ՀՀ ԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆ

ՀՀ ԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆ
ԵՐԵՎԱՆԻ ՊԵՏԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆ
Էբրահիմ Նաբավիզադեհ
_Հոգեդիագնոստիկ մեթոդիկաների համադրման և դրանց կիրառման
համեմատական վերլուծություն|
ԺԹ.00.01 _Հոգեբանության տեսություն և պատմություն|
մասնագիտությամբ հոգեբանական գիտությունների թեկնածուի գիտական
աստիճանի հայցման ատենախոսության
Ս Ե Ղ Մ Ա Գ Ի Ր
ԵՐԵՎԱՆ 2013

Ատենախոսության թեման հաստատվել է Երևանի պետական համալսարանում
ԳԻՏԱԿԱՆ ՂԵԿԱՎԱՐ`
հոգեբանական գիտությունների
թեկնածու, դոցենտ Պապոյան Վ.Ռ.
ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԸՆԴԴԻՄԱԽՈՍՆԵՐ` հոգեբանական գիտությունների
դոկտոր, պրոֆեսոր Հարությունյան Ս.Ֆ.
հոգեբանական գիտությունների
թեկնածու Նադոյան Ա. Ա.
ԱՌԱՋԱՏԱՐ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆ`
Երևանի «Հայբուսակ» համալասարան
Ատենախոսության պաշտպանությունը կկայանա 2013 թ. հուլիսի 26-ին, ժ. 11:00-ին
ԵՊՀ-ում գործող` ԲՈՀ-ի հոգեբանության 066 մեկանգամյա պաշտպանության
մասնագիտական խորհրդի նիստում:
Հասցեն` 0025, ք. Երևան, Աբովյան 52 ա, ԵՊՀ հայ բանասիրության ֆակուլտետի
մասնաշենք:
Ատենախոսությանը կարելի է ծանոթանալ ԵՊՀ գրադարանում:
Սեղմագիրն առաքված է 2013թ. հունիսի 26-ին:
Մասնագիտական խորհրդի գիտ. քարտուղար,
հոգեբանական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ
Ն. Խաչատրյան
2

ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ
Հետազոտության արդիականությունը: Այսօր հասարակության մեջ տնտեսական
և սոցիալական խնդիրների կողքին խիստ առաջատար դեր ունեն առողջական
խնդիրերը և դրանցով պայմանավորված հոգեբանական վիճակները, ապրումները:
Վերջին դարաշրջանում գիտությունների զարգացումը և ինտեգրումը մարդու հոգեկան
և ֆիզիակական առողջության մասին ձևավորել են նոր մոտեցումներ: Արդի գիտական
մոտեցումները մարդու առողջության և կյանքի որակի պահպանման հարցերում մեծ
ուշադրություն են դարձնում հոգեբանության և հոգեախտորոշման դերին: Հատկապես
հոգեբանության իմացությունը և հոգեթերապիայի կիրառությունն այսօր անհրաժեշտ է
անձին՝ իր առողջության և կյանքի դժավարությունները հաղթահարելու համար: Կարող
ենք վստահորեն ասել, որ հոգեբանության տարբեր ուղղությունները, հատկապես
հոգեախտորոշումն, առաջնային նշանակություն ունի անձի հետ գործնական և
վերականգնողական աշխատանքների համար, քանի որ վերջիններիս
արդյունավետությունը պայմանավորված է ճիշտ գնահատումով: Կյանքի ցանկացած
ոլորտում որակական փոփոխությունների համար անհրաժեշտ են տվյալների
ճշգրտություն և օբյեկտիվ գնահատում: Այս իմստով հոգեախտորոշումը
գիտությունների ասպարեզում դիտարկվում է երկու կողմով,
1) տեսական-մեթոդաբանական վերլուծություն՝ որպես ճանաչողության
յուրահատուկ տեսակ,
2) հոգեախտորոշման բնութագրիչների բացահայտում՝ որպես կիրառական
գործունեություն:
Հոգեախտորոշումը ժամանակակից մեթոդաբանական գրականության մեջ
հասկացվում է որպես ճանաչողական գործընթացի հատուկ տեսակ`գնահատում:
Գործնականում բոլոր հետազոտողները միակարծիք են այն հարցում, որ առանձին
օբյեկտի վիճակի ճանաչումն իրականանում է ընդհանուրի մասին գիտելիքի հիման
վրա: Գիտության մեջ հոգեախտորոշումը ձգտում է ախտորոշիչ գործունեության
օրինաչափությունների խիստ նկարագրությանը. օրինակ` հոգեբանական
պրակտիկայում հոգեախտորոշումը տալիս է ոչ միայն առանձին անհատի հոգեվիճակի
գնահատման արդյունքները, այլ նաև ուսումնասիրվող երևույթի օրինաչափություններն
ու առանձնահատկությունները:
Ներկայումս մարդու հետ գործ ունեցող յուրաքանչյուր որակավորված
մասնագետ, եթե տվյալ անձի անհատական առանձնահատկությունների, նրա հոգեկան
գործընթացների և վիճակների մասին հստակ պատկերացուներ չունի, չի կարող
հաջողությամբ ծրագրավորել իր հետագա աշխատանքները: Նմանօրինակ խնդիրներ
ունի նաև բժաշկության ոլորտը, ուր առողջական խնդիրներ ունեցող անձի հետ
աշխատանքներում առաջնային տեղ է զբաղեցնում հոգեբանական ախտորոշումը:
Ելնելով այն հանգամանքից, որ առողջական խնդիրներ ունեցող անձի մոտ
3

փոփոխության կարող են ենթարկվել նրա հոգեկան աշխարհը, դիրքորոշումները,
սպասումները, անձնային գծերը՝ կարող ենք ասել, որ հոգեկան վիճակների
կայունությունը կամ անկայությունն իրենց անմիջական ազդեցությունն են ունենում
առողջական խնդիրների հաղթահարման գործընացում:
Բնության և մարդու հոգեկանի սոցիալական բնույթի փոփոխությունները
ենթադրում են հետազոտության մեթոդաբանական մոտեցում, գիտակիրառական
ոլորտների ինտեգրում: Մարդու հոգեկանի ուսումնասիրությունը նորմայում և
պաթոլոգիայում վերակառուցման կարիք ունի, քանի որ առողջական խնդիրները և
հոգեկան ապրումները նույնպես ենթարկվել են փոփոխությունների: Եթե 19-20-րդ
դարում առողջական խնդիրներով մարդը դիտարկվում էր որպես բժշկական և
կլինիկական հոգեբանության ուսումնասիրության առարկա, ապա այսօր առողջական
խնդիրներով անձը դարձել է հոգեդիագնոստիկայի և անձի հոգեբանության
ուսումնասիրության դաշտ: 20-րդ դարում հոգեդիագնոստիկայի սկզբունքների
զարգացման հիմքերի վրա ձևավորվեց նաև առողջական խնդիրներով անձի կյանքի
պատմության, նրա վերաբերմունքի և հոգեկան ռեսուրսների, կյանքի որակի
պահպանման հարցերի ուսումնասիրությունները: Առողջական խնդիրներով անձի
համալիր և բազմակողմանի հոգեբանական ուսումնասիրությունները ներդրվեցին
հոգեբանության գրեթե բոլոր ոլորտներում, որոնցով պայմանավորված`
հոգեախտորոշման մեթոդների կիրառության անհրաժեշտությունը մեծացավ: Այսպիսի
մոտեցման շրջանակներում հոգեախտորոշումը հանդես է գալիս որպես _մարդու
վիճակի, հատկությունների և նրա ամբողջականության փոխհարաբերակցության
ախտորոշում|, յուրաքանչյուր անհատի հետ գործնական և պրոֆիլակտիկ
աշխատանքներ:
Հոգեախտորոշումն այսօր հոգեբանի մասնագիտական գործունեության կարևոր
տարրերից մեկն է հանդիսանում՝ հատկապես բժշկության և առողջապահության
ոլորտներում: Դեռևս անցյալ դարում ձևավորվել էր այն կարծիքը, որ պետք է բուժել ոչ
թե հիվանդությունը, այլ հիվանդին: Այս լոզունգը թույլ է տալիս մեզ կարևորել
հոգեբանության և հոգեախտորոշման սկզբունքների և մեթոդների կիրառման
ներմուծություն կատարել առողջապահական հաստատություններում՝
հիվանդանոցներում և կլինիկաներում:
Այս հիմնախնդիրների ձևավորման վրա իրենց ազդցությունն ունեցան նաև
հոգեբանության ժամանակակից տեսությունները, որոնք անձի և նրա հոգեբանական
բնույթի վերաբերյալ տվեցին նոր մոդելներ (հումանիստական, էկզիստենցիալ,
համակարգային և մշակութային): Հոգեբանական այս տեսությունները նպաստեցին
մարդու մեջ անձ տեսնելուն, նրան որպես անձնային գծերի և հատկությունների
ամբողջություն դիտարկելուն, այդ թվում հիվանդի անձի նկատմամբ վերաբերմունքի
նոր մոտեցումներ ձևավորելուն:
Այսպիսով կարող ենք հիմնավորել, որ մեր կողմից իրականացված
հետազոտության արդիականությունը պայմանավորված է հոգեախտորոշման և անձի
4

