Aonad 3: Irish Medium Pupil Notes - Northern Ireland Curriculum
Aonad 3: Irish Medium Pupil Notes - Northern Ireland Curriculum
Aonad 3: Irish Medium Pupil Notes - Northern Ireland Curriculum
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Forbairt Phearsanta agus Comhthuiscint: Eochairchéim 1, Bliain 3<br />
Snáithe 2: Tuiscint Phearsanta agus Sláinte<br />
<strong>Aonad</strong> 3: Bí Cúramach, Bí Sábháilte<br />
<strong>Aonad</strong> Comhlántach: Cad Chuige ar Chóir Dom?<br />
Bí Cúramach,<br />
Bí Sábháilte<br />
Is iad príomhthéamaí an aonaid seo:<br />
- eolas a fháil ar an dóigh le fanacht sláintiúil;<br />
- na daoine, na háiteanna agus na rudaí a d’fhéadfadh<br />
a bheith mar bhagairt ort a aithint; agus<br />
- freagrachtaí méadaithe a fhorbairt agus tú ag fás aníos.
Cur chuige teagaisc<br />
Amuigh faoin Spéir<br />
Tabhair an fhoghlaim taobh amuigh. Cum deiseanna don<br />
fhoghlaim, don chruthú agus don fhiosrú. Déan ceapach<br />
glasraí do do rang féin. Fás oinniúin, prátaí nó cairéid le<br />
húsáid i stobhach folláin san fhómhar. Beidh páistí lánsásta<br />
a bheith páirteach nuair a thig leo a mbia féin a fhás, a<br />
bhaint agus a fheiceáil ar an phláta. Tabhair cuireadh do<br />
sheanóir ón phobal áitiúil cuidiú leat.<br />
Ag Déanamh Difir<br />
Thig le múinteoirí coinníollacha a chruthú sa seomra ranga a<br />
chuidíonn le páistí leis an fhoghlaim. Ach ní thig leo gach rud<br />
a dhéanamh! Tarlaíonn cuid mhór foghlama taobh amuigh<br />
den scoil, sa teaghlach agus sa phobal araon.<br />
Cuimhnigh go bhfuil srianta ort. Thig leat difear a dhéanamh<br />
ach ní dhéanann tú an difear uile. Mar a chéile, ní thig<br />
leat gach rud a dhéanamh agus caithfidh tú éirí as an<br />
smaoineamh gurb é sin an tasc atá agat.<br />
Cuimhnigh go bhfuil teorainneacha ann: thig le múinteoirí<br />
tionchar a imirt ar an fhoghlaim ach ní thig leo í a shocrú.<br />
Clár na gCeisteanna<br />
Cuir spás i leataobh do ‘Clár na gCeisteanna’. Le linn<br />
foghlaim téamach, iarr ar na páistí nótaí a dhéanamh de na<br />
rudaí ar mhaith leo a fháil amach fúthu. Greamaigh na nótaí<br />
ar an chlár.<br />
Cuir eolas ábhartha ar ‘Clár na gCeisteanna’, mar shampla,<br />
teidil leabhar, bileoga, seoltaí suíomhanna idirlín. Spreag<br />
na páistí le freagraí a lorg ar a gcuid ceisteanna. Déan<br />
nuashonrú rialta ar an eolas.<br />
Cur Chuige na Fiontraíochta<br />
Lean na ceithre cheannteideal seo nuair atá smaointe nua<br />
á gcruthú agus á bhfíorú:<br />
Smaointe a chur i ngníomh: tabhair taithí fíor do na páistí<br />
ar choincheap an fháis nuair atá fíorchuspóir acu.<br />
Róil: spreag na páistí le hoibriú lena chéile le teacht ar<br />
chomhaontuithe.<br />
Priacail: spreag na páistí le sult a bhaint as an rud nach<br />
bhfuil coinne leis agus as an eispéireas nuair nach bhfuil an<br />
toradh ar eolas.<br />
Freagracht: tabhair úinéireacht ar an tionscnamh do na<br />
páistí agus spreag iad le smaointe a ghiniúint agus cinntí<br />
a dhéanamh.
Croí-eispéiris<br />
oghlaim le chéile<br />
Bí Cúramach, Bí Sábháilte<br />
Ag Tógáil ar an Bhonnchéim<br />
Fiosraigh agus pléigh an tábhacht a bhaineann<br />
le fanacht folláin agus an dóigh le fanacht<br />
sábháilte i dtimpeallachtaí a bhfuil siad eolach/<br />
nach bhfuil siad eolach orthu:<br />
leanáil<br />
éan cinneadh ar an fhócas. I<br />
hfocail eile, cad é an t-eolas, dar<br />
eat, is gá a bheith ag na páistí<br />
aidir le bheith folláin agus fanacht<br />
ábháilte. Bíodh sé seo lárnach<br />
a teagasc agus san fhoghlaim.<br />
óg na páistí isteach sa phróiseas<br />
leanála trí, mar shampla:<br />
iad a spreagadh le ceisteanna<br />
ar mhaith leo a fhiosrú agus<br />
fadhbanna ar mhaith leo a<br />
réiteach a aithint;<br />
réimse áiseanna a chur ar fáil<br />
le tacú leis an fhoghlaim; agus<br />
bealaí a dtig leo teacht<br />
ar eolas a shainaithint (mar<br />
shampla, daoine, áiteanna<br />
fhorbraíonn daoine;<br />
agus suíomhanna idirlín).<br />
éan<br />
á lean plean nó sraith dhocht<br />
níomhaíochtaí. Ina áit sin forbair,<br />
oirfigh agus athchum an méid<br />
agus sa timpeallacht; agus<br />
tá le foghlaim agus le mothú acu<br />
g brath ar an áit a dtugann an<br />
i bhforbairt straitéisí le<br />
fanacht folláin sábháilte<br />
fhoghlaim thú agus ar na rudaí a<br />
oibríonn duitse agus do na páistí<br />
sa rang.<br />
- Cuir réimse gníomhaíochtaí in<br />
ord tosaíochta agus roinn iad<br />
seo leis na páistí;<br />
- Roinn an cuspóir ginearálta<br />
foghlama.<br />
- Déan cinnte go bhfuil<br />
deiseanna san áireamh le<br />
bheith ag obair ar bhonn<br />
aonair, i bpéirí agus i ngrúpaí.<br />
- fios a bheith acu cad é an dóigh le haire a thabhairt dá gcoirp le hiad<br />
a choinneáil sláintiúil agus folláin;<br />
- bunscileanna sláinteachais a aithint agus a chleachtadh<br />
- aithint gur cuid de phróiseas na beatha iad fás agus athrú;<br />
- straitéisí sábháilteachta pearsanta cuí a fhiosrú;<br />
- tuiscint a forbairt ar an tábhacht a bhaineann le sábháilteacht ar bhóithre;<br />
- tuiscint go dtig le cuid mhór substaintí a bheith contúirteach; agus<br />
- eolas a bheith acu ar na rialacha sábháilteachta a bhaineann le cógais a ghlacadh.<br />
Ag obair ag Eochairchéim 1<br />
Straitéisí agus scileanna le hiad<br />
féin a choinneáil slán folláin:<br />
Athbhreithnigh<br />
Tarlaíonn fíorfhoghlaim nuair a<br />
thig le páistí cuimhneamh agus<br />
athinsint a dhéanamh ar a raibh le<br />
foghlaim acu, i rith an phróisis.<br />
- Pléigh a raibh le foghlaim acu<br />
agus fiafraigh díobh cén áit a<br />
dtiocfadh leo seo a úsáid.<br />
- Spreag iad le héisteacht lena<br />
chéile agus le labhairt faoin<br />
dóigh a ndearnadh rudaí.<br />
- Ná déan dearmad dúshlán a<br />
chur faoina smaointeoireacht.<br />
- na roghanna i dtaca le stíl mhaireachtála fholláin a aithint agus a luach a aithint, na<br />
buntáistí a ghabhann le haclaíocht, scíth, bia folláin agus sláinteachas san áireamh;<br />
- a bheith ar an eolas faoi na céimeanna a bhaineann le fás agus forbairt an duine;<br />
- aithint mar a athraíonn freagrachtaí agus gaolta de réir mar a fhásann agus a<br />
- tuiscint go dtugtar cógais le go mothóidh tú níos fearr, ach go bhfuil roinnt drugaí<br />
contúirteach;<br />
- eolas a bheith acu ar cad é atá le déanamh nó ar cé air/uirthi a n-iarrfaidh siad<br />
cuidiú nuair a mhothaíonn siad go bhfuil contúirt ann;<br />
- a bheith ar an eolas faoi chineálacha éagsúla tromaíochta agus straitéisí<br />
pearsanta a fhorbairt le cur in éadan iompair gan iarraidh;<br />
- a bheith eolach ar chontúirtí agus ar bhagairtí a d’fhéadfadh a bheith sa bhaile<br />
- rialacha agus straitéisí simplí sábháilteachta a fhorbairt lena<br />
gcosaint féin ar ócáidí a d’fhéadfadh a bheith contúirteach.<br />
2<br />
50<br />
Eochairchéim 1, Bliain 3 Snáithe 1: Tuiscint Phearsanta agus Slái<br />
Ag bogadh i dtreo Eochairchéim 2<br />
An dóigh le sláinte, fás agus dea-bhail<br />
a chothú Cuspóir agus foghlama:<br />
le plé go sábháilte<br />
éifeachtach leis an timpeallacht:<br />
Stíl mhaireachtála atá sláintiúil<br />
agus sábháilte araon a aithint<br />
<strong>Notes</strong><br />
- tuiscint ar na buntáistí a bhaineann le stíl shláintiúil mhaireachtála,<br />
gníomhaíocht fhisiceach, bia folláin, scíth agus sláinteachas san áireamh;<br />
- a bheith eolach ar iarmhairtí dochracha orthu féin agus ar dhaoine eile maidir<br />
le tobac, alcól, tuaslagóirí agus substaintí neamhdhleathacha;<br />
- a bheith eolach ar an dóigh a bhfásann agus a bhforbraíonn an corp;<br />
- a agus bheith eolach ar tosú na hathruithe á fisiceacha tuiscint.<br />
agus mothúchánacha a tharlaíonn<br />
le linn caithreachais;<br />
- aithint cad é mar a athraíonn freagrachtaí de réir mar a fhásann siad aníos<br />
agus mar a éiríonn siad níos neamhspleáiche;<br />
- éirí feasach ar an chontúirt fhéideartha a ghabhann le gaolta, le stráinséirí nó<br />
lucht aitheantais, dea-thadhaill agus drochthadhaill san áireamh;<br />
- chur chuige freagrach agus forghníomhach a fhorbairt;<br />
- a bheith eolach ar cá háit, cá huair agus cad é an dóigh le cuidiú a iarraidh; agus<br />
- a bheith ar an eolas faoi ghnáthaimh bhunúsacha éigeandála agus garchabhrach.<br />
Dul chun cinn san fhoghlaim<br />
Tá mé ag tosú ar thorthaí cuid de mo roghanna a thuar agus a thuiscint.<br />
Thig liom cur síos a dhéanamh agus fios a bheith agam cad chuige a bhfuil sé<br />
tábhachtach bunghnáthaimh sláinteachais a chleachtadh.<br />
Thig liom daoine ‘iontaofa’ sa phobal a dtig liom cuidiú a iarraidh orthu a aithint.<br />
Tá a fhios agam cad é a thiocfadh liom a dhéanamh dá mbeadh mo shábháilteacht<br />
phearsanta i gcontúirt.<br />
Tá a fhios agam cad é a chaithfidh mé a dhéanamh leis an scoil/rang a dhéanamh<br />
sábháilte dom féin agus do dhaoine eile.<br />
Thig liom a mhíniú cad chuige a bhfuil rialacha sábháilteachta ag baint le cógais.<br />
Thig liom roghanna a ghiniúint agus torthaí gach rogha a mhíniú.<br />
Thig liom foinsí éagsúla eolais a aithint, a aimsiú agus a roghnú.<br />
Tá mé ag teacht ar níos mó eolais faoin phróiseas fáis ó óige go haois agus faoin<br />
dóigh a n-athraíonn riachtanais daoine.<br />
Thig liom a rá cad é mar atá mo chuid riachtanas ag athrú de réir mar atá mé ag fás aníos.<br />
Tá mé ag forbairt feasachta agus measa ar riachtanais daoine eile.<br />
Thig liom insint cad é mar a thiocfadh liom amharc i mo dhiaidh féin.<br />
Thig liom cur síos a dhéanamh ar chás ina mbeadh cuidiú ó dhuine fásta de dhíth orm.<br />
Tá mé ag feabhsú maidir le sealanna a ghlacadh agus le comhoibriú nuair atá mé<br />
ag obair i ngrúpa.
