Cúrsaí Tionsclaíochta i Sasana agus Cúrsaí Tuaithe in Éirinn - Cogg

Na Réabhlóidí Tionsclaíochta agus TalmhaíochtaProchóga láibe – mud hovelsNeamhfhálaithe – open fieldPáirc gan saothrú – uncultivated fieldCoimín – common landAr féarach – grazingDruilire síl – seed drillCóras uainíochta barr – crop rotation systemPórú – breedingAn Sinéidín – Spinning JennyAn Spól Eitilte – Flying ShuttleAn Seol Innill – power loomAn galchumhacht – steam powerAg taoscadh an uisce – pumping the waterGalinneall – steam engineAn ghluaiseacht rothlach – rotary motionSloc – shaft/pitCruach – steelCadás – cottonBrocamas – dirt and filthAn fiabhras dubh – typhusStór focalAn calar – choleraAn Réabhlóid Talmhaíochta – AgriculturalRevolution.Réabhlóid Iompair – Transport RevolutionIontaobhais na bPaidhceanna – TurnpikeTrustsRé an Iarnróid – the Railway EraGréasán uiscebhealaí - network ofwaterwaysTionóntaí - tenantsDíshealbhú – evictionDéantúsaíocht an éadaigh – clothingmanufacturingMianadóireacht – miningDroch choinníollacha – poor conditionsNimheanna – poisonsBhain sé ceann scribe amach – he reachedhis destinationUalaí troma – heavy loadsPlúchadh daoine – people were smotheredAn dubh – potato blightNa Réabhlóidí Tionsclaíochta agus TalmhaíochtaCuraíochtBa iad na príomhbharra a cuireadh iniarthar na hEorpa ná cruithneacht aguscoirce. Cheap Sasanach darbh ainmJethro Tull gléas an-simplí i dtríochaidían 18ú hAois a chuidigh go mór leis anchuraíocht. Bhí druilire síl Tull ábaltaan síol a chur ina línte agus mar sin bhísé furasta na lustain idir na sraitheannaa bhaint le grafán. Mar sin d’fhás anbarr níos fearr. Chlúdaigh druilire síl Tullan síol i bhfad níos fearr, rud a d’fhág gombíodh sé slán ó na héin agus ó naseilidí. Ba é an toradh a bhí air sin nágo mbíodh a dhá oiread cruithneachtaagus coirce ar fáil san fhómhar gachbliain.Bhí clú ar Charles Townshend as anchóras uainíochta barr (crop rotationsystem). Níorbh ionann na barra ad’fhástaí san páirceanna dhá bhliain indiaidh a chéile.Páirceanna agus EallachChuir na húinéirí talún suim mhór snahathruithe a tharla i gcúrsaí curaíochta.Thuig siad go dtiocfadh leo cuid mhórcruithneachta agus barra eile a shaothrúagus a dhíol ach sula bhféadfaí antalamh a threabhadh b’éigean dóibh fáilréidh leis na clocha uilig. Nuair aleagadh na foraoisí fágadh an talamhbreac le clocha. Shocraigh siad mall san18ú haois claíocha cloch a thógáil leisna clocha seo. Sa dóigh sin thiocfadhleis an fheirmeoir an talamh a roinntamach ina páirceanna. Chuirfeadh sésin cosc ar bheithígh a bheith agfánaíocht ar an talamh curaíochta.