ժամանակակից տեսությունների զարգացմամբ և դրանց՝ բժշկական ոլորտներում
կիրառության անհրաժեշտությամբ:
Հետազոտության նպատակն է ուսումնասիրել հոգեախտորոշիչ մեթոդների և
հոգեբանական աշխատանքների դերը բարդ առողջական խնդիրներով (դիալիզ
ստացող) անձի բուժման գործընթացում:
Հետազոտության խնդիրներն են.
1. Հաշվի առնելով հոգեբանության բազմաբնագավառային զարգացման
տենդենցը՝ ուսումնասիրել հոգեախտորոշման անհրաժեշտության հիմնախնդիրը
բժշկության բնագավառում:
2. Ուսումնասիրել և բացահայտել հեմոդիալիզ ստացող հիվանդ անձի
հոգեբանական բնութագիրը, նրա կյանքի և գործունեության դժվարությունները,
դրանցով պայմանավորված հոգեբանական խնդիրներն ու ապրումները:
3. Բացահայտել բարդ առողջական խնդիրներով անձի վերաբերմունքը
հոգեբանական և հոգեախտորոշիչ աշխատանքների նկատմամբ:
4. Բացահայտել հոգեախտորոշիչ մեթոդների կիրառության
անհրաժեշտությունը դիալիզ ստացող հիվանդների բուժման գործընթացի
արդյունավետության բարձրացման նպատակով:
5. Դիտարկել անձնային գործոնների և անհատական
առանձնահատկությունների փոխհարաբերակցությունը հեմոդիալիզ ստացող հիվանդ
անձի հոգեվիճակների հետ և դրանց ազդեցությունը բուժման գործընթացի վրա:
6. Իրականացնել հետազոտություն և կատարել վիճակագրական
վերլուծություն:
Հետազոտության օբյեկտ են հանդիսանում առողջական բարդ խնդիրներով
(դիալիզ ստացող) հիվանդների անձի անհատական առանձնահատկությունները և
հոգեվիճակները:
Հետազոտության առարկան դիալիզ ստացող հիվանդի անձի բուժման
գործընթացում նրա անհատական առանձնահատկությունների և անձնային գծերի
հոգեախտորոշման կարևորությունն ուսումասիրելն է:
Հետազոտության վարկածը:
Ենթադրվում է, որ բարդ առողջական խնդիրներով
(դիալիզ ստացող) անձի բժշկական աջակցության գործընթացի արդյունավետությունը
կբարձրանա, եթե այն համալրվի նրանց անձնային առանձնահատկությունների և
հոգեվիճակների հոգեախտորոշման տվյալներով:
Այլ կերպ՝ դիալիզով հիվանդի անձնային գծերի և հոգեվիճակների իմացությունը
կնպաստի բժշկի աշխատանքի արդյուանվետության բարձրացմանը:
Պաշտպանության են ներկայացված հետևյալ դրույթները.
1. Հոգեախտորոշումը որպես անձի ուսումնասիրության համակարգային մեթոդ
առողջության բարդ խնդիրներով անձանց բժշկական աջակցության ոլորտում
գիտակիրառական ընթացակարգ է հանդիսանում: Միևնույն ժամանակ համարժեք և
5

օպտիմալ կազմակերպված հոգեախտորոշիչ հետազոտությունները, հիվանդի անձի
հոգեկան վիճակի և անձնային առանձնահատկությունների մասին ամբողջական
պատկերացումները, հանդիսանում են բուժման գործընթացի արդյունավետությունն
ապահովող կարևոր նախադրյալներից մեկը:
2. Հեմոդիալիզ ստացող հիվանդների բուժումն ընթանում է խիստ
կանոնակարգվածության պայմաններում, որի արդյունքում նրանց մոտ բարձրացնում է
նևրոտիզմի ցուցանիշը, բացասական բնույթի փոփոխություններ են տեղի ունենում
կյանքի իմաստի և գոյության արժեքների իմաստավորման մեջ:
3. Հիասթափությունը, ընկճվածությունը, հուսալքվածությունը, որոնք
դեպրեսիայի դրսևորման ախտանիշներ են հանդիսանում, հեմոդիալիզ ստացող
հիվանդ անձնաց մոտ սուր արտահայտվածություն ունեն, ինչը բացասաբար է
անդրադառնում նրանց հետագա բուժման գործընթացի արդյունավետության վրա:
4. Ընդհանուր առմամբ հոգեախտորոշման, հոգեթերապևտի մասնագիտական
գործունեության, հոգեբանական աջակցության նկատմամբ չեզոք վերաբերմունք
գոյություն ունի: Ակտիվ կենսագործունեություն ծավալող առողջ մարդկանց շրջանում,
որոնք նույնպես զերծ չեն հոգեբանական խնդիրներից, հոգեբանի մասնագիտական
գործունության նկատմաբ ոչ նշանակալի վերաբերմունք ունեն: Հեմոդիալիզ ստացող
հիվանդ անձնաց շրջանում հոգեբանի մասնագիտական գործունեության նկատմամբ
վերաբերմունքը դրական է, սակայն ոչ նշանակալի:
5. Անձի կենսագործունեության որակն ապահովող գործոների շարքում մեծ դեր
են կատարում տարիքը (կենսափորձը), կրթությունը, մասնագիտությունը և
զբաղվածությունը:
Հետազոտության գիտական նորույթը:
Աշխատանքի գիտական նորույթը կայանում է նրանում, որ առաջին անգամ փորձ
է արվում ուսումնասիրել հոգեբանական ախտորոշման կարևորությունը բարդ
առողջական խնդիրներով անձի հետ բժշկական աջակցության աշխատանքներում:
Փորձ է կատարվել նաև հոգեախտորոշման կիրառական մեթոդներով հետազոտել և
դուրս բերել հեմոդիալիզ ստացող հիվանդի անհատական առանձնահատությունները և
հոգեվիճակները, որոնք իրենց ազդեցությունն են ունենում հիվանդության
հաղթահարման և բուժման գործընթացի արդյունավետության վրա:
Հետազոտության տեսական նշանակությունը:
Մեր աշխատանքում մանրամասն վերլուծության է ենթարկված
հոգեախտորոշման զարգացման դինամիկան: Ընդհանրացնելով և ամբողջացնելով
հոգեախտորոշման մասին բոլոր հայեցակարգային դրույթները՝ մեր աշխատանքում այն
ներկայացված է որպես բազմաբովանդակ համակարգ, որը կարող է նպաստել
գործնական հոգեբանության հետագա զարգացմանն ու կոնկրետացմանը հատկապես
առողջական խնդիրներով անձի հոգեբանաբժշկական ծառայությունների ոլորտում:
Մեր աշխատանքի տեսական նշանակությունը կայանում է նաև նրանում, որ
ներկայացված են դիալիզով հիվանդ անձի հոգեբանական բնութագիրը, նրանց
6

