últimas corrientes teóricas en los estudios de traducción - Gredos ...
últimas corrientes teóricas en los estudios de traducción - Gredos ...
últimas corrientes teóricas en los estudios de traducción - Gredos ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
ANNE BARR, M. ROSARIO MARTÍN RUANO<br />
Y JESÚS TORRES DEL REY (EDS.)<br />
ÚLTIMAS CORRIENTES TEÓRICAS EN LOS ESTUDIOS<br />
DE TRADUCCIÓN Y SUS APLICACIONES<br />
EDICIONES UNIVERSIDAD DE SALAMANCA
AQUILAFUENTE, 21<br />
©<br />
Ediciones Universidad <strong>de</strong> Salamanca<br />
y <strong>los</strong> autores<br />
1ª edición: septiembre, 2001<br />
I.S.B.N.: 84-7800-868-3<br />
Depósito Legal: S. 1278-2001<br />
Ediciones Universidad <strong>de</strong> Salamanca<br />
Apartado Postal 325<br />
E-37080 Salamanca (España)<br />
E<strong>de</strong>ltex S.L.<br />
C/ Valle Inclán, 23, 4ºB<br />
Tfno: 923 23 87 05<br />
Impreso <strong>en</strong> España – Printed in Spain<br />
Todos <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos reservados.<br />
Ni la totalidad ni parte <strong>de</strong> este libro<br />
Pue<strong>de</strong> reproducirse ni transmitirse<br />
Sin permiso escrito <strong>de</strong><br />
Ediciones Universidad <strong>de</strong> Salamanca<br />
♠<br />
CEP. Servicio <strong>de</strong> Bibliotecas<br />
CONGRESO INTERNACIONAL SOBRE TRADUCCCIÓN<br />
(2000. Salamanca, España)<br />
Últimas <strong>corri<strong>en</strong>tes</strong> <strong>teóricas</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> <strong>traducción</strong> y sus aplicaciones<br />
[Archivo <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ador] : Congreso Internacional sobre Traducción / Anne Barr,<br />
M. Rosario Martín Ruano y Jesús Torres <strong>de</strong>l Rey (eds.).--1ª. ed.--Salamanca : Ediciones<br />
Universidad <strong>de</strong> Salamanca, 2001<br />
1 disco compacto.--(Aquilafu<strong>en</strong>te; 21)<br />
1. Traducción e interpretación-Congresos. I. Barr, Anne. II Martín Ruano,<br />
María Rosario III. Torres <strong>de</strong>l Rey, Jesús.<br />
82-03(063)
ROMÁN ÁLVAREZ–PRESENTACIÓN<br />
3<br />
PRESENTACIÓN<br />
ROMÁN ÁLVAREZ<br />
Universidad <strong>de</strong> Salamanca<br />
Durante <strong>los</strong> días 16, 17 y 18 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2000 se celebró <strong>en</strong> la Universidad <strong>de</strong><br />
Salamanca el Congreso Internacional sobre Traducción que llevaba por título Últimas<br />
<strong>corri<strong>en</strong>tes</strong> <strong>teóricas</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> <strong>traducción</strong> y sus aplicaciones. En este <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro participaron casi<br />
200 pon<strong>en</strong>tes proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> unas 50 universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> todo el mundo. A las distintas<br />
sesiones – confer<strong>en</strong>cias pl<strong>en</strong>arias, comunicaciones, mesas redondas, etc. – asistieron unas<br />
500 personas interesadas <strong>en</strong> el inabarcable campo <strong>de</strong> <strong>los</strong> Estudios <strong>de</strong> Traducción:<br />
estudiantes, profesores, investigadores y traductores e intérpretes profesionales.<br />
Bajo <strong>los</strong> auspicios <strong>de</strong> la Universidad y con el patrocinio <strong>de</strong> diversas instituciones,<br />
Salamanca se convirtió a lo largo <strong>de</strong> tres int<strong>en</strong>sas jornadas <strong>en</strong> un privilegiado foro <strong>de</strong> <strong>de</strong>bate<br />
<strong>en</strong> torno a la más variada temática relacionada con la teoría y práctica <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong>: la<br />
historia <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong>, la <strong>traducción</strong> literaria, la didáctica <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong>, la <strong>traducción</strong><br />
especializada, la formación <strong>de</strong> traductores, la <strong>traducción</strong> como refuerzo metodológico <strong>en</strong><br />
las <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> las l<strong>en</strong>guas, la <strong>traducción</strong> como comunicación intercultural <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong>,<br />
el estatus profesional <strong>de</strong> <strong>los</strong> traductores, la interpretación y sus condicionantes específicos,<br />
etc., etc.<br />
Ediciones <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> Salamanca pone ahora a disposición <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
interesados una selección <strong>de</strong> las pon<strong>en</strong>cias que allí se pres<strong>en</strong>taron, con el propósito <strong>de</strong><br />
contribuir a la difusión <strong>de</strong> una bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> materiales abordados <strong>en</strong> el <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro y<br />
facilitar, <strong>de</strong> este modo, el conocimi<strong>en</strong>to, la reflexión y el <strong>de</strong>bate acerca <strong>de</strong> tan interesantes,<br />
discutidos y tal vez discutibles aspectos <strong>de</strong>l mundo <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong>.<br />
En mi calidad <strong>de</strong> organizador <strong>de</strong>l Congreso, <strong>de</strong>seo expresar mi más sincera gratitud<br />
a todos cuantos intervinieron <strong>en</strong> él y lo <strong>en</strong>riquecieron con su pres<strong>en</strong>cia. Espero que <strong>los</strong><br />
textos aquí recogidos constituyan aportaciones útiles para cuantos se acerqu<strong>en</strong> a su estudio<br />
y consulta a través <strong>de</strong> la red.<br />
Vaya, asimismo, mi agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to a qui<strong>en</strong>es con su inestimable trabajo y apoyo<br />
hicieron posible este <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro, especialm<strong>en</strong>te a la Decana <strong>de</strong> la Facultad <strong>de</strong> Traducción y<br />
Docum<strong>en</strong>tación, Prof. Pilar El<strong>en</strong>a García y al Decano <strong>de</strong> la Facultad <strong>de</strong> Filología, Prof.<br />
Emiliano Fernán<strong>de</strong>z Vallina, así como a <strong>los</strong> restantes miembros <strong>de</strong>l Comité <strong>de</strong> Selección y<br />
Asesorami<strong>en</strong>to, Profs. Jesús Baigorri, Roberto D<strong>en</strong>gler, Fernando Toda y Mª Carm<strong>en</strong><br />
África Vidal, y a qui<strong>en</strong>es estuvieron al cargo <strong>de</strong> la Secretaría Perman<strong>en</strong>te, la Profesora Anne<br />
Barr y <strong>los</strong> investigadores M. Rosario Martín Ruano y Jesús Torres <strong>de</strong>l Rey, a cuyo cuidado<br />
está, a<strong>de</strong>más, la coordinación <strong>de</strong> este trabajo que ahora ofrecemos. Todos el<strong>los</strong>, juntam<strong>en</strong>te<br />
con el alumnado que colaboró <strong>en</strong> la coordinación logística y material, hicieron posible una<br />
grata estancia salmantina para todos cuantos nos visitaron y contribuyeron <strong>de</strong> manera<br />
eficaz al éxito <strong>de</strong>l Congreso. Asimismo, quisiera unirme al agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> editores<br />
<strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te volum<strong>en</strong> a la profesora M. Nöelle García Sánchez, qui<strong>en</strong> colaboró <strong>en</strong> la<br />
revisión técnica <strong>de</strong> <strong>los</strong> manuscritos pres<strong>en</strong>tados.
ROMÁN ÁLVAREZ–PRESENTACIÓN<br />
Finalm<strong>en</strong>te no quisiera olvidar la <strong>de</strong>uda <strong>de</strong> gratitud contraída con Ediciones <strong>de</strong> la<br />
Universidad <strong>de</strong> Salamanca <strong>en</strong> la persona <strong>de</strong> su Director, Prof. José Manuel Bustos, por<br />
haber acogido con <strong>en</strong>tusiasmo la propuesta <strong>de</strong> publicación <strong>de</strong> estas Actas.<br />
4
ANNE BARR/M. ROSARIO MARTÍN RUANO/JESÚS TORRES DEL REY–APERTURA(S)<br />
ÚLTIMAS CORRIENTES TEÓRICAS EN LOS ESTUDIOS DE<br />
TRADUCCIÓN Y SUS APLICACIONES: APERTURA(S)<br />
5<br />
ANNE BARR<br />
M. ROSARIO MARTÍN RUANO<br />
JESÚS TORRES DEL REY<br />
Universidad <strong>de</strong> Salamanca<br />
Como <strong>de</strong> ello da cu<strong>en</strong>ta Lawr<strong>en</strong>ce V<strong>en</strong>uti <strong>en</strong> The Translator Studies Rea<strong>de</strong>r, <strong>en</strong> la<br />
última década <strong>los</strong> Estudios <strong>de</strong> Traducción han adquirido una notable autoridad<br />
institucional, que queda especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong> la multiplicación <strong>de</strong> <strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros que<br />
ofrec<strong>en</strong> programas <strong>de</strong> <strong>traducción</strong> y <strong>en</strong> la proliferación <strong>de</strong> publicaciones especializadas<br />
relacionadas con el tema (2000: 333). Si bi<strong>en</strong> la evolución es palpable a escala internacional,<br />
no es <strong>de</strong>scabellado apostillar que <strong>en</strong> España <strong>en</strong> concreto el auge ha sido si cabe más<br />
vertiginoso. De un interés marginal por las cuestiones traductoras, circunscrito a una serie<br />
limitada <strong>de</strong> temas y <strong>en</strong>foques <strong>de</strong> carácter fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te lingüístico, la comunidad<br />
académica y profesional vinculada a la <strong>traducción</strong> ha pasado a incorporar y <strong>de</strong>sarrollar un<br />
sinfín <strong>de</strong> conceptos, métodos, aplicaciones y acercami<strong>en</strong>tos relacionados con el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o y<br />
<strong>los</strong> usos <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong>. En particular, <strong>en</strong> las investigaciones y las prácticas actuales han<br />
cobrado una importancia consi<strong>de</strong>rable las cuestiones relativas al po<strong>de</strong>r, la autoridad, la<br />
i<strong>de</strong>ología u otras variables, como el género o la raza, <strong>de</strong> la id<strong>en</strong>tidad cultural (Vidal 1998).<br />
No se han <strong>de</strong>scuidado, por otra parte, las <strong>de</strong>rivaciones éticas y pedagógicas que g<strong>en</strong>eran<br />
estos conceptos, ni el modo <strong>en</strong> que <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran su reflejo <strong>en</strong> la textura <strong>de</strong> las traducciones,<br />
amén <strong>de</strong> la influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos factores <strong>en</strong> <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> recepción y canonización <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
textos traducidos o <strong>de</strong> otro tipo <strong>de</strong> reescrituras con ellas interconectadas. La apertura a este<br />
tipo <strong>de</strong> cuestiones está <strong>en</strong> sintonía, sin duda alguna, con la evolución que ha seguido la<br />
disciplina, y especialm<strong>en</strong>te su rama <strong>de</strong>scriptiva, a partir <strong>de</strong>l que ha dado <strong>en</strong> llamarse giro<br />
cultural (Hermans 1999); asimismo, trasluce el influjo <strong>de</strong> un panorama intelectual más<br />
amplio muy influido por <strong>corri<strong>en</strong>tes</strong> críticas como la <strong>de</strong>sconstrucción y el postestructuralismo<br />
(Baker 2000).<br />
Los trabajos que se expusieron <strong>en</strong> el Congreso Internacional “Últimas <strong>corri<strong>en</strong>tes</strong><br />
<strong>teóricas</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> <strong>traducción</strong> y sus aplicaciones”, celebrado <strong>en</strong> la Universidad <strong>de</strong><br />
Salamanca <strong>de</strong>l 16 al 18 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2000, y que se recog<strong>en</strong> <strong>en</strong> estas actas <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a<br />
medida dan fe <strong>de</strong> estas transformaciones. Por un lado, se percibe una ampliación <strong>de</strong>l<br />
abanico <strong>de</strong> contextos y situaciones <strong>en</strong> <strong>los</strong> que se proce<strong>de</strong> a explorar <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong><br />
<strong>traducción</strong>. Las pon<strong>en</strong>cias pres<strong>en</strong>tadas no sólo tratan <strong>de</strong> arrojar luz sobre su<br />
funcionami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>los</strong> ámbitos más reconocidos y estudiados hasta la fecha, como pued<strong>en</strong><br />
ser el literario, el fílmico, el publicitario o el <strong>de</strong> las instituciones internacionales, sino que<br />
también se han ad<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> campos inusitados, poco transitados, como son el <strong>de</strong> la<br />
música, el jurídico-administrativo y el <strong>de</strong> <strong>los</strong> servicios públicos, el fi<strong>los</strong>ófico o el universo<br />
empresarial y <strong>de</strong> la comunicación <strong>de</strong> masas. De ahí que pueda <strong>de</strong>cirse que <strong>los</strong> trabajos<br />
editados <strong>en</strong> este volum<strong>en</strong> atestiguan <strong>de</strong> manera ejemplar hasta qué punto goza <strong>de</strong><br />
aceptación el reto asumido por <strong>los</strong> Estudios <strong>de</strong> Traducción para erigirse <strong>en</strong> una rama <strong>de</strong>l<br />
saber abarcadora, multidisciplinar. Por otro lado, <strong>en</strong> las colaboraciones aquí recogidas es<br />
notorio el impacto <strong>de</strong> <strong>los</strong> planteami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> la <strong>de</strong>sconstrucción, el post-estructuralismo y<br />
<strong>de</strong> otros movimi<strong>en</strong>tos rece<strong>los</strong>os <strong>de</strong> las i<strong>de</strong>as universalistas, como el feminismo y el
ANNE BARR/M. ROSARIO MARTÍN RUANO/JESÚS TORRES DEL REY–APERTURA(S)<br />
poscolonialismo. La <strong>traducción</strong>, a<strong>de</strong>más (o <strong>en</strong> lugar) <strong>de</strong> una actividad lingüística y <strong>de</strong> una<br />
mediación cultural, pasa a verse como un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o que refleja, socava o refuerza las<br />
t<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r que manti<strong>en</strong><strong>en</strong> las culturas involucradas, o un esc<strong>en</strong>ario más don<strong>de</strong><br />
ciertas instituciones, grupos sociales y puntos <strong>de</strong> vista libran una serie <strong>de</strong> batallas <strong>en</strong> el<br />
fondo políticas. En este s<strong>en</strong>tido, un bu<strong>en</strong> número <strong>de</strong> las pon<strong>en</strong>cias pres<strong>en</strong>tadas abordan el<br />
estudio <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong> como un conflicto <strong>de</strong> autoridad o un duelo <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ologías. A partir<br />
<strong>de</strong> ahí, otras se preguntan <strong>en</strong> qué medida esta concepción <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong> conduce a una<br />
re<strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l papel <strong>de</strong>l traductor, o lo requiere, y hasta qué punto suscita consi<strong>de</strong>raciones<br />
éticas. Son éstos, efectivam<strong>en</strong>te, conceptos y cuestiones muy novedosos, que,<br />
paradójicam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> algunos casos permit<strong>en</strong> volver a abordar <strong>los</strong> temas que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una<br />
mayor tradición d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>los</strong> Estudios <strong>de</strong> Traducción con ojos críticos. Así, por ejemplo,<br />
<strong>los</strong> autores <strong>de</strong> algunas <strong>de</strong> las pon<strong>en</strong>cias aquí pres<strong>en</strong>tadas emplean las nociones <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ología,<br />
po<strong>de</strong>r y autoridad para ampliar las perspectivas <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajos tradicionales <strong>en</strong>marcados <strong>en</strong><br />
el ámbito <strong>de</strong> la Historia <strong>de</strong> la Traducción.<br />
Si la incorporación <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> cuestiones <strong>en</strong>riquece notablem<strong>en</strong>te la mirada al<br />
pasado, sin duda es fundam<strong>en</strong>tal a la hora <strong>de</strong> asegurar la proyección <strong>de</strong> la disciplina hacia el<br />
futuro. Gran parte <strong>de</strong> las colaboraciones <strong>de</strong> este volum<strong>en</strong> dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l evid<strong>en</strong>te influjo <strong>de</strong><br />
las nuevas tecnologías y <strong>de</strong>l nuevo paradigma <strong>de</strong> la sociedad <strong>de</strong> la información <strong>en</strong> el<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong>. Otras muchas se ocupan <strong>de</strong> averiguar su significación cultural<br />
<strong>en</strong> un mundo que sufre <strong>los</strong> efectos opuestos por una parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> la<br />
globalización y el multiculturalismo, y por otra <strong>de</strong>l resurgir <strong>de</strong> lo local y <strong>de</strong> la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
particularismos. Un bu<strong>en</strong> número <strong>de</strong> ellas, a<strong>de</strong>más, se pregunta hasta qué punto estos<br />
cambios g<strong>en</strong>erales no afectarán a la <strong>de</strong>finición misma <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong>, por ejemplo <strong>en</strong> la<br />
medida <strong>en</strong> que la sociedad digital trae aparejados unos conceptos <strong>de</strong> Texto o Autoría<br />
difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>los</strong> que han constituido <strong>los</strong> pilares sobre <strong>los</strong> que se ha as<strong>en</strong>tado<br />
tradicionalm<strong>en</strong>te la noción <strong>de</strong> <strong>traducción</strong>, o <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que es difícil <strong>de</strong>finir esta<br />
actividad como un proceso <strong>en</strong>tre dos culturas o dos l<strong>en</strong>guas <strong>en</strong> una época <strong>en</strong> la que, <strong>en</strong><br />
último extremo, las l<strong>en</strong>guas y las culturas son ya <strong>de</strong> por sí híbridas y plurales. A la luz <strong>de</strong><br />
interrogantes como éstos, no es <strong>de</strong> extrañar, pues, que <strong>en</strong> el Congreso se hiciera palpable<br />
una preocupación por cuestiones <strong>de</strong> carácter teórico y metodológico; es <strong>de</strong>cir, que gran<br />
parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> pon<strong>en</strong>tes expusieran la necesidad <strong>de</strong> revisar <strong>los</strong> fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> la propia<br />
disciplina, cuando no acometieran directam<strong>en</strong>te esta labor <strong>en</strong> sus trabajos. En este s<strong>en</strong>tido,<br />
si por un lado este volum<strong>en</strong> refleja la voluntad <strong>de</strong> <strong>los</strong> Estudios <strong>de</strong> Traducción <strong>de</strong> ampliar<br />
sus miras con la exploración <strong>de</strong> otros ámbitos <strong>de</strong>l saber, <strong>de</strong>ja <strong>en</strong>trever asimismo un <strong>de</strong>seo<br />
<strong>de</strong> cuestionar sus propias premisas, <strong>de</strong> someterse a un exam<strong>en</strong> crítico y a la introspección.<br />
Ambas facetas son es<strong>en</strong>ciales y complem<strong>en</strong>tarias, aunque también son, <strong>en</strong> un aspecto<br />
fundam<strong>en</strong>tal, coincid<strong>en</strong>tes, análogas: ambas trasluc<strong>en</strong> una voluntad <strong>de</strong> cuestionami<strong>en</strong>to y<br />
progreso. Ambas son, pues, signos <strong>de</strong> apertura.<br />
BIBLIOGRAFÍA<br />
ÁLVAREZ, Román (ed.) Cartografías <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong>: <strong>de</strong>l post-estructuralismo al multiculturalismo.<br />
Salamanca: Ediciones Colegio <strong>de</strong> España, 2001.<br />
6
ANNE BARR/M. ROSARIO MARTÍN RUANO/JESÚS TORRES DEL REY–APERTURA(S)<br />
BAKER, Mona. “Aspectos pragmáticos <strong>de</strong>l contacto intercultural y falsas dicotomías <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
Estudios <strong>de</strong> Traducción”. En ÁLVAREZ, Román. 2001.<br />
HERMANS, Theo. Translation in Systems. Descriptive and System-ori<strong>en</strong>ted Approaches Explained.<br />
Manchester: St. Jerome, 1999.<br />
VENUTI, Lawr<strong>en</strong>ce. “1990s”. En VENUTI, Lawr<strong>en</strong>ce (ed.) The Translation Studies Rea<strong>de</strong>r.<br />
Londres y Nueva York: Routledge, 2000, pp. 335-342.<br />
VIDAL CLARAMONTE, M. Carm<strong>en</strong> África. El futuro <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong>. Val<strong>en</strong>cia: Alfons el<br />
Magnànim, 1998.<br />
7
ÍNDICE–ÚLTIMAS CORRIENTES TEÓRICAS EN LOS ESTUDIOS DE TRADUCCIÓN Y SUS APLICACIONES<br />
ÁLVAREZ, ROMÁN: Pres<strong>en</strong>tación<br />
8<br />
ÍNDICE<br />
BARR, ANNE/MARTÍN RUANO, M. ROSARIO/TORRES DEL REY, JESÚS: Últimas <strong>corri<strong>en</strong>tes</strong><br />
<strong>teóricas</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> <strong>traducción</strong> y sus aplicaciones: apertura(s)<br />
***<br />
ALONSO GIRÁLDEZ, JOSÉ MIGUEL: El Spanglish informático: ¿invasión, colonización o<br />
globalización?<br />
ÁLVAREZ LUGRÍS, ALBERTO: Hipótesis <strong>de</strong> explicitación: ¿universal <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong><br />
o t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia? Estudio sobre el corpus TECTRA <strong>de</strong> traducciones <strong>de</strong>l inglés al gallego<br />
ANDREU LUCAS, MARIBEL/ORERO CLAVERO, PILAR: La <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> segundas l<strong>en</strong>guas<br />
extranjeras para traductores<br />
BALTEIRO FERNÁNDEZ, Mª ISABEL: Some Problems In The Translation Of Converted<br />
D<strong>en</strong>ominal Verbs From Nouns D<strong>en</strong>oting Animate Beings<br />
BOLAÑOS MEDINA, ALICIA/GUERRA MARTÍN-FERNÁNDEZ, DULCE Mª/MÁÑEZ<br />
RODRIGUÉZ, PASCUAL: Una experi<strong>en</strong>cia innovadora <strong>de</strong> didáctica <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong><br />
<strong>en</strong> un <strong>en</strong>torno virtual <strong>de</strong> trabajo cooperativo: metodología y resultados<br />
BREZOLIN, ADAURI: Rec<strong>en</strong>t Work On The Teaching Of Translation In Brazil<br />
BUENO GARCÍA, ANTONIO: Enfoques teóricos <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong> publicitaria<br />
BUSTOS GISBERT, JOSÉ MANUEL: Transfer<strong>en</strong>cia diafásica <strong>en</strong> la expresión escrita <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua<br />
materna<br />
CANCELO, PABLO: Evaluation Of Machine Translation Systems<br />
CANEDA CABRERA, TERESA: Translation And Community: Negotiating The Inscription Of<br />
English Literature In Spain<br />
CARBONELL, OVIDI: Id<strong>en</strong>tity In Translation<br />
CHARRON, MARC: Pré-texte(s) et prétexte(s) <strong>en</strong> traduction: le facteur <strong>de</strong> prestige <strong>de</strong>s<br />
topiques préfaciels dans les traductions françaises du prologue au Lazarillo <strong>de</strong> Tormes<br />
COTTO, RUTH AMARILIS: Skin, Color, Size and Looks: un acercami<strong>en</strong>to al problema <strong>de</strong> la<br />
<strong>traducción</strong> multicultural <strong>en</strong> la obra The Story of My Body <strong>de</strong> Judith Ortiz Cofer.<br />
CRUCES COLADO, SUSANA: Las palabras no <strong>de</strong>jan ver el texto<br />
DE PEDRO RICOY, RAQUEL: ¿Subversión o tradición? El postestructuralismo <strong>de</strong> Suzanne<br />
Jill Levine
ÍNDICE–ÚLTIMAS CORRIENTES TEÓRICAS EN LOS ESTUDIOS DE TRADUCCIÓN Y SUS APLICACIONES<br />
DUNCAN BARLOW, KAREN JOAN: On The Translating Of The Passive Voice In The<br />
Detective G<strong>en</strong>re<br />
EL-MADKOURI MAATAOUI, MOHAMED: Traducción y notas a pie <strong>de</strong> página<br />
ESPASA BORRÁS, E VA: Laberintos y partituras: metaforizaciones <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong> teatral<br />
FERNÁNDEZ VALLINA, EMILIANO: Una perspectiva globalizadora sobre la <strong>traducción</strong> <strong>en</strong> el<br />
siglo XV<br />
FERREIRA DUARTE, JOÃO: Repres<strong>en</strong>ting Translation In The Colonial Encounter<br />
FLORES ACUÑA, ESTEFANÍA/SANCHO VERA, CRISTINA: La fraseología religiosa <strong>en</strong> español<br />
y su <strong>traducción</strong> al inglés y al italiano: estudio <strong>de</strong> <strong>los</strong> diccionarios bilingües Larousse y<br />
Her<strong>de</strong>r<br />
FLOYD, ALAN: Actitu<strong>de</strong>s puristas: el ejemplo <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong> <strong>de</strong>l inglés para la medicina<br />
FORTEA, CARLOS: Los motivos <strong>de</strong>l traductor<br />
GAMERO PÉREZ, SILVIA/MONTALT I RESURRECCIÓ, VICENT: Enseñar a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>en</strong> la<br />
formación <strong>de</strong> traductores ci<strong>en</strong>tífico-técnicos: el papel <strong>de</strong>l razonami<strong>en</strong>to lógico<br />
GARCÍA ÁLVAREZ, ANA MARÍA: La teoría <strong>de</strong>l escopo y la necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sconstruir su<br />
discurso ci<strong>en</strong>tífico<br />
GARCÍA LÓPEZ, ROSARIO: Teoría y didáctica <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong><br />
GARCÍA NAVARRO, CARMEN: Reflexiones sobre la <strong>traducción</strong> <strong>en</strong> España. El caso <strong>de</strong> Doris<br />
Lessing<br />
GAREA OYA, E VA: La <strong>traducción</strong> como recreación <strong>en</strong> la figura <strong>de</strong> Salvador <strong>de</strong> Madariaga<br />
GODAYOL, PILAR: Traducir Derrida: la seducción <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tre<br />
GONZÁLEZ LIAÑO, IRIA: La <strong>traducción</strong> <strong>de</strong>l discurso feminista <strong>en</strong> la obra <strong>de</strong> Rosalía <strong>de</strong><br />
Castro<br />
GONZÁLEZ PÉREZ, VERÓNICA: Terminología <strong>de</strong> propiedad industrial e intelectual<br />
(binomio inglés-español)<br />
GRADE, MICHAEL: Impact Of The Expon<strong>en</strong>tial Growth Rate Of Sci<strong>en</strong>tific And Technical<br />
Knowledge On The Developm<strong>en</strong>t, Teaching And Professional Practice Of<br />
Technical Translating<br />
GUTIÉRREZ LANZA, CAMINO: Doblajes políticam<strong>en</strong>te inocuos <strong>en</strong> la España <strong>de</strong> Franco: ¿una<br />
cuestión <strong>de</strong> género?<br />
HERIQUE, EMMANUEL: “Stylistique Comparée Revisited”: Le projet d’édition <strong>de</strong>s carnets <strong>de</strong><br />
notes du Professeur Vinay<br />
HERRERO RODES, LETICIA: La <strong>traducción</strong> <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l multiculturalismo<br />
9
ÍNDICE–ÚLTIMAS CORRIENTES TEÓRICAS EN LOS ESTUDIOS DE TRADUCCIÓN Y SUS APLICACIONES<br />
JIMÉNEZ IVARS, AMPARO: Aproximación <strong>de</strong>scriptiva a la <strong>traducción</strong> oral. Enfoque<br />
comunicativo<br />
KEATING, MARIA EDUARDA: Quand la traduction (se) fait histoire – Les voyages <strong>de</strong>s Lettres<br />
Portugaises<br />
KOEPPL, RAINER MARIA: Translation As C<strong>en</strong>sorship. Alfred Hitchcock And John Wayne<br />
In Contin<strong>en</strong>tal Europe<br />
LANERO, J. J.: Rapi<strong>de</strong>z y transformación <strong>en</strong> las traducciones <strong>de</strong> Thomas Bailey Aldrich<br />
LINDER, DANIEL: Translating Hard-Boiled Slang: Raymond Chandler’s The Long Goodbye In<br />
Spanish<br />
LORENZO MODIA, MARÍA JESÚS: Late Sev<strong>en</strong>te<strong>en</strong>th- And Eighte<strong>en</strong>th-C<strong>en</strong>tury Translations<br />
By English Wom<strong>en</strong> Writers: Fact And/Or Fiction<br />
LORÉS SANZ, ROSA: Aproximación al estudio <strong>de</strong>l tema <strong>en</strong> la <strong>traducción</strong>: el caso <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
conectores textuales <strong>en</strong> <strong>los</strong> textos turísticos<br />
LOUNIS, HASSANE: Relevance Theory: How Useful Is It To Translating Discourse<br />
Connectives?<br />
LUNA ALONSO, ANA: Id<strong>en</strong>tidad cultural y <strong>traducción</strong> literaria<br />
LVOVSKAYA, ZINAIDA: Determinismo, aceptabilidad y relatividad <strong>en</strong> <strong>traducción</strong> como<br />
universales <strong>de</strong> la comunicación verbal<br />
MARCELINO VILLELA, LUCINÉA: From Scotland To Brazil: Differ<strong>en</strong>t Literary Views Of<br />
The Biblical Translation<br />
MARÍN HERNÁNDEZ, DAVID: La <strong>traducción</strong> <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos métricos franceses<br />
MARTÍN DE LEÓN, CELIA: La lingüística cognitiva y el estudio <strong>de</strong> las metáforas<br />
traductológicas<br />
MARTÍNEZ GARCÍA, ADELA: La herm<strong>en</strong>éutica cultural <strong>de</strong> Clifford Geertz<br />
MATA PASTOR, CARMEN: Sobre la <strong>traducción</strong> <strong>de</strong>l mundo <strong>de</strong> <strong>los</strong> toros al italiano y a otras<br />
l<strong>en</strong>guas<br />
MATOS FRIAS, JOANA/RAMALHO ALMEIDA, PAULA: Translating All<strong>en</strong> Ginsberg<br />
MOLINA MARTÍNEZ, LUCÍA: Interfer<strong>en</strong>cias culturales: el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la injer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
elem<strong>en</strong>tos árabo-islámicos <strong>en</strong> las traducciones al árabe <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong> años <strong>de</strong> soledad<br />
MONTES GRANADO, CONSUELO: La construcción textual y sus refer<strong>en</strong>tes sociolingüísticos.<br />
Ilustración <strong>de</strong> pérdidas metalingüísticas <strong>en</strong> la versión traducida<br />
MONZÓ, ESTHER: El género discursivo: un concepto clave <strong>en</strong> la <strong>en</strong>culturación <strong>de</strong>l<br />
traductor<br />
MORILLAS, ESTHER: Norma lingüística y <strong>traducción</strong>: el italiano medio o neoestándar<br />
10
ÍNDICE–ÚLTIMAS CORRIENTES TEÓRICAS EN LOS ESTUDIOS DE TRADUCCIÓN Y SUS APLICACIONES<br />
MORRIS, MARSHALL: Empatía imaginativa, vidas inteligibles: la compr<strong>en</strong>sión y el<br />
adiestrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> traductores<br />
MORRIS, TERRY: Teaching A Translation Strategy To Derive Refer<strong>en</strong>ce, Conceptual And<br />
Contextual Meanings In English From Spanish Journalistic Texts: A Case Study Of<br />
Final Year University Stud<strong>en</strong>ts In Liverpool<br />
MOYAL, GABRIEL LOUIS: Sci<strong>en</strong>tific Translation In The Ninete<strong>en</strong>th C<strong>en</strong>tury: The Case Of<br />
Philippe Pinel<br />
ORTIZ GARCÍA, JAVIER: La lingüística cultural y la <strong>traducción</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva<br />
práctica<br />
OTTONI, PAULO: Traduction et déconstruction: La contamination constitutive et nécessaire<br />
<strong>de</strong>s langues<br />
PARADA, ARTURO: Sistema e historia, dinamismo y estabilidad <strong>en</strong> la mediación intercultural<br />
PARIANOU, ANASTASIA/KELANDRIAS, PANAYOTIS I.: Translation Of Terms Of Greek Origin<br />
In LSP Texts<br />
PASCUAL GARRIDO, Mª LUISA: Poesía inglesa <strong>en</strong> <strong>traducción</strong>. Análisis <strong>de</strong>scriptivo y normas<br />
<strong>de</strong> <strong>traducción</strong> poética a través <strong>de</strong> las antologías<br />
PÉREZ ÁLVAREZ, IGNACIO: Estudio <strong>de</strong>l f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o traductor <strong>en</strong> la canción mo<strong>de</strong>rna: Bon<br />
Jovi <strong>en</strong> castellano<br />
PÉREZ BERENGUEL, JOSÉ FRANCISCO: Metodología traductora <strong>en</strong> un libro <strong>de</strong> viajes <strong>de</strong>l<br />
siglo XVIII: las Cartas <strong>de</strong> España <strong>de</strong> Alexan<strong>de</strong>r Jardine<br />
PÉREZ L. DE HEREDIA, MARÍA: Traducción y c<strong>en</strong>sura como reescritura i<strong>de</strong>ológica y<br />
cultural <strong>en</strong> la España franquista<br />
POSTIGO PINAZO, E NCARNACIÓN: El l<strong>en</strong>guaje médico: <strong>traducción</strong> inglés-español<br />
PRIETO ARRANZ, J. IGOR: (Mis)Informing The Rea<strong>de</strong>r: Wrong Assumptions And Some<br />
Other Oddities In Tourist Text Translation<br />
RAMÓN GARCÍA, NOELIA: Lingüística contrastiva y <strong>traducción</strong><br />
RAMOS GARCÍA, ANA MARÍA: La influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> las traducciones intermedias portuguesas <strong>en</strong><br />
la <strong>traducción</strong> inglés-gallego: el caso <strong>de</strong> Arthur Conan Doyle<br />
RECIO ARIZA, M.ª ÁNGELES: Enseñanza <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje coloquial <strong>en</strong> la l<strong>en</strong>gua “C” (alemán)<br />
REIMÓNDEZ MEILÁN, MARÍA: La <strong>traducción</strong> <strong>de</strong> “Hear Me Sanjaya”, o <strong>de</strong> cómo el<br />
feminismo y el postcolonialismo ayudaron a Kunti a hablar a las gallegas<br />
RODRÍGUEZ DOMÍNGUEZ, ANA: La <strong>traducción</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> textos literarios <strong>en</strong> la <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong><br />
idiomas<br />
ROISS, SILVIA: La investigación procesual y la pedagogía constructiva <strong>en</strong> la didáctica <strong>de</strong> la<br />
<strong>traducción</strong> inversa español-alemán<br />
11
ÍNDICE–ÚLTIMAS CORRIENTES TEÓRICAS EN LOS ESTUDIOS DE TRADUCCIÓN Y SUS APLICACIONES<br />
SALES SALVADOR, DORA: El polisistema transcultural como zona <strong>de</strong> contacto <strong>en</strong>tre la<br />
teoría literaria, la literatura comparada y <strong>los</strong> <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> <strong>traducción</strong><br />
SAMANIEGO FERNÁNDEZ, E./FUERTES OLIVERA, P./VELASCO SACRISTÁN, M./ARRIBAS<br />
BAÑO, A.: Propuesta teórica <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> análisis textual aplicado a la<br />
<strong>traducción</strong>: parámetros y direccionalidad<br />
SÁNCHEZ IGLESIAS, JORGE J.: Restricciones semántico-textuales <strong>en</strong> la <strong>traducción</strong> <strong>de</strong>l<br />
idiolecto: Lessico Famigliare <strong>de</strong> Natalia Ginzburg<br />
SÁNCHEZ TRIGO, E LENA: Las unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>traducción</strong> como herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> las<br />
estrategias traductoras<br />
SÁNCHEZ, MARÍA T.: Linguistics And Translation: A Love-Hate Relationship?<br />
SÁNCHEZ-REYES PEÑAMARÍA, Mª SONSOLES/DURÁN MARTÍNEZ, RAMIRO: El influjo<br />
angloamericano <strong>en</strong> la terminología jurídica española: acomodación vs. <strong>traducción</strong><br />
SERRANO FERNÁNDEZ, LUIS: ¿Po<strong>de</strong>mos hablar <strong>de</strong> la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> seudotraducciones<br />
cinematográficas?<br />
SISLER, CELIA: Una trilogía indivisible: l<strong>en</strong>gua, cultura y <strong>traducción</strong><br />
SKIBIÑSKA, EL¯BIETA : Image traduite: la Pologne populaire dans la traduction française<br />
<strong>de</strong>s œuvres littéraires polonaises<br />
SOKOLI, STAVROULA: El uso <strong>de</strong> cuestionarios como método para la búsqueda <strong>de</strong> normas<br />
<strong>de</strong> <strong>traducción</strong><br />
SOTO ARANDA, BEATRIZ/EL-MADKOURI MAATAOUI, MOHAMED: Traducción e<br />
inmigración: la función <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong> <strong>en</strong> las relaciones hispanomarroquíes<br />
poscoloniales<br />
SOTO VÁZQUEZ, ADOLFO LUIS: La <strong>traducción</strong> <strong>de</strong> lo intraducible<br />
SOUSA, M. CRISTINA: Mirror, Mirror On The Wall, Can We Trust The Translator At All?<br />
TOSTADO GONZÁLEZ, RUBÉN: “Aemulatio” vs. “Imitatio”: Interlu<strong>de</strong> Of Calisto And Melebea<br />
VALDÉS RODRÍGUEZ, Mª CRISTINA: Las estrategias traductoras <strong>de</strong> <strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos culturales<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> anuncios publicitarios<br />
VALERO GARCÉS, CARMEN: El mediador interlingüístico <strong>en</strong> <strong>los</strong> servicios públicos: ¿nuevos<br />
principios éticos para nuevas realida<strong>de</strong>s?<br />
VIVANCO CERVERO, VERÓNICA: Los compuestos unimembres <strong>de</strong>l léxico técnico<br />
WITTE, HEIDRUN: La <strong>traducción</strong> y su influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> las relaciones <strong>en</strong>tre culturas<br />
YUSTE FRÍAS, JOSÉ: Traducir <strong>en</strong> la red: textos nuevos para nuevas traducciones<br />
ZABALBEASCOA, PATRICK: Un marco para el análisis <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong> <strong>de</strong> la metáfora<br />
12
JOSÉ MIGUEL ALONSO GIRÁLDEZ–EL SPANGLISH INFORMÁTICO<br />
EL SPANGLISH INFORMÁTICO:<br />
¿INVASIÓN, COLONIZACIÓN O GLOBALIZACIÓN?<br />
13<br />
JOSÉ MIGUEL ALONSO GIRÁLDEZ<br />
En uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> famosos dardos <strong>en</strong> la palabra <strong>de</strong> Fernando Lázaro Carreter, recogidos<br />
<strong>en</strong> forma <strong>de</strong> libro y ahora publicados con regularidad <strong>en</strong> un periódico nacional, pue<strong>de</strong><br />
leerse:<br />
El estudio adultera a muchos tontos su memez ingénita. Abundan <strong>los</strong> bobos cuyo<br />
<strong>de</strong>sarrollo ha sido <strong>en</strong>torpecido por <strong>los</strong> libros, pero sin <strong>de</strong>bilitarlo mucho. Algunos, incluso,<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> fama <strong>de</strong> doctos, aunque tar<strong>de</strong> o temprano, y a veces con frecu<strong>en</strong>cia, asoman la<br />
patita. Eso no va a ocurrir <strong>en</strong> un futuro próximo, pues se está produci<strong>en</strong>do una regresión<br />
<strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, la cual, lejos <strong>de</strong> <strong>en</strong>mascarar la necedad ingénita, va a pot<strong>en</strong>ciarla. Muy pronto<br />
t<strong>en</strong>dremos tontos inalterados, puros, como un manantial. Y <strong>los</strong> habrá también reciclados,<br />
restituidos a su condición <strong>en</strong> cuanto se adapt<strong>en</strong> a la posmo<strong>de</strong>rnidad, cuyo ariete es Internet.<br />
Figurarán <strong>en</strong>tre el<strong>los</strong> muchos que conversan con conocidos o <strong>de</strong>sconocidos por pantalla,<br />
valiéndose <strong>de</strong> un l<strong>en</strong>guaje pret<strong>en</strong>didam<strong>en</strong>te universal, escueto y económico (Carreter 2000).<br />
Las palabras <strong>de</strong>l profesor Lázaro Carreter no son, sin embargo, las únicas que<br />
alertan sobre el progresivo <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong>l idioma <strong>en</strong> el novedoso campo <strong>de</strong> Internet. Un<br />
<strong>de</strong>bate más activo <strong>de</strong> lo que pudiera p<strong>en</strong>sarse lleva años abierto <strong>en</strong> la propia red virtual,<br />
don<strong>de</strong> abundan <strong>los</strong> foros <strong>de</strong> discusión sobre el nuevo l<strong>en</strong>guaje que está g<strong>en</strong>erando el<br />
mundo <strong>de</strong> la informática. En contra <strong>de</strong> lo que pudiera p<strong>en</strong>sarse, no son pocos <strong>los</strong> que<br />
abogan por la utilización poco m<strong>en</strong>os que indiscriminada <strong>de</strong> préstamos y anglicismos, ya<br />
sean adaptados al español o no. Y para apoyar sus tesis claman que una l<strong>en</strong>gua <strong>de</strong>be estar<br />
constantem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> evolución, y que <strong>de</strong> nada sirve oponerse tercam<strong>en</strong>te el avance imparable<br />
<strong>de</strong> la tecnología.<br />
Tal vez la contaminación lingüística sea algo inher<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las l<strong>en</strong>guas.<br />
Unamuno solía <strong>de</strong>cir que meter palabras nuevas es meter nuevos matices e i<strong>de</strong>as. La<br />
contaminación <strong>de</strong>l latín y su progresiva evolución y mezcla con las l<strong>en</strong>guas locales, hasta<br />
<strong>de</strong>sembocar <strong>en</strong> otras l<strong>en</strong>guas, es el ejemplo más contund<strong>en</strong>te <strong>de</strong> aquél<strong>los</strong> que <strong>de</strong>fi<strong>en</strong>d<strong>en</strong> el<br />
préstamo, el neologismo y el calco, como una mejora <strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua que <strong>los</strong> recibe y nunca<br />
como un <strong>de</strong>terioro o como una r<strong>en</strong>dición. La cuestión <strong>en</strong> esto <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, como <strong>de</strong>cía<br />
Humpty Dumpty, está <strong>en</strong> quién es el que manda.<br />
En informática, <strong>en</strong> Internet, manda el inglés. Todo el <strong>de</strong>sarrollo tecnológico se ha<br />
producido <strong>en</strong> esa l<strong>en</strong>gua; por tanto es muy difícil sustraerse a ella. Cuando la vía <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> préstamos no se producía a la velocidad que permite hoy la técnica, las cosas eran<br />
más fáciles. Préstamos, neologismos o calcos ha habido siempre, pero esta oleada, o<br />
avalancha, <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>los</strong> avances ci<strong>en</strong>tíficos <strong>en</strong> las comunicaciones, <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> la<br />
comunidad lingüística una at<strong>en</strong>ción urg<strong>en</strong>te y una acción rápida. Por si fuera poco, la<br />
<strong>traducción</strong> <strong>de</strong> textos relacionados con la informática es una <strong>de</strong> las más activas <strong>en</strong> la<br />
actualidad. Nadie duda ya, incluso <strong>los</strong> más legos <strong>en</strong> la materia, que la comunicación a través<br />
<strong>de</strong> Internet hace que inglés y español se relacion<strong>en</strong> con una intimidad y una int<strong>en</strong>sidad que<br />
no t<strong>en</strong>ían hasta ahora. Por eso se produce el híbrido, el Cyberspanglish: la última variante<br />
<strong>de</strong>l Spanglish.
JOSÉ MIGUEL ALONSO GIRÁLDEZ–EL SPANGLISH INFORMÁTICO<br />
El Spanglish es una vieja realidad lingüística <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos hispanos <strong>de</strong> <strong>los</strong> Estados<br />
Unidos, aunque no pueda hablarse <strong>de</strong> un Spanglish único para todo el país: no es igual el<br />
Spanglish <strong>de</strong> Nueva York que el <strong>de</strong> Los Ángeles. Pero, sin duda, todas sus variantes ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
como objetivo la comunicación a cualquier precio: aunque el precio sea un extraño<br />
monstruo híbrido. Se trata <strong>de</strong> un reflejo perfecto <strong>de</strong>l llamado “melting pot”. Es <strong>de</strong>cir, el<br />
l<strong>en</strong>guaje revela el <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro, y a veces el <strong>en</strong>contronazo, <strong>de</strong> dos culturas bi<strong>en</strong> disparejas.<br />
Para algunos, como el profesor <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> Yale Roberto González Echevarría,<br />
“la mezcla <strong>de</strong> español e inglés, lejos <strong>de</strong> ser inocua, perjudica a <strong>los</strong> propios hablantes”<br />
(Echevarría 1997). Y, <strong>en</strong> el mismo artículo, publicado <strong>en</strong> The New York Times, Echevarría<br />
concluye: “el Spanglish es una capitulación” (1997).<br />
El periodista Javier Val<strong>en</strong>zuela, <strong>en</strong> cambio, <strong>en</strong> un artículo publicado <strong>en</strong> el diario El<br />
País, <strong>de</strong>stacaba el vigor <strong>de</strong>l Spanglish, particularm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Nueva York, <strong>en</strong> las comunida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> dominicanos y puertorriqueños. “Un artículo reci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> The New York Times calificaba<br />
al Spanglish como la tercera l<strong>en</strong>gua <strong>en</strong> Nueva York, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l inglés y <strong>de</strong>l español”<br />
(Citado <strong>en</strong> Soca 2000).<br />
Pero la realidad <strong>de</strong> este Spanglish fronterizo no está cercana a nosotros y respon<strong>de</strong><br />
a un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o concreto, <strong>en</strong> un lugar <strong>de</strong>terminado. Las expresiones <strong>de</strong> <strong>los</strong> hablantes<br />
americanos <strong>de</strong> Spanglish se han hecho muy populares, pero seguram<strong>en</strong>te no se producirán<br />
nunca fuera <strong>de</strong>l contexto mestizo <strong>en</strong> el que han nacido. Bi<strong>en</strong> es verdad que expresiones<br />
como “Voy a parquear la troca”, por “voy a aparcar el camión” (I’m going to park the truck), o<br />
“<strong>de</strong>liberamos groserías”, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> “repartimos la compra” (we <strong>de</strong>liver groceries), o “te llamo<br />
para atrás”, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> “te vuelvo a llamar” (I’ll call you back) resultan graciosas y algo<br />
surrealistas. Y pued<strong>en</strong> ser todavía más surrealistas, si cabe: “¿me sharp<strong>en</strong>eas el lápiz?”, dic<strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> hispanos <strong>en</strong> Texas; o, igualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Texas, “vamos a comprar la bironga”, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong><br />
“vamos a comprar la cerveza”. Sin olvidar las mezclas aberrantes, algunas tan increíbles<br />
como las que señala el propio Val<strong>en</strong>zuela <strong>en</strong> su m<strong>en</strong>cionado artículo <strong>de</strong> El País: “Mi padre’s<br />
infi<strong>de</strong>lity. Are cuernos g<strong>en</strong>etic?”, pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te a un titular <strong>de</strong> la revista bilingüe Latina<br />
(Citado <strong>en</strong> Soca 2000).<br />
El Spanglish cibernético, o Cyberspanglish, aunque se produzca <strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s<br />
concretas, se difun<strong>de</strong> con mucha rapi<strong>de</strong>z. Sabemos que no conoce fronteras y que campa a<br />
sus anchas por el torm<strong>en</strong>toso océano <strong>de</strong> Internet. La tecnología globaliza <strong>los</strong> idiomas y, <strong>en</strong><br />
este caso, está globalizando a toda velocidad una jerga o jerigonza que alcanza a gran parte<br />
<strong>de</strong> la población hablante <strong>de</strong> español <strong>en</strong> las dos orillas. Como dice Bernard Cass<strong>en</strong> “el que<br />
llega a la Red <strong>de</strong>be amoldarse a una cultura preexist<strong>en</strong>te, que no es <strong>en</strong> absoluto planetaria,<br />
sino ang<strong>los</strong>ajona, por no <strong>de</strong>cir norteamericana” (Cass<strong>en</strong> 1998: 224-228).<br />
El castellano se utiliza <strong>en</strong> ap<strong>en</strong>as el dos por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> lugares <strong>de</strong> la red. Pero<br />
basta introducirse <strong>en</strong> una sala virtual <strong>de</strong> <strong>los</strong> llamados chats, don<strong>de</strong> a m<strong>en</strong>udo hay pres<strong>en</strong>tes<br />
comunicantes españoles y latinoamericanos simultáneam<strong>en</strong>te, para comprobar cómo el<br />
idioma es sometido a todo tipo <strong>de</strong> vejaciones sin que a nadie parezca importarle. No sólo<br />
<strong>los</strong> ac<strong>en</strong>tos brillan por su aus<strong>en</strong>cia, amparándose a m<strong>en</strong>udo <strong>en</strong> la justificación <strong>de</strong> que<br />
colocar<strong>los</strong> crea problemas para <strong>los</strong> programas informáticos que no pued<strong>en</strong> id<strong>en</strong>tificar<strong>los</strong>;<br />
no sólo la eñe <strong>de</strong>saparece y es sustituida por formas como –ny–, por ejemplo <strong>en</strong> anyo; no<br />
sólo se acorta febrilm<strong>en</strong>te todo lo que parece que sobra (así, la preposición “<strong>de</strong>” pasa a ser<br />
sólo la letra d; la expresión “fin <strong>de</strong> semana” ha mutado y ha pasado a ser una sola, “fin<strong>de</strong>”,<br />
víctima <strong>de</strong> la más asombrosa mutilación). Y no sólo es eso.<br />
La expansión <strong>de</strong>l correo electrónico y <strong>de</strong>l mundo virtual ha traído como<br />
consecu<strong>en</strong>cia una adaptación rápida <strong>de</strong> muchos términos <strong>de</strong> la informática o <strong>de</strong> Internet<br />
14
JOSÉ MIGUEL ALONSO GIRÁLDEZ–EL SPANGLISH INFORMÁTICO<br />
que no existían <strong>en</strong> español, aunque, <strong>en</strong> muchos casos existan palabras que quier<strong>en</strong> <strong>de</strong>cir<br />
exactam<strong>en</strong>te lo mismo. Muy conocido, aunque superado, es el g<strong>los</strong>ario recogido por<br />
Yolanda Rivas, <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> Texas, <strong>en</strong> Austin, al que se pue<strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r<br />
electrónicam<strong>en</strong>te (Rivas 1995). No obstante, son ya varios <strong>los</strong> diccionarios <strong>de</strong> Spanglish, o,<br />
al m<strong>en</strong>os, las listas <strong>de</strong> términos <strong>de</strong> esta jerga que también pued<strong>en</strong> consultarse <strong>en</strong> la propia<br />
Internet.<br />
Yolanda Rivas pone ejemp<strong>los</strong> extremos <strong>de</strong> Spanglish informático <strong>en</strong> las<br />
comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> hispanos <strong>de</strong> Estados Unidos, pero advierte <strong>de</strong> que, vía Internet, muchos<br />
<strong>de</strong> el<strong>los</strong> comi<strong>en</strong>zan a t<strong>en</strong>er éxito <strong>en</strong> <strong>los</strong> países <strong>de</strong> Latinoamérica: “voy a emailearlo ahorita;<br />
zoomea más para verlo más gran<strong>de</strong>; necesito rebutear la computadora otra vez” (Rivas<br />
1996). Estamos <strong>de</strong> acuerdo <strong>en</strong> que ninguno <strong>de</strong> nosotros escribiría o hablaría <strong>en</strong> esos<br />
términos, al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> mom<strong>en</strong>to. Para John Lipski, director <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> español<br />
<strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> Nuevo México, lo que ocurre con el Spanglish informático no es<br />
difer<strong>en</strong>te a lo que pasó con la invasión árabe <strong>de</strong> España, o la conquista Normanda <strong>de</strong><br />
Inglaterra (Citado <strong>en</strong> MCI Tecnoguía 1999). Claro que ahora la invasión no sólo no es<br />
cru<strong>en</strong>ta, sino que es mucho más rápida y llega hasta la misma pantalla <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong>ador. Lo<br />
cierto es que el Spanglish informático respon<strong>de</strong> a soluciones urg<strong>en</strong>tes, a m<strong>en</strong>udo<br />
improvisadas, pero no pocas <strong>de</strong> esas soluciones acaban por t<strong>en</strong>er éxito y permanec<strong>en</strong>. Hay<br />
l<strong>en</strong>guajes mixtos, como el pidgin chino inglés, o el yiddish, que han triunfado como tales.<br />
El Spanglish informático suele id<strong>en</strong>tificarse con palabras híbridas, don<strong>de</strong> la raíz es<br />
casi siempre inglesa. Los préstamos, extranjerismos o neologismos no son spanglish si<br />
realm<strong>en</strong>te vi<strong>en</strong><strong>en</strong> a cubrir un hueco <strong>en</strong> el idioma. Según <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>tín García<br />
Yebra: “El préstamo trata <strong>de</strong> ll<strong>en</strong>ar una laguna <strong>en</strong> la l<strong>en</strong>gua receptora, laguna g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />
relacionada con una técnica nueva, con un concepto <strong>de</strong>sconocido <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> hablantes <strong>de</strong> esa<br />
l<strong>en</strong>gua” (García Yebra 1987: 75-90). Históricam<strong>en</strong>te algunos extranjerismos han<br />
permanecido como tales, mi<strong>en</strong>tras otros se han convertido <strong>en</strong> prestamos naturalizados,<br />
incorporados a nuestro sistema fónico y a la ac<strong>en</strong>tuación. Sigui<strong>en</strong>do <strong>de</strong> nuevo a García<br />
Yebra, “el traductor que recurre al extranjerismo <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta directam<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> lectores con<br />
una palabra <strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua original y, <strong>en</strong> el mejor caso, les facilita su apr<strong>en</strong>dizaje y el<br />
<strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su significado por el contexto. […] Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l traductor<br />
el extranjerismo es una confesión <strong>de</strong> impot<strong>en</strong>cia” (García Yebra 1987: 75-90).<br />
En lo que llamamos Spanglish la adaptación forzada <strong>de</strong> términos ingleses al español<br />
suele ocurrir con palabras que podrían traducirse perfectam<strong>en</strong>te a nuestro idioma, sin<br />
utilizar el extranjerismo o el barbarismo. Esta es la razón que ha <strong>en</strong>c<strong>en</strong>dido algunas alarmas,<br />
aunque quizás no las sufici<strong>en</strong>tes. En palabras <strong>de</strong> Jesús Arrimadas “Ni <strong>los</strong> técnicos, ni <strong>los</strong><br />
lingüistas, ni <strong>los</strong> traductores, estamos si<strong>en</strong>do capaces <strong>de</strong> crear, particularm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> nuestro<br />
país, el vocabulario que <strong>de</strong>be acompañar al <strong>de</strong>sarrollo ci<strong>en</strong>tífico. […] Ante esta situación<br />
[…] adoptan la solución <strong>de</strong> la facilidad: emplear <strong>en</strong> español términos extranjeros sin hacer<br />
el m<strong>en</strong>or esfuerzo por traducir<strong>los</strong> o por realizar un adaptación correcta capaz <strong>de</strong> elevar<strong>los</strong> a<br />
la categoría <strong>de</strong> préstamos. […] En muchos casos no sabemos si estamos ley<strong>en</strong>do español o<br />
una especie <strong>de</strong> híbrido grotesco que bi<strong>en</strong> podría ser catalogado, con una bu<strong>en</strong>a dosis <strong>de</strong><br />
humor, <strong>de</strong> esperanto técnico” (Arrimadas 1987: 49-73).<br />
Según Leonor Pérez y Magdal<strong>en</strong>a Vivancos <strong>los</strong> términos ingleses ti<strong>en</strong><strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> nuestro idioma (Pérez 1994: 343-350). Algunos están<br />
sometidos, dic<strong>en</strong>, a procesos <strong>de</strong> metaforización, otros son préstamos, otros calcos<br />
semánticos, otros son nuevas creaciones neológicas. En s<strong>en</strong>tido amplio estamos hablando<br />
<strong>de</strong> anglicismos que son pres<strong>en</strong>tados <strong>de</strong> una u otra forma <strong>en</strong> nuestro idioma, según la<br />
naturaleza <strong>de</strong> su aceptación <strong>en</strong> la l<strong>en</strong>gua meta.<br />
15
JOSÉ MIGUEL ALONSO GIRÁLDEZ–EL SPANGLISH INFORMÁTICO<br />
La metaforización respeta normalm<strong>en</strong>te la metáfora que ya existía <strong>en</strong> la l<strong>en</strong>gua<br />
original: así <strong>de</strong>cimos “el ratón, <strong>los</strong> m<strong>en</strong>ús <strong>de</strong>splegables, <strong>los</strong> textos bajables, o colgar una<br />
página <strong>en</strong> la red”. Muchas <strong>de</strong> estas metaforizaciones, como señalan Leonor Pérez y<br />
Magdal<strong>en</strong>a Vivancos, son <strong>en</strong> realidad calcos <strong>de</strong> otras metáforas <strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua extranjera:<br />
“proceso <strong>de</strong> datos”, “mando a distancia”, “disco duro”, “atajos <strong>de</strong>l teclado”.<br />
En cuanto a <strong>los</strong> préstamos, es evid<strong>en</strong>te que el proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada se ha acelerado <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> últimos años hasta alcanzar una velocidad <strong>de</strong> vértigo. Por un lado está el préstamo<br />
importado que permanece <strong>en</strong> la L2 tal y como es <strong>en</strong> la L1. Es el método <strong>de</strong> <strong>traducción</strong>, si<br />
pue<strong>de</strong> llamarse así, más ext<strong>en</strong>dido. Lam<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te a veces <strong>los</strong> textos están tan trufados<br />
<strong>de</strong> anglicismos que, salvo para un especialista, su interpretación se hace harto difícil. De<br />
hecho, es su carácter <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje especializado, o <strong>de</strong> jerga profesional, lo que justifica la<br />
utilización <strong>de</strong>l préstamo <strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una palabra igual o parecida <strong>en</strong> la l<strong>en</strong>gua meta. Y<br />
pued<strong>en</strong> <strong>en</strong>contrarse ejemp<strong>los</strong> a miles <strong>en</strong> las revistas <strong>de</strong>l ramo <strong>de</strong> la informática o <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
manuales <strong>de</strong> algunos aparatos. He aquí algunos, tomados al azar: “establece las páginas <strong>de</strong><br />
códigos que serán usados <strong>en</strong> el switch”; “haga un back up <strong>de</strong> <strong>los</strong> ficheros al otro disco”; “no<br />
olvi<strong>de</strong>s completar la información con tu nick”; “evite que se arranqu<strong>en</strong> las aplicaciones que<br />
estaban funcionando antes <strong>de</strong>l último shutdown”.<br />
¿Por qué no traducir “switch”, “back up”, “nick” y “shutdown” por conmutador, copia<br />
<strong>de</strong> seguridad, apodo, cierre o apagado, respectivam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos<br />
anteriores?<br />
Algunos términos, por supuesto, están ya pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te integrados, incluso <strong>en</strong> el<br />
l<strong>en</strong>guaje común, tal vez porque la tecnología empieza a llegar a casi todos <strong>los</strong> ciudadanos.<br />
Aún si<strong>en</strong>do préstamos importados, se utilizan ampliam<strong>en</strong>te palabras como “software”,<br />
“hardware”, “bus”, “mó<strong>de</strong>m” o “input”.<br />
El problema, como digo, resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> que muchos <strong>de</strong> <strong>los</strong> préstamos importados o<br />
extranjerismos que se han quedado <strong>en</strong> la l<strong>en</strong>gua podrían haber sido traducidos. Tal vez su<br />
posible <strong>traducción</strong> no haya t<strong>en</strong>ido éxito, o quizás el término inglés estaba ya <strong>de</strong>masiado<br />
implantado <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> hablantes como para cambiarlo. Es lo que se ha dado <strong>en</strong> llamar el<br />
Spanglish producido por “cambiar <strong>de</strong> un idioma a otro” <strong>en</strong> el transcurso <strong>de</strong> la oración. Y<br />
éste es el Spanglish más común <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> hablantes <strong>de</strong> español que viv<strong>en</strong> fuera <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
Estados Unidos.<br />
Con todo, son <strong>los</strong> préstamos sustituidos <strong>los</strong> que realm<strong>en</strong>te g<strong>en</strong>eran mayor cantidad<br />
<strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje; también <strong>los</strong> que g<strong>en</strong>eran mayor cantidad <strong>de</strong> problemas. Con García Yebra<br />
diremos: “estaría muy bi<strong>en</strong> que se crearan <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s capaces <strong>de</strong> ayudar a <strong>los</strong> traductores a<br />
resolver <strong>los</strong> problemas que <strong>en</strong> este campo surg<strong>en</strong> constantem<strong>en</strong>te. La Real Aca<strong>de</strong>mia<br />
Española y las Aca<strong>de</strong>mias <strong>de</strong> <strong>los</strong> países hispanohablantes son organismos <strong>de</strong> gran autoridad<br />
y prestigio, pero suel<strong>en</strong> actuar con retraso” (García Yebra 1987: 75-89). La l<strong>en</strong>gua meta<br />
recibe, transforma o naturaliza <strong>los</strong> préstamos, mediante adaptaciones que van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la<br />
fonética o la asimilación ortográfica hasta las <strong>de</strong>rivaciones con sufijos o <strong>de</strong>sin<strong>en</strong>cias. Lo que<br />
se consigue es la creación <strong>de</strong> híbridos. Los más frecu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l vocabulario informático son<br />
<strong>los</strong> que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el radical <strong>en</strong> la L1 y el sufijo <strong>en</strong> la L2.<br />
Como la sufijación es un procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>rivativo <strong>de</strong> mucho éxito <strong>en</strong> el castellano,<br />
quizás por eso se han creado muchos verbos a partir <strong>de</strong> palabras inglesas: “beepear”,<br />
“printear”, “faxear”, “surfear”, “downloa<strong>de</strong>ar”, “forwar<strong>de</strong>ar”, “clickear”, “linkar”,<br />
“mailear”, “atachar” o “<strong>de</strong>letear”, están <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> más utilizados, según <strong>los</strong> especialistas <strong>de</strong><br />
la Texas A&M International University. Por supuesto, el éxito <strong>en</strong> España <strong>de</strong> esas palabras<br />
16
JOSÉ MIGUEL ALONSO GIRÁLDEZ–EL SPANGLISH INFORMÁTICO<br />
varía consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te. “Clicar”, “cliquear” y “hacer clic” han triunfado, apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />
sobre, por ejemplo, “pulsar”, aunque cada vez se dice más “pinchar con el ratón”;<br />
“<strong>de</strong>letear” lo he escuchado alguna vez <strong>en</strong> la expresión imperativa “<strong>de</strong>letea eso”, pero es raro,<br />
aunque muy habitual <strong>en</strong> Latinoamérica; y, por supuesto, “hacer un <strong>de</strong>leteo”; o “surfear la red”,<br />
se utilizó brevem<strong>en</strong>te, pero <strong>de</strong>sapareció <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> navegar, posiblem<strong>en</strong>te mo<strong>de</strong>lado<br />
sobre el nombre comercial Navigator; “linkar” o “linquar” sólo tuvo una forma popular<br />
<strong>en</strong>tre informáticos, “ligar”, pero el público <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral prefiere <strong>de</strong>cir “<strong>en</strong>lazar”, aunque<br />
“links” sí ha t<strong>en</strong>ido éxito como sustantivo; “downloa<strong>de</strong>ar”, “atachar” y “forwar<strong>de</strong>ar” no se<br />
utilizan aquí, pero sí se utilizan, y mucho, <strong>en</strong>tre latinoamericanos; “mailear” tampoco, y<br />
“hacer un mailing” es otra cosa.<br />
En cambio, verbos como “chatear”, “escanear” o “resetear” parec<strong>en</strong> adoptados<br />
<strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te por el idioma. “In<strong>de</strong>xar”, que cu<strong>en</strong>ta con base latina, aparece ya <strong>en</strong> el<br />
diccionario <strong>de</strong> la RAE (1992) como término específico <strong>de</strong> la informática. Pero vanos han<br />
sido <strong>los</strong> int<strong>en</strong>tos por sustituir “chatear” y “chat” por “charlar” y “charla”, aunque muchos<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> que participan <strong>en</strong> <strong>los</strong> foros <strong>de</strong> discusión <strong>de</strong>l Spanglish <strong>en</strong> la red <strong>los</strong> apoy<strong>en</strong>. Una<br />
extraña prev<strong>en</strong>ción, que parece consistir <strong>en</strong> evitar palabras <strong>de</strong> uso corri<strong>en</strong>te, hace que el<br />
español abandone la <strong>traducción</strong> lógica a favor <strong>de</strong> estos préstamos. “Charlar” sugiere<br />
oralidad, no escritura, dic<strong>en</strong> <strong>los</strong> más reacios a abandonar “chat”; pero muchos <strong>de</strong> esos<br />
“chats” son ya orales, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> voz. Y, a<strong>de</strong>más, la palabra inglesa “chat” también sugiere<br />
oralidad. En cuanto a “escanear”, a pesar <strong>de</strong> que la Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> la L<strong>en</strong>gua incluye <strong>en</strong> su<br />
diccionario la palabra “escáner”, aunque sólo <strong>en</strong> su acepción médica, parece que no lleva<br />
camino <strong>de</strong> ser sustituida por ninguna otra. Algo similar le ocurre a “resetear”, que podría<br />
traducirse por restaurar o por inicializar. (Con todo, este último término, no reconocido<br />
