Llinell Amser / A Line Through Time

Brecon Beacons National Park 

Llinell Amser: darganfyddiadau archaeolegol 

ym Mharc Cenedlaethol Bannau Brycheiniog yn ystod y gwaith 

o osod piblinell nwy Aberdaugleddau i Aberhonddu 

A Line Through Time: archaeological discoveries 

in the Brecon Beacons National Park during the installation 

of the Milford Haven to Brecon gas pipeline 

Parc Cenedlaethol Bannau Brycheiniog

Llinell Amser: darganfyddiadau archaeolegol ym Mharc Cenedlaethol Bannau Brycheiniog 

yn ystod y gwaith o osod piblinell nwy Aberdaugleddau i Aberhonddu 

Ynglŷn â’r prosiect 

About the project 

Yn yr oes bresennol, mae Parc Cenedlaethol 

Bannau Brycheiniog yn cynnwys tirwedd 

gyfarwydd o dir pori yr ucheldir a phentrefi 

a threfi yr iseldir, ond mae hanes cudd o dan 

y wyneb gyfarwydd hon. Roedd archaeolegwyr 

yn gallu dod â pheth o’r hanes cudd hwn i’r golwg yn 

2005–7 pan adeiladodd y Grid Cenedlaethol biblinell nwy 

316km o ran hyd rhwng Aberdaugleddau (Sir Benfro) a 

Tirley (Swydd Gaerloyw). Mae’r llyfryn hwn yn grynodeb 

o’r prif ddarganfyddiadau archaeolegol a wnaed ar 

hyd y rhan o’r biblinell honno sydd wedi’i lleoli ym Mharc 

Cenedlaethol Bannau Brycheiniog, gan gynnwys hefyd 

dystiolaeth o weddill y biblinell, a thu hwnt. 

Ar dudalen 28 mae rhestr o’r termau archaeolegol sy’n 

cael eu defnyddio (mae’r rhain mewn llythrennau italig 

yn y testun), ac ar dudalen 29 mae rhestr o’r safleoedd 

y sonnir amdanynt yn y testun ynghyd â dolenni at 

wefannau diddorol. Yn y llyfryn, mae awgrymiadau 

ynglŷn â dod o hyd i ragor o wybodaeth, neu gwestiynau 

yr hoffech chi feddwl amdanynt o bosibl. Mae’r 

adrannau hyn wedi’u hysgrifennu mewn ysgrifen borffor. 

Today, the Brecon Beacons National Park contains 

a familiar landscape of upland grazing and 

lowland villages and towns, but beneath this 

familiar surface lies a hidden history. Archaeologists 

were able to unearth some of this hidden history during 

2005–7 when National Grid constructed a 316km-long 

gas pipeline between Milford Haven (Pembrokeshire) and 

Tirley (Gloucestershire). This booklet summarises the main 

archaeological discoveries made along the Brecon Beacons 

National Park section of that pipeline, supplemented with 

evidence from the remainder of the pipeline and beyond. 

Page 28 has a glossary of archaeological terms used (these 

are in italics in the text) whilst Page 29 has a list of the sites 

mentioned in the text and links to websites of interest. Within 

the booklet, there are suggestions for finding out more, or 

questions you might like to think about. These sections are 

written in purple. 

Please note, the remains at these sites are no longer visible and 

not all are on publicly accessible land. 

Sylwch: nid yw’r gweddillion yn y safleoedd hyn yn 

weladwy bellach, ac nid ydynt i gyd ar dir y mae’r 

cyhoedd yn cael mynd arno. 

Cyfranwyr 

Testun gan Jonathan Hart. Adluniadau a darluniau eraill (ac eithrio lle nodir) 

gan Daniel Bashford ac Aleksandra Osinska. Dylunio gan Jonathan Hart, 

Aleksandra Osinska a Lucy Martin. 

Argraffwyd gan Modus Print Ltd 

Hawlfraint: © Cotswold Archaeology 2016 

Building 11, Kemble Enterprise Park, Cirencester, Gloucestershire GL7 6BQ 

Cedwir pob hawl. Ni chaniateir ail-greu unrhyw ran o’r cyhoeddiad hwn na’i 

gadw ar system atgynhyrchu neu ei drawsgludo mewn unrhyw fodd neu trwy 

ddull electronig, mecanyddol, llungopïo, sganio, recordio neu unrhyw ddull 

arall heb ganiatâd Cotswold Archaeology 

Contributors 

Text by Jonathan Hart. Reconstruction drawings and other illustrations 

(except where noted) by Daniel Bashford and Aleksandra Osinska. Design 

by Jonathan Hart, Aleksandra Osinska and Lucy Martin. 

Printed by Modus Print Ltd 

Copyright © Cotswold Archaeology 2016 

Building 11, Kemble Enterprise Park, Cirencester, Gloucestershire GL7 6BQ 

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in 

a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, 

mechanical, photocopied, scanned, recorded by any other method without 

the permission of Cotswold Archaeology 

Cotswold 

Archaeology 

PARC CENEDLAETHOL 

BANNAU BRYCHEINIOG 

BRECON BEACONS 

NATIONAL PARK

A Line Through Time: archaeological discoveries in the Brecon Beacons National Park 

during the installation of the Milford Haven to Brecon gas pipeline 

1 

Arrow 

Irfon 

Gwy / Wye 

Cothi 

Tywi / Towy 

Gelli Gandryll/ 

Hay-on-Wye 

Llandeilo 

Llanymddyfri/ 

Llandovery 

Myddfai 

Mynydd Myddfai 

Llywel 

Trecastell/ 

Trecastle 

Maescar 

Penpont & 

Llanfihangel 

Yscir 

Aberhonddu/ 

Brecon 

PARC CENEDLAETHOL BANNAU BRYCHEINIOG 

BRECON BEACONS NATIONAL PARK 

Llynfi 

Talgarth 

Llyn Syfaddan/ 

Llangors Lake 

Wysg / Usk 

Crug Hywel/ 

Crickhowell 

Llwchwr / Loughor 

Y Fenni/ 

Abergavenny 

Taf / Taff 

Tawe 

Nedd / Neath 

Cynon 

Rhymni / 

Rhymney 

Aberdulais 

Rhondda Fach 

Felindre 

Afan 

Ffin Parc Cenedlaethol 

Bannau Brycheiniog 

Brecon Beacons National 

Park boundary 

0 

25km 

FIGURE TITLE 

Pipeline sites 

more / A Ogwr 

Map sy’n dangos y safleoedd y sonnir amdanynt yn y testun 

A Rhondda Fawr 

Map showing CARDIFFsites mentioned in the text 

Cirencester 01285 771022 

Milton Keynes 01908 218320

2 Pryd wnaeth hyn ddigwydd? Llinell amser archeolegol 

Palaeolithig (Hen Oes y Cerrig: 500,000–10,000 CC) 

Roedd Cymru wedi’i gorchuddio â llenni iâ, ond daeth anifeiliaid yn ystod cyfnodau mwy cynnes, ac yna daeth helwyr. Darganfu 

archaeolegwyr a oedd yn gweithio ar hyd y biblinell wrth iddi groesi’r Parc ddau offeryn fflint a oedd wedi cael eu gollwng gan 

helwyr Paleolithig dros 10,000 o flynyddoedd yn ôl. 

Palaeolithic (Old Stone Age: 500,000–10,000 BC) 

Wales was covered by ice sheets but during warmer spells animals visited, followed by hunters. Archaeologists working along 

the pipeline as it crossed the Park discovered two flint tools which had been dropped by Palaeolithic hunters over 10,000 

years ago. 

Mesolithig (Oes Ganol y Cerrig: 

10,000–4000 CC) 

Pan enciliodd y llenni iâ o’r diwedd, cafodd 

y tir ei gytrefu gan blanhigion ac anifeiliaid, 

ac wedyn daeth grwpiau bach o 

helwyr-gasglwyr a oedd yn byw mewn 

gwersylloedd dros dro. 

Neolithig (Oes Newydd y Cerrig: 

4000–2400 CC) 

Yn y pen draw, cafodd y rhan fwyaf o’r tir ei 

orchuddio gan goetir collddail. Ymysg y 

coed hyn, creodd y ffermwyr cyntaf 

lennyrch bach ar gyfer aneddiadau mwy 

parhaol a oedd ag un neu ddau o dai. 

Yr Oes Efydd (2400–700 CC) 

Wrth i ffermio ddod yn fwy cyffredin, cafodd 

y coetir ei glirio’n raddol, gan greu tirwedd o 

gaeau bach a phorfeydd agored. Roedd y 

boblogaeth gynyddol yn byw mewn pentrefi 

bach a oedd yn cynnwys un neu ddau o 

deuluoedd. 

Mesolithic (Middle Stone Age: 

10,000–4000 BC) 

When the ice sheets finally retreated, 

plants and animals colonised the land, 

followed by small groups of 

hunter-gatherers living in temporary 

camps. 

Neolithic (New Stone Age: 

4000–2400 BC) 

Eventually, most of the land became 

covered by deciduous woodland. Within 

this, the first farmers made small clearings 

for more permanent settlements of one or 

two houses. 

Bronze Age (2400–700 BC) 

As farming became more widespread, 

woodland was gradually cleared, creating a 

landscape of small fields and open pastures. 

The growing population lived in small 

villages of one or two families. 

PALAEOLITHIG MESOLITHIG NEOLITHIG YR OES EFYDD YR OES HAEARN 

RHUFEINIG 

-BRYDEINIG CANOLOESOL ÔL-GANOLOESOL MODERN 

PALAEOLITHIC MESOLITHIC NEOLITHIC BRONZE AGE IRON AGE ROMAN MEDIEVAL POST-MEDIEVAL MODERN

When did it happen? An archaeological timeline 

3 

Yr Oes Haearn (700 CC–43 OC) 

Wrth i’r boblogaeth dyfu, daeth pentrefi yn 

rhai mwy parhaol, a daeth 

amaethyddiaeth yn weithgaredd mwy 

dwys. Cafodd bryngaerau eu hadeiladu, 

ac mae’n bosibl fod y rhain wedi’u 

defnyddio i amddiffyn neu i greu argraff, 

neu’n ganolfannau gweinyddol. 

Iron Age (700 BC–AD 43) 

As the population grew, villages became 

more permanent and agriculture 

intensified. Hillforts were constructed, and 

these may have been used for defence, for 

show or as administrative centres. 

Rhufeinig-Brydeinig (43 OC–410 

OC) 

Ar ôl i’r Rhufeiniad oresgyn Prydain yn AD 43, 

lledaenodd y fyddin Rufeinig tua’r gorllewin 

a’r gogledd, gan adeiladu caerau a oedd 

wedi’u cysylltu â ffyrdd. Cafodd trefi eu 

sefydlu’n ganolfannau gweinyddiaeth a 

masnach, ond roedd bywyd mwyafrif y bobl 

yn debyg iawn i fywyd yn ystod Oes yr 

Haearn. 