անհատական առանձնահատկությունները: Այդ բնութագրերից դուրս են բերվել
այնպիսի անձնային գործոններ, որոնք իրենց հնարավոր ազդեցությունն են ունենում
անձի կողմից հիվանդության ընկալման և հաղթահարման գործընթացում:
Հետազոտության կիրառական նշանակությունը:
Հոգեախտորոշման դասական մեթոդների համալիրի մշակումը կարող է
օգտակար լինել բժշկահոգեբանական ծառայություններում՝ որպես տարաբնույթ
փոխհարաբերությունների օպտիմալ կարգավորիչ: Այն կարող է նաև հիմք ծառայել
բարդ առողջական խնդիրներով անձնաց քանակական և որակական հոգեբանական
հետագա ուսումնասիրությունների համար:
Կատարված աշխատանքը հնարավորինս կնվազեցնի բժիշկ-հիվանդ
փոխհարաբերություններում ձևավորվող սուբյեկտիվ վերաբերմունքը և կբարձրացնի
բուժման գործընթացի արդյունավետությունը՝ ապահովելով յուրաքանչյուր հիվանդի
անհատական առանձնահատկությունների և հոգեվիճակի գնահատականը:
Հետազոտությունից ստացված արդյունքնրը կարող են նաև օգտագործվել
հեմոդիալիզ ստացող հիվանդ և այլ անձնանց հոգեբանական բնութագրերի և
հոգեվիճակների գնահատման համար:
Հետազոտության մեթոդաբանական հիմքը:
Աշխատանքի համար տեսական հիմքն են հանդիսանում հոգեախտորոշման
ընդհանուր դրույթներն ու զարգացման տենդենցը, որոնք ապահովում են
հոգեդիագնոստիկայի զարգացման նախադրյալները մարդու կենսագործունեության
բոլոր բնագավառներում: Աշխատանքում կարևորվել և առաջատար են դիտարկվել
արտասահմանյան հոգեախտորոշման այն մոտեցումները, որոնք ուղղված են անձնային
գծերի և անձի անհատական առանձնահատկությունների գնահատմանը (Անաստազի
Ա., Կետտել Ռ., Այզենկ Հ.), հայրենական հոգեբանության մեջ անձի համակարգված
հետազոտության դրույթները (Ստոլին Վ.Վ.): Ինչպես նաև մեր աշխատանքում
տեսական հիմք են հանդիսանում հոգեբանության մեջ անձի ժամանակակից
տեսություններից հումանիստական (Ա. Մասլոու), էկզիստենցիալ (Սարտր, Ֆրանկլ) և
ֆենոմենեոլոգիական (Կ. Ռոջերս), ինչպես նաև ռուսական դպրոցի համակարգային
(Լեոնտև, Լ.Ս. Վիգոտսկի, Լ. Ռուբինշտեյն) մոտեցումները:
Հետազոտության մեթոդը և ընտրանքը:
Հետազոտության ընտրանքը կազմելիս հաշվի ենք առել այն հանգամանքը, որ
այսօր մարդու կյանքի որակի և բարդ հոգեբանական ապրումների խնդրի առջև են
հայտնված նաև հեմոդիալիզ (երկամային անբավարարվածություն) ունեցող մարդիկ:
Երիկամային անբավարարվածությունը իր տարածվածությամբ առաջատար դիրքերում
է սիրտանոթային, քաղցկեղային և արյան հիվանդությունների շարքում: Հատկապես
առանձնակի հոգեբանական բարդ իրավիճակում են հայտնվում երեխաները,
երիտասարդները և նրանց հարազատները:
Հետազոտության վիճակագրական տվյալների ձեռքբրման համար կազմվել են 2
խումբ, յուրաքանչյուր խմբում առողջ և հեմոդիալիզ ստացող 50-ական հիվանդ մարդ:
7

Նրանց տարիքային բաշխումը ընկած է 20-ից 60 տարեկանի միջև: Հետազոտության
ընտրանքը կազմել ենք պատահականության սկզբունքով Իրանի հիվանդանոցներից և
կլինիկաներից ընտրելով հեմոդիալիզ ստացող հիվանդների, իսկ որպես ստուգիչ՝
առողջ մարդկանց: Հետազոտության համար կիրառվել են հոգեաշխտաորոշման
այնպիսի դասական մեթոդիկաներ, որոնք ուղղված են անձի հոգեբանական
առանձնահատկությունների և հոգեվիճակների գնահատմանը: Այդ մեթոդներից են
բազմագործոնային անձնային հարցարններից NEO, MMPI, Հ. Այզենկի թեստերը, և մեր
կողմից մշակված հոգեախտորոշման և հոգեբանական աշխատանքների նկատմամբ
վերաբերմունքի գնահատման հարցաթերթը: Հետազոտությունը նկարագրական է,
հիմնականում ուղղված հեմոդիալիզ ստացող հիվանդ անձի հոգեբանական բնութագրի,
անձնային գործոնների ուսումնասիրությանը, որոնք հնարավոր դեր ունեն իրենց
կյանքի դժավորությունները հաղթահարելու գործում: Հետազոտության տվյալները
ենթարկվել են մաթեմատիկական վիճակագրական վերլուծությունների, հաշվարկվել է
նրանց T - ցուցիչը և կոռելյացիոն հարաբերակցությունը, որոնք արտահայտված են
տարբեր աղյուսակների և նկարների տեսքով: Խմբերի միջև նշանակալի
տարբերություններն ուսումնասիրված են նշանակալի և ոչ նշանակալի
փոփոխականների հարաբերակցության վիճակագրական արդյուքների հիման վրա:
Հետազոտության հուսալիությունը և վալիդությունն ապահովված են գիտական
պահանջներին համապատասխան, պահպանված են մեթոդաբանական սկզբունքները,
մեթոդների ընտրության և կիրառության հուսալիությունը, համակարգված են
որակական և քանական հետազոտության չափանիշները:
Հետազոտության կառուցվածքը և ծավալը:
Ատենախոսությունը բաղկացած է ներածությունից, չորս գլուխներից, 10
գծապատկերներից, 21 աղյուսակներից, եզրակացություններից, օգտագործված
գրականության ցանկից: Ատենախոսության ծավալը կազմել է 184 տպագիր էջ:
ԱՏԵՆԱԽՈՍՈՒԹՅԱՆ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ
Ներածության մեջ հիմնավորվել է թեմայի արդիականությունը և կարևորությունը,
ուսումնասիրության նպատակը և դրան հասնելու ուղղությամբ առաջադրված
խնդիրները, ներկայացվել են հետազոտության օբյեկտը և առարկան, վարկածը,
տեսական և մեթոդաբանական հիմքերը, պաշտպանությանը ներկայացվող դրույթները,
ձևակերպվել է աշխատանքի գիտական նորույթը, մատնանշվել է տեսական ու
գործնական նշանակությունը, հետազոտության մեթոդները և ստացված տվյալների
վալիդությունն ու հուսալիությունը:
Առաջին գլուխը վերնագրվել է _Հոգեբանական ախտորոշման նշանակությունն
անձի ուսումնասիրության մեջ|: Այն ներկայացվել է վեց ենթագլուխներով:
Նախ ներկայացվում է հոգեբանական ախտորոշում հասկացությունը, որն
ընկալվում է երկու ձևով`
8

1. Լայն իմաստով, այն շարժվում է ավելի մոտ դեպի հոգեբանական ընդհանուր
չափմանը և կարող է վերաբերել ցանկացած օբյեկտի, որը ենթակա է հոգեբանական
ախտորոշման, վերլուծության ստուգման` հանդես գալով որպես նույնականացում և իր
հատկանիշների չափում:
2. Նեղ իմաստով, շատ ավելի համատարած է` անձնային հատկանիշների չափումն
անհատականորեն:
Հոգեբանական ախտորոշման ուսումնասիրությունը կարելի է բաժանել 3
հիմնական փուլերի`
1. Տվյալների հավաքագրում:
2. Տվյալների մշակում և մեկնաբանում:
3. Որոշման կայացում՝ հոգեբանական ախտորոշում և կանխատեսում:
Հոգեբանական ախտորոշումը թեստավորողի և ուսումնասիրվող անձի միջև կապ
է և կենսական նշանակություն ունի հիվանդի համար վերջնական բուժման կամ
միջամտության պլանի ստեղծման համար: Հոգեբանական ախտորոշումը կարող է մեծ
ծավալի տեղեկատվություն տրամադրել հիվանդի մասին:
Այս աշխատանքում ցույց է տրվում, թե լեզվի վրա հիմնված ճանաչողական
մոտեցումն ինչպես է կիրառվում հոգեդիագնոստիկայի մեջ: Այստեղ քննարկվում են
ախտորոշման գործընթացում, ուսուցողական և թերապևտիկ միջոցառումներում,
կրթական, ինչպես նաև կլինիկական պայմաններում առկա առավելությունները: Նախ
նկարագրվում է հոգեախտորոշման մեջ լեզվի վրա հիմնված ճանաչողական մոտեցման
կոնցեպտուալ հիմքը: Երկրորդ հերթին, շեշտը դրվում է կրթական և կլինիկական
ախտորոշման մեջ խոսքային տվյալների ունեցած դերի վրա: Երրորդ հերթին,
ընդգծվում և քննարկվում է բանավոր խոսքի վրա հիմնված տվյալների ախտորոշման
մեթոդոլագիան՝ կրթական և կլինիկական ախտորոշմանը համապատասխան լինելու
առումով: Ի վերջո, այստեղ քննարկվում են ճանաչողության վրա հիմնված
ախտորոշման մոտեցման հետևանքները՝ հատկապես տեսական հիմքերի և
հոգեախտորոշման պրակտիկայում դրա ունեցած առավելությունների հետ կապված:
Աշխատանքի այս բաժնում ներկայացվում է նաև հոգեդիագնոստիկայի
պատմությունն ու զարգացումը:
Հոգեդիագնոստիկ թեստավորումը մասնագիտական դիագնոստիկ գործընթաց է,
որը բնորոշում և հաշվարկում է հոգեպաթոլոգիայի աստիճանը: Այն կիրառում է
գրավոր, բանավոր և պրոյեկտիվ գործիքներ այցելուի հոգեկան գործընթացները և
նրանց մտածելակերպի և հույզերի ազդեցությունը վարքագծի վրա գնահատելու համար:
Հոգեդիագնոստիկ թեստավորումն օբյեկտիվ տվյալներ է տրամադրում այցելուի
հոգեբանական գործունեության վերաբերյալ և նպաստավոր գործիք է շփոթեցնող
կլինիկական դրսևորումները հստակեցնելու համար:
Հոգեբանները միայն թեստավորում չեն անցկացնում, այլ իրականացնում են նաև
գնահատում: Գնահատումն առավել ընդարձակ հասկացություն է: Հոգեբանական
գնահատումը մի գործընթաց է, որը ներառում է ինֆորմացիայի ինտեգրում բազմաթիվ
9

