12.05.2013 Views

propuesta interpretativa de la música andina colombiana en formato ...

propuesta interpretativa de la música andina colombiana en formato ...

propuesta interpretativa de la música andina colombiana en formato ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

“PROPUESTAINTERPRETATIVADELAMÚSICAANDINACOLOMBIANAEN<br />

FORMATODECUARTETOTÍPICOCOLOMBIANO”<br />

OSCARDAVIDRÍOSZULUAGA<br />

JUANCARLOSTOVARRIVERA<br />

LUISCARLOSCEBALLOSLOPÉZ<br />

UNIVERSIDADTECNOLOGICADEPEREIRA<br />

FACULTADDEBELLASARTESYHUMANIDADES<br />

ESCUELADEMÚSICA<br />

PEREIRA<br />

2008


“PROPUESTAINTERPRETATIVADELAMÚSICAANDINACOLOMBIANAEN<br />

FORMATODECUARTETOTÍPICOCOLOMBIANO”<br />

OSCARDAVIDRÍOSZULUAGA<br />

JUANCARLOSTOVARRIVERA<br />

LUISCARLOSCEBALLOSLOPÉZ<br />

UNIVERSIDADTECNOLOGICADEPEREIRA<br />

FACULTADDEBELLASARTESYHUMANIDADES<br />

ESCUELADEMÚSICA<br />

PEREIRA<br />

2008<br />

ii<br />

TrabajoPres<strong>en</strong>tadoComo<br />

RequisitoParaOptaralTítulo<strong>de</strong><br />

Lic<strong>en</strong>ciado<strong>en</strong>Música<br />

Director:<br />

BENJAMINCARDONAOSUNA


Nota<strong>de</strong>Aceptación<br />

Presi<strong>de</strong>nte<strong>de</strong>lJurado<br />

iii


TABLADECONTENIDO<br />

1. DESCRIPCIÓNDELPROBLEMA……………………………………………………………… 6<br />

2. JUSTIFICACIÓN……….………………………………………………………………………… 7<br />

3. OBJETIVOS………………………………………………………………………………………. 8<br />

3.1. OBJETIVOGENERAL…………………………………………………………………….. 8<br />

3.2. OBJETIVOSESPECÍFICOS……………………………………………………………... 8<br />

4. MARCOTEÓRICO………………………………………………………………………………. 9<br />

4.1. FormatosInstrum<strong>en</strong>tales<strong>de</strong><strong>la</strong>MúsicaAndinaColombiana………………………... 9<br />

4.1.1.LaGuitarra…………………………………………………………………………..... 10<br />

4.1.2.ElTiple……………………………………………………………………………....... 11<br />

4.1.3.LaBando<strong>la</strong>……………………………………………………………………………. 13<br />

4.1.4.TríoTípico…………………………………………………………………………..... 15<br />

4.1.5.LaEstudiantina…………………………………………………………………….... 17<br />

4.1.6.CuartetoTípico………………………………………………………………........... 19<br />

4.2.Música<strong>de</strong>CámaraColombiana……………………………………………………........ 21<br />

4.2.1.MúsicaDeCámara………………………………………………………………….. 22<br />

4.2.2.ElCuartetoTípicoyElCuartetoClásico………………………………………..... 25<br />

4.3.Historia<strong>de</strong>losFestivales<strong>de</strong>MúsicaAndinaColombiana…….………………………… 30<br />

4.3.1.FestivalNacional<strong>de</strong>MúsicaAndinaColombiana MonoNúñez………………….. 32<br />

4.3.1.1.ElFestival<strong>de</strong><strong>la</strong>P<strong>la</strong>za………………………………………………………. 33<br />

4.3.1.2.LosConciertosDialogados………………………………………………... 33<br />

4.3.1.3.Encu<strong>en</strong>tro<strong>de</strong>ExpresionesAutóctonas…………………………………... 34<br />

4.3.1.4.Requisitos<strong>de</strong>losAspirantesalConcurso……………………………….. 34<br />

4.3.1.5.Participación<strong>de</strong><strong>la</strong>AgrupaciónCuartetoTípicoInstrum<strong>en</strong>tal6x8……. 35<br />

4.3.1.5.1AudiciónRegional………………………………………………… 35<br />

4.3.1.5.2.Audiciónprivada…………………………………………………. 35<br />

iv<br />

Pág.<br />

4.3.1.5.3.RondasEliminatorias……………………………………………. 35


4.3.1.5.4.Ev<strong>en</strong>toprincipal(primeraeliminatoria)………………………. 36<br />

4.3.1.5.5.Festival<strong>de</strong><strong>la</strong>P<strong>la</strong>za…………………………………………….. 36<br />

4.3.1.5.6.Conclusiones…………………………………………………… 36<br />

4.3.2.FestivalHatoviejoCotrafa<strong>de</strong>MúsicaAndinayL<strong>la</strong>neraColombiana<br />

EnBello,Antioquia……………………………………………………………………. 37<br />

4.3.2.1.Participación<strong>de</strong><strong>la</strong>AgrupaciónCuartetoTípicoInstrum<strong>en</strong>tal6x8…..... 38<br />

4.3.2.1.1.InscripciónalFestival…………………………………………. 39<br />

4.3.2.1.2.Dificulta<strong>de</strong>s…………………………………………………….. 39<br />

4.3.3.XVFestivalNacional<strong>de</strong>MúsicaAndinayCampesinaColombiana “Colono<strong>de</strong>oro”……39<br />

4.3.3.1.Historia……………………………………………………………………… 40<br />

4.3.3.2.Participación<strong>de</strong><strong>la</strong>AgrupaciónCuartetoTípicoInstrum<strong>en</strong>tal6x8….… 41<br />

4.3.3.2.1.InscripciónalEv<strong>en</strong>to…………………………………………… 41<br />

4.3.4.IEncu<strong>en</strong>troUniversitario<strong>de</strong>Música<strong>de</strong>Cuerdas Universidad<strong>de</strong>lQuindío……… 42<br />

4.3.4.1.AuditorioUniversidad<strong>de</strong>lQuindío……………………………………….. 43<br />

4.3.4.2.AuditorioUniversidadGranColombia…………………………………… 43<br />

5.DISEÑOMETODOLÓGICO……………………………………………………………………… 44<br />

5.1.Instrum<strong>en</strong>tos<strong>de</strong>Recolección<strong>de</strong><strong>la</strong>Información………………………………………… 44<br />

5.1.1.Diario<strong>de</strong>Campo……………………………………………………………………… 45<br />

5.1.2.Transcripciones………………………………………………………………………. 47<br />

5.1.3.AnálisisMusical………………………………………………………………………. 48<br />

5.1.3.1. AnálisisRítmico…………………………………………………………… 50<br />

5.1.3.2.AnálisisMelódico………………………………………………………… 51<br />

5.1.3.4.AnálisisArmónico………………………………………………………… 52<br />

5.1.3.4.AnálisisInterpretativo……………………………………………………… 52<br />

5.1.3.4.1.Matices……………………………………………………………. 53<br />

5.1.3.4.2.Articu<strong>la</strong>ciones…………………………………………………….. 55<br />

5.1.3.4.3.Dinámicas…………………………………………………………. 56<br />

5.1.3.4.4.Efectos…………………………………………………………….. 57<br />

6.CONCLUSIONESYRECOMENDACIONES……………………………………………………. 61<br />

7.BIBLIOGRAFÍA……………………………………………………………………………..………. 69<br />

v<br />

Pág.


1.DESCRIPCIÓNDELPROBLEMA<br />

Lasáreas<strong>de</strong>profundización 1 queofreceelprograma<strong>de</strong>Lic<strong>en</strong>ciatura<strong>en</strong>Música<br />

<strong>de</strong><strong>la</strong>UniversidadTecnológica<strong>de</strong>Pereirabrindanformación<strong>en</strong>distintosaspectos<br />

musicales y pedagógicos que permit<strong>en</strong> al estudiante adquirir y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

compet<strong>en</strong>cias específicas, <strong>la</strong>s cuales, le permit<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volverse a nivel<br />

profesional <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados campos musicales. Tal es el caso <strong>de</strong>l área <strong>de</strong><br />

cuerdas típicas, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se implem<strong>en</strong>ta el tiple, <strong>la</strong> guitarra y <strong>la</strong> bando<strong>la</strong> como<br />

instrum<strong>en</strong>tosbase<strong>de</strong><strong>la</strong>organologíatípica<strong>de</strong><strong>la</strong>región<strong>andina</strong><strong>colombiana</strong>.<br />

Estos procesos <strong>de</strong> formación, tanto a nivel individual como grupal, buscan<br />

contribuir al <strong>de</strong>sarrollo cultural <strong>de</strong> <strong>la</strong> región 2 a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />

activida<strong>de</strong>sque<strong>de</strong>s<strong>de</strong>allíseg<strong>en</strong>eran.Sinembargo,losproductosresultantes<strong>de</strong><br />

estos procesos, repres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> pequeñas agrupaciones musicales tanto<br />

vocalescomoinstrum<strong>en</strong>tales,<strong>en</strong><strong>la</strong>scualessereflejanlosaportescreativos<strong>de</strong>los<br />

estudiantes,nolograntrasc<strong>en</strong><strong>de</strong>r<strong>de</strong>talmaneraquelogr<strong>en</strong>cumplirconelobjetivo<br />

antesp<strong>la</strong>nteado,puestoque,sucumb<strong>en</strong><strong>en</strong>elejercicioacadémicoynoconsigu<strong>en</strong><br />

proyectarse fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s au<strong>la</strong>s <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se para transmitir sus <strong>propuesta</strong>s a <strong>la</strong><br />

comunidad.<br />

1 ElPrograma<strong>de</strong>Lic<strong>en</strong>ciatura<strong>en</strong>Música<strong>de</strong><strong>la</strong>UniversidadTecnológica<strong>de</strong>Pereiraofrece,<strong>de</strong>ntro<br />

su<strong>propuesta</strong>curricu<strong>la</strong>r,<strong>la</strong>ssigui<strong>en</strong>tesáreas<strong>de</strong>profundización:Práctica<strong>de</strong>ConjuntoBanda,<br />

Práctica<strong>de</strong>ConjuntoCuerdasSinfónicas,Práctica<strong>de</strong>ConjuntoCuerdasTípicasyPráctica<strong>de</strong><br />

ConjuntoCanto-Coro.<br />

2 Esteaspectosesust<strong>en</strong>ta<strong>en</strong><strong>la</strong>misiónquep<strong>la</strong>nteaelprograma<strong>de</strong>Lic<strong>en</strong>ciatura<strong>en</strong>Músicaylos<br />

ObjetivosPEI<strong>de</strong><strong>la</strong>Facultad<strong>de</strong>Bel<strong>la</strong>sArtesyHumanida<strong>de</strong>s<strong>de</strong><strong>la</strong>UniversidadTecnológica<strong>de</strong><br />

Pereira.<br />

6


2.JUSTIFICACIÓN<br />

El <strong>formato</strong> <strong>de</strong> cuarteto típico colombiano es, junto al <strong>formato</strong> <strong>de</strong> trío típico<br />

colombiano,<strong>la</strong>célu<strong>la</strong>baseatravés<strong>de</strong><strong>la</strong>cualseha<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dogranparte<strong>de</strong><strong>la</strong><br />

<strong>música</strong> <strong>andina</strong> <strong>colombiana</strong> apoyándose <strong>en</strong> una base organológica que ha<br />

proporcionadounai<strong>de</strong>ntidadpropiagraciasasuriquezatímbricaycolorísticaque<br />

le brinda un sonido característico. T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta esto, el área <strong>de</strong> cuerdas<br />

típicas ha basado sus procesos formativos <strong>en</strong> el estudio y exploración <strong>de</strong> estos<br />

instrum<strong>en</strong>tos,buscandopromoverlosvaloresfolclóricos<strong>de</strong><strong>la</strong>región.<br />

Apartir<strong>de</strong>allíseti<strong>en</strong>equelos<strong>en</strong>samblesytodoelproceso<strong>de</strong>formación<strong>de</strong>esta<br />

áreagiraalre<strong>de</strong>dor<strong>de</strong>l<strong>formato</strong><strong>de</strong>cuartetotípico(dos bando<strong>la</strong>s,típleyguitarra).<br />

Parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> esto, el área brinda <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> indagar a nivel <strong>de</strong> ejecución<br />

técnica e<strong>interpretativa</strong> dichos instrum<strong>en</strong>tos y<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera elestudio <strong>la</strong>s<br />

formasyestructurasmusicalespropias<strong>de</strong><strong>la</strong>región<strong>andina</strong><strong>colombiana</strong>.<br />