Romano-British (AD 43–AD 410) 

After the Roman invasion of Britain in AD 

43, the Roman army spread west and 

north, building forts linked by roads. 

Towns were established as administrative 

and trading centres but most people lived 

much as they had done in the Iron Age. 

Canoloesol (410 OC–1500 OC) 

Wedi i’r Rhufeiniaid adael Prydain, aeth 

y trefi a’r ffyrdd yn adfeilion. Yn y cyfnod 

canoloesol, tyfodd y trefi eto; roedd y 

dirwedd hon yn un amaethyddol, â 

ffermydd, pentrefi a mynachlogydd. 

Cafodd cestyll eu hadeiladu mewn 

lleoliadau fel croesfannau afonydd. 

Medieval (AD 410–AD 1500) 

When the Romans left Britain, towns and 

roads fell into disrepair. The medieval 

period saw the re-growth of towns; the 

landscape was agricultural, with farms, 

villages and monasteries. Castles were built 

at locations such as river crossings. 

Ôl-ganoloesol a modern (1500 OC–yr oes bresennol) 

Wrth i ddiwydiannaeth a gwelliannau amaethyddol ddatblygu, daeth y cyfnod canoloesol i ben. 

Cynyddodd y boblogaeth yn gyflym, yn arbennig mewn trefi, a dyfodd yn fwy ac yn fwy. 

Post-Medieval and modern (AD 1500–present day) 

The growth of industrialisation and agricultural improvements marked the end of the medieval 

period. The population grew rapidly, particularly in towns, which grew ever larger.

4 



Gwladychu’r tir: Helwyr-gasglwyr 

Mesolithig 10,000–4000 CC 

A land colonised: Mesolithic huntergatherers 

10,000–4000 BC 

Roedd y llenni iâ olaf wedi encilio o Gymru erbyn 

10,000 CC. Cafodd y tir agored newydd ei gytrefu gan 

blanhigion tan i goetir ddatblygu. Roedd hwn yn darparu cynefin 

i anifeiliaid a chyfle ar gyfer grwpiau bach o bobl a oedd yn byw 

drwy hela, pysgota a chasglu bwyd planhigion gwyllt a physgod 

cregyn: gelwir y ffordd hon o fyw yn ‘hela a chasglu’. 

Mae yna helwyr-gasglwyr mewn rhai rhannau o’r byd hyd 

heddiw. Ewch ati i ganfod rhagor am un o’r grwpiau hyn ac 

edrychwch ar y gwahaniaethau a’r pethau sy’n debyg rhwng eu 

bywyd nhw a’ch bywyd chi. 

Roedd lefelau’r môr yn is oherwydd roedd llawer o 

ddŵr y môr wedi’i rewi o hyd yn y llenni iâ a oedd 

wrthi’n encilio. Roedd hyn yn golygu bod pobl yn gallu cerdded 

i Brydain o gyfandir Ewrop, fel y mae heddiw, gan groesi tir sydd 

erbyn hyn wedi’i orchuddio gan y Sianel a Môr y Gogledd, sef byd 

boddedig, coll (1). 

Gan edrych ar y map gyferbyn, a allwch chi weld sut mae’r 

byd coll hwn yn cymharu â wyneb y tir fel y mae heddiw? 

Cafodd y tir ei wladychu gan grwpiau bach o 

deuluoedd a oedd yn dilyn y bwyd a oedd ar gael 

yn ôl y tymhorau. Gwnaethant adeiladu gwersylloedd lle 

roeddent yn aros am gyfnod rhwng rhai dyddiau a rhai misoedd, 

gan ddibynnu ar yr hyn roeddent yn ei gasglu. Ychydig iawn o 

olion y mae’r ffordd hon o fyw yn eu gadael i archaeolegwyr ddod 

ar eu traws, ond mae’r ffaith bod fflintiau Mesolithig wedi cael eu 

canfod yn dystiolaeth fod yr helwyr-gasglwyr hyn wedi dod i’r Parc. 

Byddai’r fflintiau hyn wedi’u cysylltu â choesau pren i greu offer ar 

gyfer hela, pysgota, casglu planhigion a pharatoi bwyd (2). 

Sut rydym yn gwybod pa mor bell yn ôl oedd 

hyn? Roedd plisgyn cneuen gyll a gafodd ei ganfod ar hyd y 

biblinell wedi cael ei losgi mewn tân, a chanfuwyd drwy ddull 

radiocarbon ei fod yn dyddio o’r cyfnod Mesolithig. Byddai 

cnau cyll wedi cael eu casglu yn hwyr yn yr haf i’w bwyta gyda 

bwydydd eraill, ac mae’n debyg bod yr enghraifft hon o gneuen 

gyll wedi cael ei thaflu i dân y gwersyll yn ystod pryd o fwyd. 

The last ice sheets had retreated from Wales by 10,000 

BC. The newly exposed land was colonised by plants until 

woodland developed. This provided a habitat for animals and 

the opportunity for small groups of people who lived by hunting, 

fishing and collecting wild plant foods and shellfish, a lifestyle 

known as hunting and gathering. Hunter-gatherers still exist in 

some parts of the world. 

Why not find out about one of these groups and look at the 

differences and similarities between their lives and your own. 

Sea levels were lower because much of the sea water 

was still locked in the retreating ice sheets. This meant 

that people could walk to Britain from what is now continental 

Europe, crossing land now covered by the English Channel and 

the North Sea, a submerged lost world (1). 

Looking at the map opposite, can you work out how this lost 

world compares to the present day land surface? 

The land was colonised by small family groups following 

seasonally available food. They built camps which were 

occupied for a few days to a few months depending on what they 

were collecting. This sort of lifestyle leaves few traces behind for 

archaeologists to find, but the discovery of Mesolithic flints proved 

that these hunter-gatherers had visited the Park. These flints would 

have been joined to wooden handles to produce tools for hunting, 

fishing, gathering plants and food preparation (2). 

How do we know how long ago this was? A hazelnut 

shell found along the pipeline had been burnt in a fire and was 

radiocarbon dated to the Mesolithic period. Hazelnuts would have 

been gathered in late summer to accompany other foods and this 

example was probably cast into the campfire during a meal. 

PALAEOLITHIG MESOLITHIG NEOLITHIG YR OES EFYDD YR OES HAEARN RHUFEINIG-BRYDEINIG CANOLOESOL ÔL-GANOLOESOL MODERN 




5 

© Elaine Jaimieson 

Pysgota 

Fishing 

Hela 

Hunting 

Casglu planhigion 

Plant gathering 

Map sy’n dangos wyneb y tir yn y cyfnod Mesolithig (gan 

ddilyn Leary, J. 2015 Surviving sea-level rise after the last 

Ice Age. London: Bloomsbury (Debates in Archaeology 

series)) (yr arfordir modern wedi’i amlinellu mewn oren) 

2 

A map showing the land surface during the Mesolithic 

period (after Leary, J. 2015 Surviving sea-level rise 

after the last Ice Age. London: Bloomsbury (Debates 

in Archaeology series)) (modern coastline outlined in 

orange) 

Offer fflint Mesolithig (gan ddilyn Clarke, D. 1976 

“Mesolithic Europe: the economic basis” yn Sieveking, 

G. de G., Longworth, I. H. ac Eilson, K. E. (gol.) 

Problems in Economic and Social Archaeology) 

1 

Gwaywffon bysgota 

Fishing spear 

Saeth adfachog 

Barbed arrowhead 

Cryman cynaeafu 

Harvesting sickle 

Mesolithic flint tools (after Clarke, D. 1976 “Mesolithic 

Europe: the economic basis” in Sieveking, G. de G., 

Longworth, I. H. and Eilson, K. E. (ed.) Problems in 

Economic and Social Archaeology)

6 



Bywyd yn y Goedwig Wyllt Fawr: Ffermwyr 

Neolithig 4000–2400 CC 

Yn nwyrain rhanbarth Môr y Canoldir y darganfuwyd 

bod modd ffermio rhai planhigion ac anifeiliaid, sef 

syniad a ledaenodd ar draws Ewrop, gan gyrraedd 

Prydain tua 4000 CC. Er i ffordd o fyw yr helwyr-gasglwyr 

barhau mewn rhai cymunedau, mabwysiadodd eraill y ffordd 

newydd hon o fyw. Roedd coetir aeddfed, sef y Goedwig Wyllt 

Fawr, yn gorchuddio rhan helaeth o Brydain a chreodd y ffermwyr 

Neolithig hyn lennyrch bach ynddi i dyfu grawnfwydydd ac i ffermio 

gwartheg, defaid/geifr a moch. Dangosir un llannerch o’r fath yn y 

llun gyferbyn, ac mae wedi’i chreu drwy dorri coed i lawr â bwyeill 

fflint (1). 

Cafodd y tai cyntaf (2) eu hadeiladu gan y ffermwyr 

hyn gan fod angen iddynt ymsefydlu mewn un man i 

ofalu am eu cnydau. Mae un o’r tai hyn i’w gweld yn Aberysgir 

erbyn hyn ar ffurf sylfeini tyllau pyst ar gyfer adeilad sgwâr a fyddai 

wedi’i adeiladu â ffrâm o goed mawr i cynnal waliau plethwaith a 

dwb a tho gwellt. Mae’n debyg bod tai o’r fath yn eiddo i un teulu 

ac mae’n bosibl eu bod yn cynnwys ystafell ar wahân i ddiogelu 

anifeiliaid dros nos. Byddai teuluoedd eraill wedi byw mewn 

llennyrch eraill ac roedd dwysedd y boblogaeth yn isel iawn o hyd. 

Cafodd caeau bach eu creu er mwyn tyfu 

grawnfwydydd gan gynnwys haidd a gwenith (3). Roedd 

y rhain yn cael eu defnyddio i wneud bara ac uwd, ac ar gyfer 

bwyd anifeiliaid a gwellt gwely. Mewn mannau eraill câi gwartheg 

(4) a defaid/geifr eu corlannu tra bo moch (5) yn crwydro’r coetir. 

Roedd cŵn (6), a gafodd eu dofi am y tro cyntaf yn y cyfnod 

Mesolithig, yn gymdeithion i bobl yn ogystal â chael eu defnyddio i 

gorlannu, hela a gwarchod. 

Roedd bwydydd planhigion gwyllt yn dal yn bwysig ac 

roedd anifeiliaid fel ceirw yn cael eu hela (7). Roedd 

y gweithgareddau dyddiol eraill yn cynnwys naddu offer fflint (8), 

paratoi croen anifeiliaid i greu dillad, bagiau a blancedi (9) a llenwi 

llestri crochenwaith (sef datblygiad technolegol newydd) â bwyd a 

diod i’w coginio a’u storio (10). Roedd gwleddoedd yn rhan bwysig 

o ddathliadau, wrth i anifeiliaid a oedd wedi’u hela gael eu rhostio 

dros danau’r gwersylloedd (11). 