աղբյուրներից, ինչպիսիք են օրինակ հոգեբանական թեստերը (օր.՝ IQ թեստը կամ անձի
թեստը) և այլ ինֆորմացիա, ինչպիսին է անձնական և բժշկական պատմությունը, առկա
ախտանիշների նկարագրությունը և ես-ի կամ այլոց հետ կապված խնդիրները և
ապահովված ինֆորմացիան (գնահատվող տվյալ անձի վերաբերյալ այլ անձանց հետ
անցկացվող հարցազրույցներ):
Հոգեդիագնոստիկ գնահատումը նման է հոգեբանական թեստավորմանը, սակայն
սովորաբար ներառում է անհատի առավել մանրակրկիտ գնահատում: Այն ենթադրում է
տարբեր աղբյուրներից բխող ինֆորմացիայի ինտեգրման ստուգում, ինչպես օրինակ
նորմալ և աննորմալ մարդկանց թեստերը, կարողության և ինտելեկտի թեստերը,
հետաքրքրությունների և վերաբերմունքների թեստերը, ինչպես նաև ինֆորմացիոն,
անձնական հարցարանները:
Թեստային իրավիճակը կարող է ազդել այցելուի ամենօրյա հոգեբանական և
վարքային գործունեության միկրոաշխարհի վրա: Այս առումով կարևորվում է հոգեբանի
զրույցն այցելուի հետ, որը պետք է հատուկ նպատակ հետապնդի և չլինի անիմաստ և
պատահական: Թեստային նյութը և հարցազրույցը խթանում են այցելուի կողմից տրվող
պատասխանները, որոնք կարող են վերլուծության ենթարկվել՝ հնարավորություն
տալով պատկերացում կազմել այցելուի ներքին միջանձնային կոնֆլիկտների և
խնդիրների մասին:
Հոգեդիագնոստիկան որպես արդյունավետ միջոց է ճանաչվել անձի
անհատականության և հոգեբանական մտածողության մասին պատկերացում կազմելու
համար: Այն սովորաբար գրեսենյակային գործընթաց է ենթադրում, չնայած նրան, որ
թեստն ինքնին կարող է անցկացվել ցանկացած վայրում: Շատ թեստեր անց են կացվում
համացանցի միջոցով՝ տարբեր համակարգչային ծրագրերի կիրառմամբ: Որպես
լեզվական նյութի վրա հիմնված մեթոդ հոգեդիագնոստիկան շատ կարևոր է կրթական,
ինչպես նաև կլինիկական կառույցներում ախտորոշումներ կատարելու համար: Տարբեր
թեստավորող ընկերություններ կիրառում են թեստավորման տարբեր տեսական
մոտեցումներ, ինչպիսիք են հոգեչափական մոտեցումը, հոգեդինամիկ մոտեցումը,
սոցիալական ուսուցման մոտեցումը և հումանիստական մոտեցումը:
Որպես մեթոդ՝ հոգեդիագնոստիկան սովորաբար բաժանվում է երեք
կատեգորիաների: Կարողության ստուգումը չափում է անձի՝ նոր հմտություններ
սովորելու կամ որոշակի աշխատանքի ճնշումը հաղթահարելու հնարավորությունը:
Համապատասխանության ստուգումը նույնպես կապված է աշխատանքի հետ, սակայն
կենտրոնանում է աշխատանքի որոշակի ոլորտների և այն փաստի վրա, թե ինչպիսին
կլինի թեստավորողի դերը: Անձի թեստավորում ասելով հասկանում ենք, թե մարդն
ինչպես է գործում աշխատավայրում: Այն կարող է սահմանել, թե թեստավորողն ինչպես
պետք է հաղորդակցվի լիովին հակառակ տեսակի անձի հետ և առաջարկել , թե ինչպես
կարելի է կառավարման միջոցով լավագույն արդյունքներ ստանալ որոշակի անձի
տեսակ ունեցող մարդուց: Որպես մեթոդ՝ հոգեդիագնոստիկայում չկա բացթողում կամ
10

ձախողում: Տարբեր թեստավորող ընկերություններ ունեն թեստավորման իրենց ուրույն
մեթոդը:
Մարդկային փոխհարաբերությունների սկզբից ի վեր մարդիկ անձի գնահատման
որոշումներ են կայացնում և անձի գնահատում են կատարում: Որպես ադապտիվ
մարդկային գործողություն՝ անձի արդյունավետ գնահատումը հստակ անհերքելի
նշանակություն ունի մեր տեսակի պահպանման համար: Անձի գնահատումը որպես
ընդհանուր օրենք հիմնված չէ միայն մեկ խնդրի կամ դիտման վրա: Անհատի
գնահատումը չպետք է միայն հիմնվի իր MMPI կամ MCMI թեստերին տված
պատասխանների վրա: Նույն կերպով էլ կլինիկական հարցազրույցը չի կարող առանց
օբյեկտիվ և նորմատիվ տվյալների արտացոլել հիվանդի ճշգրիտ պատկերը՝ չնայած այն
հանգամանքին, որ այն չափազանց կարևոր է: Այցելուի համալիր գնահատում
կատարելիս անհրաժեշտ է ինֆորմացիայի տարբեր տեսակներ հավաքագրել և
կիրառել՝ այդ թվում՝ հոգեբանական թեստավորման տվյալներ, դիտումներ,
հարցազրույցներ և ճշգրիտ հաշվետվություններ:
Ատենախոսության երկրորդ գլուխը վերնագրվել է _Անձի ֆենոմենոլոգիական
ուսումնասիրությունը| և ներկայացվել է հինգ ենթագլուխներով:
Այս գլխում ներկայացվում են անձի հոգեվերլուծական, հումանիստական
տեսությունները, անձի վերլուծությունն էկզիստենցիալ հոգեբանության կողմից, անձի
կառուցվածքի բաղադրիչների ուսումնասիրությունը և անձի ինքնագիտակցության հետ
կապված մի շարք խնդիրներ:
Նախ անդրադարձել ենք Ֆրոյդի կողմից մշակված անձի հոգեվերլուծական
տեսությանը, նրա դիրքորոշումն անձի վերաբերյալ, ներկայացրել ենք անձի
համակարգերն ըստ Ֆրոյդի (իդ, էգո և սուպեր էգո), նրա հոգեսեռական զարգացման
տեսությունը: Ապա ներկայացրել ենք Կառլ Յունգի անձի վերլուծական տեսությունը:
Յունգը, լինելով Ֆրոյդի ժամանակակիցն ու աշխատակիցը, մերժեց նրա սեռական
տեսությունը:
Ֆրոյդի մյուս ժամանակակիցը՝ Ալֆրեդ Ադլերն էր, որը նույնպես վիեննացի
հոգեբույժ էր: Եթե Ֆրոյդը շեշտադրում էր սեռականը, իսկ Յունգը՝ նախահայրական
համարվող վարքաձևերը, ապա Ադլերը շեշտը դնում էր սոցիալական շահի վրա՝ որպես
վարքագծի հիմնական դետերմինանտ: Կարեն Հորնին նույնպես նեոֆրոյդյան
ներկայացուցիչ է համարվում՝ չնայած նրան, որ նա երբեք չի սովորել Ֆրոյդի հետ: Նա
հոգեվերլուծական տեսությանը ֆեմինիստական երանգ հաղորդեց և կտրուկ
հարձակում կատարեց Ֆրոյդի աշխատանքում հանդիպող տղամարդկային հակումների
վրա: Չնայած նրան, որ նա ստացել էր Ֆրոյդյան ավանդական տեսության վրա հիմնված
կրթություն՝ նրա տեսությունը բավականին հեռացավ հոգեվերլուծությունից:
Հումանիստական շարժումը, ինչպես և դրան նախորդած հոգեդինամիկ և
բիհեյվիորիստական շարժումները, խորապես ազդել են մեր հասարակության վրա: Այն
շարժիչ ուժ է հանդիսացել 1960-1970-ական թվականների բազմաթիվ սոցիալական
շարժումների համար, որոնցում շատ մարդիկ իրենց ներսում իրենց կյանքի
11

