Hacı Ferhad Mirze’nin edebi ve 

ameli aynilikleri içerecek şekilde tetkik edilmiştir. 

44


Litrary And Practical Similarities Of Osman Hulusi 

Darendevi Andhaji Ferhat Mirza 

I read an excellent book «Kalаmlаr» by Farhad Haji Mirza, academic 

of Turkish World Researches International Academy of Sciences, doctor 

of philosophical sciences, a prominent educated man and well-known 

businessman. Have I heard or read these thoughts somewhere or somehow? 

No never. Then why, it was close to my heart? I could not understand it. 

Much later, I remembered a phrase by my father -an old, respectful 

person Mammadjan Gachayev: «Opinions I have heard by intellectuals are 

as sunlight. A icon newly raised from a land, a chick hatched from the egg, a 

newborn baby and everybody in the world needs sunlight. Do not forget that, 

100-year-old man and a baby born nearly 5-10 days ago is equally in demand 

for that sunlight ».My deep need for books, need of a person whose days were 

spent in socio-political processes, whose life passed through severe currents, 

need of person like me for books is completely natural. A person gets tired, 

he feds up with some issues. At that time I compare myself with seedlings 

that have just frozen. The Sun «restores» that seedling, returns to the path 

of development. All need intellectual’s words, words of an intellectual who 

especially knows Islam and divine knowledge, our Holy book and Prophet’s 

sayings, the most delicate points of our religion, wisdom and knowledge of 

values. 

Our Prophet (s.a.s) said: “All are near their lover.” I selected 114 sayings 

from Farhad Haji Mirza’s book called “Kalamlar” and with the wish that 

these sayings will be used in textbooks, compiled them in a textbook 

called “Darslikname”. I tried to convey the light which was lighten by” Holy 

Koran”, selected saying about motherland, mother, ethics, morality, respect 

for values, about importance of responsibilities which are valuable for 

strengthening independent Azerbaijan for students and tried to explain all 

these with simple teacher explanation. 

Comprehensive literacy and practical way of Osman Hulusi Darendevi and 

Haji Farhad Mirza has been studied in the article. 

45


DR. MASUDHON İSMOİLOV 


Hoca Muhammed Pârisa’ nın Eserlerinin Özbekistandaki 

El Yazma Nüshaları 

İslâm dini âleme, genellikle tüm insanlara değeri ölçülemeyen manavî miras 

bırakmış olan Hocagan-Nakşibend tarikatı dokuz yüz (900) senelik tarihe 

sahiptir. Bu yol üzerinde kemala ermiş olanların hayat yolları aşk hakkındaki 

görüşleri İslâm tefekkürü, tarihi ve bugünü için çok değerli ve kıymetlidir. 

İslâm’ın her tarih senesinde olduğu gibi XIV yüz yılın sonunda ortaya çıkmış 

tasavvuf talimatı erenlerinden birisi - Hocagan- Nakşibend yolunun büyüklerinden 

biri Hoca Muhammed Parisa (öl. h. 865 (1420 s.)’dır. Onun adı 

Muhammed bin Muhammed al-Hafızi al-Buhari’dir. Onun hayatı ve tasavvufî 

büyüklüğü hakkında hem Özbek hem de diğer milletlerden bir çok âlimler 

araştırmalar yapmıştır. Buna rağmen onun hayatı ve eserleri yeterince öğrenilememiştir. 

İncelememiz bu yüzden değerlidir. 

Özbekistan Hoca Muhammed Parisa’nın bir çok elyazma eserleri fontleri 

(saklanma yerlerinde) ve muzelerde korunmaktadır. «Az anfosi qudsiyai 

mashoyixi tariqat», «E’tiqod», «Tahqiqot», «Tafsırı Qur’on», «Al-hadis alarba’un», 

«Risola», «Risola dar odobi murid», «Risola dar bayoni ba’zi az 

kalimoti Bahouddin Naqshband», «Risolai qudsiya va qazoyo suluki mashoyix», 

«Risolai kashfiya», «Risolai mahbubiya», «Sharhi fiqhi Kaydoniy», «Fasl 

al-kitob», «Fasl al-xitobi intixobiy», «Muxtasar tarıxı Makka», «Fusul al-sitta», 

«Maktubi Xoja Muhammad Porso ba Mavlono Zaynıddın», «Maqomoti Xoja 

Alouddin Attor», «Muqaddamatul jome’ ul-hakim», «Haftod va se firqa». 

Konferasta bunlar hakkında açıklamalar yapılacaktır. 

46


Information about manuscript copies of Hace Muhammed 

Parsa, the caliph of Bahaddin Nakşibend (Naqshibend), which 

is protected in Uzbekistan 

In the world of Islam religion, Hacegan-Nakşibend sect which has left a 

priceless spiritual legacy to all humankind, has a history of nine hundred 

(900) years. The way of living and the ideas about love of the ones who had 

reached to perfection on this way is very valuable and precious for the history 

and today of the Islamic thought. 

As all years of Islam, in the later of the XIV century, one of the scholars of 

the Sufism scholarship is Hace Muhammed Parsa (death in 865 (1420)) who 

was one of the famous persons of Hacegan-Nakşibend sect. His full name is 

Muhammed bin Muhammed al-Hafizi al-Buhari. Uzbek and world scholars 

have realized researches about his life and his place in the history of Sufism. 

But his life and his works are not studied well enough by the society. Thus, 

our research is important. 

Today, Uzbekistan protects many manuscripts of Hace Muhammed Parsa 

in reserves and museums. «Az anfosi qudsiyai mashoyixi tariqat», «E’tiqod», 

«Tahqiqot», «Tafsırı Qur’on», «Al-hadis al-arba’un», «Risola», «Risola dar 

odobi murid», «Risola dar bayoni ba’zi az kalimoti Bahouddin Naqshband», 

«Risolai qudsiya va qazoyo suluki mashoyix», «Risolai kashfiya», «Risolai 

mahbubiya», «Sharhi fiqhi Kaydoniy», «Fasl al-kitob», «Fasl al-xitobi intixobiy», 

«Muxtasar tarıxı Makka», «Fusul al-sitta», «Maktubi Xoja Muhammad Porso 

ba Mavlono Zaynıddın», «Maqomoti Xoja Alouddin Attor», «Muqaddamatul 

jome’ ul-hakim», «Haftod va se firqa». 

The details about these will be given in the conference. 

47


HACI FERHAT MİRZA BEY 

Azerbaycan 

Hulûsi Efendi Türk Bilgeliğinin Zirvelerinden Biridir 

Bu gün manevi kişiliğinin, edebi-bedii düşüncelerinin ve muhteşem hayır 

ananesinin ışığına toplaştığımız Es-seyyid Osman Hulûsi Ateş Darendevi Türk 

halklarının hepsi için büyük hürmet ve ihtiramla anılan, sevilen ve filozof şairdir. 

Hulûsi Darendevi yüzlerle Türk şairlerinden biri olarak eserler boyu tetkik 

olunacak eserler bırakarak gitmiştir. Ancak onun diğer şairlerden çoksaylı 

farkları vardır. Öncelikle, O, yirminci asırda divan yazan az miktarda şairlerden 

biridir. Onun divanında şiirin bütün vezinlerinde ve aruzun bütün behrelerinde 

yazılan eserler vardır. Orta asırlara has olan bu edebi üslup mikyası yirminci 

asırda her kese nasip olmuyordu. Darendevi bu bakımdan da, seçkindir. Onun 

baştan-başa hakka, adalete, yani Yüce Yaratanın yoluna hizmet etmektedir. 

Hulûsi Divan’ında sadece Hakkın vesvesesinden kenar bir makam yoktur, aynı 

zamanda O, Hak yolundan sapanlar hakkında bir söz de olsun kaleme almaya 

çalışmamıştır. Hulusi Efendi, Peygamber Efendimizin “Allah güzeldir ve güzel 

olan işleri görür” prensibini esas alarak 76 yıllık ömrünü baştan-başa insanlara 

hizmete adamıştır. 

Hulûsi Darendevi kendi manevi zenginliğini insanların mutluluğuna, ilmin, 

eğitimin inkişafına verdiği gibi, yıllar boyu sahip olduğu maddi zenginliğini de 

dar anlamda Türk insanının, bütünlükte ise beşer evladının kullanımına vermiştir. 

Ben üstadın adını konuşan vakfın (fonun) internet sitesi ile tanışırken 

orda neler gördüm? Hocamın gerçekleştirdiği hayır tedbirlerinin çok geniş bir 

listesi var. O, 1960 yılından sonra, yaklaşık olarak 30 yıl manevi gelişimle birlikte 

maddi gelişimin de sağlanması için çok büyük fedakârlık etmiştir. Bütün 

kasaba ve kendileri at üstünde gezerek mescit, okul, hastane yaptıran, yol 

yaptıran, sanayi kurumları oluşturan, üretim alanları kuran, insanlara iş yeri 

veren, yüzlerle, binlerle soydaşına para, kazanç yeri sunan bir insanı halk ve 

tarih nasıl unutabilir? Siz bu büyük tedbirle tarihe geçecek adımlar attınız. Bu 

kadirşinaslığın ödülünü Cenab-ı Allah versin. 

48


Osman Hulusi Atesh Is One Of Peaks 

Of Turkish Wisdom 

Today Osman Hulusi Atesh Darendevi around to whose light of creativity, 

literary and artistic thinking, great tradition of philanthropy we are, is a 

favorite philosopher, poet, and teacher who is respected and esteemed by 

all Turkic people. Hulusi Darendevi as other Turkish poets left a creativity 

heritage which will be studied for ages. But he differs from other poets in 

many ways. First of all, he is one of few poets who wrote divan (collection of 

poems) in the twentieth century. In his divan there are poems written in all 

poem rhythms and in all bahrs of aruz. The scope of this creativity which is 

typical for Middle centuries was not bestowed on everybody in the twentieth 

century. For this God has chosen Darendevi too. Secondly, his whole creativity 

serves truth, justice, ways of Almighty Creator. In Hulusi’s divan all points are 

about praises for Allah, moreover, he did not dare to write something about 

those who lost the way of truth. Leading the principle of “Allah is beautiful 

and sees beautiful works”, he dedicated 76 years of his life to the service for 

people. 

Hulusi Darandevi gave his spiritual richness to the use of happiness for 

people, development of education, science, moreover the material richness 

he had, in narrow meaning he gave to the use of people and in broad meaning 

to the use mankind. What did I see when I got acquainted with the web site 

of fund which is named after the master? There was a list of a wide range 

of charitable activities which is realized by the Teacher. He, after the 1960s, 

nearly 30 years along with the moral development, did a great self-sacrifice 

for the development of material development. How can the history and 

nation forget about a person who visited settlements and villages and has 

built mosques, schools, hospitals, roads, industrial enterprises, who supplied 

people with work, gave money to hundreds, thousands people? You with this 

great event did steps that will stay in the history. Let the Allah give the prize 

of this value. 

49


ARŞ. GÖR. FAYZULLAHAN ATAHANOV 


Buhara-i Şerif’te Yedi Pir 

(Hacegân Tarikatı Temsilcileri) 

IX-X. yüzyıllarda İslâm dünyasında meydana gelen tasavvuf ilmi 

Maveraünnehir’e Horasan vasıtasıyla gelmiştir. Bu dönemde yaygın olan 

Hallaciye, Cüneydiye, Sühreverdiye, Üveysiye, Kadiriye tarikatlarının etkisi 

altında şekillenen Hacegân, Yeseviye ve Kübraviye tarikatları XI-XII. yüzyılda 

süratla gelişti. Asya ve diğer birçok İslâm ülkesindeki tasavvufî gayelerin gelişmesinde 

Hacegân Tarikatının etkisinin önemi büyüktür. 

Sunmakta olduğumuz makalede halk arasında “Yedi Pir” adıyla ün kazanan 

Hacegân Tarikatı pirleri üzerinde duracağız. 

Buhara’yı İslâm ülkelerine, hatta dünyaya tanıtan yedi büyük pir, 1103- 

1389 yıllarında (XII-XIV. yüzyıllar) yaşamış, Hacegân Tarikatını sırayla yönetmiş 

ve birçok hayırlı işleri gerçekleştirmişlerdir. 

Yedi pirin ilki, Hace-i Cihan – Hace Abdülhâlik Gucduvanî’dir (1103-1179). 

Hacegân tarikatını kurmuştur. O, Horasan ve Maveraünnehir’de faaliyette bulunan 

Şeyh Yusuf Hamedanî’nin (1048-1139) dördüncü halifesidir. Hacegân 

Tarikatına ait on bir kuralın dördünü Yusuf Hamedanî, dördünü Abdülhâlik 

Gucduvanî ve diğer üçünü de Hace Bahauddin Nakşibendî oluşturmuştur. 

Mahitaban sıfatıyla ün kazanan Hace Arif Revregî (V. 1236-37) Buhara’nın 

ikinci piridir. Abdülhâlik Gucduvanî’nin dördüncü halifesi olan Arif Revregî’nin 

yüz yıldan fazla ömür yaşadığı ve “Arif” mahlasını Hızır (a.s.)’ın verdiği kaynaklarda 

kaydedilmiştir. Hacegân Tarikatının üçüncü piri Hace Mahmud İncir 

Fağnevî’dir (V. 1286). İrşadı Hace Revregî’den almıştır. Hacegân Tarikatında 

yürürlükte olan hufî (gizli) zikir, İncir Fağnevî döneminde aleniye (cehriyesesli) 

zikre dönüştü. Buhara’nın dördüncü piri Hace Ali Ramıtanî’dir (Hace 

Azizan). Hace Azizan 130 yıl yaşamıştır. Mutasavvıf ve şair olarak tanınmıştır. 

Buhara’nın beşinci piri olan Hace Muhammed Baba Semasî, (1259-1354) silsilenin 

on üçüncü kuşağından Peygamber (s.a.v.)’e (a.s.) dayanır. Baba Semasî, 

Nakşibend’in Buhara yakınında bulunan Köşki Hinduvan Köyünde doğacağını 

önceden haber vermiştir. Onu, üç günlük bebekken evlat edinerek, öğrencisi 

ve tarikatın altıncı piri olan Seyyid Mir Külal’a (1287-1370) eğitmesi için vermiştir. 

Buhara’nın yedinci büyük piri Hace Bahauddin Nakşibend’dir (1318- 

1389). Yedinci pirden sonra tarikat, Nakşibendiye olarak adlandırılmaya başlandı. 

Bahauddin Nakşibend, Hace-i Cihan–Abdülhâlik Gucduvanî’den gıya- 

50


ben ders aldığı için Uveysî–Pir-i Mürşit olarak tanınmıştır. 

Söz konusu şeyhler Buhara’da doğarak orada faaliyette bulundukları; mezar 

ve ziyaret yerlerinin de bu bölgede buluduğu için halk arasında Buhara’nın 

yedi piri olarak tanınmışlardır. Günümüzde müslüman dünyasında yaygın olan 

Nakşibendiye Tarikatı silsilesinin hepsinde bu yedi pir de vardır. Bahauddin 

Nakşibend’den sonra silsile-i şerif birkaç dala ayrılır. 

Seven Pir(Patriarch) In Buhara-E-Sharif 

(Representatives Of The Hacegân Sect) 

Sufi treatises that occurred in the Islamic world in the IX-X centuries have 

come to Maveraunnehir through Khorasan. Under the influence of Hallaciye, 

Cüneydiye, Suhreverdiye, Uveysiye, Kadiriye sects, which are common during 

this period, Hacegân, Kübraviye and Yeseviye sects are shaped and developed 

rapidly at Maveraunnehir in the XI-XII Century. The Hacegân sect has great 

importance in development of Sufi aims in Central Asia and many Islamic 

Countries. 

With our article, we will concentrate on patriarchs of Hacegân sect 

popularly known as “seven patriarchs”. 

Seven major patriarchs who introduced Bukhara to Islamic countries, 

and even to the world, lived in the years 1103-1389 (XII-XIV centuries), 

sequentially ruled Hacegân sect, and carried out good works. 

Hace-i Cihan – Hace Abdülhalik is the first of the seven patriarchs (1103 

– 1179). He founded Hacegân sect. He is the fourth caliph of Sheikh Yusuf 

Hamedanî (1048 – 1139) who were active in Khorasan and Maveraunnehir. 

Four of the eleven-rule of Hacegân sect were created by Yusuf Hamedanî, 

other four by Abdülhâlik Gijduvanî and the rest tree by Hace Bahauddin 

Naqshband (Nakşibend). Hace Arif Revregî who gained fame as a Mahitaban 

(death in 1236-37) is the second patriarch of Bukhara. It is recorded in the 

sources that Arif Revregî, the fourth caliph of Abdülhalik Gijduvanî lived more 

than a century, and “Arif - Wise” pseudonym is the given by Khidr PBUH. 

