UââU SÃâU â § ÃfllÃÃøÿà ¥ â§à ¬ÃâËUÿ-ââUªÃà Ãâ˧ÿÃâ¢Ã
UââU SÃâU â § ÃfllÃÃøÿà ¥ â§à ¬ÃâËUÿ-ââUªÃà Ãâ˧ÿÃâ¢Ã
UââU SÃâU â § ÃfllÃÃøÿà ¥ â§à ¬ÃâËUÿ-ââUªÃà Ãâ˧ÿÃâ¢Ã
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
International Referred Research Journal, August,2010 ISSN- 0974-2832VoL.II *ISSUE-19<br />
* ©U¬ÊøÊÿ¸, Á‡ÊˇÊʇÊÊSòÊ Áfl÷ʪ, ŒËŸŒÿÊ‹ ©U¬ÊäÿÊÿ ªÊapple⁄Uπ¬È⁄U Áfl‡√ÊÁfllÊ‹ÿ, ªÊapple⁄Uπ¬È⁄U<br />
vkt ls dqN le; iwoZ [ksy&dwn] okn&fookn] ukVd] laxhr lgHkkfxrk dk v/;;uA 2-fofHkUu ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa esa<br />
vkfn fØ;kvksa dks ikB~;Øe ds {ks= ls ckgj dh oLrq ekuk tkrk b.VjehfM,V dh Nk=kvksa dh lgHkkfxrk dk v/;;uA 3-dyk<br />
Fkk] vkSj mudks vfrfjDr ikB~;Øe fØ;kvksa ¼Extra Curricular rFkk foKku oxZ ds Nk=ksa dh ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa esa<br />
Activities½ ds uke ls iqdkjk tkrk FkkA ml le; fo|ky; lgHkkfxrk dk rqyukRed v/;;uA4-dyk rFkk foKku oxZ dh<br />
vf/kdkjh bu fØ;kvksa esa dksbZ :fp ugha ysrs Fks vkSj dHkh&dHkh Nk=kvksa dh ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa esa lgHkkfxrk dk rqyukRed<br />
budks 'kfDr vkSj le; ds n`f"Vdks.k ls O;FkZ ekurs FksA vk/kqfud v/;;uA 5- dyk oxZ ds Nk=&Nk=kvksa dh ikB~;&lgxkeh<br />
dky esa f'k{kk 'kkL=h bl ckr ij lger gks x;s gS fd ;fn fØ;kvksa esa lgHkkfxrk dk rqyukRed v/;;uA 6- foKku oxZ<br />
bu fØ;kvksa dks leqfpr :Ik ls iFk&iznf'kZr fd;k tk, rks cM+s ds Nk=&Nk=kvksa dh ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa esa lgHkkfxrk dk<br />
gh 'kSf{kd egRo dh fl) gksaxhA vkt dy budks ikB~;Øe rqyukRed v/;;uA7-dyk oxZ ds Nk=ksa rFkk foKku oxZ dh<br />
lgxkeh fØ;kvksa ds :Ik esa ns[kk tkrk gS rFkk budks ikB~;Øe Nk=kvksa dk ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa esa lgHkkfxrk dk<br />
dk ,d vfHkUu vax ekuk tkus yxk gSA tks Hkh vuqHko ;k fØ;k] rqyukRed v/;;uA 8-dyk oxZ dh Nk=kvksa rFkk foKku oxZ<br />
'kSf{kd egRo j[krh gS] og ikB~;Øe dk ,d vax gSA vr% ;s ds Nk=ksa dh ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa esa lgHkkfxrk dk<br />
fØ;k;sa oLrqr% ikB~;Øe&lgxkeh fØ;k,a gSaA fo|ky;ksa dh rqyukRed v/;;uA 9-lEiw.kZ Nk=ksa rFkk Nk=kvksa dh<br />
ikB~;&lgxkeh fØ;k;sa mldh thou 'kfDr gSaA budk ckydksa ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa esa lgHkkfxrk dk rqyukRed v/;;uA<br />
ds thou esa cgqr egRo gS] D;ksafd muds O;fDRo fodkl esa budk ifjdYiuk %&<br />
cM+k ;ksxnku gSA bu fØ;kvksa }kjk ckydksa dk 'kkjhfjd] 'kks/k dk;Z dks mn~ns';ksa ds vuqlkj lEikfnr djus ds fy,<br />
ekufld] uSfrd ,oa lkekftd fodkl gksrk gSA buds egRo fuEukafdr 'kks/k ifjdYiukvksa dh lajpuk dh x;h&<br />
ds fo"k; esa ek/;fed f'k{kk&vk;ksx dk fopkj gS fd ^;s fØ;k;sa 1- b.VjehfM,V Lrj ds dyk rFkk foKku oxZ ds Nk=ksa dh<br />
ckydksa dks vius oS;fDrd xq.kksa] {kerkvksa rFkk vkRe&fo'okl ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa esa lgHkkfxrk esa lkFkZd vUrj gSA<br />
dks fodflr djus ds fy, volj iznku djrh gSA buds lkFk 2- b.VjehfM,V Lrj ds dyk oxZ dh Nk=kvksa rFkk foKku oxZ<br />
gh ;s vuq'kklu ,oa usr`Ro ds lg;ksxh xq.kksa esa ckydksa dks dh Nk=kvksa dh ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa esa lgHkkfxrk esa lkFkZd<br />
izf'k{k.k nsrh gSaA* izLrqr 'kks/k dk;Z gsrq ek/;fed f'k{kk ifj"kn vUrj gSA 3- b.VjehfM,V Lrj ds dyk oxZ ds Nk=ksa rFkk<br />
}kjk lapkfyr b.VjehfM,V ds Nk=ksa ,oa Nk=kvksa ds dyk rFkk Nk=kvksa dh ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa esa lgHkkfxrk esa lkFkZd<br />
foKku oxZ ds fo|kfFkZ;ksa dh ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa ij vk/ vUrj gSA 4- b.VjehfM,V Lrj ds foKku oxZ ds Nk=ksa rFkk<br />
kkfjr gSA bu fofHkUu p;fur lewgksa ds rqyukRed v/;;u gsrq Nk=kvksa dh ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa esa lgHkkfxrk esa lkFkZd<br />
fuEukafdr izdj.k dk p;u fd;k x;k gS&^^b.VjehfM,V Lrj vUrj gSA 5- b.VjehfM,V Lrj ds dyk oxZ ds Nk=ksa rFkk foKku<br />
ds fo|kfFkZ;ksa dh ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa esa lgHkkfxrk oxZ dh Nk=kvksa dh ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa esa lgHkkfxrk esa lkFkZd<br />
dk v/;;u** fo|ky;ksa dh ikB~;&lgxkeh fØ;k;sa mldh vUrj gSA 6- b.VjehfM,V Lrj ds dyk oxZ dh Nk=kvksa rFkk foKku<br />
thou&'kfDr gSaA budk ckydksa ds thou esa cgqr egRo gS] oxZ ds Nk=ksa dh ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa esa lgHkkfxrk esa lkFkZd<br />
D;ksafd muds O;fDrRo ds fodkl esa budk cM+k ;ksxnku gSA vUrj gSA<br />
ikB~;&lgxkeh fØ;k,a ckydksa esa lg;ksx] lgdkfjrk] ijksidkj 7- b.VjehfM,V Lrj ds lEiw.kZ Nk=ksa rFkk lEiw.kZ Nk=kvksa dh<br />
vkSj lekftdrk dh Hkkouk dk fodkl djrh gSaA vr% izLrqr ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa dh lgHkkfxrk esa lkFkZd vUrj gSA<br />
'kks/kdk;Z dyk rFkk foKku oxZ ds b.VjehfM,V ds fo|kfFkZ;ksa 'kks/k fof/k %& izLrqr 'kks/k dk;Z fooj.kukRed 'kks/k ds<br />
dh ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa dh lgHkkfxrk esa D;k dksbZ lkFkZd vUrxZr losZ{k.k izdkj dk vuqla/kku gSA losZ{k.k vuqla/kku fdlh<br />
vUrj gS \ bldk v/;;u fd;k x;k gSA leqnk; ds dk;Z] O;ogkj] orZeku fLFkfr rFkk Hkfo"; dh<br />
v/;;u dk mn~ns’; bl 'kks/k dk;Z dks lEiUu djus ds fy, izR;k'kkvksa dk vk¡dM+ksa ds vk/kkj ij fy;k x;k fu.kZ; gSA bl<br />
'kks/k mn~ns’;ksa dk fu/kkZj.k fd;k x;k gS tks fuEukafdr gS& 1- izdkj losZ{k.k vuqla/kku ,d izfØ;k gS ftlds }kjk fdlh<br />
fofHkUu ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa esa b.VjehfM,V ds Nk=ksa dh leqnk; dh jpuk rFkk fØ;kvksa ds lkekftd i{k ds lEcU/<br />
SHODH SAMIKSHA AUR MULYANKAN<br />
43<br />
‡ÊÊappleäÊ ¬òÊ- Á‡ÊˇÊʇÊÊSòÊ<br />
ßUá≈U⁄U◊ËÁ«U∞≈U SÃ⁄U ∑apple§ ÁfllÊÁÕ¸ÿÊapple¥ ∑§Ë ¬Ê∆˜Uÿ-‚„UªÊ◊Ë<br />
Á∑˝§ÿÊ•Êapple¥ ◊apple¥ ‚„U÷ÊÁªÃÊ ∑§Ê •äÿÿŸ<br />
* «UÊÚ. ⁄UÊ¡apple‡Ê ∑ȧ◊Ê⁄U Á‚¥„U<br />
August, 2010
International Referred Research Journal, August,2010 ISSN- 0974-2832VoL.II *ISSUE-19<br />
k esa x.kukRed rF; ladfyr fd;s tkrs gSaA vk¡dM+ksa ds fo'ys"k.k esa fofHkUu oxksZa ds Nk=&Nk=kvksa }kjk izkIr<br />
losZ{k.k vuqla/kku esa ?kfVr gks pqdh ?kVukvksa vFkok py jgh<br />
ijEijkvksa] vfHko`fRr;ksa] ekudksa vkfn dk losZ{k.k ds vk/kkj ij<br />
dHkh&ugha dHkh&dHkh vusd&ckj<br />
orZeku oLrqfLFkfr dk v/;;u rFkk Hkfo"; dh izR;k'kkvksa dk 1- vki u`R; izfr;ksfxrk esa ¿ À ¿ À ¿ À<br />
vkadyu fd;k tkrk gSA<br />
s fdruh ckj Hkkx fy;s gSa \<br />
2- vkius eksuks ,fDVax fd;k gS \ ¿ À ¿ À ¿ À<br />
tula[;k rFkk izfrn'kZ %&izLrqr 'kks/k dk;Z dh tula[;k ds 3- vki okn&fookn izfr;ksfxrk ¿ À ¿ À ¿ À<br />
fy, xksj[kiqj e.My esa b.VjehfM,V Lrj ij laLFkkxr esa Hkkx ysrs gSa \<br />
laLFkkvksa esa v/;;ujr Nk=&Nk=kvksa dks gh fy;k x;k gSA vadksa dk e/;eku] izekf.kd fopyu rFkk t&ijh{k.k ds vk/kkj<br />
izfrn'kZ %&izfrn'kZ ds p;u gsrq xksj[kiqj e.My ds pkj ftyksa ij fd;k x;k gSA rqyukRed v/;;u gsrq dqy N% lewg cuk;s<br />
xksj[kiqj] nsofj;k] egjktxat] dq'khuxj esa ls ,d tuin x;s gSa rFkk bu lewgksa ds e/;eku rFkk izekf.kd fopyu fuEuor~<br />
xksj[kiqj dk p;u ;kn`fPNd izfrp;u fof/k }kjk fd;k x;k gSa&<br />
rFkk iqu% ;kn`fPNd izfrp;u fof/k }kjk ,d ckyd rFkk ,d mijksDr N% lewgksa esa ls izFke pkj lewgksa dh ijLij ,d nwljs<br />
ckfydk fo|ky; dk p;u fd;k x;kA ftlesa jktdh; tqfcyh ls rqyukRed v/;;u fd;k x;k gS] tcfd lEiw.kZ Nk=ksa rFkk<br />
b.Vj dkyst] xksj[kiqj] ckyd oxZ ds fy, rFkk Hkxorh Nk=kvksa dk ijLij ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa esa lgHkkfxrk dk<br />
ckfydk b.Vj dkyst] xksj[kiqj] ckfydk oxZ gsrq p;fur fd;k rqyukRed v/;;u fd;k x;k gSA<br />
x;k gSA bu fo|ky;ksa ls 50 dyk oxZ o 50 foKku oxZ ds b.VjehfM,V Lrj ds dyk rFkk foKku oxZ ds Nk=&Nk=kvksa<br />
lkj.kh & 1<br />
ckyd rFkk blh izdkj 50 dyk oxZ o 50 foKku oxZ dh<br />
Lkewg e/;eku Ikzekf.kd fopyu<br />
ckfydkvksa dk p;u Øec) ;kn`fPNd izfrp;u fof/k ¼Systematic<br />
dyk oxZ ds Nk= M<br />
Sampling½ }kjk fd;k x;k gSA bl izdkj dqy b.VjehfM,V<br />
1<br />
= 17.3 σ 1<br />
= 13.6<br />
foKku oxZ ds Nk= M<br />
Lrj ds 100 ckyd rFkk 100 ckfydkvksa dk p;u fd;k x;k<br />
2<br />
= 20.0 σ 2<br />
= 12.4<br />
dyk oxZ dh Nk=k,as M<br />
gSA<br />
3<br />
= 15.8 σ 3<br />
= 8.7<br />
foKku oxZ dh Nk=k,sa M<br />
'kks/k dk;Z esa iz;qDr ekiuh %&ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa esa<br />
4<br />
= 20.3 σ 4<br />
= 10.4<br />
lEiw.kZ Nk= M<br />
lgHkkfxrk dk ekiu djus ds fy, ^ikB~;&lgxkeh fØ;k<br />
5<br />
= 18.6 σ 5<br />
= 13.1<br />
lEiw.kZ Nk=k,as M<br />
lgHkkfxrk ekiuh* dh lajpuk dh x;h gSA ftlds izkjfEHkd<br />
6<br />
= 18.0 σ 6<br />
= 9.88<br />
izk:Ik esa 45 in lfEefyr fd;s x;s FksA t&ijh{k.k }kjk dh fofHkUu ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa esa lgHkkfxrk dk<br />
in&fo'ys"k.k ds mijkUr vfUre izk:Ik esa dqy 37 inksa dks j[kk rqyukRed v/;;u&<br />
x;k gSA<br />
1- dyk rFkk foKku oxZ ds Nk=ksa dh ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa<br />
iz;qDr lkaf[;dh fof/k;k¡ %&vk¡dM+ksa ds fo'ys"k.k gsrq e/;eku] esa lgHkkfxrk dk rqyukRed v/;;u x.kuk }kjk izkIr t dk eku<br />
izekf.kd fopyu rFkk t&ijh{k.k dk iz;ksx nks e/;ekuksa ds vUrj 0-82 gS tks -05 rFkk -01 Lrj ij lkFkZd ugha gSA blls Li"V<br />
dh lkFkZdrk Kku djus ds fy, fd;k x;k gSA gksrk gS fd iwoZ esa fufeZr 'kwU; ifjdYiuk Lohdkj dh tk;sxhA<br />
'kks/k dk;Z dh ifjlhek,a<br />
vFkkZr dyk rFkk foKku oxZ ds Nk=ksa dh ikB~;&lgxkeh<br />
izLrqr 'kks/k dk;Z xksj[kiqj ds m0iz0 ek/;fed f'k{kk ifj"kn~ }kjk fØ;kvksa esa lgHkkfxrk yxHkx ,d leku gS rFkk iwoZ esa fufeZr<br />
ekU;rk izkIr b.VjehfM,V Lrj ds laLFkkxr dyk rFkk foKku 'kks/k ifjdYiuk vLohdkj dh tk;sxhA e/;ekuksa ds chp tks<br />
oxZ ds Nk=&Nk=kvksa ij vk/kkfjr gSA ikB~;&lgxkeh fØ;k 2-7 dk vUrj izkIr gqvk gS ;g izfrp;u =qfV }kjk mRiUu gqvk<br />
lgHkkfxrk ekiuh esa dqy 37 inksa dks lfEefyr fd;k x;k gSA izrhr gksrk gSA<br />
;s in laxhr] fp=dyk] isafVax] ukVd] vfHku;] [ksy&dwn] 2- dyk rFkk foKku oxZ ds Nk=kvksa dh ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa<br />
okn&fookn] lkfgfR;d dk;ZØe vkSj lkekftd fØ;k&dykiksa esa lgHkkfxrk dk rqyukRed v/;;u<br />
ds {ks=ksa esa Nk=&Nk=kvksa dh lgHkkfxrk ls lEcfU/kr gSA ;g bu nksuksa lewgksa dh ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa dh lgHkkfxrk ds<br />
,d rhu fcUnq ekiuh gSA ftlesa ^dHkh&ugh* ij 'kwU; ¼0½ vad rqyukRed v/;;u gsrq t dk eku 2-09 izkIr gqvk gS tks -05<br />
^dHkh&dHkh* ij ,d ¼1½ vad rFkk ^vusd&ckj* ij nks ¼2½ vad Lrj ij lkFkZd gS vFkkZr iwoZ esa fufeZr 'kks/k ifjdYiuk Lohdkj<br />
j[ks x;s gSaA ekiuh ds dqN inks ads mnkgj.k fuEuor~ gSa&<br />
vk¡dM+ksa dk fo’ys"k.k rFkk O;k[;k<br />
vk¡dM+ksa dk ladyu ^ikB~;&lgxkeh fØ;k lgHkkfxrk ekiuh*<br />
H<br />
