Lees meer - Kunstenfestivaldesarts

PERFORMANCE – AMSTERDAM – CREATIONSanja Mitrovic ´ / Stand UpTall ProductionsSPEAK!03 - 25.05.2013BRUXELLES / BRUSSEL / BRUSSELSKUNSTENFESTIVALDESARTS

Concept, choreography & direction Sanja Mitrovic´Performance Sanja Mitrovic, ´ Geert VaesDramaturgy Jonas RutgeertsStage and light design Laurent Liefooghe &Christophe Antipas (LLAC architects)Sound design Luka Ivanovic´Costume design Frédérick DenisReseach Friso WiersumProduction manager Sarah DoridamTechnicians Philippe Baste, Maarten Mees (creation) /Eva Donker, Jasper Hopman (tour)Special thanks to Frits Bloemberg – Het Debatbureau,(Den Haag), Alexander Chu & Annet HuizingLes Brigittines9, 10, 11, 12/05 – 20:30EN, NL & SERB > FR / NL1h 30minMeet the artists after the performance on 10/05Presentation Kunstenfestivaldesarts, Les BrigittinesProduction Stand Up Tall Productions (Amsterdam)Co-production Kunstenfestivaldesarts (Brussels)Supported by Beursschouwburg (BE), NOW.be (BE), Pianofabriek (BE),SPRING Performing Arts Festival (NL), STUK Kunstencentrum (BE)Financially supported by Amsterdam Fund for the Arts (NL),Performing Arts Fund (NL)

FRPARLER COMME SI SA VIE EN DÉPENDAITAux Pays-Bas, Sanja Mitrovic ´ fait parler d’elle depuis des années pourses interprétations remarquables dans des pièces de Nicole Beutler etd’Olivier Provily. Mais elle fait couler encore bien plus d’encre avec sespropres productions. Dans des spectacles comme A short history of crying(2010), ou Will you ever be happy again (2008) – en partenariat avecJochen Stechmann – elle démontre qu’elle a l’art de semer la confusion àpropos de thèmes délicats, comme la nationalité, la guerre des Balkans,la Seconde Guerre mondiale, et même la pensée européenne. Non pasqu’elle les aborde de manière théorique. Bien au contraire, elle commencepar jeter en pâture sa propre histoire et celle de ses performeurs, et lesconfronte ensuite aux conclusions historiques ou scientifiques. Celadonne lieu à des docu-tales (ou docu-contes, par analogie aux contes defées) dans lesquels les souvenirs, les convictions, et les pensées des performeursse révèlent à chaque fois un élément perturbateur qui mine uneapproche « correcte et objective » des questions épineuses qui dominentla politique mondiale. Même si les pensées et les souvenirs sont véridiques,il s’agit en somme d’adaptation de « faits bruts ». C’est pour celaqu’ils ne sont jamais purs ni sans équivoque. Et le spectateur ne reste pasneutre ; parfois, il devient même un acteur actif de l’histoire. Dans le soloDaydream House (2011), le public prend possession, quasi sans s’en rendrecompte, de la maison que Mitrovic ´ quitte pendant qu’elle leur racontece départ et les bombardements de Belgrade lors de la dernière guerredes Balkans. Pour le Kunstenfestivaldesarts, elle crée SPEAK!, un spectacleautour de célèbres discours politiques, dans lesquels la vraisemblanceet la séduction ou même la tromperie se disputent la prééminence.Dans ce spectacle, le public joue une fois de plus un rôle de premier plan.Quand je lui demande de me résumer en quelques mots qui est Sanja Mitrovic,´ elle paraît soucieuse : SM : « Qui est Sanja Mitrovic ´ ? C’est une questionà la fois simple et compliquée. Je suis une créatrice de théâtre et une performeuse.Parfois, je suis aussi l’auteure des textes de mes propres pièces. Audépart, j’ai étudié les langues. À savoir la langue et la littérature japonaise. Jesuis originaire de Serbie, mais je vis et travaille actuellement aux Pays-Bas.Venir ici n’était pas un choix. J’y ai atterri en 2000, pour une production dela compagnie croato-néerlandaise Montažstroj de Borut Šeparovic´1 . Mais y1 Ce neologisme relie les mots montaža, ce qui signifie à la fois montage cinématographiqueou industriel, et stroj, qui veut dire chaîne d’assemblage etrangée de soldats. Le spectacle était un mélange particulier de danse et dethéâtre physique, avec un impact poltique prégnant.4