Eochairchéim 1, Bliain 3 Snáithe 1: Tuiscint Phearsanta agus Sláinte Bí Cúramach, Bí Sábháilte<br />
Cuspóir foghlama:<br />
Stíl mhaireachtála atá sláintiúil<br />
agus sábháilte araon a aithint<br />
agus tosú á tuiscint.<br />
<strong>Notes</strong><br />
Foghlaim le chéile<br />
Pleanáil<br />
Déan cinneadh ar an fhócas. I<br />
bhfocail eile, cad é an t-eolas, dar<br />
leat, is gá a bheith ag na páistí<br />
maidir le bheith folláin agus fanacht<br />
sábháilte. Bíodh sé seo lárnach<br />
sa teagasc agus san fhoghlaim.<br />
Tóg na páistí isteach sa phróiseas<br />
pleanála trí, mar shampla:<br />
- iad a spreagadh le ceisteanna<br />
ar mhaith leo a fhiosrú agus<br />
fadhbanna ar mhaith leo a<br />
réiteach a aithint;<br />
- réimse áiseanna a chur ar fáil<br />
le tacú leis an fhoghlaim; agus<br />
- bealaí a dtig leo teacht<br />
ar eolas a shainaithint (mar<br />
shampla, daoine, áiteanna<br />
agus suíomhanna idirlín).<br />
Déan<br />
Ná lean plean nó sraith dhocht<br />
gníomhaíochtaí. Ina áit sin forbair,<br />
foirfigh agus athchum an méid<br />
atá le foghlaim agus le mothú acu<br />
ag brath ar an áit a dtugann an<br />
fhoghlaim thú agus ar na rudaí a<br />
oibríonn duitse agus do na páistí<br />
sa rang.<br />
- Cuir réimse gníomhaíochtaí in<br />
ord tosaíochta agus roinn iad<br />
seo leis na páistí;<br />
- Roinn an cuspóir ginearálta<br />
foghlama.<br />
- Déan cinnte go bhfuil<br />
deiseanna san áireamh le<br />
bheith ag obair ar bhonn<br />
aonair, i bpéirí agus i ngrúpaí.<br />
Athbhreithnigh<br />
Tarlaíonn fíorfhoghlaim nuair a<br />
thig le páistí cuimhneamh agus<br />
athinsint a dhéanamh ar a raibh le<br />
foghlaim acu, i rith an phróisis.<br />
- Pléigh a raibh le foghlaim acu<br />
agus fiafraigh díobh cén áit a<br />
dtiocfadh leo seo a úsáid.<br />
- Spreag iad le héisteacht lena<br />
chéile agus le labhairt faoin<br />
dóigh a ndearnadh rudaí.<br />
- Ná déan dearmad dúshlán a<br />
chur faoina smaointeoireacht.<br />
2<br />
50
Scileanna Smaointeoireachta agus Ábaltachtaí Pearsanta faoi dheireadh Eochairchéim 1<br />
Bainistiú eolais<br />
Ceisteanna níos dírithe a chur faoin tasc; an cuspóir<br />
agus cad é ba chóir a dhéanamh a shoiléiriú;<br />
Comhchosúlachtaí a aithint le tascanna a<br />
rinneadh roimhe;<br />
Úsáid a bhaint as a gcuid smaointe féin agus<br />
smaointe daoine eile le foinsí éagsúla eolais a<br />
aithint, a aimsiú agus a roghnú;<br />
Spriocanna a chur lena gcuid oibre, codanna níos<br />
lú a dhéanamh de thascanna agus na chéad<br />
chéimeanna eile a phleanáil;<br />
Faisnéis a chlárú i bhformáidí éagsúla;<br />
Tosú ar sproicghrúpa agus cuspóir a aithint<br />
sa chumarsáid.<br />
Smaointeoireacht,<br />
fadhbréiteach agus<br />
cinnteoireacht<br />
Tuiscint a léiriú trína gcumas eagraíochta agus<br />
athchoimrithe;<br />
Eolas a sheicheamhú, a chur in ord, agus a réimniú<br />
de réir mar is cuí;<br />
Cosúlachtaí agus éagsúlachtaí a aithint trí rudaí a<br />
chur i gcomparáid agus a nascadh;<br />
Tosú ar thuartha a thastáil agus fianaise a<br />
chuardach;<br />
Cinntí a dhéanamh agus roghanna a sholáthar;<br />
Réitigh fhéideartha ar fhadhbanna a mholadh;<br />
Bheith córasach agus oibriú trí na céimeanna i<br />
dtascanna;<br />
Modhanna agus barúlacha a mhíniú, agus an fáth<br />
atá le roghanna agus gníomhartha a mhíniú; agus<br />
An difear a aithint idir na ceisteanna; cad chuige,<br />
cad é, cá háit agus cá huair.<br />
Bheith cruthaitheach<br />
Fiosracht a léiriú agus tús á chur le tascanna agus<br />
dúshláin úra;<br />
Taithí a bheith acu ar na céadfaí uilig a úsáid;<br />
Éisteacht le smaointe agus éispéiris agus iad a<br />
roinnt;<br />
A oiread smaointe agus is féidir a ghinniúint trí<br />
bheith ag tógáil agus ag comhcheangal smaointe;<br />
Am a ghlacadh agus samhlaíocht a úsáid; sult<br />
a bhaint as an rud nach bhfuil súil leis, an rud<br />
neamhghnách agus iontach; agus<br />
Fíorchúrsaí an tsaoil a fhiosrú agus a thástáil.<br />
Ag obair le daoine eile<br />
Tuilleamh cleachtaithe a fháil ar an fhoghlaim i<br />
gcomhpháirt;<br />
Dul i dtaithí ar an tsealaíocht, roinnt agus<br />
chomhoibriú agus iad ag obair ina ngrúpaí<br />
agus ina bhfoirne;<br />
Cinneadh ar cad é a chaithfear a dhéanamh i<br />
ngrúpa agus freagracht a ghlacadh as gnéithe<br />
éagsúla den obair;<br />
Léiriú gur féidir foghlaim ó ghníomhaíochtaí roinnte<br />
agus múnlaithe;<br />
Iompar agus teanga a chur in oiriúint do shuímh<br />
éagsúla;<br />
Cothrom na Féinne a thabhairt do dhaoine eile;<br />
agus<br />
Mothúcháin agus smaointe daoine eile a aithint<br />
agus meas a léiriú orthu.<br />
Féinbhainistiú<br />
Cinntiú go bhfuil a gcuspóirí á ngnóthú trí labhairt<br />
leo faoin rud atá siad a fhoghlaim, faoin obair a<br />
rinneadh agus faoi ghnéithe éagsúla ab fhéidir a<br />
fheabhsú;<br />
Dul siar ar a gcuid oibre de nós le beachtas agus le<br />
cruinneas na hoibre a chinntiú;<br />
Cloí le tascanna go gcuirfear críoch chuí leo, le<br />
spreagadh ón mhúinteoir;<br />
Cuidiú a iarraidh ar dhaoine eile;<br />
Oibriú i dtreo spriocanna pearsanta a d’aimsigh an<br />
múinteoir; agus<br />
Cur lena bhfeasacht ar na rudaí sin a mbaineann<br />
siad sult astu, na rudaí a thugann deacrachtaí<br />
dóibh, agus ar a gcuid láidreachtaí agus laigí.<br />
3
Trasna an Churaclaim: An Fhoghlaim a Nascadh<br />
Cruthaigh graif d’eolas<br />
fíor agus ábhartha atá<br />
comhordaithe ag na páistí.<br />
Úsaid TFC Usáid na Matamaitice<br />
Scileanna Smaointeoireachta<br />
agus Ábaltachtaí Pearsanta<br />
Focail agus<br />
frásaí a chluinfidh<br />
mé agus a<br />
úsáidfidh mé<br />
Athrú<br />
Dul sa seans<br />
Sábháilte<br />
Is ionann fás agus athrú.<br />
Cuir na páistí ag déanamh<br />
graif a léiríonn líon na<br />
bhfiacla atá ar iarraidh.<br />
Fás aníos<br />
Folláine<br />
I mbaol<br />
Faigheann na páistí taithí<br />
ar fhás le chéile agus iad<br />
ag foghlaim faoi bhia agus<br />
faoin phobal áitiúil.<br />
Dúshlán, contúirt<br />
Sábháilteacht<br />
4
Cógais, piollaí<br />
agus táibléid<br />
Taighde<br />
Gníomhaíocht 1<br />
Roghanna folláine<br />
Róil<br />
Rogha<br />
Gníomhaíochtaí foghlama<br />
Tuiscint ar roghanna folláine agus<br />
roghanna nach bhfuil chomh<br />
folláin sin.<br />
Gníomhaíocht 2<br />
Drandail agus fiacla folláine<br />
Aithint an tábhacht atá ag deashláinte<br />
béil agus folláine ghinearálta.<br />
Dea-mhothú<br />
Cosaint<br />
Fógraíocht<br />
Gníomhaíocht 3<br />
Fiontraithe na méar glas<br />
Cur chuige fiontraíoch i bhfás glasraí.<br />
Gníomhaíocht 4<br />
Priacail<br />
Béim ar thábhacht na<br />
sábháilteachta pearsanta.<br />
Forbairt<br />
Gníomhaíocht 5<br />
Daoine, áiteanna agus rudaí<br />
Pléann páistí úsáid shábháilte<br />
drugaí leighis.<br />
Pleanáil agus<br />
smaointe<br />
Freagracht<br />
Fíric, barúil<br />
Gníomhaíocht 6<br />
Rialacha faoi chógais<br />
Bheith eolach ar na rialacha faoi<br />
úsáid agus faoi dhíol cógas.<br />
Gníomhaíocht 7<br />
Fásaim agus athraím<br />
Folláin agus<br />
mífholláin<br />
Díriú ar na hathruithe éagsúla saoil<br />
a tharlaíonn le linn na forbartha.<br />
Gníomhaíocht 8<br />
Is ionann fás agus athrú<br />
Aithint go méadaíonn ár<br />
bhfreagracht asainn féin de<br />
réir mar a fhásaimid aníos.<br />
5
Gníomhaíocht foghlama 1: Roghanna folláine<br />
CROÍ-CHOINCHEAP<br />
Is gá go mbíonn páistí ar an eolas faoin<br />
iliomad tosca a chuireann le stíl fholláin<br />
mhaireachtála. Cuideoidh sé seo leo a aithint<br />
go mbeidh tionchar ag cuid de na roghanna a<br />
dhéanann siad ar a sláinte agus a bhfolláine.<br />
CRITÉIR RATHA MHOLTA<br />
Fiosróimid na rudaí a dhéanann folláin nó<br />
mífholláin muid.<br />
Sainaithneoimid na roghanna a dhéanaimid<br />
agus an tionchar a bhíonn acu ar ár bhfolláine.<br />
Tarraing Agus Scríobh<br />
GNÉITHE LE SONRÚ<br />
Sula dtosaíonn tú ar an aonad seo,<br />
cuir Áis A: Litir chuig Tuismitheoir(í)/<br />
Cúramóir(í) chun an bhaile le<br />
gach páiste. Cuirfidh sé seo ar an<br />
eolas iad faoi na gníomhaíochtaí<br />
a tharlóidh agus tabharfaidh sé<br />
smaointe dóibh faoin mhéid a<br />
thiocfadh leo a dhéanamh sa bhaile<br />
le tacú le foghlaim an pháiste sa<br />
réimse seo den churaclam.<br />
* Tá an modh ‘Tarraing agus<br />
Scríobh’ bunaithe ar ‘Health for<br />
Life’ le Noreen Whetton.<br />
Tabhair dhá leathanach bhána do gach páiste. Ar leathanach amháin<br />
abair leo pictiúr a tharraingt de dhuine atá folláin, dar leo. Iarr orthu<br />
roinnt focal agus frásaí a chur leis le cur síos ar rudaí a dtiocfadh leis<br />
an duine a dhéanamh le fanacht folláin. Ansin, iarr ar na páistí an<br />
leathanach eile a úsáid agus duine a tharraingt nach bhfuil chomh<br />
sláintiúil sin. Arís, spreag iad le focail agus frásaí a chur leis le cur síos<br />
ar rudaí a dhéanfadh nó nach ndéanfadh an duine.<br />
DE DHÍTH<br />
- Litir chuig Tuismitheoir(í)/<br />
Cúramóir(í) (Áis A)<br />
- Suirbhé (Áis B)<br />
- Leathanaigh bhána<br />
- Bogearraí grafa TFC<br />
LE DÉANAMH<br />
- Tarraing agus Scríobh<br />
- Lá Folláin<br />
- Suirbhé<br />
6
Nuair atá na pictiúir críochnaithe ag<br />
na páistí, iarr orthu iad a thabhairt le<br />
chéile isteach i spás oscailte (urlár nó<br />
tábla) agus seisiún gailearaí a bheith<br />
acu. Amharc ar dtús ar na pictiúir<br />
uile de na daoine folláine. Mar rang,<br />
pléigí na cosúlachtaí sna pictiúir, mar<br />
shampla, tagairtí d’aclaíocht, scíth,<br />
cothú (bia agus deoch), sláinteachas<br />
pearsanta, súgradh agus cairde.<br />
Spreag na páistí le machnamh níos<br />
doimhne a dhéanamh ar gach<br />
gné den dea-shláinte. Labhair<br />
faoi na focail nó na manaí atá ag<br />
na páistí sna pictiúir. Aontaigh ar<br />
phríomhthréithe an duine shláintiúil.<br />
Comhordaigh na freagraí seo (mar<br />
phicteagram b’fhéidir) sa dóigh go<br />
bhfuil taifead agat ar cad é is duine<br />
folláin ann, dar leis an rang.<br />
Ina dhiaidh sin déan seisiún<br />
gailearaí leis na pictiúir den duine<br />
nach bhfuil chomh folláin sin. Pléigh<br />
cosúlachtaí ar bith atá i bhfreagraí<br />
na bpáistí. Comhordaigh na pictiúir<br />
uile i dhá leabhrán ar a dtabharfar<br />
‘Folláin’ agus ‘Mífholláin’. Cuir ar<br />
taispeáint iad sa seomra ranga le<br />
tréithe an duine fholláin agus aon<br />
teachtaireacht folláine atá ar eolas<br />
cheana féin ag na páistí.<br />
Ar deireadh, fiafraigh de na páistí<br />
cé atá freagrach as iad a choinneáil<br />
folláin agus pléigh na cúiseanna.<br />
Lá Folláin<br />
Iarr ar na páistí smaoineamh ar an<br />
chuma atá ar dhuine folláin agus<br />
ar an chineál iompair atá ag an<br />
duine sin. Ansin, iarr ar na páistí<br />
smaoineamh ar na rudaí folláine<br />
uile a rinne siad inné ón uair a<br />
mhúscail siad go dtí go ndeachaigh<br />
siad a luí. Cuir iad ag taifeadadh na<br />
ngníomharthaí folláine uile i leabhar<br />
bíseach fiarláin nó i bhformáid clár<br />
scéalta. Spreag iad le smaoineamh<br />
ar na rudaí uile atá de dhíth ar<br />
chorp folláin le go bhfeidhmeoidh<br />
sé go maith ar feadh an lae.<br />
Spreag iad fosta le pictiúir agus<br />
eochairfhocail nó frásaí a úsáid.<br />
Ansin socraigh ina bpéirí iad le go<br />
roinnfidh siad a saothar lena chéile.<br />
Bíodh an fhormáid tuairiscithe seo<br />
in úsáid acu:<br />
- Tá a fhios agam go bhfuil mé do<br />
mo choinneáil féin folláin nuair...<br />
- Tá a fhios agam go gcaithfidh<br />
mé...a dhéanamh níos minice.<br />
- Tá a fhios agam go gcaithfidh mé<br />
gan...a dhéanamh chomh minic sin.<br />
Iarr ar gach péire athbhreithniú a<br />
dhéanamh lena gcomhghleacaithe.<br />
Ar deireadh, iarr ar gach páiste<br />
cuspóir folláin a roinnt a ndéanfaidh<br />
siad iarracht a choinneáil. Spreag iad<br />
le críoch a chur leis an ráiteas, ‘Tá mé<br />
ag dul a dhéanamh mo dhíchill...’<br />
Suirbhé<br />
Tabhair cóip d’Áis B: Suirbhé do gach páiste. Mínigh go bhfuil siad le<br />
