Fuinneamh Feasta - Cogg

SDxxxx/eureka 2.6 Irish 28/10/05 12:51 pm Page 1Fírící Fónta!• In áiteanna, tá carraigeacha teo ina luí gardo dhromchla (surface) an domhain. Bíonnbolcáin (volcanoes) sna háiteanna seo gominic. Is féidir uisce te sna carraigeacha seoa thabhairt go barr trí scoilteanna nó trí phoillatá sna carraigeacha. Cuireann an gal ónuisce te seo tuirbíní ag gluaiseacht agusgineann siad leictreachas. Tugaimidfuinneamh geoiteirmeach (geothermalenergy) ar an bhfuinneamh seo.• Ciallaíonn an focal Gréigise 'bio-' a bheith beo.Is 'Bith-' é an focal atá againn i nGaeilge air seo.Baineann bithfhuinneamh (bioenergy) le hábhaira bhí beo uair amháin, ar nós barraí agus crann;úsáidimid iad chun leictreachas agus teas aghiniúint. I dtíortha áirithe, dónn siad cac (dung)na n-ainmhithe chun teas a ghiniúint!• Tá eolaithe ag déanamh turgnamh le minsáibh (sawdust). Tógann siad an mhin ó namuilte sábhadóireachta agus déanann siadmillíní (pellets) beaga as an min. Is féidir namillíní seo a dhó.Buaiteoir 2005 - Gradam Domhanda an Léitheora Óig - Cumann Domhanda na Nuachtán (WAN)Imleabhar 2, Eagrán 610ú Samhain 2005• Tá tástáil ar siúl freisinar olaí glasraí le feiceáilan féidir iad aúsáid igcarranna.• Tá eolaithe ag iarraidh carr a dhearadh afhaigheann cumhacht ón ngrian. Beidh ancarr clúdaithe le grianchealla agus déanfaidhna grianchealla seo leictreachas as nagathanna gréine. Cuirfidh an leictreachasinneall an chairr ag obair. Níl a fhios agam anéireodh leis an gcarr seo in Éirinn - ní rachfá ibhfad san aimsir gheimhriúil a bhíonn againn!• Bíonn fuineamh ag teastáil uainn le siúl, leLá breá, carr breá!rith, le léim, le himirt agus le snámh. Tagann anfuinneamh sin ón mbia a ithimid. Nuair abhriseann an bia síos sa chorp, scaoileann séamach fuinneamh. Is foinsí maithe fuinnimh iadprátaí, torthaí agus bia ar nós calóga arbhair.CROSFHOCALCeist agam ort!1. Ainmnigh 10 bhfearas a úsáideann leictreachas i do theachsa.2 Comhairigh cé mhéad soicéad cumhachta atá agaibh sa bhaile.(Ná leag lámh orthu.)3. Cén córas teasa atá agaibh sa bhaile?4. An mbíonn sibh ag brath ar bhreoslaí iontaise chun an teach a théamh?Cad a úsáideann sibh?5. Cén sórt breosla a úsáideann sibh le haghaidh cócaireachta?6. Má tá carr agaibh, cén sórt breosla a úsáideann sé?7. Fiafraigh de dhuine fásta cé mhead a chosnaíonn lítear peitril nó díosail?8. Cé mhéad duine sa rang a d'úsáid fuinneamh neamh-inathnuaite chun teacht ar scoil?9. Cé mhéad duine sa rang a d'úsáid fuinneamh inathnuaite chun teacht ar scoil?Nuair a bheidh an t-eolas seo agat, pléigh na bealaí go bhféadfá níos lú fuinnimh aúsáid. Dear póstaer a thaispeánfaidh do chuid tuairimí.TRASNA2. Usáideann stáisiúin hidrileictreacha___________chun leictreachas a ghiniúint. (5,6)4. Tugaimid _______ ___________ ar áit inabhfuil a lán tuirbíní le chéile. (5,8)7. Faighimid ________ ón mbia a ithimid. (9)8. Bíonn 3 ________ ar thuirbín gaoithe. (4)9. Is foinse ________ cumhachta í cumhachthidrileictreach mar ní thruaillíonn sí an t-aer. (4)10. Ciallaíonn 'téamh domhanda' go bhfuil_______ an domhain ag ardú. (6)SÍOS1. Is iomaí sórt __________ atá ann,mar