ds vk/kkj ij fd;k x;k gSA ;s vk¡dM+s dyk rFkk foKku oxZ 1 : m 1 ≠ m 2<br />
ds Nk=&Nk=kvksa ds izkIrkadksa ij vk/kkfjr gSaA<br />
dh tk;sxhA vFkkZr dyk rFkk foKku oxZ dh Nk=kvksa dh<br />
lgHkkfxrk esa lkFkZd vUrj gSA pw¡fd bl fLFkfr esa foKku oxZ<br />
44<br />
‘’kks/k leh{kk vkSj ewY;kadu<br />
H<br />
0
International Referred Research Journal, August,2010 ISSN- 0974-2832VoL.II *ISSUE-19<br />
Lkkj.kh & 2 ij lkFkZd ugha gSA bl vk/kkj ij ;g dgk tk ldrk<br />
n Mean S.D. σ m<br />
σ d<br />
t eku lkFkZdrk Lrj gS fd dyk oxZ ds Nk=ksa rFkk foKku oxZ dh Nk=kvksa<br />
.05 ij . 01 ij<br />
esa ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa dh lgHkkfxrk esa dksbZ lkFkZd<br />
dyk Nk= 50 17.3 13.6 2.15 2.91 0.82 Ukgha gS Ukgha gS<br />
foKku Nk= 50 20.0 12.4 1.97<br />
vUrj ugha gSA vr% iwoZ esa fufeZr 'kks/k ifjdYiuk fd<br />
^^dyk Nk=ksa rFkk foKku Nk=kvksa dh ikB~;&lgxkeh<br />
fØ;kvksa dh lgHkkfxrk esa vUrj gS** vLohdkj dh<br />
Lkkj.kh & 3<br />
n Mean S.D. σ m<br />
σ d<br />
t eku lkFkZdrk Lrj<br />
.05 ij . 01 ij<br />
dyk Nk=k,sa 50 15.8 8.7 1.38 2.15 2.09 Ukgh gS Ukgha gS<br />
foKku Nk=k,as 50 20.3 10.4 1.65<br />
Lkkj.kh & 4<br />
n Mean S.D. σ m<br />
σ d<br />
t eku lkFkZdrk Lrj<br />
.05 ij .01 ij<br />
dyk Nk= 50 17.3 13.6 2.15 2.55 1.50 Ukgha gS Ukgha gS<br />
dyk Nk=k,sa 50 15.8 8.7 1.38<br />
dh Nk=kvksa dk lgHkkfxrk dk e/;eku dyk oxZ dh Nk=kvksa x.kuk }kjk izkIr t dk eku -05 rFkk -01 Lrj ij lkFkZd ugha<br />
ls vf/kd gS] vr% foKku oxZ dh Nk=kvksa dk ikB~;&lgxkeh gSA bl vk/kkj ij ;g dgk tk ldrk gS fd dyk oxZ dh<br />
fØ;kvksa esa lgHkkfxrk] dyk oxZ dh Nk=kvksa ls csgrj gSA<br />
tcfd lkFkZdrk ds -01 Lij ij 'kwU; ifjdYiuk Lohdkj dh<br />
x;h gS vFkkZr dyk rFkk foKku oxZ dh Nk=kvksa dh lgHkkfxrk<br />
esa dksbZ lkFkZd vUrj ugha gSA -01 lkFkZdrk Lrj ij tks e/<br />
;ekuksa ds chp 4-5 dk vUrj izkIr gqvk gS ;g izfrp;u =qfV<br />
Nk=kvksa rFkk foKku oxZ ds Nk=ksa dh ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa<br />
}kjk mRiUu gqvk izrhr gksrk gSA<br />
esa lgHkkfxrk dk Lrj yxHkx ,d leku gSA vr% iwoZ esa fufeZr<br />
3- dyk oxZ ds Nk=&Nk=kvksa dh ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa esa<br />
'kks/k ifjdYiuk fd nksuksa lewgksa dh lgHkkfxrk esa vUrj gS]<br />
lgHkkfxrk dk rqyukRed v/;;u<br />
vLohdkj dh tk;sxhA<br />
H SHODH 1 0 : : m 15 32 ≠<br />
SAMIKSHA =<br />
m<br />
34<br />
62<br />
4<br />
AUR MULYANKAN<br />
7- lEiw.kZ Nk=&Nk=kvksa dh ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa esa lgHkkfxrk<br />
dk rqyukRed v/;;u<br />
mijksDr vk¡dM+ksa ds vk/kkj ij x.kuk }kjk izkIr t dk eku1-<br />
50 izkIr gqvk gS] tks fd -05 rFkk -01 Lrj ij lkFkZd ugha<br />
gSA bl vk/kkj ij ;g dgk tk ldrk gS dyk Nk= rFkk Nk=kvksa<br />
dh ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa esa lgHkkfxrk yxHkx ,d leku<br />
gSA vFkkZr iwoZ esa fufeZr 'kks/k ifjdYiuk vLohdkj dh tk;sxh<br />
rFkk 'kwU; ifjdYiuk Lohdkj dh tk;sxhA<br />
4- foKku oxZ ds Nk=&Nk=kvksa dh ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa<br />
esa lgHkkfxrk dk rqyukRed v/;;ubu nksuksa lewgksa dhrqyuk<br />
gsrq izkIr t dk eku 0-117 gS tks fd -05 Lrj rFkk -01 Lrj<br />
ij lkFkZd ugha gSA vFkkZr nksuksa lewgksa dh ikB~;&lgxkeh<br />
fØ;kvksa esa lgHkkfxrk dk Lrj yxHkx leku gSA vr% iwoZ esa<br />
fufeZr 'kks/k ifjdYiuk vLohdkj dh tk;sxh vkSj 'kwU;<br />
ifjdYiuk Lohdkj dh tk;sxhA<br />
5- dyk oxZ ds Nk=ksa rFkk foKku oxZ dh Nk=kvksa dh<br />
45<br />
H 0 : m 2 = m 4<br />
ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa esa lgHkkfxrk dk rqyukRed v/;;u<br />
x.kuk }kjk izkIr t dk eku 1-11 gS tks fd -05 rFkk -1 Lrj<br />
tk;sxhA<br />
6- dyk oxZ dh Nk=kvksa rFkk foKku oxZ ds Nk=ksa dh<br />
ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa esa lgHkkfxrk dk<br />
rqyukRed v/;;u<br />
mijksDr x.kuk }kjk izkIr t dk eku -05 rFkk -01 Lrj ij lkFkZd<br />
ugha gSA bl vk/kkj ij dgk tk ldrk gS fd lEiw.kZ Nk= rFkk<br />
Nk=kvksa dh ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa dh lgHkkfxrk esa dksbZ<br />
lkFkZd vUrj ugha gSA vr% iwoZ fufeZr 'kwU; ifjdYiuk Lohdkj<br />
gksxh rFkk 'kks/k ifjdYiuk vLohdkj dh tk;sxhA<br />
ifj.kke rFkk fu"d"kZ<br />
iwoZ fufeZr 'kks/k ifjdYiukvksa ds vk/kkj ij fuEufyf[kr ifj.kke<br />
rFkk fu"d"kZ izkIr gq,& 1- dyk rFkk foKku oxZ ds Nk=ksa dh<br />
ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa dh lgHkkfxrk esa dksbZ lkFkZd vUrj<br />
ugha gSA blls ;g fu"d"kZ izkIr gksrk gS fd dyk rFkk foKku<br />
oxZ ds Nk=ksa dh ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa esa lgHkkfxrk yxHkx<br />
,d tSlh gSA 2- dyk rFkk foKku oxZ dh Nk=kvksa dh<br />
ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa esa lgHkkfxrk esa lkFkZd vUrj -05 Lrj<br />
ij izkIr gqvk gS] blls ;g izrhr gksrk gS fd 95 izfr'kr fLFkfr<br />
esa foKku oxZ dh Nk=kvksa dh ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa esa<br />
lgHkkfxrk dk Lrj dyk oxZ dh Nk=kvksa ls csgrj gSA D;ksafd<br />
foKku oxZ dh Nk=kvksa dk e/;eku izkIrkad dyk oxZ dh<br />
Nk=kvksa ds e/;eku izkIrkad ls vf/kd gS] fdUrq lkFkZdrk ds
International Referred Research Journal, August,2010 ISSN- 0974-2832VoL.II *ISSUE-19<br />
-01 Lrj ij vFkkZr 99 izfr'kr fLFkfr;ksa esa dyk rFkk foKku 3 vad dk tks vUrj izkIr gqvk gS og izfrp;u =qfVo'k mRiUu<br />
oxZ dh Nk=kvksa dh ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa dh lgHkkfxrk esa gqvk izrhr gksrk gSA<br />
dksbZ lkFkZd vUrj ugha gSA 3- dyk oxZ ds Nk=&Nk=kvksa dh 6- dyk oxZ dh Nk=kvksa rFkk foKku oxZ ds Nk=ksa dh<br />
ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa dh lgHkkfxrk esa dksbZ lkFkZd vUrj ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa dh lgHkkfxrk esa dksbZ lkFkZd vUrj<br />
ugha gS] D;ksafd x.kuk }kjk izkIr t dk eku 1-50 lkFkZd ugha ugha gSA ;gk¡ ij rqyuk gsrq iz;qDr t ijh{k.k dk eku 1-74 lkFkZd<br />
gSA blls ;g fu"d"kZ izkIr gksrk gS fd dyk oxZ ds Nk= rFkk ugha gSA blls ;g Li"V gksrk gS fd dyk oxZ ds Nk=ksa rFkk<br />
Nk=kvksa dh ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa dh lgHkkfxrk yxHkx ,d foKku oxZ dh Nk=kvksa dh ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa dh<br />
leku gSA 4-foKku oxZ ds Nk= rFkk Nk=kvksa dh ikB~;&lgxkeh lgHkkfxrk yxHkx ,d leku gSA ;gk¡ ij nksuksa lewgksa ds e/<br />
Lkkj.kh & 5<br />
n Mean S.D. σ m<br />
σ d<br />
t eku lkFkZdrk Lrj<br />
.05 ij .01 ij<br />
foKku Nk= 50 20.0 12.4 1.97 2.57 0.117 Ukgha gS Ukgha gS<br />
foKku Nk=k,sa 50 20.3 10.4 1.65<br />
Lkkj.kh & 6<br />
n Mean S.D. σ m<br />
σ d<br />
t eku lkFkZdrk Lrj<br />
.05 ij.01 ij<br />
dyk Nk= 50 17.3 13.6 2.15 2.71 1.11 Ukgha gS Ukgha gS<br />
foKku Nk=k,sa 50 20.3 10.4 1.65<br />
Lkkj.kh & 7<br />
n Mean S.D. σ m<br />
σ d<br />
t eku lkFkZdrk Lrj<br />
.05 ij .01 ij<br />
dyk Nk=k,sa 50 15.8 8.7 1.38 2.41 1.74 Ukgha gS Ukgha gS<br />
foKku Nk= 50 20.0 12.4 1.97<br />
Lkkj.kh & 8<br />
n Mean S.D. σ m<br />
σ d<br />
t eku lkFkZdrk Lrj<br />
.05 ij .01 ij<br />
lEiw.kZ Nk= 100 18.6 13.1 1.47 1.84 0.33 Ukgha gS Ukgha gS<br />
lEiw.kZ Nk=k,sa 100 18.0 9.88 1.102<br />
fØ;kvksa dh lgHkkfxrk esa dksbZ lkFkZd vUrj ugha gS] D;ksafd<br />
bu nksuksa lewgksa dh rqyuk gsrq izkIr t ijh{k.k dk eku 0-117<br />
lkFkZd ugha gSA blls ;g fu"d"kZ izkIr gksrk gS fd foKku oxZ<br />
ds Nk=ksa rFkk Nk=kvksa dh ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa dh lgHkkfxrk<br />
yxHkx ,d leku gSA 5- dyk oxZ ds Nk=ksa ,oa foKku oxZ<br />
dh Nk=kvksa dh ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa dh lgHkkfxrk esa dksbZ<br />
lkFkZd vUrj ugha gS] ;gk¡ ij rqyuk gsrq iz;qDr iz;qDr t ijh{k.k<br />
dk eku 1-11 lkFkZd ugha gSA blls ;g Li"V gksrk gS fd dyk<br />
oxZ ds Nk=ksa rFkk foKku oxZ dh Nk=kvksa dh ikB~;&lgxkeh<br />
fØ;kvksa dh lgHkkfxrk yxHkx ,d leku gSA e/;ekuksa ds chp<br />
;ekuksa ds chp 4-2 dk vUrj izfrp;u =qfVo'k<br />
mRiUu gqvk izrhr gksrk gSA<br />
7- lEiw.kZ Nk=&Nk=kvksa dh ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa<br />
dh lgHkkfxrk esa dksbZ lkFkZd vUrj ugha gS]<br />
D;ksafd ;gk¡ ij nksuksa lewgksa dh rqyuk gsrq iz;qDr<br />
t ijh{k.k dk eku 0-33 izkIr gqvk gS tks fd<br />
lkFkZd ugha gSA vr% ;g dgk tk ldrk gS fd<br />
lEiw.kZ Nk=&Nk=kvksa dh ikB~;&lgxkeh<br />
fØ;kvksa dh lgHkkfxrk dk Lrj yxHkx<br />
,d leku gSA<br />
'kSf{kd fufgrkFkZ<br />
dyk rFkk foKku oxZ ds leLr<br />
Nk=&Nk=kvksa ds fofHkUu lewgksa ds rqyukRed<br />
v/;;uksa ls ;g Li"V gksrk gS fd<br />
Nk=&Nk=kvksa dh fofHkUu oxksZa dh ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa esa<br />
lgHkkfxrk dk Lrj -01 lkFkZdrk Lrj ij yxHkx ,d leku<br />
gSA ikB~;Øe lgxkeh fØ;kvksa ds vUrxZr fo|ky; dh os lHkh<br />
fØ;k;sa vkrh gS tks fo|kFkhZ ds fodkl ds fy, mruh gh vf/<br />
kd egRoiw.kZ gSa] ftruh fd ikB~;Øe lEcU/kh fØ;k;saA vkt<br />
dh f'k{kk dk mn~ns’; fo|kFkhZ dk lokZaxh.k fodkl djuk gSA<br />
vr% nwljs 'kCnksa esa dgk tk ldrk gS fd ikB~;Øe ds }kjk<br />
rks fo|kFkhZ dks dsoy lS)kfUrd Kku gh fn;k tkrk gS tcfd<br />
ikB~;&lgxkeh fØ;kvksa ds }kjk fo|kFkhZ dks O;ogkfjd vuqHko<br />
iznku fd;s tkrs gSa ftuds fy, fo|kFkhZ dks lewg ,oa usr`Ro<br />
dh vko';drk gksrh gSA<br />
‘’k<br />
‚¥Œ÷¸ ª˝¥Õ<br />
1-vxzoky] okbZ0 ih0 ¼1988½ % ^LVsfVfLVDl eSFkM~l dUlsIV~l ,Iyhds'ku ,.M dEI;wVs'ku* LVfyZax ifCy'kj izkbosV fyfeVsM] U;w nsgyh] i`"B 134&136A 2- vLFkkuk] ch0<br />
,oa vkj0 ,u0 vxzoky] ¼1981½ % euksfoKku vkSj f’k{kk esa ekiu ,oa ewY;kadu] fouksn iqLrd eafnj vkxjk] i`"B 126&127A 3- dfiy] ,p0 ds0 ¼1986½ %lkaf[;dh ds ewy<br />
rRo( fouksn iqLrd eafnj] vkxjk] i`"B 177A 4-djfyaxj] ,Q0 ,u0 ¼1978½ % ^Qkm.Ms’ku vkWQ fogsfo;jy fjlpZ(* U;w;kdZ ;qfuoflZVh lqjthr ifCyds'kUl] deykuxj] fnYyh]<br />
i`"B 311A 5-xqIrk] ,l0 ih0 ¼1997½ % lkaf[;dh fof/k;k¡( 'kkjnk iqLrd Hkou] bykgkckn] i`"B 309A 6-xSfjV] bZ0 gsujh ¼1989½ % f'k{kk vkSj euksfoKku esa lkaf[;dh ds iz;ksx]<br />
dY;k.kh ifCy’klZ & ch & 15] 16 lsDVj 8 uks,Mk] mRrj izns’k] i`"B 236A 7-tks'kh] jtuh ¼2005½ % ^fo|ky; iz'kklu ,oa laxBu]* 'kkjnk iqLrd Hkou] bykgkckn] i`"B 111A<br />
8- cqp] ,e0 ch0 ¼1983½ % ^FkMZ losZ bu ,twds'ku* ,u0 lh0 bZ0 vkj0 Vh0] ubZ fnYyhA 9- cqp] ,e0 ch0 ¼1983&1988½ % ^QksFkZ losZ vkWQ fjlpZ bu ,twds'ku* okY;we 1<br />
o 2A 10-csLV] tkWu0 MCY;w ¼1982½ % ^fjlpZ bu ,twds'ku* ubZ fnYyh] izsafVl gkWy vkWQ bf.M;k] izk0 fyfeVsM] i`"B 270A 11- lqf[;k] ,l0 ih0 ¼1996½ % fo|ky; iz'kklu]<br />
laxBu ,oa LokLF; f'k{kk] fouksn iqLrd eafnj] vkxjk] i`"B 136A 12-‘kekZ] ,0 ds0 ¼1997½ %<br />
46
International Referred Research Journal, August,2010 ISSN- 0974-2832VoL.II *ISSUE-19<br />
‡ÊÊappleäÊ ¬òÊ-Á‡ÊˇÊÊ<br />