suirbhé a dhéanamh sa tasc seo lena fháil amach faoi ghné amháin de stíl<br />
fholláin mhaireachtála. Tabhair orthu cinneadh a dhéanamh cén réimse<br />
ar mhaith leo a fhiosrú, mar shampla, an méid scíthe, an méid torthaí<br />
ite nó líon na n-uaireanta an chloig caite ag breathnú ar an teilifís. Ansin<br />
iarr ar na páistí bileog scóir a dhearadh leis an eolas a chlárú. Ansin iarr<br />
orthu an suirbhé a dhéanamh agus an t-eolas a chlárú. Cuir na páistí ag<br />
dearadh bunachar sonraí leis an eolas a chlárú nó ina áit sin, úsáid ceann<br />
a dhear tú féin ní ba luaithe. Iarr orthu an t-eolas ón bhileog scóir a iontráil<br />
sa bhunachar sonraí. Spreag iad le cinneadh ar an mhodh ghrafach is<br />
fearr leis na sonraí a léiriú agus le graf a chruthú. Priontáil amach na graif<br />
uile agus cuir ar taispeáint iad sa seomra ranga. Iarr ar na páistí a gcuid<br />
torthaí agus tátal a phlé lena chéile. Ar deireadh, iarr orthu TFC a úsáid le<br />
bileoigín a dhearadh le torthaí an tsuirbhé a léiriú. Iarr orthu na bileoigíní a<br />
roinnt lena gcomhghleacaithe, machnamh a dhéanamh ar an phróiseas<br />
agus feabhsú ar bith a mholadh.<br />
Síneadh<br />
Déan taighde faoin bhia ba mhaith leis na páistí a<br />
ithe ag am sosa le fanacht folláin. Bunaigh siopa<br />
folláin agus lig do na páistí cinntí a dhéanamh faoi:<br />
- cad é a dhíolfaidh siad;<br />
- cad é mar a gheobhaidh siad an bia;<br />
- cá huair agus cad é mar a dhíolfaidh<br />
siad é; agus<br />
- cad é a dhéanfaidh siad leis an bhrabús.<br />
7
Gníomhaíocht foghlama 2: Drandail agus fiacla folláine<br />
CROÍ-CHOINCHEAP<br />
Tá dea-shláinte béil riachtanach d’fholláine<br />
ghinearálta.<br />
Is eochairthoisc é sláinteachas fiacla luathóige<br />
i bhforbairt nósanna folláine le fiacla<br />
folláine an duine fhásta a chothú.<br />
CRITÉIR RATHA MHOLTA<br />
Aithneoimid agus cleachtfaimid<br />
bunscileanna sláinteachais.<br />
Beidh a fhios againn an tábhacht<br />
atá le forbairt nósanna folláine.<br />
Scuab agus Flas<br />
Tabhair cuireadh d’fhiaclóir nó do shláinteolaí fiacla teacht<br />
agus labhairt leis na páistí faoina gcuid oibre, faoi thábhacht<br />
na dea-shláinte béil agus scuabadh ceart. Bíodh plé<br />
ranga faoi dhrandail agus fiacla folláine. Roinn na rialacha<br />
d’fhiacla folláine (féach thíos) leis na páistí agus fiafraigh<br />
díobh cad chuige ar cheart dóibh iad a leanúint.<br />
GNÉITHE LE SONRÚ<br />
Thig leat eolas breise a fháil<br />
ó shuíomh idirlín an Health<br />
Promotion Agency<br />
www.healthpromotionagency.co.uk<br />
Thiocfadh leis an fhiaclóir pobail<br />
áitiúil comhairle agus treoir a<br />
sholáthar don ghníomhaíocht<br />
seo fosta.<br />
Iarr ar an ionad sláinte nó ar an<br />
fhiaclóir áitiúil póstaeir cúram<br />
fiacla a thabhairt duit.<br />
DE DHÍTH<br />
- Cóipeanna den Dúshlán Grúpa<br />
(Áis C)<br />
- Irisleabhair agus bileoga faoi fhiacla<br />
- Ceamara digiteach<br />
- Ábhair ealaíne don seomra ranga<br />
LE DÉANAMH<br />
- Scuab agus Flas<br />
- Póstaer Cúram Fiacla<br />
- Colláis Aoibh Gháire<br />
8
Rialacha d’Fhiacla Folláine<br />
Scuab na fiacla dhá uair sa lá<br />
Cuir flas trí na fiacla gach lá<br />
Scuab i ndiaidh béilí agus roimh dhul<br />
a luí<br />
Ith aiste chothrom fholláin bia<br />
agus seachain smailceanna<br />
siúcracha<br />
Gabh chuig an fhiaclóir dhá uair<br />
sa bhliain<br />
Faigh scuab nua fiacla gach trí<br />
mhí ar a laghad<br />
Cad chuige<br />
Le plaic a ghlanadh agus<br />
fiacla a choinneáil folláin<br />
Le plaic a ghlanadh agus<br />
fiacla a choinneáil folláin<br />
Le spruadar bia agus baictéir<br />
a ghlanadh sula dtéann tú a<br />
chodladh<br />
Tá bianna milse greamaitheacha<br />
thar a bheith<br />
díobhálach d’fhiacla mar<br />
greamaíonn siad de na fiacla<br />
agus is iad is cúis le lobhadh<br />
Thig le fiaclóir nó sláinteolaí<br />
an carnadh plaice agus tartair<br />
a ghlanadh, seiceáil faoi<br />
choinne chuasa agus deimhniú<br />
go bhfuil do bhéal folláin<br />
Níl scuab fiacla caite chomh<br />
héifeachtach le ceann nua<br />
Iarr ar na páistí straitéisí a mholadh a thiocfadh leo a úsáid sa bhaile lena<br />
chinntiú go gcaitheann siad go leor ama ag scuabadh na bhfiacla. B’fhéidir<br />
go smaoineodh siad ar fhocail dáin nó amhráin agus iad ag scuabadh, go<br />
n-úsáidfeadh siad orláiste uibhe nó go ndéanfadh siad comhaireamh a fhad<br />
le huimhir áirithe.<br />
Póstaer Cúram Fiacla Colláis Aoibh Gháire<br />
Roinn na páistí ina ngrúpaí beaga<br />
agus tabhair dóibh cóip d’Áis C:<br />
Dúshlán Grúpa. Abair leis na grúpaí<br />
gurb é a ndúshlán póstaer cúram<br />
fiacla a dhearadh. Léigh na treoracha<br />
ar Áis C agus mínigh na critéir ratha.<br />
Caithfidh cúig chomhairle chéillí faoi<br />
chúram fiacla agus croí-chomhairle<br />
amháin a spreagfadh páiste óg leis<br />
na fiacla a scuabadh ar maidin a<br />
bheith san áireamh ar gach póstaer.<br />
Abair leis na páistí gur cheart don<br />
phóstaer a bheith daite agus ar a<br />
laghad pictiúr amháin ann.<br />
Lig do ghrúpaí teacht a bheith acu ar<br />
réimse ábhar ealaíne le gur féidir leo<br />
a bpóstaeir a chruthú. Lig dóibh fosta<br />
an t-idirlíon a úsáid le heolas agus<br />
pictiúir a aimsiú. Comhairligh iad faoi<br />
shuíomhanna idirlín oiriúnacha. Cuir i<br />
gcuimhne dóibh rialacha an dúshláin<br />
a leanúint agus Áis C: Dúshlán Grúpa<br />
a úsáid má dhéanann siad dearmad<br />
ar an mhéid atá le déanamh acu.<br />
Ar a seal, iarr ar gach grúpa a<br />
saothar a roinnt leis an chuid eile<br />
den rang. Labhair faoina gcúig<br />
chomhairle chéillí agus iarr orthu a<br />
roghanna a mhíniú. Iarr orthu a gcroíchomhairle<br />
a léamh amach agus a<br />
mhíniú cad chuige ar chuir siad seo<br />
san áireamh.<br />
Bailigh pictiúir ó irisleabhair,<br />
nuachtáin agus foinsí eile de dhaoine<br />
agus aoibh an gháire orthu. Gearr<br />
agus gliúáil na pictiúir lena chéile le<br />
colláis aoibh gháire a dhéanamh.<br />
Tarraing grianghraif dhigiteacha de<br />
na páistí agus aoibh an gháire orthu<br />
le cur isteach sa cholláis. Cuir na<br />
páistí ag scríobh paragraf beag ar<br />
réimse de pháipéir fhiacailchruthacha<br />
faoi ócáid nuair nach dtiocfadh leo<br />
gan gháire a dhéanamh. Cuir iad<br />
seo leis an mhúrmhaisiú mar fhiacla.<br />
Cuir an múrmhaisiú ar taispeáint mar<br />
phíosa láir agus socraigh na póstaeir<br />
fiacla (a rinneadh sa ghníomhaíocht<br />
dheireanach) thart air.<br />
Síneadh<br />
Cruthaigh blocghraf ag léiriú líon na<br />
bhfiacla a chaill gach páiste sa rang.<br />
Léigh an scéal ‘Aisling Áine’ ón tsraith<br />
leabhar Bí Ciallmhar agus Smao!nigh<br />
(CCEA). Labhair faoi na rudaí a<br />
thiocfadh le hÁine a dhéanamh leis<br />
na fiacla a bhailíonn sí. Thig leat<br />
teacht ar ábhar tacaíochta don scéal<br />
ag www.niccurriculum.org.uk Lean<br />
na naisc ón rannán ‘Thinking Skills<br />
and Personal Capabilities’ go ‘Iris’s<br />
Dream’ in ‘Wise Up and Th!nk’.<br />
9
Gníomhaíocht foghlama 3: Fiontraithe na méar glas<br />
CROÍ-CHOINCHEAP<br />
Spreag foghlaim na bpáistí faoi bhia folláin,<br />
fás agus forbairt tríd an fhoghlaim a thabhairt<br />
taobh amuigh. Lig dóibh an nasc a fheiceáil<br />
idir an rud a fhásann siad agus an rud a<br />
itheann siad.<br />
CRITÉAR RATHA MHOLTA<br />
Tuigfimid an tábhacht atá le bia faoi<br />
choinne fáis agus forbartha.<br />
Anything’s Possible<br />
GNÉITHE LE SONRÚ<br />
Le bheith ábalta an ghníomhaíocht<br />
seo a chur i gcrích caithfidh<br />
do rang teacht a bheith acu ar<br />
leadhb beag talaimh a bheadh<br />
fóirsteanach le glasraí a chur.<br />
B’fhéidir go mbeadh garraíodóir<br />
nó feirmeoir áitiúil ábalta cuidiú<br />
leat leis an ghníomhaíocht seo<br />
agus eolas agus scileanna<br />
garraíodóireachta a thairiscint.<br />
Deimhnigh go gcloíonn gach<br />
cuairteoir ar an scoil le Polasaí<br />
Chosaint Páistí na scoile.<br />
Tá roinnt suíomhanna idirlín<br />
úsáideacha ann ar a n-áirítear<br />
Léigh an scéal Anything’s Possible ó Enterprise Story Sack CCEA. Is dóigh mhaith é seo le<br />
próiseas na fiontraíochta a chur i láthair na bpáistí. Labhair faoin mhéid atá i gceist le bheith<br />
fiontraíoch. Cuir in iúl do na páistí go mbeidh fiontar dá gcuid féin acu le bainistiú. Cuirfidh siad,<br />
fásfaidh siad, bainfidh siad agus go fiú íosfaidh siad nó díolfaidh siad a gcuid glasraí féin.<br />
Úsáid Próiseas na Fiontraíochta thíos mar threoir. Beidh an próiseas inchreidte má théitear<br />
ag plé le daoine ón phobal áitiúil. B’fhéidir go gcuideodh comharchumann feirmeoirí áitiúil<br />
trí shíolta a bhronnadh nó comhairle a thabhairt.<br />
feachtas an Royal Horticultural<br />
Society do ghairdíní scoile<br />
www.rhs.org.uk/schoolgardening<br />
Thig leat<br />
www.potatoesforschools.org.uk<br />
a úsáid le teacht ar eolas faoi fhás<br />
prátaí nó www.teachernet.gov.uk/<br />
growingschools faoi choinne<br />
chás-staidéir úsáideacha.<br />
DE DHÍTH<br />
- Anything’s Possible<br />
(CCEA Enterprise Story Sack)<br />
LE DÉANAMH<br />
- Anything’s Possible<br />
10
Teanga na Fiontraíochta<br />
SMAOINTE<br />
TAIGHDE Cinn ar an áit is fearr do cheapach na nglasraí. Amharc ar ionad na gréine sa spéir ag tráthanna éagsúla den<br />
lá agus iarr comhairle an é scáth, grian nó páirtscáth is fearr don fhás. Tarraing grianghraif dhigiteacha den áit<br />
ag tús an tionscnaimh agus go tráthrialta le húsáid mar amharcdhialann agus leis an dul chun cinn a rianú.<br />
PLEANÁIL<br />
Próiseas na Fiontraíochta<br />
Cruthaigh agus roinn smaointe faoin dóigh le heolas a fháil ar fhás glasraí. Bíodh meas agat ar gach moladh.<br />
Roghnaigh na smaointe is fóirsteanaí trí phróiseas cinnteoireachta réamhaontaithe.<br />
Amharc ar na comhráite luatha seo mar dheis foghlama a dtiocfaidh tú ar ais chuici ar ball, b’fhéidir.<br />
Iarr comhairle ar a lán daoine éagsúla faoin gharraíodóireacht agus faoi fhás glasraí. Mar shampla, cuir<br />
ceistneoirí simplí abhaile leis na páistí lena fháil amach cad iad na glasraí is fearr le fás dar le tuismitheoir(í) nó<br />
seantuismitheoir(í). Nó cuir ceist ar ríomhphost chuig ‘Gardening Time’ BBC Radio Ulster le treoir ghairmiúil a lorg.<br />
Déan cleachtadh ransú smaointe leis na páistí le cuidiú leat na tosca uilig atá le cur san áireamh sa phlean<br />
gníomhaíochta a aithint.<br />
Mar rang, forbair plean gníomhaíochta. Úsáid na ceisteanna seo a leanas le nod a thabhairt do<br />
smaointeoireacht na bpáistí:<br />
- Cad é atáimid ag iarraidh a dhéanamh?<br />
- Cad é atá le déanamh?<br />
- Cé a dhéanfaidh na rudaí éagsúla?<br />
- Cá mhéad ama atá againn?<br />
- Cad iad na fadhbanna a d’fhéadfadh teacht aníos?<br />
- An bhfuil airgead de dhíth orainn leis seo a dhéanamh?<br />
- Cé a chuideoidh linn?<br />
- Cad é mar a bheidh a fhios againn gur smaoineamh maith atá/a bhí ann?<br />
Cuir san áireamh ceisteanna mar shláinte agus sábháilteacht agus riachtanais gach duine a úsáideann an spás.<br />
Iarr ar na páistí amharc ar shuíomh an cheapaigh agus pictiúir a dhéanamh den chuma ar mhaith leo a<br />
bheith air amach anseo.<br />
RÓIL Aontaigh ar na róil atá de dhíth le go mbeadh rath ar an cheapach glasraí. Ar dtús is iad na róil a dtiocfadh<br />
leo a bheith acu; bainisteoir, bainisteoir cúnta, taighdeoirí, airgeadas agus fógraíocht.<br />
11
Gníomhaíocht foghlama 3: Fiontraithe na méar glas (ar lean)<br />
Teanga na Fiontraíochta Próiseas na Fiontraíochta<br />
AIRGEADAS<br />
Mar rang pléigh agus aithin an trealamh agus na hacmhainní atá de dhíth le cothú a dhéanamh ar an cheapach<br />
glasraí. An dtig trealamh a cheannach, a fháil ar iasacht nó mar bhronntanas? Oibrigh le chéile le cinneadh ar an<br />
mhéid airgid atá de dhíth ar an rang leis an tionscnamh a mhaoiniú agus cad é an dóigh a dtig leo an t-airgead<br />