Todos estos aspectos ya m<strong>en</strong>cionados estimu<strong>la</strong>n <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> variadas<br />

<strong>propuesta</strong>squeinc<strong>en</strong>tiv<strong>en</strong><strong>la</strong><strong>la</strong>bor<strong>de</strong>formaciónparatoda<strong>la</strong>comunidadpormedio<br />

<strong>de</strong><strong>propuesta</strong>s<strong>de</strong>difer<strong>en</strong>teíndole,nosóloanive<strong>la</strong>cadémico,sinotambién,anivel<br />

cultural,buscadosembrarvalorespatrióticoshacia<strong>la</strong>smanifestacionespropias<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>región.<br />

Lapres<strong>en</strong>te<strong>propuesta</strong>sehacepertin<strong>en</strong>te <strong>en</strong>miras apromover eltrabajoquese<br />

vi<strong>en</strong>e realizando no sólo <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> Cuerdas Típicas sino <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Músicaanivelg<strong>en</strong>eral.Paraestecasoespecífico,através <strong>de</strong><strong>la</strong>recopi<strong>la</strong>ción<strong>de</strong>l<br />

trabajo investigativo que ha realizado <strong>la</strong> agrupación Cuarteto Típico Instrum<strong>en</strong>tal<br />

6x8,sebuscarescatarlosaportescreativosqueestaagrupaciónharealizadoalo<br />

<strong>la</strong>rgo<strong>de</strong>dosaños<strong>de</strong>trabajoalinterior<strong>de</strong>lárea<strong>de</strong>cuerdastípicas,logrando,con<br />

esta<strong>propuesta</strong>,repres<strong>en</strong>tara<strong>la</strong>UniversidadTecnológica<strong>de</strong>Pereira<strong>en</strong>difer<strong>en</strong>tes<br />

ev<strong>en</strong>tosanivelregionalynacional.<br />

7


3.1.OBJETIVOGENERAL.<br />

3.OBJETIVOS.<br />

Demostraryvalidare<strong>la</strong>portecreativo<strong>en</strong><strong>la</strong><strong>propuesta</strong><strong>interpretativa</strong><strong>de</strong>l<br />

CuartetoTípicoInstrum<strong>en</strong>tal6x8alrepertoriomusicalinstrum<strong>en</strong>tal<strong>de</strong><strong>la</strong><br />

región<strong>andina</strong><strong>colombiana</strong>através<strong>de</strong><strong>la</strong>sexperi<strong>en</strong>ciasadquiridas<strong>en</strong>elárea<br />

<strong>de</strong>CuerdasTípicas<strong>de</strong>lprograma<strong>de</strong>Lic<strong>en</strong>ciatura<strong>en</strong>Música<strong>de</strong><strong>la</strong><br />

UniversidadTecnológica<strong>de</strong>Pereira.<br />

3.2.OBJETIVOSESPECÍFICOS.<br />

• Seleccionar y analizar el repertorio para <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

agrupación.<br />

• Realizarelmontajey<strong>en</strong>samble<strong>de</strong><strong>la</strong>sobrasseleccionadas.<br />

• Expresar el <strong>de</strong>sarrollo creativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> agrupación cuarteto típico<br />

instrum<strong>en</strong>tal 6x8 a través <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación (pr<strong>en</strong>sa,<br />

radio, televisión e internet) y <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />

festivales y concursos anivelregional y nacional<strong>de</strong> <strong>música</strong><strong>andina</strong><br />

<strong>colombiana</strong>queserealizan<strong>en</strong>elpaís.<br />

8


4.MARCOTEÓRICO<br />

4.1.FormatosInstrum<strong>en</strong>tales<strong>de</strong><strong>la</strong>MúsicaAndinaColombiana.<br />

Lacordillera<strong>de</strong>losAn<strong>de</strong>srecorreaColombia<strong>de</strong>suranorte,atravesando<strong>la</strong>zona<br />

c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l país. Valles, altip<strong>la</strong>nos, altas montañas, cu<strong>en</strong>cas <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s ríos<br />

constituy<strong>en</strong> geográficam<strong>en</strong>te esta región, quesecaracterizapor <strong>la</strong>diversidad <strong>de</strong><br />

climas,hechoque<strong>de</strong>terminaunsinnúmero<strong>de</strong>posibilida<strong>de</strong>sparaelsectoragríco<strong>la</strong><br />

yparael<strong>de</strong>sarrolloeconómico<strong>en</strong>diversoscampos.<br />

Hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> Los An<strong>de</strong>s colombianos significa, <strong>en</strong>tonces, hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> mestizaje y<br />

diversidad geográfica, étnica y cultural. Pueblos indíg<strong>en</strong>as mil<strong>en</strong>arios se fun<strong>de</strong>n,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong>hacemás<strong>de</strong>quini<strong>en</strong>tosaños,coneuropeosyafricanos,paraconstruiruna<br />

nuevacultura,quehoynosdifer<strong>en</strong>ciaei<strong>de</strong>ntificacomopuebloycomonación.<br />

Enestecontexto surge loque hoyconocemos como <strong>música</strong> <strong>andina</strong> <strong>colombiana</strong>.<br />

Dicha <strong>música</strong>, que nació <strong>en</strong> los campos esparcidos sobre <strong>la</strong>s cordilleras y que<br />

sirvió <strong>de</strong> <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y medio <strong>de</strong> expresión para <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores y el transcurrir<br />

cotidiano <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>en</strong> el campo, ha sufrido una serie <strong>de</strong> mutaciones que <strong>la</strong> ha<br />

llevado <strong>de</strong> su orig<strong>en</strong> rural a ocupar y compartir esc<strong>en</strong>ario con <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas<br />

<strong>música</strong>scultasy agrupaciones<strong>de</strong>cámara,estocomoresultado<strong>de</strong>lsometimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>estas<strong>música</strong>sa<strong>la</strong>constanteinvestigaciónporparte<strong>de</strong>académicosquefueron<br />

aportandolos elem<strong>en</strong>tos que<strong>la</strong>convertiríanmas tar<strong>de</strong><strong>en</strong>una<strong>música</strong>netam<strong>en</strong>te<br />

urbana conunl<strong>en</strong>guajeyunaexpresiónpropios<strong>de</strong>sunuevocontexto.<br />

Las agrupaciones instrum<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>andina</strong> <strong>colombiana</strong> com<strong>en</strong>zaron a<br />

gestarse <strong>en</strong> <strong>la</strong>segunda mitad <strong>de</strong>lsiglo XIX, con <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos<br />

queserianhastaahoralosprotagonistas<strong>de</strong>nuestra<strong>música</strong><strong>de</strong><strong>la</strong>cordillera;estos<br />

son:tiple,guitarray bando<strong>la</strong>.Apartir<strong>de</strong>estostreselem<strong>en</strong>tossurgióunaserie<strong>de</strong><br />

agrupaciones<strong>en</strong><strong>la</strong>sque<strong>la</strong>interacciónconotras<strong>música</strong>seinstrum<strong>en</strong>toshahecho<br />

9


que nuestra <strong>música</strong> y sus agrupaciones t<strong>en</strong>gan gran gama <strong>de</strong> posibilida<strong>de</strong>s<br />

tímbricas y armónicas. Los <strong>formato</strong>s principales, y a los cuales t<strong>en</strong>emos que<br />

referirnoscuandoa<strong>música</strong><strong>andina</strong><strong>colombiana</strong>serefiere,sontres:eltríotípico,el<br />

cuarteto, y <strong>la</strong> estudiantina o pequeña orquesta <strong>de</strong> plectros. Todos aportan una<br />

característica especial <strong>en</strong> su interpretación, y no se podría hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> una<br />

superioridad<strong>de</strong>unoconrespecto<strong>de</strong>lotro;porelcontrario,cadaunopue<strong>de</strong>lograr<br />

unnivel<strong>de</strong>excel<strong>en</strong>cia<strong>en</strong><strong>la</strong>interpretaciónsise<strong>en</strong>focaha<strong>de</strong>stacarsusfortalezas.<br />

Antes <strong>de</strong> abordar cada uno <strong>de</strong> los <strong>formato</strong>s, es a<strong>de</strong>cuado introducir los<br />

instrum<strong>en</strong>tos que <strong>la</strong> conforman y <strong>de</strong> qué modo se <strong>en</strong>contraron para dar vida a<br />

nuestrosairestradicionales.<br />

4.1.1. LaGuitarra.<br />

De orig<strong>en</strong> arábigo-asiático y nombre greco-romano, <strong>la</strong> guitarra ha t<strong>en</strong>ido una<br />

evolución <strong>de</strong> mil<strong>en</strong>ios, según se <strong>de</strong>duce <strong>de</strong> testimonios hal<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> Egipto y <strong>en</strong><br />

culturas <strong>de</strong>l Asia M<strong>en</strong>or, don<strong>de</strong> se transformó el antiguo <strong>la</strong>úd. Afirman<br />

investigadorescontemporáneosquehaciae<strong>la</strong>ño1000a.C.yaexistía<strong>en</strong>Egiptoun<br />

instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cuerda con muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características que posee <strong>la</strong> guitarra<br />

actual. Pocos datos y múltiples transformaciones dificultan rastrear con precisión<br />

elprocesoporelcualllegóaserelinstrum<strong>en</strong>toqueconocemoshoy.<br />

Probablem<strong>en</strong>te,<strong>la</strong>guitarra<strong>de</strong>cuatroór<strong>de</strong>nesfuellevadaporlosárabesaEspaña<br />

hacia el siglo X y se dispersó por Europa a finales <strong>de</strong>l siglo XIV; allí adquirió<br />

popu<strong>la</strong>ridadporsersutécnicamásfácilque<strong>la</strong><strong>de</strong>l<strong>la</strong>údyporserportátil.Lomismo<br />

sucediócon<strong>la</strong>guitarra<strong>de</strong>cincoór<strong>de</strong>nesdobles, comúndurantelossiglos XVII y<br />

XVIII, y con <strong>la</strong> guitarra <strong>de</strong> seis ór<strong>de</strong>nes simples, que fue acogida rápidam<strong>en</strong>te,<br />

también <strong>en</strong> el siglo XVIII, porque permitía, igualm<strong>en</strong>te, una técnica mucho más<br />

s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>.<br />

10


Talvezningúnotroinstrum<strong>en</strong>tohayasidodifundido,apropiadoytransformadotan<br />

int<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te<strong>en</strong>elNuevoMundocomo<strong>la</strong>guitarra.Comunida<strong>de</strong>saboríg<strong>en</strong>es,afro<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, mestizo, ruralyurbano, asícomo personas letradas eiletradas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>másdiversaíndoleycondiciónhanhecho<strong>de</strong>el<strong>la</strong>oportunidad<strong>de</strong>comunicación<br />

yvehículo<strong>de</strong>cultura.<br />

Laguitarraacústicahacambiadopoco<strong>de</strong>s<strong>de</strong>elsigloXVI;noobstante,<strong>de</strong>el<strong>la</strong>se<br />

<strong>de</strong>rivan numerosos instrum<strong>en</strong>tos popu<strong>la</strong>res o folclóricos, hoy característicos <strong>de</strong><br />

América Latina y elCaribe. En los An<strong>de</strong>s colombianos prevalece <strong>la</strong> afinación <strong>en</strong><br />

Do, <strong>la</strong> forma más universal, aunque exist<strong>en</strong> diversas maneras <strong>de</strong> afinar<strong>la</strong>,<br />

<strong>de</strong>terminadaspor<strong>la</strong>sformasyvariablesquepres<strong>en</strong>tacadainstrum<strong>en</strong>to,según<strong>la</strong>s<br />

regiones y culturas don<strong>de</strong>se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre. Compositores e intérpretes como G<strong>en</strong>til<br />

Montaña, Clem<strong>en</strong>te Díaz, Bernardo Cardona, Héctor González, Jaime Bernal,<br />

Gustavo Adolfo Niño y Elkin Pérez, <strong>en</strong>tre otros, han producido y sigu<strong>en</strong> creando<br />

repertorio para guitarra solista, inspirados <strong>en</strong> <strong>música</strong>s <strong>de</strong> raíz nacional, obras <strong>de</strong><br />

granbellezay<strong>de</strong>dim<strong>en</strong>sióncontemporánea.<br />

4.1.2. ElTiple<br />

Mi<strong>en</strong>tras se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> polifonía, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo XII y hasta el siglo XVI, se<br />

utilizó <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra triple para<strong>de</strong>signaruna terceravoz <strong>de</strong> registro agudo, yafuera<br />

esta humana o instrum<strong>en</strong>tal. Encastel<strong>la</strong>no, <strong>la</strong> refer<strong>en</strong>cia literaria más antigua se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> algunos <strong>de</strong> los poemas <strong>de</strong> Iñigo López <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza, marqués <strong>de</strong><br />