Hace Mahmud İncir Fağnevi is the third patriarch of Hacegân sect (death 

in 1286). He took Irshad from Hace Revregî. Hufî (secret) dhikr which was 

in force in Hacegân sect, turned into alaniye (cehriye - voice) dhikr in the 

period of İncir Fağnevî. Hace Ali Ramıtanî (Hace Azizan) is the fourth patriarch 

of Bukhara. Hace Azizan lived for 130 years. Known as a sufi and a poet. The 

fifth patriarch of Bukhara Hace Muhammed Babayi Semasî (1259-1354) 

descends from Prophet (pbuh) on thirteenth generation of genealogy. Babayi 

Semasî prophesized the born of Nakşibend (Naqshibend) in Köşki Hinduvan 

51


village near the Bukhara. He adopted him when he was a three-day baby 

and gave to Seyyid Mir Külal (1287-1370), who was his student and the sixth 

patriarch of the sect, to discipline him. Seventh great patriarch of Bukhara is 

Hace Bahauddin Nakşibend (Naqshibend) (1318 – 1289). after the seventh 

patriarch, the sect have been renamed as Naqshbandis (Nakşibendiye). 

Bahauddin Bahauddin Naqshbandi was known as Oveyssi - patriarch of 

mentor, as he took courses from Shah-i Cihan - Abdülhalik Gijduvanî in 

absentia. As sheikhs in question was born in Bukhara, where they were 

active in, and the burial and visit places are in this region, they are known 

as Seven patriarch of Bukhara among the people of the region. Today, seven 

patriarchs are in all genealogy of Naqshibendi sect which is widespread in 

Muslim world. After Bahauddin Naqshibend, the chain-i-Sharif divided into 

several branches. The thing that connects these patriarchs to each other is 

their being in teacher-student relationship in chain-i-Sharif. Their being called 

as Hacegân sect is about these seven patriarchs. 

52



Merinos Kültür Merkezi / BURSA 


Prof. Dr. Bilal Kemikli / 

Uludağ Üniversitesi 


Prof. Dr. Muhammed Tahir Nur Veli 

Mekke-Medine/ 

Ummul Kurra Ünv. Öğrt. Üyesi 

Ebu Hanife ile Hulûsi Efendi Arasındaki Ortak Yönler 

Prof. Dr. Ahmet Şimşirgil / 


Somuncu Baba’nın Osmanlı’ya Yansıması Fetih ve Akşemseddin 

Prof. Dr. Sinan Yalçın / 


Somuncu Baba’dan Günümüze 

Maneviyatın Ekonomi Üzerindeki Etkileri 

Prof. Dr. Mehmet Akkuş / 

Yıldırım Beyazıt Üniversitesi 

Somuncu Baba’nın Darende’de Medfun Olması ve 

Balkanlara Etkisi 

Yard. Doç. Dr. Ahmet Sami / 

Mısır/Ayn Şems Üniversitesi 

Hulûsi Efendi ve Vakıf Anlayışı 

53


PROF. DR. MUHAMMED TAHİR NUR VELİ 

Suudi Arabistan/Mekke 

Ummul Kurra Üniversitesi 

Ebu Hanife Hazretleri ile Hulûsi Efendi Arasındaki Ortak Yönler 

Rahman ve Rahim Olan Allah’ın Adıyla 

Kendilerinde var ettiği irfan ve delillerle iyilik yapanların sırlarını ortaya 

çıkaran ve aydınlatan, dost ve sevgilileri seçen, bedenleri ve akılları yaratan, 

zaman ve rükünleri var eden evrenleri ve ayanları yoktan var eden âlemlerin 

Rabbi olan Allaha hamd olsun. 

Salat ve selam kendisi ile dinini tebliğ ettiren ve Peygamber olarak gönderilmişlerin 

en şereflisi Hazret-i Muhammed (s.a.v.)in üzerine olsun. 

Sonra 

Tasavvuf; yüce bir değeri, büyük bir etkisi, kapsamlı bir faydası olan çok 

faydalı meyveleri ve verimli sahaları olan bir yoldur. İçinde yürüyenlerin nefsini 

arındırır. Soluklarını kötülüklerden temizler. Ruhları kurtuluş mertebelerine 

yükseltir. Sahibini Rahman’ın rızasına ulaştırır. 

Tasavvuf tüm bunların yanında dinin rükünlerinden bir rükündür; Hazret-i 

Ömer bin Hattab (Hattab Oğlu Ömer) (r.a.) in rivayet ettiği sahih bir hadiste şu 

şekilde ifade edilmiştir: Bizler bir gün Allah Resulü (s.a.v.)nün yanındayken elbiselri 

çok beyaz, saları çok siyah, üzerinde yolculuk izi bulunmayan, bizlerden 

kimsenin tanımadığı bir adam çıkageldi ve Allah Resulünün (s.a.v.) yanında 

oturuverdi. Dizlerini Allah Resulünün (s.a.v.) dizlerine dayadı ve ellerini dizlerinin 

üzerine koyarak dedi ki; 

“Ey Allah’ın Resulü bana İslam’dan haber ver? 

Bunun üzerine Allah Resulü (s.a.v.) şöyle buyurdu: İslam Allahtan başka 

ilah olmadığına ve Muhammed’in Allah’ın elçisi olduğuna şehadet etmen, 

namazı kılman, zekatı vermen, Ramazan Orucunu tutman, güç yetirdiğinde 

Hacca gitmendir. 

Adam doğru söyledin dedi. 

Hazret-i Ömer buyurdu ki; bizler hem soruyor hem de onaylıyor diye hayret 

ettik. 

Sonra adam bana İman’dan haber ver dedi: 

Allah Resulü şöyle buyurdu: Allaha, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, 

ahret gününe ve hayır ve şerriyle kadere iman etmendir. 

Adam doğru söyledin dedi. 

Sonra adam bana İhsan’dan haber ver dedi: 

54


Allah Resulü şöyle buyurdu: 

Allah’ı görürmüşçesine O’na ibadet etmendir. Eğer O’nu göremezsen bile 

O seni görür. 

Sonra adam bana Kıyamet Gününden haber ver dedi? 

Allah Resulü şöyle buyurdu: Sorulan sorandan konu hakkında daha fazla 

bilgi sahibi değildir. 

Sonra adam bana Kıyametin belirtilerinden/alametlerinden haber ver 

dedi: 

Allah Resulü şöyle buyurdu: 

Cariyenin Efendisini doğurması, 

Yalın ayak, çıplak, muhtaç ve çobanların bina yapımında yarışa girmeleridir. 

Sonra adam gitti ve Allah Resulü biraz bekledikten sonra ban Ey Ömer soranın 

kim olduğunu biliyor musun? Dedi. 

Ben dedim ki; Allah ve Resulü daha iyi bilir. 

Allah Resulü (s.a.v.) O Cebrâildir. Sizlere dininizi öğretmeye gelmiştir. 

Müslim rivayet etmiştir. 

İşte bu hadiste bahsi geçen “İhsân” tasavvuftur. 

Commonalities Between the 

Osman Hulusi Efendi and Ebu Hanife 

In the name of God the most Gracious the Merciful 

Praise be to Allah, Lord of the worlds, Creator of universes and objects and 

Innovator of times, Creator of kernels and bodies, Picker of lovers, lightening 

secrets of the righteous with the proofs and acknowledgment he lodged, 

and blessings and peace be upon who was announced about and believed 

in, Mohammad the most honorable Messenger, and upon his brothers the 

Prophets and Messengers and all his Relatives and Companions … 

The Sufism is a path that has considerable value and significant impact 

and great benefit and ripe fruits and fertile valley, and the one who goes 

through it rises up his soul and cleanses it from dirt, and elevates the spirits 

to win the best gifts, and this path takes who goes through it, to a level in 

which he can gain the love of the most Gracious. 

Beside all these, it is one of the Pillars of religion, and an integral part of 

the concept of certainty, and in the famous Hadeeth which was narrated by 

Caliph our master Omar Ibn Al-Khattab may Allah be pleased with him, that 

says: While we were at the Messenger of Allah peace be upon him one day, a 

man appeared on us wearing a very whitish dress, having dark black hair, the 

55


effect of travelling doesn’t appear on him, and no one of us knew him, he sat 

in front of the Prophet peace be upon him, he put his knees to the Prophet’s 

knees, and put his hands on his thighs, and said: O Muhammad, tell me 

about Islam. Then the Messenger of Allah peace be upon him said: Islam is to 

testify that there is no God but Allah, and that Muhammad is the Messenger 

of Allah, and to do the Prayers, and to pay Zakat, and to fast Ramadan, and 

pilgrimage to the House if you can afford to find a way to it, the man said: You 

are right, Omar said: we got shocked, he asks him then believes in him, he 

said: then tell me about the Faith, he said: To believe in God and His angels, 

His Books, His Messengers and the Last Day, and to believe in Destiny with 

its goodness and badness, the man said: You are right, and said tell me about 

benevolence, he said: To worship Allah as though you see, if you don’t see 

Him He sees you. 

He said: Tell me about the time of the last day? 

He said: The one who is asked doesn’t have more knowledge than the one 

who asked. 

He said: Then tell me about its signs? He said: The mother gives birth 

to her master, and you will see the barefooted, naked, destitute herdsman 

constructing high buildings. 

Then he went, the Prophet peace be upon him stayed a while, and then 

he told me: O Omar, do you know who the asker is? I said: Allah and His 

Messenger know best. He said: That was Jibreel, he came to teach you your 

religion. Narrated by Muslim 

And the benevolence which was mentioned in this Hadeeth is Sufism. 

ميحرلا نمحرلا للها مسب 

، نامزلأاو ناكرلأا عدبمو ، نايعلأاو ناوكلأا ثدحم ينلماعلا بر للها دملحا 

ابم راربلأا رارسأ رونمو ، ن ّالالخاو بابحلأا بختنمو ، نادبلأاو بابللأا ءىشنمو 

عرشو غّالب هنع نم ىلع ملاسلاو ةلاصلاو ، نافرعلاو ينهاربلا نم اهعدوأ 

هبحصو هلآو ينلسرلماو ينيبنلا نم هناوخإ ىلعو ، ينلسرلما فرشأ دمحم 

دعبو ..... ينعمجأ 

عيرم داوو هعناي رامثو ميمع عفنو ميظع عقوو ريبك ردق هل قيرط فوصتلا نإف 

حاورلأا يقريو ، ساجرلأا نم هسافنأ رهطيو ، هيف راس نم سفن يكزي ، بيصخ 

. نمحرلا ةاضرم ىلإ هبحاص لصويو ، حلافلا يقارم ىلإ 

يفف ، ينقيلا تاماقلم ممتم ءزجو ، نيدلا ناكرأ نم نكر هَلك اذه عم وهو 

هنع للها يضر باطلخا نب رمع انديس هاور يذلا حيحصلا روهشلما ثيدلحا 

علط ذإ ، موي تاذ ملسو هيلع للها ىلص للها لوسر دنع نحن امنيب : لاق 

56


رفسلا رثأ هيلع ىري لا ، رعشلا داوس ديدش ، بايثلا ضايب ديدش لجر انيلع 

دنسأف ، ملسو هيلع للها ىلص يبنلا ىلإ سلج ىَتح ، دحأ اَنم هفرعي لاو ، 

نع ينربخأ ، دمحم اي : لاقو ، هيذخف ىلع هيفك عضوو ، هيتبكر ىلإ هيتبكر 

هلإ لا نأ دهشت نأ ملاسلإا : ملسو هيلع للها ىلص للها لوسر لاقف . ملاسلإا 

، ناضمر موصتو ،ةاكزلا يتؤتو ، ةلاصلا ميقتو ، للها لوسر ًادمحم نأو ، للها لاإ 

هلأسي هل انبجعف : لاق ، تقدص : لاق ، لايبس هيلإ تعطتسا نإ تيبلا جتحو 

هبتكو هتكئلامو للهاب نمؤت نأ : لاق ، نايملإا نع ينربخأف : لاق ، هقّادصيو 

ينربخأف : لاق . تقدص : لاق ،هرشو هريخ ردقلاب نمؤتو ، رخلآا مويلاو هلسرو 

. كاري هنإف هارت نكت مل نإف ، هارت كَنأك للها دبعت نأ : لاق ، ناسحلإا نع 

؟ ةعاسلا نع ينربخأف : لاق 

. لئاسلا نم ملعأب اهنع لوؤسلما ام : لاق 

ةارعلا ةافلحا ىرت نأو ، اهتّابر ةملأا دلت نأ : لاق ؟ اهتارامأ نع ينربخأف : لاق 

. ناينبلا يف نولواطتي ءاشلا ءاعر ةلاعلا 

للها : تلق ؟ لئاسلا نم يردتأ ، رمع اي يل لاق مث ، ا ّا يلم ثبلف ، قلطنا مث 

ملسم هاور . مكنيد مكمّالعي مكاتأ ليربج هنإف : لاق . ملعأ هلوسرو 

.فوصتلا وه ثيدلحا اذه يف ركذ يذلا ناسحلإاو 

، نايملإاب ةرات ًانورقم ركذف ، ةريثك عضاوم يف نارقلا يف ناسحلإا ركذ دقو 

اميف حانج تالحاصلا اولمعو اونمآ نيذلا ىلع سيل ” ىلاعتو هناحبس لاقف 

اوقتا مث ، اونمآو اوقتا مث ، تالحاصلا اولمعو اونمآو اوقتا ام اذإ اومعط 

” يننسلمحا بحي للهاو اونسحأو 

57


PROF. DR. AHMET ŞİMŞİRGİL 


Somuncu Baba’nın Osmanlı’ya Yansıması Fetih ve Akşemseddin 

Büyük veli Akşemseddin Hazretleri, Somuncu Baba lakabıyla da bilinen 

Şeyh Hamîd-i Veli’nin talebelerinden Hacı Bayram-ı Veli’nin tasavvuf terbiyesi 

altında yetişmiştir. Özellikle Fatih Sultan Mehmed’in en meşhur hocasıdır. 

Onu İstanbul’u fethedecek ve büyük müjdeye nail olacak evsafta eğitmiştir. 

Akşemseddin Hazretlerinin şehzadenin eğitiminde oynadığı rol; Fatih’i İstanbul 

fethine yönlendirmesi, fetih esnasında gösterdiği kararlılık ve padişahı 

devamlı olarak desteklemesi, fetihten sonra ise İstanbul’un bir Türk-İslâm 

şehri olmasında gösterdiği yoğun gayret dikkat çekmektedir. 

Akşamseddin Hazretleri fetihten sonra İstanbul’da kalarak en üst görevlere 

gelebilecek iken Anadolu’da talebe yetiştirmeyi tercih edecektir. 

İşte Akşemseddin’in kişiliği, hayatı ve talebesi büyük cihangir Fatih Sultan 

Mehmed ile münasebetleri bu tebliğin konusunu teşkil etmektedir. 

58


The Reverberatıon Of Somuncu Baba On The Ottomans, 

The Conquest And Akşemsettin 

His excellency the grand Veli Aksemseddin was trained and educated 

under the islamic msyticism teachings of Haci Bayram-ı Veli, who is one of the 

students of Sheikh Hamid-i Veli, also known with the nickname “the Grand 

Loaf Maker”. 

His excellency is the most known teacher of “Fatih Sultan Mehmet the 

Conqueror”. His excellency has educated the Sultan in a manner such that 

he ultimately was able to conquer Constantinopolis of the time and thus gain 

the grand gospel to this end. 

The key role that his excellency Aksemseddin had played during the 

education of the young shahzadad(the Sultan’s son) Mehmet was twofold: 

Firstly, His excellency encouraged the shahzadad from his early childhood 

towards the idea of conquering Constantinople and kept an ambitious 

determination towards the final goal of conquest by continiously supporting 

the young Sultan after he was crowned. Secondly; after the conquest of 

Constantinople, his excellency’s continious efforts towards creating a Turkic- 

Islamic city from Constantinople to end up as the modern Istanbul, are worth 

mentioning. 

His excellency Aksemseddin preferred to live in Anatolia and educated 

many other students, whereas; he was offered and had the chance to stay in 

Istanbul as to go up to the highest governmental posts but he refused them 

all. 

His excellency Aksemseddin’s life, personality and the relationship with 

his student Grand Fatih Sultan Mehmet the Conqueror, are all the subjectmatter 

of this communique. 