vkSfpR; %<br />
x.kos”k] detksj oxksZa dks Nk=o`fr] izfrHkkoku fo|kfFkZ;ksa dks<br />
** f”k{kk jfgr ukjh dk lekt esa dksbZ vfLrRo ugha Nk=o`fÙk ,oa ,d fdyksehVj dh ifjf/k esa izkFkfed fo|ky;]<br />
gksrk gSA vr% f”kf{kr ukjh lekt dks izHkkfor djrh gS vkSj rhu fdyksehVj dh ifjf/k esa ek/;fed fo|ky;] lkr fdyksehVj<br />
vf”kf{kr ukjh lekt ,oa jk’Vª dh mUufr esa vojks/kd gksrh gSA dh ifjf/k esa gkbZLdwy] X;kjg fdyksehVj dh ifjf/k esa gk;j<br />
f”kf{kr efgyk;sa gh jk’Vª ds lokZaxh.k fodkl esa lgk;d gksrh lsds.Mjh fo|ky;] fiNM+s {ks=ksa esa dU;kvksa ds fy;s dLrwjok<br />
gSaA ukjh f”k{kk ds lEcU/k eas lu~ 1902 esa **bf.M;u ,T;wds”ku fo|ky;] detksj oxksZa ds Nk= Nk=kvksa ds fy;s vkJe “kkyk,W¡<br />
deh”ku** ds ;s “kCn mYys[kuh; gSa] **ukjh f'k{kk cgqr fiNM+h ,oa Nk=kokl tSls izksRlkgu tud dk;ZØeksa ls “kr izfr”kr<br />
gqbZ fLFkfr esa gSA izR;sd oS/kkfud rjhds ls bldk lq/kkj gksuk f”kf{kr ,oa l`tu”khy ukxfjd cukus ds lrr~ iz;kl py jgs<br />
pkfg;sA** Lora=rk ds i”pkr~ fL=;ksa dh fLFkfr esa lq/kkj ,oa gSaA<br />
mUufr ds lHkh lEHko iz;Ru fd;s x;sA Hkkjrh; lafo/kku ds thou ds izR;sd {ks= &egkfo|ky;ksa] foKku dh iz;ksx”kkykvksa]<br />
vuqlkj Hkkjr Lora=] yksdra=kRed jkT; gS tks fd U;k;] cSadksa] vLirkyksa vkfn esa viuh dk;Z{kerk fn[kkdj mUgksaus fl)<br />
Lora=rk] lekurk] vkSj Hkzkr`Ro ds pkj iq’V LrEHkksa ij vk/kkfjr dj fn;k gS fd os iq:’kksa ds led{k gh ugha dHkh&dHkh muls<br />
gSA lafo/kku ds vuqPNsn 15 ds vuqlkj nksuksa fyaxksa dks leku Js’B izn”kZu Hkh djrh gSaA orZeku le; eas dsUnz “kklu ,oa jkT;<br />
vf/kdkj izkIr gaSA fL=;ksa dks fo”ks’k lqfo/kk;sa iznku djus ds fy;s “kklu }kjk la;qDr :i ls ckfydkvksa ds fgr esa fofo/k<br />
jkT;ksa dks iw.kZ vf/kdkj gSA ekSfyd vf/kdkjksa ds lEcU/k esa fooj.k dY;k.kdkjh ;kstuk,sa pykbZ tk jgh gSaA bu ;kstukvksa esa<br />
nsrs gq;s vuqPNsn 14] 15] 16 esa fcuk fdlh fyax Hksn ds lHkh fo”ks’kr% ckfydk f”k{kk] efgyk l”kDrhdj.k] efgyk i
International Referred Research Journal, August,2010 ISSN- 0974-2832VoL.II *ISSUE-19<br />
mn~ns’; %<br />
rkfydk Øekad&1 ,oa xzkQ&1 ls Li’V gS fd x.kuk<br />
1- gkbZLdwy cksMZ ijh{kk ds ifj.kkeksa ds vk/kkj ij ckydksa dh<br />
339.5<br />
miyfC/k dk irk yxkukA 2-gkbZLdwy cksMZ ijh{kk ds ifj.kkeksa<br />
350<br />
300<br />
300<br />
ds vk/kkj ij ckfydkvksa dh Js’B miyfC/k dk irk yxkukA 3-<br />
250<br />
gkbZLdwy cksMZ ijh{kk esa ckfydkvksa dh Js’B miyfC/k ds dkj.kksa<br />
200<br />
dk irk yxkukA 4- gkbZLdwy cksMZ ijh{kk esa xzkeh.k ,oa “kgjh<br />
150<br />
72 77.5<br />
Lrj ij ckydksa dh miyfC/k dk rqyukRed v/;;u djukA<br />
100<br />
5- gkbZLdwy cksMZ ijh{kk esa xzkeh.k ,oa “kgjh Lrj ij<br />
50<br />
0<br />
ckfydkvksa dh miyfC/k dk rqyukRed v/;;u djukA<br />
e/;eku ekud fopyu<br />
ifjdYiuk,¡ %<br />
ckfydk,¡ ckyd<br />
1- ckyd rFkk ckfydkvksa ds gkbZLdwy cksMZ ijh{kkvksa dh miyfC/ ls izkIr C.R. dk eku 3-73 vk;k gS tks fd lkFkZdrk Lrj 0-<br />
k esa dksbZ lkFkZd varj ugha gksrkA 2- xzkeh.k ckyd] ckfydkvksa 05 ;k 5% ds eku 1-97 rFkk 0-01 ;k 1% ds eku 2-60 ls<br />
ds gkbZLdwy cksMZ ijh{kkvksa dh miyfC/k esa dksbZ lkFkZd varj ugha<br />
gksrkA 3- “kgjh ckyd] ckfydkvksa ds gkbZLdwy cksMZ ijh{kkvksa dh<br />
miyfC/k esa dksbZ lkFkZd varj ugha gksrkA 4- ckydksa dh rqyuk esa<br />
ckfydkvksa esa f”k{kk ds izfr psruk vf/kd ikbZ tkrh gSA<br />
fof/k %<br />
“kks/k v/;;u gsrq losZ{k.k fof/k dk iz;ksx fd;k x;k gSA<br />
U;kn’kZ %<br />
U;kn”kZ gsrq ;kn`fPNd fof/k dks viuk;k x;k ,oa bl “kks/<br />
k v/;;u dks dsoy f”koiqjh ftys ds “kkldh; fo|ky;ksa ds<br />
fo|kfFkZ;ksa rd lhfer fd;k x;k gSA v/;;u esa dsoy f”koiqjh<br />
ftys ds 05 “kgjh ,oa 05 xzkeh.k d{kk&9 ls 12 rd ds fo|ky;ksa<br />
dks “kkfey fd;k x;k gSA p;fur fo|kfFkZ;ksa ds d{kk&10 ds<br />
gkbZLdwy cksMZ ijh{kk ¼o’kZ 2008&2009½ ds ijh{kk ifj.kkeksa dks<br />
vk/kkj cuk;k x;k gSA izR;sd fo|ky; ls 20 fo|kfFkZ;ksa dk<br />
p;u fd;k x;k gS vFkkZr~ 10 ckyd ,oa 10 ckfydkvksa dks<br />
izR;sd fo|ky;ksa ls fy;k x;k gSA izR;sd fo|ky; ls 4 f”k{kd<br />
rFkk ,d izkpk;Z vFkkZr~ 40 f”k{kd rFkk 10 izkpk;ksaZ dks v/;;u<br />
esa lfEefyr fd;k x;k gSA<br />
midj.k %<br />
f”k{kdksa rFkk izkpk;kZsa gsrq midj.k ds :i esa LofufeZr iz”ukoyh<br />
,oa lajfpr lk{kkRdkj izi= dk mi;ksx fd;k x;k gSA<br />
lkaf[;dh; fof/k;k¡ %<br />
“kks/k fu’d’kksZa dh izkfIr gsrq e/;eku] izkekf.kd fopyu<br />
,oa Økafrd vuqikr dk vkJ; fy;k x;k gSA<br />
izeq[k miyfC/k;k¡ %<br />
rkfydk Øekad&1<br />
xzkeh.k ,oa “kgjh ckyd&ckfydkvksa ds gkbZLdwy cksMZ<br />
ijh{kk ds izkIrkadksa ds e/;eku] ekud fopyu dk<br />
rqyukRed v/;;u<br />
S.No. Student M S.D. S.E d.<br />
C.R.<br />
1- ckfydk,sa 339-5 72 10-58 3-73<br />
2- ckyd 300 77-5<br />
xzkQ Øekad&1<br />
O;k[;k %<br />
60<br />
T;knk izkIr gqvk gSA vr% nksuksa gh fo”okl Lrjksa ij izFke<br />
ifjdYiuk ^^xzkeh.k ,oa “kgjh ckyd rFkk ckfydkvksa ds<br />
gkbZLdwy cksMZ ijh{kkvksa dh miyfC/k esa dksbZ lkFkZd varj ugha<br />
gksrkA** vlR; izekf.kr gksrh gSA blfy;s “kwU; ifjdYiuk dks<br />
vLohd`r fd;k tkrk gS<br />
rkfydk Øekad&2<br />
xzkeh.k ckyd&ckfydkvksa ds gkbZLdwy cksMZ ijh{kk ds<br />
izkIrkadksa ds e/;eku] ekud fopyu dk rqyukRed<br />
v/;;u<br />
S.No. Student M S.D. S.E d.<br />
C.R.<br />
1- ckfydk,sa 326 66-5<br />
2- ckyd 270 62<br />
xzkQ Øekad&2<br />
O;k[;k %<br />
rkfydk Øekad&2 ,oa xzkQ&2 ls Li’V gS fd x.kuk ls<br />
‘’kks/k leh{kk vkSj ewY;kadu<br />
3 5 0<br />
3 0 0<br />
2 5 0<br />
2 0 0<br />
1 5 0<br />
1 0 0<br />
5 0<br />
0<br />
3 2 6<br />
2 7 0<br />
e /; e ku<br />
c kfy d k, ¡<br />
6 6 .5 6 2<br />
e ku d fop y u<br />
c ky d<br />
izkIr C.R. dk eku 4-35 vk;k gS tks fd lkFkZdrk Lrj 0-05<br />
;k 5% ds eku 1-98 rFkk 0-01 ;k 1% ds eku 2-63 ls T;knk<br />
izkIr gqvk gSA vr% nksuksa gh fo”okl Lrjksa ij gekjh f}rh;<br />
ifjdYiuk & ^^xzkeh.k ckyd] ckfydkvksa ds gkbZLdwy cksMZ<br />
ijh{kkvksa dh miyfC/k esa dksbZ lkFkZd varj ugha gksrk gSA** vlR;<br />
izekf.kr gksrh gSA blfy, “kwU; ifjdYiuk dks vLohd`r fd;k<br />
tkrk gSA rkfydk Øekad&3 “kgjh ckyd&ckfydkvksa ds
International Referred Research Journal, August,2010 ISSN- 0974-2832VoL.II *ISSUE-19<br />
gkbZLdwy cksMZ ijh{kk ds izkIrkadksa ds e/;eku] ekud fopyu<br />
iznf”kZr djrk gS fd ckfydkvksa esa f”k{kk ds izfr psruk ckydksa<br />
dk rqyukRed v/;;u<br />
dh rqyuk esa vf/kd ikbZ tkrh gSA 5- rkfydk Øekad&1 esa xzkeh.k<br />
S.No. Student M S.D. S.E d.<br />
C.R.<br />
,oa “kgjh Lrj ij ckyd ,oa ckfydkvkas dh miyfC/k dk<br />
1- ckfydk,sa 353 74-5<br />
rqyukRed v/;;u muds gkbZLdwy cksMZ ijh{kk ds izkIrkadksa ds<br />
2- ckyd 330 79-5<br />
e/;eku ds vk/kkj ij fd;k x;kA blls ;g fu’d’kZ fudyrk<br />
xzkQ Øekad&3<br />
gS fd “kgjh {ks= ds ckydksa dk izn”kZu xzkeh.k {ks= ds ckydksa<br />
O;k[;k %<br />
ls vf/kd Js’B gSA lkFk gh “kgjh {ks= dh ckfydkvksa dk izn”kZu<br />
rkfydk&3 ,oa xzkQ&3 ls Li’V gS fd C.R. dk eku 1-<br />
xzkeh.k {ks= dh ckfydkvksa ls Js’B gSA<br />
lq>ko % izkIr iznÙkksa ds fo”ys’k.k ls fu’d’kZ ds vk/kkj ij<br />
4 0 0<br />
3 5 3<br />
3 3 0<br />
3 5 0<br />
fo|kfFkZ;ksa ds vPNs ijh{kk ifj.kke ds fy;s fo|kfFkZ;ksa] f”k{kdksa]<br />
3 0 0<br />
izkpk;ksaZ ,oa iz”kklu gsrq dqN Bksl ,oa izk;ksfxd lq>ko fuEu<br />
2 5 0<br />
2 0 0<br />
gSa &<br />
1 5 0<br />
fo|kfFkZ;ksa ds fy;s lq>ko % 1- fo|kfFkZ;ksa dks fo|ky; fu;fer<br />
7 4 . 5 7 9 . 5<br />
1 0 0<br />
vkuk pkfg;sA 2-fo|kfFkZ;ksa dks izfrfnu fu;fer :i ls xzgdk;Z<br />
5 0<br />
0<br />
djuk pkfg;sA 3- fo|kfFkZ;ksa dks laiw.kZ ikB~;Øe dh iw.kZ rS;kjh<br />
e / ; e k u e k u d f o p y u<br />
c kfy d k, ¡<br />
c ky d<br />
djuk pkfg;sA 4- fo|kfFkZ;ksa dks le;≤ ij lacaf/kr fo’k;<br />
49 vk;k gS tks fd lkFkZdrk Lrj 0-05 ;k 5% ds eku 1-98 rFkk f”k{kd ls fo’k; ij fopkj foe”kZ djuk pkfg;sA 5- fo|ky;<br />
0-01 ;k 1% ds eku 2-63 ls de izkIr gqvk gSA vr% nksuksa gh dh fofHkUu xfrfof/k;ksa esa Hkkx ysuk pkfg;sA 6- fo|kfFkZ;ksa dks<br />
fo”okl Lrjksa ij gekjh r`rh; ifjdYiuk & ^^”kgjh ckyd] vius v/;;u ds izfr #fp tkxzr djuk pkfg;sA 7- ckfydkvksa<br />
ckfydkvksa ds gkbZLdwy cksMZ ijh{kkvksa dh miyfC/k esa dksbZ lkFkZd<br />
varj ugha gksrk gSA** lR; izekf.kr gksrh gSA blfy;s “kwU; ifjdYiuk<br />
dks Lohd`r fd;k tkrk gSA<br />
fu"d"kZ ladfyr iznÙkksa ds fo”ys’k.k ls izkIr ifj.kkeksa ds<br />
vk/kkj ij ifjdYiuk dh lR;rk dh tk¡p dh xbZ] ftleas<br />
fuEufyf[kr fu’d’kZ izkIr gq;s %&<br />
1-rkfydk Øekad&1 ls fu’d’kZ fudyrk gS fd gkbZLdwy cksMZ<br />
ijh{kk esa “kgjh ,oa xzkeh.k Lrj ij ckfydkvksa dk miyfC/k Lrj<br />
ckydksa dh vis{kk vf/kd gSA 2-rkfydk Øekad&2 ls fu’d’kZ<br />
fudyrk gS fd xzkeh.k Lrj ij gkbZLdwy cksMZ ijh{kk esa<br />
ckfydkvksa dk miyfC/k Lrj ckydksa dh vis{kk vf/kd gSA<br />
3-rkfydk Øekad&3 ls ;g fu’d’kZ fudyrk gS fd “kgjh Lrj<br />
ij gkbZLdwy cksMZ ijh{kk esa e/;eku ds vk/kkj ij ckfydkvksa<br />
dk miyfC/k Lrj ckydksa dh vis{kk vf/kd rks gS fdUrq mlesa<br />
lkFkZd varj ugha gSA 4- “kks/k dh rkfydk Øekad&14 esa f”k{kdksa<br />
ls izkIr vfHker ls ;g fu’d’kZ fudyrk gS fd d{kkxr xfrfof/<br />
k;ksa rFkk ekfld] =Sekfld] v)Zokf’kZd ,oa okf’kZd ijh{kkvksa esa<br />
ckfydkvksa dk izn”kZu ckydksa dh rqyuk esa mÙke jgk gS tks<br />
dks “kklu }kjk muds fgr esa pykbZ tk jgh fofHkUu ;kstukvksa<br />
dk iwjk&iwjk ykHk mBkdj vkSj vf/kd tkx#d ukxfjd cuus<br />
dk lrr~ iz;kl djuk pkfg;s rkfd os ns”k dh eq[;/kkjk ls<br />
tqM+dj ns”k ds fodkl esa viuk cgqewY; ;ksxnku ns ldsaA<br />
f'k{kdksa ds fy;s lq>ko %<br />
1- f”k{kdksa dks mfpr ,oa O;kid f”k{k.k fof/k;ksa dk iz;ksx djuk<br />
pkfg;sA 2- f”k{k.k dk;Z i)fr #fpdj rFkk fo|kfFkZ;ksa dh vf/<br />
kdkf/kd lgHkkfxrk ;qDr gksuh pkfg;sA 3-fu/kkZfjr le; lhek<br />
esa ikB~;Øe iw.kZ djokdj iqujko`fÙk djkuk pkfg;sA 4-le;≤<br />
ij fo|kfFkZ;ksa dk ewY;kadu dj mudh leL;kvksa dk fujkdj.k<br />
djuk pkfg;sA 5-fo|kfFkZ;ksa ds izfr ,d ekxZn”kZd o lg;ksxh ds<br />
:i esa Lo;a dks izLrqr djuk pkfg;sA 6-fo|kfFkZ;ksa esa fo’k; ds izfr<br />
#fp tkxzr djus gsrq le;≤ ij fofHkUu fØ;kdyki<br />
vk;ksftr djuk pkfg;sA<br />
7- f”k{kdksa dks uohu Kku ls voxr gksdj f”k{k.k esa mldk<br />
iz;ksx djuk pkfg;sA 8- le;≤ ij fn;s tkus okys izf”k{k.kksa<br />
ls vf/kd ls vf/kd ykHk mBkdj fo|kfFkZ;ksa ds fgr esa mudk<br />
iz;ksx djsaA9- fo’k;oLrq dk v/;;u djkrs le; mls vkl&ikl<br />
ds ifjos”k ls tksM+us dk iz;kl djuk pkfg;sA<br />
‚¥Œ÷¸ ª˝¥Õ<br />
1- v’Bkuk fofiu ,oa vxzoky jkeukjk;.k] euksfoKku vkSj f”k{kk esa ekiu ,oa ewY;kadu]fouksn iqLrd efUnj] vkxjk 2 HkVukxj lqjs”k] f”k{kk euksfoKku] lw;kZ ifCyds”ku] esjB 1996<br />
3- HkVukxj ,oa HkVukxj] f”k{kk vuqla/kku] ykW;y cqd fMiks] esjBA 4-ikBd ih-Mh-] f”k{kk euksfoKku] fouksn iqLrd eafnj] vkxjk 1985 5-ik.Ms; jke”kdy] ubZ f”k{kk uhfr] fouksn<br />