A allwch chi awgrymu bwydlen ar gyfer pryd sy’n cynnwys 

y bwyd yr oedd y bobl hyn yn ei ffermio a’i gasglu? Cofiwch: nid 

oedd siwgr yn bodoli, ond roedd pobl yn defnyddio mêl i felysu 

bwyd yn ei le. 

Life in the Great Wildwood: Neolithic 

farmers 4000–2400 BC 

The discovery that some plants and animals could 

be farmed was made in the eastern Mediterranean, 

an idea that spread across Europe, reaching Britain 

around 4000 BC. Whilst the hunter-gatherer way of life 

continued for some communities, others adopted this new lifestyle. 

Mature woodland, the Great Wildwood, now blanketed much of 

Britain and these Neolithic farmers created small clearings within 

this to grow cereals and farm cattle, sheep/goats and pigs. One 

such clearing is shown opposite and has been made by felling 

trees with flint axes (1). 

The earliest houses (2) were built by these farmers 

who needed to be more settled in order to tend their 

crops. An example at Yscir survived as the posthole foundations 

for a square building that would have been built with a frame of 

large timbers supporting wattle and daub walls and a thatched 

roof. Such houses probably belonged to a single family and may 

have included a separate room to protect animals overnight. 

Other families would have occupied other clearings and the 

overall population density was still very low. 

Small fields were created to grow cereals including 

barley and wheat (3). These were used to make bread and 

porridge, and for animal fodder and bedding straw. Other areas 

penned cattle (4) and sheep/goats whilst pigs (5) roamed the 

woodland. Dogs (6), first domesticated during the Mesolithic 

period, provided companionship as well as being used for herding, 

hunting and guarding. 

Wild plant foods remained important and game such 

as deer was hunted (7). Other day to day activities included 

knapping flint tools (8), preparing animal skins for clothing, bags 

and blankets (9) and filling pottery vessels (a new technological 

development) with food and drink for cooking and storage (10). 

Celebrations were marked by feasts, with hunted game roasted 

over campfires (11). 

Can you suggest a dinner menu based on the food that these 

people farmed and gathered? Remember, sugar did not exist, but 

people used honey as a sweetener instead. 





7 

5 

7 

2 

1 

3 6 

4 

8 

11 

9 

10 

Pen bwyell garreg Neolithig a ganfuwyd ar hyd y bibell yn 

Yscir (y wyneb wedi cael ei ailddefnyddio wedyn i naddu 

mwy o gelfi fflint) 

Neolithic stone axe-head found along the pipeline at 

Yscir (surface subsequently re-used to flake off more flint 

tools)

8 



Y gweithwyr metel cyntaf: pobl yr Oes 

Efydd 2400–700 CC 

Yn yr Oes Efydd y dechreuodd pobl weithio â 

metel. Fel yn achos ffermio, lledaenodd yr arfer o weithio â metel 

ar draws Ewrop i Brydain. Roedd y gwrthrychau Copr ac Efydd 

cyntaf yn hynod brin a dim ond pethau i’w harddangos gan 

arweinwyr oeddent (gweler t. 22-23) neu i’w defnyddio mewn 

seremonïau. Yn raddol, daeth gwaith metel yn fwy cyffredin wrth 

i offer gael eu creu mewn pentrefi, efallai gan weithwyr metel 

medrus (1) a fyddai’n teithio o bentref i bentref. 

Daeth yr hinsawdd yn fwy sych a rhai graddau’n 

gynhesach na’r hinsawdd bresennol. Golygai hyn fod 

modd ffermio mwy o ardaloedd, ac roedd cnydau’n cael eu 

tyfu yn ardaloedd yr ucheldir, lle na fyddent yn goroesi yn yr oes 

bresennol. Roedd hyn yn cynnal boblogaeth gynyddol a châi’r 

coetir ei glirio’n raddol nes bod ychydig iawn ohono ar ôl, ac 

eithrio ar hyd ochrau cymoedd a oedd yn rhy serth i’w ffermio (2). 

Yn y dirwedd hon yr oedd y coed wedi’u clirio ohoni, 

parhaodd y bobl i fyw drwy ffermio. Roedd grawnfwydydd 

yn cael eu tyfu mewn caeau bach (3) tra bo’r glaswelltiroedd (4) 

helaeth yn cael eu pori gan ddefaid a gwartheg. Mae’n debyg 

fod pentrefi bach yn gyffredin ar draws y dirwedd hon, pob un 

ohonynt yn cynnwys rhai teuluoedd a oedd yn byw mewn tai 

crwn (5). 

Cymharwch y dirwedd hon â thirwedd y cyfnod Neolithig, 

a meddyliwch am ba un sydd fwyaf tebyg i’r dirwedd heddiw. 

Y broses hon o ffermio’n dod yn fwy cyffredin yw’r 

effaith fawr gyntaf a gafodd bodau dynol ar yr 

amgylchedd. Roedd clirio’r coetir yn creu mwy o dir fferm, ond 

roedd yn galluogi dŵr glaw i dynnu priddoedd oddi ar wyneb y 

tir, gan olygu eu bod yn llai ffrwythlon ac achosi rhai dyfrffyrdd i 

lenwi â silt. Er hynny, yr Oes Efydd yw’r cyfnod pan ddechreuodd 

mwyafrif y boblogaeth ddibynnu ar fwydydd a oedd wedi’u 

ffermio. 

O ble y daw’r bwyd rydych chi’n ei fwyta? A yw’n cael ei 

gasglu mewn mannau gwyllt, yn cael ei ffermio, yn cael ei dyfu 

mewn gardd neu randir, neu’n cael ei greu mewn ffatrïoedd? 

The first metalworkers: Bronze Age people 

2400–700 BC 

The Bronze Age saw the arrival of metalworking. Like 

farming, this spread gradually across Europe to Britain. The 

first Copper and Bronze objects were extremely rare and were 

only used for display by leaders (see p. 22-23) or in ceremonies. 

Gradually, metalwork became more widespread with tools being 

made in villages, perhaps by skilled metalworkers (1) travelling 

from village to village. 

The climate became drier and a few degrees warmer 

than today. This allowed more areas to be farmed, and crops 

were grown on upland areas where today they would not survive. 

This supported a growing population and the woodland was 

gradually cleared until little remained, except along valley sides 

too steep to farm (2). 

Within this cleared landscape people continued to live 

by farming. Cereals were grown in small fields (3) whilst the 

extensive grasslands (4) were grazed by sheep and cattle. Small 

villages were probably widespread across this landscape, each 

consisting of a few families living within roundhouses (5). 

Compare this landscape with that of the Neolithic period and 

think about which is most similar to that of today. 

This expansion of farming represents the first significant 

human impact upon the environment. Clearing the 

woodland created more farmland, but allowed rainwater to strip 

soils from the land surface, making them less fertile and causing 

some waterways to silt up. Nonetheless, the Bronze Age represents 

the time from which the majority of the population relied on 

farmed foods. 

Where does the food you eat come from? Is it gathered in 

the wild, farmed, grown in a garden or allotment or created in 

factories? 

PALAEOLITHIG MESOLITHIG NEOLITHIG 

PALAEOLITHIC MESOLITHIC NEOLITHIC 

YR OES EFYDD 

BRONZE AGE 

YR OES HAEARN RHUFEINIG-BRYDEINIG CANOLOESOL ÔL-GANOLOESOL MODERN 

IRON AGE ROMANO-BRITISH MEDIEVAL POST-MEDIEVAL MODERN



9 

2 

4 

3 

5 

1

10 



Mannau coginio, sawnau neu fannau 

golchi? Dirgelwch archaeolegol 

Darganfyddiadau annisgwyl a wnaed ar hyd y biblinell 

oedd safleoedd o leiaf bedwar deg o ‘dwmpathau 

llosg’. Fel arfer, mae’r twmpathau isel hyn o gerrig sydd wedi hollti 

â thân yn mesur hyd at 15m o led a 0.4m o uchder. Cafwyd hyd i un 

ohonynt yn y rhan o’r biblinell sydd yn y Parc, ac mae’r ffotograffau 

gyferbyn yn dangos enghraifft o dwmpath sydd wedi aros yn 

debycach i’w ffurf wreiddiol, o’r biblinell ger Aberdaugleddau (1). 

Mae proses o ddyddio â radiocarbon yn dangos 

bod mwyafrif y twmpathau llosg yn dyddio o’r Oes 

Efydd. Roeddent i’w cael fel arfer ar hyd nentydd (2) ac roedd 

ganddynt aelwydydd (3) a chafnau dŵr (4). Roedd gan rai ohonynt 

dyllau pyst (5) ar gyfer ategu strwythurau pren. Roedd dŵr o’r nant 

yn cael ei ddal yn y cafn ac yn cael ei gynhesu drwy ychwanegu 

cerrig poeth o’r aelwyd ato. Câi’r cerrig hyn eu hailddefnyddio ond 

roeddent yn hollti yn y diwedd, pan fyddent yn cael eu gwaredu, 

gan greu’r twmpath llosg. 

Mae’r dystiolaeth bresennol yn awgrymu bod mwyafrif 

y twmpathau wedi’u lleoli i ffwrdd o’r mannau lle roedd 

pobl yn byw; felly pam y gwnaed ymdrechion o’r fath 

i gynhyrchu dŵr poeth yn bell o’r cartref? Mae hwn yn 

gwestiwn y mae archaeolegwyr yn dal yn ceisio’i ateb. Mae tair o’r 

damcaniaethau mwyaf poblogaidd wedi’u nodi isod. 

Gan ddarllen drwyddynt, a oes un ddamcaniaeth yn eich 

argyhoeddi mwy na’r rhai eraill, neu a allwch chi feddwl am 

ddamcaniaethau eich hun? 

Mannau coginio: mae arbrofion wedi dangos bod modd berwi 

cig mewn cafnau gan ddefnyddio cerrig poeth i gynhesu’r dŵr. Os 

oedd pobl yn gwneud hyn ger y twmpathau, byddem yn disgwyl 

dod o hyd i esgyrn anifeiliaid wedi’u taflu o’r neilltu, ond ychydig 

iawn sy’n cael eu canfod. Gallai hyn fod oherwydd bod y priddoedd 

asidig ger y nentydd wedi erydu’r esgyrn, neu gallai awgrymu nad 

oedd neb byth yn coginio yno. 

Mannau golchi: efallai y câi’r dŵr poeth ei ddefnyddio i olchi 

pobl a dillad. Yn aml, bydd pobl yn yr oes bresennol nad yw dŵr 

tap ar gael iddynt yn defnyddio afonydd oherwydd hynny, ac mae 

mannau golchi o’r fath hefyd yn galluogi pobl i gwrdd a chyfnewid 

newyddion a straeon. 