Santil<strong>la</strong>na (1398-1458). En Triunphete <strong>de</strong> amor dice (197, p.166). (Citado por:<br />

Puerta, 1998:55): “<strong>de</strong> melodiosas aves/ oí sones muy suaves/ triples, contra<br />

t<strong>en</strong>ores”.<br />

11


Seatribuyea<strong>la</strong>dinámica<strong>de</strong>lhab<strong>la</strong>popu<strong>la</strong>r<strong>la</strong>pérdida<strong>de</strong><strong>la</strong>letrar,puestoqueya<br />

para mediados <strong>de</strong>l siglo XVI era corri<strong>en</strong>te el uso <strong>de</strong>l término tiple. Estos<br />

antece<strong>de</strong>ntes explican por qué, durante el siglo XVIII, como lo afirma el<br />

cordofonista e investigador colombiano Manuel Bernal, los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

registro agudo, <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> guitarra, pasan <strong>de</strong> ser l<strong>la</strong>mados discante a ser<br />

l<strong>la</strong>madostiple.(Puerta,David.CitadoporBernal, 2000:56).Esteinstrum<strong>en</strong>to,hoy<br />

emblemanacional,setransformaapartir<strong>de</strong><strong>la</strong>guitarrar<strong>en</strong>ac<strong>en</strong>tista.Lasprimeras<br />

refer<strong>en</strong>ciasciertas<strong>de</strong>suexist<strong>en</strong>cia<strong>en</strong>Colombiadatan<strong>de</strong>1791.Poseemástilcon<br />

trastes,tapayaros<strong>en</strong>forma<strong>de</strong>ocho,caja<strong>de</strong>fondop<strong>la</strong>noycuatroór<strong>de</strong>nestriples,<br />

cuerdas<strong>de</strong>aceroycobre,tradicionalm<strong>en</strong>tepulsadasconlos<strong>de</strong>dos.Segúndatos<br />

publicados por <strong>la</strong> Orquesta <strong>de</strong> Cuerdas Nogal (1995), el tiple se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>en</strong><br />

Colombia durante el siglo XIX. De t<strong>en</strong>er cuatro cuerdas, pasa a ocho cuerdas<br />

hacia1880yluegoadoce,apartir<strong>de</strong>1890.<br />

Actualm<strong>en</strong>te,elinstrum<strong>en</strong>toposeedocecuerdasmetálicasdistribuidas<strong>en</strong>cuatro<br />

ór<strong>de</strong>nes triples, <strong>de</strong> acero <strong>la</strong>s tres primeras y afinadas al unísono. Los ór<strong>de</strong>nes<br />

segundo,terceroycuartoconstan<strong>de</strong>unacuerda<strong>de</strong>acero<strong>en</strong>torchada,dispuesta<br />

<strong>en</strong>treotrasdoscuerdastambién<strong>de</strong>acero,yafinadaunaoctavaabajoconre<strong>la</strong>ción<br />

a<strong>la</strong>s doscuerdas <strong>la</strong>terales.Aquíradicalomásvaliosoyoriginal<strong>de</strong>linstrum<strong>en</strong>to.<br />

Su respuesta tímbrica es riquísima y <strong>de</strong>sborda <strong>la</strong> escritura conv<strong>en</strong>cional. No<br />

obstante, amerita seña<strong>la</strong>r una limitación real que le es propia: <strong>la</strong> restricción que<br />

pres<strong>en</strong>ta<strong>en</strong>elámbito<strong>de</strong>lossonidosgraves.<br />

Eltiplees uninstrum<strong>en</strong>totranspositor,cuyaafinaciónmás comúnsolíaser<strong>en</strong>Si<br />

bemol. Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los och<strong>en</strong>ta es objeto frecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> exploración por<br />

parte <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tistas y constructores. Actualm<strong>en</strong>te se fabrican tiples afinados<br />

<strong>en</strong>Do,conloquesebuscaobt<strong>en</strong>erunsonidomásbril<strong>la</strong>nteyfacilitarsuejecución<br />

<strong>en</strong> altura real. Así, el instrum<strong>en</strong>to acompañante, <strong>de</strong> uso estrictam<strong>en</strong>te popu<strong>la</strong>r<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te tañido, rasgueado o golpeado sobre <strong>la</strong> tapa, ofrece hoy nuevos<br />

12


timbres yposibilida<strong>de</strong>s técnicas <strong>de</strong>interpretación,quelehapermitidoconvertirse<br />

<strong>en</strong>instrum<strong>en</strong>tosolistadurante<strong>la</strong>segundamitad<strong>de</strong>lsigloXX.<br />

Siemprehansidoescasoslossolistas<strong>de</strong>tiple.Noobstante,nombrescomolos<strong>de</strong><br />

Gonzalo Hernán<strong>de</strong>z, Francisco Pacho B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s, José Luis Martínez, Gustavo<br />

AdolfoR<strong>en</strong>gifo,DavidPuertayLuisEnriqueParra,<strong>en</strong>treotros,se<strong>de</strong>stacan<strong>en</strong>el<br />

panorama nacional. Las grabaciones por ellos realizadas, hoy hac<strong>en</strong> parte <strong>de</strong>l<br />

patrimonioculturalcolombiano.<br />

4.1.3.LaBando<strong>la</strong><br />

Pue<strong>de</strong><strong>de</strong>finirse<strong>la</strong>bando<strong>la</strong>, instrum<strong>en</strong>topopu<strong>la</strong>r<strong>de</strong>losAn<strong>de</strong>scolombianos,como<br />

un cordófono híbrido que evoluciona a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> guitarra r<strong>en</strong>ac<strong>en</strong>tista<strong>de</strong>lsiglo<br />

XVI. Pert<strong>en</strong>ece a <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> los <strong>la</strong>ú<strong>de</strong>s <strong>de</strong> mástil o cuello <strong>la</strong>rgo, con trastes y<br />

cuerdas<strong>de</strong>acero<strong>en</strong>ór<strong>de</strong>nesdoblesytriples,pulsadasconplectro,tapa<strong>en</strong>forma<br />

<strong>de</strong>peracomo<strong>la</strong>smandoras y<strong>la</strong>ú<strong>de</strong>s,caracterizadas porsucajaconarosytapa<br />

posteriorp<strong>la</strong>naoligeram<strong>en</strong>teabovedada(Bernal,2000:38).Confrecu<strong>en</strong>ciaseha<br />

confundidoeltiplecon<strong>la</strong>bando<strong>la</strong>,yaestaúltimacon<strong>la</strong>bandurriao<strong>la</strong>ú<strong>de</strong>spañol.<br />

Ac<strong>la</strong>raelm<strong>en</strong>cionadoinvestigador:“consi<strong>de</strong>roque<strong>la</strong>bando<strong>la</strong><strong>andina</strong><strong>colombiana</strong><br />

proce<strong>de</strong>directam<strong>en</strong>te<strong>de</strong>doslíneasinstrum<strong>en</strong>talesque<strong>en</strong>realidadsonunaso<strong>la</strong>:<br />

<strong>la</strong><strong>de</strong><strong>la</strong>guitarra”.<br />

1.Porun<strong>la</strong>dovi<strong>en</strong>e<strong>de</strong> <strong>la</strong>bandurriaespaño<strong>la</strong>,instrum<strong>en</strong>to<strong>de</strong>lqueconservasus<br />

características <strong>de</strong> construcción (guitarra-vando<strong>la</strong>), su <strong>de</strong>nominación y funciones<br />

instrum<strong>en</strong>tales (que <strong>la</strong> re<strong>la</strong>cionan con <strong>la</strong>s mandoras y mandolinas), y sus<br />

re<strong>la</strong>ciones<strong>de</strong>afinación(intervalos<strong>de</strong>cuartajusta<strong>en</strong>trelosdifer<strong>en</strong>tesór<strong>de</strong>nes).Por<br />

otro<strong>la</strong>doprovi<strong>en</strong>e<strong>de</strong><strong>la</strong>sguitarrassoprano(discantes)conforma<strong>de</strong>ocho,<strong>de</strong><strong>la</strong>s<br />

quehayrefer<strong>en</strong>cias bibliográficas,registrofotográficoyejemp<strong>la</strong>res quedatan<strong>de</strong>l<br />

siglo XIX <strong>en</strong> Colombia con el nombre <strong>de</strong> bando<strong>la</strong> (Bernal, 2000: 54). El<br />

13


investigador advierte, a<strong>de</strong>más, contradicciones respecto a <strong>la</strong> terminología<br />

empleada.Paraelsiglo XIX,<strong>en</strong>Colombiaelinstrum<strong>en</strong>tot<strong>en</strong>ía4ór<strong>de</strong>nes dobles.<br />

Hacia 1860,se presume queelpoeta, músico e ing<strong>en</strong>iero Diego Fallón introdujo<br />

un quinto or<strong>de</strong>n <strong>en</strong><strong>la</strong> región <strong>de</strong> los bajos. Luego, <strong>en</strong> 1898, Pedro Morales Pino,<br />

músico vallecaucano, le adicionó un sexto or<strong>de</strong>n, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> disponer los<br />

primeroscuatroór<strong>de</strong>nestriples,parauntotal<strong>de</strong>16cuerdas.<br />

La bando<strong>la</strong>, por sus características <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>to soprano, usualm<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>e a<br />

cargo<strong>la</strong>smelodías yapareceacompañadaporeltipleo<strong>la</strong>guitarra.Portradición<br />

se afinaba <strong>en</strong> Si bemol como instrum<strong>en</strong>to transpositor, un tono abajo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

guitarra. A partir<strong>de</strong> 1960 algunos músicos prefier<strong>en</strong>afinar<strong>la</strong>untonoarriba<strong>de</strong> lo<br />

acostumbrado,hechoquemodificas<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>te<strong>la</strong>región<strong>de</strong>lossonidosgraves.<br />

A<strong>de</strong>más,seconstruy<strong>en</strong>instrum<strong>en</strong>tos<strong>de</strong>12cuerdas.<br />

Entre qui<strong>en</strong>es han llegado a ser virtuosos <strong>de</strong> este instrum<strong>en</strong>to se <strong>de</strong>stacan los<br />

maestrosJesús Zapata,FernandoLeónyDiegoEstrada.Actualm<strong>en</strong>teseforman<br />

<strong>en</strong>elpaísg<strong>en</strong>eracionesjóv<strong>en</strong>esconc<strong>la</strong>rostal<strong>en</strong>tos,comoFabiánForero,Manuel<br />

Bernal,JairoRincónyJavierAndrésMesa,<strong>en</strong>treotros.<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta lo m<strong>en</strong>cionado anteriorm<strong>en</strong>te, pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ducirse que al igual<br />

que<strong>la</strong><strong>música</strong>,los instrum<strong>en</strong>tos musicales<strong>de</strong><strong>la</strong>región<strong>andina</strong><strong>colombiana</strong>sonel<br />

resultado<strong>de</strong><strong>la</strong> mezc<strong>la</strong> yadaptación <strong>de</strong> <strong>la</strong>tradición europeacon <strong>la</strong>s expresiones<br />

gestadas <strong>en</strong> elnuevocontin<strong>en</strong>te, dandocomo resultado unacultura mestiza que<br />

seapropia<strong>de</strong>ls<strong>en</strong>tirnativoconelsabereuropeoexpresadosatravés<strong>de</strong>nuestras<br />

cuerdastípicas<strong>colombiana</strong>s.<br />

14


4.1.4.TríoTípico.<br />

El trío típico ti<strong>en</strong>e sus oríg<strong>en</strong>es hacia <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, pasillos,<br />

bambucos, danzasymarchascomponíanelrepertorioconelcua<strong>la</strong>m<strong>en</strong>izaban<strong>la</strong>s<br />

tertulias <strong>en</strong> ciuda<strong>de</strong>s y veredas sobre <strong>la</strong> cordillera, es l<strong>la</strong>mado trío típico para<br />

difer<strong>en</strong>ciarlo<strong>de</strong><strong>la</strong>s<strong>de</strong>másagrupacionesaconformadaportresinstrum<strong>en</strong>tos.<br />