iqLrd efUnj] vkxjk 6-JhokLro jekdkUr] Hkkjrh; f”k{kk izdk”ku xxZ cznlZ izFke laaLdj.k 19607-lqf[k;k ,l-ih-] “kSf{kd vuqla/kku ds ewy vkj- yky cqd fMiks] esjBA9-JhokLro]<br />
MkW- Mh-,u-]vuqla/kku izfof/k;k¡]lkfgR; Hkou izdk”ku] vkxjkA 10-jk;] ikjlukFk] vuqla/kku ,d ifjp; y{ehukjk;.k vxzoky] vkxjkA 11-jk; ikjlukFk]f”k{kk vuqla/kku vkj-ykycqd<br />
fMiks esjB 12-oekZ] MkW- izhfr euksfoKku vkSj f”k{kk esa lkaf[;dh;] fouksn iqLrd eafnj] vkxjkA<br />
61<br />
SHODH SAMIKSHA AUR MULYANKAN
International Referred Research Journal, August,2010 ISSN- 0974-2832VoL.II *ISSUE-19<br />
Research Paper—Commerce<br />
GENERATION OF EMPLOYABILITY<br />
THROUGH COMMERCE & MANAGEMENT<br />
EDUCATION : OPPORTUNITIES &<br />
CHALLENGES<br />
* Dr. M. N. Sondge<br />
* Deptt. of Commerce & Management, Dnyanopasak College, Parbhani (M.S.)<br />
Introduction :<br />
Education is an effective tool of social and<br />
economic change. Creative education encourage the<br />
original thoughts and inventions to remove social evils.<br />
Dr. Vijay Bhatkar, stated that education is essential to<br />
make India supper power, accordingly quality education,<br />
is essential using modern techniques. A senior<br />
educationist Dr. Ram Takwale said that educational facility<br />
not to confined to a particular because of cost based<br />
education. Dr. Radhakrishnan stated that education<br />
solves the major problems of the society and country as<br />
a whole. The then Prime Minister Pandit Jawaharlal<br />
Nehru opined that nothing can happen wrong with the<br />
nation, if all is well with colleges and universities. Indeed<br />
India is struggling for 8% GDP, removal of poverty &<br />
unemployment and secure atleast one percent share in<br />
international trade.<br />
Govt. of India spent about 4.3% of GDP on<br />
education against required investment of 6%. Negligible<br />
expenditure incurred on higher education for example<br />
0.37% in 2003-04. Unfortunately, India ranks 115th all<br />
over world in expenditure on education. Though, India<br />
have 348 universities, 18000 colleges and about 5 lakh<br />
teachers, the enrollment in higher education is about 9%<br />
of students in the age group of 18-25 yrs. as compared<br />
to over 50% in developed countries, 30% in middle income<br />
countries and 23% world average. It is great<br />
disappointment, that no one Indian university secured<br />
place in top 100 universities in the world. Being first, the<br />
Sydenham commerce college established in Mumbai in<br />
1939, then number of colleges offering commerce<br />
education reached to 1600 in 1999 of which about 150<br />
were merely commerce college. About 1400 B. schools<br />
having intake capacity 70000-85000 seats play leading<br />
role in management education. A recent study disclosed<br />
that just 40% college have 2F and 12B position and 20%<br />
face NAAC. Only 9 universities and 97 colleges secured<br />
CPE status of UGC, acknowledging the severe problem<br />
of higher education in the country.<br />
Education on Agenda : Dr. Radhakrishnan said that<br />
national integration not built by bricks and mortar, it can<br />
August, 2010<br />
done by education. After 61 yrs of independence, UPA<br />
Govt. passed resolution to implement free and<br />
compulsory education to children in the age group of 6<br />
to 14 yrs. It has great significance because India is home<br />
to one of the largest contingents of un-lettered people<br />
in the world. So, overall funding for education in XI plan<br />
amount to Rs. 2.5 lakh crores a four-fold increase over<br />
Xth plan and Rs. 84774 crores for higher education may<br />
considered fruitful. WB, recognized that basic education<br />
is a key to removing poverty. PM Manmohan Singh<br />
rightly said that at least a fifth of our children will go to<br />
college as compared to one tenth now, for that we have<br />
taken revolutionary decision to have 5 Indian institutes<br />
of sciences and research, 20 Indian institutes of IT, 8 IIT,<br />
7 IIM, 30 central universities, 6000 high quality schools,<br />
370 colleges, 10000 vocational schools and 50000 new<br />
skill development centres.<br />
Challenges :<br />
It is obvious that, Govt. is withdrawing the<br />
financial support from higher education and favours<br />
FDI, PPP in education, cost base education and nonaided<br />
institutes. As tuition fees is the main source of<br />
funds, private institutions charges heavy fees, where<br />
common students can't offered losing the opportunities<br />
and employability. How we can talk about public good?<br />
Majority academic institutions could not offer quality<br />
education like IIT and IIM. In such a poor academic<br />
atmosphere, we can't expect skill development and<br />
employability of the students in India.Teaching is<br />
purposeful imparting of information and skills to another<br />
individual or group. Prominent institutions like IIM, IIT<br />
discarded lecture method and concentrated on practicals.<br />
But many colleges face acute problems in introducing<br />
and implementing practical as part of syllabus. Govt.<br />
should take it seriously and make special financial<br />
provision for both the syllabus and personality<br />
development-based practicals especially in Arts and<br />
Commerce faculty. This will help to encourage the<br />
development of skills and employability among the<br />
students. In addition educational institutions, teachers,<br />
parents and students even should take initiative in the<br />
10<br />
‘’kks/k leh{kk vkSj ewY;kadu
International Referred Research Journal, August,2010 ISSN- 0974-2832VoL.II *ISSUE-19<br />
same direction.Different curricular, co-curricular and extra and understand the situation for success. Soft skills can<br />
curricular activities like industrial visit, seminar, test, be taught as part of curriculum. There is ample scope to<br />
tutorial, assignment, college day, guest lectures, group develop skills through practical based courses in<br />
discussions, interviews, competitive exams, industrial commerce and management.<br />
and social survey, student-parent meet, report writing, Conclusions : No country can render quality education<br />
students conference and work shops, on job training, and employability of the students unless the teachers<br />
project work, quiz, students forum, wall posters, are competent and committed to job. Teachers should<br />
educational tour etc. will enhance the employability of adopt modern teaching techniques, audio visual aids,<br />
the students if we implement it strictly and honestly. Soft case study, LCD projectors etc for effective teaching.<br />
skills development programmes like communication skill, Laboratory concept be introduced in Arts and Commerce<br />
negotiation, problem, solving, role play, computer like Science and special funds to be provided for well<br />
awareness, English language, team building, stress furnished and equipped laboratories. The step taken by<br />
management, self esteem, time management, develop UPA Govt. in education and skill development in XIth<br />
positive attitude, adaptability, self discipline, common plan is no doubt appreciable in the interest of nation.<br />
sense, reading, understanding, writing, listening etc. They have to raise sufficient funds to do so, and not to<br />
skills will enrich the quality of education and employability avoid responsibility in such important field like education<br />
of the students. Sirini Krishnamurty observed that India and training. It is said that a picture is equal to 1000<br />
has substantial work force, about 3.5 million graduates words, a visit is equal to 10000 words, accordingly<br />
pass out from colleges every year, but they are not practicals should be introduced in course content, to<br />
translated in to an employable talent pool. Nikhil fulfil the requirement of skill development, which was<br />
Indrasenan Head MA FOI academy, pointed that almost favoured in national education policy 1986. Under the<br />
50% of today's graduates are considered unemployable. name of GATS, education becoming tradable commodity.<br />
Hence, the teaching faculties, students, management, We require globally competent institutions to satisfy<br />
principals, parents, corporate leaders, training world wide requirement of skilled man power. It calls<br />
institutions, management committees and Govt. itself great attention from policy maker to invest funds in<br />
should contrive intensively for an effective education education considering significant results and declare<br />
and skill development programme, so that India will the incentives to teachers, academic leaders, contributing<br />
become academically and economically super power in efforts in this regard. The country is now in the urgent<br />
the world.<br />
need of trained and skilled manpower to continue the<br />
Opportunities : This is the age of commerce and units efficiently with competence.<br />
management education. It play positive role in economic Soft skills development programme, placement<br />
development of the nation, allocating and using available cells, industry-institution interface, faculty exchange<br />
resources at optimum level. It helps to under stood programme from leading academic institutions like IIM,<br />
factors influencing the organization by providing tools counseling and guidance centres on job training etc at<br />
and techniques for the success. It provides employment college and institution level will add more in making<br />
and self employment opportunities and reduces the gap available competent manpower, ensuring employability<br />
between haves and have nots. Management institution of Arts and commerce students. Govt. is expected to<br />
produce skilled manpower to satisfy the need, in and out boost financial support to introduce and implement such<br />
side the country. It is matter of pride that IIM ranked at programmes in the interest of students.Management<br />
68th position in the top 100 universities in the world.Soft committees, principal, and teacher also required to<br />
skills improves communication skills, quality of formulate prudential plan for skill development and take<br />