FRrester était cependant un choix. J’ai découvert l’école du mime à Amsterdamet j’y ai suivi une formation. Ensuite, j’ai entamé une carrière en tant qu’artisteindépendante. Vers 2004, je suis retournée en Serbie pour y acheverma maîtrise en japonologie, mais ce retour m’a paru étrange. Quand on passedu temps quelque part, on crée automatiquement un nouveau contexte, quidevient plus important que le pays d’origine. »Pourtant, cette origine et l’histoire de l’ex-Yougoslavie jouent un rôleimportant dans son œuvre. Je lui demande pourquoi elle fait ce choix.SM : « Je suis très concernée par le rôle de l’environnement sur la façondont on se rapporte au contexte. Lorsque j’ai émigré de la Serbie vers lesPays-Bas, j’ai apporté un certain bagage, une histoire. Même si je taisaismes origines, les autres me renverraient quoi qu’il en soit tous les clichéssur les Balkans. Tant qu’on reste dans un pays, dans une société,on n’en remet pas vite en cause les présupposés, mais ailleurs on y estforcé. Cela ne vaut certainement pas que pour les Balkans. Au cœur despays fondateurs de l’Union européenne, cette interrogation est toujoursà nouveau à l’ordre du jour. Crash course chit chat (2012) traite surtoutdu rêve et de l’histoire de l’Europe. Je ne joue toutefois pas dans cettepièce : sur scène, il y a une Allemande, une Française, un Belge, un Néerlandaiset un Anglais avec leur histoire et leurs opinions. »Reste la question : pourquoi évoquer ces sujets sur scène ? Et pourquoid’une manière si personnelle, en faisant usage de récits intimes, fussent-ilsen partie inventés ou romancés ? Son œuvre en regorge. Crashcourse chit chat navigue sur les histoires personnelles des cinq performeurs.Dans A short history of crying, on voit une photo de personnesvisiblement très affectées qui assistent aux funérailles de Tito, et aumilieu de cette foule, on reconnaît Mitrovic ´ en personne. Jusqu’à ce qu’ils’avère qu’il s’agit d’un montage. Voilà ce qu’elle en dit : « Je n’y étaispas, mais j’ai l’impression d’y avoir été… »SM : « Le théâtre est un média formidable pour marier la réalité et l’imagination.Parfois les choses sont “vraies”, parfois elles correspondent àune représentation du passé que l’on ressent comme réelle, même si ellen’est pas exacte du point de vue historique, parfois, il s’agit en effet demensonges. La vérité n’est pas une donnée évidente : c’est quelque choseque l’on crée, façonne, et déforme parfois. Quand Jochen et moi évoquonsdans Will you ever be happy again des souvenirs de nos enfances enAllemagne et en Yougoslavie, nous forgeons une nouvelle réalité : l’un fait5

FRsurface dans le récit de l’autre et vice versa. Nous faisons émerger quelquechose qui n’aurait jamais pu être possible dans la réalité. Il en découle unediscussion. Voilà qui est impossible à obtenir par le biais d’un livre oud’une simple discussion. Le théâtre engendre un nouveau terrain de jeu,dont le public fait partie intégrante. Il participe à une communication. J’aibesoin de sentir que je m’adresse à quelqu’un. Pour moi, le jeu n’adopteson urgence qu’à travers le caractère personnel de la présence, de quelquemanière qu’elle s’articule. Cela était d’ailleurs vrai lorsque je travaillaispour d’autres metteurs en scène. Je ne pouvais pas juste jouer un rôle. Jevoulais toujours y contribuer, lui insuffler une part de moi. »À première vue, il semble donc paradoxal qu’elle fasse appel à des discoursd’autrui pour SPEAK!, même si ce ne sont pas n’importe quels discours: chacun d’entre eux a marqué l’histoire. Mais les interprètes sontinvités à les prononcer comme si c’étaient leurs propres mots. SM : « Lesperformeurs sont des personnages publics. Ce qui m’intéresse, ce n’estpas qu’ils soient virtuoses, mais qu’ils aient une voix bien à eux. Je veuxsavoir comment ils conçoivent une certaine idée. C’est ce qui se passedans ce spectacle. Avec le philosophe néerlandais Friso Van Wiersum,j’ai réuni une série de discours politiques qui, en leur temps, portaienttous, sans exception, un message d’espoir. Nous n’avons pas fait dedistinction idéologique. Václav Havel figure à côté de Barack Obama oude Zoran ¯Dindic. ¯ ´ Je prononce ces discours avec le comédien Geert Vaes.La première tâche consiste à trouver un lien personnel avec ces textes,afin qu’une certaine ligne les relie. Ainsi, parmi mes discours, il y a peutêtreune allocution d’Hitler, mais un passage spécifique auquel je peuxsouscrire. Ce n’est pas toujours simple. L’optimisme invétéré de bonnombre de discours avait une résonance invraisemblable pour Geert. Ila vraiment fallu chercher à tâtons pour trouver les discours adéquats,car ce lien personnel est d’une importance cruciale. Pour nous, il en vaen premier lieu de la confiance du public qu’il faut gagner avec les discours.Le spectacle est d’ailleurs conçu comme un concours : le publicpeut choisir l’un des deux orateurs au bout de quatre tours. À chaquediscours, l’autre orateur peut mettre le premier sur la sellette. Gagnerdes voix ne dépend donc pas seulement du talent d’orateur, mais ausside façon dont on réagit aux paroles de son concurrent. On ne sait pascomment le public va réagir. Choisira-t-il le contenu ou se laissera-t-ilplutôt séduire par la forme ou la diction ? Préféreront-ils le perdant ouplutôt le plus battant des deux ? Gagner est néanmoins très importantpour tous les deux : le vote pourrait se révéler une expérience très amère6