Cuandosehab<strong>la</strong><strong>de</strong>tríotípicoserefiereaelconjuntomusicalconformadoportiple<br />

guitarraybando<strong>la</strong>.Elpapel<strong>de</strong>cadainstrum<strong>en</strong>to<strong>de</strong>ntro<strong>de</strong>ltríotípicoestuvomuy<br />

<strong>de</strong>finido <strong>en</strong> sus inicios, <strong>la</strong> bando<strong>la</strong> llevaba <strong>la</strong> melodía, mi<strong>en</strong>tras que el tiple y <strong>la</strong><br />

guitarramant<strong>en</strong>íanelpapel<strong>de</strong>acompañantes,eltiple“surrungueaba”losritmos,a<br />

suvez,<strong>la</strong>guitarraconsusbordonesledabapesoa<strong>la</strong>compañami<strong>en</strong>to.<br />

Enel<strong>de</strong>sarrolloposterior<strong>de</strong>ltríoinstrum<strong>en</strong>ta<strong>la</strong>ndinovanaserc<strong>la</strong>vemúsicosque<br />

merec<strong>en</strong>especia<strong>la</strong>t<strong>en</strong>ción:Héctor,GonzaloyFranciscoPachoHernán<strong>de</strong>z,losya<br />

casileg<strong>en</strong>dariosHermanosHernán<strong>de</strong>z.Nacidos<strong>en</strong>el<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to<strong>de</strong>Caldas,<strong>en</strong><br />

losañosveinteformaronuntrío<strong>de</strong>excepcionalcalidadartística(guitarra,bando<strong>la</strong><br />

y tiple, respectivam<strong>en</strong>te). Estos músicos aportaron técnicas novedosas e<br />

integraron su repertorio con obras nacionales yextranjeras, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> exaltar y<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rmaneras expresivas propias <strong>de</strong><strong>la</strong> tradiciónmusicalregional.Bando<strong>la</strong>,<br />

tipleyguitarravanganandoautonomía.Latradición,<strong>la</strong>creatividadyunavoluntad<br />

<strong>de</strong> r<strong>en</strong>ovación abr<strong>en</strong> otros espacios al típico trío <strong>de</strong> cuerdas pulsadas <strong>de</strong> los<br />

An<strong>de</strong>s colombianos. Así, se va construy<strong>en</strong>do ese es<strong>la</strong>bón vital <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> cultura<br />

popu<strong>la</strong>r y <strong>la</strong> académica, cuyo fruto maduro se concreta <strong>en</strong> el <strong>formato</strong><br />

contemporáneo<strong>de</strong>ltríoinstrum<strong>en</strong>ta<strong>la</strong>ndino<strong>de</strong>Colombia,paraelquecomi<strong>en</strong>zana<br />

escribir<strong>de</strong>stacadoscompositoresyarreglistas.<br />

El siglo XX ve surgir agrupaciones <strong>de</strong>stacadas <strong>de</strong> esta índole, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s cuales<br />

sobresal<strong>en</strong>, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>lTrío <strong>de</strong> los Hermanos Hernán<strong>de</strong>z, el Trío Morales Pino;<br />

posteriorm<strong>en</strong>te, el Trío Instrum<strong>en</strong>tal Colombiano, actor <strong>de</strong> primera importancia<br />

15


parael<strong>de</strong>sarrollo<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>música</strong> <strong>de</strong>cámara <strong>de</strong> raíznacional; elTrío Joyel, elTrío<br />

Luis A. Calvo y el Trío Instrum<strong>en</strong>tal Ancestro. Los tres cordófonos andinos van<br />

ganandonuevosespacios.<br />

Hacia 1964, el maestro Jesús Zapata Builes (1916) integrante <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong><br />

investigación Valores Musicales Regionales, <strong>en</strong> un acto visionario y creativo, se<br />

proponehacer<strong>de</strong>ltradicionalconjuntotípicounaverda<strong>de</strong>raagrupaciónmusical<strong>de</strong><br />

cámara.Así,<strong>la</strong>tradiciónpopu<strong>la</strong>rysuerudiciónmusicalloconduc<strong>en</strong>aunasíntesis<br />

afortunada<strong>de</strong>conci<strong>en</strong>ciaartísticaycultural, queseconcreta<strong>en</strong>1979através<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>constitución<strong>de</strong>lTríoInstrum<strong>en</strong>talColombiano.<br />

Quizás e<strong>la</strong>spectomás relevante<strong>de</strong>taltransformación serefiere alpapelque se<br />

asigna al tiple: sin per<strong>de</strong>r el surrungueo tradicional, este instrum<strong>en</strong>to conduce<br />

primerasvoces,haceunísonoscon<strong>la</strong>bando<strong>la</strong>,dialogacon<strong>la</strong>guitarra,<strong>en</strong>síntesis<br />

adquiereunsignificadopl<strong>en</strong>o.<br />

Tambiénhayunhechoinnovador<strong>en</strong><strong>la</strong><strong>propuesta</strong><strong>de</strong>lmaestroZapatarespecto<strong>de</strong>l<br />

manejo <strong>de</strong>l trío <strong>de</strong> cuerdas <strong>andina</strong>s <strong>colombiana</strong>s: aprovecha los recursos <strong>de</strong>l<br />

grupo<strong>en</strong><strong>la</strong>interpretación<strong>de</strong>obras<strong>de</strong>lrepertoriouniversal.Latradiciónpopu<strong>la</strong>ry<br />

<strong>la</strong> erudición dialogan <strong>en</strong> igualdad <strong>de</strong> condiciones; así, <strong>en</strong> este trabajo, el legado<br />

musical <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte se fun<strong>de</strong> <strong>de</strong> manera original con timbres amasados <strong>en</strong><br />

AméricaLatina,paraconvertirse<strong>en</strong>expresiónpropia<strong>de</strong>nuestropueblo.<br />

Por su novedosa concepción, el Trío Instrum<strong>en</strong>tal Colombiano se transformó <strong>en</strong><br />

agrupación <strong>de</strong> cámara <strong>de</strong> primera importancia <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuerdas<br />

típicas<strong>andina</strong>s.Bando<strong>la</strong>,tipleyguitarraadoptanunpapelprotagónicoatravés<strong>de</strong><br />

<strong>propuesta</strong>s contrapuntísticas, exploración <strong>de</strong> nuevas posibilida<strong>de</strong>s sonoras, <strong>de</strong><br />

fraseo yarticu<strong>la</strong>ción, refinada concepción armónica, cuidadosa instrum<strong>en</strong>tación y<br />

adaptaciones musicales <strong>en</strong>marcadas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un respeto profundo por <strong>la</strong><br />

originalidad<strong>de</strong><strong>la</strong>sobrasysusautores.Así,elTríosehaconvertido,alo<strong>la</strong>rgo<strong>de</strong><br />

16


su historia, <strong>en</strong> mo<strong>de</strong>lo, <strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia obligada <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> los cordófonos<br />

andinos, tantopara intérpretes, como para qui<strong>en</strong>es estudian, crean y divulgan <strong>la</strong><br />

<strong>música</strong>nacional.<br />

Caberesaltarunhechoparalelo,quevaacontribuirgran<strong>de</strong>m<strong>en</strong>tea<strong>la</strong>expansión<br />

<strong>de</strong>ltríoandino.Por<strong>la</strong>mismaépoca(añosses<strong>en</strong>tas),y<strong>de</strong>igualmanera,tal<strong>en</strong>tosos<br />

lutieres nacionales como Ignacio Castillón <strong>en</strong> Me<strong>de</strong>llín, Carlos Norato <strong>en</strong> elValle<br />

<strong>de</strong>lCauca,Tobías Bastidas <strong>en</strong>Arm<strong>en</strong>ia, PabloHernán Rueda yAlbertoPare<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> Bogotá, <strong>en</strong>tre otros, se compromet<strong>en</strong> <strong>en</strong> un perman<strong>en</strong>te esfuerzo <strong>de</strong><br />

superaciónyperfeccionami<strong>en</strong>to<strong>de</strong><strong>la</strong>stécnicas<strong>de</strong>construcción<strong>de</strong>bando<strong>la</strong>s,<br />

4.1.5.LaEstudiantina.<br />

Si bi<strong>en</strong> es cierto que el trío típico es <strong>la</strong> célu<strong>la</strong> madre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s agrupaciones <strong>de</strong><br />

<strong>música</strong><strong>andina</strong><strong>colombiana</strong>, es preciso<strong>de</strong>cir queel<strong>formato</strong>que llevóporprimera<br />

vez<strong>la</strong><strong>música</strong><strong>andina</strong><strong>colombiana</strong><strong>de</strong><strong>la</strong>callealossalonesyquea<strong>de</strong>mástraspasó<br />

<strong>la</strong>sfronteras<strong>de</strong>nuestropaís,fue<strong>la</strong>estudiantina,<strong>en</strong>carnada<strong>en</strong><strong>la</strong>agrupación“Lira<br />

Colombiana” y una persona: Pedro Morales Pino (1863-1910) compositor,<br />

arreglista,bandolístayguitarristanacido<strong>en</strong>Cartago,suobracristalizó<strong>la</strong>es<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> los aires andinos <strong>de</strong> pasillo, bambuco y danza, no sólo mediante bu<strong>en</strong>as e<br />

inspiradas melodías, sino con el acertado discernimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su teoría musical<br />

inher<strong>en</strong>te. Esto le permitió escribir correctam<strong>en</strong>te sus ritmos y realzarlos <strong>en</strong><br />

arreglos, tarea que habían eludido sus antecesores. Mejoró <strong>la</strong> práctica<br />

<strong>interpretativa</strong><strong>de</strong><strong>la</strong><strong>música</strong>popu<strong>la</strong>r,llevándo<strong>la</strong>auna"orquestatípica"creadapara<br />

suejecuciónyasuveztrajo<strong>la</strong><strong>música</strong>europeaalconjuntotípico.<br />

Estegesto,queaúnhoy<strong>en</strong>díaserepiteconansiaspor<strong>la</strong>validaciónuniversal<strong>de</strong><br />

un l<strong>en</strong>guaje particu<strong>la</strong>r, tuvo <strong>en</strong> Morales Pino el mejor expon<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to<br />

históricopreciso,cuando<strong>la</strong>resolución<strong>de</strong><strong>la</strong>cuestión<strong>de</strong>lnacionalismomusicalse<br />

hacíaimpostergable.<br />

17


Mucho <strong>de</strong> lo que se hace hoy <strong>en</strong> día <strong>en</strong> Colombia <strong>en</strong> tríos, cuartetos y<br />

estudiantinas <strong>de</strong>beremitirseallegado<strong>de</strong>MoralesPino,nosóloporhabersidoel<br />

pionero <strong>de</strong> estaexpresión a nivelprofesional, sinoelepígonoinsuperable conel<br />

cualtodavíasecompite<strong>en</strong>románticaimitación.<br />

La conformación básica <strong>de</strong> <strong>la</strong> estudiantina está compuesta por bando<strong>la</strong>s, tiples,<br />

guitarras,ycontrabajo,g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<strong>la</strong>sbando<strong>la</strong>sestánorganizadas<strong>en</strong>primera,<br />

segundayterceravoz,lostipley<strong>la</strong>sguitarrassuel<strong>en</strong>estardistribuidas<strong>en</strong>primera<br />

ysegundavoz, este <strong>formato</strong>se remonta a lostiempos <strong>de</strong>Pedro Morales, qui<strong>en</strong><br />

vio <strong>en</strong> <strong>la</strong>s bando<strong>la</strong>s un instrum<strong>en</strong>to más fácil <strong>de</strong> adquirir que los violines y con<br />

mayorcapacidad<strong>de</strong><strong>en</strong>samble conlos <strong>de</strong>más instrum<strong>en</strong>to<strong>en</strong>comparacióna<strong>la</strong>s<br />

trompetas, que eran otra opción para <strong>de</strong>sempeñar el papel melódico <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l<br />

<strong>formato</strong>.<br />

Lasestudiantinasse<strong>de</strong>stacanporposeerunagrancapacidadsonorayarmónica,<br />

y repres<strong>en</strong>tan para <strong>la</strong> <strong>música</strong> <strong>andina</strong> <strong>colombiana</strong> lo que <strong>la</strong> orquesta <strong>de</strong> cuerdas<br />

sinfónicaspara<strong>la</strong><strong>música</strong>clásica.<br />

Elrepertoriodisponibleparaeste<strong>formato</strong>nosoloes<strong>de</strong><strong>música</strong><strong>andina</strong>,<strong>de</strong>hecho<br />