por la Real Aca<strong>de</strong>mia, pert<strong>en</strong>ece al grupo <strong>de</strong> <strong>los</strong> calcos <strong>de</strong> verbos ingleses terminados <strong>en</strong> –<br />
ize: “initialize”, “computerize”, etc: “inicializar”, “computerizar”, etc, que son también muy<br />
comunes <strong>en</strong> la jerga informática).<br />
El sustantivo “chat” ha dado, a<strong>de</strong>más, otros sustantivos <strong>de</strong>rivados, como<br />
“chateadores”, y, mucho más curioso, el término “chateros”. En la misma línea se han<br />
creado “neteros”, <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> “net”, o “interneteros”, <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> Internet (aunque<br />
“internauta”, <strong>de</strong> base latina, es, <strong>en</strong> mi opinión, la versión más lógica; con todo, tanto<br />
“chateros” como “neteros” parec<strong>en</strong> aludir soterradam<strong>en</strong>te a una especie <strong>de</strong> adictos a <strong>los</strong><br />
“chats” y a la red, mi<strong>en</strong>tras que “internauta” no recoge ese matiz). Estas muestras <strong>de</strong><br />
Spanglish informático están pres<strong>en</strong>tes prácticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cualquier país <strong>de</strong> habla hispana.<br />
Otros sustantivos ingleses persist<strong>en</strong>, lo mismo que “chat”, aunque quizás con m<strong>en</strong>os<br />
posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> éxito, como por ejemplo “beeper”, por buscador, localizador, o, más<br />
común, “attachm<strong>en</strong>t”. Bi<strong>en</strong> es cierto que cada vez se dice más “archivo adjunto”, a pesar<br />
<strong>de</strong> estar formado por dos palabras.<br />
Como se ve, el criterio <strong>de</strong> brevedad a toda costa es quizás uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> criterios<br />
prioritarios a la hora <strong>de</strong> establecer el l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> Internet. Abreviar, apocopar, parece casi<br />
una obsesión. Una <strong>de</strong> las quejas habituales <strong>de</strong> <strong>los</strong> internautas, o <strong>de</strong> <strong>los</strong> técnicos<br />
informáticos, estriba <strong>en</strong> que el castellano, sin duda m<strong>en</strong>os proclive a las modificaciones y a<br />
las combinaciones que el inglés, siempre acaba proponi<strong>en</strong>do soluciones <strong>de</strong>masiado largas.<br />
Y acostumbrados como están al uso masivo <strong>de</strong> siglas y acrónimos, a <strong>los</strong> que nos<br />
referiremos más tar<strong>de</strong>, <strong>los</strong> internautas acaban prefiri<strong>en</strong>do “attachm<strong>en</strong>t” a “archivo<br />
adjunto”, o “e-mail” a “correo electrónico”. En muchas ocasiones se propone una solución<br />
intermedia, mediante la cual se manti<strong>en</strong>e el término inglés, pero acompañado por un verbo<br />
<strong>en</strong> español, normalm<strong>en</strong>te “hacer”: <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> forwar<strong>de</strong>ar se dice “hacer un forward”; <strong>en</strong><br />
lugar <strong>de</strong> backupear, “hacer un backup”; <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> resetear, “hacer un reset”; y así<br />
sucesivam<strong>en</strong>te.<br />
17
JOSÉ MIGUEL ALONSO GIRÁLDEZ–EL SPANGLISH INFORMÁTICO<br />
Pero <strong>de</strong> todos <strong>los</strong> términos <strong>de</strong> la jerga <strong>de</strong> Internet, quizás sea “e-mail” y sus<br />
<strong>de</strong>rivados el que mayor <strong>de</strong>bate suscita. Las listas <strong>de</strong> m<strong>en</strong>sajes y <strong>los</strong> foros <strong>de</strong> discusión sobre<br />
el Spanglish están literalm<strong>en</strong>te pobladas <strong>de</strong> opiniones diversas sobre la mejor manera <strong>de</strong><br />
traducir este término al castellano. Para algunos <strong>de</strong>be mant<strong>en</strong>erse como préstamo, sin<br />
modificaciones, o, como mucho, transcribi<strong>en</strong>do su fonética: “imeil”. Si hace años que lo<br />
hacemos con “fútbol”, ¿por qué no hacerlo con “imeil”?, arguy<strong>en</strong>. De hecho, el calco<br />
“balompié” ha <strong>de</strong>mostrado, con respecto a “fútbol”, un éxito m<strong>en</strong>or. ¿Qué ocurrirá con<br />
“correo electrónico”? ¿o con “e correo”? ¿o con “correo e”, que propon<strong>en</strong> otros? En mi<br />
opinión, cualquiera <strong>de</strong> ellas pue<strong>de</strong> triunfar, o incluso varias. Aunque estas dos <strong>últimas</strong>, “e<br />
correo”, y “correo e”, junto a todas las otras posibilida<strong>de</strong>s que ya se muev<strong>en</strong> <strong>en</strong> la red<br />
(“banca e”, “comercio e”, etc) no resultan viables, por mucho que ya se estén usando: el<br />
español no reconoce históricam<strong>en</strong>te abreviaturas <strong>de</strong> esa naturaleza, que, <strong>en</strong> cambio, sí son<br />
muy normales <strong>en</strong> inglés. Hay qui<strong>en</strong> pi<strong>en</strong>sa que “m<strong>en</strong>saje” sería una <strong>traducción</strong> sufici<strong>en</strong>te,<br />
sin el añadido “electrónico”, que podría <strong>de</strong>ducirse <strong>de</strong>l contexto <strong>en</strong> muchos casos (pero no<br />
<strong>en</strong> todos). Y están <strong>los</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sores a ultranza <strong>de</strong> “emilio”, un término simpático y resultón,<br />
bastante aceptado, que bi<strong>en</strong> podría acabar si<strong>en</strong>do un hallazgo y quedándose para siempre.<br />
Web y site figuran también <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> términos más polémicos. Por lo que se refiere a<br />
Web, la <strong>traducción</strong> directa por “tela <strong>de</strong> araña” no parece gustar a nadie. El préstamo no<br />
modificado es quizás el más usado, mi<strong>en</strong>tras que la <strong>traducción</strong> propuesta a m<strong>en</strong>udo,<br />
“malla”, tampoco goza <strong>de</strong> muchos a<strong>de</strong>ptos. Mucho m<strong>en</strong>os “multimalla mundial”, que se ha<br />
propuesto a veces: por muy español que su<strong>en</strong>e, aquí se impone la praxis tecnológica que<br />
nos recuerda que la mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> sitios <strong>de</strong> la red comi<strong>en</strong>zan precisam<strong>en</strong>te por WWW, y<br />
no por MMM. Quizás “red”, lo mismo que para net, sea la versión que perdure. Más típico<br />
es el híbrido “página web”, que no parece t<strong>en</strong>er rival. En cuanto a site, el calco sitio parece<br />
ser el preferido, sin duda por su similitud fonética con la palabra inglesa. “Lugar” o “lugar<br />
<strong>de</strong> la red” aparece también <strong>de</strong> vez <strong>en</strong> cuando.<br />
Algunos conceptos, como snail mail (expresión peyorativa para referirse al correo<br />
conv<strong>en</strong>cional) o spam son creaciones novedosas incluso d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l inglés. Spam ha sido<br />
adoptado, a pesar <strong>de</strong> contar con términos tan próximos como junk mail. Pero, como ya<br />
hemos dicho, las posibilida<strong>de</strong>s combinatorias <strong>de</strong>l inglés parec<strong>en</strong> infinitas. Spam no ha sido<br />
conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te traducido al español: se habla <strong>de</strong> “correo spam”, o “correo basura”, o<br />
“buzoneo” (sin añadiduras) aunque algunos propon<strong>en</strong> la improbable versión “buzonfia”<br />
(por las relaciones con “bazofia”, claro está): sería peor el remedio que la <strong>en</strong>fermedad.<br />
“Correo caracol” (otros propon<strong>en</strong> “correo por caracol”) pert<strong>en</strong>ece a la categoría <strong>de</strong><br />
calco, una <strong>de</strong> las más productivas <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong> al español. Calcos muy aceptables <strong>de</strong>l<br />
l<strong>en</strong>guaje informático pued<strong>en</strong> ser: “correo caracol”, “lista <strong>de</strong> correo” (mailing list), “conexión<br />
remota” (remote login), “caballo <strong>de</strong> Troya” (Trojan horse), etcétera. Pero algunos pued<strong>en</strong> ser<br />
tan dudosos, o tan ridícu<strong>los</strong>, como “acontecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> ratón”, por “mouse action”,<br />
“comando” (command), <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> “ord<strong>en</strong>”, “soportar” (support) por “permitir”, “remover”<br />
(remove) <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> “eliminar”, o “salvapantallas”, que ya está prácticam<strong>en</strong>te aceptado.<br />
Por último, existe un grupo numeroso y sin duda preocupante <strong>de</strong> neologismos<br />
léxicos que <strong>de</strong>sembocan <strong>en</strong> Spanglish que es el formado por las siglas, las abreviaturas y <strong>los</strong><br />
acortami<strong>en</strong>tos.<br />
Ya hemos dicho más arriba que el l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> Internet se caracteriza por su<br />
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a abreviar y a cerc<strong>en</strong>ar palabras: <strong>en</strong> inglés no es un procedimi<strong>en</strong>to extraño. De<br />
hecho, <strong>los</strong> g<strong>los</strong>arios y diccionarios internacionales <strong>de</strong> siglas empiezan a ser más comunes<br />
<strong>en</strong>tre <strong>los</strong> traductores. Siglas, sigloi<strong>de</strong>s o acrónimos, según la terminología más aceptada,<br />
18
JOSÉ MIGUEL ALONSO GIRÁLDEZ–EL SPANGLISH INFORMÁTICO<br />
invad<strong>en</strong> nuestra vida cotidiana, así que el siglo XXI, aún más que el ya teminal siglo XX,<br />
merecerá con más motivo el título <strong>de</strong> “siglo <strong>de</strong> siglas”. En español las siglas suel<strong>en</strong> leerse<br />
como si <strong>de</strong> una palabra se tratara; es <strong>de</strong>cir, son lexicalizadas, la sigla <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> reconocerse y<br />
<strong>de</strong> pronto nos <strong>en</strong>contramos ante un nuevo lexema: por ejemplo, “sida”. La mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
lingüistas llaman a esto acrónimo. Pero <strong>en</strong> el mundo <strong>de</strong> Internet la sigla suele conservar el<br />
aspecto original <strong>de</strong>l inglés: es <strong>de</strong>cir, que sus compon<strong>en</strong>tes no se traduc<strong>en</strong> previam<strong>en</strong>te. Así<br />
<strong>de</strong>cimos l<strong>en</strong>guaje ASCII, y no SACII (Standard americano <strong>de</strong> codificación para el<br />
intercambio <strong>de</strong> información); <strong>de</strong>cimos FTP y no PTF (protocolo <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
ficheros); <strong>de</strong>cimos GSM y no SGC (sistema global <strong>de</strong> comunicaciones); o <strong>de</strong>cimos HTTP y<br />
no LMHT (L<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> marcado <strong>de</strong> hipertexto). No extraña, <strong>en</strong>tonces, que <strong>en</strong> el l<strong>en</strong>guaje<br />
Spanglish se haya g<strong>en</strong>erado el sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te verbo “efetepear”, utilizado <strong>en</strong> Latinoamérica,<br />
a partir <strong>de</strong> la sigla “FTP”.<br />
Los acortami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> palabras que se produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> el l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> Internet, <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
que suele per<strong>de</strong>rse el fragm<strong>en</strong>to final (<strong>los</strong> casos <strong>de</strong> pérdida <strong>de</strong>l fragm<strong>en</strong>to inicial, aféresis, son<br />
muy raros) resultan muy productivos, especialm<strong>en</strong>te porque dan lugar al f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> la<br />
combinación (bl<strong>en</strong>ding, <strong>en</strong> inglés). Así <strong>en</strong>contramos Ebone (red troncal europea) a partir <strong>de</strong><br />
European Bone. Por supuesto la ya m<strong>en</strong>cionada e-mail, a partir <strong>de</strong> electronic mail. O emoticon, a<br />
partir <strong>de</strong> emotional icon; la propia palabra Spanglish estaría <strong>en</strong> este apartado. Algunas <strong>de</strong> estas<br />
formaciones mixtas, o híbridas, ya <strong>en</strong> su orig<strong>en</strong>, han sido traducidas <strong>de</strong> manera discutible:<br />
así, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> “e-mail”, <strong>los</strong> internautas emplean <strong>los</strong> “emoticonos” (que recoge el término<br />
icono), o <strong>los</strong> “emoticones”, que no son otra cosa que esas figuras compuestas con<br />
paréntesis, guiones, etc, (<strong>los</strong> llamados smileys, por ejemplo) que pueblan <strong>los</strong> “chats”, o las<br />
charlas, formando un nuevo l<strong>en</strong>guaje pictográfico, iconográfico o más bi<strong>en</strong> jeroglífico. En<br />
<strong>los</strong> foros <strong>de</strong> discusión <strong>de</strong>l Spanglish informático se <strong>de</strong>batía las <strong>últimas</strong> semanas <strong>en</strong> torno a<br />
la mo<strong>de</strong>rnísima palabra telewebber, que algunos han osado traducir como “telegüevón”. O<br />
sobre el nombre que <strong>de</strong>be darse a <strong>los</strong> usuarios <strong>de</strong> la no m<strong>en</strong>os novedosa tecnología WAP:<br />
para la mayoría, <strong>los</strong> que usan la tecnología WAP no son otra cosa que “wapos”. Y, al<br />
parecer, la expresión “dotcom”, si es que pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse una expresión, ha sido incluida<br />
ya <strong>en</strong> algunos diccionarios ingleses como vocablo con todas las consecu<strong>en</strong>cias.<br />
En realidad, todo un universo <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje abreviado, más allá <strong>de</strong> las siglas que<br />
repres<strong>en</strong>tan términos técnicos, se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> por Internet. Las conversaciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> “chats”<br />
están trufadas <strong>de</strong> siglas y acrónimos (la mayoría <strong>de</strong> tres letras) para cuya compr<strong>en</strong>sión se<br />
necesita t<strong>en</strong>er al lado un completo diccionario. Y, <strong>en</strong> efecto, exist<strong>en</strong> algunos muy<br />
completos, que reún<strong>en</strong> <strong>los</strong> llamados chat acronyms y el e-mail shorthand, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral conocidos<br />
como netlingo. La l<strong>en</strong>gua inglesa, a m<strong>en</strong>udo tan dúctil y receptiva, no ha dudado <strong>en</strong> g<strong>en</strong>erar<br />
doc<strong>en</strong>as <strong>de</strong> el<strong>los</strong>: asap (as soon as posible) o aka (also know as) hace tiempo que están <strong>en</strong> el<br />
l<strong>en</strong>guaje corri<strong>en</strong>te. Otros, <strong>en</strong> cambio, son <strong>de</strong> nuevo cuño: y cada día hay más. Por ejemplo<br />
TIA (Thanks in advance), BFN (by for now). Como dice Lázaro Carreter “habrá que apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
esto si se quiere gozar <strong>de</strong> las cálidas amista<strong>de</strong>s cibernéticas con un mínimo <strong>de</strong><br />
prestancia”(Carreter 2000).<br />
En suma: el <strong>de</strong>sarrollo vertiginoso <strong>de</strong> la informática, y, aún más, el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> las<br />
comunicaciones globales a través <strong>de</strong> Internet está produci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> el idioma castellano una<br />
aflu<strong>en</strong>cia masiva <strong>de</strong> neologismos, la mayoría <strong>de</strong> el<strong>los</strong> anglicismos <strong>de</strong> tipo técnico. Quizás<br />
nunca tanto como ahora se hizo incontrolable el nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuevas palabras y su<br />
<strong>traducción</strong>, su inclusión como calco o como préstamo importado o préstamo sustituido.<br />
Para muchos lingüistas, nos <strong>en</strong>contramos ante una agresión, una arremetida contra<br />
la cultura y l<strong>en</strong>gua españolas <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> la superioridad económica y tecnológica <strong>de</strong> países<br />
19
JOSÉ MIGUEL ALONSO GIRÁLDEZ–EL SPANGLISH INFORMÁTICO<br />
como <strong>los</strong> Estados Unidos. Según el<strong>los</strong>, el Spanglish informático sería una muestra negativa<br />
<strong>de</strong> la globalización cultural llevada a cabo a través <strong>de</strong> Internet.<br />
Pero otros pi<strong>en</strong>san que, <strong>en</strong> lugar, <strong>de</strong> int<strong>en</strong>tar poner puertas al campo, lo mejor será<br />
cuidar con celo qué términos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser adoptados como préstamos, por no t<strong>en</strong>er<br />
<strong>traducción</strong> posible, y cuáles no. Cuáles <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser españolizados, sin provocar hibridaciones<br />
aberrantes, o traducidos a través <strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l calco.<br />
Con todo, convi<strong>en</strong>e no olvidar que <strong>los</strong> hablantes suel<strong>en</strong>, con el tiempo, imponer sus<br />
opciones. Cuando a principios <strong>de</strong> siglo se adaptaba a toda velocidad el vocabulario <strong>de</strong>l<br />
fútbol, recién llegado <strong>de</strong> Inglaterra, <strong>los</strong> peródicos escribían sistemáticam<strong>en</strong>te “referee” <strong>en</strong><br />
lugar <strong>de</strong> “árbitro”, y “match” <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> “partido”. Pero esos préstamos no triunfaron. Y,<br />
<strong>en</strong> cambio, “fútbol” se impuso sobre “balompié” y “corner” sobre “saque <strong>de</strong> esquina”.<br />
El Spanglish informático empieza a ser consi<strong>de</strong>rado <strong>en</strong> toda su dim<strong>en</strong>sión. Por<br />
ejemplo, la Universidad <strong>de</strong> Massachussets acaba <strong>de</strong> crear la primera cátedra mundial <strong>de</strong><br />
Spanglish. Se trata <strong>de</strong> la cátedra dirigida por el lingüista mexicano Ilan Stavans, autor <strong>de</strong>l<br />
primer diccionario <strong>de</strong> Spanglish que, por lo que parece, saldrá a la calle a comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong>l año<br />
2001.<br />
OBRAS CITADAS<br />
ARRIMADAS, Jesús. “Préstamos, barbarismos y neologismos <strong>en</strong> la <strong>traducción</strong> ci<strong>en</strong>tífica y<br />
técnica”. En Problemas <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong>. Mesa Redonda, 1983. Madrid: Fundación<br />
Alfonso X el sabio, 1987.<br />
CASSEN, Bernard. “La omnipres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l inglés no es inevitable”. En RAMONET, Ignacio.<br />
Internet, el mundo que llega . 1ª edición. Madrid: Alianza, 1998<br />
Diccionario <strong>de</strong> la L<strong>en</strong>gua Española. Real Aca<strong>de</strong>mia Española. Vigésimoprimera edición. Madrid:<br />
Espasa Calpe, 1992.<br />
GARCIA YEBRA, Val<strong>en</strong>tín. “Préstamo y calco <strong>en</strong> español y alemán. Su interés lingüístico y<br />
su tratami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la <strong>traducción</strong>”. En Problemas <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong>. Mesa Redonda, 1983.<br />
Madrid: Fundación Alfonso X el Sabio, 1987.<br />
GONZÁLEZ ECHEVARRÍA, Roberto. “Hablar Spanglish es <strong>de</strong>valuar el español”. The New<br />
York Times. 1997. Acceso:<br />
Noviembre 2000.<br />
LÁZARO CARRETER, Fernando. “Escritura electrónica”. En El dardo <strong>en</strong> la palabra. El País. 11<br />
octobre 2000. <br />
MCI Tecnoguía. “Nuevos sustitutos <strong>de</strong>l idioma para la <strong>traducción</strong> <strong>de</strong> la terminología<br />
tecnológica”. 1999. <br />
Acceso: 26 octubre 2000.<br />
20
JOSÉ MIGUEL ALONSO GIRÁLDEZ–EL SPANGLISH INFORMÁTICO<br />
PÉREZ, Leonor;. VIVANCOS, M. “Usos y abusos <strong>de</strong> <strong>los</strong> anglicismos <strong>en</strong> el inglés técnico<br />
informático: préstamo y calco”. En Actas <strong>de</strong>l XVIII Congreso <strong>de</strong> Ae<strong>de</strong>an. Alcalá <strong>de</strong><br />
H<strong>en</strong>ares, Madrid. 1996<br />
RIVAS, Yolanda. “¿Hablas Cyberspanglish?” Hispanic Online. Abril 1996.<br />
Acceso: 7 Nov. 2000.<br />
———. Computer Spanglish Dictionary. 7 Sept. 1995.<br />
Acceso: 7 Nov 2000.<br />
VALENZUELA, Javier. “El vigor <strong>de</strong>l Spanglish”. En SOCA, Ricardo. La Página <strong>de</strong>l Idioma<br />
Español. Acceso: 11 septiembre 2000.<br />
ANEXO<br />
ALGUNOS LUGARES DE INTERÉS EN INTERNET SOBRE EL SPANGLISH<br />
Ciberléxico comparativo <br />
Cyberspanglish <br />
Foro <strong>de</strong> discusión sobre el Spanglish (coordinado por María <strong>de</strong>l Carm<strong>en</strong> Ugarte)<br />
<br />
Foro <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje informático. C<strong>en</strong>tro Virtual Cervantes<br />
<br />
G<strong>los</strong>ario básico <strong>de</strong> internet inglés-español <strong>de</strong> la Asociación <strong>de</strong> Técnicos <strong>de</strong> Informática. Rafael Fernán<strong>de</strong>z<br />
Calvo (actualizado y muy completo)<br />
<br />
G<strong>los</strong>ario <strong>de</strong> términos <strong>de</strong> internet <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> Alcalá<br />
<br />
G<strong>los</strong>ario <strong>de</strong> términos y recursos <strong>de</strong> internet. Alma García e Israel Ortega<br />
<br />
Historia <strong>de</strong>l Spanglish <br />
Intrusos cibernéticos (artículo <strong>de</strong> Mar Cruz Piñol)<br />
<br />
Netlingo y Shorthand <br />
Página <strong>de</strong> José Antonio Millán (una sitio que ofrece múltiples <strong>en</strong>laces y un estudio muy<br />
completo <strong>de</strong> términos informáticos) <br />
21
ALBERTO ÁLVAREZ LUGRÍS–HIPÓTESIS DE EXPLICITACIÓN: ¿UNIVERSAL O TENDENCIA?<br />
HIPÓTESIS DE EXPLICITACIÓN: ¿UNIVERSAL DE LA<br />
TRADUCCIÓN O TENDENCIA? ESTUDIO SOBRE EL CORPUS<br />
TECTRA DE TRADUCCIONES DEL INGLÉS AL GALLEGO<br />
1. INTRODUCCIÓN<br />
22<br />
ALBERTO ÁLVAREZ LUGRÍS<br />
Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo<br />
La hipótesis <strong>de</strong> explicitación afirma que, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> las difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre<br />
<strong>los</strong> sistemas lingüísticos implicados <strong>en</strong> una <strong>traducción</strong>, <strong>los</strong> textos traducidos revelan, con<br />
relación a sus originales, un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> índices <strong>de</strong> cohesión y <strong>de</strong> explicitación (Blum-<br />
Kulka 1986: 19), es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> información proporcionada directam<strong>en</strong>te por el texto sin<br />
necesidad <strong>de</strong> inferirla.<br />
Sin embargo, <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> observaciones realizadas sobre el corpus bilingüe<br />
inglés-gallego TECTRA (Textos para Estilística Comparada e TRAducción), así como <strong>los</strong><br />
datos aportados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> disciplinas adyac<strong>en</strong>tes como la Retórica Contrastiva o la Lingüística<br />
Textual parec<strong>en</strong> indicar que el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> la explicitación no es una constante <strong>de</strong> toda<br />
<strong>traducción</strong> y que, a<strong>de</strong>más, no es exclusivo <strong>de</strong> <strong>los</strong> procesos traductivos. Es aconsejable, por lo<br />
tanto, matizar las afirmaciones <strong>de</strong> Blum-Kulka y puntualizar que la explicitación parece ser<br />
más bi<strong>en</strong> una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> procesos comunicativos. La misma Blum-Kulka reconoce<br />
expresam<strong>en</strong>te que exist<strong>en</strong> casos <strong>en</strong> <strong>los</strong> que la explicitación se <strong>de</strong>be a las peculiares<br />
prefer<strong>en</strong>cias estilísticas <strong>de</strong> cada l<strong>en</strong>gua y pi<strong>de</strong> que se llev<strong>en</strong> a cabo <strong>estudios</strong> empíricos a gran<br />
escala que puedan confirmar una <strong>de</strong> las dos hipótesis – la <strong>de</strong> explicitación o la <strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cia<br />
lingüística (ibid.) –, exig<strong>en</strong>cia compartida por Toury (1991: 51) y pauta metodológica que guía<br />
<strong>los</strong> Estudios <strong>de</strong> <strong>traducción</strong>.<br />
Varios son <strong>los</strong> motivos que aconsejan replantear el estatus <strong>de</strong> la llamada hipótesis <strong>de</strong><br />
explicitación. En primer lugar el hecho <strong>de</strong> ser uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> candidatos a universal <strong>de</strong> la<br />
<strong>traducción</strong>, como propone Baker (1993: 243-245); es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> característica <strong>de</strong>finitoria <strong>de</strong><br />
toda <strong>traducción</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la pareja <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guas involucrada o <strong>de</strong> la dirección <strong>de</strong>l<br />
proceso. En segundo lugar, po<strong>de</strong>mos consi<strong>de</strong>rar que la hipótesis <strong>de</strong> explicitación es, por lo<br />
m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> sus primeras formulaciones (cf. Vinay & Darbelnet 1958), un ejemplo <strong>de</strong> las<br />
muchas apreciaciones impresionistas y aci<strong>en</strong>tíficas que se han hecho sobre la <strong>traducción</strong> y<br />
que la disciplina <strong>de</strong> <strong>los</strong> Estudios <strong>de</strong> <strong>traducción</strong> int<strong>en</strong>ta corregir. No es difícil <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
manuales afirmaciones como que “Spanish t<strong>en</strong>ds to portray a more protracted syntax than<br />
English” (Mott 1993: 53) o que “there is a t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cy for all good translations to be somewhat<br />
longer than the originals […] it is almost inevitable” (Nida & Taber 1969: 163). Con <strong>los</strong><br />
datos reales <strong>de</strong> nuestras investigaciones int<strong>en</strong>taremos <strong>de</strong>mostrar que esto no es así, sino que<br />
<strong>en</strong> muchas ocasiones la situación es la contraria. Un tercer motivo que nos aconseja revisar la<br />
hipótesis es que está estrecham<strong>en</strong>te relacionada con otros dos candidatos a universales <strong>de</strong> la<br />
<strong>traducción</strong>: la t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a la <strong>de</strong>sambiguación y a la simplificación, y la prefer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> las<br />
traducciones por la gramaticalidad conv<strong>en</strong>cional (Baker 1993: 244). El cuarto y último<br />
motivo es que exist<strong>en</strong> varios trabajos <strong>en</strong> Retórica contrastiva y Lingüística textual que
ALBERTO ÁLVAREZ LUGRÍS–HIPÓTESIS DE EXPLICITACIÓN: ¿UNIVERSAL O TENDENCIA?<br />
apuntan que sería más a<strong>de</strong>cuado hablar <strong>de</strong> universales <strong>de</strong> <strong>los</strong> procesos comunicativos y no <strong>de</strong><br />
universales <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong>.<br />
2. DEFINICIÓN E HISTORIA DE LA HIPÓTESIS DE EXPLICITACIÓN<br />
Es relativam<strong>en</strong>te fácil ver <strong>en</strong> la literatura especializada una cierta confusión <strong>de</strong><br />
términos al hablar <strong>de</strong> la explicitación. Algunos autores, como Nida (1964) emplean el<br />
término adición como g<strong>en</strong>érico y explicitación como específico; otros, <strong>en</strong> cambio, v<strong>en</strong> <strong>en</strong> la<br />
explicitación un concepto más amplio que <strong>en</strong> la adición (Séguinot 1988, Schjoldager 1996).<br />
Englund Dimitrova (1993, 1997) emplea <strong>los</strong> dos términos como sinónimos y, finalm<strong>en</strong>te,<br />
Vázquez Ayora (1977) <strong>de</strong>fine la explicitación como un caso especial <strong>de</strong> amplificación o<br />
expansión.<br />
El concepto <strong>de</strong> explicitación fue introducido, según Kinga Klaudy (1998: 80), por <strong>los</strong><br />
canadi<strong>en</strong>ses Vinay & Darbelnet <strong>en</strong> su Stylistique comparée du français et <strong>de</strong> l’anglais, que lo<br />
<strong>de</strong>fin<strong>en</strong> como un procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>traducción</strong> que consiste <strong>en</strong> introducir <strong>en</strong> el TT<br />
precisiones que <strong>en</strong> el TO estaban implícitas pero que se pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>ducir <strong>de</strong>l contexto o <strong>de</strong> la<br />
situación. Nida (1964) a pesar <strong>de</strong> no utilizar el término explicitación, contribuye al <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong>l concepto <strong>en</strong> su discusión <strong>de</strong> las técnicas <strong>de</strong> ajuste utilizadas <strong>en</strong> la <strong>traducción</strong> <strong>de</strong> la Biblia<br />
(adición, sustracción y alteración), y distingue nueve casos <strong>de</strong> adición, <strong>en</strong>tre el<strong>los</strong> la ampliación<br />
<strong>de</strong> información implícita (amplification from implicit to explicit status) con el objetivo <strong>de</strong><br />
conseguir el famoso equival<strong>en</strong>te dinámico.<br />
Hasta 1986 no <strong>en</strong>contramos un estudio sistemático <strong>de</strong> la explicitación, el conocido<br />
artículo <strong>de</strong> Shoshana Blum-Kulka “Shifts of cohesion and coher<strong>en</strong>ce in Translation”, <strong>en</strong> el<br />
que introduce el término hipótesis <strong>de</strong> explicitación. La autora emplea conceptos <strong>de</strong>l Análisis <strong>de</strong>l<br />
discurso para estudiar las explicitaciones relacionadas con <strong>los</strong> <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>los</strong> niveles<br />
<strong>de</strong> cohesión y coher<strong>en</strong>cia y <strong>en</strong> <strong>los</strong> marcadores textuales (overt and covert textual markers) <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
textos traducidos. Según Blum-Kulka, <strong>los</strong> <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> estos marcadores pued<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>berse <strong>en</strong> parte a las difer<strong>en</strong>cias gramaticales <strong>en</strong>tre las l<strong>en</strong>guas y <strong>en</strong> parte a las difer<strong>en</strong>tes<br />
prefer<strong>en</strong>cias estilísticas <strong>de</strong> cada l<strong>en</strong>gua o cultura por un tipo u otro <strong>de</strong> marcadores – el<br />
hebreo, por ejemplo, prefiere la repetición a la pronominalización, lo que lo convierte <strong>en</strong> una<br />
l<strong>en</strong>gua muy explícita, por lo m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l inglés (1986: 23). La autora<br />
sugiere que estos cambios <strong>en</strong> el plano discursivo <strong>de</strong> la cohesión hac<strong>en</strong> variar el nivel g<strong>en</strong>eral<br />
<strong>de</strong> explicitación <strong>de</strong>l texto traducido y afirma que se trata <strong>de</strong> una característica inher<strong>en</strong>te al<br />
proceso <strong>de</strong> <strong>traducción</strong>:<br />
The process of interpretation performed by the translator on the source text might lead<br />
to a TL text which is more redundant than the SL text. This redundancy can be expressed by a rise<br />
in the level of cohesive explicitness in the TL text. This argum<strong>en</strong>t may be stated as the<br />
“explicitation hypothesis”, which postulates an observed cohesive explicitness from SL to TL texts<br />
regardless of the increase traceable to differ<strong>en</strong>ces betwe<strong>en</strong> the two linguistic and textual systems<br />
involved. It follows that explicitation is viewed here as inher<strong>en</strong>t in the process of translation<br />
(1986: 19).<br />
Blum-Kulka <strong>de</strong>ja abierta la posibilidad <strong>de</strong> que estos <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
marcadores discursivos se <strong>de</strong>ban a <strong>los</strong> distintos gustos expresivos <strong>de</strong> cada l<strong>en</strong>gua, y <strong>de</strong> hecho<br />
aporta datos proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>estudios</strong> sobre traducciones inglés-hebreo e inglés-portugués que<br />
23
ALBERTO ÁLVAREZ LUGRÍS–HIPÓTESIS DE EXPLICITACIÓN: ¿UNIVERSAL O TENDENCIA?<br />
parec<strong>en</strong> indicar que exist<strong>en</strong> “difer<strong>en</strong>tes normas que gobiernan el uso <strong>de</strong> <strong>los</strong> distintos<br />
mecanismos <strong>de</strong> cohesión <strong>en</strong> la l<strong>en</strong>gua original y <strong>en</strong> la l<strong>en</strong>gua <strong>de</strong> llegada” (ibid.). Pero rechaza<br />
sin explicaciones esta línea <strong>de</strong> investigación y prefiere p<strong>en</strong>sar que <strong>los</strong> casos <strong>de</strong> explicitación<br />
vi<strong>en</strong><strong>en</strong> impuestos por el proceso <strong>de</strong> <strong>traducción</strong>. Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> argum<strong>en</strong>tos para mant<strong>en</strong>er su<br />
teoría – utilizado también por Klaudy (1996a) – es que las traducciones ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a ser más<br />
largas que <strong>los</strong> originales. Como veremos <strong>en</strong>seguida, esto no siempre es cierto y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l<br />
tipo <strong>de</strong> textos analizados: prácticam<strong>en</strong>te todas las traducciones <strong>de</strong>l corpus TECTRA son más<br />
cortas <strong>en</strong> número <strong>de</strong> palabras que sus originales. A<strong>de</strong>más, Blum-Kulka reconoce que estudió<br />
<strong>los</strong> textos <strong>de</strong> traductores no profesionales (“research assistants”) a pesar <strong>de</strong> que admite que<br />
esto pue<strong>de</strong> influir negativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la calidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> TTs.<br />
El criterio <strong>de</strong>l tamaño <strong>de</strong>l TT que utiliza Blum-Kulka es criticado por Séguinot<br />
(1988), que cree que esa disparidad <strong>en</strong> la longitud <strong>de</strong> <strong>los</strong> textos, si es que existe siempre, se<br />
pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ber también a difer<strong>en</strong>cias estilísticas. De hecho, <strong>en</strong> nuestro estudio sobre las<br />
traducciones <strong>de</strong> TECTRA (Álvarez Lugrís 1999), <strong>en</strong>contramos casos <strong>de</strong> amplificación que se<br />
pued<strong>en</strong> explicar <strong>de</strong> esta manera: sustantivos que al ser verbalizados necesitan la<br />
especificación <strong>de</strong> argum<strong>en</strong>tos verbales aus<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el TO, o estructuras preposicionales que<br />
se <strong>de</strong>sarrollan mediante oraciones <strong>de</strong> relativo, f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os que hac<strong>en</strong> que el TT sea<br />
necesariam<strong>en</strong>te más largo que su original. Séguinot afirma, a<strong>de</strong>más, que la explicitación no<br />
ti<strong>en</strong>e por qué implicar siempre redundancia, como manti<strong>en</strong>e Blum-Kulka. De hecho, <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
casos estudiados <strong>en</strong> TECTRA no se observa información redundante. De todas formas, las<br />
conclusiones <strong>de</strong> Séguinot apuntan a que <strong>los</strong> casos más evid<strong>en</strong>tes y numerosos <strong>de</strong><br />
explicitación no se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> a <strong>los</strong> distintos gustos estilísticos <strong>de</strong> las l<strong>en</strong>guas ni al proceso<br />
traductivo <strong>en</strong> sí, sino a la labor <strong>de</strong> edición <strong>de</strong> <strong>los</strong> revisores editoriales, lo que <strong>en</strong> último<br />
término remite, a pesar <strong>de</strong> que la autora no lo <strong>de</strong>clara abiertam<strong>en</strong>te, a una voluntad <strong>de</strong> hacer<br />
la <strong>traducción</strong> lo más próxima posible al público receptor, es <strong>de</strong>cir, a una voluntad <strong>de</strong> respetar<br />
escrupu<strong>los</strong>am<strong>en</strong>te el código <strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua <strong>de</strong> llegada.<br />
En un exhaustivo estudio <strong>de</strong> la explicitación publicado <strong>en</strong> 1996, Kinga Klaudy<br />
pres<strong>en</strong>ta una clasificación tipológica <strong>de</strong> las explicitaciones: obligatorias, opcionales,<br />
pragmáticas y específicas <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong> (translation-proper explicitation).<br />
Las explicitaciones obligatorias están motivadas por las difer<strong>en</strong>cias sintácticas y<br />
semánticas <strong>en</strong>tre las l<strong>en</strong>guas.<br />
Las opcionales se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> a las difer<strong>en</strong>tes prefer<strong>en</strong>cias estilísticas o <strong>de</strong> construcción<br />
textual y son, según Klaudy, opcionales, ya que sin ellas se pued<strong>en</strong> construir textos<br />
gramaticalm<strong>en</strong>te correctos, aunque poco naturales e incómodos para el receptor. Nosotros<br />
p<strong>en</strong>samos que el simple hecho <strong>de</strong> que su aus<strong>en</strong>cia produzca textos <strong>de</strong>fectuosos es sufici<strong>en</strong>te<br />
para consi<strong>de</strong>rarlas también como explicitaciones obligatorias; <strong>de</strong> otra forma, lo que<br />
obt<strong>en</strong>dríamos sería un texto redactado <strong>en</strong> un tercer código, <strong>en</strong> una interl<strong>en</strong>gua.<br />
Las explicitaciones pragmáticas o <strong>de</strong> información cultural ti<strong>en</strong><strong>en</strong> su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> vacíos<br />
culturales, <strong>en</strong> lagunas refer<strong>en</strong>ciales motivadas por la aus<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> la cultura receptora <strong>de</strong><br />
conceptos o refer<strong>en</strong>tes habituales <strong>en</strong> la cultura <strong>de</strong> partida. Según esta <strong>de</strong>finición, p<strong>en</strong>samos<br />
que sería más acertada la d<strong>en</strong>ominación <strong>de</strong> explicitación cultural, ya que pragmática pue<strong>de</strong><br />
resultar ambiguo y <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse como explicitación <strong>de</strong> las int<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong>l texto o <strong>de</strong> otro tipo<br />
<strong>de</strong> información no pat<strong>en</strong>te.<br />
24
ALBERTO ÁLVAREZ LUGRÍS–HIPÓTESIS DE EXPLICITACIÓN: ¿UNIVERSAL O TENDENCIA?<br />
Quizá esa d<strong>en</strong>ominación, explicitación pragmática, podría ser un bu<strong>en</strong> nombre, <strong>en</strong><br />
cambio, para el último grupo <strong>de</strong>finido por Klaudy, el <strong>de</strong> explicitaciones específicas <strong>de</strong> la<br />
<strong>traducción</strong>, término excesivam<strong>en</strong>te g<strong>en</strong>eral y ambiguo, sobre todo si t<strong>en</strong>emos <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que<br />
para la autora todas las explicitaciones son f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os característicos <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong><br />
<strong>traducción</strong>. Klaudy <strong>de</strong>fine este cuarto grupo <strong>de</strong> explicitaciones como “la característica más<br />
común <strong>de</strong> las traducciones, totalm<strong>en</strong>te in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> combinaciones lingüísticas<br />
específicas o <strong>de</strong> la dirección <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong> [y que ti<strong>en</strong>e su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong>] la necesidad <strong>de</strong><br />
formular <strong>en</strong> la l<strong>en</strong>gua término i<strong>de</strong>as que se concibieron originalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la l<strong>en</strong>gua <strong>de</strong> partida”<br />
(1993: 72). Aunque no compartimos esta <strong>de</strong>finición, nos parece interesante porque señala<br />
tres elem<strong>en</strong>tos fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> la reflexión sobre este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o que hasta el mom<strong>en</strong>to<br />
permanecían inéditos:<br />
a) la combinación concreta <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guas;<br />
b) la dirección <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> <strong>traducción</strong>; y<br />
c) la concepción <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong> como una reformulación <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as.<br />
Precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> estos tres puntos basaremos la necesidad <strong>de</strong> reformular la <strong>de</strong>finición<br />
y el estatus <strong>de</strong> la hipótesis <strong>de</strong> explicitación.<br />
Po<strong>de</strong>mos terminar este breve recorrido histórico con una <strong>de</strong>finición basada <strong>en</strong> la <strong>de</strong><br />
Klaudy (1996a) y que resume la concepción tradicional <strong>de</strong>l f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o: la hipótesis <strong>de</strong><br />
explicitación afirma que, como resultado <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> <strong>traducción</strong>, todo TT ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a hacer pat<strong>en</strong>te<br />
información semántica, sintáctica y/o pragmática que <strong>en</strong> el TO permanecía implícita; como consecu<strong>en</strong>cia, el<br />
TT es siempre más largo que el TO.<br />
3. CONTRIBUCIÓN DE LA ESTILÍSTICA COMPARADA AL ESTUDIO DE LA<br />
HIPÓTESIS DE EXPLICITACIÓN<br />
Dijimos ya que ciertos autores como Toury, Blum-Kulka, Klaudy o Baker han pedido<br />
<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes ocasiones que se realic<strong>en</strong> investigaciones para verificar o refutar la hipótesis <strong>de</strong><br />
explicitación. Toury (1991: 51), <strong>en</strong> concreto, afirma que se precisa establecer <strong>en</strong> qué<br />
circunstancias y <strong>en</strong> qué condiciones se produce el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o e insiste, como Baker (1993) y<br />
Blum-Kulka (1986), <strong>en</strong> que se <strong>de</strong>berían llevar a cabo <strong>estudios</strong> empíricos a gran escala<br />
realizados sobre corpus <strong>de</strong> textos. Dado que la explicitación se manifiesta, <strong>en</strong>tre otros, <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
niveles inferiores a la oración, la Estilística Comparada es un ámbito a<strong>de</strong>cuado para el<br />
estudio <strong>de</strong> la hipótesis, sobre todo si t<strong>en</strong>emos <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el carácter emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>scriptivo <strong>de</strong> la disciplina (cf. Álvarez Lugrís 1998, 1999, <strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa), su metodología<br />
empírica y su objeto <strong>de</strong> estudio: colecciones homogéneas bilingües <strong>de</strong> textos.<br />
Después <strong>de</strong> realizar sobre el corpus TECTRA diversas investigaciones estilísticas sobre<br />
la verbalización <strong>de</strong> sustantivos, <strong>traducción</strong> <strong>de</strong> preposiciones, tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las repeticiones,<br />
índices <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l léxico, longitud <strong>de</strong> las oraciones y <strong>de</strong> otros períodos, etc., pudimos<br />
comprobar que <strong>los</strong> textos <strong>de</strong>l corpus mostraban m<strong>en</strong>os indicios <strong>de</strong> explicitación <strong>de</strong> lo<br />
esperado; <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego, m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> lo que cabría esperar si se cumplies<strong>en</strong> estrictam<strong>en</strong>te las<br />
predicciones <strong>de</strong> ciertos manuales <strong>de</strong> <strong>traducción</strong> o <strong>estudios</strong> sobre la explicitación. Es un<br />
25
ALBERTO ÁLVAREZ LUGRÍS–HIPÓTESIS DE EXPLICITACIÓN: ¿UNIVERSAL O TENDENCIA?<br />
tópico com<strong>en</strong>tar que toda <strong>traducción</strong> es más larga que el original, sobre todo cuando se<br />
traduce <strong>de</strong>l inglés a una l<strong>en</strong>gua romance (Mott 1993: 53, Vázquez Ayora 1977: 184); hay<br />
incluso autores que se atrev<strong>en</strong> a especificar porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> textos, como van<br />
Hoof (1989: 35), que afirma que “el paso <strong>de</strong>l inglés al francés implica un crecimi<strong>en</strong>to medio<br />
<strong>de</strong> un 16%”, o Ballard (1987: 83), que apunta la cifra <strong>de</strong>l 10%. De todas formas, la primera<br />
observación que pudimos hacer <strong>en</strong> nuestro corpus es que <strong>los</strong> TTs gallegos son casi siempre<br />
más cortos que <strong>los</strong> TOs ingleses:<br />
TT gallego (clave) palabras TO inglés (clave) palabras<br />
A perla (AP) 24.907 The Pearl (TP) 26.476<br />
A revolta dos animais (AR) 26.215 Animal Farm (AF) 30.533<br />
Cara ó faro (CF) 69.015 To the Lighthouse (TL) 70.836<br />
A chamada da selva (AC) 29.053 The Call of the Wild (CW) 31.960<br />
Retal<strong>los</strong> do diario <strong>de</strong> Adán (RD) 4.513 Extracts from Adam’s Diary (EA) 4.596<br />
Diario <strong>de</strong> Eva (DE) 6.771 Eve’s Diary (ED) 7.036<br />
Galicia vista por un Inglés (GV) 45.554 Spanish Galicia (SG) 40.543<br />
O Golem (OG) 12.027 The Golem (TG) 12.834<br />
Nove contos (NC) 55.579 Nine Stories (NS) 55.917<br />
O vixía no c<strong>en</strong>teo (OV) 74.757 The Catcher in the Rye (TC) 75.329<br />
Retrato do artista cando novo (RA) 82.398 A Portrait of the Artist as a Young Man (AP) 83.641<br />
O señor das moscas (OS) 62.732 Lord of the Flies (LF) 62.052<br />
O terceiro home (OT) 30.833 The Third Man (TM) 31.793<br />
Unha viaxe s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>tal (UV) 42.524 A S<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>tal Journey (AS) 42.620<br />
Total: 551.878 Total: 575.166<br />
Tamaño total <strong>de</strong> TECTRA: 1.127.044 palabras<br />
Solam<strong>en</strong>te dos <strong>de</strong> las traducciones superan a sus respectivos TOs. El cómputo<br />
g<strong>en</strong>eral nos da un resultado <strong>de</strong> 23.288 palabras más <strong>en</strong> la sección inglesa, lo que quiere <strong>de</strong>cir<br />
que <strong>los</strong> textos gallegos <strong>de</strong> TECTRA son, como media, un 4,2% más cortos que <strong>los</strong> ingleses.<br />
Queremos insistir <strong>en</strong> que este dato por sí mismo no revela nada, pero nos parece oportuno<br />
m<strong>en</strong>cionarlo, siquiera para contra<strong>de</strong>cir y <strong>de</strong>sm<strong>en</strong>tir las apreciaciones <strong>de</strong> autores como Ballard,<br />
van Hoof, etc.<br />
De <strong>los</strong> datos obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> TECTRA queremos <strong>de</strong>stacar <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes:<br />
a) la <strong>traducción</strong> <strong>de</strong> estructuras preposicionales – <strong>en</strong> concreto <strong>de</strong>l tipo house on<br />
the hill – mediante oraciones <strong>de</strong> relativo es mucho m<strong>en</strong>os frecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> lo<br />
que se podría <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> afirmaciones como las <strong>de</strong> Mott (1993: 53-55)<br />
o Stockwell et al. (1965: 39). La oración <strong>de</strong> relativo sí contribuiría a hacer<br />
aum<strong>en</strong>tar <strong>los</strong> índices <strong>de</strong> explicitación, ya que supondría la inclusión <strong>de</strong> un<br />
verbo <strong>en</strong> forma finita con información modo-temporal así como una<br />
refer<strong>en</strong>cia espacial o situacional; pero este tipo <strong>de</strong> solución sólo se da <strong>en</strong> el<br />
17% <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos. Las otras soluciones que se dan a las estructuras<br />
preposicionales (<strong>traducción</strong> mediante la preposición <strong>de</strong>, modulacióntransposición)<br />
no produc<strong>en</strong> nunca un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> explicitación.<br />
[1a] TP 30 He was trapped as his people were always trapped, and<br />
would be until, as he had said, they could be sure that the<br />
things in the books were really in the books.<br />
26
ALBERTO ÁLVAREZ LUGRÍS–HIPÓTESIS DE EXPLICITACIÓN: ¿UNIVERSAL O TENDENCIA?<br />
[1b] AP 37 Era <strong>en</strong>ganado como a súa x<strong>en</strong>te sempre o fora e o sería,<br />
ata que, como el dixera, pui<strong>de</strong>s<strong>en</strong> estar seguros <strong>de</strong> que as<br />
cousas dos libros estaban realm<strong>en</strong>te nos libros.<br />
[2a] TP 20 The m<strong>en</strong> in the other canoes looked up, startled, and th<strong>en</strong><br />
they dug their paddles into the sea and raced toward Kino’s<br />
canoe.<br />
[2b] AP 26 Nas outras canoas os homes ergueron a vista abraiados.<br />
Logo, afondando os remos no mar, dirixíronse cara á canoa <strong>de</strong><br />
Kino.<br />
b) <strong>en</strong> cuanto al estudio <strong>de</strong> la verbalización <strong>de</strong> sustantivos (es <strong>de</strong>cir, la<br />
<strong>traducción</strong> mediante formas verbales <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados sustantivos <strong>de</strong>l<br />
TO), comprobamos que <strong>en</strong> ciertos casos se produce un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
índice <strong>de</strong> explicitación <strong>de</strong>bido a la introducción <strong>en</strong> el TT <strong>de</strong> actantes o<br />
argum<strong>en</strong>tos verbales que no eran pat<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el TO pero que el sistema<br />
receptor exige para formar <strong>en</strong>unciados correctos; es <strong>de</strong>cir, son<br />
explicitaciones <strong>de</strong>bidas a las exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l sistema o <strong>de</strong>bidas a<br />
prefer<strong>en</strong>cias estilísticas:<br />
[3a] TM 3 I had paid my last farewell to Harry a week ago, wh<strong>en</strong> his<br />
coffin was lowered into the froz<strong>en</strong> February ground, so that it<br />
was with incredulity that I saw him pass by, without a sign of<br />
recognition, among the host of strangers in the Strand.<br />
[3b] OT 7 No intre <strong>de</strong> <strong>de</strong>positar a caixa na terra xeada <strong>de</strong> febreiro,<br />
eu dáballe o <strong>de</strong>rra<strong>de</strong>iro a<strong>de</strong>us a Harry, pasara xa disto unha<br />
semana, <strong>de</strong> modo que non podía dar creto aos meus ol<strong>los</strong><br />
cando o vin pasar polo Strand, s<strong>en</strong> sinal <strong>de</strong> recoñecerme, <strong>en</strong>tre<br />
unha moitedume anónima.<br />
Por el contrario, <strong>en</strong> la inm<strong>en</strong>sa mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos <strong>de</strong> verbalización <strong>de</strong> sustantivos,<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> que no se produce ningún tipo <strong>de</strong> ampliación <strong>de</strong> la información, nos parece imposible<br />
<strong>de</strong>cidir si el TT es más o m<strong>en</strong>os explícito que el TO, ya que estamos tratando con categorías<br />
gramaticales distintas. Sin embargo, <strong>de</strong>bemos <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>en</strong> la mayor parte <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
casos la verbalización implica una forma no finita <strong>en</strong> gallego; es <strong>de</strong>cir, se prefier<strong>en</strong> las formas<br />
verbales infinitas (m<strong>en</strong>os explícitas) a las finitas, que consi<strong>de</strong>ramos más explícitas porque<br />
conti<strong>en</strong><strong>en</strong> indicaciones <strong>de</strong> persona, número, tiempo y modo:<br />
Tipo <strong>de</strong><br />
sustantivo Traducción Total<br />
infinitivo forma finita gerundio<br />
Ninc 42% 17,82% 1,98% 61,80%<br />
Ncont 13,38% 9,90% 5,12% 29,70%<br />
-ing 67,94% 19,47% 6,19% 93,60%<br />
27
ALBERTO ÁLVAREZ LUGRÍS–HIPÓTESIS DE EXPLICITACIÓN: ¿UNIVERSAL O TENDENCIA?<br />
De las anteriores observaciones se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> que, por lo m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> <strong>los</strong> ámbitos<br />
referidos, <strong>los</strong> TTs gallegos no son más explícitos que <strong>los</strong> TOs ingleses; a<strong>de</strong>más, <strong>los</strong> casos <strong>en</strong><br />
lo que se observa un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la explicitación se pued<strong>en</strong> explicar como exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l<br />
sistema lingüístico <strong>de</strong> llegada y no como una característica inher<strong>en</strong>te al proceso <strong>de</strong><br />
<strong>traducción</strong>.<br />
En cuanto al tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las repeticiones, quisimos estudiar si la adición o<br />
eliminación <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos repetidos contribuye a <strong>de</strong>finir la coher<strong>en</strong>cia estructural <strong>de</strong> forma<br />
difer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cada l<strong>en</strong>gua. Comprobamos también si <strong>los</strong> distintos sistemas lingüísticos<br />
prefier<strong>en</strong> la simple repetición o la sustitución pronominal como medio <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia anafórica<br />
o catafórica. Sabemos a priori que <strong>en</strong> gallego la repetición es un rasgo que d<strong>en</strong>ota <strong>de</strong>scuido<br />
<strong>en</strong> la redacción; a<strong>de</strong>más, nuestra l<strong>en</strong>gua posee una morfología más rica para todo tipo <strong>de</strong><br />
pronombres, por lo que la refer<strong>en</strong>cia pronominal da más juego que <strong>en</strong> inglés y pue<strong>de</strong><br />
producirse a más larga distancia. Nuestras observaciones iniciales a este respecto confirman<br />
que <strong>en</strong> gallego se ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a sustituir las repeticiones anafóricas por pronombres:<br />
[4a] ED 289 I followed the other Experim<strong>en</strong>t around, yesterday<br />
afternoon, at a distance, to see what it might be for, if I could.<br />
But I was not able to make out. I think it is a man. I had never<br />
se<strong>en</strong> a man, but it looked like one.<br />
[4b] DE 17 Para ve-lo que podía ser, onte pola tar<strong>de</strong> seguín <strong>de</strong><br />
lonxe o outro experim<strong>en</strong>to. Non <strong>de</strong>i reparado no que era. P<strong>en</strong>so<br />
que é un home. Eu nunca vira antes un, pero si, pareceme que o<br />
é.<br />
A<strong>de</strong>más, se ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a eliminar otro tipo <strong>de</strong> repeticiones que el sistema inglés permite<br />
pero no el gallego:<br />
[5a] AF 78 Throughout that year the animals worked ev<strong>en</strong> har<strong>de</strong>r<br />
than they had worked in the previous year.<br />
[5b] AR 67 Durante todo aquel ano, os animais traballaron mesmo<br />
máis có ano anterior.<br />
Esta t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia, claram<strong>en</strong>te opuesta a la explicitación, la po<strong>de</strong>mos explicar también<br />
por las difer<strong>en</strong>tes prefer<strong>en</strong>cias estilísticas <strong>de</strong>l inglés y <strong>de</strong>l gallego, l<strong>en</strong>gua esta última que no<br />
abusa <strong>de</strong> las repeticiones.<br />
De las observaciones realizadas hasta el mom<strong>en</strong>to, po<strong>de</strong>mos concluir<br />
provisionalm<strong>en</strong>te que:<br />
a) no se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> un aum<strong>en</strong>to significativo <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> explicitación <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> TTs gallegos con respecto a <strong>los</strong> TOs ingleses; y<br />
b) todos <strong>los</strong> casos <strong>de</strong> explicitación <strong>de</strong>tectados se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> a exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l<br />
sistema lingüístico <strong>de</strong> llegada, no al propio proceso <strong>de</strong> <strong>traducción</strong>.<br />
28
ALBERTO ÁLVAREZ LUGRÍS–HIPÓTESIS DE EXPLICITACIÓN: ¿UNIVERSAL O TENDENCIA?<br />
Estos resultados, tan distintos a <strong>los</strong> que apuntan otros autores para las l<strong>en</strong>guas<br />
romances <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, nos hicieron p<strong>en</strong>sar que quizá la combinación concreta <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guas y la<br />
dirección <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong> sí son elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>cisivos <strong>en</strong> la aparición <strong>de</strong>l f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> la<br />
explicitación, al contrario <strong>de</strong> lo que propone Kinga Klaudy (1993); es <strong>de</strong>cir, que quizá la<br />
explicitación no es una característica inher<strong>en</strong>te al proceso traductivo sino que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> las<br />
l<strong>en</strong>guas y <strong>de</strong> la dirección <strong>de</strong>l proceso. Por lo tanto, es posible que el gallego se comporte <strong>de</strong><br />
forma difer<strong>en</strong>te al castellano o al francés cuando es la l<strong>en</strong>gua receptora <strong>de</strong> una <strong>traducción</strong> <strong>de</strong>l<br />
inglés y que por eso no respon<strong>de</strong> a las mismas predicciones. Dado que no contamos aún con<br />
más <strong>estudios</strong> estilísticos <strong>en</strong>tre el inglés y el gallego, ni con <strong>estudios</strong> <strong>de</strong>tallados <strong>en</strong>tre el inglés y<br />
el castellano o el inglés y el francés, por el mom<strong>en</strong>to sólo po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que este tipo <strong>de</strong><br />
<strong>estudios</strong> sería la única forma <strong>de</strong> comprobar si, <strong>en</strong> el nivel oracional, la pres<strong>en</strong>cia o aus<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> explicitación está directam<strong>en</strong>te relacionada con las l<strong>en</strong>guas estudiadas. En todo caso, <strong>los</strong><br />
<strong>estudios</strong> realizados con parejas <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guas distintas d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l ámbito <strong>de</strong> otras disciplinas<br />
como la Retórica contrastiva o la Lingüística textual parec<strong>en</strong> indicar que, efectivam<strong>en</strong>te, la<br />
explicitación <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> – <strong>en</strong>tre otros muchos factores – <strong>de</strong> cuál sea la l<strong>en</strong>gua receptora.<br />
3. CONTRIBUCIONES DE LA RETÓRICA CONTRASTIVA Y DE LA LINGÜÍSTICA<br />
TEXTUAL<br />
En disciplinas como la Retórica contrastiva y Lingüística textual po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar<br />
datos y reflexiones semejantes que confirman nuestras hipótesis.<br />
Des<strong>de</strong> la Retórica contrastiva, autores como Kaplan (1966) o Clyne (1981) nos<br />
<strong>en</strong>señan que cada cultura ti<strong>en</strong>e una forma propia <strong>de</strong> ver la realidad y <strong>de</strong> reflejarla mediante su<br />
l<strong>en</strong>gua, por lo que es inevitable que al comparar <strong>los</strong> textos que cada cultura produce<br />
<strong>en</strong>contremos notables difer<strong>en</strong>cias que remit<strong>en</strong>, <strong>en</strong> último término, a las distintas pautas<br />
culturales <strong>de</strong> razonami<strong>en</strong>to (cultural thought patterns). Dado que la organización textual y el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as no son universales, el estudio <strong>de</strong> <strong>los</strong> niveles organizativos <strong>de</strong>l discurso<br />
inmediatam<strong>en</strong>te superiores a la oración es es<strong>en</strong>cial tanto para la <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guas como<br />
para la <strong>traducción</strong>: cada cultura elige sus propias formas <strong>de</strong> expresión, distintas a las <strong>de</strong> las<br />
<strong>de</strong>más culturas y, probablem<strong>en</strong>te ligadas al carácter y a la personalidad <strong>de</strong> cada comunidad <strong>de</strong><br />
hablantes (Mauran<strong>en</strong> 1993). Estas difer<strong>en</strong>cias provocan que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> una<br />
cultura, las formas discursivas <strong>de</strong> otra cultura se puedan consi<strong>de</strong>rar <strong>de</strong>masiado ampu<strong>los</strong>as y<br />
barrocas o, por el contrario, <strong>de</strong>masiado cortantes y secas (Clyne 1981: 63). Todo lo cual<br />
implica que <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes niveles <strong>de</strong> d<strong>en</strong>sidad informativa – es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> explicitación – <strong>de</strong><br />
TOs y TTs se <strong>de</strong>b<strong>en</strong>, <strong>en</strong> muchos casos, a las distintas formas que cada cultura ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />
organizar el discurso, por lo que la Retórica contrastiva sugiere que “convi<strong>en</strong>e relativizar el<br />
valor <strong>de</strong> la hipótesis <strong>de</strong> explicitación” (Fernán<strong>de</strong>z Polo 1997: 407).<br />
Por otra parte, y dado que concebimos la <strong>traducción</strong> como una forma <strong>de</strong><br />
comunicación, las normas que rig<strong>en</strong> la comunicación <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral son también aplicables a esta<br />
comunicación mediatizada, a esta (re)formulación condicionada <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as que es el trasvase<br />
<strong>de</strong> textos <strong>de</strong> una l<strong>en</strong>gua a otra. Según nos <strong>en</strong>seña la Lingüística textual, una <strong>de</strong> las<br />
características <strong>de</strong>finitorias <strong>de</strong> <strong>los</strong> procesos comunicativos, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> las interacciones<br />
discursivas <strong>en</strong>tre individuos, es la constante búsqueda <strong>de</strong> significado <strong>en</strong> lo que leemos o<br />
escuchamos; es <strong>de</strong>cir, que existe una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a buscar <strong>en</strong> <strong>los</strong> textos que recibimos un cierto<br />
29
ALBERTO ÁLVAREZ LUGRÍS–HIPÓTESIS DE EXPLICITACIÓN: ¿UNIVERSAL O TENDENCIA?<br />
cont<strong>en</strong>ido informativo, relevancia y coher<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, unidad y organización. De<br />
Beaugran<strong>de</strong> & Dressler incluso <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> la comunicación como una búsqueda constante <strong>de</strong><br />
estabilidad informativa (1981: 36, 145). Cuando leemos un texto, sobre todo para traducirlo<br />
<strong>de</strong>spués, construimos siempre una interpretación <strong>de</strong> su significado y <strong>de</strong> su estructura interna<br />
y, si <strong>en</strong>contramos elem<strong>en</strong>tos que distorsionan la compr<strong>en</strong>sión, recurrimos a las infer<strong>en</strong>cias: a<br />
la <strong>de</strong>ducción <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos no expresos pero que se pued<strong>en</strong> <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> el cotexto o <strong>en</strong> el<br />
contexto situacional, o que, por lo m<strong>en</strong>os, el lector cree po<strong>de</strong>r id<strong>en</strong>tificar, construy<strong>en</strong>do así una<br />
interpretación personal que será puesta a prueba por el sigui<strong>en</strong>te elem<strong>en</strong>to que perturbe la<br />
comunicación (Grice 1975, Hatim & Mason 1990). Des<strong>de</strong> <strong>los</strong> Estudios sobre diseño <strong>de</strong><br />