ուղղությունն ու իմաստն էին փնտրում: Հումանիստական տեսությունների շարքում
Ռոջերսի թերապիայի մեթոդը՝ այցելուակենտրոն թերապիան, ամենաազդեցիկներից
մեկն է համարվում:
Անդրադարձ է կատարվել նաև պոզիտիվ հոգեբանության մոտեցումներին:
Պոզիտիվ հոգեբանները հետևողականորեն հաշվի են առել հումանիստական
հոգեբանությունը պոզիտիվ հոգեբանական հետազոտությունների և պրակտիկայի
ոլորտում նորարարությունների շնորհիվ: Օրինակ՝ Մարտին Սելիգմանը տեղեկացնում
է, որ Աբրահամ Մասլոուն և այլ հումանիստական հոգեբանները որպես պոզիտիվ
հոգեբանություն հանդես եկած շարժման _հարգարժան նախնիներն| են հանդիսանում:
Մեր կարծիքով, Ռոջերսը նոր մոտեցման նախաձեռնողն ու հիմնադիրն է եղել, որը
նոր հայացք է ունեցել հոգեթերապիայի վերաբերյալ: Նախապես նրա տեսությունը
հիմնված էր դետերմինիզմի վրա, իսկ այնուհետև այն դարձավ անհատի վրա հիմնված
տեսություն: Հիմնվելով իր այցելուակենտրոն խորհրդատվության վրա՝ նա բացահայտել
է, որ թերապևտները կարող են որոշակի պայմաններ տրամադրել, որոնք կարող են
օգնել վերացնել այս արժեքային պայմանները և վերականգնել օրգանիզմային
արժևորման գործընթացն այնպես, որ անհատները կարողանան ամբողջապես գործել:
Ապաքինման և ամբողջականացման համար բավարար և անհրաժեշտ պայմաններ կան,
որոնք անհրաժեշտ է կիրառել:
Էկզիստենցիալ հոգեբանությունը հիմնված է էկզիստենցիալիստական
փիլիսոփայության վրա: Էրնեստո Սպինելին (1989, 1997) և Էմմի վան Դորզենն (1988,
1997) այսօր Եվրոպայում էկզիստենցիալ հոգեթերապիայի լիդերների շարքում են
գտնվում: Նրանք երկուսն էլ ենթարկվել են էկզիստենցիալ-ֆենոմենոլոգիական
փիլիսոփայության ուժգին ազդեցությանը: Էմմի վան Դերզենի մոտեցումը
էկզիստենցիալ թերապիայի վերաբերյալ պայմանավորված էր հետևյալով.
1. Մարդկանց առավել բնական լինելու հնարավորություն ընձեռել,
2. Ընդլայնել սեփական անձը և ապագան ըմբռնելու կարողությունը,
3. Որոշակի արժեք ստեղծել ներկայով ապրելու համար:
Այս թերապևտիկ նպատակին կարելի է հասնել այցելուի ենթադրությունները,
արժեքները և աշխարհայացքը հստակեցնելու միջոցով՝ բացահայտելով, թե ինչն է
նրանց համար նշանակալի և ինչն է նրանց ուժ տալիս էկզիստենցիալ պարգևներին և
անձնական սահմանափակումներին անկեղծությամբ և բնական ձևով դիմակայելու
համար: Առողջ անձի զարգացումը պահանջում է.
ա. Բացասական էկզիստենցիալ պարգևների ընդունում և դրանց դիմակայում
բ. Կոնֆլիկտներով և սահմանափակումներով ապրելու պատրաստակամություն
գ. Բնական ապրելու և անձնական աճի սահմանափակումները հաստատելը:
Տարբերվելով մյուս եվրոպացի էկզիստենցիալիստ հոգեբաններից՝ Վիկտոր
Ֆրանկլը առաջինը կենտրոնացրեց իր ուշադրությունը պոզիտիվ էկզիստենցիալ
պարգևների վրա:
12

Էկզիստենցիալ հոգեբանությունը Ամերիկայում ներկայացվել է Ռոլլո Մեյի կողմից:
Ամերիկայում էկզիստենցիալ հոգեբանության նախնական պատմությունը կարելի է
տեսնել Մեյի, Էնջլի և Էլենբերգերի աշխատանքնեորւմ: Մեյը կամուրջ է հանդիսացել
Եվրոպական էկզիստենցիալիզմի և ամերիկյան հոգեբանության միջև: Նա
կենտրոնանում է տագնապի վրա՝ որպես անխուսափելի պարգև մարդկային գոյության
մեջ և ընդունում է անիմաստության գերակշռող զգացումը՝ որպես ժամանակակից
շրջանի գլխավոր խնդիր:
Իռվին Յալոմը մյուս ամերիկյան ազդեցիկ հոգեբանն է: Մեյի նմանությամբ նա
նույնպես այն համոզմունքն ուներ, որ մենք կարող ենք ապրել իմաստալից կյանքով, երբ
մենք դիմակայում ենք մահվան տագնապին և այլ էկզիստենցիալ պարգևներին: Յալոմը
հոգեթերապիայի առումով թվարկում է չորս էկզիստենցիալ պարգևներ՝ մահվան
անխուսափելիություն, այս կամ այլ կերպ ապրելու ընտրության ազատություն,
վերջնական միայնության զգացում և նախորդ երեք պարգևների տեսքով կյանքի
բացահայտ անիմաստություն:
Յուրաքանչյուր մարդ արարած ունի անձնավորություն, որը մեր կյանքի
զարգացման յուրաքանչյուր փուլում բնորոշում է մեր էությունը որպես անհատ: Ահա
այսպես է կառուցվում մեր անձը և դա է որ պայմանավորում է յուրաքանչյուրիս
եզակիությունը: Մեր անձնավորությունը կարող է բնութագրվել չորս հիմնական
հատկանիշներով: Առաջինն այն է, որ յուրաքանչյուր անհատի անձնավորությունը
հետևողականություն է արտահայտում: Մեր անձնավորության մյուս հատկանիշն այն է,
որ այն հոգեբանական և հոգեսոցիոլոգիական է: Ասում են նաև, որ մեր
անձնավորությունները բնորոշվում են նաև ազդող վարքագծերի և գործողությունների
միջոցով: Մեր անձնավորության չորրորդ հատկանիշն այն է, որ այն արտահայտվում
բազմաթիվ տարբեր արտահայտություններով: Մեր անձնավորությունների
հետաքրքրական հետազոտությունից ու հետազոտությունից հետո հոգեբանները
բացահայտել են մարդկային բնույթի տարբեր բաղադրիչներ կամ շերտեր: Առաջին
բաղադրիչը պերսոնան է կամ արտաքին շերտը, որի մեջ մարդիկ վերցնում են այն
անձնավորությունը, որն ուզում են ցույց տալ ուրիշներին: Վերջինս կարող է ճշտորեն
չբնորոշի նրանց իրական պատկերը: Ցանկության դեպքում մենք կարող ենք վերցնել
ուրիշի անձնավորությունը և թաքցնել մեր իսկական բնությունը:
Անձնավորության երկրորդ բաղադրիչը կամ շերտը ես-ն է կամ էգո-ն: Այն այլ կերպ
հայտնի է մեզ որպես անձնական ինքնություն: Այս շերտն այն շերտն է, որին մենք
պատկանում ենք՝ որպես իսկական անձնավորություն:Այս շերտն է, որ վերահսկում է
մեր գիտակցությունը: Մենք տեղյակ ենք մեր հանդիպած ապրումներին, մեր մտածած և
արած բաներին, քանի որ մեր եսը կամ էգոն կապում են դրանք մեր հիշողությանը: Մեր
անձնավորության այս շերտի շնորհիվ մենք ի վիճակի ենք լինում վերահսկել այլ
հոգեկան գործընթացները և արտահայտել կամ կիրառել դրանք:
Մեր անձնավորության երրորդ բաղադրիչը մասնագետները կոչել են
անգիտակցականի ոլորտ, որը տարբերվում է մեր պերսոնայից և անձնական
13