<strong>en</strong>losinicios<strong>de</strong>estetipo<strong>de</strong>agrupacióneramuycomún<strong>en</strong>susrecitalesalternar<br />

obrasuniversalesconlosairespopu<strong>la</strong>res.<br />

Des<strong>de</strong> que se formó <strong>la</strong> Lira Colombiana a finales <strong>de</strong>l siglo XIX son muchas <strong>la</strong>s<br />

composiciones y agrupaciones que siguieron nutri<strong>en</strong>do nuestra <strong>música</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cordillera. Nombres como<strong>la</strong> Lira Antioqueña, Ritornelo yNogalOrquesta,danfe<br />

<strong>de</strong><strong>la</strong><strong>la</strong>borquelos<strong>formato</strong>s<strong>de</strong>estudiantinayorquesta<strong>de</strong>plectroshanhechopor<br />

nuestra <strong>música</strong> típica, <strong>la</strong>bor que va mas allá <strong>de</strong> difundir los aires andinos para<br />

convertirse<strong>en</strong>todaunaescue<strong>la</strong>quehabrindadoalpaíslosmejoresintérpretes<strong>en</strong><br />

instrum<strong>en</strong>toscomoeltipley<strong>la</strong>bando<strong>la</strong>.<br />

18


En <strong>la</strong> actualidad <strong>la</strong>s estudiantinas han ampliado su <strong>formato</strong> instrum<strong>en</strong>tal dando<br />

cabida a otros instrum<strong>en</strong>tos como f<strong>la</strong>utas, violines y xilófonos, aportando una<br />

sonoridadmásuniversalyunosarreglosconmayorcapacidadtimbrica.<br />

4.1.6.CuartetoTípico.<br />

En<strong>la</strong>primeramitad<strong>de</strong>lsigloXXelnúmero<strong>de</strong>músicospopu<strong>la</strong>resqueaccedíana<br />

<strong>la</strong>práctica<strong>de</strong><strong>la</strong><strong>música</strong>escritafue<strong>en</strong>crecimi<strong>en</strong>to.Estodiolugaracomposiciones<br />

<strong>de</strong>uncaráctermásacadémicoypuestoqueel<strong>en</strong>foque<strong>de</strong><strong>la</strong><strong>en</strong>señanzamusical<br />

<strong>en</strong>esos tiempos estabafiltrado<strong>de</strong>s<strong>de</strong>losconceptos estéticos técnicos teóricos y<br />

prácticos<strong>de</strong><strong>la</strong>escue<strong>la</strong>europea,sefue<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndoel<strong>formato</strong><strong>de</strong>cuartetotípico,<br />

elcual,condosbando<strong>la</strong>s,untipleyunaguitarraemu<strong>la</strong>banloscuartetos<strong>de</strong>cuerda<br />

europeos,creandounequilibrio<strong>en</strong>tre<strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>ssonorasyarmónicas<strong>de</strong><strong>la</strong><br />

estudiantina y el protagonismo y virtuosismo <strong>de</strong>l trío típico; el fruto artístico <strong>de</strong><br />

estos <strong>en</strong>sambles pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> producciones discográficas <strong>de</strong> grupos como el<br />

Cuarteto Colombiano, el cual con arreglos coher<strong>en</strong>tes y sin animo <strong>de</strong><br />

exhibicionismomuestranunainterpretaciónacertada<strong>de</strong>unrepertorioexquisito.<br />

Losarreglosparacuartetotípico<strong>en</strong>unprincipioeranmuysimi<strong>la</strong>resalosarreglos<br />

paratrío,soloque<strong>la</strong>melodíaestabaarmonizadaadosvocesqueseguíanlíneas<br />

parale<strong>la</strong>s; luegosefue profundizando <strong>en</strong> <strong>la</strong>s composiciones yarreglos para este<br />

<strong>formato</strong>dando paso aobras ricas<strong>en</strong>contrapunto yarmonía<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>agrupación,<br />

dandounaprofundidadmayoryunacomplejidadorquestal.<br />

En<strong>la</strong>década<strong>de</strong>1990elcompositorHéctorFabioTorresconformaríauncuarteto<br />

típico con el ánimo <strong>de</strong> <strong>de</strong>splegar sus i<strong>de</strong>as yabstracciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>música</strong> <strong>andina</strong><br />

<strong>colombiana</strong>. El resultado se l<strong>la</strong>mó Ensamble, esta agrupación formada <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

19


aca<strong>de</strong>miamusical<strong>de</strong>Comf<strong>en</strong>alcoQuindío,secaracterizoporsugranvirtuosismo<br />

y<strong>la</strong>fuerza<strong>de</strong>susinterpretaciones.<br />

Para Ensamble, Héctor Fabio Torres <strong>de</strong>sarrolló una serie <strong>de</strong> composiciones que<br />

explora <strong>la</strong>s sonorida<strong>de</strong>s contrastantes y una gran riqueza rítmica, a<strong>de</strong>más, el<br />

hecho <strong>de</strong> que estas obras fueran originalm<strong>en</strong>te concebidas para cuarteto y no<br />

hayan sido resultado <strong>de</strong> una adaptación, nos muestra a pl<strong>en</strong>itud el alto grado<br />

orquestalquepue<strong>de</strong>n<strong>de</strong>mostrarestetipo<strong>de</strong><strong>formato</strong>s.<br />

Quizás elpuntocúspi<strong>de</strong><strong>en</strong>suexploración <strong>de</strong> este <strong>formato</strong> fue <strong>la</strong> obra Concierto<br />

para Cuarteto Típico y orquesta <strong>de</strong> cuerdas, don<strong>de</strong> el logro <strong>de</strong> comp<strong>en</strong>etración<br />

<strong>en</strong>tre tiple, guitarra y bando<strong>la</strong>s con una orquesta <strong>de</strong> cuerdas, pon<strong>en</strong> esta obra<br />

como un gran refer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>música</strong>s tradicionales <strong>en</strong><br />

hermosaspiezas<strong>de</strong><strong>música</strong><strong>de</strong>cámara.<br />

En<strong>la</strong>actualida<strong>de</strong>xisteunaserie<strong>de</strong><strong>formato</strong>sconlosqueseinterpretan<strong>la</strong><strong>música</strong><br />

<strong>de</strong>los an<strong>de</strong>scolombianos,todoobe<strong>de</strong>cea<strong>la</strong>búsqueda<strong>de</strong>nuevastimbricas yel<br />

interés <strong>de</strong>intérpretes <strong>de</strong>otras escue<strong>la</strong>s porejecutar<strong>la</strong>s <strong>música</strong>s tradicionales. El<br />

tiple y <strong>la</strong> bando<strong>la</strong> se han comp<strong>en</strong>etrado con instrum<strong>en</strong>tos como el piano y bajo<br />

eléctrico, y el jazz y <strong>de</strong>más <strong>música</strong>s urbanas están tan pres<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>música</strong>tradicionalhoymasqu<strong>en</strong>unca.<br />

Sin embargo, es innegable <strong>de</strong>cir que cuando se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>música</strong> <strong>andina</strong><br />

<strong>colombiana</strong>, es imposible no p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> tríos, cuartetos y estudiantinas, los<br />

<strong>formato</strong>s que nacieroncon yparanuestra<strong>música</strong> <strong>andina</strong> <strong>colombiana</strong>, ya sea <strong>en</strong><br />

los campos o veredas acompañando el vivir <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te o <strong>en</strong> el ambi<strong>en</strong>te<br />

académico<strong>de</strong><strong>la</strong><strong>música</strong><strong>de</strong>cámara.<br />

20


4.2.Música<strong>de</strong>CámaraColombiana.<br />

Como es sabido por qui<strong>en</strong>es han estado inmersos <strong>en</strong> el mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>música</strong><br />

<strong>andina</strong><strong>colombiana</strong>,los<strong>formato</strong>sinstrum<strong>en</strong>talesqueexpon<strong>en</strong>susdifer<strong>en</strong>tesaires,<br />

<strong>en</strong> un principio estuvieron sujetos a un reducido numero <strong>de</strong> integrantes que <strong>la</strong><br />

caracterizaron como <strong>música</strong> intima por así <strong>de</strong>cirlo, es <strong>de</strong>cir, reservada para<br />

pequeñassa<strong>la</strong>s<strong>en</strong><strong>la</strong>squesereuníansimpatizantes<strong>de</strong>estegéneromusical.<br />

Este hecho es algo que poco ha cambiado <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te, a pesar <strong>de</strong> que <strong>la</strong><br />

<strong>música</strong> <strong>andina</strong> <strong>colombiana</strong> ahora se proyecta hacia mayores públicos, los<br />

<strong>formato</strong>s instrum<strong>en</strong>tales, quese pue<strong>de</strong>napreciar<strong>en</strong>los difer<strong>en</strong>tes esc<strong>en</strong>arios <strong>en</strong><br />

ésta se expone, sigu<strong>en</strong> mant<strong>en</strong>iéndose invariables fr<strong>en</strong>te al número <strong>de</strong> los<br />

intérpretes que los conforman. Como pue<strong>de</strong> observarse a<strong>la</strong>nalizar <strong>la</strong> historia <strong>de</strong><br />

los concursos y festivales nacionales <strong>de</strong> <strong>música</strong> <strong>andina</strong> <strong>colombiana</strong>, <strong>la</strong>s<br />

agrupacionesparticipantesmanti<strong>en</strong><strong>en</strong>formacionesinstrum<strong>en</strong>talesquepue<strong>de</strong>nser<br />

perfectam<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>sificadas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominada <strong>música</strong> <strong>de</strong> cámara, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mismamanera,ycorroborandoloyaexpresado,coinci<strong>de</strong>perfectam<strong>en</strong>teels<strong>en</strong>tido<br />

yelcarácter<strong>de</strong><strong>la</strong><strong>música</strong>quetransmit<strong>en</strong>.<br />

Enestes<strong>en</strong>tidoes importanteevi<strong>de</strong>nciarcomoloslineam<strong>en</strong>tos p<strong>la</strong>nteados por<strong>la</strong><br />

l<strong>la</strong>mada <strong>música</strong> <strong>de</strong> cámara se aplican a los <strong>formato</strong>s instrum<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> cuerda<br />

tradicionales<strong>de</strong><strong>la</strong>región<strong>andina</strong><strong>colombiana</strong>talescomo,<strong>la</strong>estudiantina,eltríoyel<br />

cuarteto típico. Es importante t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos<br />

pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tesaotrasculturasy<strong>de</strong>carácteruniversal<strong>en</strong><strong>la</strong>sactualesformaciones<br />

instrum<strong>en</strong>tales que interpretan <strong>música</strong> <strong>andina</strong> <strong>colombiana</strong>, sin embargo, <strong>de</strong>ber<br />

ac<strong>la</strong>rarsequ<strong>en</strong>oson<strong>de</strong>ldirectointerés<strong>de</strong>lpres<strong>en</strong>tetrabajo,puestoque,comoya<br />

seham<strong>en</strong>cionadoanteriorm<strong>en</strong>te,suinterésprincipalsehac<strong>en</strong>trado<strong>en</strong>el<strong>formato</strong><br />

<strong>de</strong>cuartetotípicocolombiano,a<strong>de</strong>máseltratami<strong>en</strong>to<strong>de</strong>dichotemamerecería<strong>la</strong>s<br />

realización<strong>de</strong>unainvestigaciónin<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<strong>de</strong>bidoatodoslosf<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>osque<br />

21


se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> estos instrum<strong>en</strong>tos foráneos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>música</strong><strong>andina</strong><strong>colombiana</strong>.<br />

4.2.1.MúsicaDeCámara<br />

Es importante empezar por <strong>de</strong>scribir lo que actualm<strong>en</strong>te se conoce con el<br />

concepto<strong>de</strong><strong>música</strong><strong>de</strong>cámara,<strong>en</strong>tonces,se<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>traqueeltérmino,<strong>de</strong>manera<br />

g<strong>en</strong>eral, <strong>de</strong>signa a un tipo <strong>de</strong> <strong>música</strong> académica <strong>en</strong> <strong>la</strong> que converg<strong>en</strong> pocos<br />

intérpretes.Enesteúltimoaspectonohayuncons<strong>en</strong>sog<strong>en</strong>eralque<strong>de</strong>termineel<br />

número máximo <strong>de</strong> intérpretes que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> integrar una agrupación <strong>de</strong> cámara,<br />

massesabequeapartir<strong>de</strong>dosintegrantessepue<strong>de</strong>conformarunaagrupación<br />