59


PROF. DR. SİNAN YALÇIN 


Somuncu Baba’dan Günümüze Maneviyatın 

Ekonomi Üzerindeki Etkileri 

Örnek insan Es-Seyid Hamidettin Efendi,Hulusi Efendi’nin Vakıf hizmetlerini 

hızla devam ettirmektedir.Torunu olmakla gurur duyduğum,Dedem Alim Hacı 

Mahmut Efendi’nin,Somuncu Baba Camii’ndeki mübarek insanlarla meftun 

bulunmasını sağlayan bu kadirşinas insanların ilme,Alimlere ve Maneviyata 

büyük değer vermelerinden dolayı minnet ve şükran duyuyoruz.Darende’ye 

hiç gitmemiştim.KızımızSinem Reyhan Yalçın,1980 Yılının Ocak ayında,en güzel 

çağında,İstanbul’da emniyet şeridinde arabasına bakarken,nüfuzlu bir Ailenin 

şımarık genci tarafından öldürülünce,korkunç bir çöküntü yaşadık.Haksızlığa 

ve Adaletsizliklere uğradık.Hamidetdin Efendi bizlere;”Allaha sığının” 

buyurdular. 

Maide suresinin 5.nci ve 8.nci ayetlerinde şöyle buyurulur:“Ey iman 

edenler,Allah için hakkı ayakta tutunuz ve adaletli olunuz.Bir topluluğa 

olan kızgınlığınız,sizi ona karşı adaletsizliğe sevk etmesin. Adaletli 

olun,çünküo,takvaya daha yakındır.Allah’tankorkun.Şüphesiz ki Allah, yaptıklarınızdan 

haberdardır.” 

Kızımız Sinem,Darende’yi ve Ceddimizi ziyaret etmeyi çok istiyordu.Nasipolmadı.Onun 

bu isteğini yerine getirmeyi istedim.2011’in Ekim ayında,hiç 

hesapta yokken,ilahi bir güç,ömrümde ilk defa beni Darende’ye çekti getirdi. 

Bunca yıl sonra bu kutsal yerleri ziyaret ettik.Bu seçkin Aileye mensup olmaktan 

onur duyduk.Hayatımızda ilk defa gelmemize rağmen,bu mübarek insanların 

Hüsn-ü Kabulüne mazhar olmayı nasip eden Mevla’mıza şükürler olsun. 

Hayatımızdaki en önemli şey ise,Somuncu Baba’nın Torunlarıyla tanışmak 

nasip oldu.Ben bir Akademisyenim ve Ekonomistim.Aldığım eğitimin pozitif 

bilimlere göre hareket ederim.Bütün hayatım hesaplar üzerine kuruludur. 

Fakat,Darende’de şimdiye kadar hiç yaşamadığım ve hissetmediğim manevi 

bir Alemin gizemini yaşadım.Burada,ünvanlardan ve sıfatlardan sıyrılıp,her 

faninin eşit olduğunu gördüm.Birziyaretle,hayatımızda ve yaşam tarzımızda 

şaşırtıcı değişimeler oldu.Sonsuz bir manevi huzur deryasına daldık. 

60


The Impact Of Moral Aspects On Economics From 

Somuncu Baba To Date 

Es-Seyid Hamid HamidettinEfendiis a projection of Somuncu Baba 

Hazretleri at present. The role model Es-Seyid Hamid HamidettinEfendi 

rapidly continues the services of Foundation of HulusiEfendi. We are grateful 

and thankful to these appreciative people, who provides enchainment to 

my grandfather AlimHacıMahmutEfendi(I am proud of being his grandson) 

with sacred people in the Mosque of Somuncu Baba, due to great value that 

they give to wisdom, Scholars (Alimler) and spirituality. I had never been 

to Darende. After our daughter SinemReyhanYalçınmurdered in January of 

1980, in her most beautiful time, while she was checking her car in safety line 

in İstanbul by a spoiled son of a influential family, we had a great depression. 

We faced with unfairness and injustice. HamidetdinEfendi told us to “seek 

refuge in Allah”. 

At the 5th and 8th verses of the surah of Maide it is stated that: “Believers, 

keep the truth up for Allah and be fair. The anger that you have for a 

community shall not urge you to be unfair on them. Be fair, because He is 

closer to devotion (Taqwa). But fear Allah. Surely, Allah is aware of what you 

do.” 

Our daughter Sinem wanted so much to visit Darende and our ancestors. 

She never had the chance. I wanted to fulfill her desire. In October of 2011, 

when there was no plan, a divine power, pulled and brought me to Darende 

for the first time in my life. After all these years we have visited these sacred 

places. We were honored to be a member of this distinguished family. Even 

we come here for the first time in our lives, thanks to God destined us for the 

kind reception of these sacred people. The most important thing in our life 

became knowing Es-SeyidHamidettinEfendi and met his grandchilderen. I am 

an Academician and Economist. I would act in accordance with the positive 

sciences. My whole life is based on the accounts. However, I lived in the 

Darende mystery of a spiritual world that had never happened to me, and I 

never felt until now. I have seen in here, as leaving degrees and titles behind, 

that all of the mortals are equal. With visit, there have been amazing changes 

in our lives and the way we live. We dived into an endless ocean of spiritual 

peace. 

Es-SayyidHulusiEfendiHazretleri advises; You do not think the universe as 

your own a slave, servant, But you be a slave, a servant to the universe for 

the God. 

61


PROF. DR. MEHMET AKKUŞ 

Yıldırım Beyazıt Üniversitesi 

Somuncu Baba’nın Darende’de Medfun Olması ve 

Balkanlara Etkisi 

Halk arasında şöhret bulması üzerine, mahviyeti seven Ekmekçi Dede 

Bursa’dan ayrılmıştır. 

Bursa’da o sıralarda müderrislik yapan Hacı Bayram’la birlikte önce Şam’a, 

oradan da Medine ve Mekke’ye gitmişlerdir. Hicaz’dan döndükten sonra 

Aksaray’a gelen Somuncu Baba’nın burada tekke oluşturduğu ve daha sonraları 

da Darende’ye gittiği bilinmektedir. 

Vefatından sonra Somuncu Baba’nın tesirleri oldukça geniş bir coğrafyaya 

yayılmıştır. Kendinden sonra gelen müritleri başta Hacı Bayram-ı Velî olmak 

üzere ondan aldıkları feyizle birçok gönüllerde taht kurmuşlardır. Hacı 

Bayram’ın Sultan Murad’la Edirne’deki karşılaşması ve Cami-i Atik’teki sohbetleriyle 

Somuncu Baba’nın feyzi kendisinden kısa zaman sonra Edirne’ye 

ulaşmış bulunuyordu. 

Somuncu Baba’nın tesirleri daha ziyade Akşemseddin ve Şeyh Hızır Dede 

Hazretlerinin halifeleri vasıtasıyla yayılmıştır. Bu halifelerin isimleri de Sefine-i 

Evliya’da şöyle belirtilmiştir: 

“İnce Bedreddîn, Meczûb Akbıyık, Kızılca Bedreddîn, Baba Nühhâs-ı 

Ankaravî, Salâhaddîn-i Mevlevî, Muslihuddîn Halîfe, Yazıcı-zâde Muhammed 

Efendi, Akşemseddîn, Molla Zeyrek, Ramazân Halîfe, Şeyh Muk’ad Hızır Dede, 

Şeyhoğlu Edhem Baba, Yûsuf-ı Hakîkî hazerâtıdır. Daha ba’zı hulefâsı da vardır. 

Müşârünileyhimden Akşemseddîn’den tarîk-ı Bayramî, Şeyh Hızır Dede’den 

tarîk-ı Celvetî zuhûr etmiştir.” 

Akşemseddin Hazretlerinden devam eden silsile Hamzavîler ve Bayramîler 

olmak üzere ikiye ayrılmıştır. 

Manevi kemâlini Şam ve Tebriz’de tamamlayan Somuncu Baba’nın tesirleri 

Hacı Bayram-ı Velî’den sonra Bayramiyye ve Celvetiyye Tarikatlarıyla başta 

Ankara, Göynük, Bursa, Çanakkale, İstanbul ve nihayet Hamza-i Bosnavî vasıtasıyla 

Balkanlara kadar ulaşmıştır. 

62


Somuncu Baba Father’s be buried 

in the Darende and the Effect to Balkans 

However, since he was a humble person, his popularitiy amongst the 

people finally made this “bread father” leave Bursa township for good. 

Together with Haci Bayram who was by then serving as a religious teacher 

in a Medrese of Bursa township, he moved first to Damascus and from there 

to Medina and Mekka. It is recorded that after his return to Aksaray from this 

visit to Hicaz (Arabia), Somuncubaba founded a Dervish Lodge in Aksaray and 

ultimately moved to Darende. 

After he passed away, the efficacy of Somuncu Baba was spread in a 

relatively wide geographical area. Haci Bayram-i Veli is only the leading one 

amongst from many of his disciples and all of these disciples have throned 

themselves in the hearts of people due to the fact that they were initially 

enlightened by Somuncu Baba. The meeting of Haci Bayram-i Veli with the 

Ottoman Sultan Murad in Edirne township and their friendly conversation in 

Cami-i Atik, was the result of the efficacy of Somuncu Baba which had already 

arrived at Edirne shortly after he passed away. 

The efficacy of Somuncu Baba was mostly spread via the khalifs 

(commanders of the faithful) of Aksemseddin and Sheikh Hızır Dede. The 

names of these khalifs were mentioned in a work called Sefine-i Evliya (The 

vessel of the Saint) as follows: 

“ Ince Bedrettin, Meczub Akbıyık, Kızılca Bedrettin, Baba Nühhas-i 

Ankaravi, Salahaddin-i Mevlevi, Muslihuddin Halife, Yazıcı-zade Muhammed 

Efendi, Akşemseddin, Molla Zeyrek, Ramazan Halife, Sheikh Muk’ad Hızır 

Dede, Şeyhoglu Edhem Baba, Yusuf-ı Hakiki and his followers. There are 

more khalifs, too. Of these khalifs, two main tariqas have emerged, namely 

Bayrami’s tariqa from Aksemseddin, and Celveti tariqa from Sheikh Hızır 

Dede.” 

Based on the above text, it is clear that the successors of excellency 

Aksemseddin were split into two sects, namely: Hamzavi’s and Bayrami’s. 

Somuncu Baba reached at his moral perfection in and Tebriz. Then, 

thanks to his disciple Haci Bayram-i Veli and after him to the two tariqa’s of 

Bayramiyye and Celvetiyye, Somuncu Baba’s efficiacy was ultimately spread 

all the way to Ankara, Göynük, Bursa, Çanakkale, Istanbul and finally, by 

means of Hamza-i Bosnavi even up to the Balkans. 

63


YARD. DOÇ. DR. AHMET SAMİ ELADY 

Mısır/Ayn Şems Üniversitesi 

Hulûsi Efendi ve Vakıf Anlayışı 

Vakıf anlayışı, ilk ortaya çıktığı günden beri İslam Dini’nde büyük bir ehemmiyet 

teşkil etmektedir. Türkiye’de ise bu anlayış diğer ülkelere göre daha bir 

farklıdır. Nitekim orada vakıf anlayışı, fertlerin kaldırmaya güç yetiremeyeceği 

bir nitelik arz eder. Bunun için vakıflar –yada sivil cemiyetler diyebileceğimiz 

kuruluşlar- Türklerin tarihinde ve hadaratında önemli ve ciddi bir rol oynar. 

Bu noktadan hareketle Şeyh Seyyid Osman Hulusi Efendi, vakfın önemini 

idrak etmiş, Türkiye’nin Darende bölgesinin ismini taşıyan bir vakıf kurmuştur. 

Seyyid Osman Hulusi Efendi’nin vakfı, yalnızca Darende’de değil, aksine 

İstanbul, Ankara, Bursa, Konya, Karaman, Maraş, Mersin, Kayseri, Karabük ve 

Elbistan’daki şubeleri aracılığıyla tüm Türkiye çapında ışıldayan bir fener mesabesinde 

olmuştur. 

Bu hayır kurumu, ülkesine hizmet eden aydın Türk gençlerinden oluşan 

neslin yetişmesine ve terbiyesine maddi ve manevi katkılarda bulunmuştur. 

Yine vakıf, tüm Türkiye çapında muhtelif eğitim kurumlarının, camilerin, 

Kur’an öğretim merkezlerinin ve okulların inşası için maddi ve manevi destek 

sağlamıştır. Bu vakıf aynı zamanda, Türk halkının fertlerine aynî ve maddi yardımlarda 

da bulunmuştur. 

Şeyh Osman Hulusi nezdinde bu vakıf, Allah’a davet yoluna süluk ettiğinden 

beri hayalini kurduğu büyük bir özlemdi. O nedenle bu yönde katıldığı 

faaliyet alanları çoğalıp çeşitlenmişti. Nitekim oldukça önemli bazı tarihi eserler 

için pek çok restorasyon ve yenileme çalışması yaptı. Mesela, Şeyh Hamid 

Veli (Somuncu Baba) camii ve külliyesi gibi. Bunun civarına iki katlı ek bir cami 

inşa etti. Ayrıca vakıf, Zaviye mahallesindeki Ulu Camii’in restorasyonunu da 

üstlendi. 

Öte yandan vakıf, Türkler tarafından “yurt” olarak bilinen pek çok bildik 

öğrenci evlerinin inşasına da katkıda bulundu ki bunlar, çeşitli yaşlarda gençlerin 

ve çocukların doğru terbiyesine katkıda bulunan yerlerdir. 

Seyyid Hulusi Efendi Vakfı’nın faaliyetleri, sağlık, eğitim, kültür ve toplumsal 

alanlara kadar uzanmaktadır. Ayrıca vakıf, doğrudan kendi katkısıyla pek 

çok ilmi konferans düzenlemiş, bu tür konferanslar düzenlemenin önemini 

ortaya koymuştur. 

Seyyid Osman Hulusi Efendi Vakfı’nın faaliyetleri, Darende ilçesinin içinde 

olsun, dışında olsun, hayatın tüm yönlerine ulaşmakta, özellikle Darende ilçesindeki 

hayır çalışmalarında öncü rolünü sürdürmektedir. 

64


The concept of endowment foundation (Waqf) according to 

Sheikh ”Seyyid Othman Khulusi” and his activities 

The concept of endowment foundations has earned an important position 

in Islam since its appearance, and this concept is characterized in Turkey more 

than the other countries; where the endowment foundations can do things 

which individuals can’t do, therefore endowment foundations - or what we 

can name it civil associations - played an important and serious role in the 

history and civilization of the Turks. 

In this sense, Sheikh “Othman Khulusi Effendi” realized the importance of 

the endowment foundations, and he established an endowment foundation 

that holds his name in “Darende” town in Turkey. 

The endowment foundation of “Seyyid Othman Khulusi Effendi” became 

like a shining beacon not only in “Darende”, but also all over Turkey through 

its branches in Istanbul, Ankara, Bursa, Konya, Kahraman Marash, Mersin, 

Kayseri, Karabuk and Elbistan. 

This charitable endowment foundation contributes morally and financially 

in the rearing of enlightened young Turkish generation, who serve their 

country, and it also provides moral and financial support in building various 

educational buildings, Mosques, Holy Quran memorization centers and 

schools all over Turkey. The endowment foundation also provides financial 

and in-kind aids to Turkish people. 

This endowment foundation was a big dream to Sheikh “Othman 

Khulusi” since he started his way in calling for Allah, and the areas in which 

he contributed has branched out, so he made numerous restorations and 

renovations works for some important historical relics; like Hamid Wali 

(Somanjo Baba) Mosque and Faculty, and he constructed a two-storey 

supplement Mosque near it, and the endowment foundation also made 

restoration works to (Olu) Mosque in (Zawya) district. 

The endowment foundation also contributed in the construction of 

numerous student dormitories which is known by Turks as “Yurt” that helps 

in proper rearing of children and youngsters in different ages. 

The activities of “Seyyid Khulusi Effendi” endowment foundation included 

medical, scientific, cultural and social fields. The endowment foundation also 

held lot of scientific conferences believing in the great importance of such 

conferences. 

The endowment foundation of “Seyyid Othman Khulusi Effendi” continues 

its activities in all life aspects within “Darende” town and beyond, and it owns 

the leadership in the charitable actions in “Darende” town particularly. 