shampla ola, móin, gás, gual. (7)3. Rinne Thomas ___________an chéad bholgán solais. (6)5. Is féidir millíní a dhéanamh as_____ sáibh. (3)6. Meileann na mná ar Oileán Karpathoscruithneacht sna _____ gaoithe. (6)Beidh na freagraí le fáil in eagránna seachtaine seo chugainn.Foilsíonn an Irish Independent Eureka, igcomhar leis an Ionad OideachasEolaíochta ag Coláiste Phádraig, DroimConrach, BÁC 9, le tacaíocht óngComhairle um Oideachas Gaeltachtaagus Gaelscolaíochta.TAIGHDE & TÉACS: Helena Jeffrey,Paula Kilfeather, Clíona Murphy &Janet Varley.AISTRITHEOIR: Bairbre Ní ÓgáinEAGARTHÓIR: John WalsheDEARADH: Smart DesignSCRÍOBH CHUGAINN AG:Eureka, Irish Independent,27-32 Sraid Thalbóid, BAC 1.GLAOIGH AR:Debbie Brennan ag 01 7055131 nóCUIR RÍOMHPHOST CHUIG:eureka@unison.independent.ieBraitheann saol an lae inniu arleictreachas. Cé mhéad uair a bhain túúsáid as leictreachas ó d'éirigh tú armaidin? Cé mhéad rud a bhaineann úsáid asleictreachas i do theach? Caithfimid anleictreachas seo a dhéanamh nó a ghiniúint(generate). Chun leictreachas a dhéanamhnó a ghiniúint, dónn formhor na dtíorthabreoslaí iontaise (fossil fuels) ar nós guail,ola, móna agus gáis.Nuair a dhóimid breoslaí iontaise chunleictreachas a ghiniúint, cuireann siaddeatach, múch (fumes) agus gáisdhainséaracha amach san aer. Cuireann ant-aer lofa isteach ar dhaoine agus bíonnAr mhaith leat carr den dearadh is déanaí a cheannach?asma (asthma) ar roinnt daoine. Uaireanta,déanann an t-aer lofa dochar do nafoirgnimh freisin.Ní féidir na gáis seo a fheiceáil. Tugaimiddé-ocsaíd charbóin (carbon dioxide) archeann amháin de na gáis seo. Nuair abhíonn an iomarca dé-ocsaíde carbóin sanatmasféar, bíonn téamh domhanda (globalwarming) ann. Ciallaíonn sé seo go bhfuilteocht (temperature) an domhain ag ardú.Cheapfá go mbeadh sé sin go deas dúinnanseo in Éirinn ach, dáiríre, d'fhéadfadh séan-dochar a dhéanamh don domhan san amatá le teacht.Chomh maith leis sin, tá na breoslaí iontaiseag éirí gann (scarce). Tugaimid foinsíneamh-inathnuaite fuinnimh (nonrenewablesources of energy) orthu, marnuair a ídímid iad, ní féidir linn iad aathnuachan (renew). Deir daoine go mbeidhna breoslaí iontaise ídithe faoin mbliain 2050.Tá ola ag éirí gann cheana féin - ní haonionadh é mar úsáidimid ola chun ár dtithe athéamh agus cuirimid peitreal nó díosal sacharr. Agus nílimid ach ag teacht ar leath anméid ola a theastaíonn sa domhan inniu. Lefiche bliain anuas, táimid ag úsáid níos móola ná mar atáimid ag aimsiú (finding). Agusnuair a bhuaileann spéirlingí cosúil le Katrinaagus Rita ceantair ina bhfuil scaglanna(refineries) ola, bíonn ar na scaglannadúnadh, ansín bíonn níos lú ola le fáil agusbíonn an costas níos airde.Mar sin de, tá eolaithe ag lorg foinsí eilefuinnimh. Tá an-suim acu sna foinsí nachndéanfaidh truailliú ar an domhan agusnach n-ardóidh teocht an domhain. Freisin,tá siad ag féachaint ar fhoinsí fuinnimh nachn-ídíonn. Tugaimid foinsí inathnuaite(renewable sources) ar na foinsí seo.San eagrán seo d'Eureka, foghlaimeoidh túfaoi fhoinsí fuinnimh den sórt seo, marshampla, fuinneamh na gaoithe, fuinneamh óuisce agus fuinneamh gréine.