relationship, making people ready to accept changes the responsibility to implement the same.<br />
R E F E R E N C E<br />
1. Philip G. Altbach & N. Naryan, Creation of World Class universities Business Line, 23.10.2008. 2.Deshpande S.G., WTO, GATS<br />
and Comm. Edu. ICA, Indore, 26-28 Dec. 2004 3. Desai Jeewan, Higher Education, Kirti Prkashan, A'bad, 2004. 4. Kochhar S.<br />
K. Methods and Techniques of Teaching, Sterling Pub. Pvt.Ltd, New Delhi, 1988, p.10 5.Chakraborty Manishankar, Soft Skills<br />
and Employability, Ind.Exp. 25.9.2008. 6.Vasnik N.S, Employability Index, Ind.Exp. 6.12.2007 7.Sudhakar Ram, Tomorrows<br />
Talent, B. Line 15.9.2008 8.Pawar R.S, Educate the Mass, Time of India, 9.10.2007 9.Patil J.F. & etc. Indian Higher Education,<br />
Samaj Probodhan, Prakashan, Oct-Nov. 2007 10.News, Modern Educaiton, Ind. Exp. 17.8.2007<br />
11 SHODH SAMIKSHA AUR MULYANKAN
International Referred Research Journal, August,2010 ISSN- 0974-2832VoL.II *ISSUE-19<br />
Research Paper- Commerce<br />
Establishment:-<br />
Kolhapur Zilla Sahakari Dudh Utpadak Sangh<br />
Ltd., a Co-operative organization that is radically known<br />
for its most prominent brand ‘Gokul’ which makes the<br />
day of millions of Indians early in the morning. It is the<br />
brand which remains one of the most cherished and<br />
delightful… whose every drop in itself is an authentic<br />
evidence of impeccable taste, highest purity and<br />
unmatched quality. The brand GOKUL made its foray on<br />
16 th march,1963 through a small beginning but envisioned<br />
immense vigor, enthusiasm and striking speed for<br />
growth. The Gokul Co-op milk union has enthusiastically<br />
implemented professional management funda to bring<br />
Socio-Economic change in milk producer farmers life.<br />
The Growth of Organisation :<br />
After initial hiccups, in the year 1978, the<br />
National Dairy Development Board selected the<br />
Kolhapur Milk Union for their ambitious ‘Operation<br />
Flood Programme’ (OF). As a pre-requisite condition for<br />
the funding, the Government Dairy with a capacity of<br />
40,000 liters per day, was to be handed over to the<br />
cooperative. The State Govt. agreed for the same,<br />
however, because of certain issues, the actual handing<br />
over was completed in the year 1985. During this period,<br />
i.e. from 1978 to 1985, the OF Programme took up and the<br />
milk collection which was in the range of 2.5 lakh liters<br />
per day, reached to a peak of 4.5 llpd. Because of the<br />
delay in the handing over of the dairy plant, NDDB<br />
agreed to provide funds for establishment of a new dairy<br />
plant with a capacity of 2.00 llpd. The State Govt. gave<br />
a collateral guarantee for the funds given by NDDB to<br />
Kolhapur Milk Union under OF programme. While<br />
handing over the dairy plant, the State Govt. contributed<br />
a share capital of Rs.35,47,200/- in the form of land,<br />
building & machinery of this plant, which was returned<br />
by the Kolhapur milk union in the year 2001.<br />
Existing:<br />
At present the Gokul dairy has got a capacity<br />
to handle 7.00 lakh liters of milk on daily basis. In<br />
addition, the main dairy can also produce 40 MTs of Milk<br />
Powder on daily basis, making a total handling capacity<br />
of around 11.00 lakh liters of milk per day. Besides, the<br />
dairy has milk products manufacturing capacities for<br />
25<br />
KOLHAPUR ZILLA SAHAKARI DUDH UTPADAK<br />
SANGH LTD. KOLHAPUR GOKUL DAIRY – A<br />
REVIEW.<br />
*Mr. Jaywant R. Patil<br />
E-2, Nirupam Housing Society No. 1, Pune – (Maharashtra)<br />
August, 2010<br />
Butter, Ghee, Shrikhand and some indigenous products,<br />
the details of the same are given below:<br />
Since the Kolhapur Dudh Sangh is operating in the<br />
district of Kolhapur, apart from the main dairy at Kolhapur,<br />
Milk & Milk products manufacturing<br />
capacities Vs. Production: (2008-09)<br />
Name of the Capacity MT/Day Production<br />
Product<br />
White butter 24 2723 MT<br />
Ghee 6 449 KL<br />
Table Butter 3 498 MT<br />
Srikhand 1 119 MT<br />
Milk Powder 40 2401 MT<br />
Paneer 1 21 MT<br />
Curd 2 38 MT<br />
Lassi 2 33 KL<br />
Cooking Butter 0.5 37 MT<br />
there are four Chilling Centers with a capacity to chill<br />
50,000 to 1.00 lakh liters of milk per day, and the same are<br />
located at Bidri, Gadhinglaj, Tawarewadi and Gogave.<br />
The milk is collected from about 3500 village level primary<br />
cooperative member societies through 227 hired tempos.<br />
The entire milk is processed at main dairy, Kolhapur, and<br />
then sent for marketing in the cities of Pune and Mumbai,<br />
where milk union has a modern Packing Station. From<br />
the main dairy, milk is sold in consumer pack for the cities<br />
like Kolhapur, Ratnagiri & Konkan, and adjoining towns<br />
of Sangli, Satara, Karad, Belgaum etc.<br />
STATIONWISE MILK SALES (2008-09)<br />
Brand Name " Gokul Milk"<br />
During the year 2008-09, the milk union collected 5.09<br />
lakh liters of milk on daily basis, with a peak of 6.12 lakh<br />
liters per day and minimum of 4.42 lakh liters per day from<br />
3054 DCS. Out of the total milk collected, nearly 70% is<br />
Particulars<br />
Milk Sale(LPD)<br />
Local sale 1,09,710<br />
Pune 55,300<br />
Mumbai 4,30,770<br />
Loose sale(Mahasangh) 3,200<br />
Total 6,27,780<br />
SHODH SAMIKSHA AUR MULYANKAN
International Referred Research Journal, August,2010 ISSN- 0974-2832VoL.II *ISSUE-19<br />
from Buffalo, having average quality of Buffalo milk-<br />
7.4% Fat & 9.5% SNF, and that of Cow is 4.2% Fat & 8.6%<br />
SNF. To meet this market demand of liquid milk, Gokul<br />
purchased 1.05 lakh liters of milk daily from other Co-op.<br />
dairies.<br />
TECHNICAL INPUT ACTIVITIES:<br />
Animal Husbandry :- In order to improve and maintain<br />
the health of the Cows and Buffaloes of the district,<br />
Gokul provides Animal Treatment facility through 60<br />
well-qualified Veterinary Doctors operating from 36<br />
different centers located in the district of Kolhapur.<br />
Through these services, Milk Union’s Doctor visits<br />
every village society, once in fortnight. Besides, Gokul<br />
also operates emergency Veterinary Services on call<br />
basis and these services are offered round the clock and<br />
through out the year. On an average, around Rs.4.5<br />
Crores are spent on animal husbandry activities.<br />
The Veterinary Section also undertakes vaccination<br />
drives and also celebrates “Deworming Week” as a step<br />
towards preventive measures against Diseases.<br />
A.I. Services: Besides the Veterinary Services, Gokul<br />
has full-fledged division to look after the breeding<br />
TECHNICAL INPUT ACTIVITIES:- (2008-09)<br />
Animal Husbandry :<br />
Title<br />
Nos.<br />
• Mobile Veterinary Clinics 36<br />
• Mobile Veterinary Clinic<br />
26<br />
- Cases Treated 2,29,759<br />
- Emergency Cases 1,04,388<br />
• Societies Covered Under 3,054<br />
A.H. Services<br />
• Villages Covered Under 1,505<br />
A.H. Services<br />
• Artificial Insemination 401<br />
Centers<br />
- Cluster Centers<br />
• Artificial Insemination Done 53,770<br />
- Cow<br />
- Buffalo 1,03,800<br />
activities. At present, the A.I. Services are provided<br />
through around 401 centers, which are manned by welltrained<br />
A.I. Workers. On a average, 1.5 lakh A.I.s are<br />
performed and annually 30,000 to 35,000 improved<br />
varieties female calves are borne.<br />
Fodder Development Activities: In order to provide<br />
proper nutrition to the animals, Gokul also provides<br />
support for Fodder Development activities through<br />
supplying improved varieties Fodder Seeds, and also<br />
Fodder Saplings along with Chaff Cutter. During the<br />
year 2008-09, a total of 130 tonne of fodder seeds were<br />
distributed and 35,000 Sets of Saplings and 2600 hand<br />
fodder cutters and 110 machine driver Chaff Cutters<br />
were provided to the farmers.<br />
Calf Rearing Scheme: In order to increase the production<br />
and procurement of milk, the above-mentioned activities<br />
has not given desired results. As such, in order to boost<br />
the per animal productivity, Gokul has started a unique<br />
Calf Rearing Scheme. Under this scheme, a subsidy of<br />
Rs.2,000/- for Cow heifer and Rs.4,000/- for Buffalo heifer,<br />
is given to the beneficiary. Once the A.I. borne calf gates<br />
pregnant by 22 months (18+4) in case of Cow and 40<br />
months (36+4) in case of Buffalo. As on date Gokul has<br />
got registered nearly 86,000 Cows under this scheme.<br />
Milk Replacer and Calf Starter: The local animal yield<br />
2-3 liters of milk per day. A newly born calf needs approx<br />
2 to 3 liters of milk, depending on the body weight and<br />
growth. Since the farmer gets about Rs.10/- per liter for<br />
Cow milk and around Rs.17/- per liter for Buffalo milk, he<br />
normally sales entire quantity of milk and deprives the<br />
calf of nutritious. In order to salvage the situation,<br />
Gokul, through its own R&D has developed and filed for<br />
patent, a unique product named as “Milk Replacer”. The<br />
cost of milk manufactured with the help of Milk Replacer,<br />
works out to Rs.4.00 to Rs.5.00 per liter. It may be noted<br />
that Gokul is the first cooperative in the country has got<br />
patent registered with govt. of India. The patent No. is<br />
228679.<br />
Calf Starter: In order to help the speedy development<br />
of the Rumen of the calf, Gokul has also introduced a<br />
feed called “Calf Starter”. This feed triggers the<br />
development of four compartments of the rumen of<br />
newly borne calves.<br />
Mineral Mixture: Gokul has also developed area specific<br />
mineral mixture compound based on the soil mapping<br />
exercise conducted with the help of National Dairy<br />
Development Board.<br />
Cattle Feed: To meet the Nutritional requirement of the<br />
animals, the Cattle Feed plant of 200 MT per day capacity<br />
was commissioned under the OF programme of NDDB.<br />
This plant is being used on full capacity and presently<br />
we are purchasing daily around 25-30 MT of Cattle Feed<br />
from other Cooperatives as well as private Cattle feed<br />
Plants in the vicinity. The work for new 300 MT per day<br />