docum<strong>en</strong>tos (Docum<strong>en</strong>t Design, cf. Campbell 1995) se apunta también que la continuidad es un<br />
aspecto <strong>de</strong>l proceso comunicativo que <strong>los</strong> receptores buscan constantem<strong>en</strong>te mediante el<br />
establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> interconexiones (bridges) <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> un discurso.<br />
Tirkkon<strong>en</strong>-Condit (1986), Robinson (1991) y Hernán<strong>de</strong>z Sacristán (1994) aplican<br />
estos conceptos al análisis <strong>de</strong> traducciones y concluy<strong>en</strong> que la t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a interpretar el TO<br />
como una unidad textual coher<strong>en</strong>te es natural y que cuando un texto choca contra las<br />
máximas griceanas <strong>de</strong> la comunicación, el traductor si<strong>en</strong>te un impulso natural a corregirlo. Es<br />
lo que Hernán<strong>de</strong>z Sacristán (1994: 149) d<strong>en</strong>omina función clarificadora <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong> y<br />
Robinson (1991: 181) <strong>traducción</strong> hiperbólica: una <strong>traducción</strong> que resuelve <strong>los</strong> posibles<br />
problemas refer<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong>l TO. Baker (1993) y Kohn (1996) prefier<strong>en</strong> la d<strong>en</strong>ominación<br />
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a la <strong>de</strong>sambiguación.<br />
4. CONCLUSIÓN: RECONSIDERACIÓN DE LA HIPÓTESIS DE EXPLICITACIÓN<br />
En resum<strong>en</strong>, <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> nuestros <strong>estudios</strong>, <strong>de</strong> la Retórica contrastiva<br />
y <strong>de</strong> la Lingüística textual se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> que el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> la explicitación no es exclusivo<br />
<strong>de</strong> la <strong>traducción</strong>, sino que parece ser una característica <strong>de</strong> todo proceso comunicativo: la búsqueda <strong>de</strong><br />
continuidad y las infer<strong>en</strong>cias conllevan siempre una recuperación y actualización <strong>de</strong> la<br />
información que permanece lat<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el contexto y/o cotexto originales.<br />
Todo esto nos lleva a proponer la necesidad <strong>de</strong> reconsi<strong>de</strong>rar el estatus epistemológico<br />
<strong>de</strong> la hipótesis <strong>de</strong> explicitación basándonos <strong>en</strong> <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes argum<strong>en</strong>tos que, a<strong>de</strong>más,<br />
resum<strong>en</strong> nuestra exposición:<br />
a) el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> la explicitación no afecta a todas las traducciones por<br />
igual;<br />
b) la explicitación no es privativa <strong>de</strong>l proceso traductivo, sino que pue<strong>de</strong><br />
afectar a todos <strong>los</strong> procesos comunicativos;<br />
c) la explicitación afecta a la <strong>traducción</strong> no qua <strong>traducción</strong> sino qua<br />
comunicación;<br />
d) el par <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guas estudiado <strong>de</strong>terminará la pres<strong>en</strong>cia o aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
explicitación; y<br />
30
ALBERTO ÁLVAREZ LUGRÍS–HIPÓTESIS DE EXPLICITACIÓN: ¿UNIVERSAL O TENDENCIA?<br />
e) también la dirección <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong> ti<strong>en</strong>e repercusiones sobre el nivel<br />
<strong>de</strong> explicitación <strong>de</strong>l TT.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
ÁLVAREZ LUGRÍS, Alberto. “Notas para a <strong>de</strong>finición dunha Estilística comparada da<br />
<strong>traducción</strong>”. Viceversa. Revista galega <strong>de</strong> <strong>traducción</strong>. 1998, vol. 4, pp. 25-40.<br />
———. A <strong>traducción</strong> do inglés ó galego. Proposta <strong>de</strong> Estilística Comparada. Tesis doctoral.<br />
Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo, 1999.<br />
———. Estilística comparada da <strong>traducción</strong>. Proposta metodolóxica e aplicación práctica ó estudio do<br />
corpus TECTRA <strong>de</strong> <strong>traducción</strong>s do inglés ó galego. Vigo: Servicio <strong>de</strong> Publicacións da<br />
Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo, <strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa.<br />
BAKER, Mona. “Corpus Linguistics and Translation Studies. Implications and Applications”.<br />
En BAKER, Mona; FRANCIS, Gill; TOGNINI-BONELLI, El<strong>en</strong>a (eds.) Text and<br />
Technology. In honour John Sinclair. Fila<strong>de</strong>lfia/Amsterdam: John B<strong>en</strong>jamins, 1993, pp.<br />
233-250.<br />
BALLARD, Michel. La traduction <strong>de</strong> l’anglais au français. Segunda edición, 1996. París: Éditions<br />
Nathan, 1987.<br />
BEAUGRANDE, Robert <strong>de</strong>; DRESSLER, Wolfgang Ulrich. Introduction to Text Linguistics.<br />
Longman Linguistics Library nº 26. Londres/Nueva York: Longman, 1981.<br />
BLUM-KULKA, Shoshana. “Shifts of Cohesion and Coher<strong>en</strong>ce in Translation”. En HOUSE,<br />
Juliane; BLUM-KULKA, Shoshana (eds.) Interlingual and Intercultural Communication:<br />
Discourse and Cognition in Translation and Second Language Acquisition Studies. Tübinger<br />
Beiträge zur Linguistik. Túbinga: Gunter Narr Verlag, 1986, pp. 17-35.<br />
CAMPBELL, Kim Sydow. Coher<strong>en</strong>ce, continuity, and cohesion. Theoretical Foundations for Docum<strong>en</strong>t<br />
Design. LEA’s Communication Series. Hillsdale (Nueva Jersey)/Hove (Inglaterra):<br />
Lawr<strong>en</strong>ce Erlbaum Associates, Publishers, 1995.<br />
CLYNE, Michael. “Culture and Discourse Structure”. Journal of Pragmatics. 1981, vol. 5, pp.<br />
61-66.<br />
ENGLUND DIMITROVA, B. “Omissions in consecutive interpretation: evid<strong>en</strong>ce of a <strong>de</strong>cision<br />
compon<strong>en</strong>t”. En Professor An<strong>de</strong>rs Sjöberg in memoriam. Estocolmo: Insitute for Slavonic<br />
and Baltic Languages, Stockholm University, 1997<br />
31
ALBERTO ÁLVAREZ LUGRÍS–HIPÓTESIS DE EXPLICITACIÓN: ¿UNIVERSAL O TENDENCIA?<br />
FERNÁNDEZ POLO, Francisco Javier. Aspectos discursivos <strong>en</strong> la <strong>traducción</strong> <strong>de</strong> textos ci<strong>en</strong>tíficos <strong>de</strong>l<br />
inglés al español. Tesis Doctoral, Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela, 1997.<br />
GRICE, Paul. “Logic and conversation”. En COLE, Peter; MORGAN, Jerry (eds.) Syntax and<br />
Semantics III: Speech Acts. Nueva York: Aca<strong>de</strong>mic, 1975, pp. 41-58.<br />
HATIM, Basil; MASON, Ian. Discourse and the Translator. Language in Social Life Series.<br />
Londres/Nueva York: Longman, 1990.<br />
HERNÁNDEZ SACRISTÁN, Car<strong>los</strong>. Aspects of Linguistic Contrast and Translation: the Natural<br />
Perspective. European University Studies Series 21, Linguistik, vol. 149. Frankfurt <strong>de</strong>l<br />
Main/Berlín/Berna/Nueva York/París/Vi<strong>en</strong>a: Peter Lang, 1994.<br />
HOOF, H<strong>en</strong>ri van. Traduire l’anglais. Théorie et pratique. Segunda reimpresión. 1994. Gembloux:<br />
Duculot, 1989.<br />
KAPLAN, Robert. “Cultural thought patterns in intercultural education”. Language Learning.<br />
1996, vol 16, pp. 1-20.<br />
KLAUDY, Kinga. “On Explicitation Hypothesis”. En KLAUDY, Kinga; KOHN, János;<br />
MOLNÁR, Katalin; SZALAI, Lajos. Transferre Necesse Est. Curr<strong>en</strong>t Issues of Translation<br />
Theory. In Honour of György Radó. Szombathely: BDTF. Acta Germanistica Savari<strong>en</strong>sia.<br />
Wiss<strong>en</strong>schaftliche Beiträge <strong>de</strong>s Lehrstuhls für Deutsche Sprache und Literatur <strong>de</strong>r<br />
Pädagogisch<strong>en</strong> Hochschule Berzs<strong>en</strong>yi Dániel, 1993, pp. 69-77.<br />
———. “Back-Translation as a Tool for Detecting Explicitation Strategies in Translation”.<br />
En KLAUDY, Kinga; LAMBERT, José; SOHÁR, Anikó (eds.) Translation Studies in<br />
Hungary. Budapest: Scholastica Kiadó, 1996, pp. 99-114.<br />
———. “Explicitation”. En BAKER, Mona (ed.) Routledge Encyclopedia of Translation Studies.<br />
Londres/Nueva York: Routledge, 1998, pp. 80-84.<br />
KOHN, János. “What Can (Corpus) Linguistics Do for Translation?” En KLAUDY, Kinga;<br />
LAMBERT, José; SOHÁR, Anikó (eds.) Translation Studies in Hungary. Budapest:<br />
Scholastica Kiadó, 1996, pp. 39-52.<br />
MAURANEN, A. “Contrastive ESP Rhetoric: Metatext in Finnish-English Economics Texts”.<br />
English for Specific Purposes. 1993, vol. 12, pp. 3-32.<br />
MOTT, Brian. A Course in Semantics and Translation for Spanish Learners of English. Colección<br />
LCT (Letras, Ci<strong>en</strong>cias, Técnicas), vol. 67. Barcelona: Promociones y Publicaciones<br />
Universitarias (PPU), 1993.<br />
NIDA, Eug<strong>en</strong>e. Towards a Sci<strong>en</strong>ce of Translating, with Special Refer<strong>en</strong>ce to Principles and Procedures<br />
Involved in Bible Translating. Leid<strong>en</strong>: E.J. Brill, 1964.<br />
NIDA, Eug<strong>en</strong>e: TABER, Charles R. The Theory and Practice of Translating. Helps for Translators,<br />
vol. VIII. Segunda reimpresión fotomecánica, 1982. Leid<strong>en</strong>: E.J. Brill, 1969.<br />
32
ALBERTO ÁLVAREZ LUGRÍS–HIPÓTESIS DE EXPLICITACIÓN: ¿UNIVERSAL O TENDENCIA?<br />
ROBINSON, Douglas. The Translator’s Turn. Baltimore: The John Hopkins University Press,<br />
1991.<br />
SCHJOLDAGER, Anne. “An Exploratory Study of Translational Norms in Simultaneous<br />
Interpreting: Methodological Reflections”. En Selected Papers of the CERA Research<br />
Seminars in Translation Studies 1992-1993. Lovaina: Katholieke Universiteit, 1996, pp.<br />
96-119.<br />
SÉGUINOT, Candace. “A Study of Stud<strong>en</strong>t Translation Strategies”. En TIRKKONEN-<br />
CONDIT, Sonja (ed.) Empirical Research in Translation and Intercultural Studies. Selected<br />
Papers of the TRANSIF Seminar, Savonlinna, 1988. Language in Performance, nº 5.<br />
Túbinga: Gunter Narr Verlag, 1991, pp. 79-88.<br />
STOCKWELL, Robert P.; BROWN, J. Donald; MARTIN, John W. The Grammatical Structures of<br />
English and Spanish. An Analysis of Structural Differ<strong>en</strong>ces betwe<strong>en</strong> the two Languages.<br />
Contrastive Studies Series. Séptima reimpresión, 1973. Chicago/Londres: The<br />
University of Chicago Press, 1965.<br />
TIRKKONEN-CONDIT, Sonja. “Text-type Markers and Translation Equival<strong>en</strong>ce”. En HOUSE,<br />
Juliane; BLUM-KULKA, Shoshana (eds.) Interlingual and Intercultural Communication:<br />
Discourse and Cognition in Translation and Second Language Acquisition Studies. Tübinger<br />
Beiträge zur Linguistik. Túbinga: Gunter Narr Verlag, 1986, pp. 95-114.<br />
TOURY, Gi<strong>de</strong>on. “Experim<strong>en</strong>tation in Translation Studies: Achievem<strong>en</strong>ts, Prospects and<br />
Some Pitfalls”. En TIRKKONEN-CONDIT, Sonja (ed.) Empirical Research in Translation<br />
and Intercultural Studies. Selected Papers of the TRANSIF Seminar, Savonlinna, 1988.<br />
Language in Performance, nº 5. Túbinga: Gunter Narr, 1991, pp. 45-66.<br />
———. Descriptive Translation Studies –and Beyond. B<strong>en</strong>jamins Translation Library, vol. 4.<br />
Amsterdam/Fila<strong>de</strong>lfia: John B<strong>en</strong>jamins, 1995.<br />
VÁZQUEZ AYORA, Gerardo. Introducción a la traductología. Washington: Georgetown University<br />
Press, 1977.<br />
VINAY, Jean Paul; DARBELNET, Jean. Stylistique comparée du français et <strong>de</strong> l’anglais. Métho<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
traduction. Bibliothèque <strong>de</strong> Stylistique Comparée, nº 1. Nueva edición revisada y<br />
corregida, 1994. París: Les Éditions Didier, 1958.<br />
33
MARIBEL ANDREU/PILAR ORERO: ENSEÑANZA DE LENGUAS EXTRANJERAS PARA TRADUCTORES<br />
LA ENSEÑANZA DE SEGUNDAS LENGUAS EXTRANJERAS PARA<br />
TRADUCTORES<br />
I<br />
34<br />
MARIBEL ANDREU LUCAS<br />
PILAR ORERO CLAVERO<br />
Universidad Autónoma <strong>de</strong> Barcelona<br />
Durante las <strong>últimas</strong> décadas, la actividad <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong> se ha visto ro<strong>de</strong>ada <strong>en</strong><br />
nuestro país <strong>de</strong> un interés constante y creci<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> cuya int<strong>en</strong>sidad surgió el impulso<br />
necesario para que su estudio llegara a institucionalizarse y a adquirir la autonomía<br />
necesaria para la implantación y el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una titulación específica. Como<br />
afirma Ricardo Muñoz, “la reincorporación <strong>de</strong> España a <strong>los</strong> foros e instituciones<br />
internacionales, la creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia tecnológica y ci<strong>en</strong>tífica, el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong><br />
bi<strong>en</strong>estar y <strong>de</strong> nivel cultural <strong>de</strong> <strong>los</strong> ciudadanos y la revolución <strong>de</strong> las comunicaciones<br />
hacían necesario el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estos <strong>estudios</strong> <strong>en</strong> el marco universitario español”<br />
(Muñoz 1998: 223), y por eso <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que “<strong>los</strong> <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> <strong>traducción</strong> son un<br />
área <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to hija <strong>de</strong> la revolución <strong>en</strong> las comunicaciones y <strong>de</strong>l cambio hacia una<br />
sociedad <strong>de</strong> la información” (ibid: 232). Éstos son, sin duda, <strong>los</strong> factores que<br />
<strong>de</strong>terminaron la aparición <strong>de</strong> las diplomaturas, y más tar<strong>de</strong> <strong>de</strong> las lic<strong>en</strong>ciaturas, <strong>en</strong><br />
Traducción e Interpretación. Entre <strong>los</strong> que la hicieron posible cabe <strong>de</strong>stacar la t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />
g<strong>en</strong>eralizada <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos lustros hacia un <strong>en</strong>foque especializado y práctico <strong>de</strong> la<br />
formación universitaria. Especialización y práctica son, <strong>de</strong> hecho, las dos características<br />
más sobresali<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> las lic<strong>en</strong>ciaturas <strong>de</strong> Traducción e Interpretación.<br />
El citado “aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar” trajo consigo el acceso a <strong>estudios</strong><br />
superiores <strong>de</strong> más sectores <strong>de</strong> la población y, por consigui<strong>en</strong>te, un increm<strong>en</strong>to<br />
consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong>l alumnado universitario. Este hecho, unido al <strong>de</strong> la r<strong>en</strong>ovación g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> planes <strong>de</strong> estudio universitarios, iniciada <strong>en</strong> <strong>los</strong> primeros años <strong>de</strong> la década <strong>de</strong> <strong>los</strong> 70<br />
con la int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> acabar con las lic<strong>en</strong>ciaturas combinadas y g<strong>en</strong>eralistas para ofrecer<br />
<strong>estudios</strong> más específicos que pudieran cubrir las lagunas <strong>de</strong>jadas por aquél<strong>los</strong> y satisfacer<br />
<strong>los</strong> intereses y las necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l amplio alumnado al que iban dirigidos y <strong>de</strong>l mercado<br />
laboral al que éstos, a su vez, habrían <strong>de</strong> dirigirse, jugó un papel <strong>de</strong>terminante <strong>en</strong> la<br />
creación <strong>de</strong> nuevas titulaciones. En el ámbito que nos interesa, las lic<strong>en</strong>ciaturas <strong>en</strong><br />
Filología surgieron a mediados <strong>de</strong> esa década, pero las <strong>de</strong> Traducción e Interpretación<br />
<strong>de</strong>berían esperar muchos más años para obt<strong>en</strong>er su reconocimi<strong>en</strong>to. De hecho, <strong>en</strong> el nivel<br />
universitario, las faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Fi<strong>los</strong>ofía y Letras, y posteriorm<strong>en</strong>te las <strong>de</strong> Filología <strong>de</strong><br />
otras l<strong>en</strong>guas, fueron durante muchos años la se<strong>de</strong> tradicional para la formación <strong>de</strong><br />
traductores (Round 1998), pero sus objetivos puram<strong>en</strong>te lingüísticos, y sobre todo<br />
literarios, distaban <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>los</strong> que habrían <strong>de</strong> plantearse <strong>los</strong> <strong>estudios</strong> específicos<br />
<strong>de</strong> <strong>traducción</strong>, iniciados <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> diplomatura a partir <strong>de</strong> 1972 gracias a la creación <strong>en</strong><br />
España <strong>de</strong> las primeras EUTI 1 (Escuelas Universitarias <strong>de</strong> Traductores e Intérpretes).<br />
Éstas partían <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>a cardinal <strong>de</strong> que la <strong>traducción</strong> es una disciplina que pue<strong>de</strong> ser<br />
apr<strong>en</strong>dida y perfeccionada (Fontcuberta 1984: 136). D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> sus planes <strong>de</strong> estudio,<br />
1 El primer c<strong>en</strong>tro universitario <strong>de</strong> estas características fue la Escuela Universitaria <strong>de</strong> Traductores e Intérpretes<br />
<strong>de</strong> la Universidad Autónoma <strong>de</strong> Barcelona, creada por Decreto <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1972 (BOE <strong>de</strong>l 22 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong><br />
1972), aunque no fue reconocida oficialm<strong>en</strong>te como EUTI hasta 1984. Le siguieron las EUTI <strong>de</strong> Granada y Las Palmas.
MARIBEL ANDREU/PILAR ORERO: ENSEÑANZA DE LENGUAS EXTRANJERAS PARA TRADUCTORES<br />
junto a asignaturas específicas <strong>de</strong> la diplomatura, estaban pres<strong>en</strong>tes, con mayor o m<strong>en</strong>or<br />
<strong>en</strong>tidad, las <strong>de</strong>dicadas al estudio <strong>de</strong> las l<strong>en</strong>guas –tanto maternas como extranjeras– que<br />
habrían <strong>de</strong> convertirse <strong>en</strong> las herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>los</strong> futuros diplomados. Y es<br />
justam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> este hecho don<strong>de</strong> radica la gran difer<strong>en</strong>cia metodológica: mi<strong>en</strong>tras que la<br />
filología <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua como objeto <strong>de</strong> estudio <strong>en</strong> sí mismo, la <strong>traducción</strong> la<br />
consi<strong>de</strong>ra un instrum<strong>en</strong>to indisp<strong>en</strong>sable para su propia exist<strong>en</strong>cia (Mack<strong>en</strong>zie 1998: 15), y<br />
<strong>de</strong> ello <strong>de</strong>riva que su <strong>en</strong>señanza ha <strong>de</strong> basarse <strong>en</strong> parámetros bi<strong>en</strong> distintos, que se<br />
plante<strong>en</strong> objetivos cuya consecución supere <strong>los</strong> límites <strong>de</strong> la propia l<strong>en</strong>gua para alcanzar<br />
<strong>los</strong> más amplios <strong>de</strong> la comunicación verda<strong>de</strong>ra <strong>en</strong>tre individuos <strong>de</strong> culturas difer<strong>en</strong>tes 2 .<br />
El tiempo ha <strong>de</strong>mostrado que estos presupuestos no respondían al capricho <strong>de</strong><br />
m<strong>en</strong>tes extremadam<strong>en</strong>te imaginativas 3 , sino que partían <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s reales <strong>de</strong><br />
comunicación; necesida<strong>de</strong>s que, a<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos años no han hecho más que crecer<br />
y multiplicarse. De la misma manera, sigui<strong>en</strong>do <strong>de</strong> cerca las exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> esa sociedad<br />
mo<strong>de</strong>rna y dinámica <strong>en</strong> la que <strong>los</strong> intercambios culturales y comerciales pres<strong>en</strong>tan cada<br />
vez mayor relevancia, las EUTI han crecido hasta alcanzar la madurez que les ha<br />
permitido transformarse <strong>en</strong> FTI 4 (Faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Traducción e Interpretación), se han ido<br />
multiplicando a lo largo <strong>de</strong>l territorio <strong>de</strong>l Estado español y sigu<strong>en</strong> haciéndolo <strong>en</strong> la<br />
actualidad. El paso <strong>de</strong> la diplomatura a la lic<strong>en</strong>ciatura ha sido posible tras largos años <strong>de</strong><br />
luchas y esfuerzos consi<strong>de</strong>rables, pero ha procurado innumerables v<strong>en</strong>tajas tanto para <strong>los</strong><br />
estudiantes como para <strong>los</strong> <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> <strong>traducción</strong> <strong>en</strong> sí mismos. Es evid<strong>en</strong>te que el título<br />
<strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciado abre muchas más puertas <strong>en</strong> el mundo laboral que el <strong>de</strong> diplomado. Pero,<br />
a<strong>de</strong>más, <strong>los</strong> planes <strong>de</strong> <strong>estudios</strong> previstos para cuatro años –<strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> <strong>los</strong> tres <strong>de</strong> la<br />
diplomatura– ofrec<strong>en</strong> m<strong>en</strong>or conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> asignaturas y, por lo tanto, hac<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>r la int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>estudios</strong>, sin contar con las mayores facilida<strong>de</strong>s que estas<br />
carreras ofrec<strong>en</strong> para la homologación <strong>de</strong> la especialidad <strong>en</strong> el nivel europeo, don<strong>de</strong> casi<br />
siempre <strong>los</strong> <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> <strong>traducción</strong> se estructuran <strong>en</strong> dos cic<strong>los</strong> <strong>de</strong> dos años cada uno.<br />
A<strong>de</strong>más, la distribución <strong>de</strong> la troncalidad, la obligatoriedad y la optatividad permite una<br />
mayor flexibilidad <strong>de</strong> la carrera, a la que contribuye también el sistema <strong>de</strong> semestres y<br />
seminarios, caracterizado por la posibilidad <strong>de</strong> una especialización cambiante.<br />
Los planes <strong>de</strong> <strong>estudios</strong>, por su parte, se han visto <strong>en</strong>riquecidos gracias a la<br />
incorporación <strong>de</strong> numerosas asignaturas <strong>de</strong>dicadas a la <strong>traducción</strong> –tanto teórica como<br />
práctica– y a la interpretación 5 , que permit<strong>en</strong> poner <strong>de</strong> relieve lo que es específico <strong>de</strong> la<br />
lic<strong>en</strong>ciatura 6 y, sobre todo, profundizar <strong>en</strong> la materia. Junto a éstas no faltan las <strong>de</strong>dicadas<br />
a lo que serán las herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> trabajo y <strong>los</strong> recursos indisp<strong>en</strong>sables para el futuro<br />
traductor: las l<strong>en</strong>guas (tanto materna como extranjeras: A, B y C) y las d<strong>en</strong>ominadas<br />
asignaturas instrum<strong>en</strong>tales, como informática, docum<strong>en</strong>tación y terminología, que<br />
supon<strong>en</strong> una auténtica novedad <strong>en</strong> relación a <strong>los</strong> antiguos <strong>estudios</strong>. En g<strong>en</strong>eral, éstas se<br />
2 “La <strong>traducción</strong> […] está interesada <strong>en</strong> una lingüística real, basada <strong>en</strong> datos reales y ori<strong>en</strong>tada a solucionar<br />
necesida<strong>de</strong>s o problemas reales. No le interesa ni el sistema ni su <strong>en</strong>granaje, sino cómo funciona (psicolingüística,<br />
sociolingüística, gramática <strong>de</strong>l texto, pragmática, la propia lingüística aplicada, lingüística cognitiva, etc.)” (Muñoz 1998:<br />
231).<br />
3 La expresión vi<strong>en</strong>e dada por la dificultad que hallaron estos <strong>estudios</strong> para que fuera reconocida su importancia<br />
y su necesidad <strong>en</strong> el mundo universitario, y para que pudiese superarse el prejuicio <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar las EUTI simples<br />
escuelas <strong>de</strong> idiomas.<br />
4 Nuevam<strong>en</strong>te cabe <strong>de</strong>stacar la posición pionera <strong>de</strong> la FTI <strong>de</strong> la Universidad Autónoma <strong>de</strong> Barcelona, que ya <strong>en</strong><br />
1992 consiguió transformar su antigua diplomatura <strong>en</strong> lic<strong>en</strong>ciatura, tras haber creado el área <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico<br />
<strong>de</strong> Lingüística Aplicada a la Traducción y a la Interpretación y el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Traducción e Interpretación.<br />
5 Por ejemplo, el plan <strong>de</strong> <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> la EUTI <strong>de</strong> la Universidad Autónoma <strong>de</strong> Barcelona homologado <strong>en</strong> marzo<br />
<strong>de</strong> 1986 no contemplaba asignaturas <strong>de</strong> <strong>traducción</strong> especializada, tanto directa como inversa, ni <strong>de</strong> interpretación.<br />
6 Como recuerda L. Ber<strong>en</strong>guer (23) <strong>en</strong> su tesis doctoral L’<strong>en</strong>s<strong>en</strong>yam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> ll<strong>en</strong>gües estrangeres per a traductors, don<strong>de</strong><br />
recorre brevem<strong>en</strong>te la historia <strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros, “la traducció pr<strong>en</strong> protagonisme i es converteix <strong>en</strong> l’eix <strong>de</strong>ls estudis i <strong>en</strong><br />
punt <strong>de</strong> referència <strong>de</strong> la resta d’assignatures”.<br />
35
MARIBEL ANDREU/PILAR ORERO: ENSEÑANZA DE LENGUAS EXTRANJERAS PARA TRADUCTORES<br />
distribuy<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera similar <strong>en</strong> todas las faculta<strong>de</strong>s a lo largo <strong>de</strong> <strong>los</strong> dos cic<strong>los</strong> 7 : el<br />
primero suele estar <strong>de</strong>dicado a la consolidación <strong>de</strong> la formación lingüística y a la<br />
introducción a las técnicas <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong>, por lo que predominan durante esos dos años<br />
las asignaturas <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua y las instrum<strong>en</strong>tales; el segundo, <strong>en</strong> cambio, se <strong>de</strong>dica<br />
prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te a consolidar la capacidad <strong>de</strong> traducir y a introducir las técnicas <strong>de</strong> la<br />
interpretación.<br />
En un mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que la Traducción y la Interpretación tratan todavía <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>limitar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir con precisión su objeto <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />
específico y, sobre todo, sus objetivos didácticos <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> la práctica diaria 8 , <strong>los</strong><br />
planes <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> las distintas faculta<strong>de</strong>s pres<strong>en</strong>tan a m<strong>en</strong>udo difer<strong>en</strong>cias consi<strong>de</strong>rables<br />
<strong>en</strong> cuanto a las asignaturas ofertadas y al valor que se les ha <strong>de</strong> conferir <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong><br />
la lic<strong>en</strong>ciatura. No pret<strong>en</strong><strong>de</strong>mos reflejar aquí <strong>en</strong> toda su complejidad la problemática que<br />
plantean esas diverg<strong>en</strong>cias. Para ello sería necesario analizar <strong>en</strong> profundidad <strong>los</strong> planes <strong>de</strong><br />
estudio <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> las faculta<strong>de</strong>s y consi<strong>de</strong>rar con <strong>de</strong>t<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
distintos <strong>estudios</strong>. Nuestros intereses, como doc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guas C (segundas l<strong>en</strong>guas<br />
extranjeras), nos llevan más bi<strong>en</strong> a meditar sobre el papel que <strong>en</strong> el<strong>los</strong> ocupa el estudio <strong>de</strong><br />
las l<strong>en</strong>guas <strong>en</strong>globadas <strong>en</strong> esta categoría, <strong>en</strong> tanto que elem<strong>en</strong>tos indisp<strong>en</strong>sables para el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>traducción</strong>, tanto <strong>en</strong> el nivel académico, <strong>en</strong> las asignaturas<br />
previstas para ello, como <strong>en</strong> el nivel profesional, una vez finalizados <strong>los</strong> <strong>estudios</strong>.<br />
Las FTI españolas, al igual que la mayoría <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>traducción</strong> europeos –que<br />
se tomaron como mo<strong>de</strong>lo <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la elaboración <strong>de</strong> <strong>los</strong> planes <strong>de</strong> <strong>estudios</strong> <strong>de</strong><br />
las nuevas faculta<strong>de</strong>s–, suel<strong>en</strong> agrupar las asignaturas <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua extranjera (tanto B como<br />
C) durante el primer ciclo. Como ya hemos señalado anteriorm<strong>en</strong>te, la l<strong>en</strong>gua extranjera<br />
es una <strong>de</strong> las herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong>l traductor, y por eso su conocimi<strong>en</strong>to constituye una <strong>de</strong> las<br />
condiciones previas indisp<strong>en</strong>sables para la práctica <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong>. Ahora bi<strong>en</strong>, aunque<br />
sea ésta una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia dominante, no es <strong>en</strong> absoluto g<strong>en</strong>eral, y veremos más a<strong>de</strong>lante<br />
cómo incluso exist<strong>en</strong> casos <strong>en</strong> <strong>los</strong> que la curiosa distribución <strong>de</strong> estas asignaturas provoca<br />
situaciones <strong>de</strong> grave incoher<strong>en</strong>cia. Aun así, las diverg<strong>en</strong>cias más perceptibles a primera<br />
vista radican <strong>en</strong> el número <strong>de</strong> créditos y, consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> horas lectivas que se les<br />
<strong>de</strong>dican.<br />
Queremos recordar una vez más que nuestro análisis no es, ni pret<strong>en</strong><strong>de</strong> serlo,<br />
exhaustivo, ni <strong>en</strong> relación a su objeto (las segundas l<strong>en</strong>guas extranjeras) ni <strong>en</strong> cuanto al<br />
corpus examinado, y ello porque, como ya hemos señalado, hemos c<strong>en</strong>trado nuestra<br />
at<strong>en</strong>ción únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> las asignaturas <strong>de</strong>dicadas a las l<strong>en</strong>guas C, y porque las seis<br />
faculta<strong>de</strong>s cuyos planes <strong>de</strong> <strong>estudios</strong> hemos ojeado pres<strong>en</strong>tan ya una serie <strong>de</strong><br />
características y combinaciones con las que podremos trabajar sin necesidad <strong>de</strong> otros<br />
datos. También creemos indisp<strong>en</strong>sable aclarar el porqué <strong>de</strong> nuestro interés <strong>en</strong> las l<strong>en</strong>guas<br />
C. Éste no <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> únicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l hecho <strong>de</strong> que hayamos <strong>de</strong>dicado a ellas nuestra labor<br />
didáctica <strong>en</strong> el ámbito universitario, sino sobre todo <strong>de</strong> la convicción <strong>de</strong> que un traductor<br />
<strong>de</strong>be conocer profundam<strong>en</strong>te y ser capaz <strong>de</strong> manejar a la perfección las herrami<strong>en</strong>tas que<br />
le permit<strong>en</strong> realizar su trabajo. Entre ellas las l<strong>en</strong>guas, tanto la <strong>de</strong> partida como la <strong>de</strong><br />
llegada, ocupan un lugar <strong>de</strong> especial relevancia, y por eso su perfeccionami<strong>en</strong>to (<strong>en</strong> el<br />
caso <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guas <strong>de</strong> las que se posee un cierto nivel <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to: materna o l<strong>en</strong>gua A<br />
y primera l<strong>en</strong>gua extranjera o l<strong>en</strong>gua B) y su apr<strong>en</strong>dizaje (<strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> la segunda l<strong>en</strong>gua<br />
extranjera o l<strong>en</strong>gua C, para la que no se suele exigir nivel alguno <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
ingresar <strong>en</strong> una Facultad <strong>de</strong> Traducción e Interpretación) <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser tan esmerados como<br />
7 De acuerdo con lo dispuesto por el Real Decreto 1385/1991 (BOE, 30/09/1991).<br />
8 A. Hurtado (1996: 33) subraya que “es fundam<strong>en</strong>tal, para la didáctica <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong>, la clarificación <strong>de</strong><br />
objetivos g<strong>en</strong>erales y específicos más allá <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong> tipo lingüístico-contrastivo o <strong>de</strong> tipo teórico”.<br />
36
MARIBEL ANDREU/PILAR ORERO: ENSEÑANZA DE LENGUAS EXTRANJERAS PARA TRADUCTORES<br />
lo pueda ser el apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> las técnicas <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong> y la interpretación o la<br />
familiarización con <strong>los</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l traductor.<br />
II<br />
La “compet<strong>en</strong>cia traductora”, que al fin y al cabo es lo que se pret<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
proporcionar a <strong>los</strong> alumnos <strong>de</strong> estas faculta<strong>de</strong>s, ha sido y es objeto <strong>de</strong> estudio para <strong>los</strong><br />
teóricos <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace algunas décadas. Qui<strong>en</strong>es se han ocupado <strong>de</strong> ella han<br />
terminado siempre por <strong>en</strong>umerar una serie <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos subyac<strong>en</strong>tes, que pued<strong>en</strong><br />
d<strong>en</strong>ominarse “compet<strong>en</strong>cias”, “subcompet<strong>en</strong>cias” o “compon<strong>en</strong>tes”, y que pued<strong>en</strong> variar<br />
<strong>de</strong> una a otra escuela o línea <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to 9 . Sin embargo, todos coincid<strong>en</strong> <strong>en</strong> colocar<br />
<strong>en</strong> primer lugar, como requisito previo para po<strong>de</strong>r llevar a cabo la labor traductora, el<br />
conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las l<strong>en</strong>guas con que se ha <strong>de</strong> trabajar. Es lo que se d<strong>en</strong>omina<br />
“compet<strong>en</strong>cia comunicativa”, indisp<strong>en</strong>sable porque la <strong>traducción</strong> establece siempre y<br />
necesariam<strong>en</strong>te un contacto <strong>en</strong>tre dos sistemas lingüísticos distintos y requiere la puesta<br />
<strong>en</strong> práctica simultánea <strong>de</strong> al m<strong>en</strong>os dos <strong>de</strong> las cuatro habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje<br />
(compr<strong>en</strong>sión escrita u oral <strong>en</strong> la l<strong>en</strong>gua <strong>de</strong> partida y expresión escrita u oral <strong>en</strong> la <strong>de</strong><br />
llegada). Por eso, como afirma A. Hurtado, tanto la “compet<strong>en</strong>cia comunicativa” como la<br />
“extralingüística” (la que ti<strong>en</strong>e que ver con las dim<strong>en</strong>siones culturales <strong>de</strong> <strong>los</strong> textos) “no<br />
atañ<strong>en</strong> directam<strong>en</strong>te a las asignaturas <strong>de</strong> <strong>traducción</strong>, sino que se trata más bi<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
condiciones previas a su <strong>en</strong>señanza y ocupan un espacio didáctico <strong>en</strong> el diseño<br />
curricular”. Cuál es dicho espacio didáctico <strong>en</strong> la realidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> planes <strong>de</strong> <strong>estudios</strong><br />
actuales y cuál <strong>de</strong>bería ser para conseguir alcanzar la “compet<strong>en</strong>cia comunicativa” es lo<br />
que nos proponemos examinar a continuación.<br />
III<br />
El espacio didáctico <strong>en</strong> el diseño curricular vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>terminado por dos variables<br />
<strong>de</strong> gran relevancia. El dato más importante, a primera vista, es el número <strong>de</strong> créditos que<br />
se <strong>de</strong>dican a la materia, cosa que influye <strong>en</strong> la cantidad <strong>de</strong> asignaturas a que éstos dan<br />
lugar d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l plan <strong>de</strong> <strong>estudios</strong>. Parece evid<strong>en</strong>te que a mayor número <strong>de</strong> créditos<br />
correspon<strong>de</strong> una <strong>en</strong>señanza más dilatada que habría <strong>de</strong> dar como resultado un apr<strong>en</strong>dizaje<br />
más exhaustivo y completo. Sin embargo esto no es <strong>de</strong>l todo cierto, dado que también es<br />
necesario t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta la variable <strong>de</strong> la distribución <strong>de</strong> dichas asignaturas.<br />
Los seis planes <strong>de</strong> <strong>estudios</strong> que hemos examinado coincid<strong>en</strong> <strong>en</strong> otorgar mayor<br />
carga lectiva a la segunda l<strong>en</strong>gua extranjera (l<strong>en</strong>gua C) que a la primera (l<strong>en</strong>gua B).<br />
Aunque el BOE establezca un mínimo <strong>de</strong> créditos idéntico para ambas materias (12<br />
créditos), ese hecho no ha <strong>de</strong> sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>rnos, pues es necesario t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que el<br />
nivel inicial exigido para una y otra es radicalm<strong>en</strong>te distinto: mi<strong>en</strong>tras que para la primera<br />
l<strong>en</strong>gua extranjera es necesario <strong>de</strong>mostrar un cierto dominio (<strong>en</strong> pruebas <strong>de</strong> ingreso cuya<br />
exig<strong>en</strong>cia pue<strong>de</strong> variar <strong>de</strong> una a otra facultad), la segunda l<strong>en</strong>gua extranjera suele ser<br />
materia <strong>de</strong>sconocida para el estudiante, por lo que, para alcanzar un nivel equival<strong>en</strong>te al<br />
m<strong>en</strong>os al <strong>de</strong>l dominio pasivo exigido para la l<strong>en</strong>gua B al final <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>estudios</strong>, resulta<br />
evid<strong>en</strong>te que la carga lectiva <strong>de</strong>bería ser muy superior. Ahora bi<strong>en</strong>, mi<strong>en</strong>tras <strong>en</strong> algunas<br />
faculta<strong>de</strong>s ésta supera <strong>los</strong> 40 créditos, <strong>en</strong> otras ni siquiera alcanza <strong>los</strong> 20, número <strong>de</strong>l todo<br />
insufici<strong>en</strong>te cuando el objetivo y las condiciones iniciales son las que se han <strong>de</strong>scrito poco<br />
9 Se refier<strong>en</strong> a el<strong>los</strong>, <strong>en</strong>tre otros, Toury (1980), Hurtado (1996), Mack<strong>en</strong>zie (1998).<br />
37
MARIBEL ANDREU/PILAR ORERO: ENSEÑANZA DE LENGUAS EXTRANJERAS PARA TRADUCTORES<br />
más arriba. Hechos <strong>de</strong> este tipo son, sin duda, <strong>los</strong> que llevaron a un profesor <strong>de</strong> la FTI <strong>de</strong><br />
Granada a constatar por escrito “lo aberrante y absurdo que resulta el iniciar la <strong>traducción</strong><br />
o la interpretación <strong>en</strong> las l<strong>en</strong>guas C, sin aún conocer dichas l<strong>en</strong>guas a nivel avanzado”<br />
(Rivas López 1996: 89), y a una alumna <strong>de</strong> la misma facultad a afirmar que “todos […]<br />
estamos <strong>de</strong> acuerdo <strong>en</strong> que <strong>de</strong>bería prestárseles mucha más at<strong>en</strong>ción, y cuidarse mucho<br />
más su apr<strong>en</strong>dizaje. En realidad son muy pocos <strong>los</strong> que al final <strong>de</strong> la carrera se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te capacitados para realizar una <strong>traducción</strong> C-A, y muchísimo m<strong>en</strong>os una A-C”<br />
(Arregui Barragán 1996: 78). A distancia <strong>de</strong> cuatro años –estas afirmaciones se producían<br />
<strong>en</strong> 1996– po<strong>de</strong>mos comprobar que la situación no ha variado, por lo m<strong>en</strong>os<br />
ost<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>te, y no sólo <strong>en</strong> cuanto se refiere al número <strong>de</strong> créditos sino también <strong>en</strong><br />
relación a esa segunda variable a que hacíamos refer<strong>en</strong>cia, la <strong>de</strong> la distribución <strong>de</strong> las<br />
asignaturas, que, unida a la anterior, pue<strong>de</strong> dar lugar a auténticas incoher<strong>en</strong>cias didácticas<br />
para el apr<strong>en</strong>dizaje y la práctica <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong>.<br />
Lo habitual es que el segundo ciclo incluya asignaturas <strong>de</strong> <strong>traducción</strong> C-A (es<br />
<strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> la segunda l<strong>en</strong>gua extranjera a la l<strong>en</strong>gua materna). Esta situación plantea ya<br />
problemas cuando el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua <strong>de</strong> partida es precario, pero el caso se<br />
agrava cuando ésta se convierte <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>de</strong> llegada, o sea, cuando el plan <strong>de</strong> <strong>estudios</strong><br />
contempla asignaturas <strong>de</strong> <strong>traducción</strong> inversa A-C, sobre todo si éstas han <strong>de</strong> cursarse<br />
contemporáneam<strong>en</strong>te o incluso con anterioridad a otras cuyo objetivo sea el <strong>de</strong> afianzar<br />
<strong>los</strong> conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> la propia l<strong>en</strong>gua C. Afortunadam<strong>en</strong>te no se trata <strong>de</strong> una<br />
circunstancia habitual, como tampoco lo es la <strong>de</strong> la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> asignaturas <strong>de</strong><br />
interpretación consecutiva y simultánea <strong>en</strong> las que participa la l<strong>en</strong>gua C. Pero la exist<strong>en</strong>cia<br />
–aunque mínima– <strong>de</strong> estas incoher<strong>en</strong>cias, así como la <strong>de</strong> <strong>los</strong> consigui<strong>en</strong>tes problemas <strong>en</strong><br />
el apr<strong>en</strong>dizaje y <strong>en</strong> <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> la <strong>en</strong>señanza que éstas supon<strong>en</strong>, es motivo sufici<strong>en</strong>te<br />
para plantearse la necesidad <strong>de</strong> reflexionar sobre la cuestión y t<strong>en</strong>erla muy <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta cara<br />
a una futura r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> <strong>los</strong> planes <strong>de</strong> <strong>estudios</strong>.<br />
Hasta aquí nos hemos referido a una problemática que podríamos d<strong>en</strong>ominar<br />
“institucional”: no está <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> <strong>los</strong> doc<strong>en</strong>tes transformar a título individual lo que ha<br />
sido programado por otras instancias y se inscribe <strong>en</strong> una planificación progresiva, pero sí<br />
po<strong>de</strong>mos –y <strong>de</strong>bemos– llamar la at<strong>en</strong>ción sobre unos inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes que repercut<strong>en</strong><br />
negativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> nuestra práctica doc<strong>en</strong>te, si<strong>en</strong>do nosotros qui<strong>en</strong>es hemos <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarnos a <strong>los</strong> escol<strong>los</strong> que crean estas situaciones e int<strong>en</strong>tar superar<strong>los</strong> <strong>de</strong> la manera<br />
que creamos más a<strong>de</strong>cuada.<br />
IV<br />
Sin embargo existe otra problemática aún más acuciante, si cabe, <strong>en</strong> relación a <strong>los</strong><br />
cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> estas asignaturas y al modo <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar<strong>los</strong> a <strong>los</strong> estudiantes para que, <strong>en</strong> el<br />
m<strong>en</strong>or tiempo posible, consigan alcanzar el nivel que les habrá <strong>de</strong> permitir afrontar sin<br />
dificulta<strong>de</strong>s lingüísticas las asignaturas <strong>de</strong> <strong>traducción</strong> y, más tar<strong>de</strong>, una vez finalizados <strong>los</strong><br />
<strong>estudios</strong>, <strong>los</strong> <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong>l trabajo diario. Más acuciante porque su solución no pasa<br />
s<strong>en</strong>cillam<strong>en</strong>te por una revisión cuidadosa <strong>de</strong> <strong>los</strong> planes <strong>de</strong> <strong>estudios</strong> vig<strong>en</strong>tes, y porque el<br />
doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guas extranjeras para traductores no pue<strong>de</strong> contar aún, hoy <strong>en</strong> día, con una<br />
bibliografía específica que le ayu<strong>de</strong> a plantearse objetivos claros ni a poner <strong>en</strong> práctica<br />
métodos a<strong>de</strong>cuados tanto al público al que ha <strong>de</strong> dirigirse como a la l<strong>en</strong>gua concreta con<br />
la que <strong>de</strong>be trabajar. Si bi<strong>en</strong> es cierto que la bibliografía refer<strong>en</strong>te a la <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong><br />
l<strong>en</strong>guas extranjeras es abundantísima, y que <strong>los</strong> métodos y <strong>los</strong> manuales relativos vi<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
elaborándose <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace muchos años (sobre todo para la l<strong>en</strong>gua inglesa, pero también,<br />
38
MARIBEL ANDREU/PILAR ORERO: ENSEÑANZA DE LENGUAS EXTRANJERAS PARA TRADUCTORES<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace algunas décadas, para muchas otras), no hay que olvidar que se trata <strong>de</strong> una<br />
bibliografía g<strong>en</strong>eral, mi<strong>en</strong>tras que nosotros nos movemos <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> la <strong>en</strong>señanza<br />
para fines específicos.<br />
¿Qué es lo que necesita conocer un traductor para llevar a cabo su labor con<br />
eficacia? ¿Cuáles son <strong>los</strong> métodos que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser <strong>en</strong>fatizados? ¿cuáles <strong>los</strong> aspectos<br />
específicos <strong>de</strong> cada l<strong>en</strong>gua? Algunos artícu<strong>los</strong> escritos <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos años reflexionan<br />
sobre el tema y sus respuestas, aún fragm<strong>en</strong>tarias, nos van aproximando a lo que <strong>de</strong>bería<br />
ser la <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guas extranjeras para traductores: a cómo reconducir <strong>los</strong><br />
conocimi<strong>en</strong>tos adquiridos mediante otros métodos <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guas total o<br />
parcialm<strong>en</strong>te apr<strong>en</strong>didas, y a cómo plantear <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el principio el estudio <strong>de</strong> una nueva<br />
l<strong>en</strong>gua.<br />
El concepto <strong>de</strong> “compet<strong>en</strong>cia comunicativa” <strong>en</strong> una l<strong>en</strong>gua, que hemos<br />
reconocido más arriba como condición previa a la labor traductora, no es <strong>de</strong> uso exclusivo<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> teóricos <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong>: <strong>de</strong> hecho ti<strong>en</strong>e su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> las teorías sobre la<br />
<strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guas extranjeras que se <strong>de</strong>sarrollaron a partir <strong>de</strong> <strong>los</strong> años 70,<br />
<strong>los</strong> d<strong>en</strong>ominados “<strong>en</strong>foques comunicativos”, que todavía hoy sigu<strong>en</strong> aplicándose<br />
mayoritariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> este campo, aunque siempre <strong>en</strong>riquecidos y mejorados con sistemas<br />
nuevos y cada vez más precisos. La coincid<strong>en</strong>cia conceptual no es gratuita; significa más<br />
bi<strong>en</strong> que es éste el <strong>en</strong>foque que mejor se adapta a las necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> qui<strong>en</strong> ha <strong>de</strong> usar la<br />
l<strong>en</strong>gua para la comunicación. Sin embargo, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong> el concepto se ve<br />
multiplicado por dos y adquiere nuevos significados dadas las características <strong>de</strong> la<br />
disciplina, es <strong>de</strong>cir, el hecho <strong>de</strong> poner <strong>en</strong> contacto dos sistemas lingüísticos y culturales<br />
difer<strong>en</strong>tes. Así pues, nuestros fines específicos obligan a incorporar a <strong>los</strong> programas <strong>de</strong><br />
l<strong>en</strong>gua dos aspectos que ayudan a s<strong>en</strong>sibilizar al alumno hacia su futura actividad<br />
traductora:<br />
a) por un lado, es necesario dar cabida a aspectos relacionados con la<br />
cultura o culturas <strong>de</strong> <strong>los</strong> hablantes <strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua <strong>en</strong> cuestión, y hacer<br />
hincapié <strong>en</strong> el<strong>los</strong> con el fin <strong>de</strong> ir <strong>de</strong>sarrollando <strong>en</strong> el alumno la<br />
“compet<strong>en</strong>cia extralingüística” que, junto a la “comunicativa”, se<br />
reconoce como condición previa al trabajo <strong>de</strong> <strong>traducción</strong>. Ésta,<br />
seguram<strong>en</strong>te, será objeto <strong>de</strong> asignaturas específicas, pero es bu<strong>en</strong>o<br />
que t<strong>en</strong>ga un punto <strong>de</strong> partida y una continuidad <strong>en</strong> las <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua;<br />
b) por otro, cabe poner <strong>de</strong> relieve <strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cada l<strong>en</strong>gua que<br />
supon<strong>en</strong> un alejami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua materna <strong>de</strong>l estudiante<br />
mediante explicaciones y ejercicios surgidos <strong>de</strong> la contrastividad,<br />
tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista léxico y morfosintáctico como <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
el <strong>de</strong> la organización textual y el <strong>de</strong> otras concepciones<br />
supralingüísticas que <strong>en</strong>glob<strong>en</strong> las anteriores y d<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido y<br />
coher<strong>en</strong>cia al sistema <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza.<br />
Rastrear y seleccionar todos estos elem<strong>en</strong>tos es algo que el doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guas<br />
extranjeras para traductores <strong>de</strong>bería hacer trabajando <strong>en</strong> estrecha colaboración con el<br />
correspondi<strong>en</strong>te doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>traducción</strong>, puesto que es este último qui<strong>en</strong> conoce mejor la<br />
problemática por <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse a ella a diario <strong>en</strong> sus clases. Al proce<strong>de</strong>r <strong>de</strong> este modo se<br />
evita el riesgo <strong>de</strong> aplicar metodologías <strong>de</strong>masiado g<strong>en</strong>erales que, pudi<strong>en</strong>do ser explotadas<br />
para la <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> muchas l<strong>en</strong>guas, pierd<strong>en</strong> <strong>de</strong> vista aquello que es específico <strong>de</strong> cada<br />
una <strong>de</strong> ellas. Y, a<strong>de</strong>más, se cubre otra <strong>de</strong> las necesida<strong>de</strong>s fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> la <strong>en</strong>señanza:<br />
la consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong>l perfil <strong>de</strong>l estudiante y <strong>de</strong> su realidad. No hay que olvidar que el<br />
39
MARIBEL ANDREU/PILAR ORERO: ENSEÑANZA DE LENGUAS EXTRANJERAS PARA TRADUCTORES<br />
alumno <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua C no posee ningún conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua que va a estudiar, pero<br />
ese nivel 0 se ve a veces relativizado por las características <strong>de</strong> algunos idiomas: una<br />
proximidad lingüística real, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guas pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a la misma familia, o<br />
imaginaria –como <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong>l inglés–, <strong>de</strong>bido al <strong>en</strong>torno sociocultural <strong>en</strong> el que el<br />
alumno se mueve. Éstas pued<strong>en</strong> hacer aparecer <strong>en</strong> él una confianza ilusoria, cuya<br />
principal consecu<strong>en</strong>cia es la proliferación <strong>de</strong> interfer<strong>en</strong>cias durante el proceso <strong>de</strong><br />
apr<strong>en</strong>dizaje, y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego crean expectativas que no se ajustan a su realidad.<br />
V<br />
Ponemos fin aquí a este breve recorrido por la historia <strong>de</strong> las FTI españolas y, con<br />
ellas, la <strong>de</strong> las asignaturas <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua C. Nuestra int<strong>en</strong>ción no era ofrecer soluciones que<br />
pued<strong>en</strong> no estar <strong>en</strong> nuestras manos <strong>en</strong> muchos casos, sino llamar la at<strong>en</strong>ción sobre una<br />
problemática que todos <strong>los</strong> doc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua C hemos experim<strong>en</strong>tado y que vamos<br />
resolvi<strong>en</strong>do parcialm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> la medida <strong>de</strong> lo posible, y <strong>de</strong> manera individual. Esperamos<br />
que estas palabras puedan servir <strong>de</strong> llamami<strong>en</strong>to a una reflexión común cuyo objetivo ha<br />
<strong>de</strong> ser el <strong>de</strong> sistematizar una <strong>en</strong>señanza que, sin ser ya <strong>de</strong>l todo nueva, cu<strong>en</strong>ta aún con<br />
pocos puntos <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia firmes. A nuestro <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r, la r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong>bería t<strong>en</strong>er <strong>en</strong><br />
cu<strong>en</strong>ta al m<strong>en</strong>os <strong>los</strong> tres aspectos que hemos tratado más arriba, a saber:<br />
BIBLIOGRAFÍA<br />
a) un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> créditos <strong>de</strong>dicados a estas asignaturas,<br />
para que se ajust<strong>en</strong> a las necesida<strong>de</strong>s reales <strong>de</strong> la <strong>en</strong>señanza y el<br />
apr<strong>en</strong>dizaje,<br />
b) una programación coher<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>los</strong> créditos d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l plan <strong>de</strong><br />
<strong>estudios</strong>, que pueda dar lugar a una <strong>en</strong>señanza progresiva y a un<br />
apr<strong>en</strong>dizaje real, y<br />
c) una <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos y procesos <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje<br />
que t<strong>en</strong>ga <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta tanto la finalidad traductológica como las<br />
características <strong>de</strong> las l<strong>en</strong>guas y <strong>de</strong> <strong>los</strong> estudiantes; que dé lugar, <strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>finitiva, a una <strong>en</strong>señanza específica y <strong>de</strong> calidad.<br />
ARREGUI BARRAGÁN, Natalia. “Diseño Curricular <strong>de</strong>l traductor e intérprete”. En Actas <strong>de</strong><br />
las I Jornadas sobre diseño curricular <strong>de</strong>l traductor e intérprete. Granada: Universidad <strong>de</strong><br />
Granada. 1996, pp. 77-80.<br />
BASSNETT, Susan; LEFEVERE, André (eds.) Translation, History, and Culture. Londres y<br />
Nueva York: Pinter Publishers, 1990.<br />
BELL, R. Translation and Translating: Theory and Pratice. Londres: Longman, 1991.<br />
40
MARIBEL ANDREU/PILAR ORERO: ENSEÑANZA DE LENGUAS EXTRANJERAS PARA TRADUCTORES<br />
BERENGUER, Laura. L’Ens<strong>en</strong>yam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> ll<strong>en</strong>gües estrangeres per a traductors: didàctica <strong>de</strong> l’alemany.<br />
Bellaterra: Servei <strong>de</strong> Publicacions <strong>de</strong> la UAB, 1997.<br />
BOASE-BEIER, Jean. “Can you Train Literary Translators?”. En BUSH, Peter;<br />
MALMKJAER, Kirst<strong>en</strong> (eds.) Rimbaud’s Rainbow. Amsterdam y Nueva York: John<br />
B<strong>en</strong>jamins, 1998, pp. 33-42.<br />
FONTCUBERTA, Joan. Traductor, transmissor. Aproximació a la metodologia <strong>de</strong> la traducció.<br />
Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Traducción e Interpretación. 1984, pp. 133-136.<br />
HEWSON, L.; MARTIN, J. Re<strong>de</strong>fining Translation. The Variational Approach. Londres:<br />
Routledge, 1991.<br />
HURTADO ALBIR, Amparo. “La <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong> directa ‘g<strong>en</strong>eral’”. Objetivos<br />
<strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje y metodología”. En HURTADO ALBIR, Amparo (ed.) La <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong><br />
la <strong>traducción</strong>. Castellón: Universitat Jaume I, 1996, pp. 31-55.<br />
MACKENZIE, Rosemary.: “The Place of Language Teaching in a Quality Ori<strong>en</strong>ted<br />
Translator’s Training Programme”. En MALMKJAER, Kirst<strong>en</strong>. 1998, pp. 15-19.<br />
MACURA, Vladimír. “Culture as Translation”. En BASSNETT, Susan; LEFEVERE, André.<br />
1990, pp. 64-70.<br />
MALMKJAER, Kirst<strong>en</strong>. Translation and Language Teaching. Language Teaching and Translation.<br />
Manchester: St. Jerome, 1998.<br />
MUÑOZ MARTÍN, Ricardo. “El lugar <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> <strong>traducción</strong> <strong>en</strong> la universidad<br />
española. Desarrollo histórico y nuevas perspectivas”. En Actes <strong>de</strong>l III Congrés<br />
Internacional sobre Traducció. Març 1996. Bellaterra: Universitat Autònoma <strong>de</strong><br />
Barcelona, 1998, pp. 223-235.<br />
NORD, Christiane. “Text analysis in translator training”. En DOLLERUP, C.;<br />
LODDEGAARD, A. (eds.) Teaching Translation and Interpreting. Training, Tal<strong>en</strong>t and<br />
Experi<strong>en</strong>ce. Amsterdam: John B<strong>en</strong>jamins, 1992, pp. 39-48.<br />
RIVAS LÓPEZ, Juan Antonio. “La <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong> <strong>en</strong> el diseño <strong>de</strong> un plan <strong>de</strong><br />
estudio”. En Actas <strong>de</strong> las I Jornadas sobre diseño curricular <strong>de</strong>l traductor e intérprete.<br />
Granada: Universidad <strong>de</strong> Granada, 1996, pp. 81-90.<br />
ROUND, Nicolas. “Monum<strong>en</strong>ts, Makars and Modules: A British Experi<strong>en</strong>ce”. En BUSH,<br />
Peter; MALMKJAER, Kirst<strong>en</strong> (eds.) Rimbaud’s Rainbow. Amsterdam y Nueva York:<br />
John B<strong>en</strong>jamins, 1998, pp. 11-20.<br />
SNELL-HORNBY, Mary. “Linguistic Transcoding or Cultural Transfer? A Critique of<br />
Translation Theory in Germany.” En BASSNETT, Susan; LEFEVERE, André. 1990,<br />
pp. 79-86.<br />
TOURY, Gi<strong>de</strong>on. In Search of Theory of Translation. Tel Aviv: Porter Institute, 1980.<br />
VINAY, Jean Paul; DARBELNET, Jean. Stylistique comparée du français et <strong>de</strong> l’anglais. París: Lés<br />
éditions Didier, 1958.<br />
41
MARIBEL ANDREU/PILAR ORERO: ENSEÑANZA DE LENGUAS EXTRANJERAS PARA TRADUCTORES<br />
ZLATEVA, Palma. “Translation: Text and Pre-Text. ‘A<strong>de</strong>quacy’ and ‘Acceptability’ in<br />
Crosscultural Communication.” En BASSNETT, Susan; LEFEVERE, André. 1990,<br />
pp. 29-37.<br />
42
M. I. BALTEIRO FERNÁNDEZ–PROBLEMS IN THE TRANSLATION OF CONVERTED DENOMINAL VERBS<br />
SOME PROBLEMS IN THE TRANSLATION OF CONVERTED<br />
DENOMINAL VERBS FROM NOUNS DENOTING ANIMATE<br />
BEINGS 1 .<br />
1. INTRODUCTION<br />
43<br />
Mª ISABEL BALTEIRO FERNÁNDEZ<br />
Universidad <strong>de</strong> Santiago<br />
As the title indicates, this paper is primarily concerned with translation problems,<br />
those of converted d<strong>en</strong>ominal verbs from nouns d<strong>en</strong>oting animate beings. But what do I<br />
mean by converted d<strong>en</strong>ominal verbs?<br />
Converted d<strong>en</strong>ominal verbs are those verbs which are the resut of conversion<br />
processes in which a noun has un<strong>de</strong>rgone a change in grammatical category (from noun to<br />
verb), no change in form being acknowledged. As Quirk et al. (1985: 1558) have <strong>de</strong>fined it,<br />
conversion is th<strong>en</strong> “the <strong>de</strong>rivational process whereby an item is adapted or converted to a<br />
new class without the addition of an affix”. This seems to be a quite productive (and<br />
therefore important) word-formation process as far as English language is concerned. And<br />
this is so for several reasons: a) it allows the creation of new items by using words already<br />
existing in the language; b) it allows language users to effectively communicate what they<br />
have in mind; c) it allows economy of expression, coher<strong>en</strong>ce, and precision. In Spanish,<br />
however, this t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cy to form new words from already existing ones without the addition<br />
of an affix does not seem to be so marked.<br />
Having explained the object of study, it seems necessary to explain at this point<br />
why the study of these verbs in translation is interesting:<br />
Firstly, as we have just said, since the t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cy to form converted verbs in Spanish<br />
is appar<strong>en</strong>tly less pronounced than in English, and, as Baker (1992: 11) argues, there is no<br />
one-to-one correspond<strong>en</strong>ce betwe<strong>en</strong> orthographic words and elem<strong>en</strong>ts of meaning within<br />
or across languages, it seems interesting to look at the ways in which these items should be<br />
translated. As meanings are not universal, languages do not equally categorize their lexicons<br />
and therefore, their transfer<strong>en</strong>ce is not always easy.<br />
Secondly, translating consists not only in transferring the elem<strong>en</strong>t(s) of a<br />
communicative act from a source language to the corresponding one(s) in the target<br />
language but also in transferring their connotations and the socio-cultural d<strong>en</strong>otations that<br />
condition their structures. And this seems specially relevant in the case of d<strong>en</strong>ominal verbs.<br />
As Clark and Clark (1979: 768) have put it:<br />
wh<strong>en</strong> a speaker utters such a verb [d<strong>en</strong>ominal verb], he int<strong>en</strong>ds his list<strong>en</strong>er to see<br />
that the verb picks out a readily computable and unique kind of state, ev<strong>en</strong>t, or process that<br />
the speaker is confid<strong>en</strong>t the list<strong>en</strong>er can figure out – on the basis of the verb itself, the<br />
linguistic context, and other mutual knowledge.<br />
1 This research has be<strong>en</strong> fun<strong>de</strong>d by the Galician Ministry of Education (Secretaría Xeral <strong>de</strong> Investigación-<br />
PGIDT00PXI20407PR). This grant is hereby gratefully acknowledged.