a íoc ar ais. Lig do na páistí a gcuid smaointe a chur i láthair baill foirne, Bord na nGobharnóirí nó gnólachtaí<br />
áitiúla. Cuir na páistí ag margáil leis an Phríomhoide faoi tsuim airgid seo. (Tabharfaidh sé seo taithí fhiúntach<br />
do na páistí ar luach airgid, iasachtaí, aisíocaíochtaí agus na dóigheanna is fearr le hairgead a chaitheamh).<br />
FÓGRAÍOCHT Cuir na páistí ag plé na gceisteanna seo a leanas agus ag aontú ar na freagraí:<br />
- Cad é mar a thig linn ár gcuid oibre sa gháirdín a chur chun cinn?<br />
- Cad é a tharlóidh do na táirgí?<br />
- An íosfaimid na táirgí nó an ndíolfaimid iad ag Aonach an Fhómhair?<br />
- Cad é a dhéanfaimid leis an bhrabús?<br />
Cuir na páistí ag amharc ar réimse fógraí agus á n-úsáid<br />
le cuidiú leo fógraí a dhearadh dá dtáirgí.<br />
12
Cuimhnigh gur gá do na páistí le linn an tionscadail seo;<br />
- éisteacht le daoine eile; agus<br />
- foghlaim faoin dóigh le barúlacha a thabhairt agus<br />
a ghlacadh agus iad feasach ar dhaoine eile.<br />
Nuair atá an tionscadal curtha i gcrích glac an t-am<br />
le hathbhreithniú a dhéanamh ar na próisis agus ar<br />
an fhoghlaim a bhfuil taithí faighte ag na páistí orthu.<br />
Cuir na ceisteanna seo a leanas orthu:<br />
- Ar bhain muid amach an méid a chuir muid romhainn?<br />
- An bhfuil sibh sásta leis an toradh?<br />
- Cad é a dhéanfadh sibh ar dhóigh eile dá mbeadh<br />
sé le déanamh arís agaibh?<br />
13
Gníomhaíocht foghlama 4: Priacail<br />
CROÍ-CHOINCHEAP<br />
Caithfidh páistí teachtaireachtaí faoi shábháilteacht<br />
phearsanta a chluinstin ar bhonn rialta, sa bhaile<br />
agus ar scoil araon. Mar shampla, caithfidh siad<br />
a bheith ar an eolas faoi na contúirtí a bhaineann<br />
le trácht, uisce, tine agus leictreachas.<br />
CRITÉIR RATHA MHOLTA<br />
Aithneoimid daoine atá freagrach as sábháilteacht<br />
sa phobal.<br />
Tuigfimid agus aithneoimid go bhfuil rialacha<br />
riachtanach le daoine a chosaint agus a<br />
List choinneáil and Sort sábháilte.<br />
Cuairteoir Speisialta<br />
Sa ghníomhaíocht seo, tiocfaidh cuairteoir(í)<br />
speisialta a labhróidh leis an rang faoi<br />
shábháilteacht phearsanta. Ba cheart go<br />
mbeadh an/na cuairteoir(í) in ann comhairle<br />
cheart agus straitéisí le sábháilteacht phearsanta<br />
a chothú i suíomhanna éagsúla a chur ar fáil.<br />
GNÉITHE LE SONRÚ<br />
Tabhair cuireadh d’aoichainteoir<br />
teacht chuig an seomra ranga<br />
agus labhairt faoin tsábháilteacht<br />
phearsanta. Má dhéantar<br />
ullmhúchán ceart tabharfaidh<br />
an chuairt seo deis do na páistí<br />
foghlaim faoi shábháilteacht ar<br />
dhóigh shuimiúil.<br />
Cinnteoidh ullmhúchán cúramach<br />
don chuairt seo go mbeidh deathaithí<br />
foghlama ag na páistí.<br />
Ullmhaigh ceisteanna roimh<br />
ré agus cuir spéiseanna agus<br />
cúiseanna imní na bpáistí in iúl don<br />
aoichainteoir roimh ré. Má dhíríonn<br />
an t-aoichainteoir ar thopaic<br />
spéisiúil, beidh na páistí níos gafa<br />
leis an fhoghlaim.<br />
DE DHÍTH<br />
- Bogearraí próiseála focal TFC<br />
LE DÉANAMH<br />
- Cuairteoir Speisialta<br />
- Cuireadh<br />
- Ceisteanna<br />
- Ullmhú don Chuairt<br />
- Measúnú<br />
- Á Thógáil ar Bord<br />
Bíodh seisiún pleanála plébhunaithe agat leis na páistí le cuidiú leat ullmhú don<br />
imeacht seo. Iarr orthu smaoineamh ar shábháilteacht phearsanta agus déan<br />
ransú smaointe faoina bhfuil ar eolas acu cheana féin. Iarr orthu smaoineamh ar:<br />
- na daoine uile a oibríonn lena sábháilteacht a chinntiú, mar shampla, póilín,<br />
comhraiceoir dóiteáin, tiománaí otharchairr agus tuismitheoir/cúramóir; agus<br />
- na háiteanna uile ina bhfuil sábháilteacht ina ceist mhór, mar shampla sa<br />
bhaile, ar scoil, ag trasnú an bhóthair nó cois trá.<br />
Cuir moltaí na bpáistí in ord tosaíochta.<br />
14
Cuireadh<br />
Inis do na páistí gur mhaith leat<br />
cuireadh a thabhairt do chuairteoir(í)<br />
speisialta chuig an rang le labhairt<br />
faoi shábháilteacht phearsanta.<br />
Mar rang, aontaigh ar an duine/<br />
na daoine a gheobhaidh cuireadh.<br />
Thiocfadh leat cuireadh a thabhairt<br />
do bhainisteoir staisiún traenach<br />
le labhairt faoi shábháilteacht ar<br />
thraenacha, oifigeach oideachais um<br />
shábháilteacht ar bhóithre de chuid<br />
an DoE le labhairt faoi shábháilteacht<br />
ar bhóithre nó garda slándála in<br />
ionad siopadóireachta le labhairt faoi<br />
shábháilteacht le linn siopadóireachta.<br />
Mar rang, pléigh agus aontaigh ar an<br />
dóigh is fearr le cuireadh a thabhairt<br />
don/do na haoichainteoir(í) teacht<br />
agus labhairt leis an rang. Úsáid na<br />
ceisteanna seo a leanas leis an phlé<br />
a threorú:<br />
- Cad é mar a thabharfaimid an<br />
cuireadh?<br />
- Ar cheart dúinn an cuireadh a<br />
chur sa phost/ríomhphost/<br />
scairt gutháin/go pearsanta?<br />
- Cá huair a tharlóidh an chuairt?<br />
- Cén t-eolas is gá a bheith ag<br />
an/na haoichainteoirí?<br />
Iarr ar dhaltaí aonaracha cuireadh<br />
a dhearadh agus a chruthú don/do<br />
na cuairteoir(í) speisialta. Iarr orthu<br />
íomhá a chur ar an chuireadh mar<br />
aon leis an eolas seo a leanas:<br />
- an ócáid lena mbaineann an<br />
cuireadh;<br />
- na daoine a chuir an cuireadh;<br />
- dáta na cuairte;<br />
- am na cuairte; agus<br />
- sonraí don fhreagra.<br />
Sábháil agus priontáil gach ceann de<br />
na cuirí. Bíodh seisiún gailearaí agaibh<br />
le haontú ar an chuireadh a úsáidfear.<br />
Sábháil, priontáil agus cuir an cuireadh<br />
roghnaithe sa phost nó ríomhphost<br />
chuig an/na haoichainteoir(í).<br />
Ceisteanna<br />
Mar rang, aontaigh ar na ceisteanna<br />
atá le cur ar an/na haoichainteoir(í).<br />
Úsáid na ceisteanna seo a leanas<br />
le smaointeoireacht na bpáistí a<br />
spreagadh:<br />
- Cad é is gá dúinn a fháil amach?<br />
- Cad é a dhéanann siad?<br />
- Cad é an dóigh a ndéanann siad<br />
cinnte go bhfuil daoine sábháilte?<br />
- Cad é atá de dhíth orthu lena<br />
gcuid oibre a dhéanamh?<br />
Cuir an/na haoichainteoir(í) ar an<br />
eolas roimh ré le ligean dóibh<br />
freagraí a ullmhú.<br />
Ullmhú don Chuairt<br />
Roinn amach róil agus freagrachtaí grúpa le hullmhú don chuairt.<br />
Bí cinnte go bhfuil na páistí uile páirteach. Cuir ag plé iad agus ag<br />
aontú ar fhreagraí ar na ceisteanna seo a leanas:<br />
Cá háit a<br />
dtiocfaimid<br />
le chéile?<br />
- Sa seomra<br />
ranga/halla?<br />
- Cá háit a<br />
suífidh an/na<br />
cuairteoir(í)<br />
speisialta?<br />
- Cá háit a<br />
suífimidne?<br />
Cad é mar a<br />
dhéanfaimid<br />
taifead ar an<br />
chuairt?<br />
- An úsáidfimid<br />
taifeadán/<br />
ceamara<br />
digiteach?<br />
- Cé a<br />
thurraingeoidh<br />
na grianghraif?<br />
Cé a bhuailfidh le agus a<br />
bheannóidh don/do na<br />
haoichainteoir(í)?<br />
- An mbuailfidh duine éigin<br />
leo ag an doras?<br />
- Cé a thabharfaidh a fhad<br />
leis an seomra ranga iad?<br />
- Cé a chuirfidh in aithne<br />
don rang iad?<br />
Cad é mar a roinnfimid an fhoghlaim?<br />
Cad é a dhéanfaimid<br />
ag deireadh na<br />
cuairte?<br />
- Cé a ghabhfaidh<br />
buíochas lenár<br />
gcuairteoir(í)?<br />
- Cad é mar a chuirfimid<br />
in iúl dóibh gur thaitin<br />
an chuairt linn?<br />
- Cé a thaispeánfaidh an<br />
bealach amach dóibh?<br />
- Cad é mar a thig linn a insint do dhaoine eile<br />
faoin chuairt?<br />
- An ndéanfaimid taispeántas sa seomra ranga?<br />
- An dtiocfadh linn ‘Taispeáin agus Inis’ a dhéanamh<br />
ag an tionól?<br />
- An gá dúinn grianghraif a tharraingt?<br />
Taifead na cinntí uile agus coinnigh cuntas ar an phróiseas.<br />
15
Gníomhaíocht foghlama 4: Priacail (ar lean)<br />
Measúnú<br />
I ndiaidh na cuairte, bíodh seisiún<br />
plé agaibh le haiseolas a fháil ó<br />
na páistí. Iarr orthu na ceisteanna<br />
seo a leanas a fhreagairt:<br />
- Cén obair a dhéanann na<br />
cuairteoirí?<br />
- Cad é a d’inis siad dúinn faoin<br />
tsábháilteacht?<br />
- Cad é a d’fhoghlaim muid<br />
a bhí nua?<br />
- Cad é a dhéanfaimis ar<br />
bhealach eile anois?<br />
- Ar bhain tú sult as bheith ag<br />
foghlaim ar an dóigh seo?<br />
Cad chuige?<br />
Á Thógáil ar Bord<br />
Iarr ar na páistí a shamhlú<br />
go bhfuil siad ina n-oifigigh<br />
shábháilteachta scoile. Caithfidh<br />
siad measúnú priacal a chur i<br />
gcrích i gcuid amháin den scoil.<br />
Eagraigh an rang ina gceithre<br />
ghrúpa. Tabhair ceann de na<br />
limistéir seo do gach grúpa:<br />
- seomra ranga;<br />
- seomra cótaí:<br />
- tailte na scoile; agus<br />
- bialann.<br />
Cuir in iúl do na grúpaí gurb<br />
é an tasc atá acu ná na<br />
príomhchontúirtí ina limistéar a<br />
aithint agus moltaí a dhéanamh<br />
faoin dóigh a dtiocfadh leo é a<br />
dhéanamh níos sábháilte. Abair<br />
leo gur cheart dóibh labhairt leis<br />
an duine fásta atá freagrach as<br />
gach limistéar faoi na ceisteanna<br />
sábháilteachta a bhí ag cur<br />
isteach orthu agus faoina moltaí<br />
leis an scéal a leigheas. Iarr ar<br />
gach grúpa bileog a ullmhú lena<br />
gceisteanna agus lena gcinntí.<br />
Úsáid na ceisteanna seo a leanas<br />
le gach grúpa a threorú:<br />
Seomra Ranga<br />
- Cad iad na rudaí is mó a bhíonn<br />
mar chúis taismí anseo?<br />
- An bhfuil málaí scoile ar an<br />
urlár, leacht doirte, nó pasáistí<br />
blocáilte?<br />
- Cad chuige a bhfuil sé<br />
contúirteach málaí a bheith ina<br />
luí sna pasáistí idir na deascanna,<br />
rudaí ar an urlár, leacht doirte<br />
nó cathaoireacha bunoscionn?<br />
- Cad é a thig linn a dhéanamh<br />
leis an seomra ranga a<br />
dhéanamh níos sábháilte?<br />
Seomra Cótaí<br />
- Cad iad na rudaí is mó a bhíonn<br />
mar chúis taismí anseo?<br />
- An bhfuil gach duine ag<br />
seiceáil go bhfuil iallacha na<br />
mbróg ceangailte?<br />
- An bhfuil gach duine ag cur<br />
a c(h)óta air/uirthi mar is ceart<br />
(lámha istigh sna muinchillí/<br />
cnaipí ceangailte/sip druidte?<br />
- An bhfuil duine ar bith ag<br />
iompar rud éigin trom nó ciotach?<br />
- Cad é mar a thig linn líne an<br />
ranga a eagrú lena dheimhniú<br />
go dtéimid amach agus isteach<br />
sa seomra ranga níos sábháilte?<br />
16
Bialann<br />
- Cad iad na rudaí is mó a bhíonn<br />
mar chúis taismí anseo?<br />
- Cad é an dóigh a dtagann na<br />
páistí amach agus isteach sa<br />
bhialann?<br />
- Cad é mar a iompraíonn na<br />
páistí iad féin anseo?<br />
- Cad é a tharlaíonn nuair a<br />
bhíonn doirteadh ann?<br />
- Cad é a shíleann an cócaire<br />
faoi shábháilteacht sa bhialann?<br />
Tailte na scoile<br />
- Cad iad na rudaí is mó a bhíonn<br />
mar chúis taismí anseo?<br />
- Cad é mar a iompraíonn na<br />
páistí iad féin sa chlós agus ar<br />
na cosáin?<br />
- Cad iad na mórchontúirtí anseo?<br />
- Cad é is mó a bhíonn ina údar<br />
taisme?<br />
- Cad é a thig linn a dhéanamh<br />
le tailte na scoile a dhéanamh<br />
níos sábháilte?<br />
Tabhair am do gach grúpa taighde a<br />
dhéanamh agus anailís a dhéanamh ar na<br />
cinntí. Iarr orthu na torthaí a chur i láthair<br />
i bhfoirm ghrafach agus smaointe a chur<br />
isteach faoin dóigh a bhféadfaí sábháilteacht a<br />
fheabhsú ina limistéar. Ar deireadh, iarr orthu a<br />
gcinntí a chur i láthair an chuid eile den rang.<br />
Is freagracht roinnte í sábháilteacht sa seomra<br />
ranga agus timpeall na scoile. Pléigí an cheist<br />
seo. Tabhair cuireadh do na páistí dóigheanna<br />
a mholadh ina dtiocfadh leo cur le feabhsú<br />
sábháilteachta sa scoil agus timpeall uirthi. Mar<br />
rang, úsáid TFC le bileog eolas sábháilteachta<br />
do dhalta nua a chruthú. Aibhsigh na cleachtais<br />
sábháilteachta sna ceithre limistéar. Ceangail na<br />
leathanaigh dá chéile le leabhrán a dhéanamh<br />
agus cuir an fhoireann ar an eolas faoi trína<br />
thaispeáint in áit a bhfeicfidh gach duine é.<br />
17
Gníomhaíocht foghlama 5: Daoine, áiteanna agus rudaí<br />
CROÍ-CHOINCHEAP<br />