capacity Cattle Feed plant with a total outlay of Rs.23<br />
Crores, is under construction at MIDC (five star) Kagal.<br />
Gokul Gram Vikas Yojana: With an aim to improve the<br />
overall living condition of the farmer, a unique ‘Gokul<br />
Gram Vikas Yojana’ was initiated by Gokul in the year<br />
1989. Under this scheme, various programmes like Clean<br />
Milk Production, Men Development, Women<br />
Development ,Training for the Society members,<br />
Training of the Society Office Bearers etc., is being<br />
‘’kks/k leh{kk vkSj ewY;kadu
International Referred Research Journal, August,2010 ISSN- 0974-2832VoL.II *ISSUE-19<br />
CATTLE FEED PLANT ( 2008-09 )<br />
• Plant Capacity<br />
200 MT /DAY<br />
• Brand Name<br />
Mahalaxmi<br />
• Production<br />
74,722.00 M.T.<br />
• Per day average own 64.00 M.T.<br />
production<br />
• Sales<br />
73,832.00 M.T.<br />
• Per day average sale 204.00 M.T.<br />
• Societies Covered<br />
conducted. As on date nearly 2.5 lakh farmers, both men<br />
as well as women are trained under this scheme. Since<br />
2005 the structure of Gokul gram vikas yojana works<br />
under two segments given in table below.<br />
Women Self Help Group: Through the Women Dairy<br />
Programme, Gokul has organized more than 991 SHG of<br />
Women with a total membership of around 19,243 women.<br />
During 2008-09, these SHG’s have handled more than<br />
Rs.2.5 Crore through their Savings.<br />
P.F.Scheme for Milk Producers: In order to help the<br />
farmer in his old age, a unique P.F.Scheme for the milk<br />
producers was initiated during 2005. Under this scheme,<br />
for a every liter of milk supplied by the farmer, contribution<br />
of 10 paise per liter is collected and 10 paise from the<br />
village society and 10 paise per liter from milk union is<br />
Gokul Gram Vikas Yojana (2008-09)<br />
• The programme was in operation from 1989<br />
to 2005<br />
• The main highlight was “Extensive Extension<br />
Education”<br />
• No. of Villages covered - 1076<br />
• Details of Participants - 2,74,473<br />
Society Building Programme (w.e.f. 2005)<br />
Training Typ Programmes Participants<br />
Men Training 319 16,063<br />
• Women Training 331 23,864<br />
• Committee Visioning 343 3,873<br />
Prog.<br />
3,050.00 Nos<br />
• Cleanliness Contests 302 4,779<br />
• Sahakarmanch Porg. 329 6,658<br />
added to this kitty. The entire amount along with the<br />
interest would be paid back to the farmer on his attaining<br />
the age of 60 years.<br />
Financial Position: Out of Rs.51 Crores authorized<br />
Share Capital, Gokul has nearly Rs.35 Crores paid-up<br />
Share capital. Against this, reserve fund of Rs.35 Crores<br />
have been created. Though the sale of milk and milk<br />
DETAILS OF WOMEN DAIRY PROJECT (2008-09)<br />
• The programme is in 1,995<br />
operation Since<br />
• No. of Villages Covered 395<br />
• No. of Thrif Groups 991<br />
(Bachat Gat)<br />
• No. of Prog. Organized 3,414<br />
• No. of Participants 1,47,012<br />
products, Gokul receives around Rs.One Crore on daily<br />
basis and payment to milk producers on per day basis<br />
works out to be Rs.80/- lakh, which is paid to the farmers<br />
on every 10 th days. The turnover is about 700 Crores and<br />
6.00 Crores profit for 2008-09.<br />
Since last 20 years Gokul is getting Audit Class “A”<br />
for its financial statements Training Centre : Gokul is<br />
having its own training centre established in 1984 funded<br />
by NDDB, its utility is 100%. Including Maharashtra the<br />
adjacent States like Goa, Karnataka, Andhra Pradesh are<br />
taking advantage of Anand Pattern Dairy Co-op.<br />
working.<br />
Awards : Since 1988-89, Gokul has received 13 National<br />
Productivity Council Awards by Govt. of India, New<br />
Delhi for its exclusive work in milk quality, milk products,<br />
milk production, cattle feed production and extensive<br />
Sr. Training Programme<br />
No.of Participants<br />
No.<br />
1 AI & First Aid Trg. 1478<br />
2 Dairy Co-op Secretary 3182<br />
3 Dairy co-op women Secretary Trg. 415<br />
4 Management Committee Trg. 3419<br />
5 Women Committee Member Trg. 421<br />
6 Ext. Supervisor Trg. 527<br />
7 Milko Tester Trg. 974<br />
8 Milk Collectors Trg. 167<br />
9 Women Milk Producer Trg. 575<br />
10 Personality Dev. Trg. Prog. .<br />
827<br />
11 Fodder Dev. Trg. 357<br />
12 Refresher Trg.& need base 610<br />
13 Farmers induction Prog. 4331<br />
Total 17283<br />
Extension Work. As Gokul is market leader, we more<br />
concentrate on quality under the guidance and<br />
assistance of NDDB. Gokul has to its cap the credit of<br />
being an IS/ISO 9000:2000 & IS:15000:1998 Quality<br />
Management and Food Safety System certified dairy<br />
which is also approved by Export Inspection Council.<br />
Gokul is on its way towards capturing the global market.<br />
We have exported our quality products to Srilanka and<br />
Gulf countries.<br />
27<br />
SHODH SAMIKSHA AUR MULYANKAN
International Referred Research Journal, August,2010 ISSN- 0974-2832VoL.II *ISSUE-19<br />
‡ÊÊappleäÊ ¬òÊ- flÊÁáÊíÿ<br />
n¥Ïdr Vbmda _mZdOmV gd©loð> Amho. `m _mZdmg ~wpÜX {_imbobr<br />
Agë`mZo AmXr_ AdñWoV AgVm§ZmM _mZdmZo gm_m{OH$ H$ama Ho$bm<br />
H$maU _mZd OmVrMo g§ajU ìhmdo d gdmªZm gwì`dpñWV OrdZ OJVm<br />
`mdo åhUyZ gdmªÀ`m h¸$m§gmR>r gm_m{OH$ H$ama H$aÊ`mV Ambm. nwT>o<br />
amÁ`ì`dñWm Ambr Ë`mV amOm d ZmJ[aH$ (àOm) `m§À`mV amOmZo<br />
ZmJ[aH$m§Zm H$mhr A{YH$ma {Xbo. J«rH$ ZJa `m amÁ`mV bmoH$emhr_Ü`o<br />
ZmJarH$m§Zr h¸$m§{df`r MMm© H$ê$Z h¸$ R>adbo. B§½bS>_Ü`o _°ÁZmH$mQ>m©Mr<br />
gZX (Bill of Right) _wio `oWrb ZmJarH$m§À`m h¸$m§Zm _mÝ`Vm<br />
{_imbr. A_oarHo$À`m ñdmV§Í`mÀ`m OmhraZmå`mZo ì`º$s ñdmV§Í`mMm<br />
nwañH$ma Ho$bm `m gd©o AWH$ à`ËZm§Mr 10 {S>g|~a 1948 amoOr g§`wº$<br />
amï´> g§KQ>ZoÀ`m Am_g^oV _m§S>boë`m _mZdr h¸$m§À`m gZXog ñdrH¥$V<br />
Ho$bo d 1950 _Ü`o _mZdr h¸$m§À`m gZXog _mÝ`Vm {_imbr. `wZmoÀ`m<br />
OmhraZmå`mZwgma ZmJarH$m§Zm Amnë`m h¸$m§Mr OmUrd ìhmdr `mgmR>r<br />
10 {S>g|~a hm {Xdg _mZdr h¸$ {XZ åhUyZ nmibm OmVmo.<br />
g§H$ënZm -<br />
$ _mZd h¸$ hr g§H$ënZm Wm°_g noZ `m§À`m H$m°_Z goÝg `m<br />
J«§WmV _m§S>Ê`mV Ambr. A_o[aH$Z ñdmV§Í` `wÜXmZ§Va _mZdr h¸$m§À`m<br />
OmhraZm_m àH$m{eV H$aÊ`mV Ambm. 1976 gmbÀ`m `m H«$m§VrZ§Va<br />
13 dfmªZr \«|$M amÁ`H«$m§VrZo ñdmV§Í`, g_Vm, ~§YwVm d gm_m{OH$ Ý`m`<br />
`m H$ënZm _m§S>ë`m nmíMmË` XoemVrb CXma_VdmXr MidirMm<br />
{dH$mgm~amo~a órnwéf g_mZVm hm `wamonmVrb gZmVZr {dMmam§Mmhr<br />
ór_wº$s {dMmam§Zm H$_mbrMm {damoY hmoVm. n{hë`m _hm`wÜXmn`ªV<br />
B§½bS>n`ªV {ó`m§Zm _VXmZmMm A{YH$ma àXmZ H$aÊ`mV Ambm ZìhmVm.<br />
_mZdr h¸$ / A{YH$ma hr g§H$ënZm ñnï> H$aVm§Zm EZgm`Šbmo{nS>r`m<br />
{~«Q>mZrH$mV åhQ>bo Amho.()""_mZd åhUyZ ì`º$sbm {ZgJ© {Z`_mZoM Oo<br />
A{YH$ma {_imbobo AgVmV Ë`mbmM _mZdr A{YH$ma () Ago åhUVmV.''<br />
_Zwî`mMr à{Vð>m, ór -nwéfm§Mr g_mZVm Am{U gm_m{OH$ g_Vm d<br />
ñdmV§Í` `mgdmªMm _mZdr A{YH$mamV g_mdoe hmoVmo. Ý`m` Am{U g_Vm<br />
`m _wë`mbm à_mU _mUyZ _Zwî`mbm H$mhr _wb^yV A{YH$ma Agbo<br />
nm{hOo. hm CX²XmÎm {dMma _mZd A{YH$mam_Ü`o A§V^y©V Amho. g§`wº$ amï´><br />
g§KQ>ZoÀ`m Ü`o` YmoaUm§_Ü`o _mZdm{YH$mam§Zm H|$Ð q~Xÿ _mZbobo Amho.<br />
g§`wº$ amï´> g§KQ>ZoZo 10 {S>g|~a 1948 amoOr Am_g^oV _mZdm{YH$mamÀ`m<br />
gZVoV ZmJar Am{U amOH$s` h¸$m§~amo~a Am{W©H$, gm_m{OH$ Am{U<br />
gm§ñH¥${VH$ h¸$ hr g_m{dï> Ho$boobo AmhoV.<br />
_mZdr h¸$m§À`m KmofUoV Aer ½dmhr XoÊ`mV Ambr Amho H$s,<br />
gd© _mUgo OÝ_V… ñdV§Ì AgyZ d§e, dU©, qbJ, OmV ^mfm Y_© Ë`m§Mr<br />
amOH$s` d AÝ` _Vo H$moUVrhr Agmo Vmo H$moUË`mhr amï´>mVbm qH$dm H$moUË`mhr<br />
78<br />
◊ÊŸflË „UP§ •ÊÁáÊ √ÿÊfl‚ÊÁÿ∑§ ÁŸÁÃ◊ûÊÊ<br />
* ¬˝Ê. ‚È⁄‘U‡Ê •Ê⁄U. fl⁄UÊ«appleU<br />
* flÊÁáÊíÿ Áfl÷ʪ ¬˝◊Èπ, ∑§‹Ê, flÊÁáÊíÿ fl ÁflôÊÊŸ ◊„UÊÁfllÊ‹ÿ, ’ÊappleŒfl«U, ¡›ªÊ¥fl (◊„UÊ⁄UÊC˛U)<br />
August, 2010<br />
g_mOmMm, lr_§V, Jar~, OÝ_ñWmZ qH$dm XOm© H$moUVmhr `mn¡H$s H$emMmhr<br />
{dMma ZH$aVm gZXoV {Xbobo gd© h¸$ Ë`mbm àmá hmoVmV. åhUOoM H$moUVmhr<br />
^oXm^oX Z nmiVm _mZdmMo ñdmV§Í` d g_Vm àñWm{nV hmoÊ`mVM<br />
_mZdm{YH$mamMr g§H$ënZm Adb§~yZ Amho._mZd A{YH$ma åhUOo H$m`<br />
?_mZdmbm OJÊ`mgmR>r, Amdí`H$ pñWVr, g_mZVm, Ý`m`gÝ_mZ d ñdmV§Í`<br />
CnbãY H$ê$Z XoUo åhUOo _mZdm{YH$ma hmo`.AmYw{ZH$ bmoH$emhrÀ`m<br />
{dH$mgm~amo~aM _mZdr A{YH$mamg§~§Yr {deof {dMma hmoD$ bmJbm. B§½bS>Mm<br />
amOm Am{U Ë`m XoemMr OZVm `m§À`mV EH$ hOma dfm©hÿZ A{YH$ H$mimn`ªV<br />
Omo g§Kf© Pmbm Ë`m g§Kfm©VyZ AmYw{ZH$ bmoH$emhrMm CX` Pmbm. gd© àW_<br />
1215 À`m _°¾mMmQ>m© `m gZXoVyZ B§½bS>Mm amOm d àOm `m§À`mV Pmboë`m<br />
H$amamVyZ _mZdr A{YH$mamg _mÝ`Vm {Xbr. Ë`mZ§Va 1628 Mo {nQ>reZ Am°\$<br />
amB©Q> 1689 Mo {~b Am°\$ amB©Q> `m B§½b§S>À`m KQ>ZoV _mZd A{YH$mamg§~§Yr<br />
_hËdmÀ`m gZXm hmo` `m gZXm§ìXmao amOmMr gmd©^m¡_ gÎmm _`m©XrV H$aÊ`mV<br />
Ambr Am{U Mdma A{^ì`º$s ñdmV§Í` {Zdm©MZ nÜXVr g§gXoMo gmd©^m¡_Îd<br />
H$m`ÚmMo A{YamÁ` `m§Zm hiyhiy _mÝ`Vm {_imbr.g§`wº$ g§KQ>ZoÀ`m _mZdr<br />
A{YH$mam§Mm OmhraZm_m 10 {S>g|~a 1948 amoOr à{gÜX Pmbm. Ë`mZygma<br />
10 {S>g|~a hm {Xdg _mZd A{YH$ma {XZ åhUyZ nmibm OmVmo. dmñV{dH$V…<br />
_mZdr A{YH$m hoM Z¡g{J©H$ A{YH$ma AmhoV.<br />
amï´>r` _mZdm{YH$ma Am`moJ - ^maVmV _mZdm{YH$ma Am`moJmMr<br />
ñWmnZm 27 {S>g|~a 1993 amoOr H$aÊ`mV Ambr. `m Am`moJmÀ`m<br />
ñWmnZoMm _w»` CÔoe amï´>r` _mZdm{YH$ma Am`moJmÀ`m ghmæ`mZo amÁ`m§_Ü`o<br />
_mZdm{YH$ma Am`moJmMr ñWmnZm H$aUo hm hmoVm. ^maVr` _mZdm{YH$ma<br />
Am`moJ {X„r `oWo Amho d Ë`mÀ`m XoIaoIrImbr amÁ`mV d {OëømñVar`<br />
_mZdm{YH$ma Am`moJ AmhoV.<br />
^maVr` _mZd A{YH$a Am`moJ -<br />
g§`wº$ amï´>g§KQ>ZoÀ`m {Vgè`m g{_Vrg_moa ^maVmZo<br />
A{YH$mam§À`m g§ajUmgmR>r amï´>r` Am`moJ ñWmnZ H$aÊ`mgmR>r {deof<br />
CËgwH$Vm XmI{dbr hmoVr. ^maVmZo 1993 _Ü`o _mZd A{YH$mam§Mm<br />
dQ>hþHy$_ Omar H$ê$Z Ë`mg H$m`ÚmMo ñdê$n {Xbo. VgoM _mZd<br />
A{YH$mamgmR>r amï´>r` _mZd A{YH$ma Am`moJmMr ñWmnZm 1993 gmbr<br />
Ho$br. `m Am`moJmZo AÜ`j E.Eg.AmZ§X `m Am`moJmZo gd© KQ>H$<br />
_mZdm{YH$ma àñWm{nV H$aÊ`mMr gwMZm Ho$br. `m Am`moJmV 1)<br />
Aëng§»`m§H$ Am`moJ 2) _{hbm Am`moJ 3) AZwgy{MV OmVr O_mVr<br />
Am`moJ H$m`© H$aVm§Zm {XgVmV. `m Am`moJmMr ñWmnZm H|$Ð gaH$ma<br />
H$Sy>Z Ho$br OmVo. `m Am`moJmV 8 g^mgX d EH$ AÜ`j AgVmo. gÜ`m<br />
amï´>r` _mZdr A{YH$ma Am`moJmMo AÜ`j Ý`m`_wVu _wIOu AmhoV.<br />
_mZdr A{YH$mam§À`m {dH$mgmMo Q>ßno -<br />
‘’kks/k leh{kk vkSj ewY;kadu
International Referred Research Journal, August,2010 ISSN- 0974-2832VoL.II *ISSUE-19<br />
1) _°¾mH$mQ>m© … B§½bS> (1215)<br />