FRpour le perdant, parce qu’il ou elle peut être touché(e) de manière directe,inattendue, dans son assurance et son honneur de performeur. »Une question me brûle encore les lèvres : où ont-ils appris à maîtriserla discipline ? Ont-ils étudié les discours originaux ? SM : « Non, nousn’avons pas étudié la manière dont les discours originaux ont étéprononcés. Nous avons tous deux suivi une formation au “Bureau desdébats” aux Pays-Bas. On y apprend à rédiger et prononcer des discourséloquents. Cela comporte divers aspects : le choix des mots, des gestes,le rythme, le ton, etc. Il faut bien tenir compte de l’assemblée à laquelleon s’adresse, et veiller à établir le contact. Au fond, c’est très apparentéau jeu d’acteur. Mais le diable réside dans les détails. Vous connaissezpeut-être le cas célèbre du premier débat télévisé entre Kennedy etNixon. À la radio, Nixon était plus convaincant, mais à l’écran, il n’estpas bien passé : il avait le front perlé de sueur, alors que Kennedyparaissait parfaitement frais, dispos et à l’aise. Nixon n’a pas gagné laconfiance des téléspectateurs, avec les conséquences que l’on sait. »À mesure que se déroule la conversation, l’idée d’une intention quasi diaboliquem’effleure l’esprit : personne ne peut sortir indemne de ce jeu. Lesorateurs ont beau être convaincus de ce qu’ils disent, leur dessein est forcémentdouble : il ne s’agit pas que de « l’essentiel », mais aussi – surtout –du succès qu’ils remportent. D’autant plus que ce ne sont ni leurs mots nileurs idées, mais des paroles et des pensées dans lesquelles ils se reconnaissentpeut-être, sans pour autant être en osmose avec elles. Ils ne jouentqu’un rôle, mais n’est-ce pas le cas de tout orateur ? Qu’ils gagnent ou qu’ilsperdent – et dieu sait à quel point c’est un enjeu fondamental dans notremonde –, le résultat sera chargé de remords parce qu’ils n’étaient pastout à fait sincères. Mais le public gardera inévitablement aussi un goûtamer de son vote : se sont-ils exprimés pour ce qu’ils estimaient juste ouéquitable, ou chemin faisant, étaient-ils séduits par l’image du succès,par l’homme ou la femme qui « sait tellement bien s’exprimer » ? SPEAK!reproduit en miniature les perversions de la culture du spectacle de l’ère ducapitalisme tardif. Quand j’interroge Sanja Mitrovic ´ à ce sujet, elle esquivela question, mais voir son visage d’ordinaire si sérieux s’illuminer commeil le fait en dit plus long que toutes les réponses…Pieter T’Jonck, avril 2013Traduit par Isabelle Grynberg7

FRBIOSanja Mitrovic´est metteure en scène, performeuse et chorégraphe.Née en ex-Yougoslavie (Serbie), elle émigre aux Pays-Bas en 2001, et vitet travaille actuellement à Amsterdam. Diplômée en langue et littératurejaponaise à l’université de Belgrade, elle entreprend des études de théâtreà l’Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten. Elle est la fondatrice etla directrice artistique de Stand Up Tall Productions. En 2010, le TheaterInstituut Nederland lui attribue le prestigieux prix BNG du meilleurjeune metteur en scène de théâtre pour Will You Ever Be Happy Again?,également sélectionnée parmi les cinq meilleures productions de lasaison 2009-2010 par la revue professionnelle de théâtre et danse TM.Les spectacles de Mitrovic ´ s’articulent autour de l’idée du montage,mariant le théâtre, la performance, la danse et les arts plastiques. Elleprend souvent pour point de départ des récits autobiographiques et destémoignages contredisant la version historique officielle. À partir de cescombinaisons, elle élabore la forme que l’on retrouve dans Dhanu (2005),Shame (2006), Books Once Read Make a Good Bullet Proofing (2007),A Short History of Crying (2011), Crash Course Chit Chat (2012), SevenLucky Episodes Regarding Resistance (2012) et Everybody Expects toGrow Old But No One Expects to Get Fired (2012). Mitrovic ´ a collaboréavec Nicole Beutler pour le solo 1:Songs (2009) qui leur a valu le prix dumime de la VSCD (l’association néerlandaise des maisons de théâtre et deconcert), et avec l’architecte belge Laurent Liefooghe, avec lequel elle aconçu et mis en scène Daydream House (2011). Au cours des dernières années,les spectacles de Mitrovic ´ ont tourné à travers l’Europe et au-delà.8