Caithfidh páistí a bheith feasach ar a sábháilteacht<br />
phearsanta. Caithfidh siad a bheith ábalta na<br />
daoine, áiteanna agus rudaí a aithint a dtiocfadh<br />
leo a bheith mar phriacal maidir lenár sábháilteacht<br />
phearsanta. Caithfidh siad na daoine a dtig leo<br />
labhairt leo má bhíonn fadhb acu a aithint.<br />
CRITÉIR RATHA MHOLTA<br />
Aithneoimid na daoine, áiteanna agus rudaí a<br />
dtiocfadh leo a bheith mar phriacal maidir lenár<br />
sábháilteacht phearsanta. Fiosróimid straitéisí cuí<br />
sábháilteachta. Aithneoimid roghanna déanta agus<br />
na cúiseanna le roghanna agus gníomhartha.<br />
Contúirt<br />
Eagraigh na páistí ina ngrúpaí beaga. Tabhair cóip d’Áis<br />
D: Cártaí Contúirte do gach grúpa. Iarr orthu na cártaí<br />
a léamh agus labhairt ansin faoi aon chás pearsanta a<br />
raibh taithí acu air atá cosúil leo sin a gcuirtear síos orthu<br />
ar na cártaí. Ansin, iarr ar na grúpaí na cártaí a shórtáil i<br />
gcatagóirí dá gcuid féin. De rogha air sin, iarr orthu na<br />
cártaí a shórtáil sna trí chatagóir seo:<br />
GNÉITHE LE SONRÚ<br />
Cuidíonn na modheolaíochtaí<br />
gníomhacha sa ghníomhaíocht<br />
seo le páistí scileanna agus<br />
straitéisí a fhorbairt agus a<br />
chleachtadh a thig leo a úsáid<br />
i gcásanna a d’fhéadfadh éirí<br />
contúirteach.<br />
- contúirt a bhaineann le duine;<br />
- contúirt a bhaineann le háit; agus<br />
- contúirt a bhaineann le rud.<br />
DE DHÍTH<br />
- Cártaí Contúirte (Áis D)<br />
- Ábhair ealáine<br />
- Irisleabhair<br />
- Nuachtáin<br />
LE DÉANAMH<br />
- Contúirt<br />
- Teacht ar Réiteach<br />
- Rólghlacadh<br />
Ar deireadh, iarr ar gach grúpa cárta amháin a roghnú ó gach catagóir. Tabhair<br />
cuireadh do bhall ó gach grúpa a c(h)árta a léamh os ard don chuid eile den rang.<br />
Iarr orthu a mhíniú cad é an dóigh a gcuirtear sábháilteacht phearsanta i mbaol sa<br />
chás seo agus dóigheanna a dtiocfadh le páiste freagairt don phriacal i gceist.<br />
18
Teacht ar Réiteach<br />
Eagraigh na páistí ina ngrúpaí beaga. Iarr ar gach grúpa cás acu seo<br />
thíos a roghnú nó tabhair cás amháin dóibh:<br />
Cad é a dhéanfainn dá ndéanfadh duine<br />
éigin tromaíocht orm?<br />
Cad é a dhéanfainn dá ndoirtfinn mo<br />
dheoch ar an urlár?<br />
Cad é a dhéanfainn dá n-iarrfadh duine<br />
orm rud priaclach a dhéanamh?<br />
Cad é a dhéanfainn dá dtabharfadh duine<br />
éigin mo dhúshlán rud éigin contúirteach<br />
a dhéanamh?<br />
Cad é a dhéanfainn dá mbeinn i gcarr le<br />
duine a sháraigh an teorainn luais?<br />
Iarr ar gach grúpa colláis a chruthú lena sampla de chontúirt a léiriú.<br />
Bíodh teacht ag na páistí ar ábhair ealaíne, irisleabhair agus nuachtáin.<br />
Cuir na contúirtí, na hiarmhairtí agus réitigh fhéideartha i gcuimhne<br />
dóibh. Spreag iad lena saothar a lipéadú le focail chuí, mar shampla,<br />
taisme cairr, comhartha teorainn luais, otharcharr, péas, rialacha agus<br />
criosanna sábhála. Nuair atá a gcolláisí críochnaithe ag na grúpaí,<br />
comhordaigh a saothar le leabhar sábháilteachta a dhéanamh, nó<br />
cruthaigh múrmhaisiú a léiríonn na contúirtí a dtiocfadh leo a bheith<br />
ann agus na dóigheanna le hiad a sheachaint.<br />
Cad é a dhéanfainn dá mbeinn ag iarraidh<br />
bóthar contúirteach a thrasnú?<br />
Cad é a dhéanfainn dá mbeinn liom féin sa chistin<br />
agus sáspan ag cur thar maoil?<br />
Cad é a dhéanfainn dá mbeadh oibreacha<br />
bóthair ar mo bhealach chun na scoile agus dá<br />
gcaithfinn siúl bealach eile?<br />
Cad é a dhéanfainn dá mbeadh gloine bhriste<br />
taobh amuigh den doras cúil?<br />
Cad é a dhéanfainn dá mbeadh an lomaire<br />
faiche ar obair sa ghairdín ach an duine a bhí á<br />
úsáid imithe a chaint ar an ghuthán?<br />
19
Gníomhaíocht foghlama 5: Daoine, áiteanna agus rudaí (ar lean)<br />
Rólghlacadh<br />
Tabhair lipéad nó éadaí/hataí feistis do pháistí a thairgeann cuidiú. Iarr orthu ligean orthu gur<br />
daoine iad a dtig leo cuidiú a thabhairt, bainisteoir, mar shampla nó máthair le páistí, fáilteoir,<br />
póilín nó duine ag deasc eolais. Cuir ina seasamh iad in áiteanna éagsúla sa seomra. Cuir cóip<br />
de na cásanna seo i mbosca ag ceann an tseomra ranga:<br />
Tá tú san ionad siopadóireachta le do<br />
mháthair nó d’athair agus do dheartháir<br />
mór. Stopann tú le d’iallacha a cheangal.<br />
Nuair a amharcann tú suas tá do mhamaí<br />
nó do dhaidí as radharc. Tá tú caillte. Cad<br />
é atá tú ag dul a dhéanamh?<br />
Tá tú ag súgradh taobh amuigh de do theach agus<br />
stopann coimhthíoch a charr agus iarrann eolas an<br />
bhealaigh ort. Cad é a dhéanann tú?<br />
Tá tú sa<br />
phictiúrlann<br />
agus cailltear sa<br />
scaifte thú. Cad<br />
é atá tú ag dul a<br />
dhéanamh?<br />
Tá tú ag cluiche<br />
peile agus cailltear<br />
sa scaifte thú. Cad<br />
é atá tú ag dul a<br />
dhéanamh?<br />
Tá tú ag an<br />
fhaiche aonaigh<br />
agus cailltear sa<br />
scaifte thú. Cad<br />
é atá tú ag dul a<br />
dhéanamh?<br />
Tá tú sa pháirc le cairde agus iarrann duine fásta ort<br />
an grúpa a fhágáil agus cuidiú leis/léi madadh<br />
caillte a chuardach. Cad é a dhéanann tú?<br />
Tá tú ag siúl abhaile ón scoil le do chairde. Iarrann cara amháin ort aicearra a ghearradh síos lána cúng.<br />
Tá ráite ag do mhamaí leat gan dul an bealach sin. Níl tú ag iarraidh an rud atá crosta ort a dhéanamh<br />
ach níl tú ag iarraidh siúl chun an bhaile leat féin ach an oiread. Cad é a dhéanann tú?<br />
20
Anois iarr ar dhuine de na páistí a thairg cuidiú cás acu a roghnú agus<br />
a léamh os ard don rang. Iarr ar na páistí smaoineamh ar an chás<br />
agus na ceisteanna seo a leanas a fhreagairt go tostach:<br />
- Ar tharla a leithéid seo domsa riamh?<br />
- Cad é mar a mhothóinn sa chás seo?<br />
- Cad é a dhéanfainn?<br />
- Cad é a tharlódh ansin, b’fhéidir, dá ndéanfainn sin?<br />
- Cad iad na dóigheanna eile leis an fhadhb seo a réiteach?<br />
Iarr ar na ‘cuiditheoirí’ smaoineamh ar réiteach. Ansin iarr ar pháiste<br />
eile rólghlacadh a dhéanamh den mhéid a dhéanfadh sé/sí sa chás.<br />
Spreag iad le heolas agus cuidiú a lorg ó na cuiditheoirí.<br />
Déan mioncheistiú ar na páistí nuair atá rólghlacadh déanta i ngach<br />
ceann de na cásanna. Cuir ina luí go láidir orthu gur cheart dóibh, má<br />
chailltear in áit phoiblí iad, duine fásta freagrach a lorg (duine de na<br />
cuiditheoirí). Tabhair neart molta. Leag béim ar shamplaí nuair a bhí an<br />
cuiditheoir muiníneach ceannasach gan eagla air raic a thógáil. Cuir<br />
na páistí ina bpéirí. Cuir iad ag cleachtadh freagraí ar cheisteanna a<br />
d’fhéadfaí a chur dá mbeadh siad caillte, mar shampla:<br />
- Cén t-ainm atá ort?<br />
- Cén aois thú?<br />
- Cén seoladh atá agat agus cén uimhir ghutháin?<br />
- Cén t-ainm atá ar do thuismitheoirí?<br />
- Cá háit a bhfaca tú do thuismitheoir(í) go deireanach?<br />
Mar rang, déan liosta de straitéisí sábháilteachta<br />
comhaontaithe, mar shampla:<br />
Rialacha ‘Caillte – Faighte’<br />
- Coinnigh ort ag scairteadh os ard, ‘Cuidigh liom,<br />
tá mé caillte. Cá bhfuil mo mhamaí/dhaidí?’<br />
- Ná caill smacht ort féin.<br />
- Ná gabh áit ar bith nach bhfuil tú ag iarraidh dul.<br />
- Fan in áit a bhfuil daoine thart ort.<br />
- Cuardaigh duine a dtig leis/léi cuidiú – duine<br />
a bhfuil éide air/uirthi nó máthair le páistí.<br />
- Inis do na daoine seo go bhfuil tú caillte.<br />
- Gabh chuig deasc eolais/fáiltithe.<br />
- Abair d’ainm agus iarr ar an duine atá i gceannas<br />
fógra a dhéanamh ar an chóras fógartha phoiblí.<br />
Scríobh na straitéisí sábháilteachta ar chairt agus<br />
leasaigh go rialta iad.<br />
21
Gníomhaíocht foghlama 6: Rialacha faoi chógais<br />
CROÍ-CHOINCHEAP<br />
Is gné thábhachtach den oideachas drugaí<br />
go mbeadh eolas ag páistí ar na rialacha<br />
faoi chógais, a n-úsáid, stóráil shábháilte<br />
agus díolaíocht.<br />
CRITÉIR RATHA MHOLTA<br />
Aithneoimid an chuma atá ar chógais.<br />
Beidh a fhios againn cad é an dóigh le plé le<br />
cógais aithnidiúla le go bhfanfaimid sábháilte.<br />
Déanaimis Comhrá<br />
Tosaigh le taispeántas cógas i spás sábháilte. Fiafraigh de<br />
na páistí cad é a thig leo a fheiceáil agus cad iad. An eol<br />
dóibh nó an aithníonn siad ceann ar bith de na cógais atá<br />
ar taispeáint.<br />
GNÉITHE LE SONRÚ<br />
Doigh eile leis an ghníomhaíocht<br />
seo a chur i gcrích ná cuireadh a<br />
thabhairt do chógaiseoir cuairt a<br />
thabhairt ar an seomra ranga agus<br />
labhairt faoi na rialacha a bhaineann<br />
le cógais. Beidh ort ullmhúchán<br />
cúramach a dhéanamh lena chinntiú<br />
go mbeidh dea-thaithí foghlama ag<br />
na páistí. Bí cinnte go gcuireann tú an<br />
cuairteoir ar an eolas roimh ré.<br />
Cuimsíonn an téarma ‘drugaí’ alcól,<br />
tobac, cógais thar an chuntar agus<br />
ordaithe, substaintí so-ghalaithe agus<br />
drugaí rialaithe. Drugs Guidance for<br />
Schools in <strong>Northern</strong> <strong>Ireland</strong> (féach<br />
rannán na nÁiseanna le haghaidh<br />
sonraí breise).<br />
DE DHÍTH<br />
- Buidéal Cógas (Áis E)<br />
- Caithfidh an Cógaiseoir Cloí leis<br />
na Rialacha (Áis F)<br />
- Cógais, mar shampla paicéid<br />
táibléad, buidéil síoróipe, análóirí,<br />
ungthaí agus uachtair (cuir isteach<br />
táirgí a mbeidh eolas ag na<br />
páistí orthu)<br />
- Bosca Garchabhrach<br />
- Fearas cógaslainne agus dochtúra<br />
don súgradh samhlaíoch<br />
LE DÉANAMH<br />
- Déanaimis Comhrá<br />
- Rólghlacadh na Rialacha<br />
- An Cógaiseoir<br />
22
Ansin, iarr orthu smaoineamh an bhfuil na cógais go maith nó go holc.<br />
Cuir na páistí ina bpéirí agus tabhair am dóibh labhairt faoin cheist a<br />
cuireadh. Bíodh vóta agaibh. An bhfuil na cógais go maith nó go holc?<br />
Iarr ar na páistí seasamh ar líne shamhailteach, iad sin a shíleann<br />
go bhfuil na cógais go maith ina seasamh ag ceann amháin den líne<br />
agus iad sin a shíleann go bhfuil siad go holc ina seasamh ag an<br />
cheann eile. Abair leis na páistí go dtig leo seasamh áit ar bith ar an<br />
líne lena thaispeáint cad é mar a mhothaíonn siad faoin cheist. Iarr ar<br />
pháistí aonair cúiseanna a thabhairt lena rogha áite. Abair leo go bhfuil<br />
cógais an-chumhachtach mar thig leo daoine a leigheas, a chóireáil<br />
agus a chneasú ar gach cineál péine agus tinnis. Caithfimid, áfach, a<br />
bheith an-chúramach faoi na cógais a thógaimid agus faoin mhéid a<br />
thógaimid. Mura leanaimid na rialacha thiocfadh linn éirí an-tinn.<br />
Labhair faoi stóráil shábháilte cógas. Taispeáin an Bosca Garchabhrach<br />
do na páistí. Labhair faoina bhfuil ann, faoin áit ina gcoinnítear é<br />
agus faoi na rialacha atá ag daoine fásta faoin bhosca seo. Scríobh<br />
an cheist seo ar an chlár: Má tá na cógais go maith cad chuige a<br />
gcaithimid iad a stóráil ar shiúl ó pháistí óga? Tabhair am do na páistí<br />
smaoineamh air seo agus iarr freagraí orthu.<br />
Rólghlacadh na Rialacha<br />
Luaigh na rialacha sábháilteachta maidir le cógais:<br />
- Ná tóg cógais choíche ach nuair a thugann do thuismitheoirí,<br />
altra, dochtúir nó do dhuine fásta ‘iontaofa’ duit iad.<br />
- Ná himir cluichí choíche le cógais.<br />
- Ná tóg choíche níos mó ná mar a deirtear leat a thógáil.<br />
- Caithfear cógais a stóráil in áit shábháilte nach dtig le páistí<br />
óga teacht orthu.<br />
- Ná bain do, ná blais agus ná tóg rud ar bith a dtiocfadh leis<br />
a bheith contúirteach, dar leat.<br />
Labhair faoi na cúiseanna leis na rialacha seo agus cuir ar taispeáint<br />
iad sa seomra ranga.<br />
Iarr orthu deonú le róil a ghlacadh sna cásanna thíos:<br />
Tá grúpa páistí ag súgradh.<br />
Tógann páiste amháin bosca<br />
brioscaí atá lán cógas ón<br />
phrios. Tosaíonn sí ag súgradh<br />
lena bhfuil sa bhosca.<br />
Léann duine fásta ón bhosca,<br />
‘tóg dhá tháibléad faoi dhó<br />
sa lá’. Síleann sé/sí go bhfuil<br />
an tinneas cinn an-olc agus<br />