In ionad cead fánaíochta a bheith ag nabeithígh, bheadh feirm nó méid áirithepáirceanna ag gach teaghlach feastaagus dhíol siad cíos leis an úinéir nó leisan tiarna talún as an fheirm sin.Rinneadh imfhálú (enclosed) ar na milliúinacra talún agus go ndearnadhfeirmeacha leo féin de na páirceannaneamhfhálaithe (open-field).an fhadhb i lár an 18ú hAois nuair atugadh isteach an tornapa, glasra ad’íosfadh an t-eallach agus nachlobhfadh. Níor ghá na tréada a mharúfeasta. D’éirigh na tréada an-mhór agusbhí níos mó feola ar fáil.Bia agus DaoineD’fhan an daonra íseal go dtí an 18úhaois. Mura mbeadh an samhradh gomaith roimh an 18ú hAois, ní bhíodh goleor bia ann do gach duine. Ní bhíodhna barraí go maith, bhíodh gorta annagus bhíodh ocras ar dhaoine gospeisialta ar pháistí. Fuair daoine básden bhruitíneach nó den fhliú, fuair leathna leanaí bás sula mbíodh siad ábaltasiúl. Is beag duine a bhain amachleathchéad bliain.Faoi 1800 tháinig méadú ar andaonra. D’éirigh na cathracha agus nabailte amach thar na ballaímeánaoiseacha, áit ar mhair na daoinele 500 bliain roimhe sin. Mhair roinntdaoine i mbotháin bheaga shuarachaach san am céanna tógadh sráideannade thithe breátha i mórán bailte.Claíocha cloch á dtógáil ag feirmeoiríPórú RoghnachNí ligfeadh Robert Bakewell ach doscoth na n-ainmhithe pórú (breeding),rud a chuir feabhas ar an stoc caorachagus bó. Bhí siad ábalta na ba agus natairbh ba láidre a choinneáil le chéile snapáirceanna le go mbeadh a sliocht mórláidir.Ní fhásann féar sa gheimhreadh agusb’éigean bia a chur i dtaisce do nabeithígh san fhómhar. Snadrochbhlianta ní bhíodh go leor bia anndon eallach go léir agus b’éigean cuidmhaith beithíoch a mharú. Mar sin bhísé iontach deacair tréada móra achoinneáil. Tháinig siad ar réiteach arAn Bhreatain Mhór: an chéad TírThionsclaíochta ar Domhan – Cadchuige?• Thosaigh daonra na Breataine ag fásgo gasta thart fá 1750• Bhí éileamh mór ar éadach• Níos mó daoine ar fáil le dul ag obairsna monarchana• Bhí go leor guail agus iarainn ar fáilar fud na Breataine. D’oibrigh angual na hinnill nua agus rinneadh nahinnill as an iarann (ábalta ag anteas).• Chuir na coilíneachtaí ábhair cosúil lecadás ar fáil do na monarchana.• Bhí lucht gnó Shasana sásta a gcuidairgid a chur isteach san tionscailnua.

I Sasana bhíodh obair ar fáil snamonarchana nua éadaigh don daonra abhí ag dul i méid. Bhí obair ar fáil fostaag déanamh inneall agus i mianaighghuail.Déantús Éadaigh sa BhaileNí go dtí an 18ú hAois a rinneadhiarrachtaí dáiríre teacht ar dhóigh níosgaiste le snáth agus éadach a dhéanamhseachas na modhanna a bhí in úsáid arfeadh na Meánaoise. I 1730 fuairSasanach darbh ainm John Kay dóighghasta leis an spól a sheoladh trí nabearnaí a d’fhágtaí nuair a d’íslítí nó ad’ardaítí gach dara snáth ar an seol.Chuir Kay an spól ar rothaí a bhígreamaithe den mhaide. Cheangail sésreangán ar dhá dhaobh an spoil agusansin