Sawnau: posibilrwydd arall yw bod y cafnau wedi’u gorchuddio â 

strwythur ysgafn er mwyn creu sawna. Mae sawnau (6) wedi cael 

eu defnyddio gan Americanwyr Brodorol i lanhau’r corff ac yn ystod 

defodau newid byd, fel seremonïau dod i oed, gan fod eistedd 

mewn sawna poeth iawn yn brawf o ddycnwch! 

Cooking places, saunas or washing 

places? An archaeological puzzle 

An unexpected discovery along the pipeline was the 

presence of at least forty burnt mounds. These are low 

mounds of burnt stones, typically 1–15m wide and 0.4m high. 

One was found within the Park section of the pipeline, and the 

photographs opposite show a better-preserved example from the 

pipeline near Milford Haven (1). 

Radiocarbon dating shows that most burnt mounds 

were Bronze Age in date. They were usually alongside 

streams (2) and had hearths (3) and water troughs (4). Some 

had postholes (5) for supporting wooden structures. Water from 

the stream was held in the trough and was heated by adding hot 

stones from the hearth. These stones were re-used but eventually 

cracked, at which point they were cast aside, creating the burnt 

mound. 

Most mounds were located away from where people 

lived, so why were such efforts made to produce hot 

water far from home? This is a question that archaeologists 

are still trying to answer. Three of the most popular theories are 

suggested below. 

Reading them through, do you find one theory more 

convincing than the others, or can you think of theories of your 

own? 

Cooking places: experiments have shown that meat can be 

boiled in troughs using hot stones. If this was done at the mounds, 

we would expect to find discarded animal bones but few are ever 

found. This could be because the acidic soils near the streams 

have eaten away the bones, or might suggest that cooking had 

never taken place. 

Washing places: perhaps the hot water was used for washing 

people and clothes. People today without access to running water 

often use rivers for these reasons and such washing places also 

allow people to swap news and gossip. 

Saunas: another possibility is that the troughs were covered by 

light structures to provide saunas. Saunas (6) have been used 

by Native Americans both to clean the body and during rites of 

passage, such as coming of age ceremonies, since sitting in a very 

hot sauna is a test of endurance! 



YR OES EFYDD 

BRONZE AGE 





11 

6 

Ail-greu llun o chwysty Americanaidd Brodorol 

Reconstruction drawing of a Native American sweat lodge 

5 

2 

3 

4 

1

12 



Bywyd mewn tŷ crwn: anheddiad o’r Oes 

Haearn 700 CC–43 OC 

Life inside a roundhouse: Iron Age 

settlement 700 BC–AD 43 

Yn ystod yr Oes Efydd a’r Oes Haearn, roedd bron 

pawb yn byw mewn tai crwn. Roedd y rhain yn adeiladau 

sylweddol a oedd yn gartrefi cynnes a chlyd. Mae’r dudalen hon 

yn dangos enghraifft o dŷ crwn arferol o’r Oes Haearn, sy’n debyg 

i’r rhai a gafodd eu canfod y tu mewn i’r Parc yn Aberysgir a 

Mynydd Myddfai. 

Efallai nad yw’r adeilad ei hun yn gyfarwydd i chi, ond 

edrychwch ar yr hyn sy’n digwydd y tu mewn; a allwch chi sylwi 

ar unrhyw weithgareddau rydych yn eu hadnabod o’ch cartref 

eich hun? 

Mae’r tŷ crwn hwn wedi’i adeiladu drwy osod pyst 

pren mawr (1) mewn tyllau. Mae’r rhain yn cynnal pwysau’r 

to gwellt (2), ac mae’r waliau wedi’u gwneud o blethwaith a 

dwb (3), sef deunyddiau sy’n inswleiddwyr effeithlon. Ar sail yr 

enghreifftiau a gafodd eu canfod yn y Parc, byddai diamedr y tŷ 

rhwng 9m ac 11m, gan greu rhwng 64 a 95 metr sgwâr o le i fyw 

ynddo. Gellir cymharu hyn â thŷ modern ym Mhrydain â thair llofft, 

sy’n darparu 88 metr sgwâr o le i fyw ynddo (ffynhonnell: Sefydliad 

Brenhinol Penseiri Prydain). 

Dewch o hyd i ardal fawr yn yr awyr agored a mesurwch 

gylch sydd 11m o led. Dyma faint o le a fyddai y tu mewn i’ch 

tŷ pe baech wedi byw yn yr Oes Haearn, felly ceisiwch ddychmygu 

ble y byddwch chi wedi coginio, bwyta a chysgu. 

Fel arfer, roedd bwlch y drws (4) yn wynebu’r de yn 

fras, gan adael i olau dydd ddod i mewn am y cyfnod 

hiraf. Byddai golau i’w gael hefyd o’r tân ar aelwyd agored (5) 

a oedd yn cael ei ddefnyddio i roi cynhesrwydd ac i goginio. 

Byddai’r celfi wedi cynnwys silffoedd storio (6), gwlâu (7) a 

mannau i eistedd (8). Byddai’r teulu wedi ymlacio gyda’r nos, gan 

baratoi bwyd a’i fwyta (9), atgyweirio offer (10) a dweud storïau 

yng ngoleuni’r tân. 

During the Bronze and Iron Age periods, almost 

everyone lived in circular houses known as 

roundhouses. These were substantial buildings providing 

warm, welcoming homes. This page shows a typical Iron Age 

example, similar to those found within the Park at Yscir and 

Mynydd Myddfai. 

The building itself might be unfamiliar, but look at what 

is happening inside and see if you can spot any activities you 

recognise from your own home. 

2 

7 

3 





13 

This roundhouse has been built by setting large 

timber posts (1) into holes. These support the weight of 

the thatched roof (2), and the walls are made from wattle and 

daub (3), materials which provide efficient insulation. Based on 

examples found in the Park, the house would have been 9m–11m 

in diameter, giving a living area of 64–95 square metres. This 

compares to a modern three-bedroom house in Britain that 

provides a living area of 88 square metres (source: Royal Institute 

of British Architects). Find a large space outside and measure 

out a circle 11m wide. This would have been the space inside your 

house if you lived in the Iron Age, so try and imagine where you 

would have cooked, eaten and slept. 

The doorway (4) usually faced broadly south, allowing 

daylight in for the longest period of time. Other light 

would have come from a fire on an open hearth (5) which was 

used for warmth and cooking. Furniture would have included 

storage shelves (6), beds (7) and seating (8). The family would 

have relaxed in the evening, preparing and eating food (9), 

mending tools (10) and telling stories in the glow of the fire. 

1 

6 

10 

4 

5 

8 

9

14 



O helwyr i ffermwyr: bwyd drwy amser 

Yn ystod y rhan fwyaf o hanes bodau dynol, sef cyfnod o 

gannoedd o filoedd o flynyddoedd, roedd bwyd yn cael 

ei gasglu a’i hela. Dim ond ar ôl i bobl ddechrau ffermio oddeutu 

4000 CC y gallent ddechrau rheoli eu cyflenwad bwyd o ddifrif. Roedd 

hyn yn ei dro yn annog datblygiad aneddiadau sefydlog mewn tirwedd 

o gaeau, sef patrwm rydym yn gyfarwydd ag ef heddiw. Mae’r llinell 

amser isod yn dangos sut y digwyddodd y newid hwn. 

Palaeolithig a Mesolithig 

Roedd helwyr-gasglwyr yn dibynnu ar ddod o hyd i fwyd mewn 

amgylchedd naturiol. Roeddent yn hela, yn pysgota, ac yn casglu 

dail, gwreiddiau, ffrwythau, cnau ac aeron yn y coetir. Roedd llawer 

o’r bwydydd hyn ar gael yn dymhorol yn unig, ac felly roedd pobl 

yn dilyn y bwyd a oedd ar gael, yn hytrach na byw mewn pentrefi 

parhaol. 

Neolithig 

Creodd y ffermwyr cyntaf lennyrch yn y Goedwig Wyllt er mwyn creu 

caeau bach ar gyfer grawnfwydydd ac i wartheg, defaid a geifr bori 

ynddynt. Byddai moch yn crwydro drwy’r Goedwig Wyllt, a oedd yn 

dal yn gyfan ac yn rhydd o effaith datblygiad dynol i raddau helaeth, 

ac roedd yn dal yn ffynhonnell o fwyd gwyllt. 

Palaeolithic and Mesolithic 

Hunter-gatherers relied on finding food in a natural environment. 

They hunted, fished and collected leaves, roots, fruit, nuts and berries 

in the woodland. Many of these foods were only available seasonally, 

so people followed the available food, rather than living in permanent 

villages. 

Neolithic 

The first farmers made clearings in the Wildwood to create small 

fields for cereals and to graze cattle, sheep and goats. Pigs roamed 

the Wildwood which was still largely intact and unaffected by human 

development and still provided a source of wild food.



15 

From hunters to farmers: food through time 

For most of human history, a period of hundreds of thousands of 

years, food was gathered and hunted. Only with the introduction 

of farming in 4000 BC could people start to take active control of their 

food supply. This in turn encouraged the development of fixed 

settlements within a landscape of fields, a pattern we are familiar 

with today. The timeline below shows how this change occurred. 

Yr Oes Efydd a’r Oes Haearn 

Wrth i’r hinsawdd gynhesu, daeth ffermio’n fwy cyffredin a chynyddodd 

y boblogaeth. Am y tro cyntaf erioed, roedd bodau dynol yn cael effaith 

amlwg ar yr amgylchedd: cafodd y Goedwig Wyllt ei chlirio ac roedd 

hyn yn galluogi dŵr glaw i dynnu pridd ffrwythlon oddi ar ardaloedd yr 

ucheldir, gan achosi i nentydd ac afonydd lenwi â silt ac i briddoedd 

amaethyddol wanhau. 

Rhufeinig a chanoloesol 

Roedd mwyafrif y bobl yn byw o hyd mewn ffermydd a phentrefi 

ond roedd poblogaeth drefol gynyddol, yn ogystal â gofynion o ran 

treth gan y wladwriaeth a’r eglwys, yn golygu bod rhaid i ffermwyr 

gynhyrchu mwy nag yr oedd ei angen arnynt. I alluogi hyn, cafodd 

bridiau anifeiliaid a grawnfwydydd mwy cynhyrchiol eu datblygu ac 

roedd technegau ffermio newydd yn cael eu defnyddio. Roedd y rhain 

yn cynnwys defnyddio ffyrnau sychu, cylchdroi cnydau, ac amaethu â 

gwrym a rhych. 

Bronze Age and Iron Age 

As the climate warmed, farming expanded and the population grew. For 

the first time ever, humans had a noticeable impact on the environment: 

the Wildwood was cleared and this allowed rainwater to strip upland 

areas of fertile soil, causing streams and rivers to silt up and agricultural 

soils to become impoverished. 