SDxxxx/eureka 2.6 Irish 28/10/05 12:52 pm Page 2BreoslaíIontaiseTugaimid breosla ar ábhar a chuireannamach fuinneamh nuair a bhíonn séag dó. Tugaimid breoslaí iontaise arbhreoslaí a thagann ó iarsmaí d'ainmhithemarbha agus de chrainn mharbha. Gual,ola, móin agus gás atá i gceist anseo. Cáas a dtagann gual agus móin?Cá as adtagannleictreachas?Rinne Thomas Edison an chéadbholgán (bulb) solais riamh sabhliain 1879. Inniu, is annamh asmaoinímid ar leictreachas - úsáidimiduile é ach ní thugaimid mórán airde air ...go dtí go mbriseann ar an gcumhacht(power cut)! An bhfuil a fhios agat cá asa dtagann leictreachas? Bhuel, seo duitan freagra!1. In Éirinn, dóimid breoslaí iontaise snastáisiúin chumhachta chun formhórár leictreachais a ghiniúint.2. Nuair a dhóimid na breoslaí,tagann teas astu.3. Cuireann an teas sin uisce ag fiuchadh.4. Déanann an t-uisce fiuchta gal.5. Casann an gal rothaí móra -tugaimid tuirbíní (turbines)ar na rothaí seo.6. Ansin casann an tuirbín gineadóir(generator). Maighnéad ollmhórtaobh istigh de chorna sreinge(coil of wire) is ea gineadóir.7. Déanann an gineadóir leictreachasas an bhfuinneamh a thagann ón tuirbín.Is féidir leictreachas a ghiniúint freisin arna bealaí seo:• Úsáideann feirmeacha gaoitheaer atá ag gluaiseacht.• Usáideann stáisiúin hidrileictreachauisce atá ag gluaiseacht(is í 'hidri' an Ghaeilge ar an bhfocalGréigise 'hydro' a chiallaíonn uisce).Thomas Edison• Nuair a fuair crainn agus plandaí básthart ar 300 milliún bliain ó shin, thitsiad ar thalamh bog agus mheath(decayed) siad go mall.• Tugaimid móin ar an ábharmeata (decayed) seo.Bíonn a lán gaoithe againn anseo inÉirinn - bíonn níos mó againn ná mara bhíonn ag an gcuid is mó de thíorthana hEorpa. Dá bhrí sin, is maith ansmaoineamh é an ghaoth a chur ag obair.Bíonn tuirbíní gaoithe cosúil leis na cinn saphictiúr le feiceáil in áiteanna éagsúla ar fudna tíre. Má bhíonn a lán tuirbíní le chéile,deirimid go bhfuil feirm ghaoithe (windfarm) san áit (féach ar phictiúr 1).Bíonn 3 lann (blade) ar thuirbín gaoithe agusbíonn siad i gcónaí ag tabhairt aghaidhe ar(facing into) an ngaoth (féach ar phictiúr 2).Casann siad timpeall de réir mar a shéideann• De réir a chéile, chlúdaigh sraitheannagainimh agus láibe an mhóin. Bhrúigh siadsíos an mhóin agus rinne siad gual bog di.Tugaimid lignít (lignite) ar an ngual bog seo.• Thar na milliúin bliain, bhí an lignít ábrú. Rinne an brú gual crua di.Feirmeacha GaoithePictiúr 1: Feirm Ghaoithean ghaoth trí na lanna. Tá gineadóir taobhistigh den tuirbín agus déanann séleictreachas d'fhuinneamh na gaoithe. Ansiniompraíonn na cáblaí (cables) agus nasreanga an leictreachas go dtí na tithe agusna scoileanna.Bhain daoine úsáid as fuinneamh gaoithe lefada an lá. D'úsáid ceannaithe (traders) agustaiscéalaithe (explorers) fuinneamh