ինքնությունից կամ գիտակցությունից: Ցանկացած գործողություն, որը նորմալ կերպով
չի կառավարվում գիտակցական մտքի կողմից, պատկանում է մեր անգիտակից ես-ին:
Մեր անձնավորությունը հասկանալու համար նրա բաղադրիչների և էական
ասպեկտների իմացությունը շատ կարևոր է: Մեր անձնավորությունը կազմված է
տարբեր հիմնարար հատկություններից ու բաղադրիչներից, որոնք միասին կազմում են
անհատի ամբողջ գոյությունը:
Ֆրոյդն առաջարկեց գիտակցության երեք մակարդակներ, որոնք
համապատասխանում են մտքի երեք տարբեր մասերին՝ գիտակցական միտք,
նախագիտակցական միտք և ենթագիտակցական միտք: Սրանից հետո Ֆրոյդը մշակեց
մեր անձնավորության երեք բաղադրիչների՝ իդի, էգոյի և սուպեր էգոյի մասին
տեսությունը: Սրանք ներկայացվում են որպես մեր մտածելու, զգալու և վարքագծի
արդյունք:
Մեր տարբեր անձնական առանձնահատկությունները հիմնականում
դասակարգվում են Մեծ հնգյակի գործոնների մեջ, որը ներառում է էքստրավերսիան,
հարմարվողականությունը, գիտակցականությունը, նևրոտիզմը և բացությունը տարբեր
փորձերի հանդեպ:
Ռայմոնդ Բեռնարդ Կետելը հոգեբանության բազմաթիվ ոլորտներում իր
ուսումնասիրություններով հայտնի բրիտանացի և ամերիկյան հոգեբան էր:
Համեմատական ընտրանքի համար նա մասնավորապես ներկայացնում էր երեք
տեսակի տվյալներ՝ անձի կողմերի ամբողջական պատկերն ունենալու համար:
1. Կյանքի տվյալները (կամ L-data), որոնք ներառում են անհատի բնական,
ամենօրյա կյանքի վարքագծից հավաքված տվյալներ:
2. Փորձարարական տվյալներ (կամ T-data), որը ներառում է հակազդումը
ստանդարտացված լաբորատորիայում ստեղծված փորձարարական իրավիճակներին,
որտեղ սուբյեկտի վարքագիծը կարող է օբյեկտիվորեն դիտարկվել և չափվել:
3. Հարցարանայի տվյալներ (կամ Q-data), որը ներառում է անհատի
ինտրոսպեկցիայի վրա հիմնված պատասխաններ՝ սեփական վարքագծի և
զգացմունքների մասին: Նա բացահայտել է, որ այսպիսի ուղղակի հարցումը հաճախ
չափում էր ներքին նուրբ վիճակներն ու տեսակետները, որոնք կարող են դժվարությամբ
երևալ կամ չափվել արտաքին վարքագծում: Քետտելը համոզված էր, որ որպեսզի անձի
կողմը կոչվի հիմնարար և ունիտար, այն պետք է ենթարկվի գործոնային վերլուծության՝
այս բոլոր երեք հատկանիշներով: Այսպիսով, Քետտելը կառուցեց ցանկացած
միջավայրում անձի հատկանիշների լայն շրջանակի չափում: Հետո նա կրկին անգամ
գործոնային վերլուծություն կատարեց տվյալների վրա:
Ներկայացվել է նաև Լեոնտևի, Իգոր Սեմյոնովիչ Կոնի ունեցած մոտեցումները:
Մեր կարծիքով սովետական հոգեբաններն սկսեցին առավել ակտիվորեն աշխատել
անձի վերաբերյալ ընդարձակ պատկերացում մշակելու համար:
Մեր աշխատանքի երրորդ գլուխը վերնագրվել է՝ _Առողջ և հեմոդիալիզ ստացող
անձանց հոգեբանական առանձնահատկությունների ուսումնասիրությունը|: Այս
14

գլուխը ներկայացվել է իննը ենթագլուխներով՝ անդրադառնալով հետազոտության
մեթոդներին, չափման գործիքներին և ուսումնասիրվող ընտրանքի նկարագրական
վերլուծությանը: Այս գլխի սկզբում անդրադարձ է կատարվում այս ոլորտում
կատարված բազմաթիվ հետազոտկան աշխատանքներին և համառոտ ներկայացրել ենք
ստացված արդյունքները: Ապա նկարագրվում են փոփոխականները և բնորոշվում է
ցուցանիշների միջև առկա հարաբերակցությունը: Հետազոտության սխեման
կոռելյացիոն ծրագիր է, քանի որ այստեղ համեմատություն է կատարվում առողջ և
վատառողջ անձանց միջև: Հետազոտության համար վիճակագրական խումբ են
հանդիսացել Դաշտեստան քաղաքում հիմնադրված 17 Շահրիվար հիվանդանոցի բոլոր
երիկամային հիվանդություն ունեցող անձինք և նույն քաղաքի կրթական բաժնի
աշխատակազմի անդամները: Հետազոտվող վիճակագրական ընտրանքի ծավալը
ներառում է 100 անհատների՝ 50-ը առողջ, 50-ը երիկամային խնդիրներ ունեցող, որոնք
ընտրվել են հասանելի նմուշառման մեթոդի համաձայն: Այս անհատներին ընտրելու
չափանիշը հիմնված էր դիագնոստիկ հարցազրույցի, նրանց ունեցած պատմության,
ինչպես նաև մասնագետների ախտորոշման վրա: Հետազոտության մեջ ներգրավվել են
25-60 տարեկան անձինք:
Ինֆորմացիայի հավաքագրման համար կիրառվել են 4 թեստեր՝ այդ թվում MMPI,
NEO, AYSENK ժողովրդագրական հարցարանները և հետազոտողի՝ վերաբերմունքի
հարցարանը: Կիրառվել է նաև անկետա հարցարանը, որը մշակվել է մեր կողմից՝
նպատակ ունենալով հավաքել ժողովրդագրական տվյալներ:
NEO անձնային հարցարանը, որը պարունակում է 60 հարցեր, նախատեսված է 17
տարեկանից բարձր անձան համար և կազմված է Լիկերտի սանդղակի ձևով:
Հարցարանը գնահատում է Նևրոտիզմը, Էքստրավերսիան, Պատրաստակամությունը
(բացությունը) փորձերի նկատմամբ, Հարմարվողականությունը և
Գիտակցականությունը: Մեր կողմից կիրառված MMPI հարցարանի 7-րդ տարբերակը
բովանդակում է 11 կետեր, որոնցից 3-ը հիմնավորման սանդղակներ են և 8-ը՝
կլինիկական: Այս թեստն Իրանում նորմալացվել է դոկտոր Բարահենիի, Օխովաթի,
Շամլուի և Նոապարասթի կողմից: Թեստի մեջ ընդգրկված հարցերի թիվը կրճատվել է՝
հասնելով 71-ի: Թեստի գրանցած հուսալիությունը և վալիդությունը համանման է եղել
օրիգինալ տարբերակին:
Վերաբերմունքը չափող հարցարանը ևս մշակվել է մեր կողմից և բովանդակում է
14 հարցեր, որոնցից յուրաքանչյուրի համար առաջարկվում են պատասխանի 3
տարբերակներ:
Հետազոտվողները բաժանվել են չորս տարիքային խմբերի՝ ներգրավելով 20- 30,
30-40, 40-50, 50-60 տարեկան անձանց խմբերում: Ներկայացվել է առողջ և հիվանդ
անձանց կրթական մակարդակի հաճախականության բաշխումը, աշխատանքային
զբաղվածության տեսակի հաճախականության բաշխումը, հիվանդների
բաշխվածությունը և տոկոսի հաճախականությունը հիվանդության տեսակի
տարբերակմամբ, հիվանդների հոսպիտալացման շրջանի հաճախականության
15