65


هتطشنأو ”يصولخ نامثع ديسلا” خيشلا ىدل فقولا موهفم 

موهفلما اذه زيمتيو ،هروهظ ذنم ةريبك ةيمهأ يملاسلإا نيدلا يف فقولا موهفم لتحي 

كلذل ،دارفلأا هب موقي نأ عيطتسي لا ابم كانه فقولا موقي ثيح ؛ةلودلا نم اهريغ نع ايكرت يف 

ةراضحو خيرات يف داجو ا ًّمهم اًرود -ةيلهلأا تايعملجا هيمسن نأ نكيم ام وأ- فاقولأا تبعل 

.كارتلأا 

ا ًفقو أشنأو ،فقولا ةيمهأ ”يدنفأ يصولخ نامثع ديسلا” خيشلا كردأ ،قلطنلما اذه نمو 

.ايكرت يف ”هدنارد” ةدلبب همسا لمحي 

يف طقف تسيل ةعشم ةرانم ةباثبم ”يدنفأ يصولخ نامثع ديسلا” فقو حبصأ دقل 

اينوقو هصروبو هرقنأو لوبنطسا يف هعورف للاخ نم ايكرت ءاحنأ عيمج يف لب ،”هدنارد” 

.ناتسبلإو ،كوباراقو ىرصيقو ،ينسرمو ،شعرم نامرهقو 

يكرتلا بابشلا نم لبج ةيبرتو ةأشن يف اًّيدامو ايونعم يريلخا فقولا اذه مهاسيو 

ميلعتلا ةينبلأا ءاشنلإ ا ًضيأ يونعلماو يدالما معدلاب فقولا موقيو ،هدلاب مدخي يذلا رينتسلما 

فقولا اذه مدقي امك .ايكرت ءاحنأ عيمج يف سرادلماو نآرقلا ظيفتح زكارمو دجاسلماو ،ةفلتلمخا 

.يكرتلا بعشلا دارفلأ ةيدالماو ،ةينيعلا تادعاسلما ا ًضيأ 

قيرط يف هكولس ذنم اريبك املح ”يصولخ نامثع” خيشلا ىدل فقولا اذه ناك دقل 

تاميمرتلا نم ديدعلاب ماقف ؛اذه اهيف مهاس يتلا تلاالمجا تبعشت كلذل ،للها ىلإ ةوعدلا 

وجنموس) يلو ديمح خيشلا ةيلكو دجسم لثم ؛ةمهلما ةيخيراتلا راثلآا ضعبل تاديدجتلاو 

يف (ولوا) دجسم ميمرتب كلذك فقولا ماقو ،ينقباط نم ا ًقحلم اًدجسم هراوجب أشنأو ،(اباب 

.(ةيواز) يح 

مساب كارتلأا ىدل ةفورعلما بلاطلا تويب نم ديدعلا ءاشنإ يف كلذك فقولا مهاسو 

.رامعلأا فلتخم يف بابشلاو لافطلأل ةحيحصلا ةيبرتلا يف دعاست يتلاو ،”ترويلا” 

ةيفاقثلاو ةيملعلاو ةيبطلا تلاالمجا ،يدنفأ يصولخ ديسلا” فقو تاطاشن تلمشو 

ةيمهأ يف هنم اماهسإ ةديدعلا ةيملعلا تارتمؤلما نم ديدعلا فقولا دقع امك .ةيعامتجلااو 

.تارتمؤلما هذه لثم 

ةدلب لخاد ةايلحا يحانم عيمج يف هتاطاشن ”يدنفأ يصولخ نامثع ديسلا” فقو لصاويو 

.صوصلخا هجو ىلع ”هدنارد” ةدلبب ةيريلخا تايلمعلا يف ةيدايرلا هل لظيو ،اهجراخو ”هدنارد” 

66



Prof. Dr. Ali Yılmaz / 

Ankara Üniversitesi 


Prof. Dr. Yakup Çelik / 

Yıldız Teknik Üniversitesi 

Dîvân-ı Hulûsî-i Dârendevî’deki Bugün-Yarın Kavramları 

Doç. Dr. Halil İbrahim Şimşek / 

Hitit Üniversitesi 

Mustafa Haki Efendi’nin Oğlu Bahaddin Efendi’nin 

Sufilere Bakışı 

Yard. Doç. Dr. Mehmet Taşdemir / 


Darende Somuncu Baba Camii Haziresindeki 

Önemli İsimler ve Hasan Feyzi Efendi 

Yard. Doç. Dr. Ahmet Abdullah Negm / 

Mısır-Ayn Şems Ünv. 

Hulûsi Efendi’nin Hutbelerinin Sosyal Hayatta 

İnsan Üzerine Etkileri 

Dr. Uktam Sultonov / 


Muin Halife Baba ve Taşkent Tasavvuf Muhiti 

Dr. Hamidillo Lütfillayev / 


Maveraünnehr’deki Tasavvuf Pirlerinin Tefsirleri 

67




Dîvân-ı Hulûsî-i Dârendevî’deki Bugün-Yarın Kavramları 

Edebiyat metinlerinde sözcükler ve kavramlar sözlük değerlerinin dışında 

anlamlar yüklenirler. Hulûsî Efendi Divanında bugün ve yarın kavramları insanın 

yaratılışı, varlık, yokluk, zenginlik gibi kavramların yanında değerlendirilebilecek 

özellikler taşır. Bildirimizde Divan’daki şiirlerden hareketle bu kavramların 

yüklendiği fonksiyonları tartışacağız. Böylece Divan’da zengin bir anlam 

dünyasının olduğunu görme imkânı da bulacağız. 

The Concepts Of Today And Tomorrow According To 

Divan-ı Hulusi Darendevi 

The two concepts of today - tomorrow and the function that was 

attributed to them within the context of Divan-ı Hulusi Darendevi ( The 

classical Ottoman poetry by Hulusi Darendevi) 

In literary texts, different meanings are attributed to the words and 

concepts other than their lexical meanings. In the “Divan” of Hulusi Efendi, 

the concepts of “today” and “tomorrow” are expressed in peculiar manners, 

such that, they are to be evaluated together with the concepts like the 

creation of humankind, the reasons of existence, poverty and wealth. 

In our presentation, by considering the poems in “Divan” we will start 

by commenting on the different functions that were attributed to these 

concepts. By doing so, we will be able to see that the “Divan” in fact contains 

a very affluent series of different meanings. 

68



Hitit Üniversitesi 

Mustafa Haki Efendi’nin Oğlu Bahaddin Efendi’nin 

Sufilere Bakışı 

Bahaeddin Efendi, Mustafa Haki Efendinin oğlu olup hayatının önemli bir 

kısmını Suriye’nin Şam vilayetinde geçirmiş bir zâttır. Eczacı olan Bahaeddin 

Efendi biri 109 diğeri 313 sayfalık iki defter halinde yazdığı eser es-Seyyid 

Osman Hulusi Ateş Vakfı tarafından temin edilmiştir. Oldukça hacimli olan 

bu eser tasavvufun tanımı, esasları ve Nakşbendiyye-Halidiyye silsilesinden 

kendisine kadar gelen 35 zâtın hayatı ve menkıbelerini içermektedir. Eserin 

giriş kısmında yararlanılan kaynaklar ve son kısmında manzum silsile ile Şiranlı 

Mustafa Efendinin Gönül şiirini de kaydedilmiştir. Bahaeddin Efendinin özellikle 

Şiranlı Mustafa, Tokatlı Mustafa Haki ve Sivaslı Mustafa Taki Efendilerin 

hayat ve menkıbelerini bizzat onları gören müritlerinden aktarması açısından 

oldukça önemli bir kaynaktır. Ayrıca babası Mustafa Haki ve Mustafa Taki 

Efendilerle ilgili bizzat kendisinin şahit olduğu veya tecrübe ettiği hâlleri nakletmesi 

bakımından da nadir bir eser olarak kabul edilmelidir. Tebliğimizde 

Bahaeddin Efendinin tasavvufa ve eserinde hayatlarından bahsettiği sufilere 

bakışını ortaya çıkarmayı amaçladık. Böylece şu ana kadar kendisinden pek 

bahsedilmeyen bir zâtı tanıtma ve görüşlerini arzetme fırsatı bulmuş olacağız. 

69



University of Hitit 

The Perception Of Bahaddin Efendi On The Sufi’s, 

Who Is The Son Of Mustafa Haki Efendi 

Bahaettin efendi is a person who is the son of Mustafa Hakkı Efendi, and he 

has spent most of his life time in the Damascus township of Syria. Originally, 

he was a pharmacist and his works were in the form of two notebooks, one in 

109 pages and the other in 313 pages. These notebooks were compiled and 

kept in good order by the charitable trust of “ es Seyyid Osman Hulusi Ateş”. 

These works are rather concentrated and composed of a number of topics, 

namely: The definiton of sufism ( the Islamic mystisizm), the principles of 

sufism, the lives and tales of heroic adventures of 35 preceeding persons who 

were the descendants of Nakşbendiyye-Halidiyye tariqa. The first chapter 

of these works is the bibliography section, whereas, the appendix section 

contains also the poem called “the heart” by Mustafa Efendi of Şiran in a 

sequence of written verses. 

Bahaettin Efendi had conveyed especially the lives and heroic adventures 

of Mustafa of Şiran, Mustaf Haki of Tokat and finally Mustafa Taki Efendi of 

Sivas through their own disciples who were personally the eye-witnesses 

of these grand men; hence these persons are quite important and reliable 

source of information. In addition to this, his works should be classified as 

“quite rare” simply because he had phrased the events that he personally 

had experienced and witnessed which were related to his father Mustafa 

Haki Efendi and also to Mustafa Taki Efendi. 

With our presentation, we have aimed to unveil the perception of Bahattin 

Efendi towards sufism in general but also, the way he had perceived the sufi 

personalities of whom he had mentioned in his works. By doing so, we will 

have the chance to understand a person who really was not mentioned much 

before, and thus will have the chance to present his ideas. 

70


YARD. DOÇ. DR. MEHMET TAŞTEMİR 


Darende Somuncu Baba Camii Haziresindeki Önemli İsimler ve 

Hasan Feyzi Efendi 

Tarih içeresinde milletlerin kültürlerinin ve medeniyetlerinin temel taşlarını 

meydana getiren, gelecek çağlara etki eden büyük insanlar vardır. Bu etki, 

yüzyıllarca halkın belleğinde, gönlünde ve ruhunda yaşayarak ve zamanla devam 

edip gitmektedir. İnsanın ve insan hayatının bütün gizemliliğini fevkalade 

iyi bilen bu gönül erlerine bütün insanlığın ihtiyacı vardır. İşte, bu zatlardan 

biri ve şüphesiz Anadolu’nun manevî mimarlarından olan ve “Somuncu Baba” 

olarak bilinen Şeyh Hamîd-i Veli (k.s)’dir. 

Bu büyük insan, kısa sürede Anadolu’nun her köşesini tanımış ve değerini 

hissederek ona sahip çıkmıştır. Kendisi için eski kaynaklarda “Aktab-ı zaman, 

anların mürşidi”“Sahib-i zaman ve kutb-u daire-i imkân, ilm-i zahirde efdal.” 

“Kutb-u zaman ve halife-i hakikat habib-i rahman” tabirleri kullanılmıştır. 

Bu büyük Allah dostu veli zatın Anadolu’daki faaliyeti, etkisi ile o günden 

günümüze kadar aynı manevî güzelliğin sürdürülmesinde etkili olan Esseyyid 

Osman Hulûsi Efendi Hazretlerinin yetişmesinde etkili olan babası Hatip Hasan 

Efendi konu edilecektir.Hatip Hasan Efendi, hayatının büyük bir kısmını 

Şeyh Hamid-i Veli Camii imam-hatipliğinde geçirdiğinden daha çok “Hatip Hasan 

Efendi” diye anılmıştır. 

71


YARD. DOÇ. DR. MEHMET TAŞTEMİR 


The grand veli excellency ”Somuncu Baba” buried in Darende 

and another buried person in the vicinity of his burial place- 

Hasan Efendi the orator. 

Throughout the history, there have been a number of great men who 

have created the stepping-stones for the development of their cultures and 

influenced the future ages of the nations. This influence has been living in the 

memories, hearts and souls of the people, and is still going on. The whole of 

humanity needs such soul builders who are quite familiar with the mysteries 

of human beings and human lives. Undoubtedly, one of such great men is 

Sheikh Hamid-i Veli (k.s.) who is known as “Somuncu Baba- the bread maker 

who is one of the soul builders of Anatolia. 

This great man has learned and protected almost every corner of Anatolia 

in a relatively short time. To identify him, a number of unique descriptions 

have bene introduced like the leader of the tariqa, the guru of moments, 

the master of time, the religious leader, the best of the apparent science, the 

leader of time and the loved man of the merciful. 

The works and studies of this great lover of Allah, Hasan efendi the orator, 

will be the subject-matter of this presentation who is the father of excellency 

Esseyid Osman Hulusi efendi who had been very influencial in keeping the 

hard-won spritual beauties to date. Hatip Hasan efendi had spent a very long 

period of his life time by serving as an imam in the Mosque of Sheikh Hamid-i 

Veli and thus named as Hasan Efendi the Orator. 

72


YARD. DOÇ. DR. AHMET ABDULLAH NEGM 

Mısır-Ayn Şems Ünv. 

Hulûsi Efendi’nin Hutbelerinin Sosyal Hayatta İnsan Üzerine Etkileri 

Şeyh Osman Hulusi Efendi, düşünsel ve reformcu bir proje ortaya atarak 

öne çıkan en bariz Türk ıslahatçılardan biri sayılır. Ortaya attığı bu proje, günümüzün 

modern vakıasında Müslümanların hayatlarında İslam’ı yaşamalarını 

model almaktadır. Hatta Şeyh’in ülkesindeki politika, İslam’ın yaşanagelen hayat 

vakıasından koparılmasını zorunlu gören seküler bir politika olduğu halde, 

hatta dine karşı düşmanlık gösterildiği ve dine karşı savaşıldığı halde. 

İşte Cuma hutbeleri, onun bu ıslah projesine ulaşmak için kullandığı vesilelerin 

en önemlileri arasında yer alıyordu ve Şeyh Osman Hulusi Efendi bu 

vesileyi oldukça iyi kullanıyordu. Bunun en güzel alameti ise ele aldığı konulardaki 

yoğun çeşitlilik idi. Nitekim Şeyh Cuma hutbesini, hatibin yada davetçinin 

Müslümanları ilgilendiren tüm mevzuları ele alması gereken haftalık buluşmalar 

olarak algılıyordu. Hatta bu mevzular kimi zaman İslami ilimlerden uzak 

gibi görünseler de dinin ve imanın özündendi. 

Bu yazımızda, Şeyh Osman Hulusi Efendi’nin tüm Müslümanlara yönelik 

ıslah projesine ulaşmak üzere mükemmel bir şekilde kullandığı vesilelerden 

biri olarak değerlendirilen Cuma hutbesine ışık tutmaya çalışacağız ve bunu 

da Şeyh’in muhtelif zamanlarda ve münasebetlerde irat ettiği Cuma hutbelerinden 

numuneler teşkil eden ve yüz elli hutbe ihtiva eden “Hutbeler” isimli 

kitap üzerinden yapacağız. 

Friday Sermon for Sheikh Othman Effendi Khulusi 

The Sheikh Othman Effendi Khulusi is considered as one of the prominent 

Turkish reformers who raised an intellectual and reformer project. And this 

project was represented in Experiencing Islam as a reality present in Muslims’ 

lives even if the politics in their countries pursue a secular approach which 

that believes in the necessity of separating Islam from the real life lived, and 

even quarrelling with this religion and fighting against it. 

The Friday Sermon was one of the most important means which he used 

to deliver that reformer project and Sheikh Othman Effendi Khulusi made use 

of such means properly, and the sign of that charity was the extreme diversity 

in the topics that he addressed. The Sheikh understood the Friday Sermon 

73


as a weekly meeting, in which the Khatib or Preacher must address all the 

topics that concerns all Muslims even though these topics seemed far from 

the Islamic Sciences, which is from the heart of faith and religion. 

In this paper we will try to shed a light on the Friday Sermon by considering 

it as one of the means that is used by Sheikh Othman Effendi Khulusi distinctly 

to deliver his reformer project to the Muslim masses, and through the book 

“Sermons” which contained one hundred and fifty sermons representing 

models of Friday sermon made by the Sheikh in different occasions and times. 