d’fhéadfaí é a tharraingt gohiontach gasta ó thaobh go taobh. Bhíluas chomh gasta sin leis gur tugadh anleasainm An Spól Eitleogach (FlyingShuttle) air. Thiocfadh le fíodóirí acheithre oiread éadaigh a dhéanamhanois.Ní raibh na sníomhadóirí ábalta coinneáilsuas leis an éileamh a bhí ar an snáth goceann 30 bliain ina dhiaidh sin go dtí gobhfuair sníomhadóir darbh ainm JamesHargreaves bealach chun dhá cheirtlínsnátha a shníomh ag an am chéanna.Go luath ina dhiaidh sin cheap sé anSinéidín Sníomhacháin (SpinningJenny), gléas a bhí ábalta 30 ceirtlínsnátha a shníomh san am céanna. Dethoradh an aireagáin (invention) sinthiocfadh le bean amháin obair 30sníomhadóir a dhéanamh. Taobh istighde chúpla bliain ina dhiaidh sin cheapRichard Arkwright aireagán, anFráma Uisce, nár ghá aon bhean inaon chor lena oibriú mar gur lecumhacht uisce a thiomáinfí é. Tháinigan Seol Cumhachta go gairid ina dhiaidhsin agus chuir sé iontas ar gach duine.Gual, Iarann agus Innill GhaileBa í an ghalchumhacht an tionscnamhba mhó le linn na RéabhlóideTionsclaíochta. Thóg ThomasNewcomen an chéad inneall gaileéifeachtach sa bhliain 1712. Bheadh ant-inneall nua seo ina chuidiú mór chunmianaigh a thaoscadh, uisce a iompar godtí na bailte móra agus gach sort muilinna oibriú áit nach bhfuil buntáiste uisceann nó nach mbíonn an ghaoth ag síorshéideadh.Bhíodh gá le mórchuid guail chun é achoinneáil ar siúl. Deirtear go raibh séchomh cumhachtach le 25 capall nó 150fear. Thiocfadh leis 60 tona uisce a ardúó dhoimhneacht 110 méadar taobhistigh d’uair an chloig. Sna 1870dí chuirSasanach eile darbh ainm James Wattfeabhas mór ar inneall Newcomen, rud ad’fhág go dtiocfadh é a oibriú i bhfadníos gaiste. Chuir gal-inneall (steamengine) Watt le meicniú na tionsclaíochtamianadóireachta.Thart fán bhliain 1780 diúltaíodh donadhmad agus tosaíodh ar an iarann aúsáid mar phríomhábhar tógála. Bhainfíúsáid feasta as iarann chun droichid,monarchana, longa agus traenacha adhéanamh. Bhí na hoibreacha ollmhóraguail a tógadh ar fud na tíre suite in aiceleis na láithreacha guail agus iarainn.Aibhneacha agus CanálachaRoimh an 18ú hAois bhí réimsí fairsingeden tuath gan bóthar ar bith. Ní raibhiontu ach drochchosáin gharbha. Sadrochaimsir ní raibh iontu ach clabhar.Chuaigh gach saghas cairte in abariontu, rud a d’fhág nach dtiocfadh leoaon rud trom a iompar ar chairt an chuidis mó den bhliain. D’iompair siad anchuid ba mhó de na hearraí troma arbháid – ar an fharraige nó suas nahaibhneacha.