M. I. BALTEIRO FERNÁNDEZ–PROBLEMS IN THE TRANSLATION OF CONVERTED DENOMINAL VERBS<br />
In spite of all this, it seems that any cognitive experi<strong>en</strong>ce may be expressed in any<br />
language. The question is how to overcome the barriers peculiar to the structural<br />
organization of each language system. As Jakobson (1959: 233) says, “Equival<strong>en</strong>ce in<br />
differ<strong>en</strong>ce is the cardinal problem of language and the pivotal concern of linguistics”.<br />
In the following lines, I will analyse some examples of (American-)English<br />
converted d<strong>en</strong>ominal verbs and their pot<strong>en</strong>tial “equival<strong>en</strong>ts” in Spanish as well as problems<br />
of inequival<strong>en</strong>ce and translation <strong>los</strong>s arising from such translations.<br />
2. ANALYSIS OF RESULTS<br />
As we have said above, it is my main aim to pres<strong>en</strong>t some problems and difficulties<br />
in the translation of English converted d<strong>en</strong>ominal verbs (especially those whose base noun<br />
d<strong>en</strong>otes an animate being), caused by the so-called anisomorphism betwe<strong>en</strong> languages.<br />
The items selected belong to a more ext<strong>en</strong>sive corpus of converted items compiled<br />
from journalistic, literary, legal, and technical-sci<strong>en</strong>tific language from the period 1997-<br />
1999.<br />
Most of the items below are converted verbs from ag<strong>en</strong>t nouns, both features<br />
[+human], [-human] being pres<strong>en</strong>t in the selected set. In g<strong>en</strong>eral, the verbs studied may be<br />
distinguished by the characteristic animate. Moreover, all of them are paraphraseable by “to<br />
be, act as (noun)”.<br />
Among those verbs in the corpus which pres<strong>en</strong>t the feature [+HUMAN], that is,<br />
those which are the result of converting a noun d<strong>en</strong>oting a person, such as c<strong>en</strong>sor, cook, mo<strong>de</strong>l<br />
and witness do not seem to pres<strong>en</strong>t any problem of translation (see examples below). Thus,<br />
the Spanish verbs c<strong>en</strong>surar, cocinar, mo<strong>de</strong>lar/inspirar, atestiguar/ser testigo <strong>de</strong>/pres<strong>en</strong>ciar may be said<br />
to be “equival<strong>en</strong>t” to their corresponding English counterparts, especially in the cases of<br />
the examples studied, in which no connotations seem to have be<strong>en</strong> ad<strong>de</strong>d to these items.<br />
C<strong>en</strong>sor : “to act as c<strong>en</strong>sor to”: without the need to c<strong>en</strong>sor cont<strong>en</strong>t provi<strong>de</strong>rs.<br />
Cook : “to act as cook, to prepare food by the action of heat”: it wouldn’t heat up<br />
the whole house wh<strong>en</strong> I were cooking or canning .<br />
Mo<strong>de</strong>l : “to pres<strong>en</strong>t as in a mo<strong>de</strong>l or outline”: gasphase combustion chemistry can be<br />
adapted to mo<strong>de</strong>l homog<strong>en</strong>eous SCWO experim<strong>en</strong>ts for methanol.; “to frame a mo<strong>de</strong>l or theory of<br />
the structure of”: an electronic discharge to mo<strong>de</strong>l the experim<strong>en</strong>ts[…]; “to frame”: instead it was<br />
fiction evid<strong>en</strong>tly mo<strong>de</strong>led upon a romance novel; “to plan”: the agreem<strong>en</strong>t is mo<strong>de</strong>led after […] the Council<br />
of Europe Conv<strong>en</strong>tion.<br />
Witness : “to experi<strong>en</strong>ce by personal (especially ocular) observation”: I […] were<br />
appalled to witness Buddy’s fat father ; “to be a witness, spectator”: judging from the part of the<br />
meeting she had witnessed ; “to be pres<strong>en</strong>t as an observer at”: a fisherman witnessed the act ; “to see<br />
with one’s own eyes”: Grace witnessed the successful cleansing of a white shirt.<br />
However, there seems to be no direct equival<strong>en</strong>t in other examples within this type<br />
of [+human] converted d<strong>en</strong>ominal verbs. This means that differ<strong>en</strong>t translation strategies<br />
must be used in or<strong>de</strong>r to solve the situation. As will be se<strong>en</strong> in the examples that follow,<br />
context and purpose of translation will oft<strong>en</strong> rule out some strategies and favour others.<br />
44
M. I. BALTEIRO FERNÁNDEZ–PROBLEMS IN THE TRANSLATION OF CONVERTED DENOMINAL VERBS<br />
Cater : “to act as ‘cater’, caterer; to occupy oneself in procuring or providing<br />
(requisites, things <strong>de</strong>sired, etc)”: town c<strong>en</strong>ters […] catered to more specialized needs.<br />
The example may be regar<strong>de</strong>d as a figurative use of the English verb cater which<br />
may be used mainly with activities related or done by people. In this case, however, it refers<br />
to town c<strong>en</strong>ters, th<strong>en</strong> we may speak of personification. If we translate this word into<br />
Spanish, the result is that no direct equival<strong>en</strong>t is available. Therefore, there is a need to<br />
paraphrase the meaning of it. Thus, “ofrec<strong>en</strong> servicios para”, “se <strong>en</strong>cargan <strong>de</strong>l servicio<br />
<strong>de</strong>…”. There is th<strong>en</strong> an obvious translation <strong>los</strong>s in the s<strong>en</strong>se that economy of expression is<br />
<strong>los</strong>t and the personification is not so marked. A verb phrase with verb+complem<strong>en</strong>ts is<br />
nee<strong>de</strong>d instead of simply a verb.<br />
Champion : “to fight for; to <strong>de</strong>f<strong>en</strong>d or protect as champion; to maintain the cause<br />
of, stand up, uphold, support, back, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>d”: Washington should […] champion the cause of<br />
freedom there.<br />
As in the previous case, the translation <strong>los</strong>es efficacy and expressiv<strong>en</strong>ess. Moreover,<br />
the English metaphor Washington = champion does not exist in the Spanish “<strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r”<br />
(but note: Eng. <strong>de</strong>f<strong>en</strong>d), “abogar por” though the paraphrase “ser el <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sor <strong>de</strong>” is also<br />
possible. This latter translation, though mantaining the metaphor, <strong>los</strong>es both the immediacy<br />
and the economy of the English verb.<br />
Coauthor : “to be the co-author of (a book, etc)”: Diana Ossana, with whom<br />
he writes scre<strong>en</strong>plays and who coauthored two novels with him during his recovery .<br />
This example evid<strong>en</strong>ces the fact that word-formation processes in Spanish are<br />
somehow more restricted than in English. Thus, though “co-autor” (noun) exists, the verb<br />
*co-autorizar is not possible in this context since it would mean “to autorize something<br />
together with others”. The most appropriate translations seem to be “escribir<br />
conjuntam<strong>en</strong>te” or “ser la autora <strong>de</strong>… junto con…”. In the former the i<strong>de</strong>a of authorship<br />
or id<strong>en</strong>tification of Diana… as one of the authors seems to be abs<strong>en</strong>t. In the latter, the<br />
paraphrase is quite long, consequ<strong>en</strong>tly <strong>los</strong>ing the immediacy, economy and precision of the<br />
English language.<br />
Cowboy : “to compete against established tra<strong>de</strong>rs or operators, providing shoddy goods or<br />
services usually at low prices”: a book-l<strong>en</strong>gth essay about the German essayist, reading, writing and cowboying.<br />
Resorting to a paraphrase seems to be the easiest and the only possible translation<br />
into Spanish of this d<strong>en</strong>ominal verb. Though Spanish has adopted both cowboy as a<br />
loanword and also its translation as “indio” or “vaquero”, the use of an American word like<br />
this as a verb in Spanish still seems to be far from reality. Thus, the phrase “haci<strong>en</strong>do el<br />
indio” seems the most appropriate form to convey the meaning of the source language<br />
item.<br />
Engineer : “to arrange, contrive, plan”: he <strong>en</strong>gineered his own appointm<strong>en</strong>t last April in the<br />
face of opposition from Yeltsin.<br />
This is quite a remarkable example since the pot<strong>en</strong>tial equival<strong>en</strong>t “ing<strong>en</strong>iar” does<br />
not refer to “Eng. <strong>en</strong>gineer - Sp. ing<strong>en</strong>iero (profession)” but to “Eng. Creativity - Sp.<br />
ing<strong>en</strong>io”. Other possible translations are the Spanish “urdir” or “tramar” which may be<br />
said to be more neutral than the English. Moreover, the i<strong>de</strong>a of working or planning<br />
something very carefully as an <strong>en</strong>gineer does or would have done, is <strong>los</strong>t.<br />
Father : “to be or become the father of, to name or <strong>de</strong>clare the father of (a child)”:<br />
the wily females were sneaking off so oft<strong>en</strong> that half their offspring turn out to be fathered by outsi<strong>de</strong>rs ; “to<br />
45
M. I. BALTEIRO FERNÁNDEZ–PROBLEMS IN THE TRANSLATION OF CONVERTED DENOMINAL VERBS<br />
adopt totake the responsibility of”: Arnette’s mother had only two childr<strong>en</strong>, one of whom<br />
had fathered only <strong>de</strong>fectives.<br />
In both examples the translation by “<strong>en</strong>g<strong>en</strong>drar” makes s<strong>en</strong>se. However, in both<br />
cases the s<strong>en</strong>se or meaning of the English verb is <strong>los</strong>t. The physical perspective expressed<br />
by the English verb is differ<strong>en</strong>t from the Spanish one. While in Spanish the action is<br />
emphasized, in English the emphasis is on the ag<strong>en</strong>t of the action.<br />
Guard : “to take up or maintain a position of <strong>de</strong>f<strong>en</strong>ce”: police guarding the building.<br />
Though the word “guardar” exists in Spanish, it is not usually used in this context<br />
but in “guardar un secreto” (keep a secret) and it is usually translated into English as<br />
“keep” or “save”. “Vigilar”, “custodiar”, “proteger”, or “<strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r” may be appropriate<br />
translations. However, these verbs do not reflect the i<strong>de</strong>a of playing the role of a guard, of<br />
a person.<br />
Host : “to gather, to assemble (act as a host)”: the governm<strong>en</strong>t of Germany […] will<br />
uncomfortably host what promises to be a bruising battle over finances.<br />
As in previous examples, if we translate this verb as “ser la se<strong>de</strong>”, “albergar”, the<br />
metaphorical character of the English s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ce is obviously <strong>los</strong>t. While the English verb<br />
may be said to be a conversion of “host” (noun), that is, “person disp<strong>en</strong>sing hospitality”<br />
and therefore, metaphorically used, in Spanish there is no relation betwe<strong>en</strong> the<br />
corresponding noun “anfitrión” and the verb “albergar”. The Spanish “albergar” is quite<br />
similar in meaning to “ser la se<strong>de</strong> <strong>de</strong>”. Thus, both imply that the governm<strong>en</strong>t of Germany<br />
will be the v<strong>en</strong>ue for the battle over finances. In English, however, the term used is less<br />
neutral and conce<strong>de</strong>s vividness and character to the country through the metaphoric use.<br />
Jockey : “to play the jockey with; to try to gain an advantageous position”: some<br />
journalists jockey for space.<br />
While the English verb metaphorically expresses the i<strong>de</strong>a of competition by<br />
id<strong>en</strong>tifying journalists with jockeys, it is impossible to maintain this metaphor in Spanish as<br />
the verb “competir” does not have that connotation. The only possible solution is the use<br />
of a paraphrase such as “(algunos periodistas) compit<strong>en</strong> (por un espacio/sitio) como si fueran<br />
jinetes”. Anyway, the immediacy and vividness of the English verb is also <strong>los</strong>t.<br />
Marshal : “to place, to arrange”: the mere approach of dawn marshaled new perspectives.<br />
Once again this example confirms the anisomorphism betwe<strong>en</strong> both English and<br />
Spanish, the former being more metaphorical. Thus, marshaled new perspectives may be<br />
un<strong>de</strong>rstood as “bringing new perspectives as a marshal, a police or a chief, would have<br />
done”. There is th<strong>en</strong> a connotative i<strong>de</strong>a of power or ev<strong>en</strong> of necessity which is also kept in<br />
the corresponding Spanish translation “poner <strong>en</strong> ord<strong>en</strong>”. Another possible translation is<br />
“conducir” in the s<strong>en</strong>se of “bringing forth” though it is quite a neutral verb. Thus, in spite<br />
of communicating the main i<strong>de</strong>a, it cannot be said to communicate it effectively since all its<br />
connotations are <strong>los</strong>t.<br />
Partner : “to associate or join with as a partner”: their finding[…] reinforced the curr<strong>en</strong>t<br />
notion that NR1 must partner with one or more NR2 subunits to form functional receptors.<br />
The translation of partner with as “unirse con” though mantaining a similar structure,<br />
verb+preposition, it reinforces the i<strong>de</strong>a of “union” or ev<strong>en</strong> “merger”. Its English<br />
counterpart emphasizes the “association of a pair” providing the example with a<br />
46
M. I. BALTEIRO FERNÁNDEZ–PROBLEMS IN THE TRANSLATION OF CONVERTED DENOMINAL VERBS<br />
metaphorical character since applying partner to a chemical may be consi<strong>de</strong>red a<br />
personification. This metaphorical character is, however, abs<strong>en</strong>t in the Spanish translation<br />
since “hacerse compañero” or “actuar como compañero con” is not applicable and it does<br />
not make s<strong>en</strong>se in this context.<br />
Pioneer : “to initiate (a course of action, etc)”: Miami financier Thomas Herzfeld, who<br />
pioneered c<strong>los</strong>e-<strong>en</strong>d mutual funds, wants to pool claims in a fund.<br />
Though the Spanish noun pionero exists, there is no corresponding <strong>de</strong>rivative verb.<br />
Instead, the verb pioneer has to be translated as “promover” or “ser el primero <strong>en</strong><br />
promover”. There are clearly translation <strong>los</strong>ses: first of all, Thomas Herzfeld is no longer<br />
qualified as pioneer; secondly, “promover” has its equival<strong>en</strong>t in the English promote, which<br />
is more g<strong>en</strong>eral and it does not imply that such a promotion is the first of its kind; thirdly,<br />
the Spanish “ser el primero <strong>en</strong> promover” though matching the English form quite well, it<br />
is neither economical nor vivid or immediate. Moreover, it id<strong>en</strong>tifies Thomas Herzfeld with<br />
the first person in promoting… which is more or less equival<strong>en</strong>t to saying that he is a<br />
pioneer in doing something, though not exactly the same.<br />
Shepherd : “to follow a person so as to cheat him”: shepherding the childr<strong>en</strong>.<br />
The slang use of the English noun shepherd as a verb does not have an equival<strong>en</strong>t in<br />
Spanish. It has to be translated by a completely neutral verb “guiar” or ev<strong>en</strong> “conducir” in<br />
the s<strong>en</strong>se of “leading somebody to a place”. The infomality and ev<strong>en</strong> what we could qualify<br />
as a somewhat pejorative use is <strong>los</strong>t in Spanish. There is no i<strong>de</strong>a of comparison or<br />
id<strong>en</strong>tification with “shepherd-flock” as may be the case in English.<br />
Spook : “to fright<strong>en</strong> or unnerve; to alarm”: He manages to satisfy pro-life-movem<strong>en</strong>t<br />
lea<strong>de</strong>rs like the DeVoses without spooking prochoice Republicans like New Jersey state s<strong>en</strong>ator Diane<br />
All<strong>en</strong>…<br />
This d<strong>en</strong>ominal verb may be said to be somehow metonymic since the converted<br />
d<strong>en</strong>ominal verb spook comes to d<strong>en</strong>ote the action that the <strong>en</strong>tity d<strong>en</strong>oted by the noun<br />
produces. This metonymic character is completely <strong>los</strong>t in the Spanish translation “asustar”<br />
which is, on the other hand, a more serious and neutral term. Though “pegarle un susto<br />
a…” is more informal and therefore may be consi<strong>de</strong>red a better translation of the English<br />
slang term spook, it does not fit the context of the example. In other words, it does not<br />
sound natural in Spanish.<br />
Star : “to appear as a ‘star’, perform the leading part”: “Othello” fared better, in<br />
versions starring Emil Jannings.<br />
Though there seems to be no better translation than “protagonizar”, it is quite<br />
obvious that “being the most important character in a film” does not always have has the<br />
“great” connotations of “being the star”. A paraphrase may also be used: “ser la estrella”.<br />
Thus, in the example “… <strong>en</strong> versiones <strong>en</strong> las que Emil Jannings era la estrella”. Which of<br />
these two translations is the best? It does not seem that one is better than the other but it<br />
may <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d on the purposes and the context of the translation itself, that is, it <strong>de</strong>p<strong>en</strong>ds on<br />
factors such as type of publication, the public to which it is addressed, the translator…<br />
Tailor : “to fit as a tailor does”: It is no longer easy (ev<strong>en</strong> if <strong>de</strong>sired) to tailor national laws.<br />
“Confeccionar” and “adaptar” seem to fit the message in the English example.<br />
However, “confeccionar” has <strong>los</strong>t the connotation of doing it as a tailor does and so has<br />
47
M. I. BALTEIRO FERNÁNDEZ–PROBLEMS IN THE TRANSLATION OF CONVERTED DENOMINAL VERBS<br />
“adaptar”. Moreover, the Spanish terms may be said to be more formal than the English<br />
form which is, however, more illustrative.<br />
Apart from the English converted d<strong>en</strong>ominal verbs studied so far, I have also<br />
inclu<strong>de</strong>d in the pres<strong>en</strong>t study others which pres<strong>en</strong>t the feature [-HUMAN], unlike the<br />
former. It seems interesting to analyse their pot<strong>en</strong>tial translations in or<strong>de</strong>r to see whether<br />
animal and plant names used as verbs behave like [+human] ones or rather, if they are quite<br />
differ<strong>en</strong>t.<br />
As with [+human] d<strong>en</strong>ominal verbs, I have found a case in which equival<strong>en</strong>ce may<br />
be said to exist, or rather, the <strong>de</strong>gree of equival<strong>en</strong>ce is quite high. Thus in:<br />
Snake : “to move in a creeping, or stealthy manner suggestive of the movem<strong>en</strong>ts<br />
of a snake”: the queue snakes around Travel Books.<br />
The Spanish “serp<strong>en</strong>tear” does perfectly express both the connotations and<br />
d<strong>en</strong>otations of the English form.<br />
Unlike the previous verb, other [-human] converted d<strong>en</strong>ominal verbs inclu<strong>de</strong>d in<br />
the corpus pres<strong>en</strong>t problems of inequival<strong>en</strong>ce or lower <strong>de</strong>gree of equival<strong>en</strong>ce and<br />
translation <strong>los</strong>s, as follows:<br />
Beef up : “to str<strong>en</strong>gth<strong>en</strong>; to add vigour, power, or importance to”: banks within<br />
domestic markets are beefing up in preparation for the next stage…<br />
This vivid, metaphorical and illustrative English verb does not found a similar<br />
counterpart in Spanish since it is impossible for the Spanish language (at least for the time<br />
being) to form a verb from “vaca”. “Reforzar”, “robustecer”, or “fortalecer” have to be<br />
used in its place. It is noticeable, however, that the expression “estar como una vaca” or<br />
“ponerse como una vaca” is available in Spanish and I could ev<strong>en</strong> say that it can oft<strong>en</strong> be<br />
heard in certain circles, especially wh<strong>en</strong> talking about size, slimming, and so on. Ev<strong>en</strong><br />
although this is quite an informal expression, there is, however, no corresponding verb in<br />
Spanish. The three verbs above may be said to be neutral and therefore the informality of<br />
the English example cannot be easily expressed.<br />
Clam : “to shut up, be sil<strong>en</strong>t”: Norman Estep is grilled mercilessly by all the wom<strong>en</strong> in<br />
town, and clams up.<br />
The clear simile established betwe<strong>en</strong> Norma Estep and clams is not easily<br />
translatable. Thus, the translation “ponerse muy poco comunicativo” gives the gist of the<br />
meaning but it does not have the connotations of the English word. Moreover, the<br />
informality of the English example is also <strong>los</strong>t in the corresponding Spanish translation<br />
which is more neutral and g<strong>en</strong>eral.<br />
Cock : “to set up assertively or obtrusively (app. with refer<strong>en</strong>ce to posture)”: the<br />
photographer squatted, cocking his head as he examined the possibilities.<br />
As in previous examples, the translation of the verb cock above as “la<strong>de</strong>ar” <strong>los</strong>es its<br />
connotative and metaphoric or ev<strong>en</strong> pejorative meaning. The most approximate form<br />
corresponding to the Spanish “la<strong>de</strong>ar” is “to tilt to one si<strong>de</strong>”, both being absolutely neutral.<br />
Mushroom : “to expand or increase rapidly (to rise like a mushroom)”:… wom<strong>en</strong><br />
incarcerated in state prisons for drug off<strong>en</strong>ses mushroomed from 667 to 6,193 – an 828% increase.<br />
48
M. I. BALTEIRO FERNÁNDEZ–PROBLEMS IN THE TRANSLATION OF CONVERTED DENOMINAL VERBS<br />
This d<strong>en</strong>ominal verb is the only one found which <strong>de</strong>rives from a plant name. Like<br />
the preceding types, it is also metaphoric. Its Spanish translation may be said to have a high<br />
<strong>de</strong>gree of equival<strong>en</strong>ce if we consi<strong>de</strong>r that it may be translated by “aparecer o brotar como<br />
hongos” though this lacks the economy of the English form. Other possible translations<br />
are “crecer rápidam<strong>en</strong>te” or “multiplicarse”, these being however less effici<strong>en</strong>t in the s<strong>en</strong>se<br />
that the metaphoric character of the English verb is <strong>los</strong>t.<br />
3. CONCLUSIONS<br />
Throughout this paper I have tried to suggest, more than solve, problems and<br />
difficulties arising in the translation of English converted d<strong>en</strong>ominal verbs into Spanish.<br />
The problems suggested above seem to have two differ<strong>en</strong>t sources. One, perhaps the most<br />
important, is the differ<strong>en</strong>t nature of the two languages involved: Spanish has revealed itself<br />
as less metaphorical than English. Thus, at the time of translating most of the examples,<br />
there was an obvious translation <strong>los</strong>s in the Spanish forms. Moreover, Spanish is not as<br />
economical a language as English which results in an important lack of concis<strong>en</strong>ess. So,<br />
most of the examples had to be translated by means of a paraphrase or an explanation.<br />
The other source of translation difficulties may be due to the differ<strong>en</strong>t ways of<br />
perceiving ev<strong>en</strong>ts or <strong>en</strong>tities in the two cultures, differ<strong>en</strong>ce that <strong>de</strong>rives also in differ<strong>en</strong>ces<br />
of conceptualization.<br />
The already suggested non-equival<strong>en</strong>ce betwe<strong>en</strong> the two languages usually produces<br />
important translation <strong>los</strong>ses that are not easily solved in spite of the use of paraphrases and<br />
explanations that “compile” both connotative and d<strong>en</strong>otative meanings.<br />
However, this does not mean that the two languages in this study are completely<br />
differ<strong>en</strong>t. There are points in common as some examples above have shown (cf. c<strong>en</strong>sor, cook,<br />
mo<strong>de</strong>l, witness and snake). Moreover, if there were no differ<strong>en</strong>ces this study would probably<br />
have never be<strong>en</strong> done and ev<strong>en</strong>, taking issues too far, we would probably speak not of two<br />
languages but would have id<strong>en</strong>tified only one.<br />
4. REFERENCES<br />
4.1. PRIMARY SOURCES<br />
4.1.1. Corpus Sources<br />
4.1.1.1. Legal and Technical-Sci<strong>en</strong>tific Journals<br />
Accounts of Chemical Research. 1999, vol. 32 (2).<br />
Accounts of Chemical Research. 1999, vol. 32 (8).<br />
American Criminal Law Review. 1998, vol. 35 (2).<br />
American Criminal Law Review. 1998, vol. 35 (3).<br />
49
M. I. BALTEIRO FERNÁNDEZ–PROBLEMS IN THE TRANSLATION OF CONVERTED DENOMINAL VERBS<br />
American Criminal Law Review. 1999, vol. 36 (1).<br />
American Journal of International Law. 1997, vol. 91 (1).<br />
American Journal of International Law. 1997, vol. 91 (4).<br />
American Journal of International Law. 1998, vol. 92 (4).<br />
American Journal of Obstetrics and Gynecology. 1998, vol. 179 (6), part I.<br />
American Journal of Physiology. 1999, vol. 277 (1).<br />
Applied and Environm<strong>en</strong>tal Microbiology. 1999, vol. 65 (1).<br />
Chemical Reviews. 1999, vol. 99 (2).<br />
Chemical Reviews. 1999, vol. 99 (8).<br />
Harvard International Law Journal. 1997, vol. 38 (1).<br />
Harvard International Law Journal. 1997, vol. 38 (2).<br />
Harvard International Law Journal. 1999, vol. 40 (2).<br />
Infection and Immunity. 1999, vol. 67 (2).<br />
Infection and Immunity. 1999, vol. 67 (8).<br />
Journal of For<strong>en</strong>sic Sci<strong>en</strong>ces. 1998, vol. 43 (5).<br />
Journal of For<strong>en</strong>sic Sci<strong>en</strong>ces. 1998, vol. 43 (6).<br />
Journal of Structural Biology. 1999, vol. 126 (3).<br />
Journal of the American Chemical Society. 1998, vol. 120 (51).<br />
Journal of the American Chemical Society. 1999, vol. 121 (33).<br />
Molecular Pharmacology. 1999, vol. 55 (1).<br />
Molecular Pharmacology. 1999, vol. 56 (2).<br />
Pharmacological Reviews. 1998, vol. 50 (4).<br />
Pharmacological Reviews. 1999, vol. 51 (1).<br />
The American Journal of Comparative Law. 1998, vol. 46 (2).<br />
The American Journal of Comparative Law. 1998, vol. 46 (3).<br />
The American Journal of Dermatopathology. 1999, vol. 21 (4).<br />
The American Journal of Medicine. 1998, vol. 105 (4).<br />
50
M. I. BALTEIRO FERNÁNDEZ–PROBLEMS IN THE TRANSLATION OF CONVERTED DENOMINAL VERBS<br />
The American Journal of Medicine. 1998, vol. 105 (5).<br />
4.1.1.2. Magazines and Newspapers<br />
Newsweek. March 22, 1999.<br />
Time. March 15, 1999.<br />
Time. March 22, 1999.<br />
Herald Tribune. March 25, 1999.<br />
USA Today. March 29, 1999.<br />
The New York Times. April 9, 1999.<br />
The Washington Post. April 12, 1999.<br />
4.1.1.3. Novels<br />
GREEN, David. Atchley. New York: Barrytown, 1998.<br />
MORRISON, Toni. Paradise. New York: Random House, 1998.<br />
SMITH, Lee. News of the Spirit. New York: G.P. Putnam’s Sons, 1997.<br />
STEEL, Danielle. The Long Road Home. London: Corgi Books, 1998.<br />
THEROUX, Paul. Sir Vidia’s Shadow. A Fri<strong>en</strong>dship across Five Contin<strong>en</strong>ts. London: P<strong>en</strong>guin<br />
Books, 1998.<br />
4.1.2. Dictionaries<br />
The Oxford English Dictionary. 2 nd edition on Compact Disc. Oxford: Oxford University<br />
Press, 1994.<br />
The Oxford Spanish Dictionary. Spanish/English, English/Spanish. Oxford, New York and<br />
Madrid: Oxford University Press, 1994.<br />
Yerkes, D. (ed.) Webster’s Encyclopedic Unabridged Dictionary of the English Language. New York:<br />
Grolier, New York: Portland House, 1989.<br />
4.2. SECONDARY SOURCES<br />
BAKER, Mona. In other words. A coursebook on translation. London and New York: Routledge,<br />
1992.<br />
51
M. I. BALTEIRO FERNÁNDEZ–PROBLEMS IN THE TRANSLATION OF CONVERTED DENOMINAL VERBS<br />
CLARK, Eve. V.; CLARK, Herbert.H. “Wh<strong>en</strong> Nouns Surface as Verbs”. Language. 1979, vol.<br />
55 (4), pp. 767-811.<br />
QUIRK, Randolph. et al. A Compreh<strong>en</strong>sive Grammar of the English Language. London & New<br />
York: Longman, 1985.<br />
RABADÁN ÁLVAREZ, Rosa. Equival<strong>en</strong>cia y <strong>traducción</strong>: problemática <strong>de</strong> la equival<strong>en</strong>cia translémica<br />
inglés-español. León: Universidad <strong>de</strong> León, 1991.<br />
52
A. BOLAÑOS, D. M.ª GUERRA, P. MÁÑEZ–DIDÁCTICA EN UN ENTORNO VIRTUAL COOPERATIVO<br />
UNA EXPERIENCIA INNOVADORA DE DIDÁCTICA DE LA<br />
TRADUCCIÓN EN UN ENTORNO VIRTUAL DE TRABAJO<br />
COOPERATIVO: METODOLOGÍA Y RESULTADOS<br />
1. INTRODUCCIÓN<br />
53<br />
ALICIA BOLAÑOS MEDINA<br />
DULCE Mª GUERRA MARTÍN-FERNÁNDEZ<br />
PASCUAL MÁÑEZ RODRIGUÉZ<br />
Universidad <strong>de</strong> Las Palmas <strong>de</strong> Gran Canaria<br />
En nuestro empeño por acercar la doc<strong>en</strong>cia universitaria <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong><br />
profesional a la realidad laboral, hemos creado una nueva situación <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza y<br />
apr<strong>en</strong>dizaje que, gracias a la incorporación <strong>de</strong> las TIC (Tecnologías <strong>de</strong> la Información y las<br />
Comunicaciones), favorece la cooperación <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> un equipo <strong>de</strong><br />
<strong>traducción</strong> para la realización <strong>de</strong> todas las etapas (tanto administrativas como<br />
traductológicas) <strong>de</strong> un <strong>en</strong>cargo “real”. Los bu<strong>en</strong>os resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> esta experi<strong>en</strong>cia<br />
piloto, que se ha llevado a cabo durante el pasado curso <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> la asignatura<br />
Traducción Ci<strong>en</strong>tífica y Técnica <strong>de</strong> último año <strong>de</strong> carrera <strong>en</strong> la FTI <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong><br />
Las Palmas <strong>de</strong> Gran Canaria (ULPGC), han propiciado la continuidad <strong>de</strong>l proyecto, así<br />
como su ampliación a la doc<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otra materia.<br />
En un mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que la <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> formación por parte <strong>de</strong> la sociedad alcanza<br />
cotas <strong>de</strong>sconocidas y exige la diversificación y personalización <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos y<br />
metodología, la <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong> <strong>de</strong>be evolucionar <strong>en</strong> la misma dirección y<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> la aplicación <strong>de</strong> las nuevas tecnologías una gran aliada. Más que extrapolar<br />
mo<strong>de</strong><strong>los</strong> didácticos clásicos a <strong>en</strong>tornos virtuales, se trata <strong>de</strong> elaborar nuevos paradigmas <strong>de</strong><br />
apr<strong>en</strong>dizaje, capaces <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>ciar las cualida<strong>de</strong>s más <strong>de</strong>stacadas <strong>de</strong> cada individuo y facilitar<br />
su sinergia con las <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>más. En otras palabras, cultivar lo que Lévy d<strong>en</strong>omina<br />
“intelig<strong>en</strong>cia colectiva”; no <strong>en</strong> vano este autor <strong>de</strong>staca que una <strong>de</strong> las direcciones más<br />
prometedoras hacia la consecución <strong>de</strong> este objetivo es el apr<strong>en</strong>dizaje cooperativo (Lévy<br />
1997; 2000).<br />
En concreto, hemos utilizado un <strong>en</strong>torno virtual <strong>de</strong> trabajo cooperativo (ETC) o<br />
espacio <strong>de</strong> la red que favorece la colaboración <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> miembros <strong>de</strong> un equipo <strong>de</strong> trabajo,<br />
al pot<strong>en</strong>ciar <strong>los</strong> recursos <strong>de</strong> Internet, el intercambio <strong>de</strong> información y la toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones<br />
cons<strong>en</strong>suadas a través <strong>de</strong> <strong>los</strong> medios informáticos y <strong>de</strong> telecomunicaciones, para la<br />
consecución <strong>de</strong> un objetivo específico (Vaquero 1998).<br />
Entre <strong>los</strong> anteced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> este proyecto se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra la realización <strong>de</strong> una<br />
experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> características similares, aunque sin el apoyo <strong>de</strong> las TIC: se simuló <strong>en</strong> clase<br />
una situación real <strong>de</strong> trabajo que <strong>los</strong> alumnos resolvieron con éxito paso a paso.<br />
Paralelam<strong>en</strong>te, nuestra participación <strong>en</strong> un proyecto <strong>de</strong> localización <strong>de</strong> software <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o<br />
<strong>de</strong>l CICEI (C<strong>en</strong>tro Informático <strong>de</strong> Comunicaciones <strong>de</strong>l Edificio <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>ierías) <strong>de</strong> la<br />
ULPGC, basado <strong>en</strong> un <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> trabajo cooperativo <strong>en</strong> red <strong>de</strong> características similares,<br />
nos permitió experim<strong>en</strong>tar directam<strong>en</strong>te las v<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> organización y<br />
reflexionar sobre su pot<strong>en</strong>cial didáctico. Por último, el éxito <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>
A. BOLAÑOS, D. M.ª GUERRA, P. MÁÑEZ–DIDÁCTICA EN UN ENTORNO VIRTUAL COOPERATIVO<br />
aplicación <strong>de</strong> esta tecnología a otras ramas <strong>de</strong> la <strong>en</strong>señanza universitaria (Vliem 1997;<br />
Appelt/Mambrey 1999) nos animó a diseñar este proyecto.<br />
En primer lugar abordaremos <strong>los</strong> fundam<strong>en</strong>tos metodológicos que guiaron el<br />
diseño <strong>de</strong> la experi<strong>en</strong>cia; a continuación se <strong>de</strong>scribirán sus difer<strong>en</strong>tes fases <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto<br />
<strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l alumno y extraeremos, a partir <strong>de</strong> <strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos, conclusiones<br />
relevantes que esperamos contribuyan a mejorar la eficacia <strong>de</strong> este mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza<br />
cara al nuevo curso universitario. Por último, esbozaremos las vías <strong>de</strong> continuidad <strong>de</strong>l<br />
proyecto.<br />
2. METODOLOGÍA<br />
En el proyecto participaron veinte alumnos voluntarios, que se dividieron <strong>en</strong> cuatro<br />
grupos <strong>de</strong> cinco personas, que constituirían las “empresas” <strong>de</strong> esta simulación <strong>de</strong> <strong>en</strong>cargo<br />
<strong>de</strong> <strong>traducción</strong> y que <strong>de</strong>bían funcionar según las reglas <strong>de</strong>l juego, <strong>en</strong> este caso impuestas por<br />
el mercado real y las exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l cli<strong>en</strong>te (rol <strong>de</strong>sempeñado también por el profesor).<br />
El TO propuesto para su <strong>traducción</strong> fue un sitio web <strong>de</strong> un programa informático,<br />
seleccionado por ser repres<strong>en</strong>tativo <strong>de</strong> las conv<strong>en</strong>ciones textuales <strong>de</strong> dicho género, objeto<br />
<strong>de</strong> gran <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> <strong>traducción</strong> <strong>en</strong> la actualidad. Otro criterio <strong>de</strong> selección fue su nivel <strong>de</strong><br />
especialización y <strong>de</strong> dificultad, idóneo para la consecución <strong>de</strong> <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong> la asignatura.<br />
Por último, también influyó la naturaleza <strong>de</strong> su terminología, que llevaría a <strong>los</strong> alumnos a<br />
familiarizarse con una serie <strong>de</strong> conceptos básicos <strong>de</strong>l campo <strong>de</strong> la informática, sin duda <strong>de</strong><br />
utilidad para el futuro.<br />
2.1. HIPÓTESIS DE TRABAJO<br />
A la hora <strong>de</strong> diseñar el proyecto, asumimos como hipótesis <strong>de</strong> trabajo que el<br />
<strong>en</strong>torno virtual:<br />
2.2. OBJETIVOS<br />
favorecería el logro <strong>de</strong> <strong>los</strong> objetivos mediante el apr<strong>en</strong>dizaje<br />
cooperativo;<br />
reforzaría la comunicación y la id<strong>en</strong>tidad grupales;<br />
pot<strong>en</strong>ciaría la organización cognitiva <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>l trabajo y <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes recursos (docum<strong>en</strong>tales, terminológicos e informáticos);<br />
mejoraría la evaluación individual y <strong>de</strong>l grupo, al ofrecer información<br />
privilegiada al profesor sobre la dinámica <strong>de</strong> trabajo;<br />
increm<strong>en</strong>taría la motivación <strong>de</strong> <strong>los</strong> alumnos.<br />
En el marco <strong>de</strong> la didáctica <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong> por objetivos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, hemos<br />
contemplado “el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la compet<strong>en</strong>cia traductora”, así como <strong>los</strong> objetivos<br />
54
A. BOLAÑOS, D. M.ª GUERRA, P. MÁÑEZ–DIDÁCTICA EN UN ENTORNO VIRTUAL COOPERATIVO<br />
“específicos” <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong> técnica (y, <strong>en</strong> particular, <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> llamados<br />
“géneros digitales”). Sin embargo, son <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong> “estilo <strong>de</strong> trabajo” (Hurtado Albir<br />
1996; 2000), que pret<strong>en</strong>d<strong>en</strong> consolidar la “compet<strong>en</strong>cia profesional”, <strong>los</strong> que cobran<br />
especial importancia <strong>en</strong> esta experi<strong>en</strong>cia; creemos que esto se justifica por la inmin<strong>en</strong>te<br />
incorporación <strong>de</strong> <strong>los</strong> alumnos al mundo laboral.<br />
En este último grupo se sitúan <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes:<br />
1. Familiarizar al alumno con <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes roles que asum<strong>en</strong> <strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes<br />
que participan <strong>en</strong> un <strong>en</strong>cargo real <strong>de</strong> <strong>traducción</strong> y sus interacciones<br />
(Nord 1997:19). Se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> que <strong>los</strong> alumnos apr<strong>en</strong>dan a gestionar la<br />
comunicación cli<strong>en</strong>te-traductor <strong>en</strong> las difer<strong>en</strong>tes etapas <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cargo y<br />
conozcan exactam<strong>en</strong>te qué espera el cli<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l traductor y qué pue<strong>de</strong><br />
esperar el traductor <strong>de</strong>l cli<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cada fase.<br />
2. Entrar <strong>en</strong> contacto con el mercado <strong>de</strong> trabajo, conocer sus exig<strong>en</strong>cias <strong>en</strong><br />
términos <strong>de</strong> calidad y las tarifas vig<strong>en</strong>tes.<br />
3. Favorecer y consolidar ciertas estrategias <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> grupo <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o<br />
<strong>de</strong> equipos <strong>de</strong> <strong>traducción</strong>: reparto <strong>de</strong> tareas, gestión <strong>de</strong> recursos<br />
docum<strong>en</strong>tales y terminológicos, toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones cons<strong>en</strong>suadas, etc.<br />
La importancia <strong>de</strong> este objetivo se explica si consi<strong>de</strong>ramos que la<br />
<strong>traducción</strong> técnica implica proyectos cada vez más voluminosos a <strong>los</strong><br />
que no pue<strong>de</strong> dar respuesta un único traductor.<br />
4. Desarrollar procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> <strong>en</strong>tornos virtuales (al tiempo<br />
que se integran herrami<strong>en</strong>tas informáticas <strong>en</strong> las difer<strong>en</strong>tes fases<br />
traductológicas) y dotar al futuro profesional <strong>de</strong> cierta flexibilidad que le<br />
permita teletrabajar <strong>en</strong> equipos <strong>de</strong> <strong>traducción</strong> multiculturales y adaptarse<br />
a otros <strong>en</strong>tornos o métodos <strong>de</strong> trabajo propios <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas<br />
ag<strong>en</strong>cias o cli<strong>en</strong>tes.<br />
En <strong>de</strong>finitiva, se trata <strong>de</strong> que <strong>los</strong> alumnos apr<strong>en</strong>dan <strong>de</strong>strezas que únicam<strong>en</strong>te se<br />
adquier<strong>en</strong> mediante la experi<strong>en</strong>cia directa, como por ejemplo, <strong>en</strong> un mayor nivel <strong>de</strong><br />
concreción, la valoración <strong>de</strong> <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes aspectos que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> la planificación y<br />
diseño <strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong> este tipo, la capacidad <strong>de</strong> iniciativa y confianza <strong>en</strong> la toma <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>cisiones, la flexibilidad y la curiosidad ante soluciones aportadas por <strong>los</strong> <strong>de</strong>más, <strong>en</strong>tre<br />
otras (Vélez 1998).<br />
2.3. FUNDAMENTOS DEL APRENDIZAJE COOPERATIVO<br />
En esta nueva situación <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza y apr<strong>en</strong>dizaje, este último se construye <strong>de</strong><br />
forma cooperativa tanto <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> alumnos como <strong>en</strong>tre éstos y el profesor. En un <strong>en</strong>torno<br />
que pone a su alcance un volum<strong>en</strong> pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te ilimitado <strong>de</strong> información, <strong>los</strong> alumnos,<br />
siempre activos y críticos, compart<strong>en</strong> la responsabilidad y el control <strong>de</strong>l proceso.<br />
Se produce así una situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, al no<br />
establecerse a priori relaciones jerárquicas <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> miembros <strong>de</strong>l equipo, que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> tomar<br />
<strong>de</strong>cisiones a cada paso, transformando el conocimi<strong>en</strong>to. Los problemas y conflictos que se<br />
55
A. BOLAÑOS, D. M.ª GUERRA, P. MÁÑEZ–DIDÁCTICA EN UN ENTORNO VIRTUAL COOPERATIVO<br />
pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> el camino provocan el <strong>de</strong>sequilibrio necesario para que se produzca la<br />
reestructuración <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, el apr<strong>en</strong>dizaje.<br />
La comunicación no sólo se ve pot<strong>en</strong>ciada por las nuevas posibilida<strong>de</strong>s tecnológicas<br />
<strong>de</strong>l ETC, sino también por la inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> miembros <strong>de</strong>l grupo para lograr la<br />
meta común; no hay que olvidar que la pres<strong>en</strong>cia virtual <strong>de</strong>l profesor se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> más allá<br />
<strong>de</strong> las horas lectivas, lo que permite a <strong>los</strong> alumnos comunicarse con él y plantear las<br />
posibles dudas <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su aparición.<br />
La labor principal <strong>de</strong>l doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser la <strong>de</strong> mero transmisor <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos;<br />
ahora <strong>de</strong>be promover y ori<strong>en</strong>tar la intelig<strong>en</strong>cia colectiva <strong>de</strong> cada grupo, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida ésta<br />
como la capacidad <strong>de</strong> hacer converger las cualida<strong>de</strong>s singulares <strong>de</strong> cada alumno <strong>de</strong> manera<br />
que se articul<strong>en</strong> armoniosam<strong>en</strong>te hacia la consecución <strong>de</strong> la meta común. Al tiempo que<br />
incita al intercambio <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos, el profesor apr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l alumno y <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno, por<br />
ejemplo, al acce<strong>de</strong>r a una mayor cantidad y calidad <strong>de</strong> recursos seleccionados por <strong>los</strong><br />
alumnos o al actualizar sus conocimi<strong>en</strong>tos sobre el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l mercado laboral<br />
durante la experi<strong>en</strong>cia.<br />
El hecho <strong>de</strong> que <strong>los</strong> <strong>en</strong>tornos <strong>de</strong> trabajo cooperativo constituyan espacios abiertos<br />
que permit<strong>en</strong> la estructuración cognitiva <strong>de</strong> una nueva faceta <strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong><br />
información favorece su adaptación al nivel <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos y motivación <strong>de</strong> cada<br />
alumno. Ambos factores confluy<strong>en</strong> <strong>en</strong> la consecución <strong>de</strong> una <strong>en</strong>señanza personalizada,<br />
adaptada a la especificidad <strong>de</strong> cada equipo, pero también <strong>de</strong> cada alumno.<br />
2.4. EVALUACIÓN DE LOS ALUMNOS<br />
El ETC ofrece asimismo gran<strong>de</strong>s posibilida<strong>de</strong>s para la evaluación <strong>de</strong>l trabajo grupal<br />
e individual. Las listas <strong>de</strong> acciones, que recog<strong>en</strong> el uso que se ha hecho <strong>de</strong> cada área,<br />
facilitan la valoración <strong>de</strong> la dinámica <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos <strong>en</strong> cuanto a las difer<strong>en</strong>tes tareas (por ej.,<br />
búsqueda terminológica y docum<strong>en</strong>tal, comunicación, etc.). Éstas resultan particularm<strong>en</strong>te<br />
útiles a la hora <strong>de</strong> evaluar su evolución <strong>en</strong> las difer<strong>en</strong>tes fases <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cargo, lo que permite<br />
ori<strong>en</strong>tar a <strong>los</strong> alumnos si es necesario sobre cómo sacar mayor partido a las posibilida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno.<br />
Asimismo, <strong>los</strong> informes <strong>de</strong> actividad diaria recibidos por correo electrónico facilitan<br />
el seguimi<strong>en</strong>to continuado <strong>de</strong> la información <strong>de</strong>positada <strong>en</strong> el servidor, sin necesidad <strong>de</strong><br />
conexión al <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> cada grupo. Por último, gracias a una herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> búsqueda, se<br />
pue<strong>de</strong> trazar el perfil <strong>de</strong> utilización <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminado alumno y obt<strong>en</strong>er así información<br />
sobre todos <strong>los</strong> docum<strong>en</strong>tos que ha g<strong>en</strong>erado y consultado durante todo el <strong>en</strong>cargo o<br />
periodos concretos.<br />
3. VISIÓN DEL ALUMNO<br />
3.1. DESCRIPCIÓN DEL ETC<br />
Se pue<strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r a un ETC <strong>de</strong>s<strong>de</strong> cualquier plataforma informática ya sea<br />
Windows, Macintosh o Unix/Linux a través <strong>de</strong> Internet como si se tratara <strong>de</strong> una página<br />
web. Así, sólo se requiere un navegador capaz <strong>de</strong> <strong>en</strong>viar formularios que incorpore<br />
mecanismos básicos <strong>de</strong> aut<strong>en</strong>tificación. Pue<strong>de</strong> participar un número arbitrario <strong>de</strong> personas<br />
56
A. BOLAÑOS, D. M.ª GUERRA, P. MÁÑEZ–DIDÁCTICA EN UN ENTORNO VIRTUAL COOPERATIVO<br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su ubicación geográfica y <strong>de</strong> su horario <strong>de</strong> disponibilidad, aspecto<br />
relevante para esta tarea, puesto que así se ve reforzada la comunicación <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />
compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos y con el cli<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cargo <strong>de</strong> <strong>traducción</strong>.<br />
Un ETC se construye <strong>en</strong> torno a dos tipos <strong>de</strong> objetos: carpetas y docum<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong> la<br />
misma forma que se organizan <strong>los</strong> archivos <strong>en</strong> un ord<strong>en</strong>ador personal. Las carpetas se<br />
emplean para agrupar docum<strong>en</strong>tos u otras carpetas y <strong>los</strong> docum<strong>en</strong>tos, para almac<strong>en</strong>ar<br />
cualquier tipo <strong>de</strong> información, sin importar su formato o finalidad, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> simples <strong>en</strong>laces<br />
(tanto a sitios web externos como a elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l propio <strong>en</strong>torno), archivos <strong>de</strong> texto y hojas<br />
<strong>de</strong> cálculo hasta imág<strong>en</strong>es, ví<strong>de</strong>o, sonido, etc. Sin embargo, su manipulación (creación,<br />
modificación, etc.) <strong>de</strong>berá realizarse con las aplicaciones correspondi<strong>en</strong>tes y casi siempre<br />
fuera <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno.<br />
En un ETC po<strong>de</strong>mos distinguir tres zonas: la cabecera, <strong>los</strong> cont<strong>en</strong>idos y el pie (ver<br />
figura 1). La cabecera conti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>laces a la página principal, información sobre la versión<br />
que se está utilizando (ABOUT) y el manual <strong>en</strong> línea (HELP). También aparece una barra<br />
<strong>de</strong> botones <strong>en</strong> la que se muestran las acciones que pue<strong>de</strong> realizar el usuario: añadir<br />
miembros, docum<strong>en</strong>tos, carpetas, URL, artícu<strong>los</strong>, reuniones y hacer búsquedas <strong>en</strong>tre otras.<br />
Debajo, se muestra el id<strong>en</strong>tificador <strong>de</strong> usuario y la ubicación <strong>de</strong> la carpeta actual. Por<br />
último, la cabecera incluye otro conjunto <strong>de</strong> botones que nos permit<strong>en</strong> actuar sobre el<br />
cont<strong>en</strong>ido actual <strong>de</strong> la carpeta, bi<strong>en</strong> sobre un único objeto o sobre un conjunto <strong>de</strong> el<strong>los</strong>.<br />
Figura 1: Estructura y compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l ETC empleado para el <strong>en</strong>cargo<br />
Como po<strong>de</strong>mos observar, las operaciones que permite la primera línea <strong>de</strong>l pie <strong>de</strong><br />
página coincid<strong>en</strong> con las <strong>de</strong> la última <strong>de</strong> la cabecera. En la parte inferior <strong>de</strong> la página se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran las herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> reuniones, ag<strong>en</strong>da, el maletín (para cortar, copiar<br />
y pegar) y una papelera (para guardar todo lo que se borre). La última línea proporciona<br />
acciones específicas para cada usuario, como editar prefer<strong>en</strong>cias, cambiar contraseña y<br />
editar <strong>de</strong>talles <strong>de</strong> su <strong>de</strong>scripción personal.<br />
57
A. BOLAÑOS, D. M.ª GUERRA, P. MÁÑEZ–DIDÁCTICA EN UN ENTORNO VIRTUAL COOPERATIVO<br />
Entre la cabecera y el pie <strong>de</strong> página se muestran <strong>los</strong> cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> la carpeta actual,<br />
que se pued<strong>en</strong> ord<strong>en</strong>ar <strong>de</strong> tres formas difer<strong>en</strong>tes: por tipo, por nombre o por fecha. A<br />
continuación aparec<strong>en</strong> <strong>los</strong> objetos que hay <strong>en</strong> la carpeta. Debemos t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que<br />
exist<strong>en</strong> unos id<strong>en</strong>tificadores <strong>de</strong> tipos <strong>de</strong> objetos que nos permit<strong>en</strong> conocer con qué clase <strong>de</strong><br />
docum<strong>en</strong>tos estamos trabajando, es <strong>de</strong>cir, imág<strong>en</strong>es, archivos Word, archivos <strong>en</strong> formato<br />
PostScript, carpetas, etc. A su lado, figura el nombre <strong>de</strong>l objeto <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> <strong>en</strong>lace junto al<br />
id<strong>en</strong>tificador <strong>de</strong> usuario <strong>de</strong> su creador y la fecha y hora <strong>en</strong> la que se creó. Junto a esta<br />
información, pue<strong>de</strong> aparecer una serie <strong>de</strong> iconos que indican si el objeto es nuevo, si<br />
algui<strong>en</strong> lo ha modificado o lo ha leído o si algo ha cambiado d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> dicha carpeta.<br />
3.2. ESTRUCTURA DE CARPETAS<br />
A continuación, explicaremos resumidam<strong>en</strong>te cómo estaba estructurada la página<br />
principal <strong>de</strong> cada grupo <strong>de</strong> trabajo.<br />
1. Docum<strong>en</strong>tación. Su función era recoger la información que <strong>los</strong><br />
miembros <strong>de</strong>l grupo consi<strong>de</strong>raran relevante para la <strong>traducción</strong>. Para<br />
organizarla mejor, se dividía a su vez <strong>en</strong> subcarpetas, como, por<br />
ejemplo, foros <strong>de</strong> <strong>de</strong>bate, diccionarios, citas bibliográficas, y artícu<strong>los</strong><br />
<strong>en</strong>tre otras.<br />
2. Información administrativa. Permitió establecer la comunicación con el<br />
cli<strong>en</strong>te y canalizar <strong>los</strong> trámites administrativos, como, por ejemplo, el<br />
presupuesto, el contrato, <strong>los</strong> servicios acordados, etc.<br />
3. Normalización. Ésta se dividía <strong>en</strong> tres subcarpetas <strong>en</strong> las que quedaron<br />
estipulados <strong>los</strong> criterios <strong>de</strong> revisión tanto internos como externos, así<br />
como cuestiones básicas sobre aspectos estilísticos y terminológicos.<br />
4. Tablón <strong>de</strong> anuncios. Los miembros <strong>de</strong>l grupo se comunicaron<br />
escribiéndose m<strong>en</strong>sajes <strong>en</strong> esta carpeta. Así podían <strong>de</strong>batir temas <strong>de</strong><br />
interés y ayudarse unos a otros a pesar <strong>de</strong> la distancia. Fue muy útil <strong>en</strong><br />
especial para obt<strong>en</strong>er información <strong>de</strong>l terminólogo sobre algún término<br />
concreto.<br />
5. TO cont<strong>en</strong>ía todos <strong>los</strong> archivos <strong>de</strong>l texto original.<br />
6. TM recogía el texto meta <strong>de</strong>positado por el grupo.<br />
7. Área <strong>de</strong> trabajo. Estaba dividida a su vez <strong>en</strong> cinco carpetas con <strong>los</strong><br />
nombres <strong>de</strong> <strong>los</strong> compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l grupo don<strong>de</strong> cada uno realizó las<br />
tareas que se le habían asignado.<br />
3.3. FASES DEL ENCARGO DE TRADUCCIÓN<br />
Para llevar a cabo este proyecto, se plantearon ocho fases que analizaremos a<br />
continuación.<br />
58
A. BOLAÑOS, D. M.ª GUERRA, P. MÁÑEZ–DIDÁCTICA EN UN ENTORNO VIRTUAL COOPERATIVO<br />
1º. Familiarización con el <strong>en</strong>torno. El primer paso fue registrarnos <strong>en</strong> el<br />
servidor. Para ello sólo necesitábamos una dirección <strong>de</strong> correo<br />
electrónico que a<strong>de</strong>más nos permitiría solicitar un informe diario <strong>de</strong><br />
notificación <strong>de</strong> acciones. Cada miembro <strong>de</strong>l grupo contaba con un<br />
nombre <strong>de</strong> usuario único y una contraseña <strong>de</strong> acceso.<br />
Durante este periodo <strong>de</strong> exploración e investigación, saciamos<br />
nuestra curiosidad por apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y así <strong>de</strong>scubrimos todos <strong>los</strong> iconos y las<br />
acciones que nos ofrecía el <strong>en</strong>torno. Como práctica com<strong>en</strong>zamos por<br />
incluir <strong>los</strong> <strong>en</strong>laces <strong>de</strong> diccionarios útiles <strong>en</strong> la carpeta <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación.<br />
2º. Pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> la metodología <strong>de</strong> trabajo. Se nos expusieron las etapas que<br />
<strong>de</strong>bíamos seguir para realizar este <strong>en</strong>cargo, así como <strong>los</strong> plazos <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>trega. A partir <strong>de</strong> las normas <strong>de</strong> calidad aplicables al sector, se<br />
establecieron las pautas que rig<strong>en</strong> la relación <strong>en</strong>tre el cli<strong>en</strong>te y el<br />
traductor. En este <strong>en</strong>cargo, adoptamos la DIN 2345, una <strong>de</strong> las más<br />
ext<strong>en</strong>didas, ya que no necesita <strong>de</strong> auditoría. En ella se establec<strong>en</strong> una<br />
serie <strong>de</strong> indicaciones útiles como, por ejemplo, cómo pres<strong>en</strong>tar el<br />
contrato, <strong>los</strong> criterios <strong>de</strong> revisión y el tipo <strong>de</strong> información y docum<strong>en</strong>tos<br />
que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> conservar <strong>de</strong> cada <strong>en</strong>cargo <strong>en</strong>tre otros. Lo más interesante<br />
<strong>de</strong> esta fase para nosotros fue apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r las gestiones administrativas que<br />
se escond<strong>en</strong> <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> un proyecto <strong>de</strong> <strong>traducción</strong>, ya que hasta ahora no<br />
se nos había planteado el simular un <strong>en</strong>cargo tan real.<br />
3º. Estudio <strong>de</strong> mercado previo a la creación <strong>de</strong> empresa. Para llevar a cabo este<br />
estudio, consultamos las páginas web <strong>de</strong> empresas y ag<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />
<strong>traducción</strong> tanto locales como nacionales e internacionales con el<br />
objetivo <strong>de</strong> conocer <strong>de</strong> cerca la situación actual <strong>de</strong>l mercado, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />
sus exig<strong>en</strong>cias y las tarifas vig<strong>en</strong>tes. Gracias a esta información, pudimos<br />
crear un perfil <strong>de</strong> empresa que se asemejara lo más posible a la realidad<br />
con imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> marca, logotipo, nuestros servicios y tarifas.<br />
4º. Primer contacto con el cli<strong>en</strong>te. Con esta fase com<strong>en</strong>zó lo que fue el <strong>en</strong>cargo<br />
<strong>de</strong> <strong>traducción</strong> <strong>de</strong>l sitio web. El cli<strong>en</strong>te contacta con nuestra empresa y<br />
nos <strong>en</strong>vía una prueba <strong>de</strong> <strong>traducción</strong> por medio <strong>de</strong> la cual valora nuestra<br />
relación calidad/precio. A<strong>de</strong>más, junto con la prueba, la empresa le<br />
remite el presupuesto <strong>de</strong>l texto original completo con el criterio <strong>de</strong><br />
facturación, la fecha <strong>de</strong> <strong>en</strong>trega y el precio final. Esta fase finaliza con la<br />
aceptación <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cargo por parte <strong>de</strong>l cli<strong>en</strong>te.<br />
5º. Organización interna. Tras recibir el texto original completo, <strong>los</strong><br />
compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l grupo nos organizamos y procedimos al reparto <strong>de</strong><br />
tareas. En la mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos, se <strong>de</strong>cidió nombrar a un terminólogo,<br />
que se ocupara <strong>de</strong> buscar toda la docum<strong>en</strong>tación necesaria para una<br />
<strong>traducción</strong> tan especializada como ésta con el fin <strong>de</strong> ahorrar tiempo. El<br />
terminólogo también <strong>de</strong>bía realizar el g<strong>los</strong>ario con las fichas<br />
terminológicas solicitado por el cli<strong>en</strong>te. El TO se dividió más o m<strong>en</strong>os<br />
equitativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre el resto <strong>de</strong>l grupo, aligerando la carga <strong>de</strong><br />
<strong>traducción</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> que se <strong>en</strong>cargarían <strong>de</strong> la revisión final <strong>de</strong>l texto meta.<br />
6º. Ejecución <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cargo. Durante la ejecución <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cargo, pudimos seguir<br />
comunicándonos con el cli<strong>en</strong>te, lo que revertiría <strong>en</strong> la mejora <strong>de</strong>l<br />
59
A. BOLAÑOS, D. M.ª GUERRA, P. MÁÑEZ–DIDÁCTICA EN UN ENTORNO VIRTUAL COOPERATIVO<br />
producto final. Debemos <strong>de</strong>stacar que <strong>en</strong> ningún mom<strong>en</strong>to utilizamos<br />
papel ni para intercambiar información ni para realizar la <strong>traducción</strong>.<br />
Todo se llevó a cabo <strong>en</strong> soporte digital; para sobrescribir <strong>los</strong> archivos<br />
<strong>de</strong>l TO mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do su estructura y <strong>en</strong>laces empleamos el Composer <strong>de</strong><br />
Netscape, un editor <strong>de</strong> HTML <strong>de</strong>sconocido hasta <strong>en</strong>tonces para<br />
nosotros. A<strong>de</strong>más, para el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las imág<strong>en</strong>es <strong>en</strong> formato GIF<br />
utilizamos MS Paint, una s<strong>en</strong>cilla aplicación <strong>de</strong> dibujo con la que<br />
recortábamos el texto original y escribíamos <strong>en</strong> su lugar la <strong>traducción</strong>.<br />
7º. Revisión. Esta fase fue una <strong>de</strong> las más importantes ya que había que<br />
conseguir que la <strong>traducción</strong>, realizada por cuatro personas difer<strong>en</strong>tes,<br />
pres<strong>en</strong>tara un estilo y una terminología homogéneos. Para ello, fue<br />
fundam<strong>en</strong>tal la tarea <strong>de</strong> <strong>los</strong> revisores, facilitada por el hecho <strong>de</strong> que<br />
todos <strong>los</strong> miembros <strong>de</strong>l grupo respetaran <strong>los</strong> criterios <strong>de</strong> revisión (tanto<br />
internos o establecidos por el grupo, como externos o propios <strong>de</strong>l<br />
cli<strong>en</strong>te) y la terminología. Todo <strong>de</strong>bía estar normalizado: <strong>los</strong> términos<br />
técnicos, las frases repetitivas, las abreviaturas, etc.<br />
8º. Retroalim<strong>en</strong>tación. Después <strong>de</strong> que la profesora analizara la dinámica <strong>de</strong><br />
trabajo <strong>de</strong> cada grupo y elaborara un breve informe, durante una tutoría<br />
com<strong>en</strong>tamos <strong>los</strong> aspectos más relevantes, hecho que nos ayudaría a<br />
mejorar cara al futuro.<br />
Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l alumno, esta experi<strong>en</strong>cia ha sido muy <strong>en</strong>riquecedora, ya<br />
que nos ha brindado la oportunidad <strong>de</strong> perfeccionar el manejo <strong>de</strong> ciertas herrami<strong>en</strong>tas<br />
informáticas, es<strong>en</strong>ciales hoy <strong>en</strong> día, <strong>de</strong> apostar por una nueva dinámica <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> la<br />
<strong>traducción</strong> difer<strong>en</strong>te a la <strong>de</strong> años anteriores y <strong>de</strong> profundizar <strong>en</strong> las posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
Internet para la <strong>traducción</strong>, que es un campo que hoy <strong>en</strong> día nos ofrece muchas salidas<br />
laborales.<br />
4. RESULTADOS<br />
Para analizar la efectividad <strong>de</strong> este <strong>en</strong>torno cooperativo como herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> apoyo<br />
al trabajo <strong>de</strong> <strong>los</strong> alumnos, hemos utilizado fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te 86 informes <strong>de</strong> actividad<br />
g<strong>en</strong>erados por el sistema y que abarcan <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la fecha <strong>en</strong> la que com<strong>en</strong>zó a diseñarse el<br />
<strong>en</strong>torno, hasta el plazo límite <strong>de</strong> <strong>en</strong>trega. Gracias a el<strong>los</strong> hemos podido evaluar <strong>de</strong> forma<br />
privilegiada la dinámica <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> cada equipo <strong>de</strong> <strong>traducción</strong>. A<strong>de</strong>más, hemos analizado<br />
la información obt<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> <strong>los</strong> cuestionarios <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> la experi<strong>en</strong>cia que rell<strong>en</strong>aron<br />
<strong>los</strong> grupos.<br />
4.1. HÁBITOS DE TRABAJO<br />
La primera <strong>de</strong> nuestras hipótesis era que utilizando este <strong>en</strong>torno facilitaríamos a <strong>los</strong><br />
alumnos trabajar <strong>de</strong> forma asíncrona <strong>en</strong> las difer<strong>en</strong>tes fases <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cargo. En primer lugar<br />
analizamos la distribución <strong>de</strong> accesos <strong>en</strong> función <strong>de</strong> la hora <strong>de</strong>l día y llegamos a la<br />
conclusión <strong>de</strong> que, excepto durante la madrugada y el mediodía, a cualquier hora <strong>de</strong>l día se<br />
realizaron más <strong>de</strong> 200 operaciones (la media se situaba <strong>en</strong> torno a 250). El sigui<strong>en</strong>te paso<br />
fue establecer si había alguna predilección <strong>en</strong> cuanto al día <strong>de</strong> la semana y obtuvimos<br />
60
A. BOLAÑOS, D. M.ª GUERRA, P. MÁÑEZ–DIDÁCTICA EN UN ENTORNO VIRTUAL COOPERATIVO<br />
resultados similares ya que, a excepción <strong>de</strong>l sábado, el número <strong>de</strong> acciones realizadas se<br />
acercaba a la media o la superaba.<br />
Una vez comprobado que <strong>los</strong> alumnos podían trabajar <strong>en</strong> cualquier mom<strong>en</strong>to, sólo<br />
nos quedaba verificar si efectivam<strong>en</strong>te lo hacían <strong>de</strong> forma asíncrona o todos a la vez. En la<br />
figura 2 se muestra cuántos días coincidieron <strong>los</strong> alumnos <strong>de</strong> cada grupo y, como se pue<strong>de</strong><br />
ver, la mayor parte <strong>de</strong>l tiempo <strong>los</strong> alumnos <strong>de</strong> un mismo grupo no trabajaron <strong>en</strong> el mismo<br />
día, lo que confirma nuestra hipótesis.<br />
60,00%<br />
50,00%<br />
40,00%<br />
30,00%<br />
20,00%<br />
10,00%<br />
0,00%<br />
Figura 2: Los miembros <strong>de</strong> un mismo grupo no solían trabajar el mismo día.<br />
De acuerdo con <strong>los</strong> datos reflejados <strong>en</strong> <strong>los</strong> cuestionarios cumplim<strong>en</strong>tados por <strong>los</strong><br />
alumnos, <strong>los</strong> grupos <strong>de</strong>dicaron una media <strong>de</strong> 16 horas semanales a la realización <strong>de</strong>l<br />
<strong>en</strong>cargo, <strong>de</strong> las cuáles un 61% se <strong>de</strong>dicó a la <strong>traducción</strong> propiam<strong>en</strong>te dicha. En la figura 3<br />
se aprecia cómo se distribuyó el tiempo <strong>en</strong>tre el resto <strong>de</strong> las tareas.<br />
4.2. COMUNICACIÓN<br />
1 Usuario 2 Usuarios 3 Usuarios 4 Usuarios 5 Usuarios<br />
Grupo 4 Grupo 3 Grupo 2 Grupo 1<br />
Figura 3: Reparto <strong>de</strong>l tiempo <strong>en</strong>tre las distintas activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cargo.<br />
Para comparar la efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> m<strong>en</strong>sajes como medio <strong>de</strong> comunicación y<br />
coordinación <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> alumnos, hemos calculado cuántos se han creado y leído <strong>en</strong> cada<br />
grupo, aspecto que se ve reflejado <strong>en</strong> la sigui<strong>en</strong>te gráfica:<br />
61<br />
Docum<strong>en</strong>tación<br />
Terminología<br />
Traducción<br />
Revisión<br />
Tareas admon.