Roman and medieval 

Most people still lived in farms and villages but a growing urban 

population, as well as tax demands by the state and church, meant 

that famers had to produce more than they needed to live on. To allow 

this, more productive cereal and animal breeds were developed and 

new farming techniques were used. These included using drying ovens 

and the use of crop rotation and ridge and furrow cultivation.

16 



Ail-greu amgylchedd y gorffennol: 

enghraifft Mynydd Myddfai 

Reconstructing the past environment: the 

example of Mynydd Myddfai 

Erbyn hyn, mynydd sydd wedi’i orchuddio â mawn yw 

Mynydd Myddfai. Mae’r mawn yn gwneud y pridd yn asidig 

ac nid oes dim cnydau’n cael eu tyfu yno bellach, ond roedd 

gweddillion hynafol a oedd wedi’u cuddio o dan y mawn yn 

dangos nad felly y bu erioed. Daethpwyd o hyd i anheddiad o 

dai crwn o’r Oes Haearn ar y mynydd ynghyd â gweddillion llosg 

bwyd a choed tanwydd. Ar draws rhannau eraill o’r mynydd, 

ymchwiliwyd i haenlinau pridd hynafol, a elwir yn ‘briddoedd 

claddedig’, pan aeth archaeolegwyr ati i gloddio tyllau prawf 

ar hyd y llwybr (gweler y ffotograff ar y clawr). Yn ychwanegol 

at hynny, cafodd creiddiau eu gwthio i mewn i’r ddaear mewn 

cyfres o leoliadau er mwyn casglu paill i’w ddadansoddi o dan y 

microsgop. 

Roedd y dystiolaeth archaeolegol yn dangos nad 

oedd Mynydd Myddfai wedi’i orchuddio â mawn pan 

gafodd yr anheddiad Oes Haearn ei sefydlu. Yn yr 

Oes Haearn, roedd y priddoedd ar Fynydd Myddfai yn ddigon 

da i alluogi’r pobl i dyfu grawnfwydydd. Rydym yn gwybod hyn 

oherwydd daethom o hyd i weddillion grawnfwydydd a oedd 

wedi’u llosgi mewn tanau (1), yn ogystal â phaill a ddaeth o’r 

grawnfwydydd. Ni ddaethpwyd o hyd i ddim esgyrn anifeiliaid, ond 

mae’n debyg fod y rhain wedi’u herydu gan asidedd y mawn gan 

fod paill gwellt a gafodd ei ganfod yn y priddoedd o’r Oes Haearn 

yn dangos bod porfeydd helaeth yno i wartheg a defaid. 

Dechreuodd y mawnogydd ddatblygu yn hwyr yn hanes 

yr anheddiad, a gall hynny fod wedi achosi iddo gael 

ei adael wrth i ffrwythlondeb y pridd ddirywio. Erbyn 

cyfnod y Rhufeiniaid, roedd y mynydd wedi’i orchuddio â mawn 

ar y cyfan, gan olygu mai dim ond porfa ucheldirol y gallai fod, a 

dyna y bu’r mynydd hyd heddiw. 

Mynydd Myddfai today is a peat-covered 

mountain. The peat makes the soil acidic and today no crops 

are grown, but ancient remains hidden beneath the peat showed 

that this was not always the case. An Iron Age roundhouse 

settlement was found on the mountain and preserved the 

charred remains of food and fuelwood. Across other parts of 

the mountain, ancient soil horizons known as buried soils were 

investigated when archaeologists dug test pits along the route (see 

cover photograph). In addition, cores were driven into the ground 

at a series of locations to recover pollen for analysis under the 

microscope. 

The archaeological evidence showed that Mynydd 

Myddfai was not covered in peat when the Iron Age 

settlement was established. In the Iron Age the soils on 

Mynydd Myddfai were good enough to allow the people to grow 

cereals. We know this because we found the remains of cereals 

which had been burnt in fires (1), as well as pollen which came 

from the cereals. No animal bones were found, but these were 

probably eaten away by the acidity from the peat since grass 

pollen found within the Iron Age soils indicates that extensive 

grazing was present for cattle and sheep. 

The peat bogs started to form late in the life of the 

settlement, and may have caused it to be abandoned 

as soil fertility declined. By the Roman period, the mountain 

was largely covered in peat, making it suitable only for upland 

grazing, which is how it remains today. 

Gwenith a haidd 

Spelt and barley 





17 

Darn o hanner uchaf maen melin Rhufeinig 

a ganfuwyd ar hyd y bibell yng Nghas-wis Sir 

Benfro: byddai wedi cylchdroi’n llorweddol ar 

garreg arall, gan falu’r grawn i gynhyrchu blawd 

Grawn wedi llosgi (roedd ychydig o’r grawn 

yn y ffwrn sychu’n llosgi’n aml) 

Charred cereal grains (a few grains within 

the drying oven often got burnt) 

Fragment of the top half of a Roman 

quernstone found along the pipeline at Wiston, 

Pembrokeshire: this would have rotated 

horizontally on another stone, grinding the cereal 

grains to produce flour 

Pwll tân 

Fire pit 

Ffliw 

Flue 

Sylfaen garreg ffwrn sychu cnwd 

Stone foundation of a crop-drying oven 

1 

Archwilio grawnfwydydd llosg o dan ficrosgop 

Examining burnt cereal grains under a microscope

18 



Bywyd a’r byd a ddaw: mynwent o’r Oes 

Efydd ym Mannau Brycheiniog 

Yn ogystal â’r pentrefi yr oedd pobl yn byw ynddynt, 

daeth archaeolegwyr o hyd i weddillion mynwentydd 

lle roeddent yn cael eu claddu. Daethpwyd o hyd i fynwent 

yn y Parc ym Mhen-pont a Llanfihangel, ar ochr bryn sy’n edrych 

dros afonydd Wysg a Chamlais (1). Rydym yn gwybod o safleoedd 

eraill o’r Oes Efydd fod dŵr wedi’i gysylltu â’r byd a ddaw, efallai’n 

llwybr i’r isfyd, ac felly mae’n debyg bod y fynwent wedi’i lleoli 

oherwydd yr olygfa hon. 

Sut rydym yn gwybod mai mynwent oedd hon? Daeth 

archaeolegwyr o hyd i ddeuddeg o feddau bach a oedd yn 

cynnwys esgyrn a oedd wedi cael eu llosgi (amlosgi) ar goelcerth 

angladdol (llwyfan pren dros goelcerth). Mae lliw esgyrn sydd 

wedi’u hamlosgi rhwng gwyn a llwyd ac mae’r esgyrn yn 

dameidiog iawn. Oherwydd hynny, gall fod yn anodd bod yn sicr 

mai esgyrn dynol ydynt a gwybod a oeddent yn perthyn i oedolyn 

neu blentyn, neu o ddyn neu fenyw. Er hynny, yn y fynwent hon 

roedd yr holl esgyrn yr oedd modd eu hadnabod yn esgyrn dynol. 

Pwy oedd wedi’u claddu yma? Roedd mwyafrif y beddau’n 

cynnwys gweddillion un person, ond roedd dau fedd yn cynnwys 

nifer o unigolion. Daethpwyd o hyd i weddillion pedwar ar ddeg o 

bobl i gyd. Roedd un bedd a oedd yn cynnwys gweddillion menyw 

hefyd yn cynnwys oedolyn arall a phlentyn rhwng 12 a 14 oed. 

Nid ydym yn gwybod ai dyn neu fenyw oedd yr oedolyn 

arall, ond pam, yn eich barn chi, y gallai’r bobl hyn fod wedi 

cael eu claddu gyda’i gilydd? 

Sut olwg oedd ar y beddau? Tyllau syml oeddent, a oedd 

weithiau wedi’u hymylu â cherrig (2). Roedd yr esgyrn llosg yn 

cael eu gosod yn y beddau hyn ynghyd â lludw o’r goelcerth 

angladdol, naill ai’n rhydd neu mewn bagiau sydd wedi pydru yn 

y cyfamser. Ar safleoedd eraill, câi’r esgyrn eu gosod mewn llestri 

crochenwaith, a elwir yn yrnau, y daethpwyd o hyd i enghreifftiau 

ohonynt ger Aberdaugleddau (3). 

Gan nad oedd dim o’r beddau’n cyffwrdd ei gilydd, mae’n 

debyg bod rhyw fath o arwydd wedi’i roi arnynt: sut y gallai hyn 

fod wedi’i wneud, yn eich barn chi? (Mae cliw ar y tudalennau a 

ganlyn). 

Life and afterlife: a Bronze Age cemetery 

in the Brecon Beacons 

As well as the villages in which people lived, 

archaeologists also found the remains of cemeteries 

where they were buried. One was found within the Park at 

Penpont and Llanfihangel, upon a hillside overlooking the Rivers 

Usk and Cwm Camlais (1). We know from other Bronze Age sites 

that water was associated with the afterlife, perhaps as a route to 

the underworld, so the cemetery was probably located because of 

this view. 

How do we know that this was a cemetery? Archaeologists 

found twelve small graves containing bone that had been burnt 

(cremated) on a funeral pyre (a wooden platform over a bonfire). 

Cremated bone is white to grey in colour and very fragmented, so 

it can be difficult to be sure that it is human, and whether it came 

from an adult or child or from a man or woman. However, within 

this cemetery all of the identifiable bone was human. 

Who was buried here? Most of the graves contained the 

remains of one person, but two contained several individuals. 

Overall, the remains of fourteen people were found. One grave 

containing the remains of a woman also contained another adult 

and a child aged 12–14. 

We don’t know whether the other adult was a man or a 

woman, but why do you think these people might have been buried 

together? 

What did the graves look like? They were simple pits, 

sometimes lined with stones (2). The burnt bone was placed into 

these graves along with ash from the funeral pyre, either loose or 

in bags which have since decayed. On other sites, the bone was 

placed in pottery vessels, called urns, examples of which were 

found near Milford Haven (3). 

Since none of the graves touched another, they were 

probably marked in some way: how do you think this might have 

been done? (There is a clue on the following pages). 