Bhí níos mó guail á tháirgeadh (produced)san 18ú hAois ach bhí cuid mhór de namianaigh suite i bhfad ó na cóstaí agusb’in í an fhadhb. Mar shampla bhímianach guail 20 míle ó Mhanchain agusbhí gual de dhíth i Manchain.Thóg James Brindley canáil idirLancashire agus Manchain. Ba dheacairan obair í mar ní raibh an talamhcothrom. Thóg Brindley canáil eile chunManchain a cheangail leis an fharraige.Ní raibh mórán áiteanna a raibh antalamh cothrom go leor chun canálachaa thógáil iontu.Iontaobhais na bPaidhceanna(Turnpike Trusts)Tar éis na bliana 1750 rinneadhiarrachtaí ar na bóithre a chóiriú. Bhícomhlachtaí ann agus tugadhIontaobhais na bPaidhceanna orthu,comhlachtaí a cuireadh stráicí denbhóthar faoina gcúram. Ghearr siadsantáille nó dola ar an lucht taistil air.Chuidigh na dolaí seo chun feabhas achur ar chaighdeán na mbóithre.BóithreThuig a lán daoine dá dtiocfadh leodóigh a chur ar na bóithre sa dóigh gobhféadfaí iad a úsáid le linn drochaimsirego mbeadh rath ar thrádáil éadaigh agusguail agus earraí eile. Tháinig JohnMetcalfe ar réiteach: ní rachadh narothaí in abar dá dtiocfadh leo dromchlana talún a choinneáil saor ó uisce trídhraenáil. Níor mhair bóithre Metcalferófhada. Tháinig John McAdam arréiteach go luath san 19ú haois. Is é ancóras sin atá fós in úsáid ach gogcuirtear dromchla éadrom tarra ar abharr. Ansin bíonn sé níos fusa donuisce imeacht agus bíonn sé marchosaint ag na clocha faoi.Ré an IarnróidIs é an rud a bhí sna chéad iarnróidvaigíní a d’iompair gual achar gearr agustharraing capaill na vaigíní. Rith fir ghnóó Mhanchain agus ó Learpholl comórtasféachaint cé a dhéanfadh dearadh abfhearr ar inneall don iarnród. BhainGeorge Stephenson an duais £500 lecuidiú óna mhac Robert. Chuir siadfeabhas ar go leor dóigheanna ar innealla bhí bunaithe tamall maith roimhe sinagus d’fhág sin an t-inneall níos gaisteagus níos cumhachtaí. Bhí dúil mhór agna gnáthdhaoine sa tsaoirse taistil athug an t-iarnród dóibh.Chonaic lucht gnó deis mhaith chunbrabús a dhéanamh ón taisteal agusthóg siad bóithre iarainn ó na cathrachaamach go dtí an fharraige. Tógadh anchéad bhóthar iarainn in Éirinn idir BaileÁtha Cliath agus Dún Laoghaire agus arball shin sé amach go Bré.An Saol faoin Tuath inÉirinn thart fá 1840Tithe agus BochtaineachtThug mórán scríbhneoirí turas thart arÉirinn thart fá 1840. Chuir siad suim sanoiread sin daoine a fheiceáil gach aonáit, go háirithe líon mór leanaí óga.Nuair a chonaic siad drochstaid na dtithechuir sláinte mhaith na ndaoine iontasorthu. Sa bhliain 1850 bunaíodh grúpaspeisialta nó coimisiún faoi cheannas anIarla Devon le fáil amach go cruinn céchomh holc is a bhí an bochtaineachtfaoin tuath in Éirinn. Fuair siad tuairimíó os cionn 1,000 duine agus sanachoimre ar staid thithe na ndaoine deirsiad:Is annamh a thugadh botháin dídean nó foscadhdóibh ón aimsir. Is annamh ar fad leaba nóblaincéad acu. Ní bhíodh de shaibhreas acu, deghnáth, ach muc agus carn aoiligh . Bhíodh créna talún ann mar urlár. Bhíodh na botháin ba lúthart fá dhá throigh déag ar leithead agus ó dháthroigh déag go dtí fiche troigh ar fad . Bhíodhan díon déanta as scraitheanna a bhíodh curthain airde ar rachtaí adhmaid agus iad clúdaithe leceann tuí. Ní bhíodh simléar ná fuinneog ag anchuid is mó acu, rud a d’fhág go dtéadh andeatach amach tríd an doras oscailte.