cinneann sé/sí ceann breise<br />
a thógáil.<br />
Tagann grúpa páistí níos<br />
sine a fhad leat agus<br />
tairgeann siad ‘milseán’<br />
gorm duit.<br />
Mothaíonn duine éigin<br />
tinn ar scoil. Molann duine<br />
fásta go dtógfaidh sé/sí<br />
cógas le biseach a fháil.<br />
Le linn an rólghlactha spreag na páistí lena rá: ‘Níor mhaith’, ‘Tá sin<br />
contúirteach’ agus ‘Caithfidh mé ceist a chur ar dhuine éigin ar dtús’.<br />
Úsáid an fráma smaointeoireachta seo le mioncheistiú a dhéanamh<br />
ar na páistí ar gach cás:<br />
- Cén cás a bhí ann?<br />
- Cad iad na roghanna atá ann?<br />
- Cad iad na hiarmhairtí a théann le gach rogha agus<br />
cén rogha is sábháilte le déanamh?<br />
23
Gníomhaíocht foghlama 6: Rialacha faoi chógais (ar lean)<br />
Cuir ina luí ar na páistí nach dtig leat i gcónaí fios a<br />
bheith agat an bhfuil rud éigin ina chógas nó ina dhruga<br />
agus nár cheart do dhaoine dul sa seans choíche le<br />
táibléid nó le cógais.<br />
Tabhair cóip d’Áis E: Buidéal Cógais do gach páiste.<br />
Iarr orthu a shamhlú gur cógaiseoirí iad agus gur iarr<br />
an dochtúir orthu cógas a thabhairt do pháiste a bhfuil<br />
cluas nimhneach air/uirthi. Iarr orthu fíricí tábhachtacha<br />
a chaithfidh a bheith ar eolas ag na tuismitheoirí a<br />
scríobh ar lipéad an bhuidéil, mar shampla:<br />
- an dóigh leis an chógas a thabhairt;<br />
- an rud ba cheart don chógas a dhéanamh;<br />
- na rialacha a bhaineann leis an chógas; agus<br />
- cúram ar bith eile a shíleann siad a rachadh chun<br />
sochair don pháiste ar a bhfuil an chluas nimhneach.<br />
Spreag iad le heolas agus fíricí a d’fhoghlaim siad sna<br />
gníomhaíochtaí roimhe seo a thabhairt san áireamh.<br />
Cuir lipéid na mbuidéal cógas ar taispeáint i gcúinne<br />
don súgradh samhlaíoch.<br />
24
An Cógaiseoir<br />
Labhair faoi obair an chógaiseora. Mar<br />
rang, faigh amach cá mhéad bliain oiliúna<br />
a chaithfidh duine a dhéanamh le bheith<br />
ina chógaiseoir agus an ról tábhachtach atá<br />
ag an dochtúir agus an cógaiseoir le chéile<br />
sa phobal. Leag amach cúinne shúgradh<br />
na samhlaíochta agus cuir lialann agus<br />
cógaslann ann. Déan cinnte de go bhfuil<br />
na páistí eolach ar na rialacha atá ag an<br />
chógaiseoir faoi chógais agus go dtuigeann<br />
siad iad. Cuir feisteas ar fáil leis an súgradh<br />
samhlaíoch a éascú. Tabhair na fíricí seo a<br />
leanas do na páistí:<br />
- Ní féidir mórchuid na gcógas a dhíol ach<br />
le duine a bhfuil oideas dochtúra aige/aici.<br />
- Ní féidir leis an chógaiseoir ach an méid<br />
chógais atá ráite ag an dochtúir a<br />
thabhairt amach.<br />
- Caithfidh an cógaiseoir treoracha a chur<br />
ar an bhuidéal faoin am leis an chógas<br />
a thógáil.<br />
- De ghnáth, díolann cógaiseoirí rudaí sa<br />
siopa nach cógais iad, mar shampla<br />
scuaba fiacla, scuaba gruaige, fáiscíní,<br />
milseáin, bréagáin do bhabaithe, clúidíní,<br />
smeideadh agus cumhrán. Ní cógais iad<br />
seo agus níl gá le hoideas dochtúra le<br />
hiad a cheannach.<br />
Tabhair cóip d’Áis F: Caithfidh an Cógaiseoir<br />
Cloí leis na Rialacha do gach páiste agus<br />
iarr orthu an tábla a chomhlánú.<br />
25
Gníomhaíocht foghlama 7: Fásaim agus athraím<br />
CROÍ-CHOINCHEAP<br />
Ar feadh a saoil mothóidh páistí athruithe<br />
fisiceacha, cognaíocha, sóisialta agus cultúrtha.<br />
Trí dhíriú ar na hathruithe a mhothóidh siad, thig<br />
leat cuidiú le páistí foghlaim faoin dóigh le titim<br />
isteach leis na hathruithe agus le féineolas agus<br />
féinmheas a fhorbairt.<br />
CRITÉIR RATHA MHOLTA<br />
Aithneoimid gur cuid de phróiseas na beatha<br />
iad fás agus athrú agus go bhfuil siad uathúil<br />
do gach duine aonair.<br />
Tuigfimid go bhfuil bia de dhíth orainn le fás,<br />
le bheith gníomhach agus le sláinte a chothú.<br />
Ionad Suime<br />
Mar rang, déan bailiúchán de rudaí a léiríonn go bhfuil<br />
athrú i gceist leis an fhás. B’fhéidir go mbeadh leabhair<br />
agus póstaeir sa bhailiúchán a léiríonn:<br />
GNÉITHE LE SONRÚ<br />
Bí íogair agus fás na bpáistí á<br />
thomhas. Ná tabhair aird ar leith<br />
ar an athrú a bhaineann le haon<br />
pháiste ar leith.<br />
Mar mhalairt ar an ghníomhaíocht<br />
seo tá ‘Interactive Sarah and<br />
the Whammi’, <strong>Aonad</strong> 1: ‘Family<br />
Matters’, Tasc 1.5 ‘Babies and<br />
Whammis’ ar fáil. Thig leat<br />
teacht air seo i rannán Forbairt<br />
Phearsanta agus Comhthuiscint<br />
ag www.nicurriculum.org.uk<br />
DE DHÍTH<br />
- Féileacán (Áis G)<br />
- Leabhair agus póstaeir ag<br />
léiriú athruithe<br />
- Éadaí agus bróga de<br />
mhéideanna éagsúla<br />
- Teacht ar an idirlíon agus ar<br />
chlár bán idirghníomhach<br />
LE DÉANAMH<br />
- Ionad Suime<br />
- Fás agus Athrú<br />
- Tá Bia de Dhíth Orainn<br />
- Tá Cothroime de Dhíth Orainn<br />
- Dráma<br />
- saolré an bhoilb agus an torbáin;<br />
- athruithe in ainmhithe feirme agus an téarmaíocht bhainteach,<br />
mar shampla, gamhain agus bó nó sicín agus cearc;<br />
- grianghraif de na páistí, díotsa, agus de dhaoine fásta eile mar bhabaithe<br />
nua, mar thachráin agus anois;<br />
- éadaí agus bróga a bhfuil na páistí ‘fásta amach astu’;<br />
- éadaí agus bróga a mbeidh na páistí ‘ag fás isteach iontu’.<br />
26
Spreag na páistí le labhairt faoin dóigh a bhfuil a fhios<br />
acu go bhfuil siad ag fás agus faoina bhfuil de dhíth<br />
orthu le fás agus le fanacht folláin. Cuir in iúl dóibh<br />
go bhfuil a gcuid cnámh ag fás agus ag forbairt ag<br />
an chéim seo dá bhforbairt. Caithfidh siad réimse de<br />
bhianna sláintiúla a ithe sa dóigh go bhfaigheann siad<br />
na cothaithigh uilig atá de dhíth orthu le fanacht folláin.<br />
Fás agus Athrú<br />
Le treisiú a dhéanamh ar an<br />
choincheap go bhfuil an fás<br />
leanúnach ag an chéim seo dá<br />
bhforbairt, tomhais agus taifead<br />
airde, réise agus méid coise gach<br />
páiste ag:<br />
- tús na scoilbhliana;<br />
- tús mhí Eanáir; agus<br />
- deireadh théarma an tsamhraidh.<br />
Feicfidh na páistí an dóigh ar fhás<br />
siad agus an dóigh a n-athraíonn<br />
na rátaí fáis.<br />
Tá Bia de Dhíth Orainn<br />
Iarr ar na páistí pacáistí folmha a<br />
thabhairt isteach ina raibh an cineál<br />
bia a chuidíonn leo fás, dar leo. Cuir<br />
féin rudaí breise ar fáil. Sórtáil na<br />
pacáistí sna príomhghrúpaí bia agus<br />
inis do na páistí faoi thábhacht na<br />
mbianna éagsúla. Úsáid ‘Food – a<br />
fact of life’ PowerPoint 100 ón British<br />
Nutrition Foundation. Tá sé seo ar fáil<br />
ar líne ag www.foodafactoflife.org.uk<br />
Cuir na fíricí seo a leanas faoin bhia<br />
in iúl do na páistí:<br />
- Cuidíonn bainne, iógart, cáis,<br />
uibheacha, iasc, feoil (próitéiní)<br />
leat fás. Tá a lán cailciam sna<br />
bianna seo rud atá riachtanach do<br />
chnámha agus d’fhiacla folláine.<br />
- Is bianna iad arán, gránaigh,<br />
prátaí, rís agus pasta a chuidíonn<br />
leat a bheith gníomhach<br />
(carbaihiodráití).<br />
- Is bianna iad torthaí agus glasraí<br />
a chuidíonn leat sláinte a chothú<br />
(vitimíní agus mianraí).<br />
Iarr ar na páistí babhta a déanamh<br />
de: Caithfidh mé bia a ithe sa dóigh<br />
go dtig liom.....<br />
Tá Cothroime de Dhíth Orainn<br />
Úsáid an ghníomhaíocht<br />
idirghníomhach ‘Make a Balanced<br />
Plate’ ó www.foodafactoflife.org.uk<br />
(rannán Áiseanna 5-7). Cuir na páistí<br />
ag sórtáil na mbianna sna grúpaí<br />
cearta, nó cruthaigh pláta ciorclach<br />
an-mhór agus roinn é sna rannáin<br />
chuí bianna (féach an suíomh idirlín<br />
thuas maidir leis na sonraí). Tabhair<br />
amach irisleabhair agus iarr ar na<br />
páistí íomhánna de bhia a ghearradh<br />
amach a bhaineann leis na grúpaí<br />
éagsúla bia. (Agus iad ag amharc<br />
ar na rannóga feola, éisc agus<br />
proitéine, luaigh foinsí eile próitéine<br />
mar uibheacha, cnónna, síolta<br />
agus pónairí). Labhair faoin ghrúpa<br />
bianna is mó agus faoin ghrúpa is lú.<br />
Fiafraigh de na páistí cad chuige a<br />
Dráma<br />
bhfuil an pláta roinnte mar seo, dar<br />
leo. Iarr ar na páistí smaoineamh ar<br />
na deochanna a ólann siad agus<br />
ar an dóigh a dtiocfadh leo cur leis<br />
an rannán seo. Cuir i gcuimhne<br />
dóibh súnna agus brúán torthaí a<br />
choinneáil do bhéilí amháin agus<br />
bainne nó uisce amháin a ól idir<br />
bhéilí. Spreag na páistí le buidéil<br />
uisce a úsáid le fanacht hiodráitithe.<br />
Cuir i gcuimhne dóibh teorainn a<br />
chur leis an mhéid milseán agus<br />
smailceanna a itheann siad agus<br />
gan iad a ithe ach go hannamh.<br />
Ar deireadh, abair leis na páistí go<br />
gcaithfidh siad a bheith cúramach<br />
faoin mhéid salainn a itheann siad.<br />
Ní gá salann a chur ar bhia.<br />
Úsáid Áis G: Féileacán mar script don ghníomhaíocht drámaíochta seo.<br />
Cuir spás oscailte ar fáil do na páistí. Seinn ceol sa chúlra más maith leat.<br />
Iarr ar na páistí suí go compordach ar an urlár agus iarr orthu bheith ar<br />
a suaimhneas. Léigh an script. Tarraing grianghraif ag pointí éagsúla<br />
den mhím. Ina dhiaidh sin, cuir na grianghraif san Ionad Suime agus<br />
foscríbhinní scríofa ag na páistí ag dul leo.<br />
27
Gníomhaíocht foghlama 8: Is ionann fás agus athrú<br />
CROÍ-CHOINCHEAP<br />
Ar feadh a saoil rachaidh páistí trí athruithe<br />
fisiceacha, cognaíocha, sóisialta agus cultúrtha.<br />
Má dhíríonn tú ar na hathruithe a bhainfidh<br />
dóibh, thig leat cuidiú leis na páistí an dóigh<br />
le hoiriúnú d’athrú agus le féineolas agus<br />
féinmheas a fhorbairt.<br />
CRITÉIR RATHA MHOLTA<br />
Aithneoimid go méadaíonn an cumas le<br />
freagracht a ghlacadh asainn féin de réir<br />
mar a fhásaimid.<br />
Scéal Shorcha<br />
Léigh Áis H: Scéal Shorcha os<br />
ard do na páistí. Pléigh an scéal<br />
trí chuid de na ceisteanna seo a<br />
leanas a chur:<br />
GNEITHE LE SONRÚ<br />
Is dóigh mhaith leis an<br />
ghníomhaíocht seo a chur i<br />
láthair é Tasc 1: ‘Busy Morning’<br />
ó Interactive Sarah and the<br />
Whammi. Thig leat teacht air<br />
seo sa rannán Forbairt<br />
Phearsanta agus Comhthuiscint<br />
de www.nicurriculum.org.uk<br />
DE DHÍTH<br />
- Scéal Shorcha (Áis H)<br />
- Ag Fás agus ag Athrú (Áis I)<br />
- Rólghacadh Aoiseanna<br />
- Teacht ar an idirlíon agus ar<br />
chlár bán idirghníomhach<br />
LE DÉANAMH<br />
- Scéal Shorcha<br />
- Amharc ar Ghrianghraif<br />
- Rólghacadh Aoiseanna<br />
28
- Cad é mar a d’fhás agus a d’athraigh Sorcha sa scéal?<br />
- Nuair a bhí tusa i do bhabaí nua, cad é a bhí tú ábalta a dhéanamh<br />
duit féin? An raibh tú in ann rud ar bith a dhéanamh do dhaoine eile?<br />
Cad é a rinne daoine eile duit? Cérbh iad na daoine a chuidigh leat?<br />
- Faoin am a raibh tú i do thachrán, cad é a bhí tú ábalta a dhéanamh<br />
duit féin? Cad iad na rudaí a thiocfadh leat a dhéanamh do dhaoine<br />
eile? Cad é a thiocfadh le daoine eile a dhéanamh duitse? Cérbh iad<br />
na daoine a chuidigh leat?<br />
- An bhliain seo chugainn, cad é a bheidh tú ábalta a dhéanamh<br />
nach dtig leat a dhéanamh anois sa bhaile/ar scoil? Cad é ba<br />
mhaith leat a fhoghlaim a dhéanamh?<br />
- Anois go bhfuil tú i mBliain 3, tá dóigheanna ann a dtig leat cuidiú<br />
leat féin agus le daoine eile. Do fhreagrachtaí a thugtar orthu seo.<br />
Mar shampla, tá tú fásta go leor le tú féin a ghléasadh ar maidin.<br />
Cad iad na freagrachtaí eile atá ort anois?<br />
- Tá freagrachtaí ort i leith daoine níos óige fosta. Thig leat cuidiú leo<br />
súgradh go sábháilte. Cad iad na freagrachtaí eile atá ort? Cad é a<br />
rinne daoine eile duitse nuair a bhí tú níos óige? Cérbh iad na<br />
daoine a chuidigh leat? Cad iad na freagrachtaí a bhí orthu?<br />
Tabhair amach cóipeanna d’Áis I: Ag Fás agus ag Athrú. Iarr ar na<br />
páistí na habairtí a chríochnú agus pictiúir a tharraingt le dul lena<br />
saothar. Comhordaigh a saothar i leabhar agus cuir san Ionad Suime,<br />