يدنفأ يصولخ نامثع خيشلا دنع ةعملجا ةبطخ 

منج للها دبع دمحأ.د 

سمش ينع ةعماج – بادلآا ةيلك 

اًعورشم اوحرط نيذلا نيزرابلا كارتلأا ينحلصلما دحأ يدنفأ يصولخ نامثع خيشلا دعي 

ينملسلما ةايح يف ا ًعقاو اًرضاح ملاسلإا ةشياعم يف عورشلما اذه لثتم دقو .ا ً يحلاصإو اًيركف 

عقاو نع ملاسلإا لصف ةرورض يري ا ً يناملع ا ًجهن جهتنت هدلب يف ةسايسلا تناك نإو ىتح 

.هتبراحمو نيدلا اذه ةمصاخم ىتح لب ،شاعلما ةايلحا 

عورشلما كلذ ليصوتل اهمدختسا يتلا لئاسولا كلت مهأ نم ةعملجا ةبطخ تناكو 

كلذ ةملاعو ،ةليسولا كلت مادختسا يدنفأ يصولخ نامثع خيشلا نسحأ دقو يحلاصلإا 

يلع ةعملجا ةبطخ خيشلا مهف دقو .اهلوانت يتلا تاعوضولما يف ديدشلا عونتلا ناسحلإا 

مهت يتلا تاعوضولما لك هيف لوانتي نأ ةيعادلا وأ بيطلخا ىلع بجي ،يعوبسأ يقتلم اهنأ 

نيدلا بلص نم يهو ،ةيعرشلا مولعلا نع ةديعب تاعوضولما كلت تدب نإو ىتح ينملسلما 

.نايملإاو 

لئاسولا ىدحإ اهنابسحب ةعملجا ةبطخ ىلع ءوضلا ءاقلإ ةقرولا هذه يف لواحن فوسو 

يحلاصلا هعورشم ليصوتل زيمتم لكشب يدنفأ يصولخ نامثع خيشلا اهمدختسا يتلا 

لثتم ةبطخ ينسمخو ةئام يلع ىوتحا يذلا ”بطلخا” باتك للاخ نم كلذو ،ينملسلما عوملج 

.ةفلتخم تاقوأو تابسانم يف خيشلا اهاقلأ يتلا ةعملجا بطخ نم جذانم 

74


DR. UKTAM SULTONOV 


Muin Halife Baba ve Taşkent Tasavvuf Muhiti 

Taşkent tasavvuf muhitini ele alırken onun en canlı olduğu ve zirve noktaya 

ulaştığı dönem olarak 19.yüzyılı gösterebiliriz. Gerçi bu dönemde Taşkent’te 

Zengi Ata ya, Şeyh Hovand Tahur, Hoca Ahrar gibi şahsiyetler yaşamadı ise 

de andığımız yüzyıl boyunca Nakşibendiye-Müceddidiye ve Kadiriye-Yeseviye 

tarikatlarına ait yüze yakın şeyhin canlı bir faaliyette bulundular. Makalede 

Mu’in Halife’nin oğlu Molla Abdülkadir’e verdiği irşad vesikasi çerçevesinde 

Taşkent tasavvuf muhiti ve bu muhitin temsilcilerinin faaliyetlerine değinilmiştir. 

Günümüzde Mu’in Halife türbesi korunmuş ise de, kendisi hakkında kesin 

tarihî bilgiler çok azdır. Dolayısıyla makalede irşad vesikasi (irşadnâme, 

xatt-i irşad, icazet-nâma) ve onun tahliliyle yetineceğiz. İrşatnâme Fars dilinde 

nesta’lık yazısıyla yazılmıştır. Metin 27 satırı, haşiye de 11 satırı içermektedir. 

Basılan mühürlerden sadece “Halife Mu’in Haci b. Molla Ivaz 

Muhammed” ve “Hacı Mu’in Halife” kelimelerini tam olarak okuyabiliriz. 

İrşadnâmenin en önemli yanı, tarikat silsilesinin sunulmuş olmasıdır. Silsilede 

Peygamberimiz’den (s.a.v.) Molla Abdülkadir’e kadar 38 isim dile getirilmiştir. 

Söz konusu belgede irşad isteyene Molla Abdülkadir’nin kim Cehriye tarikatine 

girmek istiyorsa tövbe ettirerek zikri cehriyeden ders anlatabileceği, eğer 

kâbiliyetli ise mürşitlik yapmaya izin verileceği kaydedilmiştir. 

Kısacası, bu tür irşadnâmeler, diğer bölgelerde olduğu gibi menkıbe ve risalelerin 

az bulunduğu Taşkent’te mürşit ve mürşitlik, irşad meseleleri, Yeseviye 

ve Kadiriye tarikatlarının birbiriyle karışması (Işân-i Imladan sónra) meselelerinin 

araştırılmasında büyük önem arzeder. Ayrıca irşadnâmeler gelecekte 

onları genelleştirme ve karşılaştırmalı olarak inceleme; tasavvuf tarihinde 

yeni isimleri tespit etme gibi meseleleri de ortaya koyar. 

Mu’in Halife (Caliph) Baba And Tashkent Sufism District 

(19-20Th Century) 

When addressing Tashkent Sufism District, we can show that the most 

liveliest and peak point period of it is the 19th century. Though in this period 

figures like Zengi Ata ya, Şeyh Hovand Tahur, Hoca Ahrar hadn’t lived in 

75


Tashkent, in the century mentioned there had been activities of about one 

hundred Sheikh from the Nakşibendiye-Müceddidiye and Kadiriye-Yeseviye 

sects. In our article, we mentioned about Tashkent Sufism District in the 

framework of credential of showing true path given by Mu’in Halife to his son 

Molla Abdülkadir. 

Today even the tomb of the Mu’in Halife is preserved, accurate historical 

information about him is very small. Thus we will be content with irşad 

(showing the true path) credentials (irşadnâme, xatt-i irşad, icazet-nâma) 

and an analysis of him. İrşatname had been written with nesta style in 

Persian language. The text consist of 27 lines and postscript of 11 lines. On 

imprinted seal we can only read clearly the words of “Halife Mu’in Haci b. 

Molla Ivaz Muhammed” and “Hacı Mu’in Halife”. The most important aspect 

of the İrşadnâme is the chain of the sect being submitted. In the chain, 38 

names from the Prophet (pbuh) to Molla Abdulkadir are expressed . In the 

mentioned paper, it is recorded that whoever want irşad and want to be a 

member of the sect, Molla Abdülkadir will make them repent and tell lecture 

from dhikr of Cehriye and if he is gifted, he will be allowed to be a murshid 

(mentor). 

The chain of sect presented in İrşadname is debatable. Abdülhâlik 

Gijduvanî took irshad from Hoca Ahmet Yesevi, Hoca-i Cihan is between 

Abdülhâlik Gijduvanî and Arif Revregî, a figure called Abdülheyr Fağnevî 

is between , Mahmud Encir Fağnevî and Ali Ramitanî and all of these are 

explained based upon attitude of the one who wrote or told the chain. As 

is known, Hoca-i Cihan is the authority of Abdülhâlik Gijduvanî. Therefore, 

deficiencies rose above are might be the mistakes that the person who told 

or wrote the chain while preparing the document. In addition, for Abülheyr 

Fağnavî, Şehit Nazrhoca Narzami, Halife Aşur Şibirgâni, Halife Haqberdi, 

Mu’in Halife activity that takes place in the chain, passing time from hufiye to 

cehriye, a detailed research is needed. 

In short, these kind of “İrşadname”s are in great importance in researchs 

of issues like murshids and being a murshid, issues of irshad, mixing the 

sects of Yeseviye and Kadiriye (After Işan-i Imla) in the Tashkent where epics 

and tracts are rare like other regions. In addition, irşadnâmes present issues 

like generalization and a comparative analysis of them in the future and 

identifying new names in the history of Sufism. 

76


DR. HAMİDİLLO LÜTFİLLAYEV 


Maveraünnehr’deki Tasavvuf Pirlerinin Tefsirleri 

Merkezî Asya tarihine baktığımızda bölgede birçok tasavvuf bilgininin yetiştiğini 

görebiliriz. Son yıllarda Özbekistan’da tasavvuf âlimlerinin faaliyetini 

araştırma, türbelerini yeniden yapma ve tamir etme işlerine önem verilmektedir. 

Araştırmamızda silsile-i şerifte Merkezî Asyalı bilginlerin Kur’an-ı Kerim’in 

tefsiri konusundaki faaliyetleri üzerinde duracağız. 

Tasavvuf âlimleri tahsilleri boyunca Kur’an-ı Kerim’i belli miktarda araştırarak 

ondan faaliyetlerinde en önemli kaynak olarak itsifade etmişlerdir. Bu 

âlimlerin bazıları da tefsir ilmine ait eserler de telif etmiştir. Bunlardan biri 

Hace Muhammed Parsa’dır (k.s.). Hace Muhammed Parsa, 822(1419) yılında 

Buhara’da “Tefsiri Hace Muhammed Parsa” adlı eser yazdı. Günümüze kadar 

eserin beş elyazma nüshası bulunmuştur. Elyazmalardan biri Özbekistan Cumhuriyeti 

Bilimler Akademisi Abu Reyhan Birunî Şarkşinaslık Enstitüsü fonunda 

2180 sayısı altında korunmaktadır. Söz konusu elyazmada Kur’an-ı Kerim’in 

sekiz suresi (هزمهلا ةروس یلا ردقلا ةروس نم) tefsir edilmiştir. 

Tefsire ait eser yazan diğer tasavvuf bilgini de Yakub Çerhî(k.s.)dir. “Tefsir-i 

Çerhî” şeklinde adlandırılan eserde Kur’an-ı Kerim’in 49 suresine (کللما ةروس نم 

سانلا ةروس یلا) ait ayetlerin anlamları işaret yoluyla şerh edilmiştir. Özbekistan 

Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Abu Reyhan Birunî Şarkşinaslık Enstitüsü 

fonunda eserin muhtelif yıllarda yazılan 25’ten fazla nüshası bulunmaktadır. 

Bununla birlikte daha sonraki yıllarda yazılmış olan “Tefsir-i Hüseynî”, “Ahsen 

el-Kasas”, “Ruh el-Beyan” gibi tefsirlerde Merkezî Asyalı tasavvuf bilginlerinden 

alınan alıntılara rastlamak mümkündür. Örneğin, “Tefsir-i Hüseynî” 

eserinin müellifi Nahl suresinin 98.ayetinin tefsirinde Hace Muhammed Parsa 

tefsirine başvurdu ise, Hûd suresinin 90.ayetinin tefsirinde Yakub Çerhî’nin 

fikirlerine dayanmıştır. 

Yukarıdakilerden Merkezî Asya’da yaşayan tasavvuf şeyhlerinin kutsal sayılan 

tefsir ilminde verimli bir şekilde faaliyette bulunduklarını anlayabiliriz. 

Onların bıraktıkları miras, günümüzde Kur’anşinaslık, tasavvufşinaslık ve islamşinaslık 

ilimlerinde en önemli kaynak arzeder. 

77


Interpretations Of Sufı Patriarchs In Maveraunnehir 

(Transoxıana) 

When we look at the history of the Central Asian region, we can see that 

many Sufi scholars have grown in. In recent years, the research activities of 

scholars, rebuilding and repair work of shrines of Sufism in Uzbekistan has 

been importance. 

In our study, we will concentrate on the interpretation activities of the 

Qur’an by Central Asian scholars on chain-i sharif (Silsile-i Şerif). 

Sufism scholars had researched the Qur’an at certain amount all through 

their education and utilized it as the most important source for their activities. 

Some of these scholars had also compiled works belongs to the science 

of interpretation. One of them is Hace Muhammed Parsa (K.S.) – (Kuddise 

Sirruhu - Let God bless his mystery). Hace Muhammed Parsa, wrote his 

work named “The Interpretation of Hace Muhammed Parsa,” in 822 (1419) 

in Bukhara. Up to date, five copy of the manuscript of the work has been 

found. One of these manuscripts is protected in the reserve of The Republic 

of Uzbekistan Academy of Sciences Abu Reyhan Biruni Institute of Eastern 

Sageness (Şarkşinaslık) under the number 2180. Eight Sura of the Qur’an (نم 

هزمهلا ةروس یلا ردقلا ةروس) has been interpreted in the mentioned manuscript. 

One another Sufism scholar who writes works about interpretation is 

Yakub Çerhî (k.s.). In the work named as “Tefsir-i Çerhî – The Interpretation 

of Çerhî) the meanings of verses from 49 Sura of the Qur’an (یلا کللما ةروس نم 

سانلا ةروس) has been annotated through the signs. There are more than 25 

copies of the work written in various years in the reserve of The Republic 

of Uzbekistan Academy of Sciences Abu Reyhan Biruni Institute of Eastern 

Sageness. 

Beside this, in the interpretations written in ensuing years like “Tefsir-i 

Hüseynî”, “Ahsen el-Kasas”, “Ruh el-Beyan”, one can find quotations taken 

from Central Asian Sufism Scholars. For example, while the author of the work 

named “Tefsir-i Hüseynî” referred to the interpretation of Hace Muhammed 

Parsa for the 98th verse of the Nahl Sura, the interpretation of 90th verse of 

Hûd Sura based on the ideas of Yakub Çerhî. 

From information given above, we can understand that Sufism sheikhs 

who lived in Central Asia had been active efficiently in the scholarship of 

interpretation which is considered as sacred. The legacy that they have left 

today presents the most important source in the scholarships of the Qur’an 

Sageness, Sufism Sageness and Islam Sageness. 

78



Kapalı Spor Salonu / DARENDE 


Prof. Dr. Cihan Okuyucu / 



Dîvân-ı Hulûsî-i Dârendevî’de İlham Kaynakları 

Prof. Dr. Kadir Özköse / 

Gazi Osman Paşa Üniversitesi 

Hulûsi Efendi’nin Mektûbatında Gönül Dili 

Prof. Dr. Amina Siljak Jesenkoviç / 

Saraybosna Ünv. 

Dîvân-ı Hulûsî-i Dârendevî’deki Aşk Konulu 

Mesnevi Kahramanlarına Göndermeler 

Prof. Dr. Kazım Hacımeylic / 

Bosna Hersek 


Prof. Dr. Hayrettin İvgin / Ankara 

Somuncu Baba Külliyesi Ve Abşeron Şüvelan Kentindeki 

Seyyid Mir Mövsüm Külliyesi 

Yard. Doç. Dr. Tarık Abdulcelil / 

Kahire Türk Arş. Merkezi 

Hulûsi Efendi’nin Hutbelerinde Ahlaki Değerler 

Dr. Riham Rabah / 

Kahire Türk Arş. Merkezi 

Hulûsi Efendi’nin İlim ve Sanata Verdiği Önem 

79


PROF. DR. CİHAN OKUYUCU 


Dîvân-ı Hulûsî-i Dârendevî’de 

İlham Kaynakları 

Klasik şiirimiz kendi içinde Divan şiiri, Tasavvuf şiiri ve Halk şiiri gibi alt 

isimlendirmelere tabi olmakla birlikte bütün bu edebi anlayışlar kendilerini 

besleyen müşterek islami/tasavvufi kültürün malzemesiyle ortaktırlar. 

Diğer taraftan bazı şairler eserlerinde her üç edebi zevkin mahsüllerine de 

yer vermişlerdir. Bu durum bilhassa şiiri bir tebliğ vasıtası olarak benimseyen 

sufi şairlerde daha çok karşımıza çıkar. Asrımızın sufi şairleri arasında ilk 

hatıra gelen isimlerden biri olan Hulusi Efendi de tıpkı Yunus Emre, Eşrefoğlu 

ve Niyazi Mısri gibi seleflerinde karşımıza çıkan bu zengin ve bütün 

edebi anlayışları kuşatıcı bir zevke sahiptir. Onun hayli hacimli divanında 

bir yandan adı geçen sufi şairlerin izleri görülürken diğer taraftan bilhassa 

Fuzuliyi yahut Şeyh Galibi hatırlatan ifadelere de rastlanmaktadır. Ancak 

hemen her şairde görülen bu etki edebi geleneğimiz açısından son derece 

tabiidir. Bütün klasik şairler adeta seleflerinin edebi terbiyesinden geçerek 

yazmaya başlarlar. Bu bakımdan Gibb”in ifadesiyle klasik şairlerimiz aynı 

şarkıyı söyleyen koro elemanlarına benzerler. Ne var ki bu koroda bazı 

sesler daha bir belirgin ve barizdir. Bu belirginlik konudan çok söyleyiş ustalığına 

istinat eder. Çünkü bütün şairler aynı inanç ve zevk dünyasından 

beslenmektedirler. Hulusi Efendi de şiirlerinde asırlarca dile getirilmiş dini 

ve tasavvufi hakikatleri kullanmak bakımından eskiye tabi olmakla birlikte 

büyük şairlerde görülen söyleyiş ustalığıyla benzerlerinden ayrılır.Keza o 

seleflerine nazire yazmaktan çok onlardan aldığı edebi zevki ve şiir malzemesini 

kendi zevk inbiğinden geçirerek anlatma yolunu seçmiştir. Bu 

bakımdan şiirlerindeki etkileri şekli benzerlikler yoluyla yakalamak bir hayli 

zordur. Biz bu tebliğimizde onun şiirlerinde kendisinden öncekilerle müşterek 

ifade ve zevk birliğine temas edecek v e onu seçkin kılan söyleyiş 

özelliklerini göstermeye çalışacağız. 