Tubaiste, 1845-1848I bhfómhar na bliana 1845 lobh naprátaí chomh luath agus a baineadh iad.Bhí leath an bhairr caillte agus ní rabh afhios ag duine ar bith cad chuige.D’ordaigh an Príomh-Aire féin go n-iompórtálfaí grán buí ó na StáitAontaithe chun cuidiú le lucht an ocrais.I Meitheamh na bliana 1846 tugadh faoideara go raibh spotaí dubha ar naprátaí. Lobh na gais agus ansin naprátaí agus d’éirigh na páirceanna bréan.Bhí sé soiléir nach mbeadh aon phrátaíann an bhliain sin agus go raibh gorta indán don dream a bhí ag brath orthu.Tugadh grán buí isteach ó na StáitAontaithe arís. Bhí sé iontach deacairscéimeanna bia agus oibre a chur ar siúlgasta go leor chun gach duine a cothú.Ní raibh mórán prátaí ar fáil le cur inearrach na bliana 1847 agus lobh anchuid a cuireadh gan mhoill. Shíl cuidmhór Sasanach nach dtiocfadh le cúrsaía bheith ró-olc mar bhí cruithneacht áheaspórtáil as Éirinn fós. Faoi Lúnasa nabliana 1847 bhí grúpaí ar son RialtasShasana ag cothú thart fá 3 mhilliúnduine in aghaidh an lae. Bhí sésoiléir sa bhliain 1848 go raibh tubaistemór in Éirinn agus go raibh codanna dentír nach raibh ag fáil cuidiú dá laghad.Lean airgead agus cuidiú ag teachtisteach ach mar sin féin fuair mórándaoine bás, ní ó ocras den chuid is móach ó ghalair – an tífeas, mar shamplaagus ón chalar a mharaigh cuid mhór abhí lag. Ní fios cé mhéad a fuair bás.Chuaigh a lán ar imirce, go háirithe godtí na Stáit Aontaithe. D’fhás an chuid ismó de bharr 1849 ach bhí an oiread sineagla ar dhaoine roimh thubaiste eilegur lean siad ag fágáil na tíre.An Saol i gcathrachaShasanaNa slumaíTháinig úinéir monarchan as anGhearmáin anall go Manchain sabhliain 1842 agus chuir an méid achonaic sé alltacht air. Léirigh sé nachdtiocfadh le haon aer nó mórán solais abhealach a dhéanamh isteach sna tithe abhí brúite ar a chéile. Chuir brocamasagus bréantas na slumaí sin samhnasair. Choinnigh siad na muca i lánaí agusi gcúlsráideanna i mbunús chathrachaShasana. Chaith muintir na dtithe andramhaíl (trash) isteach sa chró ag namuca. Tar éis tamaill ní raibh san cróiteach cairn aoiligh agus dumpaí bréanadramhaíola. Mharaigh siad na muca snalánaí cúil agus bhí an t-uisce snadraenacha ar dhath na fola.Thart fá 80,000 duine a bhí ina gcónaí iManchain san am sin agus is i siléir a bhíthart fá 15,000 díobh ina gcónaí. Bhíteaghlaigh go leor in aon teach amháinagus teaghlach nó dhó in aghaidh antseomra. Bhí na ballaí agus nasíleálacha tais. Ní raibh mórán troscáinacu agus ní raibh de leapacha acu achsean-tuí ar an urlár. Bhí an oiread sinsalachair in áiteanna cónaí daoine le linnna Réabhlóide Tionsclaíochta go raibh anbaol i gcónaí ann go dtógfadh daoinegalair. Ba iad na galair ba mhó a raibheagla ar na daoine rompu ná fiabhrasdubh (typhus), an tíofóideach agus ancalar (cholera).Ritheadh dlí sna bhliain 1802 agus 1833chun teorainn a chur le huaireantaoibre leanaí sna monarchana. Is beagiarracht a rinneadh chun féachaintchuige go gcuirfí an dlí sin i bhfeidhm

Leanaí i mianaigh ShasanaSa bhliain 1842 dúirt cigire ó rialtasShasana a bhí tar éis a bheith agféachaint ar mhonarchana agus armhianaigh go raibh an obair ba dheacraagus ba mheasa sa mhonarcha níosfusa, níos éadroime agus níos glaine náan obair ab fhearr i mianach guail. Bhína mianadóirí ag análú deannaighghuail isteach, rud a mhill nascamhóga acu agus a mharaigh mórándóibh. Ó am go chéile thit an díonanuas ar na mianadóirí agus maraíodhcuid mhaith acu. Chomh maith leis sinphléasc gás ón ghual, uaireanta, agusmaraíodh beagnach gach duine san áit.Chomh maith leis sin bhí uisce agsileadh anuas ar na mianadóirí i rith anama nó bhí siad ina luí san uisce agusiad ag gearradh an ghuail.Mheas siad go raibh gasúr láidir go leornuair a bhí sé 11 nó 12 chun an gual atharraingt ón áit a gearradh é trí napasáistí ísle go dtí an sloc (pit/shaft).Nuair a bhí sé rómhór don obair sin agusé 17 mbliana cuireadh ag gearradhan ghuail é. Bhí mná agus cailíní agtarraingt nó ag iompar an ghuail trí napasáistí faoi thalamh. Rinne siad uiligidir 10 agus 14 huaire an chloig oibre inaghaidh an lae. Sa bhliain 1842 rinnerialtas Shasana dlí nua a chuir cosc arúinéirí mianach cailíní faoi bhun 18mbliana d’aois nó buachaillí faoi 10mbliana a chur ag obair faoi thalamh.