NLSPREKEN ALSOF JE LEVEN ERVAN AFHINGIn Nederland doet Sanja Mitrovic ´ al sinds jaren van zich spreken doorhaar opmerkelijke interpretaties in stukken van Nicole Beutler en OlivierProvily. Haar eigen werk liet echter nog meer stof opwaaien. In stukkenals de solo A short history of crying (2010), of Will you ever be happyagain (2008), in samenwerking met Jochen Stechmann, toont ze dat zeer een handje van weg heeft om verwarring te zaaien over lastige thema’szoals nationaliteit, de Balkanoorlogen, de Tweede Wereldoorlog of zelfsde Europese gedachte. Niet dat ze daar een theoretisch boompje overopzet. Integendeel: ze gooit eerst en vooral haar eigen geschiedenis endie van haar performers in de strijd. Die contrasteert ze met historischeof wetenschappelijke bevindingen. ‘Docu-tales’ – naar analogie met ‘fairytales’– zijn het resultaat. Daarin blijken de herinneringen, overtuigingenen gedachten van de performers altijd weer een stoorzender. Ze ondergraveneen ‘juiste’, ‘objectieve’ benadering van de netelige kwesties die dewereldpolitiek beheersen. Hun gedachten en herinneringen zijn immersmisschien wel waarachtig, maar het zijn bewerkingen van de ‘naaktefeiten’. Daardoor zijn ze niet – nooit – zuiver of ondubbelzinnig. De toeschouwerblijft daarbij niet ongemoeid. Soms wordt hij zelfs een actievespeler in het verhaal. In de solo Daydream House (2011) neemt het publiek,haast zonder het zelf goed te beseffen, het huis over dat Mitrovic ´ verlaatterwijl ze vertelt over dat vertrek en de bombardementen op Belgradotijdens de laatste Balkanoorlog. Voor het Kunstenfestivaldesarts creëertze nu SPEAK!, een stuk rond beroemde toespraken van politici. Ook in zo’nspeeches strijden waarachtigheid en verleiding of misschien zelfs bedrogom de voorrang. Ook in dit stuk krijgt het publiek een eersteplansrol.Als ik haar vraag om even kort samen te vatten wie Sanja Mitrovic ´ is,kijkt ze zorgelijk. SM: “Wie is Sanja Mitrovic? ´ Dat is zo’n eenvoudige,en tegelijk moeilijke vraag. Ik ben een theatermaker en een performer.Soms ben ik echter ook de schrijver van teksten voor mijn eigen stukken.Oorspronkelijk studeerde ik echter talen, met name Japanse taalen literatuur. Ik ben afkomstig uit Servië, maar ik leef en werk nu inNederland. Dat was geen keuze. Ik belandde er rond 2000 omwille vaneen productie van het Kroatisch-Nederlandse gezelschap Montažstrojvan Borut Šeparovic´1 . Het was wel een keuze om er te blijven. Ik ont-1 Dat neologisme verbindt de woorden ‘montaža’, wat zowel filmmontage als industriëlemontage betekent met ‘stroj’, dat zowel staat voor een montageband als een rijsoldaten. Het stuk bracht een bijzondere combinatie van dans en fysiek theater meteen sterke politieke inslag.9

NLdekte de mimeschool in Amsterdam en volgde die opleiding. Na afloopstartte ik een freelancecarrière. Rond 2004 keerde ik terug naar Serviëom mijn master japanologie af te werken, maar die terugkeer voeldevreemd aan. Als je zoals ik ergens een tijd bent, creëer je als vanzelf eennieuwe context. Die wordt belangrijker dan je plek van herkomst.”Toch speelt die afkomst, en de geschiedenis van het voormalige Joegoslavië,een belangrijke rol in haar werk. Ik vraag haar waarom ze diekeuze maakt. SM: “Ik ben erg begaan met de rol die je omgeving speelt inde manier waarop je je verhoudt tot de context. Toen ik emigreerde vanServië naar Nederland bracht ik een bepaalde bagage, een geschiedenismee. Zelfs al deed ik er over mijn afkomst zelf het zwijgen toe, dan zoudenanderen mij hoe dan ook confronteren met alle clichés over de Balkan.Zolang je binnen een land, één samenleving blijft zal je de vooronderstellingenervan niet snel in vraag stellen, maar op een andere plekword je daartoe wel verplicht. Dat geldt zeker niet enkel voor de Balkan.Binnen de oorspronkelijke kern van de EU is die bevraging ook steedsweer aan de orde. Crash course chit chat (2012) gaat toch vooral over deEuropese droom en geschiedenis. In dat stuk speel ik echter zelf niet mee:daar staan een Duitse, een Française, een Belg, een Nederlander en eenEngelsman op het podium met hun geschiedenis en hun opvattingen.”De vraagt blijft natuurlijk: waarom zou je die dingen op een podium aande orde stellen? En waarom op zo’n persoonlijke manier, door gebruikte maken van persoonlijke, al dan niet half verzonnen of opgesmukte,verhalen? Voorbeelden te over in dit werk. Crash course chit chat drijftop de persoonlijke verhalen van de vijf performers. In A short history ofcrying zien we een foto van huilende, diep bedroefde mensen bij de begrafenisvan Tito, en midden in die menigte staat Mitrovic ´ zelf. Tot blijktdat haar figuur handig in het beeld gemonteerd werd. Zelf zegt zedan: “Ik was er niet bij, maar het voelt wel zo aan…” SM: “Het theater iseen fantastische drager om aan de slag te gaan met werkelijkheid enverbeelding. Soms zijn dingen ‘waar’, soms zijn ze waar als een verbeeldingvan het verleden al zijn ze niet historisch accuraat, soms zijn hetinderdaad leugens. De waarheid is niet als vanzelf gegeven: het is ietsdat je schept en (ver-)vormt. Als Jochen en ik in Will you ever be happyagain herinneringen ophalen aan onze jeugd in Duitsland en Joegoslaviësmeden we een nieuwe realiteit: de ene duikt op in het verhaal vande andere en omgekeerd. We laten iets ontstaan dat in werkelijkheidnooit mogelijk geweest was. Daar vloeit een discussie uit voort. Dat zou10