A. BOLAÑOS, D. M.ª GUERRA, P. MÁÑEZ–DIDÁCTICA EN UN ENTORNO VIRTUAL COOPERATIVO<br />
400<br />
350<br />
300<br />
250<br />
200<br />
150<br />
100<br />
50<br />
0<br />
Figura 4: En todos <strong>los</strong> grupos <strong>los</strong> m<strong>en</strong>sajes <strong>en</strong>viados eran leídos por más <strong>de</strong> una persona.<br />
Tal y como esperábamos <strong>de</strong>mostrar, <strong>los</strong> grupos que t<strong>en</strong>ían alumnos <strong>en</strong> el extranjero<br />
(dos y cuatro) utilizaron mucho más esta herrami<strong>en</strong>ta al no po<strong>de</strong>r comunicarse cara a cara,<br />
con lo que nuevam<strong>en</strong>te se corrobora la tesis <strong>de</strong> que se favorece la cooperación <strong>en</strong>tre grupos<br />
con miembros <strong>en</strong> el extranjero.<br />
4.3. RECOPILACIÓN DE DATOS DOCUMENTALES<br />
GRUPO 1 GRUPO 2 GRUPO 3 GRUPO 4<br />
M<strong>en</strong>sajes creados M<strong>en</strong>sajes leídos<br />
Los alumnos no sólo se comunicaban a través <strong>de</strong> <strong>los</strong> m<strong>en</strong>sajes que redactaban <strong>en</strong> el<br />
<strong>en</strong>torno sino que a<strong>de</strong>más crearon más <strong>de</strong> tresci<strong>en</strong>tos elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación, <strong>en</strong>tre<br />
<strong>en</strong>laces a sitios web relacionados con la <strong>traducción</strong>, guías <strong>de</strong> estilo y fichas terminológicas<br />
elaboradas por el<strong>los</strong> mismos.<br />
De un total <strong>de</strong> 216 <strong>en</strong>laces creados por <strong>los</strong> alumnos, 81 <strong>de</strong> el<strong>los</strong> aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> más <strong>de</strong><br />
uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos. Esto supone la recopilación <strong>de</strong> 135 <strong>en</strong>laces únicos a otros tantos sitios<br />
web, lo que revela la multiplicación <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos <strong>de</strong> consulta a <strong>los</strong> que pued<strong>en</strong> acce<strong>de</strong>r<br />
tanto <strong>los</strong> alumnos como el profesor, volum<strong>en</strong> que difícilm<strong>en</strong>te se alcanzaría <strong>en</strong> otras<br />
condiciones <strong>de</strong> trabajo.<br />
4.4. TIPOS DE ARCHIVOS Y APLICACIONES INFORMÁTICAS UTILIZADOS<br />
Dado que <strong>de</strong>bían traducir archivos HTML, esperábamos que la mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
objetos fues<strong>en</strong> <strong>de</strong> este tipo, junto a archivos GIF y JPG (<strong>de</strong> las imág<strong>en</strong>es asociadas a <strong>los</strong><br />
docum<strong>en</strong>tos HTML). Sin embargo, <strong>los</strong> alumnos emplearon hasta 13 tipos difer<strong>en</strong>tes; esto<br />
indica la variedad <strong>de</strong> aplicaciones informáticas con las que tuvieron que familiarizarse.<br />
Formato GIF HTML M<strong>en</strong>saje Carpeta Enlace web JPG MS Word Otros (Zip, Excel, etc.)<br />
Porc<strong>en</strong>taje 37,32% 16,47% 14,09% 10,40% 9,36% 6,37% 2,47% 3’51%<br />
Figura 5: Por la naturaleza <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cargo, sobresal<strong>en</strong> <strong>los</strong> archivos HTML y <strong>los</strong> m<strong>en</strong>sajes (30% <strong>de</strong>l total).<br />
62
A. BOLAÑOS, D. M.ª GUERRA, P. MÁÑEZ–DIDÁCTICA EN UN ENTORNO VIRTUAL COOPERATIVO<br />
De <strong>los</strong> 380 archivos HTML, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> la mitad correspondía a la página <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>tación que elaboró cada grupo <strong>de</strong> alumnos. Igualm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> <strong>los</strong> aproximadam<strong>en</strong>te mil<br />
archivos gráficos (<strong>en</strong>tre GIF y JPG) que se utilizaron, más <strong>de</strong> 200 correspondían a dichas<br />
páginas web.<br />
4.5. CUESTIONARIOS DE LOS ALUMNOS<br />
Todos <strong>los</strong> alumnos que participaron <strong>en</strong> la experi<strong>en</strong>cia cumplim<strong>en</strong>taron un<br />
cuestionario <strong>de</strong> evaluación. A continuación sintetizaremos la información recopilada <strong>de</strong><br />
el<strong>los</strong>:<br />
Las carpetas más utilizadas <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno fueron la <strong>de</strong> Docum<strong>en</strong>tación y el<br />
Tablón <strong>de</strong> anuncios, dato que se ve corroborado por la información<br />
registrada <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno que se refleja <strong>en</strong> el cuadro sigui<strong>en</strong>te.<br />
Área <strong>de</strong> trabajo Docum<strong>en</strong>tación Información<br />
administrativa<br />
Figura 6: Las carpetas más utilizadas fueron claram<strong>en</strong>te las <strong>de</strong>stinadas al intercambio <strong>de</strong> información <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />
miembros <strong>de</strong>l grupo.<br />
5. CONCLUSIONES<br />
La valoración <strong>de</strong>l aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l ETC fue<br />
positiva <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> casos, aunque muchos afirmaron ser consci<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> no haber explorado a fondo su pot<strong>en</strong>cial y dieron muestras <strong>de</strong><br />
motivación por profundizar <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido.<br />
En cuanto al funcionami<strong>en</strong>to interno <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos, <strong>en</strong> algún caso se<br />
<strong>de</strong>tectaron algunas dificulta<strong>de</strong>s iniciales por motivos personales, que se<br />
resolvieron a medida que avanzó el <strong>en</strong>cargo.<br />
La evaluación <strong>de</strong> la actividad también fue positiva; <strong>en</strong>tre las razones<br />
alegadas cabe <strong>de</strong>stacar la innovación, la variedad <strong>de</strong> campos implicados<br />
(marketing, docum<strong>en</strong>tación, terminología, informática, etc.), y la<br />
concepción <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong> como actividad compartida.<br />
A continuación <strong>en</strong>umeraremos las principales conclusiones obt<strong>en</strong>idas sobre la<br />
utilización <strong>de</strong> un ETC para la simulación <strong>de</strong> un <strong>en</strong>cargo real <strong>de</strong> <strong>traducción</strong> con fines<br />
didácticos:<br />
Al pot<strong>en</strong>ciar el apr<strong>en</strong>dizaje cooperativo, esta forma <strong>de</strong> trabajo parece<br />
fom<strong>en</strong>tar tanto el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las singularida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> participantes<br />
como la intelig<strong>en</strong>cia colectiva.<br />
La comunicación <strong>en</strong>tre alumnos y <strong>en</strong>tre éstos y el cli<strong>en</strong>te/profesor se ve<br />
reforzada, al no limitarse a situaciones pres<strong>en</strong>ciales ni <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> la<br />
ubicación geográfica y horarios <strong>de</strong> trabajo.<br />
63<br />
Normalización Tablón <strong>de</strong><br />
anuncios<br />
TM TO<br />
15,78% 18,70% 14,60% 7,41% 20,02% 12,77% 10,72%
A. BOLAÑOS, D. M.ª GUERRA, P. MÁÑEZ–DIDÁCTICA EN UN ENTORNO VIRTUAL COOPERATIVO<br />
Permite compartir y asimilar cognitivam<strong>en</strong>te un mayor volum<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
información, ya que propicia la recopilación <strong>de</strong> un gran número <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>laces a otros sitios web y funciona como una base <strong>de</strong> datos<br />
significativam<strong>en</strong>te organizada.<br />
El profesor pue<strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er información <strong>de</strong>tallada sobre la dinámica <strong>de</strong><br />
trabajo <strong>de</strong> cada grupo y <strong>de</strong> cada alumno paso a paso, lo que le permite<br />
evaluar el apr<strong>en</strong>dizaje durante el proceso y, <strong>de</strong> ser necesario, interv<strong>en</strong>ir<br />
<strong>en</strong> su ori<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> cada fase.<br />
La motivación <strong>de</strong> <strong>los</strong> alumnos aum<strong>en</strong>ta por el alici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> profundizar<br />
<strong>en</strong> el dominio <strong>de</strong> las nuevas tecnologías, la inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia positiva y el<br />
planteami<strong>en</strong>to lúdico propio <strong>de</strong> la simulación <strong>de</strong> una situación real.<br />
6. CONTINUIDAD DEL PROYECTO<br />
6.1. OPTIMIZACIÓN DE LA EXPERIENCIA<br />
Como dijimos anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>los</strong> bu<strong>en</strong>os resultados obt<strong>en</strong>idos durante este primer<br />
año <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l proyecto nos motivan a seguir a<strong>de</strong>lante durante el nuevo curso<br />
universitario, y contamos con ampliar la experi<strong>en</strong>cia a la doc<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la asignatura Taller <strong>de</strong><br />
<strong>traducción</strong> ci<strong>en</strong>tífico-técnica, cuyos objetivos nos parec<strong>en</strong> a priori idóneos para la<br />
utilización <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> <strong>en</strong>torno.<br />
Asimismo, creemos que las conclusiones fruto <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> la experi<strong>en</strong>cia y la<br />
información acumulada nos permitirán optimizar su puesta <strong>en</strong> práctica <strong>en</strong> varios aspectos,<br />
al plasmarse <strong>en</strong> medidas concretas, como por ejemplo: la reducción <strong>de</strong> <strong>los</strong> niveles iniciales<br />
<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> la información para permitir mayor creatividad, la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> un<br />
objetivo concreto durante la primera fase <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cargo, la integración <strong>en</strong> mayor medida <strong>de</strong><br />
herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> <strong>traducción</strong> asistida, la supervisión y ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l reparto <strong>de</strong> tareas y la<br />
incorporación <strong>de</strong> alumnos que participaron <strong>en</strong> la experi<strong>en</strong>cia como tutores cara al próximo<br />
año.<br />
6.2. APLICACIÓN A UNA EXPERIENCIA SEMIPROFESIONAL: VISIÓN DEL ALUMNO<br />
Otra vía <strong>de</strong> continuidad <strong>de</strong>l proyecto la protagonizamos un grupo <strong>de</strong> cinco alumnos<br />
que, tras participar <strong>en</strong> él, <strong>de</strong>cidimos explorar nuevas posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> trabajo<br />
durante el verano. Esta i<strong>de</strong>a surgió <strong>de</strong> la motivación y <strong>de</strong> las inquietu<strong>de</strong>s que s<strong>en</strong>tíamos por<br />
continuar profundizando <strong>en</strong> la gestión <strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong> <strong>traducción</strong>.<br />
En este s<strong>en</strong>tido, la profesora nos brindó su ayuda para seguir a<strong>de</strong>lante y nos ori<strong>en</strong>tó<br />
al mostrarnos varios campos <strong>en</strong> <strong>los</strong> que podíamos trabajar. De todos el<strong>los</strong>, elegimos<br />
contribuir al proyecto Lucas (LinUx <strong>en</strong> CAStellano) que se <strong>de</strong>dica a traducir, sin ánimo <strong>de</strong><br />
lucro, todo tipo <strong>de</strong> información relacionada con el sistema operativo Linux, <strong>en</strong> auge hoy <strong>en</strong><br />
día. Entre todas las modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> participación <strong>en</strong> el proyecto <strong>de</strong>cidimos empezar por<br />
traducir “Cómos”, docum<strong>en</strong>tos cortos que dan instrucciones sobre un aspecto concreto <strong>de</strong><br />
dicho sistema. Para ello, <strong>en</strong>tramos <strong>en</strong> contacto con Gulic (Grupo <strong>de</strong> Usuarios <strong>de</strong> Linux <strong>de</strong><br />
Canarias), uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> más activos <strong>de</strong>l ámbito nacional, y con el coordinador <strong>de</strong> Insflug,<br />
64
A. BOLAÑOS, D. M.ª GUERRA, P. MÁÑEZ–DIDÁCTICA EN UN ENTORNO VIRTUAL COOPERATIVO<br />
organismo responsable <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong> <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos breves relacionados con Linux.<br />
Este último nos recom<strong>en</strong>dó que eligiéramos como TO un “Cómo” que se titulaba “How<br />
To-How To”, cuya <strong>traducción</strong> al español circula ya por Internet con el título “Cómo-<strong>de</strong>-<br />
Cómos”. La elección resultó más que justificada, ya que al tiempo que traducíamos<br />
apr<strong>en</strong>dimos todo sobre el procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su redacción, lo que nos facilitó la tarea <strong>de</strong><br />
convertir el docum<strong>en</strong>to al formato SGML (Standard G<strong>en</strong>eralized Markup Language), hasta ese<br />
mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>sconocido para nosotros. El hecho <strong>de</strong> estar continuam<strong>en</strong>te apr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do nos<br />
motivaba aún más, ya que estábamos seguros <strong>de</strong> que todos <strong>los</strong> conocimi<strong>en</strong>tos que<br />
pudiéramos adquirir con esta experi<strong>en</strong>cia serían positivos para nuestra formación<br />
profesional.<br />
Para realizar esta <strong>traducción</strong> seguimos la misma fi<strong>los</strong>ofía <strong>de</strong> trabajo, nombramos un<br />
terminólogo y dos revisores y nos pusimos manos a la obra. Una vez terminada la<br />
<strong>traducción</strong>, se la <strong>en</strong>viamos a Gulic para que la revisara y la pusiera <strong>en</strong> la red.<br />
En resum<strong>en</strong>, <strong>de</strong> este modo hemos podido profundizar <strong>en</strong> las aplicaciones <strong>de</strong> esta<br />
tecnología para la <strong>traducción</strong>, saciar nuestras ansias <strong>de</strong> saber y obt<strong>en</strong>er más experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />
un campo que ti<strong>en</strong>e muchísimo futuro. Estamos tan satisfechos con este proyecto que <strong>en</strong> la<br />
actualidad nos <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o proceso <strong>de</strong> selección <strong>de</strong> un nuevo “Cómo” que<br />
traducir.<br />
7. BIBLIOGRAFÍA<br />
APPELT, W.; MAMBREY, P. “Experi<strong>en</strong>ces with the BSCW Shared Workspace System as the<br />
Backbone of a Virtual Learning Environm<strong>en</strong>t for Stud<strong>en</strong>ts”. Proceedings of the World<br />
Confer<strong>en</strong>ce on Educational Multimedia, Hypermedia and Telecommunications. Seattle: ED-<br />
MEDIA, 1999. [Doc. <strong>de</strong> Internet disponible <strong>en</strong> http://bscw.gmd.<strong>de</strong>/Papers/<br />
EDMEDIA99/in<strong>de</strong>x.html]<br />
HURTADO ALBIR, A. “La <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong> directa g<strong>en</strong>eral”. En HURTADO ALBIR,<br />
A. (ed.) La <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong>. Col. Estudios sobre la Traducción, 3. Castelló:<br />
Universitat Jaume I, 1996.<br />
HURTADO ALBIR, A. Enseñar a traducir. Madrid: E<strong>de</strong>lsa, 1999.<br />
LÉVY, P. World Phi<strong>los</strong>ophie. Le marché, le cyberespace, la consci<strong>en</strong>ce. París: Éditions Odile Jacob,<br />
2000.<br />
LÉVY, P. L’intellig<strong>en</strong>ce collective. Pour une anthropologie du cyberespace. París: Éditions La<br />
Décoverte et Syros, 1997.<br />
NORD, C. Translating as a Purposeful Activity. Translation Theories Explained. Manchester: St.<br />
Jerome Publishing, 1997.<br />
VAQUERO SÁNCHEZ, A. Las TIC para la <strong>en</strong>señanza, la formación y el apr<strong>en</strong>dizaje. ATI:<br />
Asociación <strong>de</strong> Técnicos <strong>de</strong> Informática, 1998. [Docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Internet disponible <strong>en</strong><br />
http://www.ati.es]<br />
65
A. BOLAÑOS, D. M.ª GUERRA, P. MÁÑEZ–DIDÁCTICA EN UN ENTORNO VIRTUAL COOPERATIVO<br />
VÉLEZ DE C., A. Apr<strong>en</strong>dizaje basado <strong>en</strong> proyectos colaborativos <strong>en</strong> la educación superior. Brasilia: IV<br />
Congreso RIBIE, 1998. [Docum<strong>en</strong>to disponible <strong>en</strong> Internet <strong>en</strong><br />
http://pho<strong>en</strong>ix.sce.fct.unl.pt/ribie/cong_1998/trabalhos/190m.pdf]<br />
VLIEM, M.E. Using the Internet in university education - The application of BSCW within stud<strong>en</strong>t<br />
projects. Internal report. University of Tw<strong>en</strong>te: Ergonomics Group. Ensche<strong>de</strong>, 1997.<br />
[Doc. <strong>de</strong> Internet disponible <strong>en</strong> http://bscw.gmd.<strong>de</strong>/Papers/in<strong>de</strong>x.html#1999]<br />
66
ADAURI BREZOLIN: RECENT WORK ON THE TEACHING OF TRANSLATION IN BRAZIL<br />
RECENT WORK ON THE TEACHING OF TRANSLATION IN<br />
BRAZIL 1<br />
ADAURI BREZOLIN<br />
UNIBERO – C<strong>en</strong>tro Universitário Ibero-Americano<br />
“There has be<strong>en</strong> a dramatic rise in the number of university-level institutions<br />
offering <strong>de</strong>grees or diplomas specifically in translating or interpreting. From 49 in 1960<br />
th<strong>en</strong> 108 in 1980, the global number had ris<strong>en</strong> to at least 250 in 1994” (Camina<strong>de</strong> & Pym<br />
1998: 283). The situation, in Brazil, has not be<strong>en</strong> very differ<strong>en</strong>t.<br />
Starting in the 70s, the creation of university-level translation programs has be<strong>en</strong><br />
pres<strong>en</strong>t in several institutions all over the country. The reasons for this increase either “lie<br />
most obviously in the market <strong>de</strong>mand for translators” as Camina<strong>de</strong> and Pym (1998: 283)<br />
might argue, or, at least in Brazil, served the purpose of private institutions to attract<br />
stud<strong>en</strong>ts to the Language and Literature Programs (Letras), usually offered by public<br />
universities, which were not meeting the market <strong>de</strong>mand, as we might speculate. It is<br />
assumed, this way, that Brazil saw not the creation of un<strong>de</strong>rgraduate translation programs,<br />
but the transformation of existing programs into translation ones, which seemed more<br />
appealing, since graduates could obtain at least two certifications: Teaching and<br />
Translation. This double certification was possible only because these rec<strong>en</strong>tly created<br />
programs were g<strong>en</strong>erally established within the university <strong>de</strong>partm<strong>en</strong>ts of language and<br />
literature. Consequ<strong>en</strong>tly, most of the programs, in reality, were not “full” un<strong>de</strong>rgraduate<br />
translation programs, but adapted Language and Literature Programs providing double<br />
(Teaching and Translation) or, in some cases, triple (Teaching, Translation and<br />
Interpreting) certification. The purpose of this article is, th<strong>en</strong>, to provi<strong>de</strong> a better<br />
un<strong>de</strong>rstanding of these programs in Brazil and to analyze the consequ<strong>en</strong>ces of these<br />
“adapted” translation programs.<br />
The so-called Letras or the Language and Literature Programs are very common in<br />
Brazil and have existed for a long time. These programs were and are meant to provi<strong>de</strong><br />
stud<strong>en</strong>ts with a broad knowledge of literary studies: literature, philology, anci<strong>en</strong>t and<br />
mo<strong>de</strong>rn linguistics, etc., so that, equipped with this humanistic, linguistic and cultural<br />
knowledge, graduates are prepared to work in areas such as, editorial services, text revision,<br />
linguistic assistance, research and translation. Along with this program, usually in years 3<br />
and 4, the so-called Lic<strong>en</strong>ciatura (a kind of Teaching Certification or Lic<strong>en</strong>sure to Teach) is<br />
also offered.<br />
It is helpful to say that the Lic<strong>en</strong>ciatura Program is g<strong>en</strong>erally offered along with any<br />
or almost any un<strong>de</strong>rgraduate program so stud<strong>en</strong>ts in their specific areas can become<br />
teachers of the elem<strong>en</strong>tary and secondary education in subject areas of their respective<br />
majors. But, differ<strong>en</strong>t from some Teacher Education Programs in the USA, for instance,<br />
which provi<strong>de</strong> training in several areas, such as, elem<strong>en</strong>tary education, bilingual education,<br />
secondary education in Biology, Chemistry, Geology and in special subject areas such as<br />
Physical Education as well as Health Education, such programs in Brazil (Lic<strong>en</strong>ciatura)<br />
1 This paper is a small part of my doctoral thesis on the teaching of translation conducted in the city of São Paulo,<br />
where the analyzed institutions are.<br />
67
ADAURI BREZOLIN: RECENT WORK ON THE TEACHING OF TRANSLATION IN BRAZIL<br />
certify that graduates can only teach the subject areas of their un<strong>de</strong>rgraduate major.<br />
Stud<strong>en</strong>ts, as a rule, opt for this combination. As a result, the graduates, who are unable to<br />
walk into the kind of job originally <strong>en</strong>visaged, can at least become teachers, so the Teaching<br />
Certification is se<strong>en</strong> as an asset.<br />
Similarly, the Letras graduates also take the Lic<strong>en</strong>ciatura and become teachers of<br />
languages, so these programs are, willy-nilly, Teacher Education Programs. Besi<strong>de</strong>s that,<br />
the aims and goals of this combination seem to be very broad and unclear, since graduates<br />
can work in areas such as, editorial services, text revision, linguistic assistance, research,<br />
translation and teaching. How do Translation Programs fit into this picture?<br />
As already m<strong>en</strong>tioned, some 30 years ago, the Language and Literature programs<br />
usually offered by public universities had not be<strong>en</strong> meeting the market <strong>de</strong>mand, so, in or<strong>de</strong>r<br />
to fill this gap, similar programs were created by mainly private institutions. In or<strong>de</strong>r to<br />
attract more stud<strong>en</strong>ts, a differ<strong>en</strong>tial was inclu<strong>de</strong>d, that is, Translation in some institutions or<br />
Translation and Interpreting, in others. Since th<strong>en</strong>, these programs have be<strong>en</strong> active and an<br />
increase in their number has be<strong>en</strong> observed.<br />
But what is wrong with these Translation or Translation and Interpreting<br />
Programs? Although changes have be<strong>en</strong> ma<strong>de</strong> in terms of syllabus and class time load, they<br />
were created following the Letras structure as a mo<strong>de</strong>l, that is, the basic framework was<br />
maintained. In g<strong>en</strong>eral, these programs, reasonably modified nowadays, offer a major in<br />
Translation or Translation/Interpreting and, say, a minor in Teaching Certification.<br />
However, either in a Translation or in a Translation/Interpreting Program, stud<strong>en</strong>ts are<br />
more likely to be trained to become teachers instead of translators or interpreters. So, our<br />
criticism lies basically in the fact that these Translation or Translation/Interpreting<br />
Programs also have very broad, unclear aims and goals, very similar to those proposed by<br />
the Letras + Lic<strong>en</strong>ciatura Programs, and train graduates who, according to their g<strong>en</strong>eric<br />
objectives, can walk into a diverse number of jobs, for which they have not received<br />
a<strong>de</strong>quate preparation.<br />
According to my investigation in the city of São Paulo, none of the institutions<br />
analyzed can offer a “full” Translation Program. In g<strong>en</strong>eral, they offer a combined<br />
certification, in which roughly 70% of the syllabus conc<strong>en</strong>trates on culture and civilization,<br />
linguistics, language learning, as well as on literatures. Prospective graduates, as a result, can<br />
only choose from programs that offer a combination of Language and Translation,<br />
Language and Translation/Interpreting as a major, and Teaching Certification, as a minor.<br />
So, according to our view, none of these institutions is training translators proper. A similar<br />
opinion is found in Schäffner’s words:<br />
translation classes are traditionally part of language programmes at universities.<br />
But these classes, as a rule, neither produce graduates with a translation <strong>de</strong>gree nor do they<br />
prepare them for work as a professional translator (1998: 117).<br />
Consequ<strong>en</strong>tly, if the so-called Translation Programs have be<strong>en</strong> c<strong>los</strong>ely based on the<br />
Language and Literature Programs, the teaching of translation has, in g<strong>en</strong>eral, be<strong>en</strong> used as<br />
a means for the stud<strong>en</strong>t to achieve profici<strong>en</strong>cy in the foreign language, instead of receiving<br />
a specific training in Translation or in Interpreting. It is important to m<strong>en</strong>tion this because<br />
foreign language stud<strong>en</strong>ts and translation stud<strong>en</strong>ts have differ<strong>en</strong>t profiles.<br />
68
ADAURI BREZOLIN: RECENT WORK ON THE TEACHING OF TRANSLATION IN BRAZIL<br />
On the one hand, a foreign language stud<strong>en</strong>t can be or not highly profici<strong>en</strong>t in<br />
his/her mother tongue (L1); he/she does not need to be specifically skillful in any ability in<br />
L1, his/her knowledge of the foreign language (L2) can be very poor; his/her linguistic<br />
point of <strong>de</strong>parture may be L1; his/her abilities to <strong>de</strong>veloped in L2 are list<strong>en</strong>ing, reading,<br />
speaking and writing; his/her production language is L2 and his/her use of L1 via<br />
translation can be fragm<strong>en</strong>ted. On the other hand, a translation stud<strong>en</strong>t must be either<br />
highly profici<strong>en</strong>t or highly skilled in L1; he/she needs to be specifically skillful in writing in<br />
L1, his/her knowledge of L2 must be advanced; his/her linguistic point of <strong>de</strong>parture is L2;<br />
his/her abilities to <strong>de</strong>veloped in L2 are reading and un<strong>de</strong>rstanding; his/her production<br />
language is L1 and his/her use of L1 is elaborate, translation proper.<br />
It is believed, this way, that foreign language stud<strong>en</strong>ts can, if beginners, have no<br />
previous knowledge of L2 and should make minimum use of L1 in or<strong>de</strong>r to avoid any<br />
negative impact on his/her acquisition process of the four skills (list<strong>en</strong>ing, reading,<br />
speaking and writing) in L2. If the foreign language teacher or stud<strong>en</strong>t needs to use<br />
translation (from L2 to L1), this activity can serve as a quick compreh<strong>en</strong>sion <strong>de</strong>vice, whose<br />
scantness or fragm<strong>en</strong>tation does not prev<strong>en</strong>t the stud<strong>en</strong>t from achieving his/her goal<br />
(un<strong>de</strong>rstanding something which had not be<strong>en</strong> clear, for instance). Translation stud<strong>en</strong>ts, in<br />
turn, must go in a differ<strong>en</strong>t direction as far as prioritizing languages is concerned. They<br />
should show a high level of compreh<strong>en</strong>sion in L2 and, as long as possible, try to avoid any<br />
interfer<strong>en</strong>ce of L2 in or<strong>de</strong>r to produce a translated text, which corresponds to its linguistic,<br />
stylistic and pragmatic objectives in this other culture. Translation, in this case, is, therefore,<br />
the goal to be attained, and stud<strong>en</strong>ts must make an elaborate use of L1 (the fragm<strong>en</strong>ted use<br />
of translation as in language teaching/learning is no longer satisfactory). Stud<strong>en</strong>ts must,<br />
now, produce a cohesively and coher<strong>en</strong>tly articulated text, in L1, obviously having <strong>de</strong>parted<br />
from L2.<br />
If these two competing types of stud<strong>en</strong>ts have these distinct profiles, it is easier to<br />
un<strong>de</strong>rstand that the role of translation in each type of training is also differ<strong>en</strong>t. For foreign<br />
language stud<strong>en</strong>ts, translation can be a mere teaching/learning <strong>de</strong>vice to make learners<br />
achieve language profici<strong>en</strong>cy. Translation, in this case, can be se<strong>en</strong> as a means. For<br />
translation stud<strong>en</strong>ts, however, translation is the goal to be achieved. Here, an <strong>en</strong>d in itself.<br />
It is our expectation that, if Translation Programs have a well-<strong>de</strong>fined structure with clearcut<br />
objectives accounting for this specificity of translation, they can train translators with a<br />
profile much c<strong>los</strong>er to the professional’s.<br />
A program in Translation, our main focus of att<strong>en</strong>tion, should, th<strong>en</strong>, conc<strong>en</strong>trate<br />
on translation as an <strong>en</strong>d in itself. Ev<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ring that stud<strong>en</strong>ts lack a very good<br />
command of the foreign language, teachers of translation programs should adopt an<br />
approach that would account for this reality and emphasize text production in the target<br />
language. Though a translation graduate will translate into the foreign language as well, in<br />
Brazil, at least, r<strong>en</strong>dition into the mother tongue is much more common, so emphasis<br />
should be placed on un<strong>de</strong>rstanding the foreign language and writing in the mother tongue<br />
very well. That is, classes should not be meant to <strong>de</strong>velop the stud<strong>en</strong>ts’ four skills, such as<br />
in language programs, but should be limited to the skills which are mostly <strong>de</strong>man<strong>de</strong>d from<br />
a translator: reading/un<strong>de</strong>rstanding the foreign language and writing the mother tongue.<br />
In sum, better results can only be achieved, wh<strong>en</strong> some changes have be<strong>en</strong> effected.<br />
On this list, we also inclu<strong>de</strong>: a more strict selection of stud<strong>en</strong>ts admitted to such programs;<br />
the abandon of the long-standing i<strong>de</strong>a that Translation Programs should provi<strong>de</strong> stud<strong>en</strong>ts<br />
with language profici<strong>en</strong>cy, instead of translation compet<strong>en</strong>ce; and the effort of<br />
69
ADAURI BREZOLIN: RECENT WORK ON THE TEACHING OF TRANSLATION IN BRAZIL<br />
coordinators and teachers of these programs to un<strong>de</strong>rstand the real and differ<strong>en</strong>tiated aims<br />
and goals of Translation Programs, if we are to train better prepared translators.<br />
REFERENCES<br />
BREZOLIN, Adauri. De Coadjuvante a protagonista: a tradução na Tradução. Doctoral Thesis. São<br />
Paulo: Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> São Paulo, 2000.<br />
CAMINADE, Monique; PYM, Anthony. “Translator-training Institutions”. In BAKER, Mona<br />
(ed.) Routledge Encyclopedia of Translation Studies. London & New York: Routledge,<br />
1998, pp. 280-285.<br />
COOK, Guy. “The Use of Translation in Language Teaching”. In BAKER, Mona (ed.)<br />
Routledge Encyclopedia of Translation Studies. London & New York: Routledge, 1998,<br />
pp. 117-120.<br />
HOWATT, A. P. R. A History of English Language Teaching. 6 th edition. Oxford: Oxford<br />
University Press, 1997.<br />
RIVERS, Wilga M.; TEMPERLEY, Mary S. A Practical Gui<strong>de</strong> to the Teaching of English As a Second<br />
or Foreign Language. New York/Oxford: Oxford University Press, 1978.<br />
SCHÄFFNER, Christina. “Qualification for Professional Translators. Translation in Language<br />
Teaching Versus Teaching Translation”. In MALMKJAER, Kirst<strong>en</strong> (ed.) Translation<br />
and Language Teaching. Language teaching and Translation. Manchester: St. Jerome, 1998,<br />
pp. 117-133.<br />
70
ANTONIO BUENO GARCÍA–ENFOQUES TEÓRICOS DE LA TRADUCCIÓN PUBLICITARIA<br />
La <strong>traducción</strong> publicitaria no es una copia <strong>de</strong>l original.<br />
ENFOQUES TEÓRICOS DE LA TRADUCCIÓN<br />
PUBLICITARIA<br />
71<br />
ANTONIO BUENO GARCÍA<br />
Universidad <strong>de</strong> Valladolid<br />
La <strong>traducción</strong> publicitaria no pue<strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>rada como un ejercicio mecánico y<br />
aislado, sin otro compromiso que la mera reproducción <strong>de</strong>l texto original, pues manti<strong>en</strong>e<br />
con él una relación <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia, aunque basada <strong>en</strong> la in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> funciones y<br />
objetivos. Para lograr sus fines, esto es, conseguir conv<strong>en</strong>cer al <strong>de</strong>stinatario (<strong>de</strong> las<br />
excel<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> una i<strong>de</strong>a, <strong>de</strong> lo acertado <strong>de</strong> una adquisición, etc.), ambos textos pued<strong>en</strong><br />
hacer uso <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>tos análogos o difer<strong>en</strong>tes -según las posibilida<strong>de</strong>s comunicativas<br />
<strong>de</strong> una l<strong>en</strong>gua-cultura y <strong>de</strong> las capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> recepción-, pero sigui<strong>en</strong>do una estrategia<br />
seductora, <strong>de</strong> ahí el nombre que se le ha v<strong>en</strong>ido dando <strong>de</strong> estética o “pragmática <strong>de</strong> la<br />
persuasión”. No pue<strong>de</strong> hablarse <strong>en</strong> ella por lo tanto <strong>de</strong> copia (aunque cómo admitirlo para<br />
<strong>los</strong> <strong>de</strong>más tipos <strong>de</strong> <strong>traducción</strong>) sino, a justo título también, <strong>de</strong> obra original, propietaria <strong>de</strong><br />
un proyecto nuevo <strong>en</strong> una l<strong>en</strong>gua que no es la misma, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> una situación que ya no<br />
es ni pue<strong>de</strong> ser idéntica y para un receptor distinto.<br />
La <strong>traducción</strong> publicitaria es uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos <strong>de</strong> <strong>traducción</strong> subordinada, <strong>de</strong><br />
constrained translation (Titford 1982), un ejemplo <strong>de</strong> esa “transfer<strong>en</strong>cia interpolisistémica” a<br />
la que alu<strong>de</strong> Rosa Rabadán (1991: 299), don<strong>de</strong> intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> “medios vehiculares” y <strong>en</strong> la<br />
que el texto original aparece “imbricado” <strong>en</strong> el <strong>de</strong> llegada. La superposición <strong>de</strong> textos<br />
refer<strong>en</strong>ciales, <strong>de</strong> m<strong>en</strong>sajes subyac<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> una y otra cultura y <strong>de</strong> intereses comunicativos<br />
hac<strong>en</strong> <strong>de</strong> este trasvase una forma compleja <strong>de</strong> <strong>traducción</strong>, alejada <strong>de</strong> las formas<br />
tradicionales (<strong>de</strong> la literaria, sobre todo), a la que no se sabría dar respuesta si no es<br />
<strong>de</strong>s<strong>en</strong>trañando el objeto mismo <strong>de</strong> comunicación, <strong>los</strong> objetivos y funciones, y buscando<br />
un equival<strong>en</strong>te <strong>en</strong> base a esos mismos órd<strong>en</strong>es. Esto es lo que realm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>fine la<br />
<strong>traducción</strong> publicitaria y lo que hace compleja su operación.<br />
La publicidad es un trabajo <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> fr<strong>en</strong>tes: lingüístico, extralingüístico, <strong>de</strong> la<br />
percepción, etc. Una estrategia recorre y da coher<strong>en</strong>cia interna y externa a todo el<br />
conjunto, posibilitando la unidad <strong>de</strong> acción, con el único y exclusivo objetivo <strong>de</strong> lograr<br />
atraer la at<strong>en</strong>ción. El papel <strong>de</strong>l traductor <strong>de</strong>be consistir precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> mant<strong>en</strong>er la<br />
coher<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> todos <strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos conformantes <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>saje <strong>en</strong> aras <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er dicha<br />
unidad y <strong>en</strong> crear la misma necesidad <strong>en</strong> el receptor <strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua-cultura <strong>de</strong> llegada. No es<br />
evid<strong>en</strong>te que <strong>los</strong> mismos intereses puedan mant<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> una y otra dirección, a no ser <strong>en</strong><br />
esos ámbitos <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> una política <strong>de</strong> comunicación global, que, por otra parte,<br />
están cada vez más ext<strong>en</strong>didos (v. Bu<strong>en</strong>o 2000), pues la realidad cultural y social <strong>de</strong> la<br />
l<strong>en</strong>gua <strong>de</strong> <strong>de</strong>stino reclama por lo g<strong>en</strong>eral y por su propia idiosincrasia soluciones<br />
particulares y concretas.<br />
Podríamos así admitir, <strong>de</strong> manera s<strong>en</strong>cilla y escueta, que la <strong>traducción</strong> o<br />
adaptación publicitarias (las dos posibilida<strong>de</strong>s se dan) son el resultado <strong>de</strong> una<br />
<strong>de</strong>scodificación <strong>de</strong>l anuncio original, y <strong>de</strong> una nueva codificación <strong>en</strong> una l<strong>en</strong>gua difer<strong>en</strong>te<br />
sobre la base <strong>de</strong> nuevos datos y valores.
ANTONIO BUENO GARCÍA–ENFOQUES TEÓRICOS DE LA TRADUCCIÓN PUBLICITARIA<br />
Un proceso <strong>de</strong> comunicación complejo<br />
Si se analiza <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idam<strong>en</strong>te el proceso <strong>de</strong> la comunicación publicitaria y, tras él,<br />
<strong>de</strong> su <strong>traducción</strong>, nos percataremos mayorm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> las dificulta<strong>de</strong>s que conlleva dicha<br />
operación. En el primer caso, el emisor (E), que es una <strong>en</strong>tidad compleja (pues <strong>en</strong> él se da<br />
la conjunción <strong>de</strong>l anunciante y, <strong>en</strong> la mayoría <strong>de</strong> casos, <strong>de</strong> una ag<strong>en</strong>cia), produce un<br />
m<strong>en</strong>saje (M), participando <strong>de</strong> unas refer<strong>en</strong>cias (Rf), que será recibido por un receptor (R),<br />
a través <strong>de</strong> un canal (C) (<strong>de</strong> muy variadas posibilida<strong>de</strong>s técnicas: pr<strong>en</strong>sa, radio, televisión,<br />
Internet…), por medio <strong>de</strong> un código (Co) (lingüístico, visual, sonoro…) y que será<br />
captado gracias a una labor <strong>de</strong> <strong>de</strong>scodificación (Dc) <strong>de</strong>l mismo (no habría mayor<br />
problema <strong>en</strong> su id<strong>en</strong>tificación, a no ser el <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sciframi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la propia estrategia<br />
comunicativa, que casi siempre va oculta). En el trabajo <strong>de</strong> <strong>traducción</strong>, será otro emisor<br />
distinto (E’), g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te también plural, receptor previo <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>saje original, el que se<br />
<strong>en</strong>cargará <strong>de</strong> reproducir -la palabra no nos parece la más a<strong>de</strong>cuada- un nuevo m<strong>en</strong>saje<br />
(M’) con una función y objetivo comunicativos acor<strong>de</strong>s con la nueva realidad, con unas<br />
refer<strong>en</strong>cias propias (Rf’), que ha <strong>de</strong> ser recibido por un receptor distinto <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua y<br />
cultura (R’), a través <strong>de</strong> un canal, que no será por razones obvias el mismo (C’), por medio<br />
<strong>de</strong> un código similar, que no idéntico (Co’), y que será <strong>de</strong>scodificado <strong>en</strong> base a una nueva<br />
experi<strong>en</strong>cia (Dc’).<br />
El proceso resulta a todas luces complicado y existe el riesgo durante el mismo <strong>de</strong><br />
sucumbir a pérdidas <strong>de</strong> información o, por el contrario, <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>r a ganancias <strong>en</strong> el<br />
resultado <strong>de</strong> llegada. Todos <strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos que participan <strong>en</strong> la comunicación (emisor,<br />
m<strong>en</strong>saje, receptor, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> código y refer<strong>en</strong>te) sufr<strong>en</strong> alteraciones <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />
trasvase, lo que supone un claro handicap para alcanzar el imposible sueño <strong>de</strong> la fi<strong>de</strong>lidad<br />
traductora (Hurtado Albir 1991).<br />
Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l emisor, el aspecto más <strong>de</strong>stacable que se produce es el<br />
problema <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificación con la propia estrategia discursiva. Aunque el objetivo más<br />
claro es, como ya se ha dicho, conv<strong>en</strong>cer al receptor y todos <strong>los</strong> intereses aparec<strong>en</strong><br />
subordinados a esta i<strong>de</strong>a, el nuevo anunciante o la ag<strong>en</strong>cia no siempre coincid<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
mismos planteami<strong>en</strong>tos, apareci<strong>en</strong>do a veces difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> actitud, <strong>de</strong> marketing<br />
empresarial, etc. (se sabe que las ag<strong>en</strong>cias americanas no actúan <strong>de</strong>l mismo modo que las<br />
japonesas, ni éstas que las europeas ). Interesa subrayar, por otro lado, un hecho<br />
fundam<strong>en</strong>tal: que la labor traductora se realiza muchas veces a cierta distancia <strong>de</strong>l emisor:<br />
a través <strong>de</strong> un servicio exterior, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> un grupo <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> la propia ag<strong>en</strong>cia , etc.,<br />
lo que limita la responsabilidad <strong>de</strong> dicha figura.<br />
Otra circunstancia que hace compleja la <strong>traducción</strong> es la forma <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>saje. Los<br />
anuncios publicitarios están constituidos por elem<strong>en</strong>tos verbales (palabras, frases, etc.) y<br />
no verbales (ruidos, imág<strong>en</strong>es -fijas o <strong>en</strong> movimi<strong>en</strong>to-, etc.); <strong>de</strong> m<strong>en</strong>saje textual<br />
(organizado <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> discurso), y extratextual (formado por implícitos,<br />
sobre<strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos, cre<strong>en</strong>cias, etc.). La estructura que sosti<strong>en</strong>e al texto publicitario es<br />
es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te elocu<strong>en</strong>te y está ll<strong>en</strong>a <strong>de</strong> información, una información que conlleva una<br />
estrategia retórica y comunicativa y que <strong>de</strong>be ser transferida al texto <strong>de</strong> llegada.<br />
72
ANTONIO BUENO GARCÍA–ENFOQUES TEÓRICOS DE LA TRADUCCIÓN PUBLICITARIA<br />
En cuanto a <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes canales <strong>de</strong> transmisión (pr<strong>en</strong>sa, radio, televisión,<br />
Internet, etc.), el problema estriba <strong>en</strong> la adaptación a otro medio que aunque idéntico<br />
resulta extraño. A la hora <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar la <strong>traducción</strong>, convi<strong>en</strong>e t<strong>en</strong>er muy pres<strong>en</strong>tes las<br />
características <strong>de</strong> <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes soportes, que utilizan códigos distintos, y las posibilida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>l medio. Por lo que respecta al traductor no es lo mismo traducir para la pr<strong>en</strong>sa que<br />
para la radio, ni para éstos que para la televisión o <strong>los</strong> medios interactivos. Por lo mismo,<br />
resulta también imposible compartir soluciones para <strong>los</strong> distintos medios.<br />
Podría sin duda hablarse <strong>de</strong>l problema que plantean también <strong>los</strong> <strong>de</strong>más elem<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> la comunicación (el código, la <strong>de</strong>scodificación y el refer<strong>en</strong>te), pero, sin duda alguna, el<br />
mayor riesgo provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> no consi<strong>de</strong>rar conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te la figura <strong>de</strong>l receptor, <strong>de</strong> errar<br />
<strong>en</strong> el blanco <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>saje. El resultado comunicativo está siempre <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l receptor<br />
(si esto era ya una realidad <strong>en</strong> todo tipo <strong>de</strong> <strong>traducción</strong>, <strong>en</strong> la publicitaria adquiere su<br />
auténtica razón <strong>de</strong> ser), y, más específicam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> la <strong>de</strong>scodificación que haga éste <strong>de</strong><br />
todos y cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos constitutivos <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>saje. También el traductor ti<strong>en</strong>e,<br />
por causa justificada, la potestad <strong>de</strong> variar el receptor-tipo <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>saje<br />
Hacia una teoría <strong>de</strong> teorías<br />
Estamos lejos <strong>de</strong> alcanzar una teoría <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong> publicitaria, lo que no<br />
resulta <strong>en</strong> modo alguno asombroso cuando llevamos tiempo esperando una teoría<br />
abarcadora <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. El problema estriba <strong>en</strong> que la <strong>traducción</strong><br />
publicitaria no pue<strong>de</strong> ser explicada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un único punto <strong>de</strong> vista, sino <strong>de</strong>s<strong>de</strong> muy<br />
difer<strong>en</strong>tes verti<strong>en</strong>tes, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con <strong>los</strong> compromisos adquiridos con otras<br />
ci<strong>en</strong>cias y no sólo con las <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje o la traductología, sino con todas las ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> la<br />
comunicación, sociales, psicología, <strong>de</strong>recho, marketing, cibernética, etc., que la<br />
consi<strong>de</strong>ran campo <strong>de</strong> actuación. Las operaciones afectan no sólo a la l<strong>en</strong>gua, sino también<br />
al intelecto, las costumbres, la legislación, el diseño, la realidad tecnológica, etc. En <strong>los</strong><br />
últimos tiempos asistimos sin embargo a un notable interés por <strong>de</strong>s<strong>en</strong>trañar el hecho<br />
publicitario, y ello <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la perspectiva tanto teórica como pragmática, que ha propiciado<br />
la aparición <strong>de</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong>scriptivos y <strong>de</strong> análisis. Se ha consolidado <strong>en</strong> algunos países<br />
como formación superior universitaria, pero pocos son, sin embargo, <strong>los</strong> <strong>estudios</strong> con <strong>los</strong><br />
que contamos sobre el problema traductológico y m<strong>en</strong>os sobre las posibilida<strong>de</strong>s reales <strong>de</strong><br />
su <strong>traducción</strong>, aspecto éste <strong>de</strong> gran interés para la profesión (cfr. Tatilon 1990; Cook<br />
1992; Martín, Veglia y Sevilla 1992; Bu<strong>en</strong>o 2000). Han surgido, eso sí, posiciones muy<br />
clarificadoras para <strong>de</strong>s<strong>en</strong>trañar la realidad <strong>de</strong>l acto publicitario y las exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />
<strong>traducción</strong>.<br />
D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>los</strong> planteami<strong>en</strong>tos lingüísticos y traductológicos, las primeras<br />
<strong>corri<strong>en</strong>tes</strong> que arrojaron luz sobre el problema fueron las <strong>de</strong> la pragmática lingüística,<br />
surgida sobre todo a partir <strong>de</strong> <strong>los</strong> años set<strong>en</strong>ta, y que sirvió, <strong>en</strong>tre otras cosas, para<br />
analizar las consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> un texto <strong>en</strong> situación. V<strong>en</strong>drían <strong>de</strong>spués <strong>los</strong> planteami<strong>en</strong>tos<br />
funcionalistas y <strong>de</strong> la lingüística contrastiva e intercultural, <strong>de</strong> las escuelas ang<strong>los</strong>ajona y<br />
alemana sobre todo, y <strong>los</strong> <strong>en</strong>foques traductológicos interculturales como la teoría <strong>de</strong>l<br />
polisistema y sus posteriores <strong>de</strong>sarrol<strong>los</strong> (teoría <strong>de</strong> las normas <strong>de</strong> Toury, i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> la<br />
manipulación, etcétera). Hagamos un pequeño recorrido por ellas.<br />
73
ANTONIO BUENO GARCÍA–ENFOQUES TEÓRICOS DE LA TRADUCCIÓN PUBLICITARIA<br />
Un texto cargado <strong>de</strong> int<strong>en</strong>ciones<br />
Es una realidad indiscutible que el l<strong>en</strong>guaje es un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> acción sobre el<br />
mundo y que a través <strong>de</strong> él expresamos el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> nuestras emociones y el interés<br />
que nos mueve. El habla, con sus síntomas y sus peculiarida<strong>de</strong>s, es la catalizadora<br />
fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> la int<strong>en</strong>ción comunicativa<br />
La noción <strong>de</strong> “actos <strong>de</strong> habla”, formulada primero por Austin, y <strong>de</strong>sarrollada más<br />
tar<strong>de</strong> por Searle, establece el instrum<strong>en</strong>to para abordar esta realidad y amplía<br />
consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te el marco <strong>de</strong> las posibilida<strong>de</strong>s concedidas hasta <strong>en</strong>tonces al l<strong>en</strong>guaje.<br />
La célebre distinción <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes actos: locutivos (poseedores <strong>de</strong> significado),<br />
ilocutivos (poseedores <strong>de</strong> fuerza), perlocutivos (que logran efectos), y el ulterior<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>los</strong> primeros (repres<strong>en</strong>tativo, directivo, comisivo, expresivo, <strong>de</strong>clarativo),<br />
s<strong>en</strong>taría las bases <strong>de</strong> una nueva perspectiva. La concepción <strong>de</strong> <strong>los</strong> “actos <strong>de</strong> habla<br />
indirectos” (indirect speech), es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> esos usos <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje <strong>en</strong> <strong>los</strong> que el hablante quiere<br />
<strong>de</strong>cir algo ligeram<strong>en</strong>te distinto <strong>de</strong> lo que realm<strong>en</strong>te expresa, ayudó a plantear también por<br />
<strong>en</strong>tonces una cuestión fundam<strong>en</strong>tal para la <strong>de</strong>scodificación. La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l acto <strong>en</strong> situación,<br />
<strong>de</strong>l acto dinámico, ayuda a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r sobremanera el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> muchos discursos<br />
como el publicitario.<br />
Los trabajos posteriores <strong>de</strong> <strong>los</strong> seguidores <strong>de</strong> la pragmática ilocutoria, y también<br />
contrastiva e intercultural (Blum-Kulka, House, Kasper, Levinson, Brown, Hernán<strong>de</strong>z<br />
Sacristán) v<strong>en</strong>drán a ofrecer nuevas luces <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> la compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>saje al<br />
establecer un nuevo instrum<strong>en</strong>to para abordar el análisis textual y las relaciones <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />
textos <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes l<strong>en</strong>guas-cultura. Lo que <strong>de</strong>finiría al texto publicitario, cargado <strong>de</strong><br />
int<strong>en</strong>ciones y <strong>de</strong> polisemias, serían también una serie <strong>de</strong> características estudiadas por<br />
Hernán<strong>de</strong>z Sacristán (1999) que t<strong>en</strong>drían que ver con el tipo <strong>de</strong> expresión y <strong>de</strong> acto <strong>de</strong><br />
habla: “específica” (explícita, m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l contexto), “inespecífica” (implícita,<br />
más <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l contexto), activadas a conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia por el responsable <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>saje y<br />
que se pres<strong>en</strong>tan con su difer<strong>en</strong>te po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> el discurso. La realidad intrínseca <strong>de</strong> la<br />
idiosincrasia lingüístico-cultural, las particularida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes ámbitos culturales y<br />
lingüísticos (el “ethos cultural”) y su pres<strong>en</strong>cia dinámica <strong>en</strong> el texto, serán nociones<br />
estudiadas también <strong>en</strong>tre otros por el m<strong>en</strong>cionado autor, que interesarán notablem<strong>en</strong>te al<br />
planteami<strong>en</strong>to teórico <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> <strong>traducción</strong>.<br />
Como pone <strong>de</strong> manifiesto Vidal Claramonte (1995) al consi<strong>de</strong>rar el problema <strong>de</strong>l<br />
texto publicitario: “la <strong>traducción</strong> es siempre resultado <strong>de</strong> un <strong>en</strong>cargo” y al traductor se le<br />
especifica siempre cuál es la int<strong>en</strong>ción, objetivo, propósito, condiciones <strong>de</strong>l mismo. Cierto<br />
es que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la formulación <strong>de</strong> la teoría <strong>de</strong>l “escopo” 1 (skopos theory) por Hans Vermeer<br />
(1978), se vio claram<strong>en</strong>te también cómo <strong>traducción</strong> y objetivos <strong>de</strong>bían ir <strong>de</strong> la mano, y<br />
que el texto meta o <strong>traducción</strong> no era tanto el fiel reflejo <strong>de</strong>l original -como postulaba la<br />
lingüística tradicional- sino que su relación con éste <strong>de</strong>bía ser <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un<br />
parámetro distinto, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la presión ejercida por unos objetivos, que a bu<strong>en</strong> seguro podían<br />
llegar a diferir <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>l texto primario. El texto <strong>de</strong> llegada, como, por otra parte el<br />
original, es valorado como un medio <strong>de</strong> acción sobre el mundo y no como un <strong>en</strong>te pasivo;<br />
será contemplado como resultado <strong>de</strong> un <strong>en</strong>cargo, <strong>en</strong> el que se asum<strong>en</strong> condiciones, por<br />
parte incluso <strong>de</strong>l traductor. En el texto publicitario, <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong>l texto <strong>de</strong> llegada<br />
pued<strong>en</strong> ser <strong>los</strong> mismos que <strong>los</strong> <strong>de</strong>l propio texto original, o ser reformulados por el<br />
responsable <strong>de</strong> una nueva campaña que <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> establecer con claridad otros criterios más<br />
1 Escopo (<strong>de</strong>l lat. scopus, y éste <strong>de</strong>l gr. skopos) es según el Diccionario <strong>de</strong> la Real Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> la L<strong>en</strong>gua, D.R.A.E.:<br />
“objeto o blanco a que uno mira y ati<strong>en</strong><strong>de</strong>”.<br />
74
ANTONIO BUENO GARCÍA–ENFOQUES TEÓRICOS DE LA TRADUCCIÓN PUBLICITARIA<br />
a<strong>de</strong>cuados <strong>en</strong> cada caso con objeto, por ejemplo, <strong>de</strong> mejorar el resultado <strong>de</strong> las v<strong>en</strong>tas,<br />
llegar a un segm<strong>en</strong>to específico <strong>de</strong> la población, etcétera. En la <strong>traducción</strong>, por<br />
consigui<strong>en</strong>te, podrá a veces primar una i<strong>de</strong>a no contemplada <strong>en</strong> el original porque <strong>los</strong><br />
factores cambian también <strong>de</strong> una l<strong>en</strong>gua a otra, <strong>de</strong> una realidad a otra (inexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una<br />
expresión o i<strong>de</strong>a, difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> las connotaciones, intolerancia <strong>de</strong> un concepto, etcétera),<br />
o porque la int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l anunciante es s<strong>en</strong>cillam<strong>en</strong>te distinta. Cambia la int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l<br />
mismo modo que pue<strong>de</strong> cambiar el escopo. Una i<strong>de</strong>a fundam<strong>en</strong>tal es que cualquier<br />
escopo es válido y pue<strong>de</strong> originar por lo tanto difer<strong>en</strong>tes traducciones. Como se asume<br />
que ninguna habría <strong>de</strong> ser mejor que otra, por el hecho <strong>de</strong> ser motivada, no t<strong>en</strong>dría<br />
tampoco s<strong>en</strong>tido criticar su forma, tan sólo sus consecu<strong>en</strong>cias, que es como <strong>de</strong>cir <strong>en</strong><br />
publicidad su eficacia. Si se comparan, por ejemplo, las campañas francesa y española <strong>de</strong><br />
MCDONALDS, se verá cómo la primera va dirigida claram<strong>en</strong>te a un público juv<strong>en</strong>il, y la<br />
segunda al infantil. Esta i<strong>de</strong>a ya la poníamos <strong>de</strong> relieve anteriorm<strong>en</strong>te, y <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra su<br />
razón <strong>de</strong> ser <strong>en</strong> este <strong>en</strong>foque pragmático.<br />
Katharina Reiss (1984) completaría la teoría <strong>de</strong> Vermeer, introduci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> su<br />
análisis el concepto <strong>de</strong> “funcionalidad”, que adquiere especial interés <strong>en</strong> el caso que nos<br />
ocupa. Para estos teóricos, la <strong>traducción</strong> vi<strong>en</strong>e siempre <strong>en</strong>marcada <strong>en</strong> unas exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />
partida, <strong>en</strong> la función que asume <strong>en</strong> el marco comunicativo, y <strong>en</strong> las coord<strong>en</strong>adas espaciotemporales.<br />
El objetivo <strong>de</strong>l texto y <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong> pued<strong>en</strong> verse afectados distintam<strong>en</strong>te<br />
y variar <strong>de</strong> un lugar a otro, <strong>de</strong> una l<strong>en</strong>gua a otra y según la época o el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que<br />
se produzca. La posibilidad o no <strong>de</strong> cumplir <strong>de</strong> modo óptimo el propósito <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong><br />
está también <strong>en</strong> relación directa con las circunstancias <strong>de</strong> la cultura receptora, que es la<br />
que a la postre recibe el texto, y con el nuevo contexto refer<strong>en</strong>cial, pues al transformarse<br />
se produce una importante modificación <strong>de</strong> todos <strong>los</strong> factores.<br />
La <strong>traducción</strong> <strong>de</strong> la publicidad cobra sin duda distinto s<strong>en</strong>tido <strong>en</strong> cada sociedad y<br />
cultura <strong>en</strong> cuanto ha <strong>de</strong> adaptarse a nuevos refer<strong>en</strong>tes y circunstancias. Por otra parte, es<br />
obvio que cuanto mayor sea la proximidad <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> receptores <strong>de</strong> uno y otro texto -el<br />
original y el traducido-, mayores serán las posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tar<strong>los</strong> <strong>de</strong> modo<br />
análogo, y <strong>de</strong> servirse <strong>de</strong> la literalidad. Aunque la publicidad pue<strong>de</strong> también ayudar a crear<br />
esa s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> cercanía <strong>en</strong> lo lejano, ya que ti<strong>en</strong>e el don <strong>de</strong> transportarnos hacia<br />
mundos imaginarios o subliminales. La situación y <strong>los</strong> receptores, se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
importantes factores pragmáticos y ejes básicos <strong>de</strong> la formulación <strong>de</strong> las teorías <strong>de</strong><br />
Vermeer o <strong>de</strong> Reiss.<br />
Christiane Nord (1992), preocupada por dar solución a <strong>los</strong> problemas prácticos y<br />
profesionales, recogió <strong>los</strong> conceptos anteriores y amplió su horizonte poni<strong>en</strong>do mayor<br />
énfasis <strong>en</strong> la función <strong>de</strong>l texto <strong>de</strong> llegada y <strong>en</strong> la responsabilidad <strong>de</strong>l traductor, la persona<br />
realm<strong>en</strong>te más indicada para valorar la <strong>traducción</strong>, y que sería el <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> comprobar<br />
<strong>los</strong> textos, t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta su compatibilidad, el grado <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l nuevo receptor<br />
y, <strong>en</strong> una palabra, las posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> su <strong>traducción</strong>. No se olvi<strong>de</strong>, sin embargo, que <strong>en</strong> el<br />
caso <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong> publicitaria esta responsabilidad recae muchas veces <strong>en</strong> una<br />
ag<strong>en</strong>cia, que actúa corporativam<strong>en</strong>te y busca optimizar resultados. Nord c<strong>en</strong>trará su<br />
“estrategia” -palabra que <strong>de</strong>fine también el plan <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong>l creador publicitario- <strong>en</strong><br />
la búsqueda <strong>de</strong> técnicas y procedimi<strong>en</strong>tos para producir un texto funcional. Su mo<strong>de</strong>lo<br />
t<strong>en</strong>drá <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta factores lingüísticos (normas léxicas, morfológicas, sintácticas,<br />
prosódicas, etcétera) y extralingüísticos (rasgos id<strong>en</strong>tificadores como quién habla, para<br />
quién o por qué). En <strong>los</strong> anuncios publicitarios es es<strong>en</strong>cial compaginar ambos, sobre todo<br />
cuando <strong>los</strong> segundos pued<strong>en</strong> hacer variar la producción <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>saje <strong>en</strong> la l<strong>en</strong>gua <strong>de</strong><br />
llegada. El interés <strong>de</strong> este planteami<strong>en</strong>to para el traductor es manifiesto, pues procura la<br />
resolución <strong>de</strong> problemas puntuales (construcción <strong>de</strong> tal o cual figura <strong>de</strong> la retórica,<br />
75
ANTONIO BUENO GARCÍA–ENFOQUES TEÓRICOS DE LA TRADUCCIÓN PUBLICITARIA<br />
<strong>traducción</strong> <strong>de</strong>l nombre propio, <strong>de</strong> la metáfora, etcétera), que aparec<strong>en</strong> constantem<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