Voìhm Ë`mg ì`mdgm{`H$ Zr{VVËdo åhUVmV.'' nrQ>a S´>H$a `m§À`m_Vo ""<br />
2) {~b Am°\$ amB©Q>g² … B§½bS> (1688)<br />
ì`mdgm{`H$m§H$[aVm {Zamir Zr{VËdo AgÊ`mMo H$mhrM H$maU Or Zr{VVËdo<br />
3) {S>ŠboaoeZ Am°\$ amB©Q²>g² … \«$mÝg (1789)<br />
BVa ì`dhmamV bmJy hmoVmV VrM ì`mdgm{`H$ ì`dhmambmhr bmJy hmoD$<br />
4) {~b Am°\$ amB©Q>g² … A_o[aH$m (1791) eH$VmV. H$moUË`mhr ì`dhmam_Ü`o H$mhr _mUgo hr Xþgè`m§Zm \$gdV<br />
5) `w{Zdg©b {S>ŠbaoeZ<br />
AgVmV {H$d§m ImoQ>o ~mobV AgVmV, {H$§dm Mmoar H$[aV AgVmV. qH$dm<br />
Am°\$ øw_Z amB©Q>g² … g§`wº$ amï´>o (1948) bmM XodyZ / KodyZ H$m_ H$arV AgVmV. Voìhm Iam àíZ ì`º$sbm qH$dm<br />
6) ^maVr` g§{dYmZmVrb_wb^yV h¸$ … ^maV (1950) Hw$Qy>§~mbm Z¡{VH$, _yë`m§~m~V{ejU XoÊ`mMmM Amho.'' nrQ>a S´>H$aZo Ago<br />
7) {gìhrb A°ÊS> nm°{bQ>rH$b … ^maV (1953)<br />
g§nmXZ Oar Ho$bo Agbo Var ì`mdgm{`H$m§Zm ^mgUmè`m AS>MUr Am{U<br />
8) gmoeb A°ÊS> B©H$m°Zm°_rH$ amB©Q>g² … ^maV (1953) Ë`m§Zm {_iUmè`m g§Yr `m§Mo _hËd{dMmamV KoVm ì`mdgm{`H$m§gmR>r H$mhr<br />
\«$m°Ýg, A_o[aH$m d ^maVmgmo~V OmJ{VH$ g§`wº$ amï´>g§KmZo _mZdr Zr{VVËdo Amdí`H$ R>aVmV. darb {ddoMZmdê$Z ì`mdgm{`H$ Zr{VVËdmMr<br />
A{YH$mam§Mr VËdo pñdH$mabr amï´> d amÁ` nmVirda _mZdr A{YH$ma ì`m»`m H$aUo eŠ` hmoB©b. ~r.Amo.ìhrba `m§Zr {~{PZog Am°Z B§Q´>moS>ŠQ>ar<br />
Am`moJmÀ`m ñWmnZm H$aÊ`mV Amë`m. `m g§X^m©V OZOmJ¥Vr H$aÊ`mMo A°Z°{bg `m nwñVH$mV {Xboë`m ì`m»`oMo _amR>r ê$nm§Va nwT>rb à_mUo<br />
H$m_ H$mgdJVrZo H$m hmoB©Zm nU hmoV Amho.<br />
H$aVm `oB©b - g_mOmer, g_mOmVrb {d{dY JQ>m§er Am{U g§ñWm§er<br />
ì`mdgm{`H$ {Z{V_Îmm (Business Ethics)<br />
gwg§dmX`wº$ g§~§Y amIÊ`mMr VgoM ì`mdgm`mVrb `mo½` {d{dY JQ>m§er<br />
àñVmdZm -<br />
Am{U g§ñWm§er qH$dm A`mo½` ì`dhmam§~Ôb Z¡{VH$ O~m~Xmar ñdrH$aÊ`mMr<br />
Mm§Jbo d dmB©Q> VgoM Z¡{VH$ H$V©ì`o d O~m~Xmè`m `m§À`m EH$ H$bm qH$dm emó åhUOo ì`mdgm{`H$ {Z{V_Îmm Ago åhUVm `oB©b.<br />
{df`rÀ`m kmZemIog ZrVremó (Ethics) Ago åhUVmV. _mZdr ì`mdgm{`H$ Zr{VVËdo -<br />
dmJUwH$sÀ`m VËdm§er Zr{VemñÌ g§~§YrV AgVo. Z¡{VH$ _mnX§S>m_wio * J«mhH$m§Zm H$_r dOZmMm {H$d§m Iam~ _mb XodyZ qH$dm AÝ` àH$mamZo<br />
_mUgmÀ`m Am`wî`mVrb VËdo d AmXe© R>a{dbo OmVmV. _mZdmMr H$moUVr \$gdy Z`o.* gmR>o~mOr, H$mim~mOma, Z\o$Imoar H$ê$ Z`o. * ñnYm© Zï><br />
dmJUyH$ Mm§Jbr d dmB©Q> Ago _mZdmMr Z¡{VH$ H$V©ì`o Am{U O~m~Xmè`m H$ê$ Z`o qH$dm ñnY}Mm {dn`m©g H$ê$ Z`o. * A`mo½` nÜXVrZo ñnY©H$m§Mr<br />
Am{U _mZdmÀ`m dmJUyH$sMr AmXe© VËdo `m§Mm Aä`mg Zr{Vemó Ho$bm à{V_m Iam~ H$ê$ Z`o.* A{YH¥$V ì`º$s¨Zm ì`mdgm{`H$ H$mJXnÌo d<br />
OmVmo. WmoS>Š`mV Zr{Vemó hm Aä`mg {df` Mm§Jbo Am{U dmB©Q> XâVao CnbãY H$amdrV. *`mo½` doir H$a^aUm H$amdm d BVa H$V©ì`ohr<br />
`m§À`mer g§~§{YV Amho.<br />
nma nmS>mdrV. * gm_m{OH$ {hVmÀ`m {dê$ÜX CËnmXZ qH$_V BË`mXrMo<br />
AW© - ì`dgm`mÀ`m g§X^m©V {dMma Ho$bm Va ì`mdgm{`H$ Zr{V_Îmm {Z`§ÌU H$aÊ`mgmR>r ì`mdgm{`H$m§Zr AmnmngmV H$ama_Xma (AZm¡nMm[aH$<br />
hr EH$ dmXJ«ñV g§H$ënZm Amho. H$mhtÀ`m _Vo ì`mdgm{`H$ Zr{V_Îmm gwÜXm) H$ê$ Z`oV.*J«mhH$, _mb nwadR>m H$aUmao, gaH$mar A{YH$mar,<br />
Aer H$moUVrhr {ZpíMV Jmoï> ZgVo. àË`oH$mZo Amnë`mbm `mo½` dmQ>ob amOH$s` ZoVo, `m§À`mer JwßV ì`dhma H$ê$ Z`o.*H$_©Mmè`m§Zm `mo½` doVZ<br />
Ë`mà_mUo dV©ZmMo {Z`_ ñdV…bm bmJy H$amd`mMo AgVmV. `mCbQ> Am{U `mo½` dmJUyH$ {Xbr OmV AmhoV `mMr ImÌr H$amdr.ì`mdgm{`H$<br />
H$mhtÀ`m _Vo gd© gm_mÝ` _mUgmbm Or dV©Zmg§~§YrMr ~§YZo nmimdr Zr{V_ÎmoMr JaO qH$dm _hËd-ì`dgm` d g_mO `m XmoÝhtÀ`m Amamo½`mgmR>r<br />
bmJVmV VrM ì`mdgm{`H$mbmhr bmJy hmoVmV. åhUyZ ì`mdgm{`H$m§gmR>r ì`mdgm{`H$m§À`m dV©Zmda Z¡{VH$ {Z~ªY KmbUo Amdí`H$ AgVo.<br />
dV©ZmMo {Z`_ R>adyZ {Xbo nm{hOoV d Ë`mAmYmao ì`mdgm{`H$ {Z{V_ÎmoMr ì`mdgm{`H$m§À`m {dH$mgmbm XoIrb Oo bm^Xm`H$ R>aVo. ì`dgm` g§ñWoV<br />
g§H$ënZm {ZpíMV Ho$br nm{hOo. gd©gm_mÝ` ì`º$s amoOÀ`m ì`dhmamV Zr{V_ÎmoMr ~§YZo AgVrb d Ë`m AmYmao {ZU©` KoVbo OmV AgVrb Va<br />
Á`m Zr{VVËdmà_mUo dmJVmV VrM VËdo qH$dm ~§YZo ì`dgm` H$aUmè`m J«mhH$ ^mJYmaH$, H$_©Mmar BË`mXr gdmªÀ`mM _ZmV {dídmgmMr ^mdZm<br />
ì`mdgm{`H$m§Zmhr bmJy hmoVmV. åhUyZ ì`mdgm{`H$m§À`m dmJUyH$sMo {Z`_ {Z_m©U hmoVo d ì`md`mgmÀ`m dmT>rg Ë`mMm bm^ {_iVmo. ì`mdgm{`H$<br />
R>adyZ XoUo Amdí`H$ Amho. ì`mdgm{`H$m§À`m dmJUyH$sMo {Z`_ R>a{dbo Zr{V_ÎmoMr JaO qH$dm _hËd nwT>rbà_mUo ñnï> H$aVm `oB©b -<br />
åhUOo Ë`mAmYmao ì`dgm` H$aUmè`m ì`º$sMr åhUOoM ì`mdgm{`H$ 1)EImÚm CÚmoJg§ñWm Zr{V_ÎmoMr ~§YZo ñdrH$mê$Z {ZU©` KoV Agob<br />
Zr{V_ÎmoMr g§H$ënZm ñnï> H$aVm `oVo.<br />
Va Vmo ì`dgm` Amnbo J«mhH$, ^mJYmaH$ Am{U godH$ `mgdmªÀ`mM<br />
ñdê$n - bmoH${ZVrËdo hr EH$ gm_m{OH$ ì`dñWoMo EH$ _hËdmMo A§J _ZmV{dídmgmMr ^mdZm {Z_m©U H$ê$ eH$Vmo. J«mhH$mbm dñVyÀ`m XOm©~m~V<br />
AgVo. `m_Ü`o bmoH$m§Mr AmnmngmVrb dmJUyH$ H$er Agmdr `m~Ôb ImÌr {_iy eH$Vo. godH$XoIrb Ë`m ~m~V ImÌr Xody eH$VmV. `mÑï>rZo<br />
H$mhr {Z`_ g§Ho$V Am{U AmMmanÜXVr bmoH$m§Zr AmñWmnyd©H$ ñdrH$maboë`m ì`mdgm{`H$ Zr{V_Îmm `mo½` R>aVo. 2)Cƒ XOm©Mr [H§$dm AmXe© Zr{V_ÎmoMr<br />
AgVmV. `m AmMmanÜXVr~m~V H$m`Xm Oar Zgbm Var bmoH$m§ZmM VËdo ì`dgm` H$aVm§Zm _mJ©Xe©H$ R>ê$ eH$VmV CXm. dñVyMr qH$_V,<br />
EH$T>m X~md AgVmo H$r, gd©gmYmaUnUo `m bmoH$ZrVMr C„§KZ Ho$bo J«mhH$m§Zm Xë`mOmUmè`m godm gaH$mabm {Xbm OmUmam H$a, dñVy§Mm<br />
OmV Zmhr. Zr{VËdmMm à_wI AmYma Y_©VËdo AgVmV. g_mO YmaUogmR>r H$mim~mOma `mgma»`m ~m~tZm Amim ~gy eH$Vmo. 3)Cƒ ì`mdgm{`H$<br />
Y_©VËdo Am{U åhUyZM Zr{VVËdo hr Amdí`H$ AgVmV. na§Vw bmoH$m§À`m Zr{V_Îmm VËdm_wio ì`dgm`mVrb gmYZ gm_J«rMm `mo½` àH$mao Am{U nwU©<br />
Y_m©H$S>o nmhÊ`mMm Ñï>rH$moUM ~Xbbm Va Y_©VËdo qH$dm Zr{VVËdo `m§Mm g_mO {hVmÀ`m Ñï>rZo dmna Ho$bm OmVmo. 4)CËnmXZ H$aVmZm H$m_Jmambm<br />
à^mdhr H$_r hmoD$ eH$Vmo.<br />
gwa{jV Aem CËnmXZ nÜXVr nwa{dë`m OmVmV. Ë`m§Mr {nidUyH$ hmoV<br />
ì`m»`m - ""Zr{VVËdo Ooìhm ì`dgm`mÀ`m g§X^m©V dmnabr OmVmV Zmhr. Ë`m§Zm Ë`m§À`m l_mMm `mo½` _mo~Xbm {Xbm OmVmo.<br />
SHODH SAMIKSHA AUR MULYANKAN<br />
79
* ¬˝Ê. ‚È⁄‘U‡Ê •Ê⁄U. fl⁄UÊ«appleU<br />
◊ÊŸflË „UP§ •ÊÁáÊ √ÿÊfl‚ÊÁÿ∑§ ÁŸÁÃ◊ûÊÊ<br />
◊„UÊ⁄UÊC˛U ÁfläÊÊŸ‚÷Ê ÁŸfl«UáÊÍ∑§- 2009<br />
∞∑§ Áfl‡ÀÊapple·áÊ<br />
International Referred Research Journal, August,2010 ISSN- 0974-2832VoL.II *ISSUE-19<br />
5) Xþæ`_ àVrÀ`m dñVy§Mr ^ogb, H¥${Ì_ Q>§MmB©, Z\o$Imoar `mgma»`m dmT>V Agbr Var, ì`md`m{`H$ Zr{V_yë`m§_Ü`o \$magm ~Xb Pmbobm<br />
~m~r Vië`m OmVmV. 6) H$m_Jmam§er XoIrb Cƒ Zr{V_ÎmoÀ`m VËdmà_mUo {XgV Zmhr. ì`dgm` g§ñWm§_Ü`o ì`dñWmnZmMo ì`mdgm{`H$aU hmoÊ`mMr<br />
dV©Z Ho$bo Va H$m_Jma Am{U _mbH$ `m§À`mVrb g§Kf© H$_r hmoD$ eH$Vmo. JaO Amho.<br />
^maVmVrb ì`mdgm{`H$ {Z{V_Îmm -<br />
Ë`m_wio emór` VËdo, `mo½` H$m`© nÜXVr `m§À`m ~amo~aM `mo½` Zr{V_yë`o<br />
^maVmVrb ì`dgm` AmOhr ~è`mM à_mUmV ê$T>r d na§nam XoIrb ì`dgm`mV `oVrb Aer Anojm Amho. emgZmZo XoemV bmoH$emhr<br />
`mda AmYmabobm Amho. ì`dgm`mVrb nÜXVr, OwÝ`m H$ënZm d {dídmgw g_mO aMZoìXmam ~Xb KS>dyZ AmUm`bm hdm. Ë`m_wio H$m`ÚmÀ`m<br />
`m§Zm Yê$Z AmhoV. _mÌ h„r ~è`mM ì`dgm` g§ñWm ZdrZ H$ënZm§Mm A§_b~OmdUrV gwYmaUm hmoD$ eHo$b. ì`mdgm{`H$ d amOH$s` ZoVo<br />
ñdrH$ma H$aÊ`mg CËgwH$ Agboë`m {XgVmV.^maVmVrb ì`mdgm{`H$ `m§À`m dV©ZmV ~Xb hmoÊ`mÀ`m Ñï>rZo H$m_Jma g§KQ>Zm, ì`mdgm{`H$m§À`m<br />
ì`dñWmnH$ `m§Mo Zr{V_Îmm{df`H$ Ñ{ï>H$moZ Aä`mgÊ`mMm nwîH$i à`ËZ g§KQ>Zm `m§Mr ^y{_H$m XoIrb _hËdmMr R>aUma Amho.<br />
Pmbobm Agbm Var g_mZ Aer ì`mdgm`rH$ Zr{V _mÌ AmT>iyZ Ambobr gÜ`mÀ`m n[apñWVrMm AmT>mdm d ^{dî`H$mbrZ ~Xbm§À`m<br />
Zmhr. ì`dhmamV Zr{V_Îmo ~m~V d¡`{º$H$ {ddoH$mÀ`m AmYmao {ZU©` KoÊ`mMr {Xem bjmV KoVë`m Va ì`mdgm{`H$ Zr{V_ÎmoÀ`m Ñï>rZo ~aoM à`ËZ<br />
àd¥ÎmrMr gd©Ì AmT>iyZ `oVo. XoemVrb gm_m{OH$ d Am{W©H$ [ñWVrda H$aÊ`mg dmd Amho ho bjmV `oB©b. Amnë`m XoemV AmOhr OwÝ`m na§nam<br />
ì`md`m{`H$ Zr{V ~è`mM à_mUmV Adb§~yZ Amho. CÚmoJmÀ`m dmT>rV Ag_mob d ê$T>r `m§Mm nJS>m ì`º$sda, g_mOmda Am{U g_mOmV H$m_ H$aUmè`m<br />
Agë`mZo XoemVrb H$mhr ^mJmVrb ì`dgm` g§ñWm§Zm {deof\$m`Xo{_iVmV.<br />
g§ñWm§À`mda Amho. `m OwÝ`m ê$T>r d na§nam ~è`mM Aer Zr{VVËdmda<br />
`mMm n[aUm_ åhUOo Am{W©H$ gÎmm H$mhr _moOŠ`m ì`º$s d ì`dgm` g§ñWm AmYmaboë`m AmhoV. hr Zr{VËdo åhUOo ì`dhmamVrb àm_m{UH$nUm<br />
`m§À`m hmVr H|$ÐrV hmoVo. `mMo Xþîn[aUm_ AZw^dmg `oD$ bmJVmV. ì`mdgm{`H$ qH$dm gMmoQ>r Am{W©H$ emofU ZH$aUo, gdmªZm dmJUyH$ XoUo g_mO{hVmgmR>r<br />
Zr{V_Îmm T>mgië`mMo ho _hËdmMo H$maU Amho. ì`dgm` MwH$sÀ`m nÜXVr d H$m`© H$aUo BË`mXr.<br />
J¡aì`dhma `m§Mm {eaH$md Pmbm H$s Zr{V_ÎmoÀ`m d¡`{º$H$ H$ënZm d _mnX§S>m§da na§Vw A{bH$S>À`m H$mhr H$mimV {deofV… ì`mdhmarH$<br />
Ë`mMm {dnarV n[aUm_ hmoVmo.<br />
OrdZmV, gm_m{OH$ OrdZmV Zr{V_Îmm Kgabobr {XgyZ `oVo. Ë`m_wio<br />
Mm§Jë`m g_mO OrdZmg Amdí`H$ Agbobr VËdo d ^maVmVrb AZoH$ ì`mdgm{`H$ ñdV…À`m d¡`{º$H$ {dMmamà_mUo<br />
{ZVr_wë`o AmO T>mgiV Mmbbobr Amnë`mbm {XgVmV. bmMImoar, ì`mdgm{`H$ Zr{V_Îmo~m~V {ZU©` KoVm§Zm {XgyZ `oVmV. Z\$m<br />
hoam\o$ar, {dZ`^§J `m§Mr AZoH$ CXmhaUo nmhm`bm {_iVmV. emgH$s` {_i{dÊ`mH$[aVm qH$dm gdbVr {_i{dÊ`mH$[aVm bmM XoUo H$m`ÚmVrb<br />
`§ÌUoV XoIrb ZmoH$aemhr, XâVa {Xa§JmB© `m_wio H$m_mMm XOm© H$_r hmoV VaVwXr _moS>Uo, ^ogi H$aUo, ZH$br dñVw V`ma H$ê$Z {dH$Uo, J«mhH$m§À`m<br />
Amho. H$m`Xo d {Z`_ `mVrb H$ÀÀ`m Xþì`m§Mm \$m`Xm KoVë`m{edm` n[apñWVrMm \$m`Xm KoUo, gaH$mar H$m`Xo d {Z`_ `m§À`mVrb H$ƒm<br />
^maVmV ì`dgm` H$aUo H${R>U Amho Ago H$mhr ì`mdgm{`H$m§Mo _V Amho. Xþì`m§Mm \$m`Xm KoUo `m§Mm à^md gd©Ì {XgyZ `oV Amho. àË`oH$<br />
XoemVrb amOH$s` ZoË`m§Mo AZwH$aU H$aÊ`mMr BVam§_Ü`o àd¥Îmr AgVo. ì`mdgm{`H$mZo Amnë`mdarb O~m~Xmè`m AmoiIyZ AmXe© Zr{V_ÎmoÀ`m<br />
AmOÀ`m amOH$s` nwT>mè`m§_Ü`o g_mO{hVmbm dmhÿZ AmOMo amOH$s` VËdmà_mUo H$m`© H$aUo Amdí`H$ Amho. WmoS>Š`mV _mZdmÀ`m g§ajUmgmR>r<br />
ZoVo d ñdmV§Í`nyd© H$mimVrb ZoVo, `m§À`mV O_rZ-Añ_mZMo A§Va Amho. bmoH$emhrÀ`m {dH$mgmgmR>r, ñdmV§Í`, g_Vm, ~§YwËd `mH$[aVm _mZdr<br />
`mMm n[aUm_ gm_mÝ` OZVoÀ`m d ì`mdgm{`H$m§À`m dV©Zmda hmoUo h¸$ Am`moJmMr Amdí`H$Vm AmhoV. VgoM J«mhH$m§À`m {hVmH$arVm<br />
ñdm^m{dH$ Amho. ì`mdgm{`H$ Zr{V_ÎmoÀ`m joÌmV ~amM ~Xb hmoÊ`mMr ì`mdgm{`H$ Zr{V_Îmm ì`mdgm{`H$mbm AmMaUmV AmUZo Amdí`H$<br />
AmO Amdí`H$Vm Amho. ì`dgm`mÀ`m gm_m{OH$ O~m~Xmè`m§~m~V OmUrd Amho.<br />
‚¥Œ÷¸ ª˝¥Õ<br />
-1) _hmamï´>mMr Am{W©H$ nmhUr, _w§~B© 2003-2004, à.-3 2) X¡{ZH$ gH$mi, {X.30 Am°JîQ> 2004 3) ^maVr` àemgZ - àm. gVre R>m|~ao, nmZ Z§.137 4) X¡. bmoH$_V, {X. 31-12-<br />
2005 5)_mZdr h¸$ Am`moJ X¡{ZH$ bmoH$_V _Yrb boI 6) Business Ethics - Shyam L. Kaushal 7) ì`mdgm{`H$ n`m©daU - g§O` H§$XiJm§dH$a<br />
80<br />
‘’kks/k leh{kk vkSj ewY;kadu
International Referred Research Journal, August,2010 ISSN- 0974-2832VoL.II *ISSUE-19<br />
* flÊÁáÊíÿ Áfl÷ʪ ¬˝◊Èπ, ◊Á„U‹Ê ◊„UÊÁfllÊ‹ÿ, Ÿ¥ŒÈ⁄U’Ê⁄U<br />