80


Inspirations of Hulusi Efendi’s Divan Literature 

Our classical poetry is subject to denominations as Divan poetry, Sufi 

poetry, and Folk poetry within itself and beside these, all of these literary 

insights are common with materials of mutual Islamic / Sufi culture which 

feeds them. On the other hand, some poets have placed products of the each 

of the three literary tastes in their works. This is especially the case with Sufi 

poets who adopts poem as a means of notification/communication. Hulusi 

Efendi, whose name comes to mind firstly as one of the Sufi poets of our 

century, has a taste that encompasses these rich and whole literary insights 

which we encounter by his predecessors like Yunus Emre, Eşrefoğlu and 

Niyazi Mısri. In his Divan that has a considerable volume; in one hand signs 

of above mentioned Sufi poets are seen while on the other hand statements 

that remind especially Fuzuli or Şeyh Galip are also observed. However, this 

effect that is seen in almost every poet is very natural in terms of our literary 

tradition. Almost all of the classical poets fairly began to write after passing 

through the literary discipline of their predecessors. In this regard, as in the 

words of Gibb, our classical poets are similar to the members of a chorus 

singing the same song. However, some voices in this choir are more obvious 

and apparent. This clarity is based on mastery of utterance more than the 

subject. Because, all the poets live on the same world of pleasure and faith. 

Hulusi Efendi, besides being subject to past in regards of using religious 

and Sufi truths which are articulated for centuries in his poems, also differs 

from his peers with his mastery of utterance that is seen with great poets. 

Likewise, besides writing parallel with his predecessors, he has chosen the 

path of depicting the literary taste and poem material that he had taken 

from them after filtering them through his tastes. In this regard, it is rather 

difficult to capture the effects of his poems through formal similarities. In this 

paper, we will point out his unity of common expressions and tastes with his 

predecessor in his poems and will try to indicate features of his utterance 

which makes him distinguished. 

81


PROF. DR. KADİR ÖZKÖSE 

Gazi Osman Paşa Üniversitesi 

Hulûsi Efendi’nin Mektûbatında 

Gönül Dili 

Osman Hulusi Efendi mektup geleneğini irşat hususiyeti olarak kullanmış, 

muhatapları ile sohbet edası içerisinde mektuplarında canlı iletişim kurmaya 

özen göstermiştir. Onun mektupları babanın evladına olan şefkatini yansıtmaktadır. 

Çocuklarına, aile çevresine, akraba üyelerine gönderdiği mektuplarda 

hasret ateşini yansıtan, özlem duygularını içeren ve üzerlerine titreyen 

bir aile büyüğünün hassasiyeti gözlemlenmektedir. Müritlerine gönderdiği 

mektuplarında seyr u sülûk eğitiminin esaslarını ortaya koymaktadır. Mektuplarında 

özlem duyguları, sevgi ifadeleri, hasret acıları, tatlı ve sert uyarıları, 

kötülükten alıkoyma çabaları, ziyaret arzuları, emanete riayet hususiyetleri ve 

Allah için sevgi hassasiyetleri hep iç içe geçmektedir. Tebliğimde irşat hususiyeti 

olarak kullandığı mektuplarını muhataplarına göre değerlendirmeye ve 

tasavvufi açıdan muhteva tahlilini gerçekleştirmeye çalışacağım. 

The language of heart in the letters of Osman Hulusi Efendi 

Osman Hulisi efendi has used the tradition of letter-writing as a means 

of guidance and thus paid attention to establish a lively communication in 

his letters by means of a friendly approach towards his readers. His letters 

reflect the compassion of a father towards his child. In his letters which he 

had sent to his children, to the close family members and to the relatives, 

one easily notices the sensitive feelings of an elderly family member loaded 

with the feeling of longing and bothering for the beloved. In his letters which 

he had written to his disciples, he put forwards the principles of education 

towards the sufi path. In his letters, the feelings of longing and phrases of 

divine loving, bitter feelings caused by missing someone greatly, sharp and 

moderate warnings, the efforts to keep one away from the evil, the desire 

for a visit a holy place, the specifics of safekeeping the holy belongings, and 

above all; the love for Allah, are all interconnected. 

In my communique, I will try to elaborate on his letters on the basis of 

his readers’ perceptions which he had used as a means of guidance, and 

ultimately, will also try to analyze these letters from the point of view of sufi 

path. 

82


PROF. DR. AMİNA SİLJAK JESENKOVİÇ 

Saraybosna Üniversitesi 

Dîvân-ı Hulûsî-i Dârendevî’deki 

Aşk Konulu Mesnevi Kahramanlarına Göndermeler 

Divan-ı Hulusi-i Darendevi’de sayılı beyitlerde Mecnun ile Leyla hikayesine 

göndermelerle karşılaşmak mümkündür. Bu deneme ile Hulusi Hazretlerinin 

Divanında Leyla ile Mecnun hikayesine atıfların bulunduğu beyitleri derleyerek, 

hakiki aşkla aklını feda eden kimsenin hali, onu bu hale getiren, sahralara 

gönderen, onu aşık kılan Sevgili’yi aramaya, çöllerin anlamını bulmaya 

çalışırız. Genellikle Divan ve(veya) Tasavvuf edebiyatında Mecnun (kahraman 

isminden ortaya çıkan) kavramını tek bir boyutlu aşık olarak yorumlamaya 

alıştık. Halbuki ‘arkimetinde’ olduğu gibi diğer divan şairlerinin eserlerinde 

de, Hulusi Hazretleri’nin Divanında da Mecnun’un manevi gelişmesini takip 

edebilıyoruz. Aynı zamanda Leyla ile Mecnun hikayesiyle/mesnevileriyle Hulusi 

Hazretleri’nin belirtilen beyitlerinin açıklamasını bulmaya gayret göstereceğiz. 

The State of Mind of Mecnun in the Divan 

(Classical Ottoman Poetry) of His Nib Hulusi 

It is quite likely to come upon with certain references and attributions to 

the story of Leyla and Mecnun ( Two hopeless lovers who have seperated in 

the past but never managed to re-unite) in a number of couplets in Divan-ı 

Hulusi-i Darendevi. 

With this presentation however, we will compile those couples which 

refer to the story of Leyla and Mecnun so that we can try to understand the 

meaning of the deserts which ultimately caused the humble lover sacrifice 

his mind for the sake of Holy Love which also caused him to lose his mind, 

took him to the Sahara desert and made him fall in love with the Holy Cause. 

Generally speaking, in “Divan” and/or “Tasavvuf (Islamic Mystisizm)” 

literature, we are accustomed to interpret the concept of Mecnun as a onedimensional 

lover due to his name as a well-known hero of an old saga. 

Whereas; in one of his works called “arkimetinde” of His Nib Hulusi and also 

in the different works of many other Divan poets, we can clearly follow-up 

the moral progress of Mecnun towards the Love for God. 

From this point of view, we will try to unveil the meaning of the couplets 

from the works of His Nib Hulusi with reference to the story of Leyla and 

Mecnun, and also, from his Masnavis (poem made of rhymed couplets). 

83



Bosna Hersek 


Osman Hulusi Efendi ve Şeyh Mesud Hadžimejlić siyasi ve kültürel anlamda 

iki farklı ortamda yaşamlarını sürdürmüşler ve halklarına hizmet vermişlerdir. 

Ancak her ikisinin de yaşadıkları toplumlarda bıraktıkları etki aynıdır. 

Bu çalışmada her ikisinin de yaşamları ve çalışmalarına dair araştırmalara yer 

verilecektir. Yaşamları bıraktıkları farklı miraslar aracılığıyla anlatılacak ve bu 

teberrular manevi rehberlik yapacak kalıplar oluşturacaktır. Bu iki farklı coğrafyanın 

insanının benzerlikleri, yazılı eserleri, geride bıraktıkları eğitim ve Allah 

adına yaptıkları daha başka her şey bir bütün olarak ele alınacaktır. 

The Common Path Between The Bosnian Mentors And 

Hulusi Efendi 

Osman Hulusi Efendi and Sheikh Mesud Hadžimejlić lived and worked in 

two different cultural and political circumstances but left same influence on 

societies they lived in. Their life and work of will be researched in this paper. 

Their life will be presented through their different legacy, from material and 

built structures to spiritual guidance. These two geographically separated 

personalities will be united through their similarities, written material, 

education they left behind, and everything else they created in the name of 

Allah. 

84


PROF. DR. HAYRETTİN İVGİN 

Ankara 

Somuncu Baba Külliyesi Ve Abşeron Şüvelan Kentindeki Seyyid 

Mir Mövsüm Külliyesi 

Azerbaycan’da sosyal düşünce ve felsefe alanında en önemli sorunlardan 

biri; İslam dininin bu alanlarda yeteri kadar yer almaması ve bilinmezliğini 

korumasıdır. Azerbaycan topraklarında İslamın yayılmasının tarih boyunca işgaller, 

feodal zorbaların baskıları, çeşitli halklardan oluşan sosyal ve ekonomik 

hayat bunun en büyük sebebidir. Çok farklı inanışların bu topraklarda vücut 

bulması; bu inanışların çeşitli tarikat, mezhep, akımlar ve cemaatler halinde 

yer alması, İslamın yeteri kadar anlaşılamamasına yol açmıştır. 

Tebliğimde; Azerbaycan toprakları üstünde; tarikat ve cereyanlar, cemaatler, 

dini hadimler, bazı tasavvufî hareketler, tarikat yapılanmaları ve sufist 

düşünceler kısaca konu edilecektir. 

Somuncu Baba Külliyesi ile Abşeron Şuvelen kentindeki Seyyid Mîr Mövsüm 

Ağa Ziyaretgâhı’ndaki inanışlarla ilgili karşılaştırmalara da yer verilecektir. 

Development Of Islam In Azerbaijan 

(Places of Pilgrimage / Shrines / Hermitages / Religious 

Centers) 

One of the most important problems in the field of social thinking and 

philosophy in Azerbaijan is the Islamic religion being not included enough 

in these areas and keeping its obscurity. Invasions throughout history, the 

pressures of feudal bullies, a life that consists of various social and economic 

peoples are the biggest reason of the spread of Islam in the country of 

Azerbaijan. The embodiment of very different beliefs on these lands, these 

beliefs’ taking place in various sects, denominations, movements, and in 

religious communities, has led to the incomprehensibility of Islam. 

In my paper, on the land of Azerbaijan; sects and movements, religious 

communities, religious hadims, some Sufi movements, sect configurations 

and sufist thoughts shall be treated briefly. 

We will also give comparisons about beliefs in Somuncu Baba Complex 

and Syyid Mîr Mövsüm Ağa Hermitage in Absheron Şuvelen city. 

85


YARD. DOÇ. DR. TARIK ABDULCELİL 

Mısır/Kahire Türk Araştırma Merkezi 

Hulûsi Efendi’nin Hutbelerinde Ahlaki Değerler 

Şeyh Osman Hulusi Efendi (1914 - 1990) İslam’ın ruhunun özünü ve onu 

öğretmenin yüceliğin öne çıkarmak, keza dünya hayatında insanın inşası için 

ve Ahiret’te ebedilik yurduna varmak için İslam’ın gerçek bir hayat sunduğunu 

açığa çıkarmak suretiyle hayatını insanlığa hizmete adamış, Peygamberimiz 

Hz. Muhammed (SallAllahu Aleyhi ve Sellem)’in ahlakın esas almak suretiyle 

de, yirminci asırda insanlığa hizmet edecek ahlaki bir model ortaya atmak 

yolunda azami gayret sarf etmiş ve bu ahlaki model, İslam’a davet ve tasavvufi 

sulük seyrinde tecelli etmiştir. Nitekim bu durum, hutbesinde, vaazında, 

irşadında ve onu insanlara sevdiren ve müritleri çevresinde bir araya getiren 

en bariz görünümü olan kişisel davranışlarında her daim hazır görülüyordu. 

Babasının vefat ettiği 1945 yılından itibaren, babasının halefi olarak, Somuncu 

Baba Camii’nin imamı ve hatibi olarak davet ve irşat vazifesini yerine 

getirmeyi omuzlarına almış, yaklaşık sekiz sene boyunca orada gönüllü olarak 

hutbeler irat etmiş, sonra 1953 yılında camiin resmi hatip kadrosu almış, 

emekli olduğu 1987 yılına kadar orada hitap etmeye devam etmişti. 

Osman Hulusi Efendi, Somuncu Baba Camii’nde irat ettiği hutbeleri bir araya 

getirmiş, tasnif etmiş, bunlardan yüz elli hutbeyi seçmiş ve 2006 yılında 

İstanbul’da Osman Hulusi Efendi Vakfı’na bağlı Nasihat Yayınevi tarafından 

yayımlanmıştır. 

Hutbelerin ele aldığı konular o kadar çeşitlidir ki imani konulardan ibadet 

ve ahlak konularına kadar kapsamaktadır. Mübarek günler ve dini münasebetler 

hakkında özel bir hutbe, toplumsal meselelere değinen bir hutbe, Peygamberimiz 

Hz. Muhammed (SallAllahu Aleyhi ve Sellem) ile Hz. İmam Ali’nin 

hutbelerinden örnekler. Ahlaki değerlerin, kitapta yer verilen hutbelerin konuları 

arasında büyük bir kısım teşkil ettiği mülahaza edilmektedir. 

Bu araştırma çalışmamızda, Şeyh Osman Hulusi Efendi’nin Cuma hutbelerinde 

üzerinde durduğu ahlaki değerleri ele almakla birlikte, Şeyh’in genel 

olarak insanlığa, özel olarak ilçe halkına sunduğu ahlaki ve medeni örnekler 

arasında bu değerlerin yeri ve rol üzerinde odaklanacağız. 

86


Ethical values in Mr. Khulusi Effendi’s Friday sermons 

Sheikh Othman Khulusi Effendi has devoted his life to the service of 

humanity through highlighting the essence of the spirit of Islam and its noble 

teachings, and highlighting the ability of Islam to grant the real life to human 

beings in this world and enjoy the House of immortality in the afterlife. 

He made the bulk of his effort in presenting an ethical model that serves 

humanity in the twentieth century, tracking in this the ethics of Prophet 

Muhammad peace be upon him. And this ethical modal was demonstrated 

in his approach and his behavioral biography; where it was present in his 

sermons and guidance and preachment, and in his personal behavior, which 

had a major impact on the people’s love towards him and on rallying disciples 

around him. 

Sheikh Khulusi Effendi took upon himself - since the death of his father 

in 1945 - the task of calling for God and guidance to be his successor as 

Imam and Preacher in “Somonci Baba” mosque. And he practiced Oratory 

as volunteer for eight years, and then he got a cadre of official Orator of the 

mosque in 1953 and remained giving sermons in it as an Orator until his was 

forwarded to retirement in 1987. 

Khulusi Effendi has collected and classified the sermons which he delivered 

in “Somonci Baba” Mosque, and he selected among it one hundred and fifty 

sermons that had been printed in Istanbul in 2006 by the publishing house 

“Al- Nasiha” (The Advice) which belongs to Othman Khulusi’s endowment 

foundation. 

The topics which were addressed by the sermons vary to include the topics 

of faith and worship, and ethics, and special sermons for the Holy days and 

the religious occasions, and sermons dealing with social issues, and models 

from sermons of Prophet Muhammad peace be upon him and Imam Ali. It 

was noted that ethical values have accounted for the bulk of the sermons 

topics that contained in the book. 

We will address in this research paper the most important ethical values 

that was emphasized by Sheikh Khulusi Effendi in Friday sermons, with 

focusing on the status and role of these values in the ethical and civilized 

model which was presented by Sheikh Khulusi Effendi to humanity in general, 

and to the people of his city in particular. 

These most important values are: 

1- The status of good ethics in Islam. 

2- The value of good attitude. 

3- The value of justice. 

87


4- The value of brotherhood. 

5- The value of honesty. 

6- The value of shyness. 

7- The value of piety. 

8- The value of cooperation and interdependence. 