gaoithefadó ar a mbád seoil. Bhain muilte grán (grainmills) úsáid as fuinneamh gaoithe agus rinnemuilte gaoithe uisce a phumpáil.I dtíortha áirithe, bíonn muilte gaoithe fós agCá as a dtagann ola agus gás? Nuair a fuairainmhithe mara beaga bás na milliúin bliain óshin, chuaigh siad go grinneall na farraige. Deréir a chéile, chlúdaigh sraitheanna carraige nahainmhithe mara marbha seo. Rinne brú agusteas an domhain ola leachtach (liquid) agusgás de na hainmhithe seo.Pictiúr 2: Tuirbín Gaoithemeilt (grinding) plúir. Ar Oileán Karpathos saGhréig, iompraíonn na mná na málaícruithneachta suas go dtí na muilte gaoithe arbharr Mount Olymbos. Tá difríocht mhór amháinidir na muilte gaoithe seo agus tuirbíní nua - tálanna na muilte déanta as éadach ach tá lannamiotail ar na tuirbíní. Déanann na mná a gcuidarán a chócaireacht in oighinn mhóra chloiche arthaobh an chnoic. Cuireann siad marc pearsantaar na builíní aráin sa chaoi gur féidir leo ambuilíní féin a aithint nuair a bhíonn siad réidh.Tá breis eolais ar fhuinneamh gaoithe lefáil ar an láithreán gréasáin seo:www.greenzone.airtricity.comDear agus Déan Muileann GaoitheBUNÁBHAIR • Cairtchlár nó páipéar righin • Soip óil • Bioráin • Marla chun barr an bhioráin a chlúdach • SiosúrBAIN TRIAIL ASTU SEO:• Cláraigh cé mhéad uair a chasann anmuileann gaoithe le puth amháin anála.• Cláraigh cé mhéad uair a chasann an muileanngaoithe le smeach (flick) amháin méire.• Cé chomh fada agus a mhaireann sé ag casadh?• Ce acu tástáil is cothroime, dar leat?TREORACHA1. Marcáil píosa páipéir mar atá sa léaráid. 2. Gearr go pointeleathbhealaigh ar na línte. 3. Fill an páipéar ó na poncanna go dtí an lár.4. Greamaigh an páipéar fillte le sop óil. 5. Clúdaigh barr an bhioráin lemarla. 6. Bí cinnte nach bhfuil aon bhac ar na 'seolta'.DÚSHLÁIN BHREISE:Dá mbeadh níos mó ná 4 sheol agat, an n-oibreodh do mhuileann gaoithe níos fearr?Dear imscrúdú le fáil amach.An oibríonn muileann gaoithe mór níos fearr ná muileann gaoithe beag?AIRE: Bí an-chúramach leis na bioráin. Iarr ar dhuine fásta cabhrú leat.Cumhacht an Uisceeis na mílte bliain anuas, bhain daoine muilinn an grán chun plúr a dhéanamh.as uisce mar fhoinse cumhachta.LD'úsáid na Rómhánaigh rothaí uisce; Inniu ar fud an domhain, baineann stáisiúinnuair a bhí an t-uisce ag titim d'iompaigh sérothaí uisce a bhí déanta as adhmad. Chuirna rothaí uisce seo clocha muilinn(millstones) ag obair, agus mheil na clochaRoth uisce déanta as adhmadhidrileictreacha úsáid as uisce reatha(flowing) chun leictreachas a ghiniúint. Tástáisiúin hidrileictreacha againn in Éirinnfreisin, mar shampla in Ard na Croise, Co. anChláir. Uaireanta tagann an t-uisce óeasanna (waterfalls) nádúrtha. Uaireanta eiletagann an t-uisce ó dhambaí saorga (artificialdams). Gluaiseann an t-uisce go