NLje onmogelijk waar kunnen maken via een boek of een gewone discussie.Theater creëert een nieuw speelveld. Het publiek maakt daar integraaldeel van uit. Het participeert in een communicatie. Ik moet het gevoelhebben dat ik mij tot iemand richt. Dat spel krijgt voor mij slechts zijnurgentie door het persoonlijke karakter van je aanwezigheid, op welkewijze ook. Dat was trouwens ook waar als ik vroeger werkte voor eenandere regisseur. Ik kon ook toen niet zomaar een rol spelen. Ik wilde eraltijd zelf iets aan bijdragen.”Op het eerste gezicht lijkt het daarom een paradox dat ze voor SPEAK!beroep doet op redevoeringen van anderen. Het zijn wel niet zomaar redevoeringen:ze hebben stuk voor stuk de geschiedenis gemarkeerd.Maar vooral: de spelers moeten ze brengen alsof het hun woorden waren.SM: “Performers zijn publieke figuren. Het gaat er mij niet om hoe virtuoosze zijn, wel dat ze een eigen stem hebben. Ik wil weten hoe ze zichverhouden tot een bepaald idee. Dat is wat hier gebeurt. Ik heb samenmet de Nederlandse historicus en filosoof Friso Van Wiersum een reekspolitieke redevoeringen verzameld die zonder uitzondering in hun tijdeen hoopvolle boodschap brachten. We maakten geen ideologisch onderscheid.Václav Havel staat naast Barack Obama of Zoran Djindjic. ´ Ikbreng die speeches samen met acteur Geert Vaes. De eerste opdracht indit werk is om een persoonlijke band te vinden met deze teksten, zodateen bepaalde lijn ze met elkaar verbindt. Zo zit er ergens tussen mijn redevoeringenwellicht een speech van Hitler, maar toch kan ik dat specifiekefragment wel onderschrijven. Dat is niet altijd eenvoudig. Veelspeeches klonken Geert door hun onversneden optimisme ongeloofwaardigin de oren. Het was echt zoeken en tasten om de juiste toesprakente vinden. Die persoonlijke connectie is immers van kapitaal belang.Het komt er voor ons in dit stuk namelijk op aan om het vertrouwen vanhet publiek te winnen met die speeches. De voorstelling is immers opgevatals een soort wedstrijd: in vier rondes kan het publiek voor éénvan de twee redenaars kiezen. Bij elke toespraak kan de ene spreker deandere echter ook op de rooster leggen. Stemmen winnen hangt dus nietenkel af van je redenaarskunst. Ook hoe je reageert op de woorden vanje tegenspeler kan het publiek voor je innemen. Daarbij weet je niet opvoorhand hoe dat publiek zal reageren. Gaan ze kiezen voor de inhoudof zich eerder laten leiden door de vorm, de voordracht. Gaan ze kiezenvoor de underdog of de winnende partij meer steunen. Winnen is nochtansvan groot belang voor ons allebei: De stemronde zou wel eens eenerg bittere ervaring kunnen worden voor de verliezer, omdat hij of zij, op11