YR OES EFYDD 

BRONZE AGE 





19 

Dyffryn 

River valley 

1 

Archaeolegwyr yn datgloddio’r fynwent ym Mhen-pont a 

Llanfihangel, gan wynebu’r gogledd a chwm afon Camlais 

Archaeologists excavating the cemetery at Penpont and 

Llanfihangel, looking north towards the Cwm Camlais river 

valley 

Bedd yn cynnwys menyw 

Grave containing woman 

2 

Cynllun a golwg proffil o fedd wedi’i ymylu â cherrig, o Benpont 

a Llanfihangel 

Plan and profile view of a stone-lined grave from Penpont 

and Llanfihangel 

Gwedd cynllun 

Plan view 

N 

Gwedd proffil 

Profile view 

3 

Gweddillion amlosgedig o’r Oes Efydd mewn yrnau 

crochenwaith. Sylwch ar y smotiau gwyn o esgyrn llosg sydd wedi 

arllwys o un llestr sydd wedi cwympo ar ei ochr ac a wasgwyd gan 

bwysau pridd y bedd (20cm a 30cm yw’r graddfeydd) 

Bronze Age cremated remains within pottery urns. Note the 

white flecks of burnt bone spilling from one vessel which has 

tipped onto one side and been crushed by the weight of the 

grave soil (scales are 20cm and 30cm) 

0 0.5m 

carreg 

asgwrn wedi’i losgi 

stone 

cremated bone

20 



Bywyd a’r byd a ddaw: marwolaeth yn yr 

Oes Efydd 

Rydym yn gwybod o weddillion a gafodd eu canfod 

mewn mannau eraill fod agweddau at farwolaeth yn y 

gorffennol yn wahanol i agweddau yn yr oes bresennol, 

ac roedd y gwahaniad rhwng y meirw a’r byw yn llai 

clir. Ar y tudalennau hyn, gwelwn yr hyn a allai fod wedi digwydd 

yn dilyn marwolaeth y fenyw o’r Oes Efydd (1) a gafodd ei chladdu 

yn y fynwent y gwnaethom edrych arni ar y tudalennau blaenorol. 

Wrth i’r fenyw ddod yn nes at farwolaeth, mae’r 

paratoadau ar gyfer ei thaith i’r byd nesaf yn cychwyn 

(2). Mae coed tanwydd ar gyfer ei choelcerth amlosgi a bwyd ar 

gyfer gwledd yn cael eu casglu a’u paratoi. Mae aelodau’r teulu 

mewn pentrefi eraill yn cael eu gwahodd i’r angladd. 

Pa baratoadau eraill y gallai fod wedi’u gwneud ar gyfer yr 

angladd a’r seremoni? 

Mae ei chorff yn cael ei gario i’r goelcerth angladdol 

mewn gorymdaith (3). Mae seremoni’n cael ei chynnal tra bo’r 

tân yn cael ei gynnau ac mae’r galarwyr yn gwylio’r fflamau’n 

codi tuag at y corff. Yng ngolau’r goelcerth, mae’r galarwyr yn 

gwledda ac yn rhannu storïau am y fenyw. Ar ôl rhai oriau, mae’r 

corff wedi troi’n wasgariad o ddarnau bach o esgyrn sydd wedi 

gwynnu ac sydd wedi’u cymysgu â lludw’r coed. 

Mae’r esgyrn llosg yn cael eu casglu gan aelodau 

agos o’r teulu (4). Mae rhai’n cael eu cludo i’r fynwent 

deuluol ger yr afon. Mae twmpathau bach yn nodi beddau 

cynharach lle mae hynafiaid a theulu’r fenyw farw wedi’u claddu, 

ac mae’r galarwyr yn cerdded tuag at un o’r rhain. Mae un o’i 

pherthnasau’n tyllu drwy’r twmpath bach i mewn i fedd sy’n bodoli 

eisoes, gan ddatgelu pridd tywyll wedi’i gymysgu â darnau bach o 

esgyrn dynol llosg. Dyma weddillion gŵr y fenyw ac un o’i phlant. 

Ar ôl dweud rhai geiriau, mae merch hynaf y fenyw yn gosod 

gweddillion ei mam yn y bedd. Mae’r ferch hefyd yn gosod un o’r 

gleiniau a oedd gan ei mam, sydd wedi’i wneud o asgwrn anifail, 

yn y bedd, ac efallai fod y galarwyr yn ychwanegu peth o’r bwyd 

o’r wledd angladdol. 

Ni chafodd pob un o esgyrn amlosgedig y fenyw ei 

gladdu, ond nid ydym yn gwybod beth ddigwyddodd 

i’r gweddill. A oeddent yn cael eu cadw yng nghartref y teulu? 

A oeddent yn cael eu claddu mewn man arall? A oeddent yn cael 

eu gwasgaru? Un posibilrwydd yw bod gweddillion hynafiaid yn 

cael eu cadw fel y gellid dod â nhw allan ar achlysuron arbennig i 

gymryd rhan ym mywyd y teulu. 

Life and afterlife: death in the Bronze 

Age 

We know from remains found elsewhere that attitudes 

to death in the past differed from today, and the 

separation between the dead and the living was less 

clear. On these pages, we see what might have happened 

following the death of the Bronze Age woman (1) who was buried 

in the cemetery we looked at on the previous pages. 

As the woman approaches death, preparations for 

her passing to the afterlife begin (2). Fuelwood for her 

cremation pyre and food for a feast are collected and prepared. 

Family members in other villages are invited to the funeral. 

What other preparations might have been made for the 

funeral and ceremony? 

Her body is carried to the funeral pyre in a procession 

(3). A ceremony is held whilst the fire is lit and the mourners 

watch the flames rise towards the body. In the light of the pyre, the 

mourners feast and exchange stories about the woman. After a 

few hours, the body has turned to a scatter of small whitened bone 

fragments mixed with the wood ash. 

The cremated bone is collected by close family 

members (4). Some is carried to the family cemetery overlooking 

the river. Small mounds mark earlier graves holding the dead 

woman’s ancestors and family, and the mourners make for one 

of these. One of her relatives digs away the small mound into an 

existing grave, exposing dark soil mixed with white flecks of burnt 

human bone. These are the remains of the woman’s husband and 

one of her children. After saying a few words, the woman’s eldest 

daughter places her mother’s remains in the grave. The daughter 

also places one of her mother’s beads, made from animal bone, 

into the grave, and perhaps the mourners add some of the food 

from the funeral feast. 

Not all of the woman’s cremated bone was buried but 

we don’t know what happened to the remainder. Was 

it kept within the family home? Was it buried elsewhere? Was it 

scattered? One possibility is that the remains of ancestors were 

kept so that they could be brought out on special occasions to 

participate in family life. 



YR OES EFYDD 

BRONZE AGE 





21 

1 2 

3 4

22 



Bywyd a’r byd a ddaw: corff coll a 

dirgelwch cynhanesyddol! 

Life and afterlife: a missing body and a 

prehistoric mystery! 

Yn Nhrecastell, daeth archaeolegwyr o hyd i ffos gron 

(1). Roedd y ffos yn mesur 9m o ran diamedr ac roedd wedi’i 

lleoli ar ben bryn. Roedd ffosydd tebyg mewn mannau eraill yn 

amgylchynu twmpathau claddu o’r Oes Efydd, ac felly, er na 

oroesodd twmpath yma, nid oedd yn syndod i’r archaeolegwyr 

eu bod wedi dod o hyd i dyllau maint bedd o dan y tir lle byddai’r 

twmpath wedi’i leoli (2). 

Yn rhyfedd iawn, nid oedd dim o’r tyllau hyn yn cynnwys 

gweddillion dynol. Yn lle hynny, roedd un yn cynnwys halberd, 

sef math prin o fwyell o’r Oes Efydd (3), gan gynnwys rhywfaint o’r 

goes bren. Mae cerfiadau ar graig a wnaed yn yr Oes Efydd (4) 

yn dangos bod y coesau hyn yn hir iawn (5). Canfuwyd drwy ddull 

radiocarbon fod y goes bren yn dyddio o 2450–2200 CC, sef adeg 

pan oedd y metelau cyntaf un yn cael eu cyflwyno. Mae’n debyg 

bod yr halberd, a oedd yn rhy werthfawr i fod yn offeryn, yn cael ei 

chario gan y pennaeth yn symbol o bŵer. Pan oedd yn newydd, 

byddai pen y fwyell wedi disgleirio, gan atgoffa pobl o’r haul, 

rhoddwr bywyd, ac o olau’r haul ar y dŵr, sef y llwybr i’r isfyd. 

Pam roedd halberd werthfawr wedi’i chladdu yn hytrach 

na chorff? Un posibilrwydd yw bod halberdau wedi mynd allan 

o ffasiwn, efallai wrth i fetelau ddod yn fwy cyffredin, ac felly 

cafodd yr halberd hon ei gosod i orffwys. Posibilrwydd arall yw ei 

bod yno yn lle corff pennaeth a fu farw mewn man arall ond na 

ddaethpwyd o hyd iddo erioed. Cyfnod o ryfela oedd hwn, ond 

roedd hefyd yn gyfnod pan deithiodd rhai pobl pellteroedd mawr, 

gan fasnachu mewn sgiliau a deunyddiau, ac i briodi. 

 

A allwch chi feddwl am resymau pam efallai na ddaethpwyd 

o hyd i gorff y pennaeth? 

Sut olwg oedd ar y ffos gron? Efallai ei bod wedi 

amgylchynu twmpath isel, ac roedd un o’r tyllau wedi bod yn 

cynnal postyn mawr, sef polyn totem o bosibl. Byddai’r ffaith ei fod 

wedi’i leoli ar ben bryn wedi golygu ei fod i’w weld o bell. Rydym 

yn gwybod bod pobl yn cofio’r twmpath am gyfnod hir wedi i’r 

halberd gael ei chladdu oherwydd, sawl canrif yn ddiweddarach, 

cafodd gweddillion dau berson eu claddu ar hyd ymyl y twmpath. 

A allai’r rhain fod yn ddisgynyddion i’r pennaeth a oedd yn 

berchen ar yr halberd? 

Pa mor bell yn ôl y gallwch olrhain hanes eich teulu? 

At Trecastle archaeologists uncovered a circular ditch, 

known as a ring-ditch (1). This was 9m in diameter and 

located on a hilltop. Similar ditches elsewhere surrounded Bronze 

Age burial mounds so, although no mound survived here, the 

archaeologists were not surprised to find grave-sized pits beneath 

where it would have been (2). 

Surprisingly, none of these pits contained human 

remains. Instead, one contained a halberd, a rare type of Bronze 

Age axe (3), which included some of the wooden handle. Bronze 

Age rock carvings (4) show that these handles were very long (5) 

and the wooden handle was radiocarbon dated to 2450–2200 

BC, a time when the very first metals were being introduced. Too 

precious to have been a tool, the halberd was probably carried 

by a chief as a symbol of power. When new, the axe-head would 

have shone brightly, reminding people of the sun, the giver of life, 

and of sunlight on water, the route to the underworld. 

Why was a valuable halberd buried instead of a 

body? One possibility is that halberds went out of fashion, 

perhaps as metals became more commonplace, so this one was 

laid to rest. Another is that it stood in place for the body of a chief 

who died elsewhere and was never found. This period saw warfare, 

but it was also a time when some people travelled over long 

distances, trading skills and materials and to marry. 

Can you think of reasons that the chief’s body might not 

have been found? 

What did the ring-ditch look like? It may have surrounded 

a low mound, and one of the pits had supported a large post, 

perhaps a totem pole. Its hilltop location would have made 

it visible from far away. We know that people remembered 

the mound long after the halberd was buried because several 

centuries later, the remains of two people were buried along the 

mound’s edge. Could these have been the descendants of the 

chief who owned the halberd? 