su trabajo y que exig<strong>en</strong> una respuesta clara por su parte.<br />
Las difer<strong>en</strong>cias culturales son problemas específicos a <strong>los</strong> que el traductor<br />
constantem<strong>en</strong>te se ve <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado; y su <strong>en</strong>foque ha sido el interés <strong>de</strong> estas <strong>corri<strong>en</strong>tes</strong><br />
lingüístico-pragmáticas, pero alcanzan sin duda un gran alto grado <strong>de</strong> interés <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
planteami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> otras escuelas traductológicas.<br />
La publicidad es reflejo <strong>de</strong> la cultura y <strong>de</strong> la sociedad<br />
Hay una cosa clara, y es que para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r la publicidad -y mucho más aún su<br />
<strong>traducción</strong>-, no basta con conocer <strong>los</strong> códigos lingüísticos. Es preciso conocer también<br />
otros, <strong>los</strong> culturales, que <strong>en</strong>globarían un sinfín <strong>de</strong> aspectos: políticos, sociales, artísticos,<br />
literarios, geográficos, etcétera (cfr. concepto <strong>de</strong> ethos cultural <strong>de</strong> Hernán<strong>de</strong>z Sacristán, o <strong>de</strong><br />
culturema, <strong>de</strong>sarrollado por otros autores). Para Dirk Delabastita (1990), las relaciones<br />
<strong>en</strong>tre <strong>traducción</strong> y cultura son <strong>de</strong> naturaleza intrínseca: se hace imposible mant<strong>en</strong>er que<br />
<strong>los</strong> <strong>estudios</strong> <strong>de</strong> <strong>traducción</strong> puedan rechazar <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> diálogo con un ext<strong>en</strong>so campo <strong>de</strong><br />
disciplinas. El texto publicitario -al igual que suce<strong>de</strong> con la literatura- es un claro<br />
expon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la realidad sociocultural <strong>de</strong> una l<strong>en</strong>gua o <strong>de</strong> un país <strong>de</strong>terminado; su<br />
naturaleza es dinámica y metamórfica: la influ<strong>en</strong>cia que recibe es quizás comparable a la<br />
que ejerce. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas culturales, la publicidad juega un papel creativo e<br />
innovador, y cada vez más significativo; se la <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> como parte integrante <strong>de</strong> la cultura<br />
-<strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua original y receptora- y no como mera expresión <strong>de</strong> un m<strong>en</strong>saje comercial,<br />
propagandístico, etc. Las <strong>de</strong>cisiones que afectan al cont<strong>en</strong>ido publicitario como a su<br />
<strong>traducción</strong> (lingüísticas, estéticas, etcétera) son cambiantes a lo largo <strong>de</strong> <strong>los</strong> años o <strong>en</strong> las<br />
difer<strong>en</strong>tes socieda<strong>de</strong>s (incluso <strong>en</strong> pequeños grupos <strong>de</strong> ella).<br />
Los postulados <strong>de</strong> la corri<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l polisistema, con su constatación hecha <strong>de</strong> todos<br />
estos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> variabilidad y su concepción <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong> como f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />
inmerso <strong>en</strong> un conjunto <strong>de</strong> co-sistemas semióticos relacionados <strong>en</strong>tre sí <strong>de</strong> forma<br />
dinámica y regulado por normas históricas (Ev<strong>en</strong>-Zohar, 1978) v<strong>en</strong>dría a <strong>de</strong>terminar un<br />
marco <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l hecho traductológico <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, y <strong>en</strong> particular <strong>de</strong>l que nos<br />
ocupa, el <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong> subordinada, publicitaria. Sin duda sus consecu<strong>en</strong>cias<br />
posteriores (teoría <strong>de</strong> las normas, <strong>de</strong> la manipulación, etcétera) v<strong>en</strong>drían a aportar más<br />
luces al f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> la compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> la propia <strong>traducción</strong>, y por ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> ramas <strong>de</strong><br />
comunicación social como la publicitaria.<br />
Las <strong>de</strong>cisiones tomadas <strong>en</strong> cada mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong> no están <strong>de</strong>sprovistas<br />
<strong>de</strong> manipulación (<strong>de</strong>l anunciante o la ag<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> la publicidad; <strong>de</strong>l propio<br />
traductor o <strong>de</strong> <strong>los</strong> sectores editoriales <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong>). Un anuncio<br />
publicitario ti<strong>en</strong>e un valor mediático importante: ha sido realizado con la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> influir <strong>en</strong><br />
la valoración <strong>de</strong> las cosas, <strong>en</strong> el cambio <strong>de</strong> actitud o <strong>en</strong> las <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> compra <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
receptores. Las herrami<strong>en</strong>tas utilizadas son, como se verá más a<strong>de</strong>lante, acciones sobre el<br />
propio l<strong>en</strong>guaje, las imág<strong>en</strong>es y la memoria. La <strong>traducción</strong> es también un producto <strong>de</strong><br />
presión y un ejercicio <strong>de</strong> control sobre la lectura <strong>de</strong>l texto original. Como dice Susan<br />
Basnett (1980), traducir es reescribir y, como toda reescritura, refleja una i<strong>de</strong>ología, una<br />
visión <strong>de</strong>l mundo. La int<strong>en</strong>cionalidad <strong>de</strong>l emisor y el escopo <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong>, como<br />
<strong>de</strong>cíamos antes, son aquí es<strong>en</strong>ciales. En tanto <strong>en</strong> cuanto su <strong>traducción</strong> no es inoc<strong>en</strong>te, ni<br />
pue<strong>de</strong> serlo, el traductor se convierte <strong>en</strong> creador <strong>de</strong> un texto distinto <strong>de</strong>l que elabora el<br />
autor original, <strong>de</strong>stinado a un segm<strong>en</strong>to preciso <strong>de</strong> la sociedad. Son <strong>los</strong> refracted texts <strong>de</strong><br />
76
ANTONIO BUENO GARCÍA–ENFOQUES TEÓRICOS DE LA TRADUCCIÓN PUBLICITARIA<br />
que hablaba Lefevere, esos textos realizados para una audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>terminada, que llevan<br />
el sello <strong>de</strong> su propia personalidad. Podríamos asimismo ver actuar <strong>los</strong> procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
control para que la publicidad o su <strong>traducción</strong> no subviertan las normas. Las restricciones<br />
vi<strong>en</strong><strong>en</strong> impuestas por ley (sobre el tabaco, el alcohol, <strong>los</strong> medicam<strong>en</strong>tos, etcétera), por<br />
asociaciones <strong>de</strong> autocontrol ético, también por intelectuales, que c<strong>en</strong>suran cualquier<br />
inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia, y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral por cualquier medio <strong>de</strong> información o <strong>de</strong> la administración<br />
que pue<strong>de</strong> c<strong>en</strong>surar o vetar un anuncio por ir contra sus normas o intereses. Pero al<br />
mismo tiempo que se produce el control sobre la actividad, se produce a veces también<br />
una respuesta por parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> anunciantes, burlando <strong>los</strong> preceptos para obt<strong>en</strong>er mejor<br />
r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to: la campaña incita a beber o a fumar, a pesar <strong>de</strong> advertir <strong>de</strong> su riesgo.<br />
Cualquier int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ocultación, y aquí, como hemos visto, provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> muchos intereses<br />
y sectores, lleva in<strong>de</strong>fectiblem<strong>en</strong>te a la manipulación.<br />
Entre <strong>los</strong> <strong>en</strong>foques más interesantes <strong>de</strong> esta nueva ori<strong>en</strong>tación surgida <strong>en</strong> círcu<strong>los</strong><br />
sobre todo <strong>de</strong> profesores <strong>de</strong> <strong>los</strong> Países Bajos e Israel (Lefevere, Holmes, Susan Basnett,<br />
Van d<strong>en</strong> Broeck, Ev<strong>en</strong>-Zohar, etc.) se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el <strong>de</strong> la teoría <strong>de</strong> las normas, elaborada<br />
por Gi<strong>de</strong>on Toury (1978). Para él la <strong>traducción</strong> obe<strong>de</strong>ce a una serie <strong>de</strong> reglas explícita o<br />
implícitam<strong>en</strong>te asumidas que provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> la propia idiosincrasia lingüística, <strong>de</strong>l interés<br />
específico <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>saje o <strong>de</strong> la sociedad, y que se llevan a la práctica <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la<br />
ejecución <strong>de</strong> la propia <strong>traducción</strong>. Son las célebres normas matriciales (que se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
cu<strong>en</strong>ta antes <strong>de</strong> la operación), operativas o finales (durante o al final), y que cambian con<br />
arreglo a las l<strong>en</strong>guas, al tiempo o al espacio, y sobre todo al acto comunicativo (<strong>en</strong><br />
publicidad también existe, aunque es diferido).<br />
La transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un anuncio a otra l<strong>en</strong>gua obe<strong>de</strong>cería a <strong>los</strong> mismos principios<br />
aquí expuestos, y se llevaría a cabo según sus propios intereses y criterios. Lo que hoy<br />
consi<strong>de</strong>ramos <strong>traducción</strong> <strong>en</strong> el mundo <strong>de</strong> la publicidad y que muchas veces está más cerca<br />
<strong>de</strong> la adaptación, no es lo mismo que se p<strong>en</strong>saba, por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>los</strong> años cincu<strong>en</strong>ta, y a<br />
bu<strong>en</strong> seguro distará <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tar lo mismo d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> un tiempo. Los sistemas<br />
refer<strong>en</strong>ciales son cambiantes y la publicidad, como la <strong>traducción</strong>, están <strong>en</strong> continua<br />
evolución, avanzando al ritmo <strong>de</strong> las posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la comunicación humana.<br />
Hasta aquí el resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>foques teóricos más interesantes que incid<strong>en</strong> <strong>en</strong> la<br />
compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l texto o discurso publicitario y <strong>en</strong> el problema <strong>de</strong> su <strong>traducción</strong>. De el<strong>los</strong><br />
se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> que es máximo el interés que el problema <strong>de</strong>spierta <strong>en</strong> todas las escuelas,<br />
pero que es necesario realizar un esfuerzo para incidir <strong>en</strong> la realidad práctica y concreta <strong>de</strong><br />
la actividad diaria y profesional, dada la <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> trabajo. Hay, <strong>en</strong> este<br />
s<strong>en</strong>tido, un gran camino por hacer, pero ll<strong>en</strong>o <strong>de</strong> excel<strong>en</strong>tes perspectivas, pues, a t<strong>en</strong>or <strong>de</strong><br />
lo observado (aparición <strong>de</strong> trabajos <strong>de</strong> investigación, libros, celebración <strong>de</strong> congresos…),<br />
empieza a dar ya sus frutos.<br />
77
BIBLIOGRAFÍA<br />
ANTONIO BUENO GARCÍA–ENFOQUES TEÓRICOS DE LA TRADUCCIÓN PUBLICITARIA<br />
BASSNET-MCGUIRE, Susan. Translation Studies. Londres: Methu<strong>en</strong>, 1980.<br />
———; LEFEVERE, André (eds.) Translation, History & Culture. Londres y Nueva York:<br />
Pinter Publishers, 1990.<br />
BLUM-KULKA, S.; HOUSE, J.; KASPER, G. Cross-Cultural Pragmatics: Request and Apologies.<br />
Norwood, N.J.: Ablex Publishing Corporation, 1989.<br />
BUENO GARCÍA, Antonio. Publicidad y <strong>traducción</strong>. Vertere. Monográficos <strong>de</strong> la Revista<br />
Herm<strong>en</strong>eus, Nº 2. Facultad <strong>de</strong> Traducción e Interpretación <strong>de</strong> Soria, Universidad<br />
<strong>de</strong> Valladolid, 2000.<br />
COOK, G. The Discourse of Advertising. Londres: Routledge, 1992.<br />
DELABASTITA, Dirk. “Translation and Mass-Communication: Film and T.V. Translation<br />
as Evid<strong>en</strong>ce of Cultural Dynamics”. Babel. 1989, vol. 35 (4), pp. 193-218.<br />
———. “Translation and the mass media”. En BASSNETT, S.; LEFEVERE, A. 1990, pp.<br />
97-109.<br />
EVEN-ZOHAR, Itamar. “Polysystem Theory”. Poetics Today. 1979, vol. 1 (1-2), pp. 287-<br />
310.<br />
———. “Translation Theory Today. A Call for Transfer Theory”. Poetics Today. 1981, vol.<br />
2 (4), pp. 1-7.<br />
———; TOURY, Gi<strong>de</strong>on (eds.) Theory of Translation and Intercultural Relations. Tel Aviv,<br />
Poetics Today. 1981, vol. 2 (4).<br />
HERMANS, Theo (ed.) The Manipulation of Literature: Studies in Literary Translation. London:<br />
Croom & Helm, 1985.<br />
HERNÁNDEZ SACRISTÁN, Car<strong>los</strong>. Cultura y acción comunicativa. Introducción a la pragmática<br />
intercultural. Barcelona: Octaedro, 1999.<br />
HOLMES, James S.; HAAN, Fr. <strong>de</strong>; POPOVIC, A. (eds.) The Nature of Translation: Essays on<br />
the Theory and Practice of Literary Translation. La Haya y París: Mouton, 1970.<br />
———; LAMBERT, J.; VAN DEN BROECK, R.; LEFEVERE A. (eds.) Literature and<br />
Translation: New Perspectives in Literary Studies. Lovaina: ACCO, 1978.<br />
HURTADO ALBIR, Amparo. 1991. La notion <strong>de</strong> fidélité <strong>en</strong> traduction. París: Didier Érudition,<br />
1991.<br />
78
ANTONIO BUENO GARCÍA–ENFOQUES TEÓRICOS DE LA TRADUCCIÓN PUBLICITARIA<br />
LEVINSON, S. C. Pragmatics. Cambridge: Cambridge University Press, 1983 (Versión<br />
española: Pragmática. Trad.: África Rubiés. Barcelona: Tei<strong>de</strong>, 1989).<br />
MARTÍN, Merce<strong>de</strong>s; VÉGLIA Arlette; SEVILLA, Julia. “La <strong>traducción</strong> y <strong>los</strong> anuncios<br />
publicitarios”. Revista <strong>de</strong> Filología Francesa. Madrid: Ed. Complut<strong>en</strong>se, 1992, vol. 1,<br />
pp. 281-291.<br />
NEWMARK. Peter. Approaches to Translation. Oxford: Pergamon, 1981.<br />
———. A Textbook of Translation. Londres: Pr<strong>en</strong>tice Hall, 1988 (Versión española:<br />
Manual <strong>de</strong> <strong>traducción</strong>. Trad.: Virgilio Moya. Madrid: Cátedra, 1992).<br />
NORD, Christiane. “Text Analysis in Translator Training”. En DOLLERUP, Cay;<br />
LODDEGAARD, Anne (eds.) Teaching Translation and Interpreting. Training, tal<strong>en</strong>t and<br />
Experi<strong>en</strong>ce. Amsterdam/Fila<strong>de</strong>lfia: John B<strong>en</strong>jamins, 1992.<br />
ORTEGA, Enrique. La comunicación publicitaria. Madrid: Ed. Pirámi<strong>de</strong>, 1997.<br />
RABADÁN, Rosa. Equival<strong>en</strong>cia y <strong>traducción</strong>. Problemática <strong>de</strong> la equival<strong>en</strong>cia translémica inglésespañol.<br />
León: Servicio <strong>de</strong> Publicaciones <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> León, 1991.<br />
REISS, Katharina; VERMEER, Hans J. Fundam<strong>en</strong>tos para una teoría funcional <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong>.<br />
Trad.: Sandra GARCÍA; Celia MARTÍN. Madrid: Akal, 1996 [Grundlegung einer<br />
allgemein<strong>en</strong> Translationstheory. Tubinga: Niemeyer. 1984].<br />
SEARLE, J. “The classification of illocutionary acts”. Language in Society. 1976, vol. 5, pp.<br />
1-24.<br />
TATILON, Clau<strong>de</strong>. “Traduire la parole publicitaire”. La Linguistique. 1978, vol. 14-1 (7),<br />
pp. 6-87.<br />
———. “Le texte publicitaire: traduction ou adaptation?” Meta. 1990, vol. XXXV (1),<br />
pp. 243-246.<br />
TOURY, Gi<strong>de</strong>on. “The Nature and Role of Norms in Literary Translation”. En HOLMES,<br />
J. et al. (eds.), 1978, pp. 83-100.<br />
———. In Search of a Theory of Translation. Tel Aviv: Porter Institute for Poetics and<br />
Semiotics, 1980.<br />
———. “A Rationale for Descriptive Translation”. En HERMANS, Theo (ed.) 1985, pp.<br />
16-41.<br />
VAN DEN BROECK, Raymond. “The Limits of Translatability Exemplified by Metaphor<br />
Translation”. En EVEN-ZOHAR, Itamar; TOURY, Gi<strong>de</strong>on (eds.) 1981, pp. 73-87.<br />
———. “Second Thourghts on Translation Criticism. A Mo<strong>de</strong>l of its Analytic Function”.<br />
En HERMANS, Theo (ed.) 1985, pp. 54-62.<br />
79
ANTONIO BUENO GARCÍA–ENFOQUES TEÓRICOS DE LA TRADUCCIÓN PUBLICITARIA<br />
VERMEER, Hans J. Translation Theory and Linguistics. En ROINILA, Pauli; ORFANAS,<br />
Rita; TIRKKONEN-CONDIT, Sonja (eds.) Jo<strong>en</strong>suu: Näkökphtina Käänämis<strong>en</strong><br />
tuckimuksesta Jo<strong>en</strong>suun Kokeakoulu, 1983, pp. 1-10.<br />
VIDAL CLARAMONTE, Mª Carm<strong>en</strong> África. Traducción, manipulación, <strong>de</strong>sconstrucción.<br />
Salamanca: Colegio <strong>de</strong> España, Biblioteca Filológica. 1995.<br />
80
J. M. BUSTOS GISBERT–TRANSFERENCIA DIAFÁSICA EN LA EXPRESIÓN ESCRITA EN LENGUA MATERNA<br />
TRANSFERENCIA DIAFÁSICA EN LA EXPRESIÓN ESCRITA EN<br />
LENGUA MATERNA<br />
1. INTRODUCCIÓN<br />
81<br />
JOSÉ MANUEL BUSTOS GISBERT<br />
Universidad <strong>de</strong> Salamanca<br />
Los avances efectuados <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> la Sociolingüística han supuesto una<br />
importante r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> las perspectivas asumidas a la hora <strong>de</strong> analizar <strong>los</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />
lingüísticos, al tiempo que nos han proporcionado conceptos fundam<strong>en</strong>tales 1 . De <strong>en</strong>tre<br />
el<strong>los</strong>, nos interesa <strong>de</strong>stacar ahora éstos:<br />
Exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes registros <strong>de</strong> naturaleza diafásica. Éstos se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
términos <strong>de</strong> las condiciones <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno comunicativo: condiciones <strong>de</strong><br />
producción y <strong>de</strong> recepción, características psicosociales <strong>de</strong>l emisor y <strong>de</strong>l<br />
<strong>de</strong>stinatario, rasgos caracterizadores <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> discurso y tradición<br />
textual <strong>en</strong> la que se implique, etc.<br />
El estudio <strong>de</strong> tales registros no se <strong>de</strong>be limitar al análisis <strong>de</strong> conceptos<br />
polares como son HABLADO/ESCRITO o FORMAL/INFORMAL. De la<br />
combinación <strong>de</strong> estas dos oposiciones surge un abanico mucho más<br />
amplio con el que dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes registros utilizados 2 .<br />
En las comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> hablantes <strong>en</strong>contramos individuos que dominan<br />
un código elaborado o un código restringido según el número <strong>de</strong><br />
registros a <strong>los</strong> que son capaces <strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r.<br />
Sin duda, <strong>los</strong> conceptos <strong>en</strong>unciados previam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> <strong>los</strong> problemas<br />
<strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> la formación <strong>de</strong> traductores, han <strong>de</strong> ponerse <strong>en</strong> relación con las sigui<strong>en</strong>tes<br />
realida<strong>de</strong>s:<br />
Muchos <strong>de</strong> <strong>los</strong> estudiantes <strong>de</strong> <strong>traducción</strong> muestran al principio <strong>de</strong> su<br />
instrucción un dominio <strong>de</strong> un código restringido que se limita,<br />
normalm<strong>en</strong>te al registro informal oral y, <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida, al informal<br />
escrito. Por ello, su capacidad para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse a la producción<br />
correspondi<strong>en</strong>te a un bu<strong>en</strong> número <strong>de</strong> géneros textuales resulta muy<br />
limitada 3 . Dicho <strong>de</strong> otro modo, se <strong>de</strong>tectan <strong>en</strong> el<strong>los</strong> insufici<strong>en</strong>cias<br />
evid<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> la actuación cuando se les exige hacer uso <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>terminados registros escritos.<br />
Tal hecho ti<strong>en</strong>e como efecto inmediato que efectú<strong>en</strong> procesos <strong>de</strong><br />
transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>los</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong> expresión propios <strong>de</strong>l registro<br />
1 El lector interesado pue<strong>de</strong> consultar, <strong>en</strong>tre otros, <strong>los</strong> textos <strong>de</strong> H. López Morales (1989) o <strong>de</strong> F. Mor<strong>en</strong>o (1998).<br />
2 Este aspecto está ampliam<strong>en</strong>te tratado <strong>en</strong> J. J. Bustos Tovar (1995).<br />
3 Ent<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do ahora el concepto <strong>de</strong> GÉNERO tal y como lo <strong>de</strong>fin<strong>en</strong>, <strong>en</strong>tre otros, Günthner y Knoblauch (1995) y<br />
Maingu<strong>en</strong>eau (1996), como mo<strong>de</strong><strong>los</strong> comunicativos <strong>de</strong>finidos conv<strong>en</strong>cionalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> puntos <strong>de</strong> vista históricos,<br />
sociales y culturales.
J. M. BUSTOS GISBERT–TRANSFERENCIA DIAFÁSICA EN LA EXPRESIÓN ESCRITA EN LENGUA MATERNA<br />
dominado a sus actuaciones <strong>en</strong> <strong>los</strong> registros y <strong>en</strong> <strong>los</strong> géneros textuales<br />
<strong>de</strong>sconocidos.<br />
Este estado <strong>de</strong> cosas parece t<strong>en</strong>er su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong>, al m<strong>en</strong>os, <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes factores:<br />
La at<strong>en</strong>ción virtualm<strong>en</strong>te nula que se presta <strong>en</strong> la <strong>en</strong>señanza primaria y<br />
secundaria españolas a la instrucción <strong>en</strong> el dominio <strong>de</strong> registros diversos<br />
y, subsidiariam<strong>en</strong>te, a la formación <strong>de</strong>stinada a la producción escrita <strong>en</strong><br />
el <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados géneros textuales. Es un lugar común <strong>en</strong>tre<br />
<strong>los</strong> doc<strong>en</strong>tes quejarse amargam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> que <strong>los</strong> planes <strong>de</strong> <strong>estudios</strong><br />
<strong>de</strong>muestran un acercami<strong>en</strong>to a <strong>los</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os lingüísticos <strong>en</strong> el que se<br />
presta mucha más at<strong>en</strong>ción a <strong>los</strong> compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> naturaleza sistémica<br />
que a lo que ti<strong>en</strong>e que ver con el uso efectivo <strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua <strong>en</strong> tanto que<br />
instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> comunicación. En la actualidad es cierto que se está<br />
tratando <strong>de</strong> dar solución a estas insufici<strong>en</strong>cias pero todavía no se<br />
observa una mejora palpable <strong>en</strong> las capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>mostradas por bu<strong>en</strong>a<br />
parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> alumnos que llegan a nuestras aulas.<br />
El escaso interés g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>los</strong> apr<strong>en</strong>dices a la hora <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse a<br />
textos correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>los</strong> registros formales. En tanto que<br />
conocedores <strong>de</strong> un código restringido, no son consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> la utilidad<br />
objetiva que emana <strong>de</strong> dominar otros registros: <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> que no <strong>los</strong><br />
necesitan <strong>en</strong> su vida cotidiana. Por lo tanto, el nivel <strong>de</strong> motivación para<br />
acce<strong>de</strong>r a el<strong>los</strong> es muy m<strong>en</strong>guado.<br />
Así pues, nos <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> numerosas ocasiones <strong>en</strong> las que el apr<strong>en</strong>diz<br />
soluciona sus problemas <strong>de</strong> déficit expresivo reasignando mo<strong>de</strong><strong>los</strong> expresivos <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
registros y <strong>de</strong> <strong>los</strong> géneros textuales que domina a cualquier otro con el que se ti<strong>en</strong>e que<br />
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar. El problema, a<strong>de</strong>más, se increm<strong>en</strong>ta si se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta otra serie <strong>de</strong> hechos,<br />
como son <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes:<br />
Normalm<strong>en</strong>te, el estudiante ha adquirido el registro informal al marg<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> una formación programada. Esto significa que lo domina pero que<br />
carece <strong>de</strong> un conocimi<strong>en</strong>to objetivo <strong>de</strong> su estructura, <strong>de</strong> su naturaleza y<br />
<strong>de</strong> sus rasgos difer<strong>en</strong>ciadores <strong>en</strong> relación con otros. El estudiante utiliza<br />
pero <strong>de</strong>sconoce la norma correspondi<strong>en</strong>te a dicho registro.<br />
Hasta hace bi<strong>en</strong> poco ap<strong>en</strong>as hemos contado con <strong>estudios</strong> consist<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> dicho código informal. De hecho, la mayor parte <strong>de</strong> las <strong>de</strong>scripciones<br />
<strong>de</strong>l sistema lingüístico se ha c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> el registro formal escrito. Es<br />
frecu<strong>en</strong>te, a<strong>de</strong>más, observar cómo las variantes informales se califican<br />
<strong>de</strong> incompletas, incorrectas o imperfectas <strong>en</strong> relación con las primeras.<br />
El estudiante <strong>de</strong>be prepararse para dominar el código formal escrito <strong>en</strong><br />
términos <strong>de</strong> actuación, para lo cual tampoco contamos con<br />
<strong>de</strong>scripciones firmes.<br />
En las páginas sigui<strong>en</strong>tes vamos a tratar <strong>de</strong> proporcionar respuestas para alguno <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> problemas que hemos ido apuntando. Si asumimos que se efectúa el proceso <strong>de</strong><br />
transfer<strong>en</strong>cia antes <strong>de</strong>scrito, se hace necesario resumir <strong>de</strong> manera g<strong>en</strong>érica las características<br />
propias <strong>de</strong>l discurso coloquial y ver <strong>en</strong> qué se traduce tal interfer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> términos<br />
82
J. M. BUSTOS GISBERT–TRANSFERENCIA DIAFÁSICA EN LA EXPRESIÓN ESCRITA EN LENGUA MATERNA<br />
textuales. Sólo conoci<strong>en</strong>do la causa <strong>de</strong>l error será posible proponer una terapia que le dé<br />
solución 4 .<br />
2. DEL REGISTRO COLOQUIAL AL REGISTRO ESCRITO<br />
Sin ninguna duda, hasta hace muy poco contábamos con escasos int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>l llamado español coloquial. En la actualidad, no obstante, exist<strong>en</strong> numerosos<br />
trabajos a <strong>los</strong> que el lector interesado pue<strong>de</strong> acudir 5 . De cualquier modo, nosotros nos<br />
vamos a limitar voluntariam<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> realizados por A. Briz y A. Narbona. La razón es<br />
simple: su clasificación <strong>de</strong> <strong>los</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os propios <strong>de</strong>l registro que nos ocupa nos permite<br />
observar <strong>los</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una forma mucho más evid<strong>en</strong>te. De manera<br />
g<strong>en</strong>eral parece oportuno ahora que recor<strong>de</strong>mos cómo A. Briz (1998) clasifica <strong>los</strong><br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>en</strong> cinco gran<strong>de</strong>s grupos: estrategias sintácticas, estrategias contextuales, rasgos<br />
propios <strong>de</strong> la repres<strong>en</strong>tación temporal y modal, estrategias fónicas, y estrategias léxicosemánticas.<br />
Utilizaremos tal división para organizar este apartado <strong>de</strong> nuestro trabajo.<br />
2.1. ESTRATEGIAS SINTÁCTICAS O DE CONSTRUCCIÓN.<br />
El punto <strong>de</strong> partida es el hecho <strong>de</strong> que el hablante carece <strong>de</strong> un tiempo <strong>de</strong><br />
planificación <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>saje, lo que se traduce <strong>en</strong> un escaso control sobre la producción. Esta<br />
limitación ti<strong>en</strong>e efectos que se observan <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes planos sintácticos. Veamos cuáles<br />
son cada uno <strong>de</strong> el<strong>los</strong>:<br />
2.1.1. Estructura sintáctica: concat<strong>en</strong>ación, unión abierta y ord<strong>en</strong> pragmático.<br />
Como nos recuerda A. Narbona (1989), frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>los</strong> <strong>en</strong>unciados se añad<strong>en</strong><br />
al discurso a medida que vi<strong>en</strong><strong>en</strong> a la m<strong>en</strong>te. De ello <strong>de</strong>riva una sintaxis acumulada y no<br />
incrustada ni jerarquizada Nos hallamos ante una unión muy elem<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>unciados,<br />
sin gran<strong>de</strong>s ataduras sintácticas, que permit<strong>en</strong> parcelar, incluir ro<strong>de</strong>os, reformular, etc.<br />
Des<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista conectivo, nos <strong>en</strong>contramos con un sistema muy<br />
elem<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> conexiones oracionales, con una constante aparición <strong>de</strong> uniones <strong>de</strong> naturaleza<br />
ilativa. Asimismo, se observa cómo <strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cohesión sufr<strong>en</strong> constantes<br />
reasignaciones funcionales.<br />
En tercer lugar, se observa que se produce una sustitución <strong>de</strong> la cohesión sintáctica<br />
por otra <strong>de</strong> naturaleza semántico-pragmática. De este hecho <strong>de</strong>riva que sea habitual<br />
<strong>de</strong>tectar que <strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos discursivos se ord<strong>en</strong>an at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a su función pragmática e<br />
informativa. Así, serán frecu<strong>en</strong>tes las inversiones <strong>de</strong> posición con una función anticipadora<br />
y <strong>los</strong> procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> topicalización con el objetivo <strong>de</strong> efectuar un realce informativo.<br />
Estos procesos se combinan habitualm<strong>en</strong>te con una <strong>en</strong>tonación <strong>de</strong>terminada.<br />
4 Por lo limitado <strong>de</strong> este trabajo, nos c<strong>en</strong>traremos <strong>de</strong> manera casi exclusiva <strong>en</strong> errores que se <strong>de</strong>tectan <strong>en</strong> el plano<br />
oracional, aun cuando el lector podrá también <strong>en</strong>contrar ejemp<strong>los</strong> estrictam<strong>en</strong>te discursivos.<br />
5 Sin ánimo <strong>de</strong> querer ser exhaustivos, habría que citar, <strong>en</strong>tre otros, trabajos como el <strong>de</strong> W. Beinhauer<br />
(1929/1991), A. Narbona (1989), A. Mª Vigara (1992), A. Briz (1998) y L. Cortés (1995).<br />
83
J. M. BUSTOS GISBERT–TRANSFERENCIA DIAFÁSICA EN LA EXPRESIÓN ESCRITA EN LENGUA MATERNA<br />
Finalm<strong>en</strong>te es necesario apuntar que el ord<strong>en</strong> sintáctico resulta con frecu<strong>en</strong>cia<br />
regulado por el contexto interactivo y la int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l hablante.<br />
Des<strong>de</strong> esta perspectiva, <strong>en</strong> la expresión escrita se efectúan diversos procesos <strong>de</strong><br />
transfer<strong>en</strong>cia, que po<strong>de</strong>mos resumir <strong>de</strong> la sigui<strong>en</strong>te manera 6 :<br />
T<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia al <strong>de</strong>sord<strong>en</strong> sintáctico/informativo y a la falta <strong>de</strong> relación<br />
<strong>en</strong>tre las unida<strong>de</strong>s adyac<strong>en</strong>tes 7 :<br />
Tras vivir un tiempo un matrimonio que ella p<strong>en</strong>saba que le estaba<br />
proporcionando un amor tranquilo y seguro, pero <strong>en</strong> realidad la t<strong>en</strong>ía sumida <strong>en</strong><br />
un letargo <strong>de</strong> vida vacía, y ll<strong>en</strong>a <strong>de</strong> <strong>de</strong>cepciones, un día <strong>de</strong>scubre la pasión<br />
amorosa junto a un guía turístico <strong>en</strong> un viaje a Turquía 8.<br />
Construcción <strong>de</strong> series <strong>de</strong> oraciones que podrían integrarse más <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
una perspectiva sintáctica. Uso <strong>de</strong> una sintaxis elem<strong>en</strong>tal y muy<br />
reiterativa:<br />
Ella se separa <strong>de</strong> él, cuando se marcha él le pi<strong>de</strong> que vuelva. Ella se niega,<br />
aunque es evid<strong>en</strong>te que volverá. Y vuelve, a pesar <strong>de</strong> no querer hacerlo, pero<br />
quiere <strong>de</strong>spedirse <strong>de</strong> él para siempre, <strong>en</strong> persona: es la séptima visita. Cuando él la<br />
ve se abalanza sobre ella, ella le aparta y le comunica su <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> alejarse <strong>de</strong>l<br />
mundo 9.<br />
Simplificación <strong>de</strong>l paradigma <strong>de</strong> <strong>en</strong>laces:<br />
El padre por supuesto nunca respon<strong>de</strong> a la carta. Y digo por supuesto<br />
porque por la forma <strong>en</strong> la que el padre se toma la marcha <strong>de</strong>l hijo, como una<br />
especie <strong>de</strong> traición. Como una traición a sus oríg<strong>en</strong>es, a la forma <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> su<br />
familia y a sus propios padres, pues con su marcha se iban también las <strong>últimas</strong><br />
posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> superviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la casa y la única esperanza <strong>de</strong> ayuda y compañía<br />
durante la cada vez más cercana y temida vejez <strong>de</strong> sus prog<strong>en</strong>itores. Por ello el<br />
padre le prohíbe a su hijo que vuelva a <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> su casa 10.<br />
Su hijo (Luis) estudiaba ing<strong>en</strong>iería <strong>de</strong> caminos. Aunque <strong>en</strong> la boda <strong>de</strong><br />
Luis, celebrada <strong>en</strong> Vila Valeria <strong>en</strong> 1982, éste le dio la gran sorpresa. No había<br />
terminado la carrera sino que se había <strong>de</strong>dicado a la magia 11.<br />
Uso impreciso <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> conjunciones. Incorporación <strong>de</strong> falsos<br />
conectores para proporcionar cohesión apar<strong>en</strong>te:<br />
También cree que está muerto a causa <strong>de</strong> una apuesta <strong>en</strong> la que se jugó la<br />
vida y que perdió, cuando era niño 12.<br />
6 Todos <strong>los</strong> ejemp<strong>los</strong> utilizados ti<strong>en</strong><strong>en</strong> su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> trabajos solicitados a estudiantes matriculados <strong>en</strong> las<br />
asignaturas L<strong>en</strong>gua Española I y L<strong>en</strong>gua Española II, correspondi<strong>en</strong>tes al primer año <strong>de</strong> la lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> Traducción e<br />
Interpretación <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> Salamanca. Des<strong>de</strong> aquí vaya nuestro agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to a todos el<strong>los</strong>.<br />
7 A partir <strong>de</strong> este mom<strong>en</strong>to trataremos <strong>de</strong> ilustrar cada proceso con un ejemplo. Incluiremos <strong>en</strong> una nota a pie <strong>de</strong><br />
página <strong>los</strong> com<strong>en</strong>tarios que sea necesario incorporar para explicar cada uno <strong>de</strong> el<strong>los</strong>.<br />
8 En este caso, el problema es doble. De un lado, la excesiva distancia <strong>en</strong>tre la subordinada temporal y la principal<br />
hace que el inciso resulte <strong>de</strong>masiado ext<strong>en</strong>so; <strong>de</strong> otro, se <strong>de</strong>tecta un error <strong>en</strong> la construcción <strong>de</strong> la segunda oración <strong>de</strong><br />
relativo. 9 La cohesión formal prácticam<strong>en</strong>te ha <strong>de</strong>saparecido y ha sido sustituida por una simple yuxtaposición <strong>de</strong><br />
oraciones don<strong>de</strong> la jerarquía sintáctica y, por ext<strong>en</strong>sión, informativa brilla por su aus<strong>en</strong>cia.<br />
10 En la primera parte <strong>de</strong>l ejemplo, se sustituye la conexión sintáctica por otra <strong>de</strong> naturaleza semántica basada <strong>en</strong><br />
la reiteración <strong>de</strong> un segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l discurso. Así ocurre con por supuesto y con como una traición. En la segunda parte, se utiliza<br />
<strong>de</strong> manera casi exclusiva la conexión mediante Y.<br />
11 El uso <strong>de</strong> Aunque resulta incorrecto <strong>en</strong> tanto que sustituye a un <strong>en</strong>lace opositivo.<br />
12 Obsérvese cómo la secu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> la que se jugó la vida y que perdió resulta incorrecta por la duplicación <strong>de</strong> la<br />
conjunción que.<br />
84
J. M. BUSTOS GISBERT–TRANSFERENCIA DIAFÁSICA EN LA EXPRESIÓN ESCRITA EN LENGUA MATERNA<br />
2.1.2. Parcelación.<br />
En <strong>los</strong> últimos años <strong>de</strong> la dictadura ser comuinista estaba <strong>de</strong> moda, por<br />
lo que el consumismo acabó por absorber<strong>los</strong> y <strong>de</strong>jaron <strong>de</strong> estar al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong>l<br />
sistema 13.<br />
Ruptura <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> previsible <strong>en</strong> el texto escrito. Oscurecimi<strong>en</strong>to y<br />
complicación <strong>en</strong> la interpretación correcta <strong>de</strong>l discurso:<br />
(Los intérpretes) suel<strong>en</strong> trabajar unas seis horas al día, <strong>de</strong> las cuales pasan<br />
a interpretar tan sólo durante un tercio <strong>de</strong> ese tiempo ya que suel<strong>en</strong> hacerlo,<br />
g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, por grupos <strong>de</strong> dos <strong>en</strong> cada cabina, alternándose, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> las<br />
interpretaciones simultáneas, cada veinte o treinta minutos. Durante el resto <strong>de</strong>l<br />
tiempo, suel<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tarse como simples oy<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> la sala con el fin <strong>de</strong> meterse <strong>en</strong> el<br />
contexto; lo que increm<strong>en</strong>ta notablem<strong>en</strong>te sus horas <strong>de</strong> trabajo si t<strong>en</strong>emos <strong>en</strong><br />
cu<strong>en</strong>ta, igualm<strong>en</strong>te, las numerosas horas <strong>de</strong> estudio y preparación individual acerca<br />
<strong>de</strong> la materia que tratar antes <strong>de</strong> cada interv<strong>en</strong>ción 14.<br />
Este procedimi<strong>en</strong>to consiste <strong>en</strong> segm<strong>en</strong>tar y dividir las unida<strong>de</strong>s sintácticas, con el<br />
objetivo <strong>de</strong> permitir incluir el máximo <strong>de</strong> información <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos segm<strong>en</strong>tados.<br />
Des<strong>de</strong> esta perspectiva se observa <strong>en</strong> el texto escrito una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a segm<strong>en</strong>tar y<br />
yuxtaponer unida<strong>de</strong>s perfectam<strong>en</strong>te integrables <strong>en</strong> unida<strong>de</strong>s formalm<strong>en</strong>te más complejas.<br />
Este hecho suele v<strong>en</strong>ir acompañado <strong>de</strong> una puntuación <strong>en</strong> la que <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes elem<strong>en</strong>tos<br />
parcelados se igualan <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> jerarquía informativa. Obsérvese el uso <strong>de</strong> la coma <strong>en</strong><br />
estos dos casos:<br />
2.1.3. Ro<strong>de</strong>o explicativo.<br />
El conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> idiomas, junto a su espíritu curioso, hac<strong>en</strong> que el intérprete<br />
pase mucho tiempo <strong>en</strong> t<strong>en</strong>sión, <strong>de</strong>bido a que les resulta muy difícil <strong>de</strong>sconectar y no prestar<br />
at<strong>en</strong>ción a lo que oye, ya que las palabras que llegan a su oído ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un significado, y él lo<br />
conoce 15.<br />
Otra <strong>de</strong> las características son las <strong>de</strong>scripciones, Eduardo M<strong>en</strong>doza nos sitúa<br />
perfectam<strong>en</strong>te la acción, cerrando así, el paso a la imaginación. Aunque dando una visión<br />
<strong>de</strong> conjunto, personalm<strong>en</strong>te a mí el libro me ha parecido interesante 16.<br />
La sintaxis coloquial <strong>de</strong>muestra una prefer<strong>en</strong>cia por usar paráfrasis y ro<strong>de</strong>os que<br />
hac<strong>en</strong> avanzar l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te la información y <strong>en</strong> la que se produce una acumulación <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>talles.<br />
En el texto escrito, tales t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias se traduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong> compositivos <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
que se <strong>de</strong>tectan las sigui<strong>en</strong>tes particularida<strong>de</strong>s:<br />
13 El uso <strong>de</strong> Por lo que plantea una relación <strong>de</strong> causa efecto que <strong>en</strong> realidad no existe.<br />
14 El ejemplo, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la primera parte, muestra una sintaxis innecesariam<strong>en</strong>te compleja. En la segunda,<br />
el lector pue<strong>de</strong> ver un caso <strong>en</strong> el que resulta inexacta, <strong>de</strong>bido a la puntuación utilizada, la construcción <strong>de</strong> la oración <strong>de</strong><br />
relativo <strong>en</strong>cabezada por lo que increm<strong>en</strong>ta.<br />
15 El autor <strong>de</strong> este fragm<strong>en</strong>to ha parcelado el texto <strong>en</strong> seis segm<strong>en</strong>tos idénticos, limitado cada uno <strong>de</strong> el<strong>los</strong> <strong>en</strong>tre<br />
comas. 16 Ocurre lo mismo que <strong>en</strong> el caso anterior. Ahora nos <strong>en</strong>contramos con cinco segm<strong>en</strong>tos a <strong>los</strong> que se asigna un<br />
valor similar.<br />
85
J. M. BUSTOS GISBERT–TRANSFERENCIA DIAFÁSICA EN LA EXPRESIÓN ESCRITA EN LENGUA MATERNA<br />
2.1.4. La redundancia.<br />
Inclusión <strong>de</strong> excesivos incisos y paráfrasis para garantizar la<br />
comunicación, especialm<strong>en</strong>te cuando se hace uso <strong>de</strong> un nivel léxico <strong>en</strong><br />
el que <strong>los</strong> usuarios se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> incómodos:<br />
D<strong>en</strong>uncia el alto grado <strong>de</strong> corrupción d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> gobierno, al que se<br />
refiere como una organización comparable a la mafia con sus compon<strong>en</strong>tes,<br />
“gángsters”, faltos <strong>de</strong> escrúpu<strong>los</strong> y moralidad, <strong>de</strong> manera que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> reparo<br />
alguno <strong>en</strong> poseer, por ejemplo, una empresa <strong>de</strong> teléfonos eróticos, o <strong>de</strong> contratar<br />
a algún matón para eliminar a cualquiera que pue<strong>de</strong> interponerse <strong>en</strong> sus planes <strong>de</strong><br />
hacer dinero 17.<br />
T<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a prolongar excesivam<strong>en</strong>te el período sintáctico,<br />
normalm<strong>en</strong>te mediante sintagmas preposicionales. De ello se traduce un<br />
ritmo informativo muy moroso:<br />
T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que las l<strong>en</strong>guas no son <strong>en</strong> absoluto sistemas<br />
parale<strong>los</strong>, <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos las dificulta<strong>de</strong>s que pue<strong>de</strong> suscitar la <strong>traducción</strong> <strong>de</strong> palabras<br />
sin equival<strong>en</strong>cias directas por medio <strong>de</strong> giros o, mucho más complicado, <strong>de</strong><br />
conceptos inexist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> la l<strong>en</strong>gua término 18.<br />
Pérez Reverte, reportero <strong>de</strong> pr<strong>en</strong>sa, radio y televisión durante la mayor<br />
parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> conflictos internacionales <strong>de</strong> <strong>los</strong> últimos veintiún años, nos relata a<br />
modo <strong>de</strong> novela reportaje lo que podríamos llamar la vida <strong>de</strong> un corresponsal <strong>de</strong><br />
guerra 19.<br />
Se observa <strong>en</strong> el discurso coloquial un alto grado <strong>de</strong> redundancia. La repetición se<br />
<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> como recurso <strong>de</strong> cohesión, como sistema para ret<strong>en</strong>er el turno conversacional o<br />
como mecanismo <strong>de</strong> naturaleza explicativa. Debe <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse que la redundancia pue<strong>de</strong> ser<br />
<strong>de</strong> naturaleza gramatical, semántica o léxica.<br />
En segundo lugar <strong>de</strong>be <strong>de</strong>stacarse que estos procedimi<strong>en</strong>tos van con frecu<strong>en</strong>cia<br />
acompañados por la creación <strong>de</strong> <strong>en</strong>unciados inconclusos.<br />
Des<strong>de</strong> esta perspectiva el texto <strong>de</strong> <strong>los</strong> apr<strong>en</strong>dices muestra con frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>fectos<br />
como <strong>los</strong> que a continuación se pres<strong>en</strong>tan:<br />
Exceso <strong>de</strong> redundancia informativa:<br />
He t<strong>en</strong>ido la impresión <strong>de</strong> estar ante uno <strong>de</strong> esos espejos <strong>de</strong> feria don<strong>de</strong><br />
la realidad se refleja, pero <strong>de</strong> forma grotesca, aum<strong>en</strong>tada y distorsionada 20.<br />
Los niños se pasaban el día jugando y eran bastante competitivos,<br />
continuam<strong>en</strong>te int<strong>en</strong>taban ser mejores que <strong>los</strong> <strong>de</strong>más 21.<br />
El único consuelo a su <strong>de</strong>sazón que <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra nuestro protagonista es un<br />
bigote postizo que se mandó hacer 22.<br />
17 Al igualar gobierno y mafia, el autor <strong>de</strong> este texto se ve <strong>en</strong> la obligación <strong>de</strong> proporcionar una amplia explicación<br />
que no parece necesaria.<br />
18 Se acumulan seis sintagmas preposicionales <strong>en</strong> la segunda parte <strong>de</strong>l fragm<strong>en</strong>to.<br />
19 El ritmo es aún más moroso <strong>en</strong> la medida <strong>en</strong> que la prolongación <strong>de</strong>l periodo sintáctico distancia <strong>en</strong> exceso el<br />
sujeto y el verbo <strong>de</strong> la oración principal.<br />
20 Si la imag<strong>en</strong> era grotesca, no hace falta apuntar que estaba distorsionada.<br />
21 Al utilizar el adjetivo competitivos, la segunda parte <strong>de</strong>l fragm<strong>en</strong>to es innecesaria.<br />
86
J. M. BUSTOS GISBERT–TRANSFERENCIA DIAFÁSICA EN LA EXPRESIÓN ESCRITA EN LENGUA MATERNA<br />
2.1.5. El estilo directo.<br />
Uso <strong>de</strong> la reiteración como procedimi<strong>en</strong>to cohesivo:<br />
El padre por supuesto nunca respon<strong>de</strong> a la carta. Y digo por supuesto<br />
porque por la forma <strong>en</strong> la que el padre se toma la marcha <strong>de</strong>l hijo, como una<br />
especia <strong>de</strong> traición. Como una traición a sus oríg<strong>en</strong>es, a la forma <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> su<br />
familia y a sus propios padres, pues con su marcha se iban también las <strong>últimas</strong><br />
posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> superviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la casa y la única esperanza <strong>de</strong> ayuda y compañía<br />
durante la cada vez más cercana y temida vejez <strong>de</strong> sus prog<strong>en</strong>itores. Por ello el<br />
padre le prohíbe a su hijo que vuelva a <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> su casa 23.<br />
Algo que también me ha sorpr<strong>en</strong>dido ha sido el comprobar la facilidad<br />
<strong>de</strong> unos oy<strong>en</strong>tes para aceptar todo lo que un intérprete está dici<strong>en</strong>do. Digo<br />
facilidad porque nadie pue<strong>de</strong> saber con certeza si es correcta o no la <strong>traducción</strong> 24.<br />
T<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a la inclusión <strong>de</strong> anacolutos <strong>en</strong> la construcción sintáctica.<br />
La historia <strong>de</strong> amor <strong>en</strong> sí es una crítica a la Iglesia o se podría concebir<br />
como tal, no hay que olvidar que Sor Consuelo comete un sacrilegio.<br />
Ante la negativa <strong>de</strong> la mujer él insiste y sugiere que vaya acompañada, a<br />
lo que ella no hace caso, y su sexta visita es <strong>en</strong> solitario 25.<br />
Es frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el discurso coloquial que se incluyan <strong>en</strong> él segm<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> estilo<br />
directo sin que se produzca para ello una transición formal. Como resultado <strong>de</strong> esto,<br />
po<strong>de</strong>mos dar con casos <strong>en</strong> el texto escrito <strong>de</strong> <strong>los</strong> principiantes <strong>en</strong> <strong>los</strong> que se observan<br />
confusiones frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> la construcción <strong>de</strong>l estilo directo e indirecto.<br />
La monja pasa la noche allí cuidando al bandolero <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>claraciones como “El<br />
Papa <strong>de</strong> Roma es una puta vieja y loca” 26.<br />
2.2. ESTRATEGIAS CONTEXTUALES.<br />
2.2.1. Elipsis, <strong>de</strong>ixis y susp<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>en</strong>unciados.<br />
Por argum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> economía lingüística, la norma coloquial consi<strong>de</strong>ra como<br />
aceptable la t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a la elisión y a la susp<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>ducibles <strong>de</strong>l contexto.<br />
Como resultado, el texto escrito pue<strong>de</strong> mostrar casos <strong>de</strong> elipsis inaceptables:<br />
Con respecto a la crisis económica, cuyos primeros síntomas aparec<strong>en</strong> ya <strong>en</strong> 1805,<br />
<strong>de</strong>cir que muchos factores influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> su aparición 27.<br />
El día <strong>de</strong> su boda con Carlota hizo partícipe a su prog<strong>en</strong>itor <strong>de</strong> su dicha<br />
comunicándole que su verda<strong>de</strong>ra vocación era ser mago.<br />
22 Como el bigote era postizo, es innecesario <strong>de</strong>cir que se lo mandó hacer.<br />
23 El ejemplo aparece apuntado antes. Por supuesto y Como una traición funcionan como elem<strong>en</strong>tos cohesivos.<br />
24 Ahora, la repetición <strong>de</strong> Facilidad permite al autor progresar informativam<strong>en</strong>te.<br />
25 En <strong>los</strong> dos ejemp<strong>los</strong> el anacoluto aparece como resultado <strong>de</strong> una puntuación incorrecta.<br />
26 Suponemos que tal afirmación es <strong>de</strong>l bandolero aunque no queda claro tal y como está redactado el texto.<br />
27 Estamos ante una elisión <strong>de</strong>l verbo principal antes <strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que resulta muy frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el discurso coloquial y<br />
que, sin embargo, es difícilm<strong>en</strong>te aceptable <strong>en</strong> la expresión escrita.<br />
87
J. M. BUSTOS GISBERT–TRANSFERENCIA DIAFÁSICA EN LA EXPRESIÓN ESCRITA EN LENGUA MATERNA<br />
(La droga) se consume <strong>de</strong> manera abusiva y cada vez más jov<strong>en</strong> 28.<br />
A<strong>de</strong>más, fr<strong>en</strong>te al texto escrito, el coloquial ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a la construcción egocéntrica. En<br />
contrapartida, también se <strong>de</strong>tectan procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>uación mediante la construcción<br />
proyectada <strong>en</strong> el TÚ. Por razón <strong>de</strong> estas t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias, <strong>en</strong>contramos con frecu<strong>en</strong>cia casos <strong>de</strong><br />
ambigüedad <strong>en</strong> la construcción pronominal y sobrepersonalizaciones <strong>de</strong>l discurso.<br />
2.3. RELACIONES TEMPORALES Y MODALES. REPRESENTACIÓN TEMPORAL.<br />
El texto oral permite que se asign<strong>en</strong> valores pragmáticam<strong>en</strong>te. Resultado <strong>de</strong> ello es<br />
la confusión temporal o modal:<br />
Nadie pue<strong>de</strong> saber que lo que el intérprete traduce <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su cabina sea correcto o<br />
verda<strong>de</strong>ro 29.<br />
A<strong>de</strong>más, se <strong>de</strong>tecta un mayor grado <strong>de</strong> flexibilidad <strong>en</strong> la organización temporal <strong>de</strong>l<br />
discurso. El efecto inmediato <strong>en</strong> el discurso escrito <strong>de</strong> <strong>los</strong> apr<strong>en</strong>dices es la aparición <strong>de</strong><br />
disfunciones <strong>en</strong> la construcción <strong>de</strong> la coher<strong>en</strong>cia temporal <strong>de</strong>l discurso.<br />
2.4. ESTRATEGIAS FÓNICAS.<br />
En primer lugar se queja <strong>de</strong>l problema que provocó su situación, es <strong>de</strong>cir, la<br />
progresiva privatización por partes <strong>de</strong> las empresas estatales siempre conlleva una<br />
reducción <strong>de</strong> plantilla que pone <strong>en</strong> el paro un número muy gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> trabajadores.<br />
A<strong>de</strong>más, el protagonista acaba unido s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a una prostituta <strong>de</strong>l sex<br />
shop que, a<strong>de</strong>más era una inmigrante ilegal. El conjunto no podría resultar más escanda<strong>los</strong>o<br />
a <strong>los</strong> ojos <strong>de</strong> la comunidad. Y aún lo es más el hecho <strong>de</strong> que, ya estando con la ramera,<br />
ti<strong>en</strong>e relaciones sexuales con una “bruja”, la cual espera a cambio algunos favores.<br />
El narrador es el único que no cambia radicalm<strong>en</strong>te su forma <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar e iba a<br />
la villa por sus amigos 30.<br />
La <strong>en</strong>tonación y pausa se utilizan <strong>en</strong> el discurso oral como mecanismos <strong>de</strong><br />
organización informativa y <strong>de</strong> cohesión discursiva. Como efecto inmediato <strong>en</strong> el texto<br />
escrito es frecu<strong>en</strong>te que <strong>de</strong>mos con casos <strong>en</strong> <strong>los</strong> que se usa una puntuación prosódica, no<br />
sintáctica, así como que <strong>en</strong>contremos recursos pseudo<strong>en</strong>tonativos:<br />
Es esta una muerte pres<strong>en</strong>tida por su marido y quizá por el lector también, <strong>de</strong>bido<br />
a la afición <strong>de</strong> la mujer <strong>de</strong> acudir al molino durante la noche y la propia atmósfera <strong>de</strong>presiva<br />
<strong>de</strong> la novela 31.<br />
En segundo lugar, el discurso coloquial se distingue por el uso <strong>de</strong> alargami<strong>en</strong>tos<br />
fónicos. Así mismo, se utiliza la pronunciación <strong>en</strong>fática <strong>de</strong> las unida<strong>de</strong>s con función<br />
retardataria, int<strong>en</strong>sificativa, etc. El efecto inmediato <strong>en</strong> el texto escrito es una excesiva<br />
28 Con frecu<strong>en</strong>cia, las elisiones dan lugar a anacolutos. Así ocurre <strong>en</strong> <strong>los</strong> dos últimos ejemp<strong>los</strong>.<br />
29 La aparición <strong>de</strong> Nadie al principio <strong>de</strong> la oración provoca un uso incorrecto <strong>de</strong>l subjuntivo <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong>l<br />
indicativo.<br />
30 En <strong>los</strong> dos últimos casos, se nos propone una expresión <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>te histórico que, inmediatam<strong>en</strong>te, se<br />
abandona.<br />
31 La coma insertada es estrictam<strong>en</strong>te prosódica. De otro modo no se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que no haya incluido otra <strong>de</strong>spués<br />
<strong>de</strong> marido.<br />
88
J. M. BUSTOS GISBERT–TRANSFERENCIA DIAFÁSICA EN LA EXPRESIÓN ESCRITA EN LENGUA MATERNA<br />
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia, por falta <strong>de</strong> dominio <strong>de</strong> otros mecanismos int<strong>en</strong>sificativos, a aprovechar <strong>los</strong><br />
recursos gráficos con el fin <strong>de</strong> reforzar <strong>de</strong>terminados conceptos.<br />
La liberación t<strong>en</strong>drá lugar esta noche a las once. Mañana es jueves y a pesar <strong>de</strong> que<br />
el párroco esté <strong>en</strong> libertad, no podrá <strong>de</strong>cir misa porque t<strong>en</strong>drá que hacer <strong>de</strong>claraciones a la<br />
policía y ¡Adiós Iglesia!<br />
2.5. CONSTANTES Y ESTRATEGIAS LÉXICO SEMÁNTICAS.<br />
2.5.1. Frecu<strong>en</strong>cias léxicas.<br />
El discurso coloquial se caracteriza, <strong>en</strong>tre otras cosas, por el carácter limitado <strong>de</strong>l<br />
léxico activo. Resultado <strong>de</strong> ello será el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la polisemia y las reasignaciones <strong>de</strong><br />
significado. A<strong>de</strong>más se observa un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> las perífrasis, las paráfrasis<br />
explicativas y las proformas. Finalm<strong>en</strong>te, hay que hacer refer<strong>en</strong>cia a la aparición <strong>de</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong><br />
léxico semánticos exclusivos, como es el caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> lexemas int<strong>en</strong>sificados, las<br />
interrogaciones retóricas, las expresiones metafóricas, etc.<br />
En este s<strong>en</strong>tido se produc<strong>en</strong> numerosas transfer<strong>en</strong>cias a la expresión escrita, que<br />
po<strong>de</strong>mos clasificar <strong>de</strong> la sigui<strong>en</strong>te manera:<br />
Uso <strong>de</strong> una selección léxica muy elem<strong>en</strong>tal y <strong>de</strong> un léxico aproximativo<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista semántico:<br />
(El gobierno americano) ha cometido crím<strong>en</strong>es espantosos<br />
aprovechando su gran po<strong>de</strong>río 32.<br />
La historia <strong>de</strong> amor <strong>en</strong> sí es una crítica a la Iglesia o se podría concebir<br />
como tal, no hay que olvidar que Sor Consuelo comete un sacrilegio 33.<br />
Entonces la Guardia Civil hacía uso <strong>de</strong> <strong>los</strong> gases lacrimóg<strong>en</strong>os y <strong>de</strong> las<br />
pelotas <strong>de</strong> goma para dispersar a <strong>los</strong> insurrectos 34.<br />
Su vida da un giro <strong>de</strong> 180 grados y se convierte <strong>en</strong> una carrera voraz y<br />
asfixiante con una meta incierta. ¿La pl<strong>en</strong>itud o la nada? 35<br />
Esta actividad constante ayuda a perfeccionar las <strong>de</strong>strezas auditivas <strong>de</strong>l<br />
intérprete que trabaja a m<strong>en</strong>udo con dicciones confusas 36.<br />
T<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a la reiteración léxica:<br />
Este libro <strong>de</strong> Juan José Millás me parece muy especial porque no parece<br />
elaborado conforme a un plan preestablecido por el autor.<br />
Pero lo que más tortura a un trabajador no es el trabajo <strong>en</strong> sí mismo sino<br />
lo que va a hacer o no hacer a la salida <strong>de</strong> éste.<br />
Llega un mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que el miedo a la locura y al mundo <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
muertos converg<strong>en</strong>. Las apariciones <strong>de</strong> personas muertas y su locura <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
su explicación <strong>en</strong> una relación <strong>de</strong> causa-efecto.<br />
32 Po<strong>de</strong>río utilizado <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r.<br />
33 Si la monja ha mant<strong>en</strong>ido una relación amorosa, habrá cometido un pecado mortal, no un sacrilegio.<br />
34 Insurrectos por opositores.<br />
35 Voraz <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> veloz.<br />
36 ¿Realm<strong>en</strong>te se trata <strong>de</strong> dicciones?<br />
89
J. M. BUSTOS GISBERT–TRANSFERENCIA DIAFÁSICA EN LA EXPRESIÓN ESCRITA EN LENGUA MATERNA<br />
2.5.2. Léxico argótico.<br />
Descubrió que Nietzsche afirmaba que las mujeres eran m<strong>en</strong>tirosas,<br />
calculadoras y dispuestas a dominar al hombre y <strong>de</strong>cía que uno <strong>de</strong>bía <strong>de</strong> coger el<br />
látigo cuando se acercaba a una mujer.<br />
T<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a uso <strong>de</strong> comodines y proformas. Aparec<strong>en</strong> con mucha<br />
frecu<strong>en</strong>cia verbos como SER, ESTAR, HACER, o DAR <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> otros<br />
más precisos:<br />
Como ya he m<strong>en</strong>cionado antes, <strong>en</strong> el primer <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro con Augusto se<br />
produce una especie <strong>de</strong> inquietud <strong>en</strong> ella, que <strong>en</strong> un principio no percibe o, mejor<br />
dicho, no quiere percibir 37.<br />
Su personalidad evolucionó hacia el estado adulto 38.<br />
Disfruta <strong>de</strong> una bu<strong>en</strong>a posición social y económica que le permite darse<br />
ciertos lujos 39.<br />
Los protagonistas habían pres<strong>en</strong>ciado <strong>los</strong> <strong>de</strong>sastres que había hecho la<br />
<strong>de</strong>recha por lo que p<strong>en</strong>saban que la izquierda radical era el único camino posible 40.<br />
T<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a expresiones hechas<br />
Su orgullo y el miedo a “no ser nadie” a <strong>los</strong> ojos <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>más le obligan<br />
a hacerle creer a su esposa y a su hijo que sigue trabajando.<br />
En el discurso oral ti<strong>en</strong>e especial r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> jergas sociolectales.<br />