<strong>de</strong>cámara.<br />

Otra característica importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>música</strong> <strong>de</strong> cámara radica <strong>en</strong> el tipo <strong>de</strong><br />

esc<strong>en</strong>ario<strong>en</strong><strong>la</strong>queseexpone.Antiguam<strong>en</strong>tesereservabapara<strong>la</strong>ssa<strong>la</strong>s <strong>de</strong>los<br />

pa<strong>la</strong>cios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se reunía personas <strong>de</strong> <strong>la</strong> alta sociedad para pres<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong><br />

interpretación<strong>de</strong>unaagrupaciónmusical,sinembargo,actualm<strong>en</strong>te<strong>la</strong><strong>música</strong><strong>de</strong><br />

cámarapue<strong>de</strong>pres<strong>en</strong>ciarse<strong>en</strong>lugaresmásgran<strong>de</strong>s,comoauditoriosypequeños<br />

teatros y está dispuesta para todo tipo <strong>de</strong> público; esto t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta,<br />

a<strong>de</strong>más,e<strong>la</strong>vancetecnológicoquesehadado<strong>en</strong><strong>la</strong>amplificación<strong>de</strong>lsonido.<br />

Anivelinterpretativo,sepres<strong>en</strong>tacaracterísticasimportantes.Estasson,<strong>en</strong>primer<br />

lugar,permitequecadauno<strong>de</strong>losintérpretes<strong>de</strong>sempeñeunpapel<strong>de</strong>solistasin<br />

queelloimpliqueunprotagonismo<strong>de</strong>ntro<strong>de</strong><strong>la</strong>agrupación,es<strong>de</strong>cirquecadauno<br />

<strong>de</strong>losintérpretesti<strong>en</strong>easucargounpapel<strong>de</strong>sumaimportanciaparael<strong>en</strong>samble<br />

g<strong>en</strong>eral<strong>de</strong><strong>la</strong>agrupaciónynoestáapoyadoporotrosmúsicos;<strong>en</strong>segundolugar,<br />

<strong>la</strong>s agrupaciones <strong>de</strong> cámara no cu<strong>en</strong>tan con un director oficial, por lo cual, <strong>la</strong><br />

coordinación <strong>de</strong> su <strong>en</strong>samble se da <strong>de</strong> una manera grupal, los difer<strong>en</strong>tes<br />

22


integrantes manti<strong>en</strong>e contacto visual para comunicarse y así dar <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />

indicacionesaquehayalugar.<br />

A pesar<strong>de</strong>que<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>música</strong><strong>de</strong>cámaranoseestipu<strong>la</strong>n <strong>formato</strong>s instrum<strong>en</strong>tales<br />

<strong>de</strong>terminados, Los más reconocidos <strong>de</strong>bido a su popu<strong>la</strong>ridad son los duetos<br />

conformados por un piano y un instrum<strong>en</strong>to melódico, por ejemplo, el violín, <strong>la</strong><br />

vio<strong>la</strong>, el violonchelo, <strong>la</strong> f<strong>la</strong>uta traversa, c<strong>la</strong>rinete, <strong>en</strong>tre otros; también el dueto<br />

conformado por dos instrum<strong>en</strong>tos, sean ambos iguales o no; <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> los<br />

tríospue<strong>de</strong>m<strong>en</strong>cionarseeltrío<strong>de</strong>cañasconformadoporoboe,c<strong>la</strong>rineteyfagot;<br />

estos <strong>en</strong>tre muchos otros <strong>formato</strong>s pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrase <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>música</strong> <strong>de</strong> cámara,<br />

sinembargo,<strong>de</strong>behacerseespecialm<strong>en</strong>ción<strong>de</strong>lquintetoclásicoconformadopor<br />

piano,dosviolines,vio<strong>la</strong>yvioloncheloyelcuartetoclásico,<strong>en</strong>elcual,adifer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong><strong>la</strong>nterior,seexcluyeelpiano.<br />

Éste ultimo <strong>formato</strong> m<strong>en</strong>cionado ti<strong>en</strong>e una especial relevancia para el pres<strong>en</strong>te<br />

trabajo, puesto que, <strong>en</strong> él se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran difer<strong>en</strong>tes aspectos que se re<strong>la</strong>cionan<br />

con el cuarteto típico instrum<strong>en</strong>tal, dando pie a formu<strong>la</strong>r el supuesto <strong>de</strong> que el<br />

cuarteto tradicional andino colombiano, conformado por dos bando<strong>la</strong>s, tiple y<br />

guitarra, <strong>de</strong>be constituirse <strong>en</strong> un imperativo al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>música</strong> <strong>andina</strong><br />

<strong>colombiana</strong>,asícomoloeselcuartetoclásico<strong>de</strong><strong>la</strong><strong>música</strong><strong>de</strong>cámara.<br />

Retomando el tema <strong>de</strong> los <strong>formato</strong>s instrum<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>música</strong> <strong>de</strong> cámara, es<br />

importante empezar a evi<strong>de</strong>nciar <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones c<strong>la</strong>ras que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong>tre<br />

estos y los <strong>formato</strong>s instrum<strong>en</strong>tales tradicionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>música</strong> tradiciona<strong>la</strong>ndina<br />

<strong>colombiana</strong>. Debe empezarse por dar m<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los referidos <strong>formato</strong>s<br />

instrum<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>música</strong> <strong>andina</strong> <strong>colombiana</strong>, los cuales se <strong>de</strong>scribirán <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>talle más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte; <strong>en</strong> primer lugar <strong>en</strong>contramos el <strong>formato</strong> <strong>de</strong> trío típico<br />

colombiano, conformado por bando<strong>la</strong>, tiple y guitarra; <strong>en</strong> segundo lugar el ya<br />

m<strong>en</strong>cionadocuartetotípicoy<strong>en</strong>ultimolugarelestudiantina.<br />

23


En estos tres <strong>formato</strong>s <strong>en</strong>contramos <strong>la</strong>s características ya m<strong>en</strong>cionadas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>música</strong> <strong>de</strong> cámara. El número <strong>de</strong> integrantes que compon<strong>en</strong> estas formaciones<br />

esta compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre tres y doce integrante aproximadam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> estudiantina<br />

posee el mayor número <strong>de</strong> integrantes; por otro <strong>la</strong>do los esc<strong>en</strong>arios <strong>en</strong> los que<br />

habitualm<strong>en</strong>te se pres<strong>en</strong>tan agrupaciones <strong>de</strong> este tipo compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n pequeños<br />

teatros y auditorios, pres<strong>en</strong>tándose <strong>la</strong> excepción <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos<br />

organizadosparanutridospúblicoscomoocurre<strong>en</strong>algunosconcursosyfestivales<br />

nacionales; finalm<strong>en</strong>te otra característica que coinci<strong>de</strong> es <strong>la</strong> no pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un<br />

directoralfr<strong>en</strong>te<strong>de</strong><strong>la</strong>agrupación,locual,<strong>en</strong>algunoscasospres<strong>en</strong>taexcepciones<br />

<strong>de</strong>acuerdoconelnúmero<strong>de</strong>integrantes.<br />

Con base <strong>en</strong> los aspectos ya m<strong>en</strong>cionados pue<strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntearse <strong>la</strong> <strong>música</strong> <strong>andina</strong><br />

<strong>colombiana</strong> como “<strong>música</strong> <strong>colombiana</strong> <strong>de</strong> cámara”, puesto que, como se ha<br />

expuesto,conservaimportantescaracterísticasque<strong>la</strong>i<strong>de</strong>ntificanconloque<strong>en</strong>el<br />

ámbitoacadémicoseconocecomo<strong>música</strong><strong>de</strong>cámara.<br />

La<strong>música</strong><strong>andina</strong><strong>colombiana</strong>,adifer<strong>en</strong>cia<strong>de</strong><strong>la</strong>s<strong>música</strong>s<strong>de</strong><strong>la</strong>scostas(Atlántica<br />

y Pacífica) y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>música</strong> l<strong>la</strong>nera, pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> característica fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong><br />

permitir una atmósfera <strong>de</strong> intimidad, <strong>en</strong> parte gracias a <strong>la</strong> instrum<strong>en</strong>tación<br />

utilizada, hecho que no se da <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instrum<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costas y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>música</strong> l<strong>la</strong>nera, puesto que, <strong>en</strong> el primer caso, <strong>la</strong> instrum<strong>en</strong>tación tradicional se<br />

compone principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> tambores, los cuales, se caracterizan por ser<br />

instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> ruda interpretación, y <strong>en</strong> el segundo caso, el semb<strong>la</strong>nte que<br />

caracterizasuinterpretación,buscaimprimir<strong>la</strong>fortalezaquecaracterizasucultura.<br />

Deacuerdoconelobjetivoprincipal<strong>de</strong>estedocum<strong>en</strong>toesimportanteahora,con<br />

base <strong>en</strong> lo ya p<strong>la</strong>nteado, puntualizar <strong>en</strong> lo que concierne al <strong>formato</strong> <strong>de</strong> cuarteto<br />

típico instrum<strong>en</strong>tal y así sust<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> formación instrum<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> agrupación<br />

“CuartetoTípicoInstrum<strong>en</strong>tal6x8”<strong>la</strong>cual,sust<strong>en</strong>tasuaportecreativoa<strong>la</strong><strong>música</strong><br />

<strong>andina</strong><strong>colombiana</strong>.<br />

24


4.2.2.ElCuartetoTípicoyElCuartetoClásico.<br />

Elcuartetotípicoes una formación instrum<strong>en</strong>talconstituida pordos bando<strong>la</strong>s,un<br />

tiple y una guitarra; como pue<strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse, su constitución se basa <strong>en</strong><br />

instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cuerda típicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>andina</strong> <strong>colombiana</strong> <strong>de</strong> allí que se<br />

p<strong>la</strong>ntee como “cuarteto típico”, <strong>de</strong> otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una voz humana lo<br />

distinguecomoinstrum<strong>en</strong>tal.Apartir<strong>de</strong>este<strong>formato</strong>sedaunparticu<strong>la</strong>r<strong>en</strong>samble<br />

queposeepropieda<strong>de</strong>sorquestalesmuysingu<strong>la</strong>resqueleg<strong>en</strong>eranunai<strong>de</strong>ntidad<br />

propiaconbaseaunasonoridadricatímbricam<strong>en</strong>te.<br />

El f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o propiam<strong>en</strong>te musical, es <strong>de</strong>cir, el que se g<strong>en</strong>era a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

apreciación estética <strong>de</strong>l ser humano, o <strong>en</strong> otras pa<strong>la</strong>bras, el g<strong>en</strong>erado por<br />

instrum<strong>en</strong>tos musicales y <strong>la</strong> voz humana, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva occi<strong>de</strong>ntal, se<br />

compone por tres ingredi<strong>en</strong>tes fundam<strong>en</strong>tales que dan como resultado un<br />

espectrosonoro<strong>de</strong>terminado.Elprimero<strong>de</strong>ellosloconstituye<strong>la</strong>melodía,<strong>la</strong>cual,<br />

se pres<strong>en</strong>ta como <strong>la</strong> parte principal y cabeza <strong>de</strong> una <strong>de</strong>terminada obra musical,<br />

con este elem<strong>en</strong>to pue<strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificarse cierto tema particu<strong>la</strong>r que compone una<br />

obray<strong>en</strong>algunoscasos<strong>la</strong>obracompleta.<br />

En el caso particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>música</strong> popu<strong>la</strong>r o folclórica, <strong>la</strong> melodía se constituye<br />

comoelem<strong>en</strong>tofundam<strong>en</strong>talparasui<strong>de</strong>ntidadcultural,puestoque,éstati<strong>en</strong>euna<br />

influ<strong>en</strong>ciadirectasobreeloído<strong>de</strong>lindividuo,atalpuntoque,paraél,elelem<strong>en</strong>to<br />

armónico y rítmico no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>en</strong> <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tal elem<strong>en</strong>to, c<strong>la</strong>ro está,<br />

pres<strong>en</strong>tándoseexcepciones,comoloes,porejemplo,elcaso<strong>de</strong><strong>la</strong><strong>música</strong><strong>de</strong><strong>la</strong>s<br />

regiones costeras, <strong>en</strong> <strong>la</strong>quesepres<strong>en</strong>ta unes<strong>en</strong>cialprotagonismo <strong>de</strong>lelem<strong>en</strong>to<br />

rítmico.<br />

Paraelcaso<strong>de</strong>lcuartetotípicoinstrum<strong>en</strong>tal, esteelem<strong>en</strong>to,hab<strong>la</strong>ndo<strong>de</strong>manera<br />

g<strong>en</strong>eralizada, está a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bando<strong>la</strong>s, puesto que se caracteriza por<br />

interpretar <strong>la</strong>s melodías <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes aires tradicionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>andina</strong><br />