How far back in time can you trace your family history? 



YR OES EFYDD 

BRONZE AGE 





23 

Archaeolegwyr yn datgloddio’r ffos gron yn 

Nhrecastell 

Archaeologists excavating the ring-ditch at 

Trecastle 

2 

1 

Ffotograff o’r halberd: mae wedi troi’n wyrdd dros amser ond 

byddai wedi disgleirio â lliw euraid yn wreiddiol 

Photograph of the halberd: it has turned green with age but 

would originally have shone a golden colour 

3 

Cerfiadau ar graig o’r Alpes-Maritimes yn Ffrainc, sy’n 

dangos halberdau’n cael eu cario 

Rock carvings from the Alpes-Maritimes, France, showing 

halberds being carried 

4 5 

Adluniad o’r halberd ynghyd 

â’i choes 

A reconstruction drawing of the 

halberd with its handle

24 



Teithio a masnachu: ffyrdd, afonydd, a 

sarnau 

Travel and trade: roads, rivers and 

trackways 

Yn yr oes bresennol, rydym yn gyfarwydd â ffyrdd sy’n 

ein galluogi i deithio’n ddidrafferth. Fodd bynnag, drwy’r 

rhan fwyaf o hanes, nid yw pobl wedi adeiladu ffyrdd ac yn lle 

hynny maent wedi teithio ar hyd llwybrau, sarnau, ac afonydd. Yn 

y cyfnodau Mesolithig a Neolithig, roedd pobl yn symud o un lle 

i’r llall yn eithaf aml a byddai llwybrau wedi para am gyfnod byr 

yn unig, gan ddiflannu wrth i’r coetir aildyfu. O’r Oes Efydd, pan 

ddaeth aneddiadau’n fwy parhaol, byddai sarnau wedi dod yn 

llwybrau sefydlog, gan gael eu defnyddio am flynyddoedd. 

Roedd afonydd fel traffyrdd cynhanesyddol, ac 

roeddent yn galluogi pobl ac eitemau trwm i symud ar 

gychod. Prin yw’r enghreifftiau o gychod cynhanesyddol, ond 

cafodd y rhai y daethpwyd o hyd iddynt eu creu o foncyffion 

wedi’u cafnu, neu o estyll wedi’u gwnïo at ei gilydd, ac rydym yn 

gwybod bod modd defnyddio rhai o’r cychod i groesi moroedd. 

Y fyddin Rufeinig a adeiladodd y ffyrdd palmantog 

cyntaf ym Mhrydain. Gwnaethant adeiladu rhwydwaith 

o ffyrdd a oedd yn cysylltu caerau (1). Yn ddiweddarach, 

adeiladwyd y ffyrdd hyn rhwng trefi. Roedd y prif ffyrdd Rhufeinig 

wedi’u hadeiladu’n dda gan ddefnyddio haenau o gerrig a silt, 

a chan ddarparu wyneb galed a elwir yn fetlin. Mae’r ffotograff 

gyferbyn yn dangos segment o ffordd Rufeinig yn y Parc (2), a 

dangosir hefyd adluniad o’r gaer fach yn y Waun Ddu (3). 

Nid oedd pob ffordd Rufeinig wedi’i hadeiladu’n 

dda! Byddai ffermydd a phentrefi wedi’u cysylltu â’r prif 

rwydwaith â sarnau baw. Byddai milwyr a oedd yn gwasanaethu 

mewn allbyst bach yn ymdeithio ar hyd sarnau o’r fath nes iddynt 

gyrraedd y prif ffordd a oedd â metlin arni. Roedd anifeiliaid yn 

cael eu gyrru i’r farchnad ar hyd gyrlwybrau llawer ehangach, a 

olygai fod modd symud gyrroedd cyfan ar yr un pryd. 

Yn y cyfnod canoloesol, roedd ffyrdd Rhufeinig yn cael 

eu defnyddio ond ni wnaed gwaith cynnal a chadw 

arnynt yn aml. Daeth llawer ohonynt yn gaeëdig ac, mewn 

rhai mannau, ardaloedd eang o dir yr oedd pobl yn ymlwybro 

drwyddynt orau y gallent oedd ‘ffyrdd’ canoloesol mewn 

gwirionedd, a dim ond wrth ddod yn nes at bentrefi a phontydd 

y byddai’r rhain yn culhau. Yn ystod y chwyldro diwydiannol y 

dychwelodd proses systematig o adeiladu ffyrdd a’u hatgyweirio, 

gan fod angen cynyddol i weithwyr a deunyddiau symud o 

amgylch y wlad. Dyma’r cyfnod hefyd pan oedd camlesi a 

rheilffyrdd yn cael eu datblygu. 

Today, we are familiar with roads which allow us to 

travel easily. However, for most of history, people haven’t 

built roads and instead travelled along paths, trackways and 

rivers. During the Mesolithic and Neolithic periods, people were 

fairly mobile and paths would have been short-lived, vanishing 

as woodland regenerated. When settlement became more 

permanent from the Bronze Age onwards, trackways would have 

become stable routes, used over years. 

Rivers were like prehistoric motorways and allowed 

people and heavy items to move by boat. Examples 

of prehistoric boats are rare, but those found were made from 

hollowed tree trunks or from planks sewn together and we know 

that some were capable of crossing seas. 

The first paved roads in Britain were built by the Roman 

army. They built a network of roads linking forts (1). Later, these 

roads ran between towns. The main Roman roads were well made, 

using layers of stone and silt, providing a hard surface called 

metalling. The photograph opposite shows a segment of a Roman 

road within the Park (2) and a reconstruction of the small fort at 

Waun Ddu is also shown (3). 

Not all Roman roads were well made! Farms and villages 

would have been linked to the main network by dirt trackways. 

Soldiers serving in small outposts would have marched along such 

trackways until they reached the metalled main road. Animals 

were driven to market along much broader droveways, which 

allowed whole herds to be moved at once. 

During the medieval period, Roman roads were used but 

were not often maintained. Many became impassable and 

in places medieval ‘roads’ were in fact broad areas of land where 

people picked their way through as best they could, and these only 

narrowed at the approaches to villages and bridges. Systematic 

road building and repair returned during the industrial revolution 

with the increasing need to move labourers and materials around 

the country. This was the period that also saw the development of 

canals and railways.



25 

Llandeilo 

Llandovery 

Brecon Gaer 

Cefn-Brynich 

Pen y 

Gaer 

1 

Map o’r prif gaerau a’r rhwydwaith ffyrdd 

Rhufeinig yn y Parc (Burnham, B C a 

Davies J L, 2010. Roman Frontiers in Wales 

and the Marches (Aberystwyth: RCAHMW). 

Map of the main Roman forts and road 

network within the Park (Burnham, B C 

and Davies J L, 2010. Roman Frontiers 

in Wales and the Marches (Aberystwyth: 

RCAHMW). 

Abergavenny 

Caer ategol 

Auxiliary fort 

Coelbren 

Penydarren 

Caer ategol 

posib 

Ffordd Rufeinig 

Possible auxiliary 

fort 

Roman road 

Ffordd Rufeinig 

bosib 

Possible Roman 

road 

Darn o ffordd Rufeinig a gafodd 

ei ddatgloddio ar hyd y biblinell 

A section of Roman road 

excavated along the pipeline 

2 

© BBNP authority 

3 

Adluniad o’r gaer Rufeinig 

fach (caer allbost fach) yn y 

Waun Ddu 

A reconstruction of the Roman 

fortlet (a small outpost fort) at 

Waun-Ddu

26 



Dewch yn dditectif y dirwedd! 

Nid tirwedd naturiol yw’r dirwedd o’n cwmpas, yn y parc 

a thu hwnt, ond cynnyrch miloedd o flynyddoedd o 

weithgareddau dynol. Mae hyn yn golygu y gallwch ddarllen 

y dirwedd fel llyfr, os ydych yn gwybod beth rydych yn chwilio 

amdano, gan ddatrys y cliwiau i ail-greu ei hanes. Mae’r darluniad 

isod yn dangos rhai o’r pethau y gallech chi sylwi arnynt yn y Parc, 

a gyferbyn mae rhestr o’r pethau hyn a phwyntiau am sylwi arnynt. 

Become a landscape detective! 

The landscape around us, both within the park and 

beyond, is not a natural one, but is the product of 

thousands of years of human activities. This means 

that if you know what to look for, you can read the landscape 

like a book, deciphering the clues to reconstruct its history. The 

illustration below shows some of the things you might spot in the 

Park and opposite is a list of what they are and points for spotting 

them.



27 

Twmpathau claddu o’r Oes Efydd: 10 pwynt (ceisiwch sylwi ar 

dwmpathau gwelltog isel tua 10m ar eu traws a thua dwy fetr o 

uchder, sy’n aml wedi’u lleoli ar ben bryniau). 

Bronze Age burial mounds: 10 points (look out for low grassy 

mounds around 10m across and a couple of metres high, often 

located on hilltops). 

Maen hir o’r Oes Efydd: 8 pwynt (cerrig ar eu pen eu hunain 

wedi’u gosod am i fyny ac sydd fel arfer mor dal â pherson). 

Bronze Age standing stone: 8 points (isolated stones 

standing upright and usually the height of a person). 

Caer Rufeinig neu wersyll ymdeithio/ymarfer: 9 pwynt 

(ceisiwch sylwi ar gloddiau pridd isel wedi’u gosod mewn siâp 

cerdyn chwarae anferth). 

Roman fort or marching/practice camp: 9 points (look out for 

low earth banks arranged in the shape of a gigantic playing 

card). 

Castell canoloesol: 6 phwynt (cestyll cerrig sydd i’w cael yn 

aml ger croesfannau afonydd. Weithiau mae’r rhain ar 

dwmpathau, sef ‘myntiau’, ac weithiau dim ond y mwnt sydd ar ôl). 

Medieval castle: 6 points (stone castles often found near 

river crossings. Sometimes these are on mounds, known as 

mottes, and sometimes only the motte survives). 

Bryngaer o’r Oes Haearn: 7 pwynt (mae’r rhain wedi’u lleoli ar 

ben bryniau, er nad ydynt bob amser ar fryniau uchel iawn, ac 

maent yn goroesi ar ffurf cloddiau a ffosydd sy’n amgylchynu 

ardal gron neu hirgron ddegau o fetrau ar ei thraws). 

Iron Age hillfort: 7 points (these are located on hilltops, although 

not always on very high hills, and survive as banks and ditches 

surrounding a circular or oval area tens of metres across). 

Pentref modern â tharddiad canoloesol: 3 phwynt (mae mwyafrif ein 

pentrefi’n dyddio o’r cyfnod canoloesol. Fel arfer, mae hen eglwys ger canol y 

pentref yn dangos ei fod yn dyddio o’r cyfnod hwn. Gallai edrych y tu mewn i’r 

eglwys roi cliwiau inni ynglŷn â pha mor hen yw, a hynny mewn arweinlyfr o 

bosibl. Enillwch 5 pwynt ychwanegol am ganfod pryd y cafodd yr eglwys ei 

hadeiladu!). 