Este rasgo ti<strong>en</strong>e como efecto inmediato que <strong>los</strong> apr<strong>en</strong>dices hagan uso <strong>de</strong> selecciones léxicas<br />
pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a registros restringidos, no habituales <strong>en</strong> la expresión escrita:<br />
3. CONCLUSIÓN<br />
Antes, al <strong>de</strong>cir que <strong>los</strong> traductores son personas que están bajo gran t<strong>en</strong>sión, me<br />
estaba refiri<strong>en</strong>do a la disposición que existe a estar así. Sin embargo, <strong>en</strong> este trabajo hay que<br />
t<strong>en</strong>er <strong>los</strong> nervios muy templados, no ya por la dificultad para captar y transmitir al vuelo<br />
todo lo que se dice, sino por la presión a la que traductores e intérpretes se v<strong>en</strong> sometidos<br />
cuando gobernantes y expertos se pon<strong>en</strong> nerviosos al ver que algo <strong>de</strong> lo que dic<strong>en</strong> pue<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>jar <strong>de</strong> ser traducido. El traductor se si<strong>en</strong>te continuam<strong>en</strong>te vigilado por sus interlocutores.<br />
Para cambiar <strong>de</strong> tema diré algo que pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>jar boquiabierto a todos aquel<strong>los</strong> que<br />
no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s conocimi<strong>en</strong>tos acerca <strong>de</strong>l mundillo <strong>de</strong> la interpretación. Cualquier<br />
intérprete nos pue<strong>de</strong> confirmar que <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber reproducido un discurso, no recuerda<br />
nada o casi nada <strong>de</strong> lo que ha dicho mi<strong>en</strong>tras lo hacía 41.<br />
Parece claro que <strong>los</strong> problemas fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>los</strong> apr<strong>en</strong>dices <strong>de</strong> traductores no<br />
radican exclusivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> dificulta<strong>de</strong>s inher<strong>en</strong>tes a <strong>los</strong> procesos translaticios. Otros<br />
muchos <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> la falta <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> <strong>los</strong> estudiantes a la hora <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse a la<br />
37 Una especie <strong>de</strong> inquietud. Nos hallamos ante una caso <strong>de</strong> expresión consci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te imprecisa.<br />
38 Estado adulto <strong>en</strong> vez <strong>de</strong> madurez.<br />
39 Darse ciertos lujos <strong>en</strong> vez <strong>de</strong> permitirse ciertos lujos.<br />
40 Hacer <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> provocar <strong>de</strong>sastres.<br />
41 Parece que expresiones como al vuelo o mundillo no son propias <strong>de</strong>l registro escrito.<br />
90
J. M. BUSTOS GISBERT–TRANSFERENCIA DIAFÁSICA EN LA EXPRESIÓN ESCRITA EN LENGUA MATERNA<br />
expresión escrita <strong>en</strong> registros y géneros que les resultan <strong>de</strong>sconocidos. Por ello, se hace<br />
necesario reforzar su formación <strong>en</strong> líneas <strong>en</strong> las que se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>tectar un déficit formativo<br />
evid<strong>en</strong>te.<br />
El principal problema, sin embargo, al que se han <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>los</strong> doc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
l<strong>en</strong>gua materna es la dificultad <strong>de</strong> <strong>los</strong> alumnos a la hora <strong>de</strong> reconocer que tales<br />
insufici<strong>en</strong>cias exist<strong>en</strong>. Es su l<strong>en</strong>gua materna, y hasta este mom<strong>en</strong>to no se han planteado ni<br />
por asomo que puedan t<strong>en</strong>er problemas <strong>en</strong> lo que se refiere al dominio <strong>de</strong> la misma. El<br />
primer paso, pues, será alim<strong>en</strong>tar la conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que aún se hallan <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong><br />
formación y apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> lo que se refiere al conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su propio idioma.<br />
Sin embargo, con la reflexión no basta; nuestra obligación y nuestra responsabilidad<br />
será darles mecanismos merced a <strong>los</strong> cuales puedan sistematizar esa formación. Los<br />
<strong>estudios</strong> <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> ese s<strong>en</strong>tido, pued<strong>en</strong> ser especialm<strong>en</strong>te útiles, sobre todo<br />
porque nos permit<strong>en</strong> sistematizar cuáles son <strong>los</strong> problemas. Una vez que t<strong>en</strong>gamos claras<br />
las razones que conduc<strong>en</strong> a nuestros estudiantes a cometer insufici<strong>en</strong>cias expresivas,<br />
podremos proponer terapias consist<strong>en</strong>tes.<br />
De este modo, la <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua materna y, por d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> ella, <strong>de</strong> la<br />
expresión escrita <strong>de</strong>jará <strong>de</strong> estar anclada a <strong>de</strong>scripciones y explicaciones impresionistas que<br />
<strong>en</strong> la mayor parte <strong>de</strong> las ocasiones se <strong>de</strong>svelan como <strong>de</strong> dudosa utilidad.<br />
4. BIBLIOGRAFÍA<br />
BEINHAUER, W. El español coloquial. Madrid: <strong>Gredos</strong>, 1929/1991.<br />
BRIZ, A. El español coloquial <strong>en</strong> la conversación. Esbozo <strong>de</strong> pragmagramática. Barcelona: Ariel, 1998.<br />
BUSTOS TOVAR, J. J. “De la oralidad a la escritura”. En CORTÉS, L. 1995, pp. 11-28.<br />
CORTÉS, L. (ed.) El español coloquial. Actas <strong>de</strong>l I Simposio sobre análisis <strong>de</strong>l discurso oral. Almería:<br />
Universidad <strong>de</strong> Almería, 1995.<br />
GÜNTHNER, S; KNOBLAUCH, H. “Culturally Patterned Speaking Practices – The Analysis<br />
of Communicative G<strong>en</strong>res”. Pragmatics. 1995, vol. 5 (1), pp. 1-32.<br />
LÓPEZ MORALES, H. Sociolingüística. Madrid: <strong>Gredos</strong>, 1989.<br />
MAINGUENEAU, D. Les termes clés <strong>de</strong>l l’analyse du discours. París: Seuil, 1996.<br />
MORENO, F. Principios <strong>de</strong> sociolingüística y sociología <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje. Barcelona: Ariel, 1998.<br />
NARBONA, A. Sintaxis española: nuevos y viejos <strong>en</strong>foques. Barcelona: Ariel, 1989.<br />
VIGARA, A. M.ª Morfosintaxis <strong>de</strong>l español coloquial. Esbozo estilístico. Madrid: <strong>Gredos</strong>, 1992.<br />
91
PABLO CANCELO–EVALUATION OF MACHINE TRANSLATION SYSTEMS<br />
EVALUATION OF MACHINE TRANSLATION SYSTEMS<br />
1. GENERAL CONSIDERATIONS<br />
92<br />
PABLO CANCELO<br />
Universida<strong>de</strong> da Coruña<br />
Machine translation products are curr<strong>en</strong>tly receiving a consi<strong>de</strong>rable amount of<br />
hype. At one <strong>en</strong>d of the scale are mass media reports on one product after another that use<br />
the latest magical technique to produce nearly perfect translations. Unfortunately, these<br />
reports are usually based on the manufacturers’ promotional press releases, and make it<br />
into print without any attempt at verification or review. At the other <strong>en</strong>d of the spectrum<br />
are the <strong>de</strong>tractors of machine translation, those who assert that all translation programs are<br />
useless, and the whole effort is a meaningless waste of time. In the middle, however, is<br />
another group of people – of which this researcher is one – who hold that machine<br />
translation technology, while not perfect, has progressed in rec<strong>en</strong>t years and some of the<br />
systems can r<strong>en</strong><strong>de</strong>r a source language docum<strong>en</strong>t into an un<strong>de</strong>rstandable, though rough,<br />
target language translation.<br />
In or<strong>de</strong>r to a<strong>de</strong>quately answer the question of whether machine translations of<br />
docum<strong>en</strong>ts is practical, it is necessary not only to rigorously test the curr<strong>en</strong>t commercial<br />
systems but also to look a little bit more c<strong>los</strong>ely at the translation process in g<strong>en</strong>eral.<br />
Translation is a highly creative process. For each semantic i<strong>de</strong>a in one language,<br />
there are several possibilities for expressing the same i<strong>de</strong>a in another language. It is the job<br />
of the translator to find the best match possible, without sacrificing the overall flow of the<br />
finished docum<strong>en</strong>t. Giv<strong>en</strong> the high <strong>de</strong>gree of creativity and complexity involved, it is naï ve<br />
to view the translation process as a “black box” mechanism whereby a docum<strong>en</strong>t in the<br />
source language goes in one <strong>en</strong>d and the translation in the target language comes out of the<br />
other, no matter how poor the input might be. Unfortunately there is no “black box”<br />
system that can remove all the difficulties inher<strong>en</strong>t in language translation.<br />
Ev<strong>en</strong> if machine translation systems can never duplicate human translations, we<br />
may won<strong>de</strong>r whether they can at least g<strong>en</strong>erate output that is un<strong>de</strong>rstandable and useful for<br />
in-house memos and the like. The answer is a guar<strong>de</strong>d “maybe” assuming that users<br />
proceed with caution. The danger with machine translation is not that the output may be<br />
incompreh<strong>en</strong>sible, but rather that it may be ambiguous or ev<strong>en</strong> erroneous, leading the<br />
rea<strong>de</strong>r to misun<strong>de</strong>rstand the int<strong>en</strong>t of the original writer. That said, though, wh<strong>en</strong> used<br />
correctly, and for appropriate purposes, MT systems can be extremely useful.<br />
Any translation tool might be evaluated according to the economic b<strong>en</strong>efits or<br />
fitness of a particular system as part of a process in an organization (Sparck Jones, K. &<br />
Gailliers: 1996). This evaluation is typically performed by pot<strong>en</strong>tial users and/or purchasers<br />
of a system (individuals, companies or ag<strong>en</strong>cies)<br />
Researchers and <strong>de</strong>velopers might also focus on criteria such as accuracy,<br />
intelligibility and the linguistic constructions the system can successfully handle. This
PABLO CANCELO–EVALUATION OF MACHINE TRANSLATION SYSTEMS<br />
evaluation typically employs test suites specially <strong>de</strong>veloped for that purpose (King &<br />
Falkedal: 1990; Balkan et al.: 1994)<br />
A third type of assessm<strong>en</strong>t might be of fi<strong>de</strong>lity, appropriat<strong>en</strong>ess of style or register,<br />
the usability of facilities for creating and updating dictionaries, for post-editing texts, for<br />
controlling input language for customization of docum<strong>en</strong>ts.<br />
Test suites are g<strong>en</strong>erally regar<strong>de</strong>d as diagnostic tools for system <strong>de</strong>velopers but they<br />
can also be used to assess a<strong>de</strong>quacy of output, which is what many users might be<br />
interested in. To do this, however, test suites need to take into account the frequ<strong>en</strong>cy of<br />
occurr<strong>en</strong>ce of a particular ph<strong>en</strong>om<strong>en</strong>on and should inclu<strong>de</strong> a variety of lexical items?<br />
(Nerbonne et al.: 1993).<br />
2. HOW MACHINE TRANSLATION SYSTEMS WORK<br />
Using an interpretation option, a giv<strong>en</strong> program or system interprets each s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ce<br />
by means of a parser that analyzes it into its constitu<strong>en</strong>t elem<strong>en</strong>ts and evaluates the context,<br />
thus following the Interlingua approach instead of the Transfer system in machine<br />
translation. The relative merit of these approaches, which has divi<strong>de</strong>d researchers on MT<br />
since its earliest days in the fifties, concerns the relative importance of linguistic matters as<br />
opposed to common s<strong>en</strong>se and g<strong>en</strong>eral knowledge.<br />
The Interlingua approach consists of analyzing the source language text,<br />
interpreting and translating it into an artificial language, which, in some cases, might be<br />
none other than Esperanto, and from that interlingua, it proceeds to translate into a new<br />
target language. Two principal advantages have always be<strong>en</strong> claimed for the Interlingual<br />
approach. First the method is tak<strong>en</strong> as a move towards robustness and overall economy in<br />
translation betwe<strong>en</strong> all pairs of a set of languages. Secondly, in principle it requires only<br />
translation to and from the Interlingua for each member of the set.<br />
According to the more traditional Transfer view of machine translation, a certain<br />
amount of analysis of the source text is done in the context of the source language alone<br />
and a certain amount of work on the translated text is done in the context of the target<br />
language, but the bulk of the work relies on comparative information about the specific<br />
language pairs.<br />
3. EVALUATION: A CASE STUDY.<br />
For our evaluation we pres<strong>en</strong>t a comparison of English Spanish Interpreter Deluxe<br />
with another commercially available translation program, Power Translator Pro 7.0, and the<br />
popular free web-based Altavista package. Power Translator Pro 7.0 might be consi<strong>de</strong>red<br />
the most wi<strong>de</strong>ly used system for Home PC Windows platforms.<br />
Hewlett Packard’s Test Suite and four technical excerpts from Encyclopaedia<br />
Britannica related to information systems, literature and the other arts, <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t and<br />
language were used to evaluate the three software packages m<strong>en</strong>tioned above. The HP’s<br />
Suite served to test how the packages handled linguistic constructions. The technical and<br />
literary excerpts were used to <strong>de</strong>termine how intelligible and accurate the output was.<br />
93
PABLO CANCELO–EVALUATION OF MACHINE TRANSLATION SYSTEMS<br />
The assessm<strong>en</strong>t was ma<strong>de</strong> in two stages. During the first part of the test, the<br />
packages worked automatically so the output was produced without human interv<strong>en</strong>tion.<br />
During the second stage, we were not able to use more than two of the translators, ESI and<br />
Power Translator Pro 7.0, as Altavista lacks an interactive facility. The same four technical<br />
excerpts from EB were used for the test.<br />
4. DESCRIPTION OF ONE THE PACKAGES TO BE EVALUATED<br />
English Spanish Interpreter Deluxe is a computer suite <strong>de</strong>signed to help with the<br />
process of translating from English into Spanish with or without direct human<br />
interv<strong>en</strong>tion. The program consists of a parser, a grammar interpreter, a four-module<br />
electronic dictionary and a word processor.<br />
Any English docum<strong>en</strong>t in RTF or MS Word format can be op<strong>en</strong>ed in the upper<br />
window of the word processor, and with a click of a button, it will be translated into the<br />
lower window. Wh<strong>en</strong> interacting with the program, the parser analyzes and interprets<br />
English s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ces one by one and th<strong>en</strong> g<strong>en</strong>erates new phrases in the target language<br />
window that can be modified with the help of the dictionary. . Wh<strong>en</strong> the user is satisfied<br />
with the result it is possible to select a word, a paragraph or the <strong>en</strong>tire docum<strong>en</strong>t and have<br />
it read out with the inclu<strong>de</strong>d text-to-speech voice<br />
The copy of the English-Spanish Interpreter Deluxe (ESI) on CD-ROM, together<br />
with the co<strong>de</strong> diskette, was provi<strong>de</strong>d by Word Magic Software and tested on a 32-Mb-<br />
RAM P<strong>en</strong>tium running at 166 Mhz. Installation was easy and the program ran smoothly<br />
once the co<strong>de</strong>s were inserted. The Deluxe version of the program has only four trial runs.<br />
You may download it, or<strong>de</strong>r a CD, buy a first lic<strong>en</strong>se via e-mail or upgra<strong>de</strong> from earlier<br />
versions. Differ<strong>en</strong>t packages – Standard, Professional and Deluxe and add-on dictionaries –<br />
may also be downloa<strong>de</strong>d from Wordmagic’s site.<br />
Compared to the standard version, the English-Spanish Interpreter Deluxe is fully<br />
32-bits compatible and comes with dictionaries that offer a much larger number of<br />
translations (600,000), more synonyms (4 million), more phrasal verbs, more translations<br />
per word, a wi<strong>de</strong>r number of connotations, an add-on Specialty Dictionary (some of these<br />
fields are technical, such as Computer, Internet, Medical, Accounting, Business, Finance,<br />
Banking, Investm<strong>en</strong>ts, Insurance, IMF Terminology, Managem<strong>en</strong>t and Law), a text-tospeech<br />
algorithm, and voice-command recognition. The program interface is fri<strong>en</strong>dly and<br />
versatile. The interface language may be customized through pull-down m<strong>en</strong>us for Spanish<br />
or English. There are edit facilities such as copy, cut and paste; the tools m<strong>en</strong>u gives access<br />
to a spell checker, the four-module dictionary, a customizable text-to-speech rea<strong>de</strong>r and an<br />
options dialogue box which allows customization of program prefer<strong>en</strong>ces, such as file<br />
locations, toolbars, or <strong>de</strong>fault direction of translation. There is also a help m<strong>en</strong>u with a<br />
<strong>de</strong>scriptive manual and information on how to use the software and other facilities to<br />
change fonts, find and replace words and a docum<strong>en</strong>t explorer. All these facilities are also<br />
available by clicking on the icons displayed on the toolbar, which are also linked to tooltip<br />
m<strong>en</strong>us.<br />
Once ESI is running, two windows are displayed. The upper window is reserved for<br />
English text and the lower box displays the Spanish translation. One can either type in the<br />
text you want to translate, copy-and-paste it from any text-editing window or op<strong>en</strong> any<br />
94
PABLO CANCELO–EVALUATION OF MACHINE TRANSLATION SYSTEMS<br />
RTF or MS Word DOC file. The new source docum<strong>en</strong>t and corresponding translation are<br />
saved as RTF files (the name of translated files contains a .TRA ext<strong>en</strong>sion).<br />
Before initiating a translation, the following precautions are recomm<strong>en</strong><strong>de</strong>d:<br />
Perform a spell check of the source text.<br />
Put any words not to be translated into [square brackets].<br />
Avoid excessive use of capitalized words and quotation marks.<br />
Check punctuation and add words not found by the spell-checker to the<br />
dictionary.<br />
After the <strong>de</strong>sired text is ready translation may be un<strong>de</strong>rtak<strong>en</strong> either automatically or<br />
interactively. In interactive mo<strong>de</strong>, the program works with a s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ce at a time, giving the<br />
user a chance to choose betwe<strong>en</strong> several possible interpretations. Interactive translation<br />
provi<strong>de</strong>s the best results. For each word, phrase, clause or s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ce translated, the<br />
dictionary lists alternatives that may inclu<strong>de</strong> synonyms, idioms, conjugated verbs or other<br />
additional options such as g<strong>en</strong><strong>de</strong>r and number in the case of Spanish.<br />
The program comes with a four-module English-Spanish/Spanish-English<br />
dictionary. The main module inclu<strong>de</strong>s not only the word database but also links to idioms,<br />
sayings, adverbial phrases and expressions. The dictionary contains brief <strong>de</strong>scriptors,<br />
translations, meanings, parts of speech and grammar tags. The Deluxe version is supplied<br />
with icons referring to categories and synthesized voice. The latter suffers from the usual<br />
drawback of voice synthesis – unnatural pronunciation – but does have the advantage of<br />
requiring much less storage space than real human voice recordings.<br />
Words in the dictionary databases are classified into 160 field categories. Some of<br />
them are of a rather g<strong>en</strong>eral type, others are more specific and repres<strong>en</strong>ted by icons.<br />
Information concerning usage level is also provi<strong>de</strong>d through colored icons: yellow means<br />
daily use, red stands for normal use, blue wh<strong>en</strong> the word is rarely used, in case of<br />
specialized terms and for colloquial or slang.<br />
One of the most outstanding features of the program is the ability to display<br />
meanings or translations in tree format, thus providing a bird’s eye view of the whole<br />
syntactic cont<strong>en</strong>t and differ<strong>en</strong>t meanings or translations of a term. Compared to standard<br />
dictionaries, the specification of lexical <strong>en</strong>tries is rather limited, but suffici<strong>en</strong>t for the<br />
purposes of selecting translation alternatives.<br />
The second module (Thesaurus) displays a complete list of synonyms of words,<br />
sayings and expressions arranged in a double window in <strong>de</strong>creasing colored value. The<br />
color co<strong>de</strong>s appear on scre<strong>en</strong> as follows.<br />
The number indicates the number of times the terms are repeated in the list of<br />
synonyms. The higher this number, the greater the affinity of the synonym with the original<br />
term.<br />
The third module <strong>de</strong>als with verb conjugation and successfully handles any regular<br />
or irregular verb either in Spanish or English.<br />
95
PABLO CANCELO–EVALUATION OF MACHINE TRANSLATION SYSTEMS<br />
The final module of the set is the Expression Buil<strong>de</strong>r, which inclu<strong>de</strong>s search<br />
options to locate expressions or idioms beginning with, <strong>en</strong>ding with, or containing any root<br />
or seed word one is trying to find.<br />
Two more notable features of the whole suite are worth m<strong>en</strong>tioning. The first is the<br />
possibility of linking the dictionaries to any word processor by means of macros.<br />
Unfortunately, use of this feature caused the computer to hang on occasion. The second is<br />
the ability to add new words to the database or edit old ones if the user consi<strong>de</strong>rs that<br />
existing meanings do not suit a translation.<br />
5. OUTCOMES<br />
These are the results provi<strong>de</strong>d by the three packages: ESI., Power Translator Pro,<br />
and Altavista wh<strong>en</strong> tested with Hewlett Packard’s Test Suit without human interv<strong>en</strong>tion:<br />
The English-Spanish Interpreter does better than Altavista wh<strong>en</strong> translating object<br />
personal pronouns such as “he showed it to her”; wh- questions: “who does she work for”;<br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>t interrogative clauses: “does Abrams work for Browne?”; relative clauses:<br />
“Abrams hired wom<strong>en</strong> whose manager was compet<strong>en</strong>t” ; imperatives: “don’t hire a<br />
programmer”; reflexive pronouns: “the manager and the programmer evaluated<br />
themselves”; comparisons: “Abrams is as compet<strong>en</strong>t as Browne is trustworthy”;<br />
alternatives such as: “neither Chiang nor Devito work”, “both Chiang and Devito work”;<br />
g<strong>en</strong>itives: “the project’s <strong>en</strong>gineers work for Abrams”; mass/ countable agreem<strong>en</strong>t: “every<br />
programmer was hired”, and modals: “Abrams ought to hire Browne”, “Abrams used to<br />
hire Browne”, “Abrams could have hired Browne”.<br />
On the other hand, Altavista outperforms ESI at handling subjunctives in<br />
conditional s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ces such as: “the project would have had three programmers if Devito<br />
had hired Browne”; verb t<strong>en</strong>ses in g<strong>en</strong>eral, noun <strong>de</strong>terminer concordances and, in some<br />
cases, vocabulary accuracy. The output quality of Power Translator Pro 7.0 is similar to that<br />
of ESI, though less accurate for subject-verb agreem<strong>en</strong>t, interrogative clauses, imperative<br />
forms, clauses with modal verbs. ESI’s managem<strong>en</strong>t of the differ<strong>en</strong>t uses of Spanish<br />
“ser”/”estar” which, being difficult for non-natives, is almost perfect in translations as are<br />
selections of word category; a feature which has improved a great <strong>de</strong>al since the last version<br />
was released.<br />
Wh<strong>en</strong> tested on intelligibility, the three packages, performed similarly. All of them<br />
give the gist of the cont<strong>en</strong>t in s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ces that can be un<strong>de</strong>rstood without great difficulty on<br />
the technical excerpts.<br />
Wh<strong>en</strong> tried out interactively, the quality of translation improves <strong>en</strong>ormously with<br />
ESI. English Spanish Interpreter provi<strong>de</strong>s word category selection and lists of synonyms<br />
that supply human translators with a choice of words that are not available wh<strong>en</strong> working<br />
with version 7.0 of Power Translator Pro. Nevertheless, the program does not always give<br />
the right choice. For instance wh<strong>en</strong> we tried to categorize the words “construct” as a noun<br />
or “digitally” as an adverb, the dictionary did not recognize them as such.<br />
With regard to accuracy we may conclu<strong>de</strong> that ESI’s performance is rather irregular<br />
wh<strong>en</strong> used automatically. Most of the s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ces are quite well constructed, in particular<br />
those related to technical fields such as information technology collocations, and the use of<br />
96
PABLO CANCELO–EVALUATION OF MACHINE TRANSLATION SYSTEMS<br />
possessives and articles is correct. In other cases, wh<strong>en</strong> we <strong>de</strong>al with very common terms<br />
such as “times”, the program fails to give an accurate Spanish equival<strong>en</strong>t. This tr<strong>en</strong>d<br />
changes radically wh<strong>en</strong> ESI is used interactively as the output can be improved up to<br />
almost human like quality but for the few drawbacks m<strong>en</strong>tioned earlier.<br />
AltaVista ranks last, as some terms such as “16 th -c<strong>en</strong>tury” and “interestingly” are<br />
not ev<strong>en</strong> translated. It also fails to properly translate the verb “be” into Spanish “ser” or<br />
“ester” which the other two successfully do. Power Translator Pro 7.0 would come second<br />
in accuracy as it fails, for instance, to properly handle noun adjective agreem<strong>en</strong>t in Spanish<br />
and the vocabulary proposed is not always suitable.<br />
6. CONCLUSIONS<br />
Translation packages are useful tools for translation and composition due to its<br />
flexibility and reliability. Users may take advantage of this facility by learning about word<br />
functions within the clause and getting information which might not be available from<br />
paper dictionaries.<br />
Both programs, Power Translation Pro 7.0 and ESI run smoothly, are well <strong>de</strong>signed<br />
and provi<strong>de</strong> the user with many tools, especially the English-Spanish dictionaries which are<br />
probably the best available at the mom<strong>en</strong>t. It is true that the quality of translation in<br />
automatic mo<strong>de</strong> leaves much to be <strong>de</strong>sired, but on the whole, it is fair to say that their use<br />
can <strong>en</strong>hance translation productivity and it is good value for money wh<strong>en</strong> only one item<br />
needs to be purchased. If more items are necessary, and that may be the case in a network<br />
<strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t, the packages might be consi<strong>de</strong>red a bit exp<strong>en</strong>sive. The add-on specialty<br />
dictionaries are already inclu<strong>de</strong>d in both packages.<br />
REFERENCES<br />
SPARCK JONES, K.; GALLIERS, J. Evaluating Natural Language Processing Systems. An Analysis<br />
and Review. Hei<strong>de</strong>lberg/Berlin: Springer Verlag, 1996.<br />
KING, M.; FALKEDAL, K. “Using test suites in evaluation of MT systems”. En Karlgr<strong>en</strong>,<br />
Hans (ed.) Coling-90 (Papers pres<strong>en</strong>ted to the 13th International Confer<strong>en</strong>ce On<br />
Computational Linguistics, Helsinki, 1990), vol. 2, 211-216, Helsinki, 1990.<br />
BALKAN, M. et al. “Declarative evaluation of a MT system: Practical experi<strong>en</strong>ces”. Applied<br />
Computer Translation. 1991, vol. 1 (3), pp 49-59.<br />
NERBONNE et al. “A diagnostic tool for German syntax”. Machine Translation. 1993, 7<br />
(Special Issue on Evaluation).<br />
97
APPENDIX<br />
O = Original text<br />
E= ESI 1.22 Output<br />
PT= P.Trans 7.0 Output<br />
PABLO CANCELO–EVALUATION OF MACHINE TRANSLATION SYSTEMS<br />
O 1. The primary vehicles for the purposeful, orchestrated processing of information are information systems<br />
E. Los vehícu<strong>los</strong> primarios para el procesami<strong>en</strong>to ll<strong>en</strong>o <strong>de</strong> significado, orquestado <strong>de</strong> información son<br />
sistemas <strong>de</strong> información<br />
PT. <strong>los</strong> vehícu<strong>los</strong> primarios para el <strong>de</strong>terminado, orquestó procesando <strong>de</strong> información es sistemas <strong>de</strong><br />
información<br />
O 2. -constructs that collect, organize, store, process, and display information in all its forms (raw data,<br />
interpreted data, knowledge, and expertise) and formats (text, vi<strong>de</strong>o, and voice).<br />
E. Construye eso a cobro revertido, organice, almac<strong>en</strong>e, vaya <strong>en</strong> procesión, y <strong>de</strong>spliegue información <strong>en</strong> todas<br />
sus formas (<strong>los</strong> datos sin procesar, <strong>los</strong> datos interpretados, el conocimi<strong>en</strong>to, y la experticia) y sus formatos (el<br />
texto, el vi<strong>de</strong>o, y la voz).<br />
PT. estructuras que coleccionan, organice, guar<strong>de</strong>, procese, y información <strong>de</strong>l <strong>de</strong>spliegue <strong>en</strong> todas sus formas<br />
(datos crudos, datos interpretados, conocimi<strong>en</strong>to, y especialización) y formatos (texto, vi<strong>de</strong>o, y voz)<br />
O 3. In principle, any record-keeping system – e.g., an address book or a train schedule – may be regar<strong>de</strong>d as<br />
an information system.<br />
E. En principio, cualquier sistema <strong>de</strong> sistema <strong>de</strong> registro – e.g., Un libro <strong>de</strong> direcciones o una ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong>l tr<strong>en</strong><br />
– pue<strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>rado como un sistema <strong>de</strong> información.<br />
PT. <strong>en</strong> principio, cualquier sistema <strong>de</strong> registro-guarda – el ej., un libro <strong>de</strong> dirección o un horario <strong>de</strong>l tr<strong>en</strong> –<br />
pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse como un sistema <strong>de</strong> información.<br />
O 4. What sets mo<strong>de</strong>rn information systems apart is their electronic dim<strong>en</strong>sion, which permits extremely fast,<br />
automated manipulation of digitally stored data and their transformation from and to analog repres<strong>en</strong>tation.<br />
E. Lo que <strong>de</strong>dica sistemas <strong>de</strong> información mo<strong>de</strong>rnos es su dim<strong>en</strong>sión electrónica, lo cual permite sumam<strong>en</strong>te<br />
ayuno, la manipulación automatizada <strong>de</strong> digitally almac<strong>en</strong>ase datos y su transformación <strong>de</strong> y para la<br />
repres<strong>en</strong>tación analógica.<br />
PT. qué juegos <strong>los</strong> sistemas <strong>de</strong> información mo<strong>de</strong>rnos aparte es su dim<strong>en</strong>sión electrónica <strong>de</strong> la que permite<br />
manipulación sumam<strong>en</strong>te rápida, automatizada <strong>de</strong> datos digitalm<strong>en</strong>te guardados y su transformación y a la<br />
repres<strong>en</strong>tación analógica.<br />
O 5. Literature and the other arts<br />
E. La literatura y las otras artes<br />
Pt. Literatura y las otras artes<br />
O 6. Literature has an obvious kinship with the other arts.<br />
E. La literatura ti<strong>en</strong>e un par<strong>en</strong>tesco obvio con las otras artes.<br />
PT. la literatura ti<strong>en</strong>e un par<strong>en</strong>tesco obvio con las otras artes.<br />
98
PABLO CANCELO–EVALUATION OF MACHINE TRANSLATION SYSTEMS<br />
O 7. Pres<strong>en</strong>ted, a play is drama; read, a play is literature.<br />
E. Pres<strong>en</strong>tado, un juego es drama; Lea, un juego es literatura.<br />
PT. pres<strong>en</strong>tó, una obra es drama; lea, una obra es literatura.<br />
O 8. Most important films have be<strong>en</strong> based upon writt<strong>en</strong> literature, usually novels, although all the great epics<br />
and most of the great plays have be<strong>en</strong> filmed at some time and thus have stimulated the younger medium’s<br />
growth.<br />
E. La mayoría <strong>de</strong> películas importantes han estado basadas <strong>en</strong> la literatura escrita, usualm<strong>en</strong>te novelas, aunque<br />
todas las gran<strong>de</strong>s épicas y la mayor parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s juegos han sido filmados <strong>en</strong> algún tiempo y así han<br />
estimulado el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l medio m<strong>en</strong>or.<br />
PT. la mayoría <strong>de</strong> las películas importantes han sido basado <strong>en</strong> la literatura escrita, normalm<strong>en</strong>te las novelas,<br />
aunque todas las gran<strong>de</strong>s épicas y la mayoría <strong>de</strong> las gran<strong>de</strong>s obras se han filmado <strong>en</strong> algún mom<strong>en</strong>to y así ha<br />
estimulado el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l medio más jov<strong>en</strong>.<br />
O 9. Conversely, the techniques required in writing for film have influ<strong>en</strong>ced many writers in structuring their<br />
novels and have affected their style.<br />
E. Inversam<strong>en</strong>te, las técnicas requeridas por escrito pues película hayan influ<strong>en</strong>ciado a muchos escritores <strong>en</strong><br />
proveer con una estructura sus novelas y han afectado su estilo.<br />
PT. recíprocam<strong>en</strong>te, las técnicas requeridas por escrito para la película han influido <strong>en</strong> a muchos escritores<br />
estructurando sus novelas y han afectado su estilo.<br />
O 10.Most popular fiction is writt<strong>en</strong> with “movie rights” in mind, and these are certainly a consi<strong>de</strong>ration with<br />
most mo<strong>de</strong>rn publishers.<br />
E. La ficción más popular está escrita con “película <strong>de</strong>rechos” <strong>en</strong> m<strong>en</strong>te, y éstas son ciertam<strong>en</strong>te una<br />
consi<strong>de</strong>ración con la mayoría <strong>de</strong> editores mo<strong>de</strong>rnos.<br />
PT. la ficción más popular se escribe con “la película corrige” <strong>en</strong> m<strong>en</strong>te, y éstos son ciertam<strong>en</strong>te una<br />
consi<strong>de</strong>ración con la mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> publicadores mo<strong>de</strong>rnos.<br />
O 11. Literature provi<strong>de</strong>s the libretto for operas, the theme for tone poems – ev<strong>en</strong> so anomalous a form as<br />
Nietzsche’s Thus Spake Zarathustra was interpreted in music by Richard Strauss – and of course it provi<strong>de</strong>s<br />
the lyrics of songs.<br />
E. La literatura provee el libreto para las óperas, el tema para <strong>los</strong> poemas <strong>de</strong> tono – aun así anómala una<br />
forma como el Thus Spake Zarathustra <strong>de</strong> Nietzsche fue <strong>en</strong> por – y por supuesto que provee el texto <strong>de</strong><br />
canción <strong>de</strong> canciones.<br />
PT. la literatura manti<strong>en</strong>e el libreto las óperas, el tema para <strong>los</strong> poemas <strong>de</strong>l tono – aun así anómalo una forma<br />
como Nietzsche Así Spake Zarathustra se interpretó <strong>en</strong> música por Richard Strauss – y por supuesto<br />
proporciona las letras <strong>de</strong> canciones.<br />
O 12.Many ballets and mo<strong>de</strong>rn dances are based on stories or poems.<br />
E. Muchos ballets y bailes mo<strong>de</strong>rnos se basan <strong>en</strong> historias o poemas.<br />
PT. muchos balletes y <strong>los</strong> bailes mo<strong>de</strong>rnos son basado <strong>en</strong> historias o poemas.<br />
O 13 Smog and air pollution<br />
E. El humo y niebla y la contaminación <strong>de</strong>l aire<br />
PT. Humo y polución <strong>de</strong> aire<br />
99
PABLO CANCELO–EVALUATION OF MACHINE TRANSLATION SYSTEMS<br />
O 14. For years London was synonymous with smog, the word coined at the turn of the 20th c<strong>en</strong>tury to<br />
<strong>de</strong>scribe the city’s characteristic bl<strong>en</strong>d of fog and smoke.<br />
E. Pues año Londres fue sinónima con humo y niebla, la palabra <strong>de</strong> computadora acuñó a la vuelta <strong>de</strong>l siglo<br />
20 para <strong>de</strong>scribir la mezcla característica <strong>de</strong> la ciudad <strong>de</strong> niebla y humo.<br />
PT. durante años Londres era sinónimo con humo, la palabra acuñó al final <strong>de</strong>l 20 siglo para <strong>de</strong>scribir la<br />
mezcla <strong>de</strong> la característica <strong>de</strong> la ciudad <strong>de</strong> niebla y humo.<br />
O 15. The capital’s “pea-soupers” were caused by susp<strong>en</strong><strong>de</strong>d pollution of smoke and sulfur dioxi<strong>de</strong> from coal<br />
fires.<br />
E. “Pea-soupers” <strong>de</strong>l capital se <strong>de</strong>biera a la contaminación susp<strong>en</strong>dida <strong>de</strong> humo y dióxido <strong>de</strong> azufre <strong>de</strong> fuegos<br />
<strong>de</strong> carbón.<br />
PT. la capital “guisante-soupers” fue causado por polución susp<strong>en</strong>dida <strong>de</strong> humo y dióxido <strong>de</strong> azufre <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
fuegos <strong>de</strong> carbones.<br />
O 16. The most severely affected area was the 19th-c<strong>en</strong>tury resid<strong>en</strong>tial and industrial belt of inner London –<br />
particularly the East End, which had the highest d<strong>en</strong>sity of factory smokestacks and domestic chimney pots<br />
and the lowest-lying land, inhibiting dispersal.<br />
E. El área más gravem<strong>en</strong>te afectado fue el siglo 19 resid<strong>en</strong>cial y cinturón <strong>de</strong>l industrial <strong>de</strong> Londres innera –<br />
particularm<strong>en</strong>te el Fin <strong>de</strong>l este, que tuvo la d<strong>en</strong>sidad más alta <strong>de</strong> chim<strong>en</strong>eas <strong>de</strong> la fábrica y cañones <strong>de</strong><br />
chim<strong>en</strong>ea domésticos y la tierra que yace mínimo, inhibi<strong>en</strong>do dispersión.<br />
PT. el severam<strong>en</strong>te el área afectado fue el 19th-c<strong>en</strong>tury cinturón resid<strong>en</strong>cial y industrial <strong>de</strong> Londres interno –<br />
particularm<strong>en</strong>te el Extremo Ori<strong>en</strong>tal que t<strong>en</strong>ía la d<strong>en</strong>sidad más alta <strong>de</strong> chim<strong>en</strong>eas <strong>de</strong> la fábrica y ollas <strong>de</strong> la<br />
chim<strong>en</strong>ea domésticas y la tierra bajo-m<strong>en</strong>tirosa y inhibe dispersión.<br />
O 17. As rec<strong>en</strong>tly as the early 1960s, the smokier districts of east Inner London suffered a 30 perc<strong>en</strong>t<br />
reduction in winter sunshine hours.<br />
E. Como reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te como <strong>los</strong> 1960s tempraneros, <strong>los</strong> distritos más humeantes <strong>de</strong> Inner London <strong>de</strong>l este<br />
sufries<strong>en</strong> una 30 reducción <strong>de</strong> por ci<strong>en</strong>to <strong>en</strong> las horas <strong>de</strong> sol <strong>de</strong> invierno.<br />
PT. tan reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te como <strong>los</strong> tempranos 1960s, <strong>los</strong> distritos más humeantes <strong>de</strong> Londres Interno ori<strong>en</strong>tal<br />
sufrieron una 30 reducción <strong>de</strong>l por ci<strong>en</strong>to <strong>en</strong> horas <strong>de</strong> solana <strong>de</strong> invierno.<br />
O 18. That problem was alleviated by parliam<strong>en</strong>tary legislation (the Clean Air Acts of 1956 and 1968)<br />
outlawing the burning of coal, combined with the clearance of ol<strong>de</strong>r housing and the <strong>los</strong>s of manufacturing.<br />
E. Tan problemático fue aliviado por la legislación parlam<strong>en</strong>taria (el Air Limpio Actúa <strong>de</strong> 1956 y 1968)<br />
<strong>de</strong>clarando ilegal el ardor <strong>de</strong> carbón, combinado con el <strong>de</strong>spejo <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>da mayor y la pérdida <strong>de</strong><br />
manufactura.<br />
PT. ese problema fue aliviado por legislación parlam<strong>en</strong>taria (<strong>los</strong> Actos Aéreos Limpios <strong>de</strong> 1956 y 1968)<br />
proscribi<strong>en</strong>do el quemando <strong>de</strong> carbón, combinado con el <strong>de</strong>spacho <strong>de</strong> aduanas <strong>de</strong> albergue más viejo y la<br />
pérdida <strong>de</strong> fabricar.<br />
100
TERESA CANEDA CABRERA–TRANSLATION AND COMMUNITY<br />
TRANSLATION AND COMMUNITY: NEGOTIATING THE<br />
INSCRIPTION OF ENGLISH LITERATURE IN SPAIN<br />
101<br />
TERESA CANEDA CABRERA<br />
Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo<br />
In the course of a lecture hosted by the University of Vigo in the spring of 1999,<br />
the American translator and theorist Lawr<strong>en</strong>ce V<strong>en</strong>uti proposed a somewhat<br />
revolutionary <strong>de</strong>finition of the concept of translation. In<strong>de</strong>ed, his proposal was not new<br />
for those of us who were familiar with the i<strong>de</strong>as he had exposed in previous works, mainly<br />
in his controversial The Translator’s Invisibility and in his more rec<strong>en</strong>t book of 1998, The<br />
Scandals of Translation.<br />
In his talk he remin<strong>de</strong>d us once more that while communication has always be<strong>en</strong><br />
consi<strong>de</strong>red as the primary aim and function of a translated text, and has therefore<br />
contributed to the emerg<strong>en</strong>ce and <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t of a great <strong>de</strong>al of theories which are<br />
communication-ori<strong>en</strong>ted, today we cannot approach the study of translation as if it were a<br />
mere communicative act. In fact, as V<strong>en</strong>uti explained, it is clear that contemporary<br />
translation theory has be<strong>en</strong> <strong>de</strong>eply influ<strong>en</strong>ced by poststructuralist thought and has thus<br />
subscribed to the claim that language, far from communicating in a transpar<strong>en</strong>t way, is<br />
always constitutive of multiple and in<strong>de</strong>terminate meaning. As a result, theoretical<br />
perspectives have gradually moved from viewing translation as simply a linguistic exercise<br />
of transfer<strong>en</strong>ce to exploring the task of the translator as a sophisticated operation through<br />
which a “foreign text” is invested with “domestic significance”. As the critic stated:<br />
Translation never communicates in an untroubled fashion because the translator<br />
negotiates the linguistic and cultural differ<strong>en</strong>ces of the foreign text by reducing them and<br />
supplying another set of differ<strong>en</strong>ces, basically domestic, drawn from the receiving culture to<br />
<strong>en</strong>able the foreign to be received there.<br />
V<strong>en</strong>uti, who was obviously trying to be provocative in front of a large audi<strong>en</strong>ce<br />
consisting of teachers and stud<strong>en</strong>ts of translation, <strong>de</strong>liberately subverted some of the<br />
terminology most commonly used in translation studies. Thus, he introduced the notion<br />
of “domestic inscription” in or<strong>de</strong>r to establish an opposition to the g<strong>en</strong>erally assumed<br />
notion of translation as cross cultural communication. Similarly, his prefer<strong>en</strong>ce for the<br />
expression “foreign text” over the more traditional concept of “original text” seemed to<br />
emphasize the interv<strong>en</strong>ing aspect of the task of the translator as mediator betwe<strong>en</strong><br />
cultures, not simply transfering the original text into a translated text but rather providing<br />
his/her rea<strong>de</strong>rs with a domesticated un<strong>de</strong>rstanding of foreigness.<br />
The foreign text, th<strong>en</strong>, is not so much communicated as inscribed with domestic<br />
intelligibilities and interests. The inscription begins with the very choice of a text for<br />
translation, always a very selective choice, and continues in the <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t of discursive<br />
strategies to translate it, always a choice of certain domestic discourses over others.<br />
According to V<strong>en</strong>uti, in the process of translating a text the source message is<br />
always interpreted and, to a certain ext<strong>en</strong>t, reinv<strong>en</strong>ted, especially in cultural forms which<br />
are manifestly op<strong>en</strong> to various and ev<strong>en</strong> contradictory interpretations, as is the case of<br />
literary productions. The critic argued that, once it un<strong>de</strong>rgoes the process of translation,<br />
the so called source message is necessarily subjected to changes as it must be re-
TERESA CANEDA CABRERA–TRANSLATION AND COMMUNITY<br />
established and reconstructed according to the language and values of a certain target<br />
culture.<br />
In this respect, although acknowledging the communicative aspect of translation,<br />
V<strong>en</strong>uti shifted his emphasis to a notion of translation which exceeds its being a simple<br />
communicative act in that it is always affected by the linguistic, cultural, and also social<br />
and political factors of the target language:<br />
The foreign text is rewritt<strong>en</strong> in domestic dialects and discourses, registers and styles,<br />
and this results in the production of textual effects that signify only in the history of the<br />
domestic language and culture. The translator may produce these effects to communicate the<br />
foreign text, trying to inv<strong>en</strong>t domestic analogues for foreign forms and themes. But the result<br />
will always go beyond any communication to release targeted ori<strong>en</strong>ted possibilities of<br />
meaning.<br />
The dynamics of exchange pres<strong>en</strong>t in literary translation has also be<strong>en</strong> remarked<br />
by André Lefevere in his book Translation, Rewriting and the Manipulation of Literary Fame. In<br />
his case Lefevere focuses especifically on how translation functions as a pivotal<br />
mechanism in the transfer<strong>en</strong>ce of i<strong>de</strong>ology. For him the translation of literature, either if<br />
inspired by an i<strong>de</strong>ological or aesthetic program or produced as a reaction against political<br />
or stylistic constraints, functions always as a type of rewriting:<br />
Whether they produce translations, literary histories or […] refer<strong>en</strong>ce works,<br />
anthologies, criticism or editions, rewriters adapt, manipulate the originals they work with to<br />
some ext<strong>en</strong>t […] This maybe most obvious in totalitarian societies but differ<strong>en</strong>t interpretive<br />
communities that exist in more op<strong>en</strong> societies will influ<strong>en</strong>ce the production of rewriting in<br />
similar ways (Lefevere 1992: 9).<br />
Inasmuch as the translation process implies untold selections, omissions and other<br />
types of manipulation that have to do with the needs and projections of the reception<br />
context , the translated text becomes a new framework in which the i<strong>de</strong>ological message<br />
of the original/foreign text will be reactivated. The notion of “manipulation” is precisely<br />
what takes Lefevere to si<strong>de</strong> translation with other “forms of rewriting”:<br />
Translation, is of course a rewriting of an original text. All rewritings whatever their<br />
int<strong>en</strong>tion, reflect a certain i<strong>de</strong>ology and poetics and as such manipulate literature to function in<br />
a giv<strong>en</strong> society in a giv<strong>en</strong> way (Lefevere 1993: i).<br />
V<strong>en</strong>uti and Lefevere seem to coinci<strong>de</strong> in their approach to literary translation as a<br />
journey betwe<strong>en</strong> two cultures in which i<strong>de</strong>ological messages, discursive strategies and<br />
aesthetic effects travel and transc<strong>en</strong>d their original spaces to reappear in differ<strong>en</strong>t<br />
contexts un<strong>de</strong>r differ<strong>en</strong>t forms. Consequ<strong>en</strong>tly, they argue that the translation of a literary<br />
text requires to be explored as a complex operation of intercultural negotiation. Both the<br />
concept of “domesticating” and “rewriting” ultimately emphasize that the work of the<br />
literary translator has to do with reshaping and interv<strong>en</strong>ing the foreign/original texts. In<br />
this respect, it could be argued that a literary translation will always speak of the<br />
conditions in which the negotiation betwe<strong>en</strong> the foreign and the domestic takes place. As<br />
Lefevere reminds us:<br />
Two factors basically <strong>de</strong>termine the image of a work of literature as projected by a<br />
translation. The two factors are, in or<strong>de</strong>r of importance, the translator’s i<strong>de</strong>ology […] and the<br />
poetics dominant in the receiving literature at the time the translation is ma<strong>de</strong> (Lefevere 1992:<br />
41).<br />
What I find most interesting for the discussion that I want to propose, is that in<br />
their approaches to literary translation, both V<strong>en</strong>uti and Lefevere draw att<strong>en</strong>tion to the<br />
102
TERESA CANEDA CABRERA–TRANSLATION AND COMMUNITY<br />
following issue: once a foreign text is translated, it comes into being for a specific<br />
community of rea<strong>de</strong>rs at an equally specific historical mom<strong>en</strong>t. In other words, the<br />
translation of a literary text necessarily <strong>en</strong>tails a kind of rewriting which is always<br />
conting<strong>en</strong>t as it must inscribe the foreign text within the domestic interests of a particular<br />
community. I want to argue that, paradoxically, although a translation should inescapably<br />
remind us of its role as a particular realization, it is oft<strong>en</strong> the case that a translated text is<br />
ma<strong>de</strong> to bear the status of universal for domestic rea<strong>de</strong>rs of differ<strong>en</strong>t g<strong>en</strong>erations.<br />
The image of a writer and his/her work t<strong>en</strong>d to evolve in the course of literary<br />
history and criticism in parallel with the new readings and interpretations provi<strong>de</strong>d by<br />
subsequ<strong>en</strong>t communities of rea<strong>de</strong>rs. However, the translated text, once it has acquired a<br />
timeless afterlife, offers an immobilization of meaning which discourages the domestic<br />
community from a reading other than the one the translation has fixed and to a certain<br />
ext<strong>en</strong>t canonized. I want to focus on how, unlike contemporary translations of<br />
contemporary works, which usually cannot escape the influ<strong>en</strong>ce of the critical<br />
interpretations with which they coexist, “fossilized” translations of works from our<br />
immediate past consequ<strong>en</strong>tly t<strong>en</strong>d to project a “fossilized” image of such works for<br />
domestic contemporary rea<strong>de</strong>rs.<br />
G<strong>en</strong>erally, the community of “foreign rea<strong>de</strong>rs” is giv<strong>en</strong> the opportunity to b<strong>en</strong>efit<br />
from new interpretations and fresh critical turns as the work continues to be reprinted and<br />
anthologized and its significance revised and reassessed with the appearance of new<br />
prefaces, introductions and critical reviews. On the contrary, it is not uncommon for<br />
domestic rea<strong>de</strong>rs to find themselves forced to subscribe to the particular image which the<br />
translation of a text may have be<strong>en</strong> ma<strong>de</strong> to bear <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>s ago wh<strong>en</strong> the cultural, social<br />
and political circumstances attached to its domestic inscription were consi<strong>de</strong>rably<br />
differ<strong>en</strong>t to pres<strong>en</strong>t ones.<br />
This i<strong>de</strong>a first came to my mind as I started working on a translation of some<br />
stories by Katherine Mansfield into the Galician language. The stories will be published<br />
as part of a collection specifically <strong>de</strong>voted to popularize the works of tw<strong>en</strong>tieth c<strong>en</strong>tury<br />
wom<strong>en</strong> writers among Galician female rea<strong>de</strong>rs. The translation thus responds to an<br />
editorial initiative to “feminize” the panorama of Galician fiction, otherwise dominated<br />
by male writers.<br />
The translation is prece<strong>de</strong>d by an introduction aimed at revealing Mansfield as a<br />
groundbreaking female writer who, by means of ing<strong>en</strong>ious techniques of indirection and<br />
suggestion, managed to <strong>de</strong>al in her fiction with socially unacceptable issues. In fact, the<br />
stories selected for translation share a provocative message: a d<strong>en</strong>unciation of how<br />
marriage and family function as institutionalized forms of repression for wom<strong>en</strong>.<br />
This is certainly the case of “The Daughters of the Late Colonel”, a story<br />
structured around a series of objects which convey confinem<strong>en</strong>t within a restricted space<br />
and metaphorically speak about the very restricted nature of the daughters’ lives. In this<br />
respect, “The Daughters of the Late Colonel” can be se<strong>en</strong> as a typical Mansfield text in<br />
which lexical elem<strong>en</strong>ts illuminate the meaning of the story. Unfortunately, those rea<strong>de</strong>rs<br />
confronted with the painful experi<strong>en</strong>ce of having to digest the early Spanish translation<br />
published by Editorial Juv<strong>en</strong>tud in 1957 in the collection Fiesta <strong>en</strong> el Jardín y otras<br />
narraciones, were <strong>de</strong>prived (and still are, as the translation has be<strong>en</strong> reprinted in 1990)<br />
from the pleasure of experi<strong>en</strong>cing a text which <strong>de</strong>p<strong>en</strong>ds on the interplay of numerous<br />
symbols to d<strong>en</strong>ounce patriarchal repression.<br />
103
TERESA CANEDA CABRERA–TRANSLATION AND COMMUNITY<br />
This Spanish version makes no attempt to capture the poetic cad<strong>en</strong>ces of<br />
Mansfield’s style and thus the most lyrical passages are turned into arid <strong>de</strong>scriptive<br />
paragraphs lacking rhythm, “s<strong>en</strong>se” and s<strong>en</strong>sibility in many cases. What is more, the<br />
domestic text is guilty of serious misreadings and careless interpretations which I believe<br />
symptomatically inform us of the circumstances surrounding the Spanish cultural and<br />
political context in which this early inscription of Mansfield took place. The translation<br />
not only disregards subtleties concerning Mansfield’s art of suggestion but blatantly<br />
modifies the discourse which speaks of the subjection of the two female characters to a<br />
<strong>de</strong>ath-like life.<br />
Mansfield’s narrative repeatedly pres<strong>en</strong>ts the characters moving through limited<br />
spaces that are perceived as imprisonm<strong>en</strong>ts. One example would be the initial refer<strong>en</strong>ce<br />
to the cab in which they return from their father’s funeral as “tight buttoned”. This is a<br />
refer<strong>en</strong>ce that must not be forgott<strong>en</strong> later on, wh<strong>en</strong> one of the sisters has to blow her nose<br />
because “the cab was dreadfully stuffy”. In the m<strong>en</strong>tioned Spanish text “the tight<br />
buttoned cab” (258) becomes “el coche <strong>de</strong> mullido tapizado” (86), so that the further<br />
explanation “aquel coche era terriblem<strong>en</strong>te asfixiante” (86) does not contribute to expand<br />
and int<strong>en</strong>sify the previous inexist<strong>en</strong>t refer<strong>en</strong>ce.<br />
Certainly, the 1957 Spanish translation “Las hijas <strong>de</strong>l difunto coronel” shows that<br />
i<strong>de</strong>ology dictates the basic strategies that any translator is going to use and therefore also<br />
dictates solutions concerned with the universe of discourse expressed in the<br />
foreign/original text. If it is obvious that the male translator was not concerned with<br />
being s<strong>en</strong>sitive towards Mansfield’s feminist ag<strong>en</strong>da, interestingly <strong>en</strong>ough the translation<br />
itself speaks of the religious c<strong>en</strong>sorship to which the text was subjected. The early<br />
Spanish version simply omits three paragraphs which correspond with the mom<strong>en</strong>t in<br />
which one of the sisters imagines, not in the most rever<strong>en</strong>t terms, what it would be like to<br />
hold a Communion service in their house. Contrarily to what happ<strong>en</strong>s in the c<strong>en</strong>sored<br />
Spanish version, in Mansfield’s text the visit of the priest is not greeted as a form of relief,<br />
but rather as a source of t<strong>en</strong>sion and ev<strong>en</strong> terror since “the i<strong>de</strong>a of a little Communion<br />
terrified them”.<br />
The 1957 Spanish translation <strong>en</strong>abled a foreign writer to be received here but<br />
paradoxically, in its negotiating the inscription of a text containing such an unflattering<br />
religious refer<strong>en</strong>ce, the image of the foreign text and the writer became “domesticated”<br />
projections which seemed to be speaking in favour of the very i<strong>de</strong>ology that was being<br />
questioned.<br />
As is typically the case in most of Mansfield’s stories, what seems to be a very<br />
lyrical text gradually disc<strong>los</strong>es a critical subtext which finds its way through linguistic<br />
ambiguity and a complex use of symbols. The suggestion and indirection of her style<br />
becomes the main chall<strong>en</strong>ge for the translator of her stories. The <strong>de</strong>scriptive passages<br />
abound in lyrical images, the importance of which lies not in their offering an exact<br />
<strong>de</strong>scription but rather in the way they suggest an atmosphere.<br />
The concept of suggestion is also the key to un<strong>de</strong>rstand the significance of certain<br />
lexical choices in “Bliss”, another well known story. The title ironically refers to the<br />
“blissful” emotions which fill the protagonist with an <strong>en</strong>ergy which clearly <strong>de</strong>mands<br />
release. The words, bliss, blissful and blissfully are reiterated throughout the story as the<br />
character tries to come to terms with the nature of her feelings. Ev<strong>en</strong>tually that which<br />
was id<strong>en</strong>tified at the beginning as “bliss” is finally revealed as repressed sexual <strong>de</strong>sire<br />
104
TERESA CANEDA CABRERA–TRANSLATION AND COMMUNITY<br />
seeking its own satisfaction. The un<strong>de</strong>rlying sexual connotations of the title in English<br />
gradually come to light in the evolution of the character as the story progresses.<br />
The significance of this interplay betwe<strong>en</strong> title and text is nevertheless abs<strong>en</strong>t<br />
from the Spanish version published by Alba Editorial in 1999. Translated as “Felicidad”,<br />
a much more neutral word which only partly captures the meaning of the English “bliss”,<br />
the Spanish title does not necessarily trigger off a reading which relies on sexual<br />
connotations. It seems obvious to me that the Spanish translator does not read “Bliss” as<br />
a story concerned with the investigation of female sexuality, an issue which this story<br />
shares with other stories writt<strong>en</strong> by Mansfield. Ultimately, the choice of a word which<br />
favours a “more innoc<strong>en</strong>t” or “less committed” reading reveals how differ<strong>en</strong>t forms of<br />
reception construct the significance of foreign texts and foreign writers. In this case, this<br />
particular Spanish inscription refuses to compreh<strong>en</strong>d the radicalism of Mansfield’s<br />
proposal and thus rewrites a text in which the discourse of female sexuality is<br />
marginalized if not ignored.<br />
In my experi<strong>en</strong>ce as someone involved in the teaching of early tw<strong>en</strong>tieth c<strong>en</strong>tury<br />
Literature in the English language I oft<strong>en</strong> find that my approaches to some well known<br />
authors and works of fiction must compete with the institutionalized approaches which<br />
stud<strong>en</strong>ts have acquired through the reading of the translated/domesticated text. I am<br />
aware that my pres<strong>en</strong>t “knowledge” of a particular literary period and similarly my reading<br />
of certain works is informed by the changes that have affected the paradigms of Ang<strong>los</strong>axon<br />
literary criticism in the last <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>s. After all, “a literary work is not an object that<br />
stands by itself and that offers the same view to each rea<strong>de</strong>r in each period […] It is much<br />
more like an orchestration that strikes ever new resonances among its rea<strong>de</strong>rs” (Jauss:<br />
165-166). And so, for instance, wh<strong>en</strong> it comes to teaching of English Mo<strong>de</strong>rnism and the<br />
authors commonly referred to as mo<strong>de</strong>rnists, I realize that in the last few years my<br />
position has be<strong>en</strong> gradually changing according to the revisions to which the concept has<br />
be<strong>en</strong> subjected. If mo<strong>de</strong>rnist works were once viewed as characterized by their<br />
uncompromising intellectuality, formalism, <strong>de</strong>tachm<strong>en</strong>t, reflexivism, emphasis on<br />
subjectivity, ali<strong>en</strong>ation and loneliness, today, contemporary critics are rereading the<br />
mo<strong>de</strong>rnists as writers that “op<strong>en</strong> new public spaces or spheres for the expression of varied<br />
responses to mo<strong>de</strong>rnity, and various political and social claims of reality” (Blair: 162-<br />
163).<br />
This contemporary revision of early tw<strong>en</strong>tieth c<strong>en</strong>tury works is manifested in the<br />
inclusion of new prefaces and critical introductions writt<strong>en</strong> with a vocabulary which bears<br />
obvious i<strong>de</strong>ological connotations, for the most part abs<strong>en</strong>t from previous publications of<br />
the same works. Thus, today, the discourses of postcolonial criticism and feminism as<br />
well as perspectives <strong>de</strong>aling with political concerns have be<strong>en</strong> incorporated in prefaces,<br />
biographical refer<strong>en</strong>ces and in many case such discourses dominate contemporary critical<br />
studies of authors such as Joseph Conrad, Virginia Woolf and James Joyce.<br />