يدنفأ يصولخ ديسلل ةعملجا بطخ يف ةيقلاخلأا ميقلا 

ليللجا دبع قراط .د 

ةيناسنلإا ةمدخ يف هتايح (1914-1990) يدنفأ يصولخ نامثع خيشلا بهو 

حنم ىلع ملاسلإا ةردق زاربإو ،ةحمسلا هميلاعتو ملاسلإا حور رهولج هزاربإ للاخ نم 

هدهج لج لذبو .ةرخلآا يف دوللخا رادب عتمتلاو ايندلا يف ناسنلإا ينبل ةيقيقلحا ةايلحا 

قلاخأ كلذ يف ا ً يفتقم نيرشعلا نرقلا يف ةيناسنلإا مدخي يقلاخأ جذونم حرط يف 

هجهنم يف يقلاخلأا جذومنلا كلذ ىلتج دقو .ملسو هيلع للها ىلص دمحم يبنلا 

هكولس يفو ،هداشرإو هظعوو هبطخ يف اًرضاح ناك ثيح ؛ةيكولسلا هريسو ،يوعدلا 

.هلوح نيديرلما فافتلاو هل سانلا بح يف رثلأا زربأ هل ناك يذلا ،يصخشلا 

ةمهبم مايقلا - 1945 ماع هدلاو ةافو ذنم – هقتاع ىلع يدنفأ يصولخ خيشلا ذخأ 

ةباطلخا سرامو .“اباب ىنجوموص” دجسبم بيطخو مامإك هل ا ًفلخ داشرلإاو ةوعدلا 

،1953 ماع عماجلل يمسرلا بيطلخا رداك ىلع لصح مث ،تاونس ينامث ةدلم اًعوطتم 

.1987 ماع دعاقتلا ىلإ ليحأ نأ ىلإ هب بطخي لظو 

ىنجوموص” عماجب اهاقلأ يتلا بطلخا فينصتو عمجب يدنفأ يصولخ ماق دقلو 

2006 ماع لوبنطسا يف اهتعابط تتم ،ةبطخ ينسمخو ةئام ددع اهنم راتخاو ،”اباب 

.يصولخ نامثع فقول ةعباتلا ”ةحيصنلا” رشن راد لبق نم 

،ةيدبعتلاو ،ةينايملإا تاعوضولما لمشتل بطلخا اهتلوانت يتلا تاعوضولما عونتتو 

اياضقلاب ىنعت اًبطخو ،ةينيدلا تابسانلماو ةكرابلما مايلأاب ةصاخ اًبطخو ،ةيقلاخلأاو 

ظحلايو .يلع ماملإاو ملسو هيلع للها ىلص دمحم يبنلا بطخ نم جذانمو ،ةيعامتجلاا 

. باتكلاب ةدراولا بطلخا تاعوضوم نم ربكلأا مسقلاب ترثأتسا دق ةيقلاخلأا ميقلا نأ 

خيش اهيلع دكأ يتلا ةيقلاخلأا ميقلا مهأ ةيثحبلا ةقرولا هذه يف لوانتن فوسو 

جذومنلا يف ميقلا هذه رودو ةناكم ىلع زيكرتلا عم ،ةعملجا بطخ يف يدنفأ يصولخ 

.ةصاخ هتنيدم لهأ ىلإو ،ةماع ةيناسنلإل خيشلا همدق يذلا يراضلحاو يقلاخلأا 

88


DR. RİHAM RABAH 

Kahire Türk Araştırma Merkezi 

Hulûsi Efendi’nin İlim ve Sanata Verdiği Önem 

Şeyh Osman Hulusi Efendi (1914-1990) yirminci yüzyılda Türkiye’de en öne 

çıkan tasavvuf alimlerinden biri olarak görülür. Nitekim kendisinden öncekilerden 

miras aldığı tasavvuf yolunu, yeni çağın akıntısına karşı koruyabilmiş, 

hadaratın gerekleri ile toplumu yaklaştırabilmiş, tebliğ ve irşat görevini yürütebilmiştir. 

Şeyh Osman Hulusi Efendi, saliklerin yürüdüğü yollarda yürümüş, Nakşibendi 

Tarikatı’nda büyük bir dereceye ulaşmış, çağın en iyi alimlerinden İslami 

ilimleri ve tasavvufu tedris etmiş, özellikle Şeyh İhramcı Zade İsmail (1880- 

1969) önünde dirsek çürütmüştü. 

Bir tasavvuf alimi olarak Şeyh Hulusi Efendi’nin izlediği yolu ayırt eden en 

önemli şeyin, toplumun kalkınması doğrultusunda ilmi ve eğitime, toplumsal 

meselelere, bunları çözümü üzerinde çalışmaya ve kaynaşma kültürünü yaymaya 

verdiği önem olduğu söylemek mümkündür. 

Şeyh Osman Hulusi Efendi gerçekten büyük bir gayret göstermiş, eğitim, 

kültür ve sanat dallarının yanı sıra önemli toplumsal alanlarda Darende ilçesine 

hizmet yolunda büyük katkılarda bulunmuş, o kadar ki şöyle denilir olmuştur: 

“Darende’de bulunan her modern projenin arkasında Şeyh Osman 

Hulusi Efendi’nin gayretleri vardır, gerek doğrudan katkısı yoluyla, gerekse o 

yöndeki teşvikleri yoluyla” Halen daha Hulusi Efendi Vakfı hizmetlerini sürdürmektedir. 

Şeyh Osman Hulusi Efendi’nin ilim ve sanatta önem verdiği en önemli unsurlar 

olarak aşağıdaki hususları sıralayabiliriz: 

- Şeyh Osman Hulusi Efendi’nin ilim tahsiline gösterdiği titizlik ve kaynakları 

çoğaltması 

- Nadir bulunan kitapları ve hatları toplamaya gösterdiği titizlik ve oldukça 

büyük iki kütüphane kurması 

- 1945 yılından başlayıp vefat ettiği 1990 yılına kadar Somuncu Baba 

Camii’nde irat ettiği hutbeler ve düzenlediği celseler vasıtasıyla din ve dünya 

işlerinde önderlik, hatiplik, vaizlik ve irşat vazifelerini üstlenmesi 

- Hayır işleri için Osman Hulusi Vakfı’nın kurulması 

- Çok sayıda okul, öğrenci yurdu, kütüphane inşa etmesi ve Cumhurbaşkanı 

Kenan Evren’in kendisini tebrik etmesi 

- Çok sayıda caminin inşası ve derin tarihsel köklere sahip eserlerin restorasyonu 

89


- Marangozluk, ciltçilik, ıtriyat ve diğer benzer pek çok el sanatını koruma 

altına alması 

Bu araştırma çalışması, Şeyh Osman Hulusi Efendi ve vakfının ilim ve sanat 

dallarına gösterdiği önemi ortaya koymak üzere yukarıda geçen noktaların 

detayları üzerinde yoğunlaşmayı amaçlamaktadır. 

Mr. Othman Khulusi Effendi, 

and his interest in science and arts 

Sheikh Othman Khulusi Effendi (1914 - 1990) is considered as one of the 

most prominent scholars of Sufis in Turkey during the twentieth century. 

Where he was able to preserve the Sufi methodology of his predecessors and 

enrich it with a modern spirit through which he could approach the society 

and its civilization requirements and do the tasks of spreading the religion 

and guidance. 

Khulusi Effendi has developed and passed through the paths of the passers 

before him, and he attained a great and high level in the Naqshbandi, and 

he received the Islamic and mystic sciences and its education by the finest 

scholars of his time, and especially his mentor Sheikh Ahramji Zadeh Ismail 

Hakki (1880-1969). 

It can be said that the most characterized thing of Sheikh Khulusi Effendi’s 

methodology as a mystic scholar, is his interest in science and education, and 

arts, and community issues, and work on solving it, and spreading the ethos 

of cohesion for the renaissance of the community. 

Sheikh Khulusi Effendi has done great efforts, and made major contributions 

in the service of the city of “Daranda” in the areas of education, culture and 

arts as well as wide social fields, so it was said: “That all the modern projects 

in Daranda were done by the efforts of Sheikh Khulusi Effendi, or by his 

direct support, or by his encouragement”, the Khulusi Effendi endowment 

foundation continues to provide its services. 

We may enumerate the most important elements of interest for Sheikh 

Effendi Khulusi in science and arts in the following points: 

- Sheikh Khulusi Effendi’s insatiable in learning, and multiplicity of sciences’ 

resources. 

- His keenness to collecting rare books and manuscripts, and the formation 

of two huge libraries. 

- Practicing imamate and oratory and preaching and guidance in religion 

and life affairs through his speeches and meetings in “Somonci Baba” mosque 

since 1945 until his death in 1990. 

90


- Establishing Othman Khulusi Endowment Foundation for charitable 

activities. 

- Establishing lot of schools, and students’ dormitories, and libraries, and 

the honoring of the president Kanaan Afrin to him. 

- Establishing and restoring lot of Mosques and ancient relics. 

- His mastery in lot of handmade arts like carpentry and bindery and 

perfumes and other. 

The research paper aims to focus on the details of the previous points 

to highlight the interest of Sheikh Khulusi Effendi and his Endowment 

Foundation in science and arts. 

نفلاو ملعلاب همامتهاو ،يدنفأ يصولخ نامثع ديسلا 

حابر ماهير .د 

ةفوصتلما ءاملع زربأ نم اًدحاو (1914-1990) يدنفأ يصولخ نامثع خيشلا دعي 

هفلاسلأ يفوصلا جهنلا ىلع ظافلحا نم نكتم ثيح .نيرشعلا نرقلا يف ايكرت يف 

ةيراضلحا هتابلطتمو عمتلمجا نم بارتقلاا اهللاخ نم عاطتسا ةيرصع حورب هئارثإو 

.داشرلإاو غيلبتلا ةمهبم مايقلاو 

ةقيرطلا يف اميظع اًوأش غلبو ،ينكلاسلا جرادم يف يدنفأ يصولخ جردت دقلو 

ةصاخو ،هرصع ءاملع ةريخ دي ىلع ةيفوصلاو ةيعرشلا مولعلا ىقلتو ،ةيدنبشقنلا 

.(1880-1969) يقح ليعامسا هداز يجمارحإ خيشلا هدشرمدي ىلع 

وه فوصتم ملاعك يدنفأ يصولخ خيشلا جهنم هب زيتم ام مهأ نأ لوقلا نكيمو 

ةفاقث رشنو ،اهلح ىلع لمعلاو ،عمتلمجا اياضقو ،نونفلاو ،ميلعتلاو ملعلاب همامتها 

.عمتلمجا ةضهن لجأ نم لفاكتلا 

ةمدخ يف ىربك تاماهسإ مدقو ،ةميظع دوهجب يدنفأ يصولخ خيشلا ماق دقلو 

ةيعامتلجا تلاالمجا نع لاضف نونفلاو ةفاقثلاو ميلعتلا تلااجم يف ”هدنراد” ةنيدم 

يصولخ خيشلا دوهجب تناك هدنراد يف ةثيدلحا تاعورشلما لك نأ :ليق ىتح ،ةمخضلا 

يمدقت لصاوي يدنفأ يصولخ فقو لازي لاو ،”اهل هعيجشت وأ ،رشابلما همعدب امإ ،يدنفأ 

.هتامدخ 

يف نفلاو ملعلاب ىدنفأ يصولخ خيشلا مامتها رصانع مهأ ددعن نأ انل زوجيو 

:ةيلاتلا طاقنلا 

.هعبانم ددعتو ،ملعلا ليصتح يف يدنفأ يصولخ خيشلا مهن - 

.ينترماع ينتبتكم نيوكتو ،ةردانلا تاطوطلمخاو بتكلا عمج ىلع هصرح - 

هبطخ للاخ نم ايندلاو نيدلا نوئش يف داشرلإاو ظعولاو ةباطلخاو ةماملإاب مايقلا - 

91


.1990 ماع هتافو ىتح 1945 ماع ذنم ”اباب ىنجوموص” عماج يف هتاسلجو 

ةيريلخا لامعلأل يصولخ نامثع فقو سيسأت ...- 

نيرفأ ناعنك سيئرلا يمركتو .تابتكلماو ،بلاطلا تويبو ،سرادلما نم ريثكلا سيسأت - 

.هل 

.ةقيرعلا ةيراضلحا راثلأاو دجاسلما نم ريثكلا ميمرتو ءاشنإ - 

.اهريغو روطعلاو ديلجتلاو ةراجنلا لثم ةيوديلا نونفلا نم ديدعل هناقتإ - 

مامتها زاربلإ ةقباسلا طاقنلا ليصافت ىلع زيكرتلا ىلإ ةيثحبلا ةقرولا فدهتو 

.نونفلاو مولعلاب يدنفأ يصولخ فقوو خيشلا 

92



Kapalı Spor Salonu / DARENDE 


Prof. Dr. Yakup Çelik / 



Prof. Dr. Arif Naushahi / 

Pakistan/Government Gordan Kolej 

Ubeydullah Ahrar ve Onun Öğretileri 

Prof. Dr. Mehmet İnbaşı / 

Erciyes Üniversitesi 

Somuncu Baba ile Alakalı Mekanlar - Şehirler 

İsra Tatlic / Saraybosna Üniversitesi 

Bosna Tekkeleri ile Somuncu Baba Külliyesinin 

Değerlendirmesi/ Karşılaştırması 

İmam Khalıd Husseın / İngiltere 

İngiltere’de Tasavvufun Etkileri ve Hulûsi Efendi ile Ortak Yönleri 

Dr. Ismat Durranı / Pakistan/ 

Bahavalpur İslamiye Üniversitesi 

Mazhar-ı Can-ı Canan’ın Öğretileri ve Farsça Literatüre Katkıları 

Dr. Ümran Ay / Marmara Üniversitesi 

Hulûsi Efendi’nin Dîvân’ında Kardeşlik 

93


PROF. DR. ARİF NAUSHAHİ 

Pakistan/Government Gordan Kolej 

Hâce Ahrar: Yaşamı, Öğretileri ve Görüşleri 

Hace Ubeydullah Ahrar (1414–1490) hazretlerinin Orta Avrasya’daki dini, 

sosyal, siyasi ve ekonomik alanlardaki ibret verici rolü, O’nu olağanüstü bir Tasavvuf 

Şeyhi olarak herkesten farklı kılmaktadır. Hoca Ubeydullah Ahrar hazretleri 

yaşamını kendi tasavvuf dünyasını geliştirmekle birlikte müritlerinin ve 

halifelerinin eğitimine adamıştır. Timur döneminin sonlarına doğru yalnızca 

İslam dünyasında değil aynı zamanda dünya çapında da gerçekleştirdiği eylemler 

Şeriatı iltizam etmek ve padişahlık rejimindeki devlette huzur ve adaleti 

sürdürmek amacı gütmüştür. 

Hoca Ubeydullah Ahrar hazretlerinin olağanüstü sayıdaki hayat dersleri, 

özlü sözleri, eylemleri ve eserleri kendisi tarafından bizlere bahşedilmiştir. 

Mir Abd al-Avval Nishapuri (d.1500) tarafından derlenen Masmu’t ya da 

Malfuzat-i Ahrar, Muhammed Gazi Semerkand (d.1515) tarafından derlenen 

Selselatul ‘Arfin Tazkeratul Siddeqin, Fakhr al-Din Kashefi (d.1532) tarafından 

derlenen Rashahat-i’ayin al-hayat ve Maulana Shaykh tarafından derlenen 

Manakeb-.i Ahrar ya da Khawariq-i ‘adat-i hace Ubeydullah Ahrar adlı eserler 

Hâce Ahrar hakkındaki önemli hagiografik kaynaklar arasında yer almaktadır. 

Adı geçen tüm bu kaynaklar yayımlanmıştır. 

Hâce Ahrar hazretlerinin zikirlerinden bazıları: 

Dervişliğin özeti dervişin maddi ya da manevi yönden hiç kimseye zulüm 

olmamasıdır. 

Fakir tüm ihtiyaçları karşılanmış olana denir. Ancak bu kavram hiçbir şeye 

ihtiyaç duymayan Allah için kullanılamaz çünkü yeryüzündeki her şey Allah’ın 

bir aynası ve yansımasıdır. Fakir muhtaç olandır, ruhun ve hırsın peşinde her 

varlığın aşığıdır. Evrenin sunduklarıyla yoluna ulaşır. 

Sözde âlimlerin bilgisi durgun sular gibidir; ihtiyatlı ve isabetli âlimlik ise 

gönüllerdeki minnet ve şükran bulutlarından akan sular gibidir ve onun masumluğu 

tüm şüphelerin üstünde gelir. 