NLeen onverwacht directe manier, geraakt wordt in zijn of haar zelfvertrouwenen eer als performer.”Een vraag brandt me dan nog op de lippen: waar hebben ze het klappenvan de zweep geleerd? Bestudeerden ze de originele toespraken misschien?SM: “We gingen niet na hoe de toespraken oorspronkelijk gebrachtwerden. Wel volgden we beiden een opleiding bij het Nederlandse‘Debatbureau’ dat mensen bijbrengt hoe je een redevoering op de meestsuccesvolle manier schrijft en brengt. Daar komt veel bij kijken: woordkeuze,keuze van gebaren, tempo, toon, … Je moet ook oog hebben voorwie je spreekt, en zorgen dat je contact maakt. Het is eigenlijk sterk verwantaan overtuigend acteren. De duivel zit daarbij in de details. Je kentmisschien het beroemde geval van het eerste tv-debat tussen Kennedyen Nixon. Op de radio klonk Nixon overtuigender, maar op het schermzag hij er niet uit: zweet parelde op zijn voorhoofd, terwijl Kennedy erkiplekker bij zat. Dat vertrouwden de kijkers niet… met het bekendegevolg.”In mijn hoofd ontstaat tijdens het gesprek stilaan het beeld van eenbijna duivels opzet: niemand kan ongeschonden uit dit spel komen. Desprekers mogen nog zo doordrongen zijn van wat ze zeggen, hun agendais altijd, noodgedwongen, dubbel: het gaat niet enkel om ‘de essentie’maar ook – vooral – om de bijval die ze oogsten. Zeker omdat het niethun woorden en gedachten zijn, maar woorden en gedachten waar zeiets in herkennen, zonder ermee samen te vallen. Ze spelen ‘slechts’ eenrol – maar speelt elke redenaar niet vooral een ‘rol’? Of ze dan winnen ofverliezen – en hoe belangrijk is dat niet in onze wereld –, het resultaatzal versneden zijn met wroeging omdat ze niet helemaal recht in hunschoenen stonden. Maar ook het publiek zal aan zijn stemgedrag onvermijdelijkmet een bittere nasmaak overhouden. Stemden ze voor watze juist en rechtvaardig of juist achtten, of werden ze ergens onderwegverleid door het beeld van succes, van de man of vrouw die het ‘toch zogoed zeggen kan’. SPEAK! herhaalt in miniatuur de perversies van despektakelcultuur in het laatkapitalistische tijdperk. Als ik Sanja Mitrovic´ daarover bevraag, ontwijkt ze het antwoord, maar de plotse pretlichtjesin haar anders zo ernstige gezicht spreken boekdelen…Pieter T’Jonck, april 201312

NLBIOSanja Mitrovic´werd geboren in ex-Joegoslavië (nu Servië) en is theaterregisseur,performer en choreograaf. In 2001 emigreerde ze naarNederland en op dit ogenblik is ze gevestigd in Amsterdam. Ze studeerdeJapanse taal- en letterkunde aan de Universiteit van Belgrado en hedendaagstheater aan de Theaterschool van de Amsterdamse Hogeschoolvoor de Kunsten. Ze is oprichter en artistiek directeur van StandUp Tall Productions. In 2010 bekroonde het Theater Instituut NederlandMitrovic ´ met de prestigieuze BNG Nieuwe Theatermakers Prijsvoor haar productie Will You Ever Be Happy Again?. Theatermaker (TM),het Nederlandse tijdschrift voor theater- en dansprofessionals, selecteerdehet stuk als een van de vijf beste voorstellingen van het seizoen2009-2010. De performances van Mitrovic ´ zijn opgebouwd rond het ideevan montage, waarbij theater, performance, dans en beeldende kunstgecombineerd worden. Als documentair materiaal gebruikt ze vaak persoonlijkeverhalen en getuigenissen, die ze contrasteert met officiëlehistorische verslagen. De vorm die voortkomt uit een dergelijke combinatie,ontwikkelde ze in Dhanu (2005), Shame (2006), Books Once ReadMake a Good Bullet Proofing (2007), A Short History of Crying (2011),Crash Course Chit Chat (2012), Seven Lucky Episodes Regarding Resistance(2012) en Everybody Expects to Grow Old But No One Expects toGet Fired (2012). Mitrovic ´ werkte samen met Nicole Beutler voor de solo1:Songs (2009), dat in 2010 bekroond werd met de Nederlandse VSCDMimeprijs en met de Belgische architect Laurent Liefooghe, met wie zeDaydream House ontwikkelde en regisseerde (2011). Met haar stukken,die op veel bijval konden rekenen, toerde ze de afgelopen jaren zoweldoor Europa als wereldwijd.13