In this respect, whereas Joyce’s collection of short stories Dubliners has be<strong>en</strong><br />
traditionally read as a piece of “scrupulous” naturalist prose, most rec<strong>en</strong>t criticism has<br />
referred to it as “a book which <strong>de</strong>rives its power from ambival<strong>en</strong>ce” (Voelker: 126). The<br />
stories expose the equivocal and multiple nature of typical mo<strong>de</strong>rnist narratives in which<br />
meaning is not homog<strong>en</strong>eously established and the rea<strong>de</strong>r is at play producing, somehow<br />
re-writing, the text through his/her own activity.<br />
105
TERESA CANEDA CABRERA–TRANSLATION AND COMMUNITY<br />
Wh<strong>en</strong> I teach the short-story “Clay” in my classes, stud<strong>en</strong>ts are <strong>en</strong>couraged to be<br />
specially s<strong>en</strong>sitive to the way in which Joyce repres<strong>en</strong>ts, through an uncertain and<br />
unstable discourse, the complexities of the character’s consciousness. In “Clay” reading<br />
becomes an operation to reconstruct the story of Maria, the protagonist, not as she wishes<br />
to be se<strong>en</strong> but as she wishes not to be se<strong>en</strong>.<br />
However, those stud<strong>en</strong>ts who might have read the story in translation and have<br />
opted for the 1972 version writt<strong>en</strong> by Guillermo Cabrera Infante, will find that in the<br />
translated text, language un<strong>de</strong>rgoes a process of neutralization which ultimately affects<br />
the final product: the ambival<strong>en</strong>ces associated with the character’s portrayal and<br />
circumstances disappear in the Spanish version. The new text fails to fully acknowledge<br />
and reproduce the pot<strong>en</strong>tial of the counter-story which the “foreign” rea<strong>de</strong>r is forced into<br />
wh<strong>en</strong> he/she reads “Clay”.<br />
The g<strong>en</strong>erally ambiguous discourse of the character is oft<strong>en</strong> simplified in the<br />
Spanish text which t<strong>en</strong>ds to substitute ambival<strong>en</strong>t, euphemistic expressions with others of<br />
a more straightforward meaning. This omission of meaningful adjectives and the selection<br />
of expressions which are more d<strong>en</strong>otative than connotative restrict the possibility for the<br />
rea<strong>de</strong>r to articulate a hypothetical plot. On many occasions, the translation soft<strong>en</strong>s or<br />
simply ignores the subtle refer<strong>en</strong>ces to the protagonist’s size therefore canceling the<br />
connotative web of meaningful ambival<strong>en</strong>ces related to Maria’s awkward physical<br />
appearance. In g<strong>en</strong>eral, the language of the translation un<strong>de</strong>rgoes a process of<br />
neutralization which susp<strong>en</strong>ds the necessary “reading as interrogating” of the original text.<br />
The problematics of the translation of “Clay” exposes the linguistic complexities<br />
which operate at the basis of short narratives conceived to be read almost as palimpsests,<br />
stories obscured or repressed betwe<strong>en</strong> the lines or in the margins of the official stories.<br />
The Spanish text restricts the multiplicity and plurality of the original ambival<strong>en</strong>ces and<br />
secure the rea<strong>de</strong>r in a more comfortable position through a more stable reading.<br />
Cabrera Infante chooses the title “Polvo y C<strong>en</strong>iza” as the Spanish equival<strong>en</strong>t for<br />
“Clay”, a word that is never m<strong>en</strong>tioned in Joyce’s story but is obviously allu<strong>de</strong>d to as “the<br />
soft and wet substance” which Maria touches wh<strong>en</strong> she is asked to participate blindfol<strong>de</strong>d<br />
in the game of recognition. In a very Joycean and playful manner, in the final episo<strong>de</strong>, in<br />
which Maria is subjected to a cruel trick played by the childr<strong>en</strong>, the title, the word “clay”,<br />
sheds light on the narrative and asks the rea<strong>de</strong>r to recognize her as a victimized buffoon,<br />
thus relating this epiphanic mom<strong>en</strong>t to the whole story.<br />
However, with his particular rewriting of the title, Cabrera Infante offers us an<br />
allegorizing and transc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>talist interpretation perhaps “motivated to save mo<strong>de</strong>rn<br />
fiction from charges of triviality” and probably with the int<strong>en</strong>tion of “assimilating literary<br />
works to larger symbolic or<strong>de</strong>rs and traditionally sanctioned value systems” (Norris: 206).<br />
As in the case of the translations of Mansfield’s short stories, this particular rewriting of<br />
“Clay” exposes the problematics pres<strong>en</strong>t in the translation of literature. If it is true that a<br />
translation should always inform the rea<strong>de</strong>r of the formal properties of a particular literary<br />
text it is no less true that these properties are historically situated and thus <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>t on<br />
the values of the cultural community for which the translation is produced. In this<br />
respect, if translating a text always reveals an interest in communicating with others,<br />
bringing to light the domestication at work in every translated text and assessing its<br />
106
TERESA CANEDA CABRERA–TRANSLATION AND COMMUNITY<br />
cultural and political significance may well serve to the cause of learning more about<br />
ourselves.<br />
BIBLIOGRAPHY<br />
BLAIR, Sara. “Mo<strong>de</strong>rnism and the Politics of Culture.” In LEVENSON, Michael. A<br />
Cambridge Companion to Mo<strong>de</strong>rnism. Cambridge: Cambridge UP, 1999.<br />
CABRERA INFANTE, Guillermo (trad.) Dublineses. Barcelona: Círculo <strong>de</strong> Lectores, 1986.<br />
CANEDA CABRERA, M. Teresa. “Cómo convertir barro <strong>en</strong> c<strong>en</strong>iza: ‘Clay’ <strong>de</strong> James Joyce y<br />
‘Polvo y c<strong>en</strong>iza’ <strong>de</strong> Cabrera Infante”. In GUARDIA, P.; STONE, J. Proceedings of the<br />
20th international AEDEAN Confer<strong>en</strong>ce. Barcelona: Universitat <strong>de</strong> Barcelona, 1997,<br />
pp. 395-400.<br />
———. “Literature, Translation and I<strong>de</strong>ological (Trans)action”. In ÁLVAREZ LUGRÍS,<br />
Alberto; FERNÁNDEZ OCAMPO, Anxo. Anovar/Anosar: Estudios <strong>de</strong> Traducción e<br />
Interpretación. Vigo: Servicio <strong>de</strong> Publicacións da Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo, 1999, pp.<br />
167-173.<br />
DUNBAR, Pamela. Radical Mansfield: Double Discourse in Katherine Mansfield’s Short Stories.<br />
London: MacMillan, 1997.<br />
JAUSS, Hans Robert. “Literary History as a Chall<strong>en</strong>ge to Literary Theory”. In COHEN,<br />
Ralph. New Directions in Literary History. Baltimore: The Johns Hopkins UP, 1974.<br />
JOYCE, James. Dubliners. New York: P<strong>en</strong>guin, 1992.<br />
LEFEVERE, Andre. “Preface”. In GENTZLER, Edwin. Contemporary Translation Theories.<br />
New York: Routledge, 1993.<br />
LEFEVERE, Andre. Translation, Rewriting and the Manipulation of Literary Fame. New York:<br />
Routledge, 1992.<br />
MANSFIELD, Katherine. Cu<strong>en</strong>tos Completos. 1ª edición. Barcelona: Alba Editorial, 1999.<br />
———. Fiesta <strong>en</strong> el Jardín y otras narraciones. 2ª Edición. Barcelona: Editorial Juv<strong>en</strong>tud,<br />
1990.<br />
———. Selected Stories. Oxford: Oxford UP, 1981.<br />
NORRIS, Margot. “Narration un<strong>de</strong>r a Blindfold: Reading Joyce’s ‘Clay’” PMLA, 1987,<br />
102, pp. 206-215.<br />
VENUTI, Lawr<strong>en</strong>ce. Translation, Community and Utopia. Paper read at the Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
Vigo. May 1999.<br />
107
TERESA CANEDA CABRERA–TRANSLATION AND COMMUNITY<br />
———. The Translator’s Invisibility. New York: Routledge, 1995.<br />
———. The Scandals of Translation. New York: Routledge, 1998.<br />
VOELKER, Joseph C. “Chronicles of Disor<strong>de</strong>r: Reading the Margins of Joyce’s Dubliners”,<br />
Colby Library, 1982.<br />
108
OVIDI CARBONELL–IDENTITY IN TRANSLATION<br />
109<br />
IDENTITY IN TRANSLATION<br />
OVIDI CARBONELL<br />
University of Salamanca<br />
Fri<strong>en</strong>ds ask me why I don’t just drop my non-African names. It would be a good i<strong>de</strong>a, but<br />
not a practical one. In reality, my reason has nothing to do with practicality, it has to do with my<br />
own id<strong>en</strong>tity. For better, for worse, my names locate me in time and in space. It gives me a s<strong>en</strong>se of<br />
my own history that I not only share specifically with a g<strong>en</strong>eration of people in Africa but also with<br />
all Africans in the Diaspora.<br />
I belong to a time. The tw<strong>en</strong>tieth c<strong>en</strong>tury. A time of fragm<strong>en</strong>tation, a time of rebirth.<br />
I need to un<strong>de</strong>rstand and know myself from that position. It is the only position I have, wherever<br />
I am. In both my private and my public life. I’m also lucky. Naming myself differ<strong>en</strong>tly to suit the<br />
occasion allows me the space to experi<strong>en</strong>ce all my subjective realities and id<strong>en</strong>tities (we all have<br />
many) in a way that does not imply fragm<strong>en</strong>tation, but coher<strong>en</strong>ce.<br />
(Nkweto Simmonds 1998, apud Thornborrow 139)<br />
Writing and talking about cultural appropriation, I reposition myself in a somewhat<br />
precarious way within a society that seeks to d<strong>en</strong>y how segregated it is; I go from being a “minority”<br />
critic dutifully explaining Otherness to one who addresses whites as ag<strong>en</strong>ts in an ongoing dynamic<br />
of racialization. (…) Privileged wom<strong>en</strong> in Latin America have also relied through history on<br />
subaltern cultures for signs they could appropriate as markers for their transgressiv<strong>en</strong>ess (Coco<br />
Fusco 68-9).<br />
“Id<strong>en</strong>tity” seems to be a commonplace in rec<strong>en</strong>t approaches to translation which<br />
are more or less byproducts of a wi<strong>de</strong>spread cultural approach. The <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t of<br />
“cultural studies” in the United States and European universities has aroused an interest in<br />
several sociolinguistic issues such as translation and g<strong>en</strong><strong>de</strong>r, translation and postcolonial<br />
id<strong>en</strong>tities, translation and nation, ebonics and translation, etc. many of which are <strong>de</strong>veloping<br />
into [part of] separate points of view, ev<strong>en</strong> disciplines.<br />
But it is my cont<strong>en</strong>tion that an excessive narrowing of these approaches, ev<strong>en</strong><br />
though they might be consi<strong>de</strong>red, as they in fact are, as the crossroads of ess<strong>en</strong>tially<br />
multidisciplinary fields, might at least hin<strong>de</strong>r the workings of language in the shaping of<br />
id<strong>en</strong>tities and the role played by translation. According to Thornborrow, we establish<br />
id<strong>en</strong>tity wh<strong>en</strong> we shape other’s views of who we are through the use of language, but also<br />
wh<strong>en</strong> collectively social groups or communities use language as a means of id<strong>en</strong>tifying their<br />
members, establish their boundaries and construct a social id<strong>en</strong>tity or id<strong>en</strong>tities for<br />
themselves (Thornborrow 136). It is, no doubt, “a powerful means of exercising social<br />
control”. Id<strong>en</strong>tity can be un<strong>de</strong>rstood in psychological terms, in discursive (sociolinguistic or<br />
pragmatic), sociological or ev<strong>en</strong> political terms. All of them are relevant to translation.<br />
Translators are g<strong>en</strong>erally unaware of the fact that they are helping build id<strong>en</strong>tities which<br />
perhaps are differ<strong>en</strong>t (though perhaps complem<strong>en</strong>tary) to those in the original work. As a<br />
rule of thumb, no re-creation of any id<strong>en</strong>tity in the target culture equals that of the source<br />
culture −but that is an unnecessary truism, since every reading is an act of interpretation,
OVIDI CARBONELL–IDENTITY IN TRANSLATION<br />
and id<strong>en</strong>tity is constructed through conv<strong>en</strong>tions that obviously vary as audi<strong>en</strong>ces and their<br />
experi<strong>en</strong>ce and world view do vary too.<br />
In this paper I would like to make a call for the integration of id<strong>en</strong>tity issues in<br />
translation that are usually treated separately – and whose integration and/or separation is<br />
largely a source of controversy, as pointed out by Baker (2001):<br />
a) sociocultural: the historical, geopolitical concept characteristic of cultural<br />
criticism and postcolonial writing, related to issues such as the question of<br />
value [McGee], linguistic id<strong>en</strong>tity [Cano, Martines, Martines and Ponsoda],<br />
transculturation [Pratt, Mallafrè], margin, dissemination [Bhabha], hybridation<br />
(Bakhtin, Papastergiadis, Spivak) and cross-cultural fertilization [Clifford], to<br />
name a few.<br />
b) discursive: the textual, cognitive and linguistic concept characteristic of critical<br />
discourse analysis that is on the basis of the social construction of the first<br />
sociocultural perspective I have just m<strong>en</strong>tioned, related to polyphony<br />
(Bakhtin, Ducrot), intertextuality (so in vogue today), <strong>de</strong>ixis and <strong>en</strong>unciation<br />
tok<strong>en</strong>s of reported speech, for example.<br />
I take i<strong>de</strong>ologies and social repres<strong>en</strong>tations to be anchored in discourse. In short, I<br />
am interested in the relocation of the subjects of <strong>en</strong>unciation that allow people to interact<br />
while managing and <strong>de</strong>fining their position in social and cultural categories. Id<strong>en</strong>tity is a<br />
crucial part in the cognitive and social managem<strong>en</strong>t of group relations, such as dominance,<br />
conflict and resistance. It is part and parcel of the i<strong>de</strong>ologies that legitimate or resist power<br />
abuse and inequality (van Dijk 1997: 64). It is moreover fundam<strong>en</strong>tal to the legitimation of<br />
differ<strong>en</strong>ce and <strong>de</strong>finition of a group, and therefore it is “not just a matter of using one dialect<br />
or co<strong>de</strong> rather than another” (Thornborrow 1999: 137).<br />
My aim here is to make only some suggestions, not to <strong>de</strong>velop or make an account<br />
of any theory. I think that the application of id<strong>en</strong>tity issues to translation is still very<br />
t<strong>en</strong>tative: many questions are raised but little of the puzzle is solved. I shall try to approach<br />
in a very superficial way a couple of texts that may shed some light in this.<br />
FUZZY IDENTITIES<br />
Id<strong>en</strong>tity is part of a social i<strong>de</strong>ology system that “serve[s] as an interface betwe<strong>en</strong><br />
collective group interests and individual social practices” (van Dijk 1997: 27). But let me<br />
first acknowledge that i<strong>de</strong>ology systems are usually blurred. In poststructuralist cultural<br />
criticism it is oft<strong>en</strong> argued that there is a constant semiosis (following Sebeok), or that we<br />
witness the insist<strong>en</strong>ce of the signifier, in Lacanian terms (McGee 1992: 107). In any case, there is<br />
the s<strong>en</strong>se of some <strong>los</strong>t meaning, and many authors such as B<strong>en</strong>jamin and Woolf<br />
acknowledged it. So is Woolf’s “third voice”, according to McGee (ibid.):<br />
The third voice would appear to be that dim<strong>en</strong>sion of language that resists<br />
meaning and signification, that exceeds the int<strong>en</strong>tion of the addresser and escapes the<br />
<strong>de</strong>coding of the addresee. No co<strong>de</strong> can master its message. The third voice would be the<br />
voice of language as language, its material dim<strong>en</strong>sion, which comes into play, for example,<br />
in the act of translation. Walter B<strong>en</strong>jamin writes, “In all language and linguistic creations<br />
there remains in addition to what can be conveyed something that cannot be<br />
communicated; <strong>de</strong>p<strong>en</strong>ding on the context in which it appears, it is something that<br />
110
OVIDI CARBONELL–IDENTITY IN TRANSLATION<br />
symbolizes or something symbolized. It is the former only in the finite products of<br />
language, the latter in the evolving of the languages themselves” (B<strong>en</strong>jamin 1996: 79).<br />
But in or<strong>de</strong>r to approach text −which is where cultural, social, political and<br />
psychological positions are constructed, we need to have recourse to a sociolinguistic/<br />
discursive approach, ev<strong>en</strong> conceding that meaning is a slippery category always <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>t<br />
on context. I am also aware that selvedges, blurred margins, susp<strong>en</strong><strong>de</strong>d <strong>de</strong>adlocks or grey<br />
areas are also to be found in analysis as they are in interpretation. The two basic warnings<br />
are: first, that no <strong>de</strong>codification will account for the extreme complexity and conting<strong>en</strong>cy<br />
of the co<strong>de</strong> itself (t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cy towards <strong>en</strong>tropy) −a questioning of translation/ interpretation/<br />
language analysis as a ci<strong>en</strong>ce follows naturally; second, that our account of the workings of<br />
the co<strong>de</strong> is never to be id<strong>en</strong>tified with the co<strong>de</strong> itself. If we find and <strong>de</strong>scribe a particular<br />
discursive, psychological or social structure, we should not be tempted to assume readily<br />
that that structure has ontological value. This is Derrida’s teaching and I find it to be a very<br />
useful caveat. In my opinion, that is precisely the reason why it seems so difficult to<br />
accomodate complem<strong>en</strong>tary theories coming from differ<strong>en</strong>t disciplines. And that explains<br />
also why scholars seem to be rather satisfied with partial accounts of complex ph<strong>en</strong>om<strong>en</strong>a<br />
−obviously, things are further complicated wh<strong>en</strong> power factors <strong>de</strong>termine dog-in-themanger<br />
attitu<strong>de</strong>s.<br />
In fact, I would argue that there is a distinct lack of sociolinguistic issues (the<br />
linguistic shaping of society, individuals and power) in many supposed compreh<strong>en</strong>sive<br />
approaches to translation at large. Social, temporal and geographical varieties are usually<br />
tackled with in the wake of Halliday’s scheme of linguistic variation, introduced in the field<br />
of translation studies, among others, by Hatim and Mason. Or perhaps the problem lies<br />
precisely in the fact that Halliday’s, Gumperz’s, Labov’s, van Dijk’s and many others’<br />
insights into the linguistic construction of society have come to translation curricula through<br />
the highly comm<strong>en</strong>dable but necessarily schematic applications of Hatim’s etc. But ev<strong>en</strong><br />
for a loose <strong>de</strong>scription of what is happ<strong>en</strong>ing in McCarthy’s text and its translation, we need<br />
to go <strong>de</strong>eper into discourse as social interaction.<br />
It is at this point that I turn to Lawr<strong>en</strong>ce V<strong>en</strong>uti. He is perfectly well known of all,<br />
and probably the torchbearer of the cultural criticism move in translation … or rather the<br />
translation move in the vast field of cultural criticism. His research is stimulating and a<br />
must-read. It <strong>de</strong>lves, as you well know, into differ<strong>en</strong>ce and the need for the <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t of<br />
an ethics that respects such differ<strong>en</strong>ces. His work is nowadays ess<strong>en</strong>tial reading as regards<br />
social id<strong>en</strong>tity forming in translation. Although a bit too g<strong>en</strong>eral and reducing its scope to a<br />
sociological sphere −albeit he recognises the need for what seems to be a sociolinguistic<br />
ag<strong>en</strong>da: any evaluation of a translation project must inclu<strong>de</strong> a consi<strong>de</strong>ration of dircursive strategies, their<br />
institutional settings, and their social functions and effects, we read on page 82 of his latest essay, he<br />
seems nevertheless reluctant to apply critical discourse analysis in his reflections. This is the<br />
apologetic approach to linguistics that Mona Baker (2001) criticises. In fact, V<strong>en</strong>uti argues<br />
that<br />
translation research and translator training have be<strong>en</strong> impe<strong>de</strong>d by the preval<strong>en</strong>ce<br />
of linguistics-ori<strong>en</strong>ted approaches that offer a truncated view of the empirical data they<br />
collect. Because such approaches promote sci<strong>en</strong>tific mo<strong>de</strong>ls for research, they remain<br />
reluctant to take into account the social values that <strong>en</strong>ter into translating as well as the<br />
study of it. Research thus becomes sci<strong>en</strong>tistic, claiming to be objective or value-free,<br />
ignoring the fact that translation, like any cultural practice, <strong>en</strong>tails the creative reproduction<br />
of values (1998: 1).<br />
111
OVIDI CARBONELL–IDENTITY IN TRANSLATION<br />
This is basically untrue. I would agree with V<strong>en</strong>uti in that traditional, sci<strong>en</strong>tistic<br />
linguistic approaches did impe<strong>de</strong> translation research and training, but these approaches<br />
have long be<strong>en</strong> superse<strong>de</strong>d, and V<strong>en</strong>uti’s statem<strong>en</strong>t (see also V<strong>en</strong>uti n.d.) seems to imply<br />
either that translation has not yet incorporated such new, sociolinguistic, discoursive, pragmatic, semiotic,<br />
critical discourse analysis views, or that he is simply unaware of these <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>ts. But th<strong>en</strong> in<br />
his rec<strong>en</strong>t contribution at the University of Vic V<strong>en</strong>uti once again expresses his fear that<br />
beginner translators might be exposed to a perspective that is just linguistic or textual:<br />
analytical tools are usually <strong>de</strong>rived from varieties of linguistics, notably text<br />
linguistics, discourse analysis, and pragmatics. And the application of these areas of<br />
linguistics will always produce a mass of analytical <strong>de</strong>tail that is at once much more and<br />
much less than a translator needs to solve a translation problem. Much more <strong>de</strong>tail than<br />
necessary: because linguistics has created such formidable analytical concepts, it always<br />
threat<strong>en</strong>s to turn translation studies into a field of applied linguistics, textual analysis for the<br />
sake of linguistics research instead of translating. Much less <strong>de</strong>tail than necessary: because<br />
translation <strong>de</strong>cisions are also ma<strong>de</strong> on the basis of textual effects, cultural values, and social<br />
functions, not simply equival<strong>en</strong>ce, a linguistic-informed analysis will stop short of the<br />
cultural and social factors that shape <strong>de</strong>cisions, and that therefore can powerfully explain<br />
them. Sociolinguistics will go some way toward recovering these factors, but in the abs<strong>en</strong>ce<br />
of cultural and social theories it will not go very far. (1999: 166)<br />
I find this assertion to be particularly disturbing. What does V<strong>en</strong>uti un<strong>de</strong>rstand by<br />
applied linguistics? What does he un<strong>de</strong>rstand by text or textual? What does V<strong>en</strong>uti<br />
un<strong>de</strong>rstand by linguistic-ori<strong>en</strong>ted approach? What does he un<strong>de</strong>rstand by a sci<strong>en</strong>tific mo<strong>de</strong>l? What<br />
these assertions do hi<strong>de</strong> is an unfortunate parochialist conception and an unt<strong>en</strong>able shortsighted<br />
conception of discourse and textual linguistics that is most perjudicial to the<br />
<strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t of translation as a multidisciplinary approach.<br />
I see no point in arguing that translation is an in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>t discipline insisting in its<br />
differ<strong>en</strong>ces with linguistics −or in trying to <strong>de</strong>limit it against the grain, no more than in<br />
trying to subsume translation within linguistics or culture or any other field. These seem to<br />
me byzantine argum<strong>en</strong>ts that won’t get us anywhere and I would see no point in quoting<br />
them here but for the dangerous reductionism they seem to imply.<br />
Cultural transfer seems to be a thornier issue, as it involves a wi<strong>de</strong>r ethnolinguistic<br />
approach. But as regards id<strong>en</strong>tity formation, I should be able to point out a few remarks.<br />
First, we should distinguish betwe<strong>en</strong> several instances of sociolinguistic id<strong>en</strong>tity formation:<br />
cultural / linguistic id<strong>en</strong>tity; group/ personal id<strong>en</strong>tity; social/ institutional/ political<br />
id<strong>en</strong>tity. Appar<strong>en</strong>tly, translation does not necessarily <strong>en</strong>tail a positioning (on the part of the<br />
rea<strong>de</strong>r or the translator) as regards id<strong>en</strong>tity (such is the approach of traditional [linguistic or<br />
anthropological] theories). But in fact it does: 1) in the selection of texts translated; 2) in the<br />
interaction that is achieved through the use of [translated] texts; 3) in the role texts (and<br />
their features) play in the rea<strong>de</strong>r’s world (integration).<br />
1. Selection (sociological aspect)<br />
NOT EVERYTHING IS TRANSLATED: Translations are selections. Translation<br />
teaching usually emphasises that only real translations should be used for teaching purposes, but the<br />
difficulties in finding appropriate texts to show certain characteristics or qualities<br />
sometimes <strong>de</strong>termine that stud<strong>en</strong>ts may have the otherwise g<strong>en</strong>eral impression that all texts<br />
can be translated. A suffici<strong>en</strong>t theorisation of the commisioned work is yet to be done<br />
−needless to say that g<strong>en</strong>re analysis is very useful for specialised texts, but seems to be<br />
112
OVIDI CARBONELL–IDENTITY IN TRANSLATION<br />
rather limited wh<strong>en</strong> applied to consumer-ori<strong>en</strong>ted or literary texts. Both examples are<br />
similar; they are excerpts from pieces of fiction and have be<strong>en</strong> published rec<strong>en</strong>tly in Spain.<br />
But their formal characteristics and the social circumstances of their translation <strong>de</strong>termine<br />
fairly differ<strong>en</strong>t approaches on the part of the translator. McCarthy’s novels have become a<br />
peculiar cultural ph<strong>en</strong>om<strong>en</strong>on in the United States. Basta’s novel is published in a series of<br />
Arab autobiographies by an in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>t publisher, un<strong>de</strong>r a scheme fun<strong>de</strong>d by the<br />
European Culture Foundation whose aim is “to pres<strong>en</strong>t European rea<strong>de</strong>rs, from an Arab<br />
perspective, diverse facets of a shared heritage, the Memories from the Mediterranean”. These<br />
and other novels such as the Lebanese writer Jalid Ziyada’s Yawm al-jum c a yawm al-ahad are<br />
translated and published simultaneously into several European languages. The editor of the<br />
Spanish series, Gonzalo Fernan<strong>de</strong>z Parrilla, is an outstanding scholar and <strong>de</strong>puty director<br />
of the Escuela <strong>de</strong> Traductores <strong>de</strong> Toledo.<br />
2. Interaction (discursive aspect)<br />
As an introductory example I shall refer to this short dialogue in McCarthy’s Cities<br />
of the Plain. Here and in Rauf Mus c ad Basta’s example geographical variation plays an<br />
important role, and here you see the contrast with the more standardized Spanish<br />
translation. But in McCarthy’s narrative technique conversation turns must be inferred<br />
from contextual cues; so does also Basta’s source text, but including introductory verbs.<br />
The translator from Arabic into Spanish has opted for italicizing speech turns. The<br />
problem is posed as how people can id<strong>en</strong>tify sequ<strong>en</strong>ces of utterances as coher<strong>en</strong>t discourse<br />
without formal cues (Gough and Talbot 1996: 218). Of course, it is on the basis of such<br />
social – as well as linguistic – rules that we un<strong>de</strong>rstand some conversational sequ<strong>en</strong>ces as<br />
coher<strong>en</strong>t and others as non-coher<strong>en</strong>t (Labov 1970 apud Brown and Yule 1983: 226), but<br />
these texts are not simple virtual recordings of actual utterances, but complex linguistic<br />
ph<strong>en</strong>om<strong>en</strong>a that must be tak<strong>en</strong> into account, and it is in linguistic ways that id<strong>en</strong>tities are<br />
being formed here, local coher<strong>en</strong>ce <strong>en</strong>acted, gaps filled, infer<strong>en</strong>ces done −ev<strong>en</strong> though such<br />
coher<strong>en</strong>ce (and the concept of what is “discoursal common s<strong>en</strong>se” has a social basis).<br />
So the ability to construct coher<strong>en</strong>ce is <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>t upon the resources rea<strong>de</strong>rs<br />
have access to: their social id<strong>en</strong>tity. (…) List<strong>en</strong>ers construct the coher<strong>en</strong>ce of blues lyrics ,<br />
drawing on frames relating to the knowledge of g<strong>en</strong>res. Ethnoc<strong>en</strong>tric white list<strong>en</strong>ers lack<br />
the necessary frames to interpret the lyrics as coher<strong>en</strong>t. This implies that the ability to<br />
construct coher<strong>en</strong>ce is <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>t upon the social id<strong>en</strong>tity of the interpreter. The claim we<br />
wish to make goes one step further: people take up subject positions in constructing or<br />
failing to construct, coher<strong>en</strong>ce, and are thereby constituted as social subjects. (Gough and<br />
Talbot 1996: 227).<br />
This statem<strong>en</strong>t is the basis of my own approach to texts from a cultural discursive<br />
perspective. One of the most important aspects that g<strong>en</strong>erally change in translation has to<br />
do with the interaction taking place with the rea<strong>de</strong>r’s (and translator’s) assumptions as<br />
regards possible worlds.<br />
3. We could contrast the role of coher<strong>en</strong>ce in the shaping of id<strong>en</strong>tity in Cormac McCarthy<br />
and Raúf Músad Basta, but that would fall outsi<strong>de</strong> the scope of this paper. Let us go into<br />
the second text instead. What differ<strong>en</strong>t instances of coher<strong>en</strong>ce might text A <strong>en</strong>act to Arabic<br />
rea<strong>de</strong>rs? Of course, each rea<strong>de</strong>r will construe a slightly differ<strong>en</strong>t interpretation according to<br />
the frames provi<strong>de</strong>d by their backgrounds:<br />
113
OVIDI CARBONELL–IDENTITY IN TRANSLATION<br />
An Egyptian rea<strong>de</strong>r who makes s<strong>en</strong>se of the Corniche name (Dante<br />
Moro) and the sociopolitical circumstances that motivated that naming<br />
(and the subsequ<strong>en</strong>t historical ev<strong>en</strong>ts that suppressed it).<br />
An Arab rea<strong>de</strong>r who does not know Egypt but is knowledgeable in the<br />
Egyptian variety of Arabic and infers that certain things happ<strong>en</strong>ed<br />
which motivated the change in the prom<strong>en</strong>a<strong>de</strong>’s name.<br />
A Muslim Arab rea<strong>de</strong>r.<br />
A Christian Arab rea<strong>de</strong>r.<br />
An agnostic or atheist Arab rea<strong>de</strong>r.<br />
What differ<strong>en</strong>t instances of coher<strong>en</strong>ce might text B <strong>en</strong>act to Spanish rea<strong>de</strong>rs? What<br />
are the implications of the translator’s choosing campiña in line 2? What do Spanish rea<strong>de</strong>rs<br />
un<strong>de</strong>rstand by islamistas? And what does jamâ c âti al-islâmiyyati mean for Arab (especially<br />
Egyptian Christian) rea<strong>de</strong>rs? Is el hijo <strong>de</strong> tu hermana marked or unmarked in Spanish? And<br />
ibnu ukhtiki in Arabic?<br />
For coher<strong>en</strong>ce to be <strong>en</strong>acted succesfully in this text, the translator must be aware of<br />
its circumstances of selection. Only th<strong>en</strong> the translator (and the rea<strong>de</strong>r) will make s<strong>en</strong>se of<br />
the I (‘ana, yo) and the multiplicity hidd<strong>en</strong> behind its production format, and re-produce its<br />
multiplicity of voices in a way coher<strong>en</strong>t with the author’s and editor’s int<strong>en</strong>tion [firstperson<br />
narrative].<br />
Therefore, the translator is not only a rea<strong>de</strong>r in the source language which produces an<br />
“equival<strong>en</strong>t” text in the target language. “Equival<strong>en</strong>ce”, here, means little. There are<br />
countless choices that contribute in translation to a reworking of the relationship betwe<strong>en</strong><br />
the rea<strong>de</strong>r and the voices in the text. Of course we are <strong>de</strong>aling with the issue of polyphony<br />
(in Ducrot’s s<strong>en</strong>se). Raouf Massad communicates a pervading s<strong>en</strong>se of t<strong>en</strong><strong>de</strong>rness hidd<strong>en</strong><br />
in an appar<strong>en</strong>t sceptic discourse: we as rea<strong>de</strong>rs are bound to apply to the author (not the<br />
real persona of the writer!) an ethos or character that is implied.<br />
The discourse of additional <strong>en</strong>unciators is signalled in the Arabic text by the use of<br />
a geographical/social variety, Egyptian colloquial Arabic. As g<strong>en</strong>re conv<strong>en</strong>tions in Spanish<br />
prev<strong>en</strong>t the use of geographical varieties in the <strong>en</strong>unciation of non-Spanish participants, the<br />
translator opts for a mere graphic signalling: italics are used while the character’s expression<br />
is neutralized into standard Spanish with seemingly no social marking (the <strong>de</strong>gree of<br />
marking/ in<strong>de</strong>xing is also a sociolinguistic issue that must be consi<strong>de</strong>red in translation<br />
analysis).<br />
But there is another aspect that turns out to be of the utmost importance in<br />
translation: the <strong>en</strong>unciator’s ethos implies also a co-<strong>en</strong>unciator, that is, the rea<strong>de</strong>r:<br />
Within the fundam<strong>en</strong>tal interlocutive coupling, [ethos] implies also a co<strong>en</strong>unciator,<br />
here the rea<strong>de</strong>r. In this way, the text constructs an ethos for the rea<strong>de</strong>r, to<br />
whom certain traits are assigned by means of <strong>en</strong>unciation itself. We might say that the<br />
rea<strong>de</strong>r’s «location» is not an unspecified slot, but rather that he or she is assigned certain<br />
characteristics that are “required” so that the rea<strong>de</strong>r who approaches the text might<br />
successfully arrive at the programmed interpretation. (Maingu<strong>en</strong>eau and Salvador 1995: 81,<br />
my translation)<br />
114
OVIDI CARBONELL–IDENTITY IN TRANSLATION<br />
So these texts are building a co<strong>en</strong>unciator that has certain pre<strong>de</strong>termined<br />
characteristics. Obviously, literary works usually conform such ethos to that of the g<strong>en</strong>res in<br />
which they are inscribed (ibid. 82). But does the translator effectively convey such<br />
inscription? Not always, of course. The translator usually assigns some additional characteristics<br />
or adapts the source text ethos to the expectatives of their new rea<strong>de</strong>rs −although there is<br />
also room for the chall<strong>en</strong>ging of such expectatives.<br />
It is precisely because of this ability of all texts to interact and relocate rea<strong>de</strong>r’s<br />
assumptions and universe of discourse, that we may speak of a possible subversive aspect of<br />
translation, but this is by no means the most highlighted facet of translation. Unfortunately,<br />
too emphasis is still directed towards the mimetic aspects of translation, or to its manipulative<br />
(in the misleading Spanish negative s<strong>en</strong>se: “manipulación”) aspects, still too frequ<strong>en</strong>tly se<strong>en</strong><br />
from a <strong>de</strong>viant perspective that is unacceptably reductive. Let us go back to Musad’s text<br />
once again and try to id<strong>en</strong>tify the voices, id<strong>en</strong>tities, <strong>en</strong>unciators or narrators at work here. I<br />
think there are several <strong>en</strong>unciators se<strong>en</strong> from a polyphonic, sociolinguistic perspective: a)<br />
narrator-as-writer; b) narrator-as-character; c) narrator-as-quoted character [a quoted<br />
character who controls the narrative discourse: the sudd<strong>en</strong> change to the imperfective,<br />
pres<strong>en</strong>t t<strong>en</strong>se in the Spanish version: Llamo; Oigo; Contesto; Nos s<strong>en</strong>tamos etc., as well as the<br />
remark (<strong>de</strong>ontologic utterance) Lógico, quién iba a escribirles]; ev<strong>en</strong> c’) narrator-as-commited<br />
character [⇒ Action-commited, if the s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ce Tabi c i, faman yurasiluhum/ Lógico, quién iba a<br />
escribirles is to be un<strong>de</strong>rstood as a quote extracted from his uncles’ discourse, in which case we<br />
may speak of lexical/discursive contamination, a kind of narrator-as-witness (Maingu<strong>en</strong>eau and<br />
Salvador 1995: 108)]; d) narrator-translator; e) narrator-translator as a witness (or<br />
commited).<br />
In my view, the foreignising moves by V<strong>en</strong>uti and others consci<strong>en</strong>tiously mark their<br />
discurse so as to emphasise their vindication of differ<strong>en</strong>ce and their non-commitm<strong>en</strong>t with<br />
established/ received cultural reductions and stereotypes. But as I have noted elsewhere,<br />
their strategies to distance the text from target-culture sociocultural norms (archaisms,<br />
literalism, etc.) more oft<strong>en</strong> than not produce unexpected results: wh<strong>en</strong> translating from<br />
Arabic into European languages, for example, it is foreignisation (exoticism) what is expected.<br />
Therefore we should consi<strong>de</strong>r Lawr<strong>en</strong>ceV<strong>en</strong>uti’s minoritising proposals or Africa Vidal’s<br />
transversal ethics approach in a new, discursive light that is above all not normative.<br />
My polyphonic analysis of this passage shows how a commited ethics of the<br />
translator is at work without having recourse to exoticist foreignization, but rather to<br />
unexpected familiarization that is based upon the acknowledgm<strong>en</strong>t of the translator’s distinct<br />
(and commited) voice. In fact, it just so happ<strong>en</strong>s that this passage conveys a explicit<br />
reflection on the problematic nature of cultural, social and individual id<strong>en</strong>tities and the<br />
commonest linguistic resource to shape them: naming. From the first-person narration<br />
which, as we have se<strong>en</strong>, hi<strong>de</strong>s many voices, to the changing names of the streets, the<br />
uncles’ useless names on the empty letter box, the asking Miin? and the ambiguous answer<br />
Ána (“yo”), bisawt c álin (“<strong>en</strong> voz alta ”), and th<strong>en</strong> those other signs of blurred id<strong>en</strong>tity: hair dye,<br />
in<strong>de</strong>terminate age, his aunt’s insist<strong>en</strong>ce on cultural signs of religious id<strong>en</strong>tity or just a<br />
heritage of popular tradition and familiar ethics; ev<strong>en</strong> that Asyut sofa which provi<strong>de</strong>s a last<br />
hint of domestic character now dated.<br />
But to these signs and personae we must add e) the translator-narrator as a<br />
commited witness. I say commited to distinguish him from the translator-narrator-ethnologist<br />
whose voice stands for a subaltern subject: the well-known figure of the European ori<strong>en</strong>talist<br />
gui<strong>de</strong> to the unknown, cicerone a lo <strong>de</strong>sconocido, whose main discursive (and distancing) <strong>de</strong>vice<br />
may be footnotes. This sort of <strong>de</strong>tached translator is not to be found in this passage, nor in<br />
115
OVIDI CARBONELL–IDENTITY IN TRANSLATION<br />
any of the series published by Ediciones <strong>de</strong>l Ori<strong>en</strong>te y <strong>de</strong>l Mediterráneo. Salvador Peña reveals<br />
himself as the translator-<strong>en</strong>unciator in several instances in the novel; in this passage he opts<br />
on three occasions for certain strategies that reverse or ev<strong>en</strong> interrupt (Bhabha 136) what we<br />
may call the traditional ori<strong>en</strong>talist/ exoticist discourse, thus helping build an analogy<br />
betwe<strong>en</strong> the (Spanish) Same and the (Arab) Other that for me is a sort of subversive<br />
familiarization. The first instance is the use of campiña in the second line. A much-nee<strong>de</strong>d<br />
corpus approach to Spanish vocabulary would clarify further the implications of this<br />
choice. However, a short glance into the best Spanish dictionaries such as María Moliner’s<br />
Diccionario <strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l español, confirms that the frames conjured up by campiña are not readily<br />
associated to an Egyptian landscape:<br />
The stranging effect is precisely achieved by means of a domestic (familiar) concept<br />
that is not g<strong>en</strong>erally applied to unfamiliar, exotic Arab world frames. If I am not wrong,<br />
this sort of effect is what V<strong>en</strong>uti advocates wh<strong>en</strong> he talks about a minoritising translation<br />
project, Africa Vidal wh<strong>en</strong> she advocates a transversal ethics for translation, or Spivak’s call to<br />
“hold the ag<strong>en</strong>cy of the translator and the <strong>de</strong>mands of her imagined or actual audi<strong>en</strong>ce at<br />
bay”.<br />
The next option is the translation of ilà ismin ‘akhirin nakiratin «another<br />
in<strong>de</strong>terminate/ unknown name» by sino un nombre árabe. What is the need for saying that it is<br />
an Arabic name if the source text does not specify it? Clearly, in or<strong>de</strong>r to draw a distinction<br />
betwe<strong>en</strong> the Italian name m<strong>en</strong>tioned earlier and the fact that an «in<strong>de</strong>terminate» name, a<br />
neutral, unmarked name in the source culture should become a qualified Arabic name in the<br />
target culture. Here the translator is comm<strong>en</strong>ting upon his translated work, and his is yet<br />
another <strong>en</strong>untiator voice, but unlikely d), which is the tacit assumption that the work has<br />
be<strong>en</strong> translated, here we <strong>en</strong>counter e), a voice who is aware of the possibility of the rea<strong>de</strong>r<br />
thinking that foreign names are not at all uncommon in Alexandria, but are the norm. Now,<br />
you might say that this voice is in the same position as the translator-cum-ori<strong>en</strong>talist,<br />
drawing unnecessary differ<strong>en</strong>ces where they are probably not nee<strong>de</strong>d, but I think that does<br />
not apply to this autobiographical text. Were it a traditional third-person narrative, the<br />
author’s ag<strong>en</strong>cy would be restrained and the translator-narrator’s voice (figure d)) would be<br />
substituted for native voices.<br />
The third option is a reelaboration on source text jama c at islamiyya «Islamic groups»<br />
which, in fact, allu<strong>de</strong> to radical Islamic political activists. These are rightly translated as<br />
islamistas (“Muslim extremists; fundam<strong>en</strong>talists”), a rec<strong>en</strong>t coinage in the Spanish language<br />
which opposes to musulmanes (“muslims in g<strong>en</strong>eral”). The point of view is that of a<br />
[Christian] Copt, and therefore the implicit i<strong>de</strong>ological implications of the source text<br />
address need to be ma<strong>de</strong> explicit in Spanish. This shows at the least a sound un<strong>de</strong>rstanding<br />
of the characters’ circumstances on the part of the translator, and adds to the e) voice I<br />
m<strong>en</strong>tioned. All in all, the first-person narrator’s experi<strong>en</strong>ce is intermingled with the rea<strong>de</strong>r’s<br />
experi<strong>en</strong>ce and world view thanks to these r<strong>en</strong><strong>de</strong>ring options, and not differed. But th<strong>en</strong> a<br />
gap has be<strong>en</strong> filled that leaves certain uneasiness: far from reassuring rea<strong>de</strong>rs with their<br />
stereotypes, the passage chall<strong>en</strong>ges traditional views bringing c<strong>los</strong>er actions, characters and<br />
voices, id<strong>en</strong>tities in the text. So islamistas, which is an ess<strong>en</strong>tialist concept, is used<br />
strategically and affirmatively to chall<strong>en</strong>ge the g<strong>en</strong>eral repres<strong>en</strong>tation of Arabs as Muslims<br />
116
OVIDI CARBONELL–IDENTITY IN TRANSLATION<br />
and fundam<strong>en</strong>talists. Together with campiña and nombre árabe, overall the translator’s text<br />
(which is also the editor’s) forces a revision of our conceptions of the Other while<br />
introducing Otherness in the field of the Same. We id<strong>en</strong>tify with its whole range of voices −but<br />
there remains a s<strong>en</strong>se of displacem<strong>en</strong>t, of the untranslatable (campiña, su padre era sacerdote…)<br />
that susp<strong>en</strong>ds or postpones in<strong>de</strong>finitely coher<strong>en</strong>ce and makes it partial, uncannily<br />
inconclusive.<br />
REFERENCES<br />
BAKER, Mona. “Aspectos pragmáticos <strong>de</strong>l contacto intercultural y falsas dicotomías <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
Estudios <strong>de</strong> Traducción”. In ÁLVAREZ, Román. 2001.<br />
BENJAMIN, Walter. Illuminations. Trans.: Harry Zohn. New York: Schock<strong>en</strong>, 1996.<br />
BHABHA, Homi. The Location of Culture. London and New York: Routledge, 1994.<br />
BROWN, Gillian; YULE, George. Discourse Analysis. Cambridge: Cambridge University Press,<br />
1983.<br />
CANO, Maria Antònia; MARTINES, Josep; MARTINES, Vic<strong>en</strong>t; PONSODA, Joan J. (eds.)<br />
Bescanvi i id<strong>en</strong>titat: interculturalitat i construcció <strong>de</strong> la ll<strong>en</strong>gua. Alacant: Institut<br />
Interuniversitari <strong>de</strong> Filologia Val<strong>en</strong>ciana/Departam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> Filologia catalana <strong>de</strong> la<br />
Universitat d’Alacant/Ajuntam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> La Nucia, 1999.<br />
DIJK, Teun A. van. “Discourse as interaction in society”. Discourse as Social Interaction.<br />
London: Sage, 1997.<br />
FUSCO, Coco. English is Brok<strong>en</strong> Here. Notes on Cultural Fusion in The Americas. New York:<br />
The New Press, 1995.<br />
GOUGH, Val; TALBOT, Mary. “‘Guilt over games boys play’: Coher<strong>en</strong>ce as a focus for<br />
examining the constitution of heterosexual subjectivity on a problem page”. In<br />
CALDAS-COULTHARD, Carm<strong>en</strong>-Rosa; COULTHARD, Malcolm (eds.) Texts and<br />
Practices. Readings in Critical Discourse Analysis. London and New York: Routledge,<br />
1996, pp. 214-230.<br />
LABOV, William. “The Study of Language in its Social Context”. Studium G<strong>en</strong>erale. 1970, vol.<br />
23, pp 30-87.<br />
MAINGUENEAU, Dominique; SALVADOR, Vic<strong>en</strong>t. Elem<strong>en</strong>ts <strong>de</strong> lingüística per al discurs literari.<br />
València: Tàn<strong>de</strong>m Edicions, 1995.<br />
MASAAD, Raouf, Bayd an-na c âma. London: Riad El-Rayyes Books, 1994 [Spanish translation:<br />
Salvador Peña (published as RAÚF M. BASTA. El huevo <strong>de</strong>l avestruz. Guadarrama:<br />
Ediciones <strong>de</strong>l Ori<strong>en</strong>te y <strong>de</strong>l Mediterráneo, 1997)].<br />
117
OVIDI CARBONELL–IDENTITY IN TRANSLATION<br />
MALLAFRÈ, Joaquim. Ll<strong>en</strong>gua <strong>de</strong> tribu i ll<strong>en</strong>gua <strong>de</strong> polis: bases d’una traducció literària. Barcelona:<br />
Qua<strong>de</strong>rns Crema, 1991.<br />
MCCARTHY, Cormac. Cities of the Plain. New York: Vintage, 1999 [Spanish translation: Luis<br />
Murillo Fort. Ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la llanura, Madrid: Debate, 1999)].<br />
MCGEE, Patrick. Telling the Other. The Question of Value in Mo<strong>de</strong>rn and Postcolonial Writing.<br />
Ithaca and London: Cornell University Press, 1992.<br />
NKWETO SIMMONDS, Felly. “Naming and Id<strong>en</strong>tity”. In CAMERON, DEBORAH (ed.) The<br />
Feminist Critique of Language. 2 nd ed. London: Routledge, 1998.<br />
THORNBORROW, Joanna. “Language and id<strong>en</strong>tity”. In THOMAS, LINDA; WAREING, SHÂN.<br />
Language, Society and Power. London and New York: Routledge, 1999, pp. 49-64.<br />
VIDAL, Mª <strong>de</strong>l Carm<strong>en</strong> África. El futuro <strong>de</strong> la <strong>traducción</strong>. Últimas teorías, nuevas aplicaciones.<br />
València: Institució Alfons el Magnànim, 1999.<br />
VENUTI, Lawr<strong>en</strong>ce. “Translation, Heterog<strong>en</strong>eity, Linguistics”, mimeographed copy, n.d.<br />
———. The Scandals of Translation. London and New York: Routledge, 1998.<br />
———. “Will Translation Theory be of Use to Translators?”. Lecture giv<strong>en</strong> at the<br />
colloquium Training Translators and Interpreters: New Directions for the Mill<strong>en</strong>ium,<br />
mimeographed copy, Universitat <strong>de</strong> Vic, Spain, 1999, pp. 165-171.<br />
118
ANNEX<br />
TEXT A<br />
TEXT B<br />
Marzo<br />
Fui a Alejandría por la carretera<br />
<strong>de</strong>l <strong>de</strong>sierto. La prefiero a la <strong>de</strong> la campiña, que<br />
cruza por <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> y por <strong>los</strong> terr<strong>en</strong>os<br />
monótonos e insalubres <strong>de</strong>l Delta. Fui al piso <strong>de</strong><br />
mis tíos maternos. El nombre <strong>de</strong> la calle ha<br />
cambiado; ya no es Dante Moro (el arquitecto<br />
italiano que trazó la Corniche), sino un nombre<br />
árabe. Miré el viejo y <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>cijado buzón. No<br />
había cartas. Lógico, quién iba a escribirles. Pero<br />
el nombre <strong>de</strong> mi tío mayor, muerto hace años,<br />
seguía <strong>en</strong> el buzón; al lado, el <strong>de</strong> mi otro tío, Salib,<br />
y <strong>de</strong>bajo, el <strong>de</strong> mi tía. Subí por la escalera, a<br />
oscuras incluso <strong>de</strong> día. No hay luz ni automática<br />
ni <strong>de</strong> otra clase. Llamo a la puera <strong>de</strong>l piso. Oigo<br />
<strong>los</strong> pasos l<strong>en</strong>tos y titubeantes, y la voz temerosa<br />
que pregunta Quién es. Contesto <strong>en</strong> voz alta Yo.<br />
Nos s<strong>en</strong>tamos <strong>los</strong> tres <strong>en</strong> el dormitorio, como<br />
hacíamos antes. Mi tía ha <strong>en</strong>vejecido mucho.<br />
Sigue tiñéndose el pelo <strong>de</strong> negro. El reumatismo y<br />
OVIDI CARBONELL–IDENTITY IN TRANSLATION<br />
119<br />
la humedad le han trabado <strong>los</strong> movimi<strong>en</strong>tos. No<br />
sé qué edad ti<strong>en</strong>e, ni si mi madre era mayor o<br />
m<strong>en</strong>or que ella. Mi tío conserva vitalidad. Vive <strong>de</strong><br />
su p<strong>en</strong>sión. Una operación <strong>de</strong> próstata. Ha <strong>de</strong>jado<br />
el tabaco. Lee <strong>los</strong> periódicos todos <strong>los</strong> días y me<br />
pregunta por <strong>los</strong> islamistas. Cree que yo t<strong>en</strong>go las<br />
respuestas. Le digo que no es para tanto. Quiero<br />
tranquilizarlo. Me cu<strong>en</strong>ta <strong>los</strong> rumores que ha oído<br />
<strong>en</strong> la iglesia sobre ataques a algunas iglesias <strong>de</strong>l<br />
Saíd. Yo le quito hierro al asunto. Mi tía dice: Esto<br />
t<strong>en</strong>ía que pasar; son señales <strong>de</strong> nuestro Señor que anuncian<br />
que Jesucristo va a v<strong>en</strong>ir por segunda vez y que gobernará<br />
el mundo mil años y habrá paz y luego será el Juicio Final.<br />
Mi tío y yo nos miramos. Le dice riéndose: Mira, el<br />
hijo <strong>de</strong> tu hermana no cree <strong>en</strong> esas cosas. Mi tía le<br />
respon<strong>de</strong> sin incomodarse: Pues su padre era<br />
sacerdote, un hombre bu<strong>en</strong>o y crey<strong>en</strong>te. Mi tío dice:<br />
Anda, ve a guisarnos algo. Ella se va hacia la cocina<br />
apoyándose <strong>en</strong> su muleta. Nosotros también nos<br />
levantamos, para ir a s<strong>en</strong>tarnos a la sala, <strong>en</strong> el<br />
viejo sofá asyutí, <strong>de</strong> <strong>los</strong> tiempos <strong>de</strong> la abuela.
OVIDI CARBONELL–IDENTITY IN TRANSLATION<br />
(Raouf Masaad, Bayd an-na c âma. London: Riad El-Rayyes Books, 1994, pp. 96-97. Spanish translation:<br />
Salvador Peña, published as Raúf M. Basta, El huevo <strong>de</strong>l avestruz. Guadarrama: Ediciones <strong>de</strong>l Ori<strong>en</strong>te y <strong>de</strong>l<br />
Mediterráneo, 1997, pp. 106-108.)<br />
TEXT C<br />
* * *<br />
They drove on through the mountains. About a mile past the intersection with highway 166 there<br />
was a truckload of Mexicans pulled off onto the grass. They stood almost into the road waving their hats.<br />
Billy slowed.<br />
The hell with that, said Troy.<br />
Billy drove past. He looked in the rearview mirror but he could see nothing but the dark of the road<br />
and the <strong>de</strong>ep of the <strong>de</strong>sert night. He pulled the truck slowly to a halt.<br />
Damn it, Parham, Troy said.<br />
I know. I just cant do it.<br />
You’re fixin to get us in a jackpot here we wont get home till daylight.<br />
I know it.<br />
He put the truck into reverse and began to grind slowly back down the highway, using the white line<br />
running from un<strong>de</strong>r the front of the truck to steer by. Wh<strong>en</strong> the other truck hove into view alongsi<strong>de</strong> them<br />
he could see that the right front tire was down.<br />
head.<br />
They gathered around the cab. Punchada, they said. t<strong>en</strong>emos una llanta punchada.<br />
Puedo verlo, said Billy. He pulled off the road and climbed out. Troy lit a cigarette and shook his<br />
They nee<strong>de</strong>d a jack. Did they have a spare? Sí, por supuesto.<br />
He got the jack out of the bed and they carried it back to the truck and comm<strong>en</strong>ced to jack the front<br />
<strong>en</strong>d up. (…) (p. 31)<br />
TEXT D<br />
Se ad<strong>en</strong>traron <strong>en</strong> las montañas. A poco más <strong>de</strong> un kilómetro <strong>de</strong>l cruce con la carretera 166 había<br />
todo un camión <strong>de</strong> mexicanos parado <strong>en</strong> la cuneta. Estaban casi <strong>en</strong> mitad <strong>de</strong> la calzada y agitaban <strong>los</strong><br />
sombreros. Billy redujo la marcha.<br />
120
Al cuerno, dijo Troy.<br />
OVIDI CARBONELL–IDENTITY IN TRANSLATION<br />
Billy pasó <strong>de</strong> largo. Miró por el espejo retrovisor pero no pudo ver más que la oscuridad <strong>de</strong> la<br />
carretera y la profunda noche <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sierto. Luego <strong>de</strong>tuvo la camioneta.<br />
Maldita sea, Parham, dijo Troy.<br />
Lo sé. No puedo hacerlo.<br />
Nos vas a meter <strong>en</strong> un lío y no llegaremos a casa hasta mañana.<br />
Ya lo sé.<br />
Puso marcha atrás y com<strong>en</strong>zó a recular <strong>de</strong>spacio por la carretera, guiándose por la línea blanca que<br />
corría bajo la frontal <strong>de</strong>l vahículo. Cuando el camión apareció a su altura vio que el neumático <strong>de</strong>lantero<br />
estaba bajo.<br />
cabeza.<br />
Los mexicanos ro<strong>de</strong>aron la cabina. Pinchada, dijeron. T<strong>en</strong>emos una llanta pinchada.<br />
Puedo verlo, dijo Billy. Se arrimó a la cuneta y se apeó. Troy <strong>en</strong>c<strong>en</strong>dió un cigarrillo m<strong>en</strong>eando la<br />
Necesitaban un gato. ¿Y les sobraba una llanta? Sí, por supuesto.<br />
Cogió el gato <strong>de</strong> la plataforma y fueron al camión <strong>de</strong> <strong>los</strong> mexicanos y empezaron a levantar la parte<br />
<strong>de</strong>lantera. (…) (p. 30)<br />
(Cormac McCarthy, Cities of the Plain. New York: Vintage, 1999; Spanish translation: Luis Murillo<br />
Fort, Ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la llanura, Madrid: Debate, 1999)<br />
121
MARC CHARRON–LE PRESTIGE DES PROLOGUES DANS LES TRADUCTIONS DU LAZARILLO DE TORMES<br />
PRÉ-TEXTE(S) ET PRÉTEXTE(S) EN TRADUCTION: LE FACTEUR<br />
DE PRESTIGE DES TOPIQUES PRÉFACIELS DANS LES<br />
TRADUCTIONS FRANÇAISES DU PROLOGUE AU LAZARILLO DE<br />
TORMES<br />
122<br />
MARC CHARRON<br />
Université du Québec à Hull<br />
En tant que type <strong>de</strong> texte, le prologue est d’abord et avant tout un pré-texte, un texte<br />
qui, par définition, “vi<strong>en</strong>t avant”. Mais il se trouve que le prologue est presque toujours<br />
aussi un prétexte, un leitmotiv <strong>en</strong> quelque sorte. En ce s<strong>en</strong>s, il fait part <strong>de</strong>s raisons motivant<br />
la prés<strong>en</strong>tation du texte qui le suit, et il n’est pas rare que ces raisons s’exprim<strong>en</strong>t à travers<br />
une série <strong>de</strong> topiques, <strong>de</strong> lieux communs jugés caractéristiques du g<strong>en</strong>re préfaciel. Notre<br />
objectif ici, mo<strong>de</strong>ste, sera <strong>de</strong> mesurer l’influ<strong>en</strong>ce que se trouv<strong>en</strong>t à exercer certains topiques<br />
<strong>de</strong> l’exor<strong>de</strong> sur les traductions, <strong>en</strong> français, du prologue au premier roman picaresque<br />
espagnol, le Lazarillo <strong>de</strong> Tormes (1554), récit autobiographique fictionnel du narrateurprotagoniste<br />
Lázaro <strong>de</strong> Tormes. Nous voulons montrer que, au-<strong>de</strong>là <strong>de</strong> la question du<br />
transfert linguistique proprem<strong>en</strong>t dit, le facteur <strong>de</strong> prestige associé aux topiques <strong>en</strong> vi<strong>en</strong>t à<br />
rétablir <strong>de</strong>s lieux communs auxquels la version originale du prologue au Lazarillo avait fait<br />
subir, par le biais <strong>de</strong> formules calquées ou parodiées, un travestissem<strong>en</strong>t.<br />
Ainsi, il découle <strong>de</strong> ce que nous v<strong>en</strong>ons d’avancer que la tâche première d’une<br />
analyse <strong>de</strong> toute traduction du récit <strong>de</strong> Lázaro <strong>de</strong> Tormes serait logiquem<strong>en</strong>t <strong>de</strong> considérer<br />
la manifestation év<strong>en</strong>tuelle <strong>de</strong>s quatre faits pré(-)textuels suivants: premièrem<strong>en</strong>t, celle du<br />
prétexte du récit que constitue la vie du narrateur-protagoniste (ou ce que ce récit cherche à<br />
accomplir); <strong>de</strong>uxièmem<strong>en</strong>t, celle du pré-texte <strong>de</strong> ce récit (c’est-à-dire le texte implicite que<br />
présuppose l’écriture du récit); troisièmem<strong>en</strong>t, celle du pré-texte <strong>en</strong> traduction (c’est-à-dire<br />
l’exercice <strong>de</strong> circonscription <strong>de</strong> ce texte implicite que présuppose à son tour toute<br />
traduction du récit); et, <strong>en</strong>fin, celle du prétexte <strong>de</strong> la traduction (ou, <strong>en</strong>core, ce que l’acte <strong>de</strong><br />
traduire cherche à accomplir <strong>en</strong> produisant une version autre, dans une langue autre, <strong>de</strong> ce<br />
récit). Ceci dit, comm<strong>en</strong>t abor<strong>de</strong>r pour autant ces prétexte(s) et pré-texte(s) <strong>de</strong><br />
l’autobiographie fictionnelle qu’est le récit <strong>de</strong> Lázaro? Et surtout, quelle est la nature du<br />
li<strong>en</strong>, si tant est que ce <strong>de</strong>rnier existe, <strong>en</strong>tre le récit proprem<strong>en</strong>t dit et le prologue qui le<br />
précè<strong>de</strong> et le prés<strong>en</strong>te?<br />
Ces questions, qui concern<strong>en</strong>t tant le(s) prétexte(s) que le(s) pré-texte(s), tant <strong>en</strong><br />
version originale qu’<strong>en</strong> traduction, ont occupé nombre <strong>de</strong> comm<strong>en</strong>tateurs du Lazarillo. On<br />
trouve, par exemple, parmi les “gran<strong>de</strong>s données <strong>de</strong> la nature et du fonctionnem<strong>en</strong>t du<br />
discours autobiographique” établies par Edmond Cros, les affirmations suivantes:<br />
1. L’auteur (du prologue) et le narrateur (producteur du récit) r<strong>en</strong>voi<strong>en</strong>t à un même<br />
Je.<br />
2. Ce Je s’adresse (dans les <strong>de</strong>ux cas) à un même <strong>de</strong>stinataire désigné sous le nom <strong>de</strong><br />
Votre Grâce [V(uestra) M(erced) dans le TD].<br />
3. Le récit est c<strong>en</strong>sé être écrit à la <strong>de</strong>man<strong>de</strong> <strong>de</strong> Votre Grâce.<br />
(Cros 1984: 105)
MARC CHARRON–LE PRESTIGE DES PROLOGUES DANS LES TRADUCTIONS DU LAZARILLO DE TORMES<br />
Dans le but <strong>de</strong> déterminer la position adoptée par chacune <strong>de</strong>s traductions<br />
françaises du Lazarillo, nous montrerons ici que, même s’il est possible d’admettre que le<br />
récit “est c<strong>en</strong>sé être écrit à la <strong>de</strong>man<strong>de</strong> <strong>de</strong> Votre Grâce”, il n’est pas du reste certain que le<br />
prologuiste et le narrateur-protagoniste “r<strong>en</strong>voi<strong>en</strong>t à un même Je”, ni conséquemm<strong>en</strong>t que<br />
ce Je “s’adresse (dans les <strong>de</strong>ux cas) à un même <strong>de</strong>stinataire sous le nom <strong>de</strong> Vuestra<br />
Merced”. Tout <strong>en</strong> reconnaissant l’énorme contribution <strong>de</strong> Cros relative à la question <strong>de</strong>s<br />
diverses formes possibles que pr<strong>en</strong>d le “li<strong>en</strong> épistolaire” dans le Lazarillo, nous estimons<br />
que certaines <strong>de</strong>s données que le sociocritique juge implicites doiv<strong>en</strong>t être revues. Entre<br />
autres choses, ce <strong>de</strong>rnier affirme que<br />
[d]ans le prologue il est précisé que l’autobiographie qui suit doit répondre à une<br />
question qui a été posée précé<strong>de</strong>mm<strong>en</strong>t par le <strong>de</strong>stinataire au narrateur: “Et puisque Votre<br />
Grâce écrit que je dois vous écrire et raconter le cas <strong>de</strong> façon détaillée…” […]<br />
L’autobiographie est elle-même articulée sur ce prologue par un “Que Votre Grâce sache<br />
donc…” qui permet à Lazarillo <strong>de</strong> repr<strong>en</strong>dre la parole (Cros 1984: 108) 1 .<br />
Ce qui intéresse d’abord, du point <strong>de</strong> vue <strong>de</strong>s traductions, c’est que la version<br />
française <strong>de</strong> Cros du passage “Y pues V.M. escribe se le escriba y relate el caso muy por<br />
ext<strong>en</strong>so” attribue l’acte d’écriture ici exclusivem<strong>en</strong>t au narrateur-protagoniste, alors que ri<strong>en</strong><br />
n’est moins sûr. À cela s’ajoute le fait que le donc – qui traduit “pues” dans le passage “Pues<br />
sepa Vuestra Merced, ante todas cosas, que a mí llaman Lázaro <strong>de</strong> Tormes” sur lequel<br />
s’ouvre l’autobiographie proprem<strong>en</strong>t dite du narrateur-protagoniste – est employé, selon<br />
Cros, <strong>de</strong> façon à permettre au narrateur-protagoniste <strong>de</strong> repr<strong>en</strong>dre la parole, alors que nous<br />
allons montrer qu’il ne peut être établi hors <strong>de</strong> tout doute que c’est bi<strong>en</strong> Lázaro qui déti<strong>en</strong>t<br />