CEIST SCRÚDAITHE – PEARSANA SA STAIR• Úinéir monarchan i rith na Réabhlóide Tionsclaíochta• Oibrí i monarcha i Sasana circa 1850• Éireannach ag lorg oibre i gceantar tionsclaíochta sa Bhreatain thart fán bhliain 1850• Duine a d’fhág feirm bheag in Éirinn chun dul ag obair i muileann chadáis circa1850De réir mar a chuaigh an daonra suas, níraibh go leor oibre ar fáil do na hoibrithein Éirinn. Chuaigh Fearghas Ó Conchúirgo Sasana ag lorg oibre. Fuair sé post imuileann chadáis i Lancashire thart fánbhliain 1850. Bhí sé fíor bhocht cosúilleis na hoibrithe uilig. Ní raibh aonscileanna ar leith aige ach mar sin féintháinig sé isteach ar na meaisíní nuaghalchumhachta go gasta.Bhí oibrithe neamhoilte cosúil leFearghas iontach flúirseach agus mar sinbhí sé furasta ag úinéirí na monarchanaa gcuid oibrithe a chur ag obairuaireanta fada ar phá iontach íseal. Bhíar Fhearghas cuid mhór rialacha achoimeád agus má sháraigh sé ceann arbith acu, bheadh fíneáil scillinge le díolaige. Seo a leanas gnátha oibre agFearghas. D’éirigh sé gach maidin ag a5.00 am agus thosaigh sé ag obair ag6.00 am. Fuair sé bricfeasta ag 8.00 amagus dinnéar ag 12.00 pm. Lean sé araghaidh ag obair go dtí 8.00 pm aguschuaigh sé a luí go gairid ina dhiaidh sin.Ní raibh airgead ag Fearghas chun teacha thógáil dó féin agus ba é úinéir namonarchan a thóg an teach agus ansinlig sé amach ar cíos le Fearghas é. Níteach maith a bhí ann agus ní raibhuisce reatha ná leithris ann.Choinnigh an t-úinéir Fearghas agus nahoibrithe eile faoi ghlas ar feadh ceithrehuaire an chloig déag gach lá i dteas ó80 go dtí 84 céim. Ní raibh aer úr nógaoth ar bith sa mhonarcha agus níraibh cead ag Fearghas aon fhuinneog aoscailt. Dúirt Fearghas go raibh boladhbréan ón ghás agus ón ghal chomhmaith agus bhí deannach ar fud naháite. Bhí mac deich mbliana d’aois agFearghas ag obair sa mhonarcha cadáisfosta. Bhí pá Fhearghais chomh hísealsin nach dtiocfadh lena theaghlach abheith beo ar chor ar bith gan an mac achur ag obair chomh maith.D’oibrigh mac Fhearghais beagnach nahuaireanta céanna leis an athair.Tháinig riail nua isteach a dúirt nachmbeadh cead ag aon duine faoi bhun 18mbliana a bheith ag obair idir 8.30tráthnóna agus 5.00 ar maidin ach níorleor é. Bhí na huaireanta i bhfadrófhada ag Fearghas gan trácht ar amhac. Ba í an obair a bhí le déanamh agan mhac ná an snáth a cheangail lechéile mar bhí a dhá láimh beag. Tácuma na haoise ag teacht ar Fhearghascé nach bhfuil sé ach daichead bliaind’aois. Is gairid go gcaithfidh sé anobair chrua mhaslach seo a thabhairtsuas mar tá an tsláinte ag briseadh air.