ENSPEAKING AS IF YOUR LIFE DEPENDED ON ITIn the Netherlands, Sanja Mitrovic ´ has for years attracted attention forher remarkable interpretations of pieces by Nicole Beutler and OlivierProvily. However, her own work has stirred still more controversy. Inpieces like the solo A short history of crying (2010), or Will you ever behappy again (2008) – in collaboration with Jochen Stechmann – sheshows that she has a handy way of sowing confusion about difficulttopics such as ‘nationality’, the Balkan Wars, World War II, or even the‘European idea’. Not that she then contrives a theoretical structure. Onthe contrary, she first and foremost flings her own history and that ofher performers into battle. She contrasts this with historical or scientificfindings. ‘Docu-tales’ (an analogy with fairytales) is the result. It appearsthat the memories, beliefs, and thoughts of the performers alwaysinterfere. They undermine a ‘fair’, ‘objective’ approach to the thorny issuescontrolled by world politics. Their thoughts and memories are, afterall, maybe true, but are adaptations of the ‘bare facts’. Therefore theyare not – ever – clear or unambiguous. The viewer is thereby not left unaffected.Sometimes he even becomes an active player in the story. Inthe solo Daydream House (2011), the audience, almost without realizingit, takes over the house that Mitrovic ´ abandons while she talks abouther departure and the bombardment of Belgrade during the last Balkanwar. For the Kunstenfestivaldesarts, she now creates SPEAK!, a pieceabout the famous speeches of politicians. In such speeches, truthfulnessand seduction, or maybe even deception, also strive to prevail. Inthis piece, too, the audience is given a primary role.When I ask her to briefly summarize who Sanja Mitrovic ´ is, she takeson a rather worried look. SM: “Who is Sanja Mitrovic? ´ That is such a simple,and at the same time, difficult question. I am a director and a performer.Sometimes I am also the author of texts for my own pieces.However, I originally studied languages and literature, especially Japanese.I am from Serbia, but I now live and work in the Netherlands. Thatwas not a choice. I arrived roundabout the year 2000 because of a productionby the Croatian-Dutch company called Montažstroj, by BorutŠeparovic´1 . It was a choice to stay. I discovered the mime school in Amsterdamand followed the course there. Afterwards I started a freelance1 That neologism connects the words ‘montaža’, which means both film montageand industrial montage, with ‘stroj’, which stands for an assembly line like a rowof soldiers. It resulted in a unique combination of dance and physical theatre witha strong political slant.14

ENcareer. Around 2004, I returned to Serbia in order to finish my Master’sin Japanology, but the return felt strange. If, like me, you have been somewherefor a time, you naturally create a new context. That becomesmore important than your place of origin.”“Still, those origins, and the history of the former Yugoslavia, play animportant part in her work. I ask her why she makes that choice. SM:“I am very concerned about the role your surroundings play in the wayyou relate to the context. When I emigrated from Serbia to the NetherlandsI brought along certain baggage, a history. Even if I had remainedsilent about my origins, others would have confronted me with all theclichés about the Balkans anyway. As long as you stay in a country, inone society, you will not easily question the givens, but in a differentplace you are obliged to do so. This is true not only for the Balkans.Within the original core of the EU, that survey is also repeatedly undertaken.Crash course chit chat (2012) is mainly about the European dreamand history. I do not play in that piece myself, however: there is a German,a Frenchman, a Belgian, a Dutchman, and an Englishman on stagewith their history and their beliefs.”Of course, the question remains: why would you bring those things tothe stage? And why in such a personal manner, by making use of personal– whether half made-up or embellished – stories? Examples aboundin this work. Crash course chit chat is driven by the personal stories ofthe five performers. In A short history of crying we see a photo of wailing,deeply grief-stricken people at Tito’s funeral, and in the middle ofthat crowd stands Mitrovic ´ herself. Until it is established that her figurewas conveniently inserted into the image. Then she says: “I was notthere, but it feels like I was …” SM: “The theatre is a fantastic medium inwhich to deal with reality and imagination. Sometimes things are ‘true’,sometimes they are a true representation of the past although theyare not historically accurate, sometimes they are indeed lies. The truthis not automatically given: it is something that you create and mold.When in Will you ever be happy again, Jochen and I raise the memoriesof our childhood in Germany and Yugoslavia, we forge a new reality:one shows up in the story of the other and vice versa. We have createdsomething that in reality had never been possible. A discussion flowsfrom there. That would be impossible for you to achieve through a bookor a regular discussion. Theatre creates a new playground. The audienceis an integral part of it. It participates in a communication. I must have15

ENthe feeling that I am addressing myself to someone. For me, the gamereceives its urgency through the personal character of your presence.That was also true when I used to work for another director. I couldnot just play a role then either. I always wanted to contribute somethingmyself.”At first sight it seems a paradox that SPEAK! enlists the speeches ofothers. They are not, however, just speeches: they have, one by one, markedhistory. But above all: the players have to deliver them as if they werein their own words. SM: “Performers are public figures. It does not concernme how virtuoso they are, but that they have their own voice. I wantto know how they relate to a particular idea. That’s what happens here.Together with the Dutch historian and philosopher Friso Van Wiersum,I have collected a series of political speeches that without exceptionbrought a message of hope in their time. We did not make an ideologicaldistinction. Václav Havel stands next to Barack Obama or ZoranDindic. ¯ ¯ ´ I deliver those speeches together with actor Geert Vaes. The firsttask in this work is to find a personal connection with these texts, sothat a certain line links them to one another. Thus, somewhere betweenmy speeches there is perhaps a speech by Hitler, but still, I can endorsethat particular fragment. That is not always easy. Many speeches soundedimplausible to the ears due to their unadulterated optimism. It reallytook a lot of searching and groping around to find the right orations.That personal connection is indeed of paramount importance. In thispiece it’s for us, namely, to win the confidence of the audience with thosespeeches. The performance is actually perceived as a kind of competition:in four rounds, the public can choose one of the two orators. Withevery allocution, the one speaker can also impose on the other at theroster. Winning votes does not only depend on your oratorical skills.How you respond to the words of your opponent can also captivate theaudience. In addition, you do not know in advance how that audiencewill react. Will they choose the content or let themselves be guided bythe form, the recitation. Will they opt for the underdog or more tend tosupport the winning party. Winning is, however, of great importance toboth of us: the ballot might well be a very bitter experience for the loser,because he or she, in an unexpectedly direct way, is touched by his orher self-confidence and honour as a performer.”A question then struck me: where have they learned the tricks of thetrade? Perhaps they studied the original speeches? SM: “We did not16