25


<strong>colombiana</strong>, ahora bi<strong>en</strong>, cabe ac<strong>la</strong>rar que, gracias al trabajo <strong>de</strong> maestros como<br />

LuisFernando León R<strong>en</strong>gifo,yFabián ForeroVal<strong>de</strong>rrama,<strong>en</strong>treotros 3 ,éste<br />

instrum<strong>en</strong>to ha logrado trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo y <strong>de</strong>purando aspectos técnicos<br />

que han <strong>en</strong>riquecido su interpretación hasta el punto <strong>de</strong> constituirse como un<br />

instrum<strong>en</strong>tomelódico-armónico.<br />

El segundo <strong>de</strong> los ingredi<strong>en</strong>tes está repres<strong>en</strong>tado por el bloque armónico que<br />

brindaunabaseinicialparael<strong>de</strong>sarrollo<strong>de</strong><strong>la</strong> melodía.Sobreésteseexponeel<br />

tema principal por lo que se manti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> un segundo p<strong>la</strong>no respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> voz<br />

principal.Enelcaso<strong>de</strong><strong>la</strong><strong>música</strong>popu<strong>la</strong>rofolclóricaelbloquearmónicojuegaun<br />

papelimportantealexponerelesquemarítmicoquei<strong>de</strong>ntificae<strong>la</strong>irequeseesté<br />

interpretando.Para<strong>la</strong><strong>música</strong><strong>andina</strong><strong>colombiana</strong>yparticu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>teparael<strong>formato</strong><br />

<strong>de</strong> cuarteto típico el bloque armónico esta a cargo <strong>de</strong>l típle, el cual, expone los<br />

<strong>en</strong><strong>la</strong>ces armónicos <strong>de</strong> una obra, conservando el esquema rítmico <strong>de</strong>l aire que<br />

corresponda.<br />

Elterceroyúltimoingredi<strong>en</strong>teestárepres<strong>en</strong>tadoporelbajoque,<strong>de</strong>acuerdocon<br />

eltipo<strong>de</strong><strong>música</strong>,esllevadoporlosinstrum<strong>en</strong>tos<strong>de</strong>registrograve,y<strong>en</strong>algunos<br />

casos simplem<strong>en</strong>te hace refer<strong>en</strong>cia a los motivos graves que se expongan <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>terminadaobra.Sufunciónprincipalesdarlecontun<strong>de</strong>nciaalbloquearmónico,<br />

es <strong>de</strong>cir, reforzar los <strong>en</strong><strong>la</strong>ces armónicos con motivos graves que, <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma<br />

maneraque elbloque armónico, guardan una re<strong>la</strong>ción directacon e<strong>la</strong>ire que se<br />

este interpretando, por lo que igualm<strong>en</strong>te se i<strong>de</strong>ntifica con un esquema rítmico<br />

particu<strong>la</strong>r.<br />

En lo que concierne al <strong>formato</strong> instrum<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l cuarteto típico, el bajo que<br />

sosti<strong>en</strong>e<strong>la</strong>basearmónicay<strong>la</strong>melodíarecaesobre<strong>la</strong>guitarra,<strong>la</strong>cualpres<strong>en</strong>tael<br />

3 PosadaEstrada,GermánAlbeiro.“LaBando<strong>la</strong>AndinaColombiana,Exploración<strong>de</strong>Recursos<br />

yPosibilida<strong>de</strong>sTécnicaseInterpretativas,Aplicados<strong>en</strong>10ObrasMusicales”.Tesis<strong>de</strong>grado.<br />

UniversidadTecnológica<strong>de</strong>Pereira.2006.<br />

26


egistromásgrave<strong>de</strong>lostresinstrum<strong>en</strong>tosqueloconforman.Deestamanerase<br />

constituye el <strong>formato</strong> <strong>de</strong> cuarteto típico instrum<strong>en</strong>tal colombiano, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

características que le brindan una i<strong>de</strong>ntidad a nivel folclórico al pres<strong>en</strong>tar<br />

elem<strong>en</strong>tosconuntrasfondoculturalimportanterepres<strong>en</strong>tados<strong>en</strong>losinstrum<strong>en</strong>tos<br />

y<strong>en</strong>losairescaracterísticos<strong>en</strong>suinterpretación; <strong>de</strong><strong>la</strong>mismamaneraelcuarteto<br />

típico ha evolucionado para incursionar <strong>en</strong> <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> otros aires<br />

difer<strong>en</strong>tes alos tradicionales <strong>de</strong><strong>la</strong>región<strong>andina</strong>colombina,tornándosecomoun<br />

<strong>formato</strong>versátilyapropiadonosolopara<strong>la</strong><strong>música</strong>folclórica,sinotambién,para<strong>la</strong><br />

<strong>música</strong>universal,hechoquesemanifestó<strong>de</strong>s<strong>de</strong>susoríg<strong>en</strong>es.<br />

Des<strong>de</strong> este último p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to es importante resaltar que, si bi<strong>en</strong> el cuarteto<br />

típico se re<strong>la</strong>ciona directam<strong>en</strong>te con los aires nacionales, <strong>de</strong>s<strong>de</strong>sus oríg<strong>en</strong>es se<br />

hapermitidointerpretardifer<strong>en</strong>tesestilosque<strong>en</strong>riquecieronsurepertorio.Des<strong>de</strong><strong>la</strong><br />

conformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera “Lira Colombiana” 4 y su particu<strong>la</strong>r formación<br />

instrum<strong>en</strong>talqueyainsinuaba<strong>la</strong><strong>de</strong>lcuartetotípicoinstrum<strong>en</strong>tal,<strong>la</strong><strong>música</strong>erudita<br />

yaformabaparte<strong>de</strong>lrepertorio<strong>de</strong>agrupaciones<strong>en</strong><strong>la</strong>squeseincluíaneltipley<strong>la</strong><br />

bando<strong>la</strong>.<br />

Aún actualm<strong>en</strong>te elcuarteto típico, y podría afirmarse con mayor aceptación, se<br />

manti<strong>en</strong>e como un <strong>formato</strong> multifacético y versátil, que se abre a difer<strong>en</strong>tes<br />

expresionesculturalesafin<strong>de</strong>experim<strong>en</strong>tarnuevassonorida<strong>de</strong>syconceptosque<br />

legarantic<strong>en</strong>sutrasc<strong>en</strong><strong>de</strong>nciaalconstituirse<strong>en</strong>un<strong>formato</strong><strong>de</strong>tal<strong>la</strong>universal.<br />

Debería, <strong>en</strong>tonces, solidificarseelhecho<strong>de</strong>que elcuarteto típico ha trasc<strong>en</strong>dido<br />

el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>música</strong> folclórica para insertarse <strong>en</strong> un campo <strong>de</strong> acción mucho<br />

más amplio que da cabida a <strong>la</strong>s innovaciones que los intérpretes introduc<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

susprácticasdiarias,talcomolofueelcaso<strong>de</strong>lCuartetoTípicoInstrum<strong>en</strong>tal6x8,<br />

4 Maru<strong>la</strong>ndaMorales,Octavio.GonzalesArévalo,G<strong>la</strong>dys.PedroMoralesPino:LaGloria<br />

Recobrada.Volum<strong>en</strong>IV.ColecciónNuestraMúsica.FundaciónPro<strong>música</strong>Nacional<strong>de</strong>Ginebra<br />

(Fun<strong>música</strong>).Ginebra–Valle.1994.<br />

27


el cual, inserta <strong>en</strong> su interpretación elem<strong>en</strong>tos traídos <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia musical<br />

gestadaanivelindividual, através <strong>de</strong><strong>la</strong>participación<strong>en</strong>proyectos musicales <strong>de</strong><br />

difer<strong>en</strong>teíndole,<strong>de</strong>estamaneranosoloseabre<strong>la</strong>posibilidad<strong>de</strong>dinamizardicho<br />

<strong>formato</strong> instrum<strong>en</strong>tal, sino también, garantizar su trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> el tiempo,<br />

transformándose para saldar <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas g<strong>en</strong>eraciones <strong>de</strong><br />

intérpretesávidos<strong>de</strong><strong>en</strong>contrarnuevasfórmu<strong>la</strong>ssonoras.<br />

En este s<strong>en</strong>tido es prioritario consolidar el término “Cuarteto Típico” como una<br />

completa <strong>propuesta</strong> musical que brinda amplias posibilida<strong>de</strong>s <strong>interpretativa</strong>s, sin<br />

<strong>de</strong>jar <strong>de</strong> <strong>la</strong>do sus bases folclóricas. Para explicar el anterior p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>be<br />

traerseaco<strong>la</strong>cióneltérminocuartetoclásicoafin<strong>de</strong>que,através<strong>de</strong>unmétodo<br />

analógico,seexpongalosalcances<strong>de</strong>estetérminoy,comosem<strong>en</strong>cionaba<strong>en</strong>un<br />

principio, instaurarlo como un imperativo al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>música</strong> <strong>andina</strong><br />

<strong>colombiana</strong>y<strong>de</strong><strong>la</strong>mismamanera<strong>en</strong><strong>la</strong>sescue<strong>la</strong>smusicales<strong>de</strong>nive<strong>la</strong>cadémico.<br />

Esbi<strong>en</strong>sabidoqueelcuartetoclásicosehainstauradocomoicono<strong>de</strong><strong>la</strong><strong>música</strong><br />

<strong>de</strong>cámara.Suformacióninstrum<strong>en</strong>talpermit<strong>en</strong>osolorecrearelrepertoriocreado<br />

originalm<strong>en</strong>te para él, sino también el <strong>de</strong> <strong>la</strong>s orquestas <strong>de</strong> cuerda. De igual<br />

manera, su popu<strong>la</strong>ridad inc<strong>en</strong>tiva <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> arreglos <strong>de</strong> obras no solo <strong>de</strong>l<br />

ámbito erudito, sino también <strong>de</strong> otros estilos, incluy<strong>en</strong>do los folclóricos; <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

misma manera su popu<strong>la</strong>ridad institucionalizó el nombre <strong>de</strong> cuarteto clásico,<br />

<strong>de</strong>signado exclusivam<strong>en</strong>te al <strong>formato</strong> instrum<strong>en</strong>tal conformado por dos violines,<br />

vio<strong>la</strong>yviolonchelo.<br />

A<strong>de</strong>másseconstituyecomoel<strong>formato</strong>camerísticomás habitualyreconocido<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>música</strong> erudita, sin embargo, actualm<strong>en</strong>te es común <strong>en</strong>contrarlo <strong>en</strong><br />

difer<strong>en</strong>testipos<strong>de</strong>esc<strong>en</strong>arioseinterpretandogranvariedad<strong>de</strong>estilosmusicales.<br />

De<strong>la</strong>mismamaneraelcuartetotípicoseperfi<strong>la</strong>comoun<strong>formato</strong>relevante<strong>en</strong>los<br />

esc<strong>en</strong>ariosmusicalesanivelnacional,exponi<strong>en</strong>doestilosmusicalesautóctonosy<br />

universales.<br />

28


Así mismo <strong>la</strong> estructura instrum<strong>en</strong>tal se asemeja a <strong>la</strong> que pres<strong>en</strong>ta el cuarteto<br />

típico. Des<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista muy g<strong>en</strong>eral, elcuarteto clásico se compone <strong>de</strong><br />

dosinstrum<strong>en</strong>tosmelódicosrepres<strong>en</strong>tados<strong>en</strong>losviolines,uninstrum<strong>en</strong>toque,<strong>de</strong><br />

acuerdo con lo p<strong>la</strong>nteado <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to anterior, correspon<strong>de</strong> al bloque<br />

armónico,paraelcaso<strong>la</strong>vio<strong>la</strong>yelvioloncheloalcuallecorrespon<strong>de</strong>el<strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> los bajos. En forma simi<strong>la</strong>r el cuarteto típico pres<strong>en</strong>ta una formación<br />

instrum<strong>en</strong>tal<strong>en</strong> <strong>la</strong> que se pue<strong>de</strong>n observar dos instrum<strong>en</strong>tos melódicos, <strong>en</strong> este<br />

caso<strong>la</strong>sbando<strong>la</strong>s,eltiplequeexponeelbloquearmónicoy<strong>la</strong>guitarraquebrinda<br />

e<strong>la</strong>poyoarmónico.<br />

Des<strong>de</strong> luego, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre estos dos <strong>formato</strong>s,<br />

particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos que, <strong>en</strong> ambos casos,<br />

correspon<strong>de</strong>nalbloquearmónicoyalbajo.Estoserefierealhecho<strong>de</strong>queeltiple<br />

y <strong>la</strong> guitarra fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> vio<strong>la</strong> y el violonchelo pres<strong>en</strong>tan mayores posibilida<strong>de</strong>s<br />

armónicas, es <strong>de</strong>cir que, por sus características, permit<strong>en</strong> ejecutar acor<strong>de</strong>s<br />

complejos adifer<strong>en</strong>cia<strong>de</strong> losinstrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>cuerdafrotada<strong>en</strong>los que,porsus<br />

característicasy<strong>de</strong>acuerdoa<strong>la</strong><strong>de</strong>streza<strong>de</strong>lejecutante,solopue<strong>de</strong>nejecutarse,<br />