a cruthaíodh i ngníomhaíocht 7, é.<br />
Ag Amharc ar Ghrianghraif<br />
Tarraing aird na bpáistí ar an taispeantas san Ionad Suime (más<br />
cuí) agus dírigh ar na grianghraif a thaispeánann daoine aonair ina<br />
mbabaithe nuabheirthe, ina dtachráin agus anois. Fiafraigh de na páistí:<br />
- cad é mar atá siad athraithe ón ghrianghraf mar bhabaí nuabheirthe;<br />
- an bhfuil cuma éagsúil orthu:<br />
- an dtig leo níos mó rudaí a dhéanamh anois; agus<br />
- cad iad na rudaí nua a thig leo a dhéanamh?<br />
Rólghlacadh Aoiseanna<br />
Iarr triúr páistí a bheadh sásta seasamh os comhair an ranga. Iarr ar gach<br />
duine den triúr ceann de thrí ról a ghlacadh; babaí nuabheirthe, tachrán<br />
nó páiste atá cúig nó sé bliana. Abair leo go bhfuil fadhb le réiteach acu.<br />
Caithfidh siad smaoineamh ar dtús, cinneadh a dhéanamh agus ansin<br />
réiteach na bhfadhbanna seo a léifidh tú amach a insint don rang.<br />
Tá ocras nó<br />
tart ort...<br />
Tháinig cith<br />
fearthainne ort<br />
agus tá tú fliuch...<br />
Tá an aimsir i<br />
ndiaidh athrú<br />
agus tá tú fuar...<br />
Tá an ghrian<br />
i do shúile...<br />
Tá pian i do<br />
bholg....<br />
Tá do lámha<br />
salach....<br />
Tá folcadh de<br />
dhíth ort....<br />
Níl a dhath ar<br />
bith le déanamh<br />
agat.....<br />
Leideanna le fiafraí<br />
de na páistí:<br />
- Cad é mar a<br />
mhothófá sa chás<br />
seo dá mbeifeá i do<br />
leanbh/thachrán/an<br />
aois atá tú anois?<br />
- Cad é a dhéanfá dá<br />
mbeifeá i do bhabaí/<br />
thachrán/an aois atá<br />
tú anois?<br />
- Cad é a thiocfadh<br />
leis tarlú ina dhiaidh<br />
sin dá ndéanfá seo?<br />
(iarmhairtí)<br />
- An bhfuil dóigheanna<br />
eile ann leis an<br />
fhadhb seo a réiteach?<br />
Nuair atá an triúr i ndiaidh freagairt do gach fadhb, meas na réitigh.<br />
Fiafraigh díobh:<br />
- Arbh é seo an dóigh ab fhearr leis an fhadhb seo a réiteach?<br />
- Cad iad na dóigheanna eile leis an fhadhb seo a réiteach?<br />
- Cén chéim forbartha is mó ina bhfuil cuidiú de dhíth?<br />
- An dtagann athrú air seo riamh? 29
Áis A<br />
Forbairt Phearsanta agus Comhthuiscint <strong>Aonad</strong> Buí<br />
Gníomhaíocht Foghlama 1: Roghanna folláine<br />
Litir chuig<br />
Tuismitheoir(í)/<br />
Cúramóir(í)<br />
mo scoil<br />
30
Date<br />
Dear Parent(s)/Carer(s)<br />
As part of our programme of learning in the Personal Development and Mutual<br />
Understanding area of the curriculum, we will be focusing on developing skills and<br />
strategies for keeping healthy and safe.<br />
The aim of this unit of work is to provide children with opportunities to:<br />
- make responsible and healthy choices;<br />
- identify the people, places and things that threaten their personal safety;<br />
- become aware that growth involves change; and<br />
- recognise that growing up brings increased and changing responsibilities<br />
for themselves and others.<br />
An important element of this work is that children get similar messages at home and<br />
in school. I hope that you will find and take opportunities in everyday situations to help<br />
your child recognise different aspects of this work. You can support the learning in a<br />
number of ways, for example:<br />
- teaching them that as they grow in size they also grow in many other ways;<br />
- encouraging them to become more independent by looking after their toys, tidying<br />
up their toys or helping around the house; and<br />
- talking about what to do if they ever find themselves in an unsafe<br />
or dangerous situation.<br />
I will keep in touch with you about other aspects of this learning throughout the school<br />
year. A copy of the materials being used is available in school. Please feel free to contact<br />
me to discuss these materials, or to talk to me about any concerns that you may have.<br />
Thank you for your co-operation.<br />
Class Teacher<br />
Insert school logo or letter head<br />
my school<br />
Dáta<br />
A Thuismitheoir(í)/ Chúramóir(í), a Chairde,<br />
Mar chuid dár gclár foghlama i réimse Forbairt Phearsanta agus Comhthuiscint den<br />
Churaclam, beimid ag díriú ar scileanna agus straitéisí a fhorbairt le bheith folláin sábháilte.<br />
Is é aidhm an aonaid seo deiseanna a thabhairt do pháistí le:<br />
- roghanna freagracha folláine a dhéanamh;<br />
- na daoine, na háiteanna agus na rudaí atá mar bhagairt ar a sábháilteacht<br />
phearsanta a aithint;<br />
- fios a bheith acu go mbaineann fás le hathrú; agus<br />
- a aithint gur freagrachtaí méadaithe agus athraithe dóibh féin agus do dhaoine eile<br />
is toradh don fhás aníos.<br />
Gné thábhachtach den obair seo go bhfaigheann páistí teachtaireachtaí den chineál<br />
chéanna, bíodh siad sa bhaile nó ar scoil. Tá súil agam go n-aimseoidh tú agus go<br />
dtapóidh tú deiseanna sa ghnáthshaol le cuidiú le do pháiste gnéithe difriúla den obair<br />
seo a aithint. Thig leat tacú leis an fhoghlaim ar roinnt dóigheanna, mar shampla:<br />
- a theagasc dóibh go bhfásann siad ar chuid mhór dóigheanna agus iad ag fás aníos;<br />
- iad a spreagadh le bheith níos neamhspleáiche trí aire a thabhairt dá gcuid bréagán,<br />
ag coinneáil slachta ar na bréagáin nó ag cuidiú thart faoin teach; agus<br />
- labhairt faoina bhfuil le déanamh má tá siad i suíomh nach bhfuil sábháilte nó má<br />
bhíonn siad i gcontúirt.<br />
Coinneoidh mé teagmháil leat faoi ghnéithe eile den fhoghlaim seo le linn na scoilbhliana. Tá<br />
cóip de na hábhair atá á n-úsáid ar fáil sa scoil. Ná bíodh moill ort teagmháil a dhéanamh<br />
liom chun na hábhair seo a phlé, nó le labhairt liom faoi ábhar imní ar bith a bheadh ort.<br />
Go raibh maith agat as do chomhoibriú.<br />
Múinteoir Ranga<br />
Cuir isteach lógó nó ceann litreach na scoile<br />
mo scoil<br />
31
Áis B<br />
Forbairt Phearsanta agus Comhthuiscint <strong>Aonad</strong> Buí<br />
Gníomhaíocht Foghlama 1: Roghanna folláine<br />
Suirbhé<br />
píchairt<br />
32
Cuid 1: suirbhé a dhéanamh<br />
ar roghanna folláine<br />
1. Socraigh cad é an rud ba mhaith leat a<br />
fhiosrú.<br />
2. Dear bileog scóir leis an eolas a chlárú.<br />
3. Úsáid bunachar sonraí leis na sonraí a chur<br />
isteach.<br />
4. Socraigh cén cineál graif ab fhóirsteanaí le<br />
do chuid torthaí a chur i láthair.<br />
Cruthaigh an graf.<br />
5. Lipéadaigh do ghraf, tabhair teideal air,<br />
clóscríobh d’ainm air, sábháil agus priontáil é.<br />
6. Cad é an t-eolas atá le baint as do ghraf?<br />
Cuid 2: Dear bileoigín le torthaí<br />
do shuirbhé a léiriú<br />
1. Leag amach do chuid eolais le haird daoine<br />
a mhealladh.<br />
2. Cuir teideal leis.<br />
3. Cuir isteach mionsonraí eile atá, dar leat,<br />
tábhachtach.<br />
4. Sábháil agus priontáil cóip den bhileoigín.<br />
5. Cuir isteach léaráidí cuí le do bhileoigín a<br />
dhéanamh chomh tarraingteach agus is<br />
féidir. Déan iarracht a chinntiú go bhfuil sé<br />
ag fóirstean do na daoine a léifidh é.<br />
33
Áis C<br />
Forbairt Phearsanta agus Comhthuiscint <strong>Aonad</strong> Buí<br />
Gníomhaíocht Foghlama 2: Drandail agus fiacla folláine<br />
Dúshlán Grúpa<br />
Dúshlán<br />
Is é do dhúshlán foirne<br />
póstaer a tháirgeadh.<br />
34
Feidhm<br />
1. Béim a chur ar an tábhacht a<br />
bhaineann le haire a thabhairt<br />
dár gcuid fiacla.<br />
2. Níos mó eolais a bheith againn ar<br />
aire do na fiacla.<br />
Táimid á dhéanamh seo le:<br />
- cuidiú leat an tábhacht a<br />
bhaineann le haire a thabhairt<br />
do do chuid fiacla a thuiscint;<br />
- seans a thabhairt duit bheith<br />
ag obair le daoine eile; agus<br />
- taithí a thabhairt duit ar ról a<br />
ghlacadh agus bheith ag obair<br />
de réir spriocama.<br />
Éireoidh le do phóstaer má bhíonn:<br />
- ‘cúig chomhairle chéillí’ ann le<br />
haire a thabhairt do na fiacla;<br />
- sé daite;<br />
- ar a laghad pictiúr amháin ann;<br />
- sé furasta a léamh; agus<br />
- ‘Croí-Chomhairle’ amháin ann.<br />
Tá ......... bomaite agat leis an<br />
dúshlán a chur i gcrích.<br />
Cuimhnigh go bhfuil do scileanna<br />
obair le daoine eile tábhachtach.<br />
Úsáid na hacmhainní uilig atá ar fáil.<br />
Ádh Mór!<br />
35
Áis D<br />
Forbairt Phearsanta agus Comhthuiscint <strong>Aonad</strong> Buí<br />
Gníomhaíocht Foghlama 5: Daoine, áiteanna agus rudaí<br />
Cártaí<br />
Contúirte<br />
36
Duine a bhrúnn nó a<br />
chiceálann thú gach<br />
lá sa chlós.<br />
Cistin gan chúram,<br />
áit a bhfuil dinnéar á<br />
ullmhú.<br />
Duine a ghlacann<br />
seansanna.<br />
- Uisce atá ar gail;<br />
- cógais;<br />
seampú/<br />
glantacháin; nó<br />
- táirgí glantacháin tí.<br />
- Gloine bhriste;<br />
- uisce ar an urlár;<br />
- iall bróige nach<br />
bhfuil ceangailte; nó<br />
- tinte gan sciath<br />
thart orthu.<br />
Iarrann buachaill níos<br />
sine ort dreapadh trí<br />
sconsa sreangach go dtí<br />
láithreán tógála. Tá fógra<br />
ann a deir, ‘CONTÚIRT -<br />
FAN AMUIGH’.<br />
Folcadán gan<br />
chúram, líonta le<br />
huisce iontach te.<br />
Duine éigin a bhíonn<br />
ag tiomáint cairr ar<br />
luas 60 msu in achar<br />
30 msu.<br />
- Madaí<br />
coimhthíocha;<br />
- foichí;<br />
- roinnt plandaí agus<br />
sméar; nó<br />
- dréimirí gan chúram.<br />
Buidéal taibléad a<br />
fágadh ar oscailt.<br />
Duine éigin a<br />
thugann do dhúshlán<br />
dul trasna an<br />
bhóthair ar do chlár<br />
scátála agus carr ag<br />
teacht.<br />
Láithreán tógála.<br />
- Sábh;<br />
- siosúr;<br />
- scriúire; nó<br />
- lomaire faiche.<br />
Iarrann cara ort<br />
dul áit éigin a ndúirt<br />
do thuismitheoirí leat<br />
gan dul go deo.<br />
Bóthar gnóthach.<br />
Duine éigin a bhíonn<br />
míchúramach faoi na<br />
rudaí ar leis/léi.<br />
- Scian iontach géar;<br />
- cumascóir/<br />
leachtóir/ meascóir;<br />
- plocóidí/soicéid; nó<br />
- iarann smúdála.<br />
Duine éigin a ligeann do<br />
pháistí obair a dhéanamh<br />
ar chóir gur daoine fásta<br />
amháin a dhéanfadh a<br />
leithéid, mar shampla,<br />
ag lomadh na faiche/<br />
ag cur síos tine.<br />
37
Áis E<br />
Forbairt Phearsanta agus Comhthuiscint <strong>Aonad</strong> Buí<br />
Gníomhaíocht Foghlama 6: Rialacha faoi chógais<br />
Buidéal Cógais<br />
38
Treoracha úsáide<br />
Lig ort féin gur cógaiseoir<br />
thú! Faigheann tú litir ó<br />
dhochtúir. Baineann sí<br />
le druga a chaithfidh tú<br />
a chur le chéile. Cógas<br />
do pháiste a bhfuil cluas<br />
iontach nimhneach<br />
air atá i gceist. Scríobh<br />
treoracha ar an lipéad<br />
faoin dóigh ar chóir do<br />
Mhamaí agus do Dhaidí<br />
an cógas a thabhairt don<br />
pháiste.<br />
39
Áis F<br />
Forbairt Phearsanta agus Comhthuiscint <strong>Aonad</strong> Buí<br />
Gníomhaíocht Foghlama 6: Rialacha faoi chógais<br />
Caithfidh an Cógaiseoir Cloí<br />
leis na Rialacha<br />
Tarraing sé rud a thig leat a cheannach<br />
am ar bith sa chógaslann.<br />
40
1<br />
5<br />
2<br />
6<br />
3<br />
4<br />
Tarraing rud amháin a thig le Mamaí nó Daidí a cheannach<br />
ach go gcaithfidh siad litir ón dochtúir a bheith acu.<br />
41
Áis G<br />
Forbairt Phearsanta agus Comhthuiscint <strong>Aonad</strong> Buí<br />
Gníomhaíocht Foghlama 7: Fásaim agus athraím<br />
Féileacán<br />
(i gcogar beagnach)<br />
Éist ... Éist ...<br />
Tá a fhios againn go mbeireann na<br />
féileacáin a gcuid uibheacha ar dhuilleoga<br />
agus go dtagann larbhaí as na huibheacha<br />
seo. Fásann siad ina mboilb bheaga.<br />
Athraíonn na boilb ina bpupaí. Athraíonn<br />
siad agus fásann siad ina bhféileacáin.<br />
42
Anois, samhlaigh ....., is ubh bheag<br />
bhídeach bhuí thú. Ní mó ná gur féidir<br />
thú a fheiceáil. Déan thú féin chomh<br />
beag agus is féidir, soiprigh isteach do<br />
cheann, do chosa agus do sciatháin.<br />
Ná bí buartha, tá tú greamaithe go<br />
daingean ar dhuilleog mhór ghlas<br />
cabáiste. Ní thig leat bogadh. Tá tú<br />
iontach socair ... ach má thugann tú<br />