94


KhawjaAhrar: Life, Teachings and Thoughts 

KhawjaUbaydullahAhrar (1414-1490) exemplary spiritual,social,political, 

and economic role in Central Eurasia distinguishes him as an extraordinary 

Sufi Shaykh whose life was devoted to both his inner spiritual journey and 

training of murids and khalifasand his worldly activities intended to uphold 

the Shariah and maintain peace and justice in the sovereign domain and 

among the Muslim populace in the late Timurid period. 

We are blessed with an unusually broad range of primary sources on the 

life,sayings,activities, and writings of KhawjaAhrar. 

Masmu’tor Malfuzat-i Ahrar by Mir Abd al-AvvalNishapuri(d.1500),Selselatu 

l‘Arfin vTazkeratulSiddeqin by Muhammad QaziSamarkandi(d.1515),Rashahati’ayinal-hayat 

byFakhr al-Din Kashefi(d.1532) and Manaqeb-.i Ahraror 

Khawariq-i ‘adat-i khawajaUbaydullahAhrar by MaulanaShaykh are very 

important hagiographical sources onKhwajaAhrar.All these sourceshas 

published. 

Some thoughts of KhawjaAhrar: 

Summary of darvishi is that darvishdid not bear the burden on others 

neither spiritually not materially. 

Faqir is said to one whose all necessities have been fulfilled and 

except Allah he doesn’t requireanything else becauseeverything in this 

universe is the mirror and reflector of Allah.Faqir is dependent and lover 

of everythingaccording to his seeking spirit and avidity.He achieves their 

destination from all presents of this universe. 

Knowledge of so-called scholars is like stagnant water and wisdom of 

prudent and sagacious scholars is like water in flow which drops from clouds 

of blessings on their hearts and his purity is above from all doubts. 

95


PROF. DR. MEHMET İNBAŞI 

Erciyes Üniversitesi 

Somuncu Baba ile Alakalı 

Mekanlar - Şehirler 

XIV. yüzyılın ortalarına doğru Kayseri’nin Cebel-i Ali Nahiyesi’ne bağlı Akçakaya 

köyünde dünyaya gelen Somuncu Baba, Osmanlı Devleti’nin kuruluş 

aşamasındaki en önemli gönül erlerinden birisidir. Bu çalışmada, Somuncu 

Baba’nın doğduğu Akçakaya köyü, köyünde talebeleri ve sevenleri tarafından 

yaptırılan mescidi, Kayseri’deki ilim hayatı ve Davud-ı Kayserî, Seyyid Burhaneddin 

Muhakkik-i Tırmizî vb. şahsiyetler hakkında bilgi verilecektir. 

The places and cities related to Somuncu Baba 

Somuncu Baba was born in the Akçakaya village which is within the 

boundaries of Cebel-i Ali county who was one of the most important tolerant 

and sensible persons who had lived during the foundation era of the Ottoman 

Empire. 

By this presentation, the detailed information will be submitted on the 

village of Akçakaya where Somuncu Baba was born, the small Mosque which 

was built by his students and followers in his village, his scientific studies in the 

township of Kayseri, and finally; the information on the leading personalities 

like Davud-i Kayseri, Seyyid Burhaneddin, Muhakkik-i Tırmızi and the like, will 

also be submitted. 

96


İMAM KHALID HUSSEIN 

İngiltere 

İngiltere’de Tasavvufun Etkileri ve 

Hulûsi Efendi ile Ortak Yönleri 

İngiltere’deki Sufi tarikatları, Sufi’lerin İngiltere’de başladıkları tarih, Tarikatlar 

İngiltere’de nasıl yaygınlaştı, İngiltere’de Türk Nakşibendi Tarikatı ve 

son olarak, bunların Hulusi efendi ile olan ortak noktaları. 

The Impact Of Sufısm In England And 

Its Common Path With Hulusi Efendi 

Sufi Tareeqa’s in England, When Sufisstarted in England, How 

Tareeqaspreads in England, Turkish Naqshabandi Tareeqa’s in England and 

commonpointwith Hulusi Efendi. 

97


İSRA TATLİC 

Saraybosna Üniversitesi 

‘’Mimari Yaratım Sürecinin Bir Kavramı Olarak Tabii Bağlam’’ 

İslami mimari farklı kültürel ve ehtik çevrelerde gelişerek birleştirici özelli- 

ğini korumuştur. Titus Burckhardt tarafından ‘’Bütünlük içinde çeşitlilik görün- 

güsü ya da çeşitlilikte bütünlük’’ (Burckhardt, 1976) olarak tanımlanan özelliği 

farklı mimari türlerde esnek bir takım ortak prensiplerin bir sonucu olarak 

görülebilmektedir. Bu prensipler iki ana kıstasa indirgenebilir: (1) iç uyumun 

oluşturulması ve geliştirilmesi, (2) doğal, yapay veya sosyal bağlamda mimari 

uyum. Bu prensiplerin kullanılması sonucunda Bütünlük kavramından 

yola çıkarak geliştirilmiş dâhili alanla birlikte dış çevrenin bir uzantısı olarak 

geliştirilmiş harici alan ortaya çıkmıştır. Bu prensiplerin özel bir yaklaşımı ya 

da birleşimi iki farklı coğrafyadan örneklendirilebilir. Bu coğrafyalarda harici 

prensip olarak tabii bağlam kullanılırken dâhili prensip olarak da Bütünlük 

ve uyum tercih edilmiştir. Darende’deki Somuncubaba Cami ile Blagay’daki 

Blagay Tekkesi özel doğal alanlarda yer almaktadır ve mimari türleri ile genel 

kompozisyonları açısından farklı gibi görünmelerine rağmen, bir bütün olarak 

mimarileri ve mimari unsurları benzer prensiplere dayanmaktadır. Yeniden 

yapımıyla ilgili Blagay Tekkesi’nin kronogramında yazıldığı üzere ‘’çünkü bu 

kubbe Yüce Yaratıcının bir eseridir.’’ (Mujezinović 1998), her iki örnekte de 

tabii bağlamın konumsal strateji açısından bir Anma görevi bulunmaktadır. 

Bu makalede, bu iki durum çalışmasının yapısal, konumsal ve mimari özellikleri 

değerlendirilecektir. Bu örnekler aracılığıyla İslami mimarinin konumsal 

stratejileri üzerinde tabii bağlamın önemi araştırılacaktır. 

98


The Natural Progress Within The Concept Of 

Architectural Parameters 

Islamic religious architecture have been developed through different 

cultural and ethical environment and kept its unifying quality. Its character 

which Titus Burckhardt defined as ‘’phenomenon of diversity in unity, or of 

unity in diversity’’ (Burckhardt, 1976) can be seen in different architectural 

types and their variations as a result of flexible common principles. These 

principles can be reduced to two main canons: (1) creation and development 

of inner harmony and (2) architectural adaptation to its existing natural, 

artificial or social context. Usage of these principles would ultimately create 

an interior space developed from the concept of Unity and exterior as a 

continuation of a surrounding. A special approach or combination of these 

principles can be found in two geographically separated examples, where 

natural context as an exterior principle is used also as an interior principle 

of Unity and harmony. Somuncubaba Mosque in Darende and Blagaj Tekke 

in Blagaj are positioned in specific natural surroundings, and although 

their architectural style and final composition may seem different, their 

architectural whole and its elements are based on similar principles. As it 

was written in chronogram about reconstruction of Blagaj Tekke ‘’because 

that dome is a creation of the Divine Creator’’ (Mujezinović 1998), in both 

examples natural context has the role of Remembrance in their spatial 

strategy. 

This paper will examine structural, spatial and architectural qualities 

of these two case studies. Through these examples we would like to make 

research on importance of a natural context on spatial strategies of Islamic 

religious architecture. 

99


DR. ISMAT DURRANI 

Pakistan/Bahavalpur İslamiye Üniversitesi 

Mazhar-ı Can-ı Canan’ın Öğretileri ve Farsça Literatüre Katkıları 

Mirza Mazhar Can-ı Canan (1700–1781) olarak bilinen Şemseddin Habibullah, 

Hindistan’ın Delhi şehrinden olan ünlü bir Nakşibendî Şeyhidir. Tasavvufi 

yolculuğunun yanı sıra edebi çalışmalarıyla da tanınmaktadır. Yaşadığı alt 

kıtada Farsça ve Urduca şiirler yazmış ünlü bir şairdir. Çok sayıda edebiyat 

eleştirmeni ve tarihçi tarafından her iki dile olan katkıları dolayısıyla büyük 

övgü toplamıştır. 

1: DİVAN-I-MAZHAR 

Mazhar Can-ı Canan Farsça divan’ını 1757 yılında hazırlamıştır. Yazmış olduğu 

20,000 beyit arasından seçtiği yalnızca 1000 beyit eserinde yer almıştır. 

2: KHARITAH-Y JAVAHER 

Mazhar Can-ı Canan tarafından hazırlanmış pek çoğu tanınmayan 500 Fars 

şairinin şiirlerinden oluşan bir seçkidir. Mazhar Can-ı Canan bu eserde aynı 

zamanda kendi Farsça şiirlerine de yer vermiştir. 

3: MEKTUBAT 

Mirza Mazhar’ın Mektubat’ı (mektuplar) çeşitli zamanlarda farklı kimseler 

tarafından derlenip hazırlanmıştır. 

1. Mirza Mazhar hayattayken hazırlanan ve 23 mektuptan oluşan ilk Mektubat 

koleksiyonu Naimullah Behraici tarafından hazırlanmış olup M’amulat-ı 

Mazharı olarak bilinmektedir. 

2. Şah Gulam Ali Dehlevî, Behraici’nin koleksiyonuna bir mektup daha ekleyerek 

Maqamat-ı-Mazharı adlı eseri oluşturmuştur. 

3. Fath alakhbar Yayınevi, Kaul (Aligarh, Hindistan) basım tarafından yayımlanan 

Ruq’at Karamat Sa’dat Mazhar Can-ı Canan’ın 63 mektubunu içermektedir. 

4. Abu al Kahir Muhammed Muradabadi Kalmat-ı Tayyabat adlı eserinde 

Mazhar Can-ı Canan’ın 89 mektubuna yer vermiştir. 

5. Abdulrezzak Quraishi, Mazhar Can-ı Canan’ın 147 mektubunu bir araya 

getirmiştir. 

6. Dr. Gulam Mustafa Han, Lavaih Kanqah-ı Mazhariya adlı eserinde Mazhar 

Can-ı Canan’ın 10 mektubuna yer vermiştir. 

Mazhar Can-ı Canan’ın tüm bu eserleri Hindistan ve Pakistan’da yayımlanmıştır. 

100


MirzaMazhar Jan-e Janan’s contributions in 

Persian Literature 

Shams al-din Habibullahcalled MirzaMazhar Jan-e Janan(1700-1781), 

a famous MujaddadiNaqshbandiShaikh from Delhi, India apart from inner 

spiritual journey hadliterary activities also. He was a well known Persian 

and Urdu poet of Subcontinent. All literary critics and historians praised his 

services to both languages. 

1: DIVAN-E-MAZHAR 

MazharJan-e Janancompiled his Persian divan in 1757. He selected and 

entered only 1000 couplets from his 20,000 couplets. 

2: KHARITAH-Y JAVAHER 

This is a biyaz by Mazhar Jan-e Janan in which he made a selection of 

500 Persian poets mostly unknown.Mazhar Jan-e Janan also added his own 

Persian poetry in this biyaz. 

3: MEKTUBAT 

There are various collections of MirzaMazhar’sMektubat(letters) compiled 

by various persons at various times. 

1. First collection of his Mektubat which contains 23 letters was compiled 

during MirzaMazhar’s life and Naim Allah Bharayichi made a selection of this 

in M’amulat-e Mazhari. 

2. Shah Ghulam Ali Dehlavi added one more letter on Bharayichi collection 

in Maqamat-e-Mazhari. 

3. FathalakhbarPress, Kaul (Aligarh,India) edition of Ruq’atKaramatSa’dat 

contains 63 letters of Mazhar Jan-e Janan. 

4. Abu al Khair Muhammad Muradabadi compiled 89 letters of Mazhar 

Jan-e Janan in his book Kalmat-e Tayyabat. 

5. Abd al RazzaqQuraishi compiled 147 letters of Mazhar Jan-e Janan. 

6. Dr.Ghulam Mustafa Khan compiled 10 letters of Mazhar Jan-e Janan in 

his book LavaihKhanqah-e Mazhariya. 

All these works of Mazhar Jan-e Janan has published in India and Pakistan. 

101


DR. ÜMRAN AY 


Hulûsi Efendi’nin Dîvân’ında Kardeşlik 

Türk-İslam coğrafyasında vücuda gelen manzum ve mensur edebî eserler, 

Müslüman-Türk milletinin dünya ve ahiret görüşü, devlet-millet ve toplum 

anlayışı, kültürel değerleri vs. gibi konularda zengin malzemeye sahiptirler. 

Tarihi seyri içinde edebî metinlerde istifade edilen “ashab, tâbiîn, derviş, kardaş, 

karındaş, alp-eren, gazi, ihvan, dost, ahbap, yâr, yârân, yâren, can, yoldaş” 

gibi kelimeler yakınlık, birlik beraberlik, sevgi ve samimiyet duygularını 

içinde barındıran “kardeşlik” anlamını da yüklenmişlerdir. Edebî eserlerde 

dile getirilen Allahcc, Peygambersav ve din büyüklerine sevgi, ana-baba hakkı, 

komşu hakkı, doğruluk ve iyiliği telkin, adalet, cömertlik, yardımseverlik, 

kardeşlik gibi erdemler uzun ömürlü Türk-İslam devletlerinin kurulmasına ve 

yaşatılmasına vesile olmuşlar, birlik-dirlik çağrıları fertler arasında bir maya 

vazifesi görmüştür. 

Klasik Türk şiirinin 20.yy’daki temsilcilerinden es-Seyyid Hulusî Efendi 

eserlerinde verdiği Allah, Peygamber aşkı, vatan sevgisi, birlik beraberlik duygusu, 

dirlik-dirilik, kardeşlik, güzel ahlak sahibi olma, kötülükten uzak olma 

gibi dini-ahlakî ve toplumsal mesajlarıyla cemiyetimizin son dönem mimarlarından 

biridir. 

Bu makalede destan geleneğinden dini-ahlakî mesnevilere, oradan da günümüze 

uzanan çizgide genel hatlarıyla edebiyatımızda kardeşlik teması üzerinde 

durulacak ve es-Seyyid Hulusî Efendi’nin eserlerinde, özellikle divanında 

vurguladığı kardeşlik duygusu beyit örnekleri üzerinden işlenecektir. 

Anahtar Kelimeler: Klasik Türk Edebiyatı, es-Seyyid Hulûsi Efendi Divanı, 

kardeşlik, kardeşliğin özellikleri. 

102


DR. ÜMRAN AY 


A Sense Of Brotherhood In The Divan Of 

Es-Seyyid Hulûsî Efendi 

Verse and prose literary works which are formed in the Turkish-Islamic 

geography have a rich material about issues like world and afterlife vision 

of the Muslim-Turkish nation their insight of state, nation and society, 

cultural values, etc. In the course of history, words benefited from literary 

texts like “ashab(companion), tâbiîn, derviş (dervish), kardaş (brother), 

karındaş (brother), alp-eren, gazi (ghazi), ihvan (friend), dost(friend), ahbap 

(fellow man – friend), yâr (love), yârân, yâren (friends), can (friend), yoldaş 

(fellow)” also attribute meaning of “brotherhood” that contains emotions 

like closeness, unity and solidarity, love and intimacy. Virtues like affection/ 

love to Allah (SWT), the Prophet (PBUH) and religion elders, rights of parents, 

vicinity rights, suggesting truth and goodness, justice, generosity, helpfulness, 

brotherhood lead to foundation of long lasting Turkish-Islamic states and 

keeping them alive and calls for unity-peace and happiness served as a yeast 

between individuals. 

Es-Seyyid Hulusî Efendi, who was a representative of Classical Turkish 

Poetry in 20th century, is one of the architects of last periods of our 

community with his religious-moral and social messages such as love of 

Allah, the Prophet, patriotism, emotion of unity and solidarity, peace and 

happiness-vitality, brotherhood, having good morals and being free from evil. 

In this article, we will concentrate on theme of brotherhood in our 

literature in general terms from the epic tradition to religious-moral mesnevis 

and from there to present and the emotion of brotherhood that es-Seyyid 

Hulusî Efendi emphasized in his works, especially in his divan will be treated 

on the examples of verses. 

Keywords: Classical Turkish Literature, the Divam of es-Seyyid Hulûsi 

Efendi brotherhood, and properties of brotherhood. 

103


104

HULÛSİ EFEN HULÛSİ EFENDİ - Hulusi Efendi Vakfı

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?