բաշխվածությունը տոկոսներով, երիկամային հիվանդների հոմոդիալիզի
հաճախականության բաշխումը շաբաթվա կտրվածքով:
Այնուհետև ներկայացվել է Այզենկի թեստի ենթաթեստի առողջ անձանց և
հիվանդների նկարագրական ցուցանիշները, ինֆերենցիալ ցուցանիշները, Պիրսոնի
կոռելյացիոն գործակցի արդյունքները հիվանդ և առողջ անձանց մոտ առկա Այզենկի
բաղադրիչների միջև: Ապա ներկայացրել ենք NEO թեստի հարցարանի արդյունքների
վիճակագրական առանձնահատկությունները, որը ներառում է նկարագրական
արդյունքները (հաճախականության միջինը, միջին ստանդարտ սխալը, էքսպոնենտը,
ստանդարտ շեղումը և վարիանսը), T թեստի արդյունքները, Պիրսոնի կոռելյացիոն
գործակցի արդյունքները հիվանդ և առողջ անձանց NEO բաղադրիչների միջև:
Ներկայացրել ենք նաև Մինեսոտայի անձնային բազմափուլ հարցարանի (MMPI)
արդյունքների վիճակագրական առանձնահատկությունները՝ ներառյալ (MMPI) թեստի
ենթաթեստի նկարագրական ցուցանիշները առողջ և հիվանդ անձանց խմբերում՝
առանձին տարիքային խմբերի համար, MMPI ենթաթեստում առողջ և հիվանդ անձանց
համեմատության T թեստի արդյունքները և Պիրսոնի կոռելյացիոն գործակցի
արդյունքները:
Այս գլխի վերջում ներկայացրել ենք նաև թեստերի համեմատությունը Ֆրիդմանի
թեստի կիրառմամբ: Համապատասխան աղյուսակի միջոցով ցույց է տրվել
յուրաքանչյուր թեստի դասակարգման միջինը:
Մեր հետազոտության վերջին չորրորդ գլուխը կրում է _Հոգեդիագնոստիկ
մեթոդիկաների համադրման և դրանց կիրառման արդյունքների քննարկումը|: Այս
գլխում, ստացված տվյալներին համապատասխան, հանգամանորեն քննարկվում են
հետազոտության մեջ արծարծված խնդիրները:
ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ
Ամփոփելով մեր կողմից կատարած տեսական և հետազոտական
վերլուծությունները կարող ենք կատարել հետևյալ գիտական եզրակացությունները.
1. Առողջության բարդ խնդիրներ ունեցող անձի հոգեբանական ապրումները,
նրանց կենսագործունեության որակի և հոգեվիճակի կայունության ապահովությունը,
ինչպես նաև բուժման գործընթացի արդյունավետության բարձրացումը առաջ են բերում
հոգեախտորոշման դերի անհրաժեշտությունը: Ուստի հոգեբախտորոշման կիրառումը
բժշկության ոլորտում, բարդ առողջական խնդիրներ ունեցող հիվանդների բուժման
արդյունավետության բարձրացման նպատակով խիստ կարևոր է:
2. Ժամանակակից հոգեբանության տեսությունները փոփոխության են
ենթարկում անձի, նրա կյանքի որակի, իմաստի և կարևորության մասին
պատկերացումները, ուտսի անձի անհատական առանձնահատկությունների,
կարողությունների և հոգեկան ներուժի հոգեխտորոշումը առաջնային է դառնում բարդ
16

առողջական (հեմոդիալիզ – երիկամային անբավարարվածություն ունեցող անձի
համար) խնդիրների առկայության դեպքում:
3. Հետազոտությունները ցույց տվեցին, որ հեմոդիալիզով հիվանդ անձի մոտ
անհատական այնպիսի առանձնահատկություններ, ինչպիսիք են
էքստրավերտությունը, նևրոտիզմը և փսիխոտիզմը, ավելի արտահայտված են և
նախադրյալ են հադիսանում հոգեբանական ավելի սուր ապրումների, քան առողջ
մարդկան մոտ:
4. Առողջ մարդկանց մոտ նույնպես նկատելի է դեպրեսիվություն, բարձր
նեյրտիզմ, արտահայտված անձնային առանձնահատություններ, սակայն նրանց մոտ
կյանքի փսիխոտիկ անձնային հատկությունների թույլ արտահայտվածությունը
հանգեցնում է հարմարվողականության բարձրացմանը, ճկունության և
պատասխանատվության դրսևորմանը:
5. Հեմոդիալիզով հիվանդ անձանց մոտ նկատելի է թույլ է արտահայտված
հարմարվողականությունը և ճկունությունը, ինչը նպաստում է նրանց մոտ
ընկճվածության /դեպրեսիայի/, հուսալքության, հիասթափության առաջացմանը և
հոգեկանի թուլացմանը: Մյուս կողմից անձնային առանձնահատկությունների հետ
կոռելյացիոն վերլուծությունները ցույց տվեցին, որ նման հոգեբական ապրումները
բնորոշ են փսիխոտիկ մանյաներ և հակումներ, սոցիալական դեզադապտիվ և
հուզական անկայուն վերահսկողություն ունեցող անձնաց:
6. Առողջության խնդիրներ ունեցող անձիք, բացի բժշկական ախտորոշումից
և աջակցությունից, կարևորում են նաև հոգեբանական խորհրդատվության և
թերապիայի դերը, սակայն առանձնակի պատկերացումներ չունեն հոգեբանական
ախտորոշման և հոգեբանական վերականգնողական աշխատանքների մասին:
7. Առողջ մարդկանց շրջանում ավելի տեղեկացված են հոգեխտորոշման և
հոգեբանի գործունեության մասին, սակայն ավելի քիչ են կարևորում իրենց
կենսագործունեության մեջ հոգեբանի և հոգեախտորոշման դերը:
8. Տարբեր տարիքային խմբերի վերաբերմունքը հոգեբանի և բժշկի
վերաբերյալ հետազոտվող խմբերում տարբեր է: Բոլոր տարիքային խմբերում խնդիրներ
ունեցող անձանց վերաբերմունքը բժշկի նկատմամբ դրական է, իսկ հոգեբանի
նկատմամբ՝ բացասական՝ բացառությամբ 40-50 տարեկան տարիքայի խմբի, որոնք
հոգեբանների նկատմամբ ավելի դրական մոտեցում ունեն: Առողջ անձանց տեսակետը
բժշկի նկատմամբ ակնհայտորեն դրական է, իսկ հոգեբանի նկատմամբ ավելի դրական
է, քան հատուկ խնդիրներով խմբի մոտեցումը:
9. Առողջության բարդ խնդիրներ ունեցող անձանց շրջանում, բժշկական
օգնության հետ զուգընթաց հոգեխտորոշման և դրա արդյունքների հիման վրա
հոգեբանական աջակցության կազմակերպումը, նրանց մոտ առկա անձնային
արտահայտված գծերի և հոգեվիճակների, դիրքորոշումների ուղղության
վերականգնողական աշխատանքները նպաստում են բուժման գործընթացի
արդյութնավետության բարձրացմանը:
17

Ատենախոսության հիմնական բովանդակությունն արտացոլված է հեղինակի
հրատարակած հետևյալ հրապարակումներում
1. Նաբավիզադեհ Է., A comparative analysis of the individual characteristics of healthy
and individuals with the disease (dialysis patients), Փորձարարական
հետազոտությունները հոգեբանությունում, Գիտական հոդվածների ժողովածու,
Էդիթ Պրինտ, Երևան, 2012, էջ 150-157:
2. Նաբավիզադեհ Է., Սեյեդ Ալի Դ. Թ., Գոլշանի Ս., Գոհարգանի Մ., Comparative
study of coping styles in the cardiovascular deseases and healthy persons, Տեսական և
կլինիկական բժշկության հարցեր, Գիտագործնական հանդես, N 5 (72), Լիմուշ
հրատարակչություն, Երևան, 2012, էջ 62-64:
3. Նաբավիզադեհ Է., A comparative analysis of personal characteristics healthy
individual and person with special problems (dialysis patients) with MMPI inventory,
Տեսական և կլինիկական բժշկության հարցեր, Գիտագործնական հանդես, N 3
(79), Լիմուշ հրատարակչություն, Երևան, 2013, էջ 36-39:
4. Նաբավիզադեհ Է., Շաֆիաբադի Ա., Assesment of Psychodiagnostic and its Processes,
Տեսական և կլինիկական բժշկության հարցեր, Գիտագործնական հանդես, N4
(80), §Լիմուշ¦ հրատարակչություին, 2012, էջ 51-54:
5. Nabavizadeh E., Observation of Psychological Characteristics and Quality of Life in
Chronic Dialysis patients, Journal of Basic and Applied Scientific Research, 3(3),
TextRoad Publication, 2013, pp. 452-458:
6. Nabavizadeh E., The Study of Dialysis Effects on the Iranian Renal Patients Mental
Characteristics, Journal of Basic and Applied Scientific Research, 2(12), TextRoad
Publication, 2012, pp. 12242-12245:
7. Nabavizadeh E., The Evaluation of Psychological Characteristics of Dialysis Patients
Relying on the EYSENCH Questionnaire in Iran, Journal of Basic and Applied Scientific
Research, 2(12), TextRoad Publication, 2012, pp. 12564-12568:
Эбрагим Набавизаде
“СОПОСТАВЛЕНИЕ ПСИХОДИАГНОСТИЧЕСКИХ МЕТОДИК И СРАВНИТЕЛЬНЫЙ
АНАЛИЗ ИХ ПРИМЕНЕНИЯ”
Диссертация на соискание ученой степени кандидата психологических
наук по специальности 19.00.01 – Теория и история психологии
Защита диссертации состоится 26 июля 2013г. в 11:00 на заседании специализированного
совета психологии 066 ВАК по присуждению ученых степеней при Ереванском
государственном университете, по адресу: ул. Х. Абовяна 52а, ЕГУ, Ереван.
18