han-tapathar na tuirbíní agus casann sé iad. Cuireannsé seo na gineadóirí ag obair, agus gineannsiad leictreachas.Is foinse glan cumhachta í cumhachthidrileictreach. Ní thruaillíonn sí an t-aeragus ní ardaíonn sí teocht an domhain, mar atharlaíonn nuair a dhóimid breoslaí iontaise.An stáisiún hidrileictreach ag Ard na Croise, Co. an Chláir.Dear agus DéanRoth UisceScríobh amach liosta de nabunábhair a bheidh ag teastáil.Tarraing léaráid den roth uiscesula dtosaíonn tú. Féach ar angceann sa phictiúr.D'fhéadfá na bunábhair seo a úsáid:• Potaí iógairte • Spóil (spools) • Crúiscín • Cipíní • Gliú • Cairtchlár • Uisce• Peann luaidhe nó biorán cniotála • Siosúr • Maidí reoiteoige (icepop sticks)CEISTEANNAAn féidir leat an roth a chur ag casadh níos tapúla? Níos moille?An féidir leat an roth a chasadh sa treo eile?DÚSHLÁN BREISEAn féidir leat rud éigin eile a chasadh le do roth uisce? (Leid: an roth a rinne do chara.)Cá mbeimis ganan ghrian?Gorann (warms) an ghrian gach rud ardomhan. Tuigeann daoine anois gur maithan rud é cumhacht na gréine a úsáid, mar(i) ní bheidh breoslaí iontaise le fáil níosmó agus (ii) ní dhéanann cumhacht nagréine aon truailliú. Bailíonn painéilghréine (solar panels) an teas ón ngrian. Isféidir é seo a úsáid chun seomraí athéamh agus chun uisce te a chur ar fáil.Bíonn na painéil ar dhíon nó ar thaobh anBUNÁBHAIR• Dhá bhosca (déanta as plaisteach)• Uisce • TeirmiméadarPainéil ghréine ar dhíontí go hiondúil sa chaoi go bhfaigheann siadan méid is mó gréine i rith an lae.Is bosca a bhfuil gloine ar a bharr épainéal gréine. Bíonn péint dhubh ar antaobh istigh den bhosca agus bíonn píopaíistigh ann. Bíonn uisce ag rith trí na píopaíagus éiríonn an t-uisce te ón ngrian. Baintriail as an ngníomhaíocht seo gobhfeicfidh tú cad a tharlóidh.• Scannán cumhdaithe (clingfilm)• Péint dhubh nó marcóirí dubhaTREORACHA1. Dathaigh nó péinteáil an chuid taobh istigh de bhosca amháin sa chaoi go bhfuil sé arfad dubh. 2. Cuir beagán uisce sa dá bhosca. 3. Bain úsáid as an teirmiméadar chunteocht an uisce sa dá bhosca a thomhas. 4. Cláraigh an teocht. 5. Cuir scannáncumhdaithe ar an dá bhosca. Fág iad in áit ghrianmhar. 6. TUAR: An éireoidh an t-uiscei mbosca amháin níos teo ná an t-uisce sa bhosca eile? An éireoidh an t-uisce i mboscaamháin te níos tapúla ná an t-uisce sa bhosca eile? Cé acu bosca ina dtarlóidh sé seo?7. Tar éis cúpla uair an chloig, tomhais teocht an uisce arís. 8. An raibh an ceart agat?SMAOINIGH AIR SEO:• Conas a chinnteoidh tú go bhfuil an tastáil cothrom?• Ar cheart go mbeadh an méid céanna uisce sa dá bhosca?Bíonn grianchealla sna solais a fheiceann tú i ngáirdíní. Déanann siad leictreachas dena gathanna gréine. Bíonn an leictreachas stóráilte i gcadhnra (battery). San oíche,lasann an fuinneamh sa chadhnra an bolgán.