ENcheck how the speeches were originally delivered. But we both followeda course at the Dutch ‘Debate Bureau’, which teaches people how to writeand deliver a speech in the most successful way. There is a lot involved:word choice, choice of gestures, tempo, tone… You also have to payattention to whom you are speaking, and make sure you make eye contact.It is actually closely related to convincing acting. The devil is in thedetails. You may know the famous case of the first TV debate betweenKennedy and Nixon. Nixon sounded convincing on the radio, but on thescreen he did not look good: sweat beaded-up on his forehead, whileKennedy sat there fit as a fiddle. The viewers did not trust that… withthe known result.”During the conversation, an almost devilish image gradually appears inmy mind: no one can come out of this game unscathed. Yet, the speakersmay be so convinced of what they are saying, their agenda is always, necessarily,double: it’s not just about the ‘essence’ but also – above all –about the acclaim they harvest. Especially since it is not their words andthoughts, but words and thoughts in which they recognize something,without them thereby coinciding. They play ‘only’ a role (but isn’t everyorator primarily playing a ‘role’?). Whether they win or lose – and howvery important that is in our world – the result will be cut with remorsebecause they were not standing quite right in their shoes. But in voting,the audience will inevitably be left with a bitter aftertaste too. Did theyvote for what they considered just or right, or were they seduced somewhereen route by the image of success, the man or woman who ‘canspeak so well’. SPEAK! repeats in miniature the perversions of the spectacleculture in the late capitalist era. When I quiz Sanja Mitrovic ´ aboutit, she dodges the answer, but the sudden twinkle in her otherwise seriousface speaks volumes…Pieter T’Jonck, April 2013Translated by Jodie Hruby17

ENBIOSanja Mitrovic´is a theatre director, performer and choreographer whowas born in what is now Serbia. She emigrated to the Netherlands in 2001and is now based in Amsterdam. She studied Japanese language and literatureat Belgrade University and contemporary theatre at the AmsterdamseHogeschool voor de Kunsten. She is the founder and artistic directorof Stand Up Tall Productions. In 2010 the Theater Instituut Nederlandawarded Mitrovic ´ the prestigious BNG Best Young Theatre Director Prizefor her production Will You Ever Be Happy Again? which was also namedone of the five best performances of the 2009-2010 season by TM, a magazinefor theatre and dance professionals. Mitrovic’s ´ performances arestructured around the idea of montage, combining theatre, performance,dance and visual arts. As documentary material she often uses personalstories and testimonies which she contrasts with official historical accounts.Her works include Dhanu (2005), Shame (2006) Books Once ReadMake a Good Bullet Proofing (2007), A Short History of Crying (2011),Crash Course Chit Chat (2012), Seven Lucky Episodes Regarding Resistance(2012) and Everybody Expects to Grow Old But No One Expects toGet Fired (2012). Mitrovic ´ collaborated with Nicole Beutler on the VSCDMime award-winning solo 1:Songs (2009) and with Belgian architectLaurent Liefooghe, developing and directing Daydream House (2011). Inrecent years Mitrovic’s ´ works have toured Europe and internationally toconsiderable critical acclaim.18

À voir également au Kunstenfestivaldesarts / Ook te zien op hetKunstenfestivaldesarts / Also at the KunstenfestivaldesartsEva Meyer-KellerPulling StringsBeursschouwburg11/05 – 22:0012, 14, 15/05 – 20:30L’Encyclopédie de la ParoleSuite N°1Amerikaans Theater18, 20, 21/05 – 20:3019/05 – 15:00Halory Goerger & Antoine DefoortGerminalLa Raffinerie21, 22, 23, 24/05 – 20:3025/05 – 18:00

KUNSTENFESTIVALDESARTSBeursschouwburgRue Auguste Orts 20-28 Auguste Ortsstraat1000 Bruxelles / Brussel+32 (0)70 222 199 (€ 0,30/min.)tickets@kfda.bewww.kfda.be