Modern village with medieval origins: 3 points (most of our villages date to 

the medieval period. An old church near the centre usually shows that the 

village began at this time. Looking inside the church might give clues as to how 

old it is, perhaps within a guide book. Win an extra 5 points if you find out when 

the church was built!). 

Chwareli calchfaen o’r 18eg ganrif i’r 20fed ganrif: 4 pwynt (roedd 

calchfaen yn cael ei gloddio yn ystod y chwyldro diwydiannol ac yn cael ei 

brosesu i wneud deunyddiau adeiladu fel morter ac i ffrwythloni caeau. 

Ceisiwch sylwi ar greithiau mawr ar ochrau bryniau, sy’n dangos clogwyni llwyd). 

18th–20th-century lime quarries: 4 points (limestone was quarried during 

the industrial revolution and processed to make building materials such as 

mortar and to fertilise fields. Look out for big scars in hillsides, exposing grey 

rock faces). 

Corlannau defaid â waliau cerrig, nad ydynt yn cael eu defnyddio 

bellach: 5 pwynt (roedd y rhain yn cael eu hadeiladu mewn ardaloedd ar yr 

ucheldir i gorlannu defaid yn ystod cyfnodau fel wyna. Ceisiwch sylwi ar 

waliau cerrig sychion wedi cwympo sy’n diffinio cyfres o ardaloedd bach siâp 

sgwâr. Enillwch 5 pwynt ychwanegol am sylwi ar y fynedfa i unrhyw un o’r 

corlannau unigol). 

Disused stone-walled sheep folds: 5 points (these were built in upland 

areas to pen sheep during times such as lambing. Look out for collapsed 

drystone walls defining a series of small rectangular spaces. Win an extra 5 

points for spotting the entrance to any of the individual folds). 

Eich sgôr chi 

Your score

28 Glossary 

Geirfa 

Isod mae rhestr o rai o’r termau sy’n cael eu 

defnyddio yn y llyfryn hwn ynghyd â’u hystyr. 

Ffwrn sychu cnydau: ffwrn fach, â sylfeini cerrig a tho a waliau clai, a oedd 

yn cael ei defnyddio i sychu grawnfwydydd newydd eu cynaeafu i’w hatal 

rhag egino tra oeddent yn cael eu storio. Roedd y rhain yn cael eu defnyddio 

yn ystod yr Oes Haearn, y cyfnod Rhufeinig, y cyfnod canoloesol a’r cyfnod 

ôl-ganoloesol. 

Cylchdroi cnydau: system a oedd yn cael ei defnyddio yn y cyfnod 

canoloesol pan fo cnydau gwahanol yn cael eu tyfu mewn unrhyw gae 

penodol ar sail rota, er mwyn cynnal ffrwythlondeb y pridd. 

Fflint: carreg galed sydd ag ymyl dorri finiog pan fo’n cael ei thorri. Roedd 

fflint yn cael ei ddefnyddio i greu offer torri a thyllu drwy gydol cynhanes. 

Gweler ‘naddu’. 

Naddu: cyfres o drawiadau manwl â morthwyl i dorri tameidiau oddi ar 

fflint, a oedd wedyn yn cael eu trimio i greu offer. 

Microlithiau: offer torri bach iawn a wnaed â fflint a oedd yn cael eu 

defnyddio yn y cyfnod Mesolithig ac a oedd yn cael eu gosod gyda’i gilydd ar 

yr un goes. 

Dyddio â Radiocarbon: techneg wyddonol sy’n mesur faint o Garbon 

14 sydd mewn gwrthrych organig fel asgwrn, siarcol, neu bren. Mae popeth 

byw organig yn amsugno Carbon 14 yn ystod ei oes, ond ar ôl marwolaeth 

mae’n cael ei ryddhau gan ddilyn cyfradd sefydlog. Gellir defnyddio’r gyfradd 

ryddhau hon fel cloc, gan olygu bod modd mesur oed gwrthrych. 

Amaethu â gwrym a rhych: dull o aredig a oedd yn creu gwrymiau a 

rhychau hir a ymestynnai ar draws caeau. 

Gwersylloedd Ymarfer Rhufeinig: gwersylloedd bach a oedd yn cael 

eu hadeiladu gan filwyr Rhufeinig a oedd yn cael eu hyfforddi i adeiladu 

Gwersylloedd Ymdeithio tra oeddent ar ymgyrch. Câi Gwersylloedd Ymdeithio 

eu hadeiladu pa bryd bynnag yr oedd uned o’r fyddin Rufeinig yn aros yn 

rhywle am noson. Strwythurau dros dro oeddent ond maent weithiau i’w gweld 

ar ffurf gwrthgloddiau bach. 

Plethwaith a dwb: dull o orchuddio waliau. Mae strwythur gwiail yn cael 

ei greu gan ddefnyddio coed hyblyg fel coed cyll sydd wedyn yn cael ei 

orchuddio â dwb, wedi’i greu o faw a/neu â thail wedi’i gymysgu â gwellt. 

Mae’r wal sy’n deillio o’r broses hon yn sychu’n galed, mae’n inswleiddiad da, 

ac mae modd ei phaentio. 

Dolenni defnyddiol 

Adroddiadau ar safleoedd: Mae adroddiadau unigol wedi’u hysgrifennu 

ar y safleoedd y cyfeirir atynt yn y testun ac mae modd eu darllen drwy wefan 

Archwilio yn 

http://www.cofiadurcahcymru.org.uk/arch/index_cym.html 

Archaeoleg Parc Cenedlaethol Bannau Brycheiniog: mae modd 

ymchwilio i gefndir archaeolegol ehangach y parc drwy fynd i wefan y parc yn: 

http://www.bannaubrycheiniog.org/ 

Geoparc Byd-eang UNESCO y Fforest Fawr 

http://www.geoparcyfforestfawr.org.uk/ 

Below is a list of some of the terms used in this 

booklet and what they mean. 

Crop drying oven: a small oven, with stone foundations and clay 

walls and roof, used to dry freshly harvested cereals to prevent them from 

germinating during storage. These were used during the Iron Age, Roman, 

medieval and post-medieval periods. 

Crop rotation: a system used in the medieval period where different crops 

were grown in any one field on a rota basis to maintain soil fertility. 

Flint: a hard stone which fractures to a sharp cutting edge. Flint was used 

to create cutting and piercing tools throughout prehistory. See ‘knapping’. 

Knapping: a series of precise hammer strokes used to flake fragments from 

a flint which were then trimmed to create tools. 

Microliths: very small flint cutting tools which were used during the 

Mesolithic period and which were hafted together onto a single handle. 

Radiocarbon dating: a scientific technique which measures the amount 

of Carbon 14 within an organic object such as bone, charcoal or wood. All 

organic lifeforms absorb Carbon 14 during their lifetime but this is released at 

a steady rate following death, and this release rate acts like a clock, allowing 

the age of the object to be measured. 

Ridge and furrow cultivation: a method of ploughing which produced long 

ridges and furrows stretching across fields. 

Roman Practice Camps: small camps built by Roman soldiers training 

to build Marching Camps when on campaign. Marching Camps were built 

whenever a Roman army unit halted for the night. They were temporary 

structures but are sometimes visible as slight earthworks. 

Wattle and daub: a method for cladding walls. A wicker structure is 

created using flexible wood such as hazel which is then clad in daub, created 

from mud and/or dung mixed with straw. The resulting wall dries hard, 

provides good insulation, and can be painted. 

Useful Links 

Site reports: The sites referred to in the text have been reported on 

individually and can be viewed via the Archwilio website at 

http://www.cofiadurcahcymru.org.uk/arch/ 

Brecon Beacons National Park archaeology: the wider archaeological 

background of the park can be researched by accessing the park website at 

http://www.breconbeacons.org/ 

Fforest Fawr UNESCO Global Geopark 

http://www.fforestfawrgeopark.org.uk/ 

Gwefan Cotswold Archaeology: 

http://www.cotswoldarchaeology.co.uk/ 

Cotswold Archaeology website: 

http://www.cotswoldarchaeology.co.uk/

29 

Safleoedd pwysig yn y Parc 

Safle 1942, Myddfai. Gwrthgloddiau gwrym a rhych (t. 28). 

Safle 37.05, Myddfai. Twmpath llosg (t.10–11). 

Safle 38.04-38.08, Myddfai. Fflintiau a adawyd gan helwyr-gasglwyr 

Mesolithig (t. 4-5 ac anheddiad o’r Oes Haearn (t. 12–13). 

Safle 38.14, Llywel. Rhan o’r ffordd Rufeinig rhwng Caerllion a Sarn 

Helen (t. 24–25). 

Safle 38.17, Trecastell. Ffos gron o’r Oes Efydd ynghyd â halberd 

(t. 22–23). 

Safle 47.00, Pen-pont a Llanfihangel. Mynwent o’r Oes Efydd 

(t. 18–21). 

Safle 49.05, 50.01, 50.02 a 50.11, Aberysgir. Rhannau o ffyrdd 

Rhufeinig ger Caer Rufeinig y Gaer (t. 24–25). 

Safle 51.07, Aberysgir. Tyllau Neolithig sy’n cynnwys crochenwaith a 

siarcol, adeilad Neolithig o bosibl (t. 6-7), ac anheddiad o dai crwn 

o’r Oes Haearn (t. 12–13). 

Significant sites within the Park 

Site 1942, Myddfai. Ridge and furrow earthworks (p. 28). 

Site 37.05, Myddfai. A burnt mound (p.10-11). 

Site 38.04-38.08, Myddfai. Flints left by Mesolithic huntergatherers 

(p. 4-5) and the remains of an Iron Age roundhouse 

settlement (p. 12-13). 

Site 38.14, Llywel. Part of the Roman road between Caerleon and 

Sarn Helen (p. 24-25). 

Site 38.17, Trecastle. A Bronze Age ring-ditch and halberd 

(p. 22-23). 

Site 47.00, Penpont and Llanfihangel. A Bronze Age cemetery 

(p. 18-21). 

Site 49.05, 50.01, 50.02 & 50.11, Yscir. Parts of Roman roads near 

Brecon Gaer Roman Fort (p. 25-26). 

Site 51.07, Yscir. Neolithic pits containing pottery and charcoal, a 

possible Neolithic building (p. 6-7) and an Iron Age roundhouse 

settlement (p. 12–13).

ISBN 9780993454523 

90000 > 

Cotswold 

Archaeology 

PARC CENEDLAETHOL 

BANNAU BRYCHEINIOG 

9 780993 

454523 

BRECON BEACONS 

NATIONAL PARK

Llinell Amser / A Line Through Time

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?