spléachadh thart ort féin, feicfidh tú<br />
go bhfuil cuid mhór uibheacha beaga<br />
bídeacha buí thart ort. Tá siad go<br />
díreach cosúil leat. Beag bídeach agus<br />
iad greamaithe ar dhuilleog mhór<br />
ghlas cabáiste.<br />
Ach anois, tá rud éigin ag tarlú ...<br />
tá tú ag tosú ag athrú ... tá tú ag<br />
tosú ag teacht amach as an ubh<br />
agus roimh i bhfad is larbha beag<br />
bídeach thú. Tosaigh ag síneadh<br />
do choirp amach go cothrom,<br />
fada, caol. Tá tú ag athrú de réir<br />
a chéile .. . tá tú ag fás agus ag<br />
athrú, ag athrú i do bholb beag<br />
glas. Cad é atá tú a dhéanamh<br />
anois? Tá tú ag ithe na duilleoige<br />
glaise a raibh tú i do shuí uirthi ....<br />
is ea, sin an rud is maith leat a ithe<br />
agus sin mar a chaitheann tú cuid<br />
mhór de do chuid ama! ... Neam,<br />
Neam, Neam. Tá tú ag athrú<br />
agus ag fás agus anois tá tú ag<br />
tosú ag bogadh go fadálach. Tá<br />
tú ábalta lámhacán go mall go<br />
dtí áit eile ar an duilleog cabáiste.<br />
Faigheann tú píosa blasta eile.<br />
Neam! Neam! Neam!<br />
Dar fia, is tú atá ag fás. Tá tú ag<br />
éirí níos mó agus níos mó... Anois<br />
tá tú lán agus tá codladh ag teacht<br />
ort ... Ach tá obair thábhachtach<br />
le déanamh agat sula socraíonn<br />
tú síos le dul a chodladh ... Má<br />
théann tú a chodladh anseo<br />
seans go n-íosfaidh éan thú! Bog<br />
leat, a bhoilb, chuig spás deas<br />
ciúin agus déan puball beag le<br />
cur thart ort féin agus le codladh<br />
ann. D’athraigh tú arís ... Is pupa<br />
anois tú ... ... tá tú te teolaí, slán<br />
sábháilte ... Gabh a chodladh...<br />
SSSS!<br />
D’fhan tú i do chodladh<br />
tamall fada ... Agus maidin<br />
bhreá amháin mhúscail tú agus<br />
.... d’athraigh tú arís! Ní pupa níos<br />
mó tú. Síneann tú thú féin amach<br />
as do phuball, osclaíonn tú amach<br />
do chuid eiteog agus as go brách<br />
leat ag eitilt sa spéir. Is féileacán<br />
mór álainn tú!<br />
(Ag an phointe seo, thiocfadh leat<br />
ceol a sheinm agus iarraidh ar<br />
na páistí damhsa a dhéanamh,<br />
Válsa na mBláthanna le<br />
Tchaikovsky mar shampla.)<br />
43
Áis H<br />
Forbairt Phearsanta agus Comhthuiscint <strong>Aonad</strong> Buí<br />
Gníomhaíocht Foghlama 8: Is ionann fás agus athrú<br />
Scéal Shorcha<br />
44
Is cailín breá céillí í Sorcha. Tá sí i Rang a 3, cosúil leat<br />
féin. Ach bhí rudaí iontach difriúil tamall ó shin. Ar<br />
feadh sé bliana, leanbh aonair a bhí i Sorcha. Ansin<br />
rugadh Liam. Mhínigh a mamaí di go raibh sí ag dul<br />
a bheith ina ‘deirfiúr mhór’ agus go gcaithfeadh sí<br />
bheith ina ‘cuidiú mór!’ Ach ní raibh Sorcha cleachta<br />
le haire a thabhairt do dhaoine eile. Leis an fhírinne a<br />
rá, ní raibh Sorcha rómhaith ag tabhairt aire di féin.<br />
Nuair ba ghnách lena daidí í a mhúscailt ar maidin<br />
le déanamh réidh don scoil, ba ghnách le Sorcha<br />
cluiche beag a imirt. An t-ainm a bhí ar an chluiche<br />
‘dul ar ais a chodladh!’ agus lig sí uirthi féin nach<br />
raibh sí ag dul a éirí go deo. Obair chrua a bhí ag a<br />
mamaí í a chur ina suí in am don scoil. An imríonn<br />
tusa an cluiche sin am ar bith?<br />
Níor imir Sorcha an cluiche ag deireadh na seachtaine<br />
riamh. Ag deireadh na seachtaine ba bhreá léi éirí<br />
go hiontach luath. Ba bhreá léi léim ar leaba mhamaí<br />
agus dhaidí. Seal s’acusan a bhí ann leis an chluiche<br />
‘dul ar ais a chodladh!’ a imirt. An dtarlaíonn sé sin<br />
san áit a bhfuil tusa i do chónaí fosta?<br />
Maidin amháin, i ndiaidh do Liam teacht ar an saol,<br />
dúirt daidí Shorcha léi gur chóir di éirí le dul ar scoil.<br />
Nuair a tháinig sé ar ais deich mbomaite níos moille,<br />
bhí Sorcha ina luí go fóill agus ní sásta a bhí sé léi. ‘ Ó<br />
a Shorcha, tá go leor le déanamh agamsa agus ag<br />
do mhamaí le Liam! Déan iarracht bheith rud beag<br />
níos cuidiúla!’ ar seisean.<br />
Go fadálach ... go hiontach fadálach, d’éirigh Sorcha<br />
agus go fadálach ... go hiontach fadálach, chuir sí<br />
uirthi a cuid éadaí. Ansin, chuaigh sí síos staighre<br />
go bhfeicfeadh sí cad é an bricfeasta a bhí ann di.<br />
‘Sula n-itheann tú bricfeasta faigh do bhróga agus<br />
do stocaí’, arsa a Daidí. Níor chuimhin le Sorcha cá<br />
háit a raibh a bróga agus a stocaí. Go fadálach ...<br />
go hiontach fadálach, chuaigh sí á gcuardach. ‘A<br />
Shorcha,’ a scairt a mamaí, ‘Caithfimid imeacht!<br />
Ar scuab tú na fiacla agus ar chíor tú do chuid<br />
gruaige?’<br />
Go fadálach ... go hiontach fadálach, tháinig Sorcha<br />
ar ais. Faoin am a bhfuair sí a cuid bróg agus stocaí<br />
agus ar scuab sí a cuid fiacla agus ar chíor sí a cuid<br />
gruaige, bhí siad uilig mall. Ní raibh duine ar bith<br />
róshásta le Sorcha. Bhí drochaoibh ar Liam féin.<br />
45
Áis H (ar lean)<br />
Ní raibh Sorcha féin iontach sona ach an oiread. Bhí<br />
sí míshásta nach raibh sí ag dul a bhualadh lena<br />
cairde sular thosaigh an scoil. Agus sin mar a bhí an<br />
tseachtain ar fad.<br />
Labhair Daidí le Sorcha. ‘Dáiríre, a Shorcha, is ‘cailín<br />
mór’ anois tú agus caithfidh tú níos mó cuidithe a<br />
thabhairt dúinn thart faoin teach. Ní tusa an babaí<br />
níos mó.’ ‘Ach thaitin sé liom bheith i mo bhabaí!’<br />
arsa Sorcha léi féin. Níor éirigh rudaí níos fearr.<br />
Labhair Mamaí le Sorcha, ‘A Shorcha, tá tú chóir a<br />
bheith seacht mbliana d’aois. Ba chóir go mbeifeá<br />
ábalta éirí as an leaba nuair a scairtim ort agus<br />
déanamh réidh le dul ar scoil.’<br />
Ansin, tráthnóna amháin, chuir Mamó Shorcha<br />
scairt ghutháin. ‘Ar mhaith leat teacht a stopadh<br />
agamsa le sos a fháil ón bhabaí?’ a d’fhiafraigh<br />
Mamó. ‘Ba bhreá liom sin,’ arsa Sorcha. Bhí Mamó<br />
ina cónaí in aice leo ach seo an chéad uair ag Sorcha<br />
dul ar cuairt chuici léi féin agus stopadh thar oíche.<br />
Chuidigh Mamaí le Sorcha a mála a phacáil. Thug sí<br />
a pitseamaí ‘Gilín Sneachta’ léi, a scuab fiacla agus<br />
taos fiacla. Chuir si uirthi a jíns agus geansaí agus<br />
thug sí léi culaith spóirt.<br />
Thug Mamaí sparán agus roinnt airgid di. Mhothaigh<br />
Sorcha iontach fásta aníos nuair a bhain sí teach<br />
Mhamó amach. Thaispeáin Mamó a seomra leapa<br />
di. ‘Cuirfidh mé i seomra do mhamaí thú. Ba ghnách<br />
léise codladh sa leaba sin nuair a bhí sise ina cónaí<br />
anseo.’<br />
Leaba ghalánta bhí inti. Bhí cumhdach mór glas uirthi<br />
mar a bheadh ag duine fásta, agus pilliúr do dhuine<br />
fásta. Leaba do dhuine fásta a bhí inti. Bhí pictiúir<br />
do dhuine fásta ar an pháipéar balla. Bhí tábla do<br />
dhuine fásta taobh leis an leaba agus ar an tábla sin<br />
bhí clog aláraim seanaimseartha.<br />
46
‘Is breá liom an seomra seo,’ arsa Sorcha. Chuidigh<br />
Mamó le Sorcha gach rud a bhaint amach as a<br />
mála. Bhí dinnéar do dhaoine fásta acu agus ansin<br />
choimhéad siad ar an teilifís. D’amharc siad ar<br />
ghrianghraif agus d’inis Mamó scéalta greannmhara<br />
do Shorcha faoi mhamaí Shorcha nuair a bhí sí ina<br />
cailín óg. I ndiaidh tamaill, mhothaigh Sorcha tuirseach.<br />
‘Sílim gur mhaith liom dul a luí anois,’ ar sise.<br />
Thaispeáin Mamó do Shorcha an dóigh leis an chlog<br />
aláraim a úsáid agus mhúscail Sorcha maidin lá<br />
arna mhárach agus an t-aláram ag bualadh ina<br />
cluas. ‘Sin an dóigh,’ arsa Mamó. ‘Tabhair neart<br />
ama duit féin!’ Rinne Sorcha í féin réidh ach chuidigh<br />
Mamó léi a cuid iallacha a cheangal. ‘Níl de dhíth<br />
ort ach cleachtadh,’ arsa Mamó. Bhí lá ar dóigh<br />
acu! Chuidigh Sorcha le Mamó thart faoin teach,<br />
chuaigh siad ag siopadóireacht le chéile agus rinne<br />
siad arán agus sconnóga. An tráthnóna sin, thug siad<br />
na sconnóga anonn chuig teach Shorcha agus d’ith<br />
siad iad le subh. ‘Tá siad seo galánta,’ arsa Daidí.<br />
‘Chuidigh mise le Mamó iad a dhéanamh.’ arsa<br />
Sorcha go bródúil. ‘Nach tú atá cliste!’ arsa Daidí.<br />
An oíche sin, bhí sí ar ais ina leaba féin. Thug Mamó<br />
an clog aláraim di le cur ina seomra. Chuir Daidí an<br />
t-aláram ag dul an oíche sin. Maidin lá arna mhárach<br />
cuireadh iontas agus áthas ar Mhamaí agus Daidí.<br />
Nuair a chuaigh Daidí isteach le Sorcha a mhúscailt,<br />
bhí sí ina suí agus a cuid éadaí uirthi. Ni raibh de<br />
dhíth uirthi ach cuidiú lena hiallacha. ‘Tá mé iontach<br />
sásta!’ arsa Mamaí.<br />
‘Cad é mar a tharla sé go bhfuil tú réidh in am?’ a<br />
d’fhiafraigh sí. Thaispeáin Sorcha an clog aláraim a<br />
thug Mamó di do Mhamaí. Bhí Mamaí ag gáire agus<br />
ag gáire. ‘Cheannaigh do mhamó sin domsa nuair<br />
a bhí mise i mo chailín beag agus ní thiocfadh<br />
liomsa bheith in am don scoil! Cé a smaoineodh<br />
gur choinnigh sí an clog sin agus go bhfuil sé<br />
úsáideach arís.’<br />
47
Áis I<br />
Forbairt Phearsanta agus Comhthuiscint <strong>Aonad</strong> Buí<br />
Gníomhaíocht Foghlama 8: Is ionann fás agus athrú<br />
Ag Fás agus ag<br />
Athrú<br />
48
Nuair a bhí mé<br />
bhí mé ábalta:<br />
Bhí cuidiú de dhíth orm le:<br />
Nuair a bhí mé<br />
bhí mé ábalta:<br />
Bhí cuidiú de dhíth orm le:<br />
Anois tá mé<br />
tá mé ábalta:<br />
Tá cuidiú de dhíth orm le:<br />
Seo na daoine a chuidigh liom: Seo na daoine a chuidigh liom: Seo na daoine a chuidíonn liom:<br />
49
Nótaí<br />
50
Scéalta molta<br />
Althea. How Your Body Works<br />
(2000 Happy Cat Books)<br />
1899248390<br />
Beaumont, K. I Like Myself<br />
(2004 Free Spirit Publishing)<br />
0 15202013 6<br />
Carle, E. The Very Hungry Caterpillar<br />
(1994 Philomel Books)<br />
0399226907<br />
Givardi, A and Thompson, R.<br />
The Busy Body Book<br />
(1998 Macmillan) 0333654048<br />
Cooke, T. So Much<br />
(2008 Walker Books) 9781406306651<br />
Waddell M. and Dale, P<br />
Once There Were Giants<br />
(1989 Delacorte Press)<br />
0744504848<br />
Doherty, B and Birmingham, C.<br />
The Magical Bicycle<br />
(1996 Picture Lions)<br />
000664614X<br />
Fine, A. Stranger Danger<br />
(2005 Journey Stone Creations)<br />
0975870998<br />
Hedderwick, M.<br />
Katie Morag and the Tiresome Ted<br />
(1999 Red Fox) 0099118815<br />
Hutchins, P. Titch<br />
(1993 Aladdin)<br />
0689716885<br />
Moon, N. Something Special<br />
(1996 Orchard Books)<br />
1860390862<br />
Parry, H.F.<br />
The Shrinking of Treehorn<br />
(1975 Puffin Books) 0140307467<br />
Pluckrose, H. Keeping Healthy<br />
(1999 Franklin Watts Ltd)<br />
9780749634667<br />
Suhr, M. I am Growing<br />
(1993 Hodder Wayland)<br />
0750209151<br />
Tagholm, S. The Year I Was Born<br />
(1992 The Windrush Press)<br />
1874785023<br />
Tullet, H. The Five Senses<br />
(2004 Tate Publishing) 1854375814<br />
Léitheoireacht<br />
bhreise mholta<br />
Ideas for Connecting Learning (ICL)<br />
Years 3 and 4, Safe and Sound<br />
(2008 CCEA)<br />
Whetton, N. Health for Life<br />
(Ages 4-7, 2000 Nelson Thornes)<br />
0174233876<br />
Anything’s Possible<br />
(Enterprise Story Sack,<br />
2006 CCEA) 1 90494908 8<br />
Weir, L. Iris’s Dream<br />
(Wise Up and Th!nk series, 2007 CCEA)<br />
Áiseanna<br />
breise molta<br />
Interactive Internet and online<br />
safety website<br />
www.thinkyouknow.co.uk/5-7<br />
Interactive Sarah and the Whammi<br />
(2008 CCEA)<br />
www.nicurriculum.org.uk<br />
(follow links from Personal Development<br />
and Mutual Understanding section)<br />
National Children’s Bureau<br />
www.ncb.org.uk<br />
Information on many aspects of children’s<br />
personal, social, health and citizenship<br />
education. Search for PSHE.<br />
Nutrition Foundation website<br />
www.foodafactoflife.org.uk/<br />
PSHE Subject Association website:<br />
www.pshe-association.org.uk<br />
Road Safety website<br />
www.3mstreetwise.co.uk<br />
Drugs: Guidance for Schools<br />
in <strong>Northern</strong> <strong>Ireland</strong><br />
www.deni.gov.uk<br />
Search: Drugs;<br />
Drugs: Guidance for Schools
Change language