РЕЗЮМЕ
Актуальность исследования: На сегодняшний день совместно с экономическими и
социальными проблемами ведущее место занимает проблема здоровья личности, его
психическое состояние и переживания. С этой позиции ведущее место отводится
психодиагностике, которая выявляет и оценивает психическое состояние личности.
Можно с уверенностью сказать, что психодиагностика, имеет первичную значимость для
практической и реабилитационной работы с личностью, эффективность которой зависит
от точной оценки его психического состояния. В любой сфере жизнедеятельности для
качественных изменений необходимы уточнения переменных и объективная оценка. В
этом смысле психодиагностика в системе наук рассматривается с двух позиций:
1. теоретико-методологический анализ - как особый способ познания
2. выявление психодиагностических характеристик-как прикладная
деятельность
На основе теоретического анализа и изучения реальных ситуаций актуальность
данного исследования обуславливается развитием современных психодиагностических и
личностных теорий и необходимостью их применения в медицине.
Цель исследования: исследовать роль психодиагностических методов и
психологической работы в процессе лечения лиц имеющих сложные проблемы со
здоровьем (получающих диализ).
Задачи исследования:
1. Учитывая тенденцию многоотраслевого развития психологии, исследовать
проблему необходимости применения психодиагностики совместно с медициной.
2. Исследовать и выявить психологическую характеристику больной личности,
получающий гемодиализ, трудности его жизни и деятельности, и обусловленные этим
психологические проблемы и переживания.
3. Выявить отношение личности (с сложными проблемами здоровья) к
психологическим и психодиагностическим работам.
4. Выявить необходимость применения психодиагностических методов для
повышения эффективности процесса лечения больных, получающих диализ.
5. Рассмотреть соотношение личностных качеств и индивидуальных
особенностей совместно с состоянием личности, получающий гемодиализ, и их воздействие
на процесс лечения.
6. Осуществить исследование и выполнить статистический анализ.
Научная новизна исследования состоит в том, что впервые была предпринята
попытка совместно с медицинской поддержкой исследовать важность психологической
диагностики у лиц, имеющих сложные проблемы со здоровьем. Сделана попытка с
помощью прикладных психодиагностических методик исследовать и выявить
19

индивидуальные особенности и психическое состояние больного, получающего гемодиализ,
воздействующие на преодоление болезни и эффективность лечебного процесса.
Теоретическое значение исследования заключается в том, обобщая все
концептуальные положения психодиагностики, в нашей работе она представлена как
многосодержательная система, которая может способствовать дальнейшему развитию и
конкретизации практической психологии, в частности, для личности, нуждающейся в
психологомедицинской помощи. Теоретическая значимость нашей работы заключается в
том, что в ней представлена психологическая характеристика больных диализом, также
их индивидуальные особенности. Из этих характеристик выделены такие личностные
факторы, которые влияют на восприятие болезни и на процесс его преодоления со стороны
больного.
Практическое значение исследования
Комплексная разработка классических методов психодиагностики может быть
полезна в медико-психологических службах, являясь при этом оптимальным регулятором.
Она может послужить основой для дальнейших качественных и количественных
психологических исследований пациентов, имеющих сложные проблемы со здоровьем
Проделанная работа уменьшит сформировавшееся субъективное отношение врачбольной
и повысит эффективность процесса лечения, обеспечивая оценку
индивидуальных особенностей и психического состояния для каждого пациента.
Результаты исследования могут использоваться как для лиц, получающих
гемодиализ, так и для оценки психологических характеристик и психических состояний
личности.
Апробация работы: Результаты исследований были обсуждены на заседаниях
кафедры общей психологии ЕГУ и опубликованы в научных журналах.
Объем и структура работы. Представленная диссертационная работа состоит из
введения, 4-х глав, заключения и списка использованной литературы. Общий объем
составляет 184 страницы.
По теме диссертации опубликовано семь научных статей.
Ebrahim Nabavizadeh
THE COMPARISON OF PSYCHODIAGNOSTIC METHODS AND THE COMPARATIVE
ANALYSIS OF THEIR APPLICATION
Dissertation thesis for the degree of candidate of psychological sciences.
Area of specialization: "Theory and history of psychology"
The dissertation defense will be held on July 26, 2013, at 11:00 at Yerevan State University
during the session of HCC 066 special board on psychology.
20

Address: 52a Abovyan str., corps. 8, YSU, Yerevan.
SUMMARY
The actuality of the research: Nowadays the problem of a person's health and also his
mental and emotional state are very important along with economic and social problems. From
this position, psychodiagnostics have a greate role, as it identifies and assesses the mental state
of persons. We can assure that psychodiagnostics have primary importance for practice and
rehabilitation work with the person, the effectiveness of which depends on an accurate
assessment of his mental state. In every sphere of life for qualitative changes there is a need for
clarification of variables and objective assessment. In this sense, psychodiagnostics is considered
from two perspectives:
1. Theoretical and methodological analysis as a special way of learning,
2. Identification of psychodiagnostic features, as an applied activity.
Based on the theoretical analysis and the study of real-life situations the actuality of this
study is caused by the development of modern psychodiagnostic and personality theories and
the need for their use in medicine.
The aim of the research: To investigate the role of psychodiagnostic techniques and
psychological work in the treatment of individuals with complex health problems (dialysis).
The objectives of the research:
1. Considering the tendency of diversified development of psychology, to study the
problem of the need for psychodiagnostics to be used together with medicine.
2. Study and identify the psychological characteristics of the patient receiving
hemodialysis, the difficulties of his life and work and resulting psychological problems
and experiences.
3. Identify the attitude of an individual (with complex health problems) towards the
psychological and psychodiagnostical intervention.
4. Identify the need for psychodiagnostic techniques to improve the effectiveness of the
treatment process in patients receiving dialysis.
5. Examine the ratio of personality and individual characteristics together with the state of
the person receiving hemodialysis, and their impact on the treatment process.
6. Perform a research and implement statistical analysis.
The scientific novelty of the research: For the first time an attempt was made to study the
importance of psychological diagnostics in patients with complex health problems in
conjunction with the medical support. This attempt was made by the application of
psychodiagnostic techniques to explore and identify the individual characteristics and the
mental state of the patient receiving hemodialysis that affect the disease and the effectiveness of
the treatment process.
The theoretical significanse of the research: Summarizing all the conceptual positions of
psychodiagnostics, in our work we presented it as a complex system, which may contribute to
21

the further development and specification of applied psychology, in particular, for the person
who needs a psychological and medical assistance. The theoretical significance of our work lies
in the fact that it presents the psychological features of dialysis patients, and their individual
characteristics. From these characteristics are highlighted such personal factors that affect the
perception of the disease and the overcoming process by the patient.
The practical significance of the research:
• The integrated development of classical methods of psychodiagnostics can be useful in
medical and psychological services, as an optimal regulator. It can serve as a basis for further
qualitative and quantitative psychological studies of patients with complex health problems.
• This work will reduce the formed subjective relationship between the physician and the
patient and will increase the efficiency of the treatment process, providing estimation for
individual characteristics and mental condition of each patient.
• The results of the study can be used both for those receiving hemodialysis, and for the
assessment of psychological characteristics and mental state of individuals.
The testing of the work: The results were discussed at the meetings of the Department of
General Psychology of Yerevan State University and published in different scientific journals.
The volume and structure of the work: The presented thesis consists of an introduction,
four chapters, conclusion and references. The total volume of the thesis is 184 printed pages.
Seven scientific articles were published on the topic of the thesis.
22