¯ÖÏÖßÖÖ×¾Ö•ú :- ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ÃÖÓÕéúŸÖß ÆüÖ ÃÖ¾ÖÔÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö•ú ¿Ö²¤ü¯ÖϵÖÖê•Ö †ÖÆêü. ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ (¯ÖÏßÖãŸÖ ¿ÖÖê¬Ö ×Ö²ÖÓ¬ÖÖŸÖᯙ ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¯ÖÏ¿ÖÖ¾Ö»Öß“µÖÖ †Ö¬ÖÖ¸êü •ÖÖêôûÖ •ú¸ü•µÖÖŸÖ<br />
×¾Ö×¾Ö¬Ö ¬Ö´ÖÔ•Öü, •ÖÖŸÖß-•Ö´ÖÖŸÖß †Ûß֢¾ÖÖŸÖ †ÖÆêüŸÖ.ú¯ÖÏŸµÖê•ú ¬Ö´ÖÖÔ“Öß, •ÖÖŸÖß“Öß †Ö»Öß.) ¿ÖÖÃÖÖÖ“µÖÖ µÖÖê•ÖÖÖÓ²ÖÖ²ÖŸÖ •ÖÖê¿Öß-•ÖÖë¬Öôûß ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖ †ÃÖ»Öê»Öß •ÖÖ•ÖéŸÖß<br />
•úÖÆüß Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö ¾Öî׿ÖÂüê †ÖÆêüŸÖ. †ÃÖÖ“Ö ¾Öî׿ÖÂü¯Öæ•ÖÔ •ÖÖê¿Öß-•ÖÖë¬Öôûß ÃÖ´ÖÖ•Ö ¾Ö ŸµÖÖÓÖß ‘ÖêŸÖ»Öê»ÖÖ »ÖÖ³Ö- ÃÖ¸ü•úÖ¸ü ´ÖÖ•ÖÖÃÖ ¤ãü²ÖÔ»Ö ‘Öü•úÖÓ“µÖÖ ×¾Ö•úÖÃÖÖ•ú׸üŸÖÖ<br />
³ÖüŒµÖÖ •Ö´ÖÖŸÖßŸÖ ÃÖ´ÖÖ×¾ÖÂü †ÖÆêü. •ÖÖê¿Öß-•ÖÖë¬Öôûß ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖᯙ »ÖÖê•ú ¾Ö •ú»µÖÖ•ÖÖ•ú׸üŸÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¿ÖÖÃÖ•úßµÖ µÖÖê•ÖÖÖ ¸üÖ²Ö×¾ÖŸÖ †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ¾¤üÖ¸êü<br />
´ÖÆüÖ¸üÖÂÒüÖŸÖᯙ •ÖÏÖ´Öß•Ö ŸÖÃÖê“Ö ¿ÖÆü¸üß ³ÖÖ•ÖÖŸÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ: ÃÖã•Öß“µÖÖ ×¤ü¾ÖÃÖÖŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö •ÖÖŸÖß-•Ö´ÖÖŸÖàÖÖ ÃÖ¾Ö»ÖŸÖß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö •úºþÖ ¤êüŸÖ †ÃÖŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖã †¿ÖÖ<br />
þ֟Ö:“Öß ¯ÖÖ¸Óü¯Ö׸ü•ú ¾Öé¢Öß “ÖÖ»Ö×¾ÖŸÖÖÓÖÖ †Ö×•Ö ×³Ö•ÖÖ ´ÖÖ•ÖŸÖÖÓÖÖ ×¤üÃÖŸÖÖŸÖ. ¿ÖÖÃÖ•úßµÖ µÖÖê•ÖÖÖ ¤ãü²ÖÔ»Ö, ´ÖÖ•ÖÖÃÖ ‘Öü•úÖÓÖÖ ¯Öã¸êü¿ÖÖ ¯ÖÏ´ÖÖ•ÖÖŸÖ ´ÖÖÆüßŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ<br />
†Ö•Ö•úÖ»Ö ÃÖ¾ÖÔ“Ö ¯ÖÖ¸Óü¯Ö׸ü•ú ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖ×µÖ•ú ¾Ö »ÖÖê•ú•ú»ÖÖ•úÖ¸üÖÓ“Öê ´ÖÆü¢¾Ö •ú´Öß •úÖ ? ŸµÖÖ µÖÖê•ÖÖÖÓ“ÖÖ »ÖÖ³Ö ‘ÖꕵÖÖÃÖ ŸÖê וúŸÖ¯ÖŸÖ •ÖÖ•ÖéŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ ? †¿ÖÖ<br />
ÆüÖêŸÖ “ÖÖ»Ö»Öê †ÖÆêü. Æêü »ÖÖê•ú ³ÖÖÓ²ÖÖ¾Ö»Ö껵ÖÖ Ûã֟ÖßŸÖ µÖê‰úÖ ¯Ö›ü»Öê †ÖÆêüŸÖ. ¿ÖÖÃÖ•úßµÖ µÖÖê•ÖÖÖÓ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¤ãü²ÖÔ»Ö ‘Öü•úÖÓ¯ÖµÖÕŸÖ ¿ÖÖÃÖÖ ¾Ö þֵÖÓÃÖê¾Öß ÃÖÓãÖÖ<br />
†Ö¬Öß“µÖÖ ¤ãü²ÖÔ»Ö ‘Öü•úÖ´Ö¬µÖê †¿ÖÖ »ÖÖê•úÖÓ“Öß ³Ö¸ü ¯Ö›ü»Öß †ÖÆêü. þÖÖŸÖÓ¡µÖÖê¢Ö¸ü וúŸÖ¯ÖŸÖ ¯ÖÖêÆü“Ö×¾ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ ? †ÃÖê †Öê•ú ¯ÖÏ¿Ö µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ×Ö´ÖÖÔ•Ö<br />
•úÖôûÖŸÖ ¿ÖÖÃÖ•úßµÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾ÖºþÖ †¿ÖÖ ¤ãü²ÖÔ»Ö ‘Öü•úÖÓ“µÖÖ †ÖÙ£Ö•ú ˆÖŸÖß“ÖÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. †¿ÖÖ ¯ÖÏ¿ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖ•úÖ¸üÖŸ´Ö•ú ˆ¢Ö¸üÖ¾Ö¸ü ŸµÖÖ µÖÖê•ÖÖÖÓ“Öê µÖ¿Ö †¾Ö»ÖÓ²ÖæÖ<br />
¯Ö쵅م •êú»ÖÖ •ÖÖŸÖ †ÖÆêü. ¤ãü²ÖÔ»Ö ‘Öü•úÖÓŸÖᯙ •ÖÖŸÖê»ÖÖ ÃÖÓ´Ö鬤ü •ú¸ü•µÖÖÃÖÖšüß †ÃÖŸÖê. •ÖÖê¿Öß-•ÖÖë¬Öôûß •Ö´ÖÖŸÖߟÖß»Ö ×•úŸÖß •ãúãÓü²ÖÖÓÖÖ †¿ÖÖ ¿ÖÖÃÖ•úßµÖ<br />
×¾Ö×¾Ö¬Ö ÃÖÖ¬ÖÖê ˆ¯Ö»Ö²¬Ö •úºþÖ ×¤ü»Öß ¯ÖÖ×Æü•ÖêŸÖ. ŸµÖÖÃÖÖšüß ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ •úÖµÖÔ•Îú´ÖÖÓ“ÖÖ µÖÖê•ÖÖÖÓ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß †ÖÆêü Æêü •ÖÖ•ÖæÖ ‘Öê•Öê ´ÖÆü¢¾ÖÖ“Öê ¾ÖÖüŸÖê.<br />
ÃÖŸÖŸÖ ¿ÖÖê¬Ö ‘ÖêŸÖ»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê †Ö×•Ö †¿ÖÖ •úÖµÖÔ•Îú´ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ•ú»¯Ö ×ÃÖ¬¤üßÃÖÖšüß ˆ¢Ö¸ü¤üÖŸµÖÖÓÖÖ ´ÖÖÆüßŸÖ †ÃÖ»Ö껵ÖÖ ¿ÖÖÃÖ•úßµÖ µÖÖê•ÖÖÖ ¾Ö ÃÖ¾Ö»ÖŸÖß Ã¾ÖµÖÓ¸üÖê•Ö•ÖÖ¸ü<br />
¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ•úßµÖ µÖÓ¡Ö•ÖÖ †×¬Ö•úÖ׬֕ú •ÖŸÖß´ÖÖÖ —ÖÖ»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê. †ÃÖê ×ÖµÖÖê•ÖÖ•úÖ¸ü, ¾Ö ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖÖÃÖÖšüß •ú•ÖÔ ×´ÖôûŸÖê ¾Ö ŸµÖÖŸÖ (ÃÖ²ÖÃÖß›üß) †Öã¤üÖÖ ×´ÖôûŸÖê µÖÖ“Öß<br />
¸üÖ•Ö•úÖ¸ü•Öß µÖÖÓÖÖ ¾ÖÖüŸÖ †ÃÖŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖã þÖÖŸÖÓ¡µÖ ×´ÖôæûÖ 62 ¾ÖÂÖì —ÖÖ»ÖߟÖ, ´ÖÖ×ÆüŸÖß 45.7% ‡ŸÖŒµÖÖ »ÖÖê•úÖÓÖÖ ÆüÖêŸÖß. ‘Ö¸ü ²ÖÖÓ¬Ö•ÖßÃÖÖšüß µÖÖê•ÖÖê“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß<br />
ŸÖ¸üß ×ÖµÖÖê•ÖÖ•úÖ¸üÖÓÖß šü¸ü×¾Ö»Öê»Öß ˆ×¤üÂüê ¯Öæ•ÖÔ¯Ö•Öê µÖ¿ÖþÖß —ÖÖ»Öß ÖÖÆüߟÖ. ±úŒŸÖ 17.00% »ÖÖê•úÖÓÖÖ ÆüÖêŸÖß. ÃÖÓ•ÖµÖ •ÖÖÓ¬Öß ×Ö¸üÖ¬ÖÖ¸ü µÖÖê•ÖÖÖ ×Ö¸üÖ¬ÖÖ¸üÖÓ•ú׸üŸÖÖ<br />
ˆ×¤üÂüê ÃÖ±ú»Ö Ö ÆüÖꕵÖÖÃÖÖšüß ¿ÖÖÃÖ•úßµÖ µÖÓ¡Ö•Öê²Ö¸üÖê²Ö¸ü“Ö ¤ãü²ÖÔ»Ö ‘Öü•ú ¤êü•Öᯙ †ÖÆêü ŸµÖÖ µÖÖê•ÖÖê“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß †ÃÖ»Öê»Öê 21.3% »ÖÖê•ú ¯ÖÖÆü•ÖßŸÖ †ÖœüôæûÖ †Ö»Öê.<br />
•Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ¸ü †ÖÆêü. µÖÖ ¯ÖÖÀ¾ÖÔ³Öæ×´Ö¾Ö¸ü ÖÓ¤ãü¸ü²ÖÖ¸ü וֻÊÖŸÖᯙ •ÖÖê¿Öß-•ÖÖÓê¬Öôûß ÃÖ´ÖÖ•Ö ¿Öî•Öו֕ú ÃÖ¾Ö»ÖŸÖß“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß †ÃÖ»Öê»Öê ´ÖÖ¡Ö 100% »ÖÖê•ú †Öœüôû»Öê.<br />
¾Ö ¿ÖÃÖ•úßµÖ µÖÖê•ÖÖÖ : ‹•ú •Öê×¡ÖµÖ †³µÖÖÃÖ ÆüÖ ¿ÖÖê¬Ö ×Ö²ÖÓ¬Ö ÃÖÖ¤ü¸ ü•ú¸üŸÖ †ÖÆêü. ÖÖê•ú¸üß´Ö¬µÖê ¸üÖ•Öß¾Ö •ÖÖ•ÖÖÓ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß †ÃÖ»Öê»Öê 56.4% »ÖÖê•ú ¯ÖÖÆü•ÖߟÖ<br />
ÃÖÓ¿ÖÖê¬ÖÖ ¯Ö¬¤üŸÖß- ×Ö¾Ö›ü»Öê»ÖÖ Ö´ÖãÖÖ ÃÖÓ¯Öæ•ÖÔ ÖÓ¤ãü¸ü²ÖÖ¸ü וֻÊÖ“Öê †Öœüôû»ÖêŸÖ. ¤üÖ׸ü¦ü¸êüÂÖê•ÖÖ»Öß»Ö ×¯Ö¾Öôêû •úÖ›Ôü ¬ÖÖ¸ü•úÖÓ“Öß ¯ÖÖÆü•Öß •êú»Öß †ÃÖŸÖÖ<br />
¯ÖÏןÖ×Ö׬֢¾Ö •úºþ ¿Ö•êú»Ö µÖÖ ¥üÛÂü•úÖêÖÖŸÖæÖ ‹•ú•ú ¯ÖãÓ•Ö Ö´ÖãÖÖ (Cluster 10.6% »ÖÖê•úÖÓÖÖ ŸµÖÖ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß †ÃÖ»µÖÖ“Öê »Ö•ÖÖŸÖ †Ö»Öê. ¾ÖúßµÖ<br />
Sampling) ×Ö¾Ö›ü ¯Ö¬¤üŸÖß“ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö •êú»ÖÖ. µÖÖ ¯Ö¬¤üŸÖßŸÖ ¯ÖÏŸµÖê•ú ÃÖã×¾Ö¬ÖÖÓ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ‹•æú•Ö ¯ÖÖÆü•Ö߯Öî•úß 06.4% »ÖÖê•úÖÖÖ ŸÖê ´ÖÖÆüßŸÖ ÆüÖêŸÖê.<br />
×Ö¾Ö›ü»Ö껵ÖÖ •Öê¡ÖÖŸÖæÖ ‹•ú•úÖ“Öß ×Ö¾Ö›ü •êú»Öß •ÖÖŸÖê. µÖÖ ¯Ö¬¤üŸÖß“µÖÖ †Ö¬ÖÖ¸êü ÒüÖµÖÃÖê´Ö µÖÖê•ÖÖê“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ±úŒŸÖ 05.3% »ÖÖê•úÖÓÖÖ“Ö ÆüÖêŸÖß.<br />
µÖÖ¥üÛ“”û•ú (Random) Ö´ÖãÖÖ ×Ö¾Ö›ü ¯Ö¬¤üŸÖßÖê וֻÊÖŸÖᯙ ‹•ú•úÖ“Öß ¯ÖÖÆü•Öß •êú»Ö껵ÖÖ ‹•æú•Ö 94 •ãúãÓü²ÖÖÓ¯Öî•úß 68(72.3%) •ãúãÓü²ÖÖÓÖÖ<br />
´Öã»ÖÖ•ÖŸÖ ‘ÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖÖÖ ×•Ö»ÊÖŸÖᯙ •úÖê•ÖŸµÖÖ ŸÖÖ»Ö㌵ÖÖŸÖ •ÖÖê¿Öß-•ÖÖë¬Öôûß ¿ÖÖÃÖ•úßµÖ µÖÖê•ÖÖÖ ¾Ö ÃÖ¾Ö»ÖŸÖà“Öß ×•ú´ÖÖÖ ‹•úŸÖ¸üß µÖÖê•ÖÖÖ ´ÖÖÆüßŸÖ ÆüÖêŸÖß.<br />
ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“Öß •ÖÖßÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ •ãúãÓü²Öê †ÖÆêüŸÖ, ŸµÖÖ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ÃÖÓ•ú×»ÖŸÖ •úºþÖ ŸÖ¸ü 26(27.7%) •ãúãÓü²ÖÖÓÖÖ ¿ÖÖÃÖÖÖ“µÖÖ •úÖê•ÖŸµÖÖÆüß µÖÖê•ÖÖÖÓ“Öß ×ÖÛ¿“ÖŸÖ<br />
•ÖÖßÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ •ÖÖê¿Öß-•ÖÖÓê¬Öôûß •ãúãÓü²Öê †ÃÖ•ÖÖ¸üÖ ŸÖÖ»Öã•úÖ ÃÖÆêüŸÖæ•ú ¯Ö¬¤üŸÖßÖê ´ÖÖ×ÆüŸÖß Ö¾ÆüŸÖß.<br />
(Purposive Sampling) ×Ö¾Ö›ü»ÖÖ. ŸÖÖ»Ö㌵ÖÖŸÖᯙ •µÖÖ •ÖÖ¾ÖÖŸÖ •ÖÖê¿Öß- ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¿ÖÖÃÖ•úßµÖ µÖÖê•ÖÖÖÓ“Öê »ÖÖ³Ö¬ÖÖ¸ü•ú- ¯ÖÖÆü•Öß •êú»Ö껵ÖÖ •ÖÖê¿Öß-•ÖÖë¬Öôûß<br />
•ÖÖë¬Öôûß •ãúãÓü²ÖÖ“Öß ‘Ö¸êü †ÖÆêüŸÖ, ŸÖß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ÃÖÓ•ú×»ÖŸÖ •úºþÖ ŸµÖÖ¯Öî•úß ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖᯙ ‹•æú•Ö 94 •ãúãÓü²ÖÖÓ¯Öî•úß •êú¾Öôû 52 (55.3%) •ãúüãÓ²ÖÖÓÖß<br />
ŸÖÖ»Ö㌵ÖÖŸÖᯙ ¤üêÖÖ •ÖÖ¾Öê ÃÖÆêüŸÖæ•ú ¯Ö¬¤üŸÖßÖê ×Ö¾Ö›ü»Öê †ÖÆêüŸÖ. •ÖÏÖ´Öß•Ö ³ÖÖ•ÖÖ‹ê¾Ö•Öß ¿ÖÖÃÖÖÖ“µÖÖ ×•ú´ÖÖÖ ‹•ú ŸÖ¸üß µÖÖê•ÖÖê“ÖÖ »ÖÖ³Ö ‘ÖêŸÖ»Öê»ÖÖ ×¤üÃÖæÖ †Ö»ÖÖ.<br />
וֻÆüÖ ÃŸÖ¸üÖ¾Ö¸ü µÖÖ •Ö´ÖÖŸÖß“Öß •ãúãÓü²Öê †×¬Ö•úÖ׬֕ú ¯ÖÏ´ÖÖ•ÖÖŸÖ †ÖœüôûŸÖÖŸÖ. 42(44.7%) •ãúãÓü²Öê ¿ÖÖÃÖ•úßµÖ µÖÖê•ÖÖÖÓ“ÖÖ »ÖÖ³Ö ‘ÖꕵÖÖÃÖ †ÃÖ´Ö£ÖÔ šü¸ü»Öß.<br />
ÖÓ¤ãü¸ü²ÖÖ¸ü וֻÆüÖ (65•ãúãÓü²Öê)<br />
¿ÖÖÃÖ•úßµÖ µÖÖê•ÖÖÖÓ“ÖÖ »ÖÖ³Ö ‘ÖêŸÖ»Ö껵ÖÖ 52 •ãúãÓü²ÖÖÓ¯Öî•úß 45.7% •ãúãÓü²ÖÖÓÖß<br />
l<br />
¬ÖÓªÖÃÖÖšüß ¿ÖÖÃÖ•úßµÖ µÖÖê•ÖÖêŸÖæÖ •ú•ÖÔ ‘ÖêŸÖ»µÖÖ“Öê »Ö•ÖÖŸÖ †Ö»Öê †ÖÆêü. 40.4%<br />
¿ÖÆüÖ¤üÖ ŸÖÖ»Öã•úÖ(22•ãúãÓü²Öê)<br />
•ãúãÓü²ÖÖÓÖß ¿ÖÖÃÖ•úßµÖ ÃÖ¾Ö»ÖŸÖß“ÖÖ »ÖÖ³Ö ‘ÖêŸÖ»ÖÖ †ÖÆêü. ‘Ö¸ü ²ÖÖÓ¬Ö•ÖßÃÖÖšüß •ú•ÖÔ<br />
l<br />
µÖÖê•ÖÖê“ÖÖ »ÖÖ³Ö 19.2% •ãúãÓü²Öê ‘Öê‰ú ¿Ö•ú»Öß, ŸÖ¸ü ¤üÖ׸ü¦ü¸êüÂÖê•ÖÖ»Öß ×¤ü»Öê •ÖÖ•ÖÖ¸êü<br />
l<br />
l<br />
×¾Ö¿ÖêÂÖ ×¿Ö¬ÖÖ¯Ö¡Ö•ú (ׯ־Öôêû •úÖ›Ôü) •êú¾Öôû 6.4% •ãúãÓü²ÖÖÓ•ú›êü †ÖœüôæûÖ †Ö»Öê.<br />
¯ÖÖ›üôû¤üÖ ²ÖδÆü•Ö¯Öã¸üß<br />
•ÖÏ´Öß•Ö µÖã¾Ö•úÖÓ“µÖÖ ¸üÖê•Ö•ÖÖ¸ü ¯ÖÏ׿֕֕ÖÖÃÖÖšüß †ÃÖ»Ö껵ÖÖ ÒüÖµÖÃÖê´Ö µÖÖê•ÖÖê“ÖÖ<br />
(02 •ãúãÓü²Öê) (05•ãúãÓü²Öê)<br />
»ÖÖ³Ö •êú¾Öôû 6.4% •ãúãÓü²ÖÖÓÖß ‘ÖêŸÖ»ÖÖ. 22.3% •ãúãÓü²Ö ¿ÖÖÃÖ•úßµÖ ÖÖê•ú¸üߟÖß»Ö<br />
SHODH SAMIKSHA AUR MULYANKAN<br />
87<br />
‡ÊÊappleäÊ ¬òÊ- flÊÁáÊíÿ<br />
Ÿ¥ŒÈ⁄U’Ê⁄U Á¡ÀsÊÃË‹ ¡Êapple‡ÊË¥ ªÊapplenU‹Ë¥ ‚◊Ê¡ fl<br />
‡ÊÊ‚∑§Ëÿ ÿÊapple¡ŸÊ—∞∑§ ˇÊappleÁòÊÿ •èÿÊ‚<br />
* ¬˝Ê. ‡Ê⁄UŒ ÁflnU‹ ÷Êapple¬apple<br />
August, 2010
International Referred Research Journal, August,2010 ISSN- 0974-2832VoL.II *ISSUE-19<br />
¸üÖ•Öß¾Ö •ÖÖ•ÖÖÓ“ÖÖ »ÖÖ³Ö ‘Öê‰ú ¿Ö•ú»ÖߟÖ. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×Ö•ú ¾ÖúßµÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖÓ“µÖÖ 1)ÃÖÖ•Ö¸üŸÖê“Öê ¯ÖÏ´ÖÖ•Ö •ú´Öß 2)¿ÖÖÃÖ•úßµÖ µÖÖê•ÖÖÖÓ²ÖÖ²ÖŸÖ †–ÖÖÖ<br />
»ÖÖ³ÖÖÓ²ÖÖ²ÖŸÖ •êú¾Öôû 3.2% •ãúÓüã²Öê •ÖÖ•ÖéŸÖ פüÃÖ»ÖߟÖ.<br />
3)ˆ¤ü¸ü×Ö¾ÖÖÔÆüÖ•ú׸üŸÖÖ †ÃÖ•ÖÖ¸üß ³Öü•ÓúŸÖß 4)•úÖ•Ö¤ü¯Ö¡ÖÖÓŸÖᯙ †¯Öæ•ÖÔŸÖÖ<br />
µÖÖ¾ÖºþÖ †ÃÖê »Ö•ÖÖŸÖ µÖêŸÖê •úß, •ÖÖê¿Öß-•ÖÖë¬Öôûß ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖᯙ ²ÖÆãüÃÖÓ•µÖ 5)µÖÖê•ÖÖÖÓ“µÖÖ •úÖµÖÔ¾ÖÖÆüߟÖᯙ •Ö×ü»ÖŸÖÖ<br />
•ãúãÓü²Öê ¿ÖÖÃÖ•úßµÖ µÖÖê•ÖÖÖÓ¯ÖÖÃÖæÖ ¾ÖÓ×“ÖŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ¿ÖÖÃÖÖÖ“µÖÖ ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ•ú׸üŸÖÖ ×Ö•úÂÖÔ<br />
†ÃÖ•ÖÖ·µÖÖ •ú•ÖÔ µÖÖê•ÖÖÖ ¾Ö ¿Öî•Öו֕ú ÃÖ¾Ö»ÖŸÖß µÖÖ ¾µÖןÖ׸üŒŸÖ †ÃÖ•ÖÖ·µÖÖ 1) ¿ÖÖÃÖÖ ¤ãü²ÖÔ»Ö ´ÖÖ•ÖÖÃÖ ‘Öü•úÖÓ“µÖÖ ×¾Ö•úÖÃÖÖ•ú׸üŸÖÖ ¾Ö •ú»µÖÖ•ÖÖ •ú׸üŸÖÖ<br />
µÖÖê•ÖÖÖÓ“ÖÖ »ÖÖ³Ö ‘ÖꕵÖÖÃÖ •ÖÖê¿Öß-•ÖÖë¬Öôûß ÃÖ´ÖÖ•Ö †ÃÖ´Ö£ÖÔ šü¸ü»ÖÖ †ÃÖê ×¾Ö×¾Ö¬Ö µÖÖê•ÖÖÖ ¸üÖ²Ö×¾ÖŸÖ †ÃÖŸÖê, †¿ÖÖ µÖÖê•ÖÖÖÓ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß •ÖÖê¿Öß-•ÖÖë¬Öôûß<br />
×Ö¤ü¿ÖÔÖÖÃÖ µÖêŸÖê.<br />
ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖᯙ ¯ÖÖÆüÖ•Öß •êú»Ö껵ÖÖ •ãúãÓü²ÖÖ¯Öî•úß (2.3%) 68 •ãúãÓü²ÖÖÓÖÖ ÆüÖêŸÖß.<br />
×¾Ö×¾Ö¬Ö ¿ÖÖÃÖ•úßµÖ µÖÖê•ÖÖÖÓ“ÖÖ »ÖÖ³Ö •ÖÖê¿Öß-•ÖÖë¬Öôûß ÃÖ´ÖÖ•Ö •úÖ ‘Öê‰ú 2)•ÖÖê¿Öß-•ÖÖë¬Öôûß ÃÖ´ÖÖ•Ö ¿ÖÖÃÖÖÖ“µÖÖ •µÖÖ µÖÖê•ÖÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×Ö•ú þֺþ¯ÖÖŸÖ<br />
¿Ö•ú»ÖÖ ÖÖÆüß µÖÖ“ÖÖ ÃÖ•ÖÖê»Ö †³µÖÖÃÖ •êú»µÖÖ¾Ö¸ü ŸµÖÖ“Öß •ÖÖ»Öᯙ •úÖ¸ü•Öê “Ö“ÖìŸÖ ÆüÖꟵÖÖ, ŸµÖÖÓ“ÖÖ“Ö »ÖÖ³Ö ‘Öê‰ú ¿Ö•ú»ÖÖ. ‡ŸÖ¸ü ×¾Ö×¾Ö¬Ö µÖÖê•ÖÖÖÓ“ÖÖ »ÖÖ³Ö<br />
פüÃÖæÖ †Ö»ÖߟÖ.<br />
‘ÖꕵÖÖÃÖ µÖÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖᯙ »ÖÖê•ú †ÃÖ´Ö£ÖÔ šü¸ü»Öê.<br />
‚¥Œ÷¸ ª˝¥Õ<br />
1)¯ÖÏÖ. ›üÖò. •ÖãºþÖÖ£Ö ÖÖ›ü•ÖÖÓê›êü - ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ÃÖÓ¿ÖÖê¬ÖÖ ¯Ö¬¤üŸÖß, ¯ÖÏ.†Ö. 1986, ¯Öéšü-221 2)¯ÖÏÖ. •Ö. ±úÖ. ¯ÖÖüᯙ ¾Ö ‡ŸÖ¸ü - †£ÖÔ¿ÖÖáÖßµÖ ÃÖÓ¿ÖÖê¬ÖÖÖ“Öß ŸÖÖë›ü†Öêôû•Ö, ¯ÖÏ. †Ö. 1979 3)¾µÖ¾ÖãÖÖ¯Ö•úßµÖ ÃÖÓ“ÖÖ»Ö•ú- ¾ÖÃÖÓŸÖ¸üÖ¾Ö ÖÖ‡Ô•ú<br />
×¾Ö. •ÖÖ. ³Ö. •Ö. ×¾Ö•úÖÃÖ ´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôû (´ÖµÖÖÔ) ´ÖÆüÖ¸üÖÂÒü ¿ÖÖÃÖÖÖ“ÖÖ ˆ¯Ö•Îú´Ö, •ÖãÆæü ¿ÖÖò¯Öà•Ö ÃÖëü¸ü, ´ÖãÓ²Ö‡Ô 49. 4)ÃÖÓ“ÖÖ»Ö•ú- ÃÖ´ÖÖ•Ö•ú»µÖÖ•Ö ×¾Ö³ÖÖ•Ö, ´ÖÆüÖ¸üÖÂÒü ¸üÖ•µÖ, ¯Öã•Öê.<br />
88<br />
‘’kks/k leh{kk vkSj ewY;kadu