<strong>en</strong>algunoscasos,acor<strong>de</strong>sbásicoseintervalosarmónicos.<br />

Como sepue<strong>de</strong> observar, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran difer<strong>en</strong>tes cualida<strong>de</strong>s semejantes <strong>en</strong>tre<br />

estos dos <strong>formato</strong>sinstrum<strong>en</strong>tales.Sinembargo,esaltam<strong>en</strong>tepret<strong>en</strong>ciosoponer<br />

elcuartetotípicoalnivel<strong>de</strong>cuartetoclásico,puestoqueesteúltimosesust<strong>en</strong>ta<strong>en</strong><br />

hechos históricos <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones universales, <strong>en</strong>tre tanto el cuarteto típico<br />

aparece como una formación re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te jov<strong>en</strong> e inmersa, aún, <strong>en</strong> un ámbito<br />

folclórico.<br />

Apesar<strong>de</strong>ellonoestá<strong>de</strong>más<strong>de</strong>jaraconsi<strong>de</strong>ración<strong>de</strong><strong>la</strong>sautorida<strong>de</strong>s<br />

intelectuales<strong>de</strong><strong>la</strong><strong>música</strong>nacional,elhecho<strong>de</strong>queelcuartetotípicoseha<br />

convertido<strong>en</strong>símbolorepres<strong>en</strong>tativo<strong>de</strong>linstrum<strong>en</strong>talmusical<strong>de</strong><strong>la</strong>región<strong>andina</strong><br />

29


<strong>colombiana</strong>ycomotal,<strong>de</strong>bedársele<strong>la</strong>importanciaquemerece.Enestes<strong>en</strong>tido,<br />

tambiénestrasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntalelhecho<strong>de</strong>que,<strong>en</strong>vistaa<strong>la</strong>aparición<strong>de</strong>losénfasis<strong>en</strong><br />

cuerdastípicas<strong>en</strong>difer<strong>en</strong>tesinstitucionesacadémicas<strong>de</strong>formaciónmusical,el<br />

cuartetotípicosetraduce<strong>en</strong>unap<strong>la</strong>taformaparael<strong>de</strong>sarrollo<strong>de</strong>procesos<br />

formativos<strong>en</strong>estaáreaespecífica,constituyéndose<strong>en</strong>unaspectobásicoparalos<br />

cont<strong>en</strong>idoscurricu<strong>la</strong>res<strong>de</strong>dichosénfasis.<br />

4.3.Historia<strong>de</strong>losFestivales<strong>de</strong>MúsicaAndinaColombiana<br />

La mayor influ<strong>en</strong>cia que recibió <strong>la</strong> <strong>música</strong> <strong>colombiana</strong> 5 <strong>de</strong>lsiglo XIX provino <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

corri<strong>en</strong>te<strong>de</strong>lromanticismo,estodioelcolorysabora<strong>la</strong><strong>música</strong>popu<strong>la</strong>r<strong>colombiana</strong>.<br />

Sinembargomuchosaireseuropeosllegaron, perotuvieronquesometerseall<strong>en</strong>guaje<br />

autóctono y r<strong>en</strong>ovador <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l país perdi<strong>en</strong>do los <strong>de</strong>jos, adornos y<br />

fraseos<strong>de</strong><strong>la</strong>mbi<strong>en</strong>tecortesano,paraadquirirac<strong>en</strong>tocriollo.<br />

La <strong>música</strong> <strong>andina</strong> <strong>colombiana</strong>com<strong>en</strong>zó a relegarse a <strong>la</strong>s reuniones familiares o <strong>de</strong><br />

amigos,don<strong>de</strong>alson<strong>de</strong>tiple,bando<strong>la</strong>yguitarrasecantabanesasbel<strong>la</strong>scanciones<strong>de</strong><br />

Obdulioy Julián,<strong>de</strong>lDueto<strong>de</strong>Antaño<strong>de</strong>Vil<strong>la</strong>mily<strong>de</strong>JoséA.morales.<br />

Pero algopasó<strong>en</strong>difer<strong>en</strong>teslugares<strong>de</strong>lpaís ygraciasadiversospersonajes<strong>en</strong>cada<br />

región, com<strong>en</strong>zaron a nacer los festivales <strong>de</strong> <strong>música</strong> <strong>andina</strong> <strong>colombiana</strong>. En un<br />

principio, era más por <strong>la</strong>s ganas <strong>de</strong> unos seguidores <strong>de</strong> escuchar a sus grupos<br />

favoritos. Apartir<strong>de</strong>losoch<strong>en</strong>tacomi<strong>en</strong>zanasobresalirpersonajesque,<strong>de</strong>spués<strong>de</strong><br />

20años,sonlos nuevosclásicos <strong>de</strong><strong>la</strong><strong>música</strong><strong>andina</strong><strong>colombiana</strong>,aqui<strong>en</strong>esseles<br />

rin<strong>de</strong>hom<strong>en</strong>ajey<strong>de</strong>qui<strong>en</strong>essecantasurepertorio.<br />

5 GacetaGinebrina-filosofíasocio-económicaaplicada/junio<strong>de</strong>2007/año1/#007/pág.2Nuestro municipio<br />

30


Lahistorianose<strong>de</strong>ti<strong>en</strong>eytalvezesamemoriacultural, esasganas<strong>de</strong>losjóv<strong>en</strong>es<br />

músicos porexplorarsusraícessin<strong>de</strong>jar<strong>de</strong><strong>la</strong>dosusinflu<strong>en</strong>ciascontemporáneas,ha<br />

llevadoaquese<strong>de</strong>algointeresantequeap<strong>en</strong>as<strong>de</strong>spiertaconelnombre <strong>de</strong><strong>música</strong><br />

fusión que significa mezc<strong>la</strong>r el sonido, sin que ninguno pierda <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad.<br />

Posteriorm<strong>en</strong>te algunos concursantes y estudiantes <strong>de</strong> <strong>música</strong> experim<strong>en</strong>taron<br />

<strong>propuesta</strong>s <strong>en</strong> torno al bambuco, al pasillo y a los <strong>de</strong>más géneros musicales<br />

colombianos.Lo<strong>de</strong>moda<strong>en</strong>losúltimosañoshasido<strong>la</strong>fusión,unirlo<strong>de</strong>aquíconlo<strong>de</strong><br />

allá:eljazzconelbambuco,<strong>la</strong><strong>música</strong>l<strong>la</strong>neracon<strong>la</strong><strong>de</strong>lpacifico,elRockcon<strong>la</strong>raspa;<br />

todaesamezc<strong>la</strong>eselresultado<strong>de</strong><strong>la</strong>sposibilida<strong>de</strong>ssonoras<strong>de</strong>lmundo actual.<br />

Los festivales <strong>de</strong> <strong>música</strong> <strong>andina</strong> <strong>colombiana</strong> se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>en</strong> esc<strong>en</strong>arios como:<br />

Ginebra, Yumbo y Sevil<strong>la</strong> <strong>en</strong> el Valle <strong>de</strong>l Cauca, Santa Fe <strong>de</strong> Antioquia, Bello y<br />

Envigado <strong>en</strong> el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Antioquia, Aguadas (Caldas), Arm<strong>en</strong>ia (Quindio),<br />

Pereira(Risaralda)ytantosmássitiosdon<strong>de</strong>hay<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros,concursosyfestivales.<br />

Es una <strong>música</strong> que invita a <strong>la</strong> paz y al amor; estimu<strong>la</strong> <strong>la</strong> conviv<strong>en</strong>cia y el amor a<br />

Colombia, con m<strong>en</strong>sajes como “Colombia <strong>en</strong> Paz”, “Hay que sacar elDiablo”, “Soy<br />

Colombiano”,“VolvéMaestro”.<br />

Pue<strong>de</strong> afirmarseque<strong>la</strong><strong>música</strong><strong>andina</strong><strong>colombiana</strong> esuna<strong>música</strong><strong>de</strong>ámbitocerrado;<br />

que le pert<strong>en</strong>ece a un público reducido que vibra durante los concursos con cada<br />

interpretación;quegoza adquiri<strong>en</strong>do<strong>la</strong>s produccionesque cada grupomusical<strong>la</strong>nza<br />

almercado<strong>de</strong>maneraIn<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te,conescasosrecursos yqueti<strong>en</strong>e<strong>en</strong>losnuevos<br />

compositoressu tab<strong>la</strong><strong>de</strong>salvación<strong>de</strong><strong>la</strong>nostalgiay<strong>la</strong>reminisc<strong>en</strong>cia.<br />

31


4.3.1.FestivalNacional<strong>de</strong>MúsicaAndinaColombiana MonoNúñez 6<br />

Ene<strong>la</strong>ño1.975ungrupo<strong>de</strong>personas<strong>de</strong>lmunicipio<strong>de</strong>Ginebra,Valle<strong>de</strong>lCauca,<strong>en</strong>tre<br />

el<strong>la</strong>s <strong>la</strong>s religiosasSorVirginia Lahidalga, SorAuraMaría Chávez yel SeñorLuis<br />

MarioMedina, <strong>de</strong>cidieronhacerunConcurso<strong>de</strong>MúsicaAndinaColombiana,ellos<strong>la</strong><br />

l<strong>la</strong>mabanMúsicaVernácu<strong>la</strong>(ser<strong>en</strong>ataorganizada);p<strong>en</strong>saron<strong>en</strong>gran<strong>de</strong>yescogieron<br />

como Jurados a José A. Morales, Gracie<strong>la</strong> Arango <strong>de</strong> Tobón, Arturo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Rosa y<br />

Hel<strong>en</strong>aB<strong>en</strong>ítez<strong>de</strong>Zapata.<br />

Anteeléxito<strong>de</strong>lprimerConcursoy<strong>la</strong>bu<strong>en</strong>aacogidapopu<strong>la</strong>r,losgestoresyalgunos<br />

habitantes<strong>de</strong>Ginebra,BugayCali<strong>de</strong>cidieroncrear<strong>la</strong>FundaciónPro<strong>música</strong>Nacional<br />

(Fun<strong>música</strong>), con el ánimo <strong>de</strong> manejar el Concurso y, según dic<strong>en</strong> los estatutos,<br />

“Preservar, fom<strong>en</strong>tar y difundir <strong>la</strong> Música Andina Colombiana”, abri<strong>en</strong>do nuevos<br />

espacios, como elFestival<strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>za, el<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro<strong>de</strong>expresiones autóctonas, los<br />

conciertosdialogadosy<strong>la</strong>sexposiciones<strong>de</strong>instrum<strong>en</strong>tosmusicales,convirtiéndose<strong>en</strong><br />

citaobligada<strong>de</strong>músicos,compositores,autoresyaficionados<strong>en</strong>g<strong>en</strong>era<strong>la</strong><strong>la</strong><strong>música</strong><br />

<strong>andina</strong> <strong>colombiana</strong>. Igualm<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>cidió darle al concurso el nombre <strong>de</strong> “Mono<br />

Núñez”<strong>en</strong>honor<strong>de</strong>B<strong>en</strong>ignoNúñezMoya,músico, granintérprete<strong>de</strong><strong>la</strong>Bando<strong>la</strong>y<br />

compositororiundo<strong>de</strong>Ginebra.<br />

ElConcursoMonoNúñezsehaconstituido<strong>en</strong>p<strong>la</strong>taforma<strong>de</strong><strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to<strong>de</strong>nuestros<br />

artistasyelsolohecho<strong>de</strong>c<strong>la</strong>sificarparaGinebraesparteimportante<strong>de</strong>sucarta<strong>de</strong><br />

pres<strong>en</strong>tación.<br />

Dadoelgranéxito<strong>de</strong>lfestival,noera<strong>de</strong>extrañarsequemuchos<strong>de</strong>losparticipantes<br />

<strong>de</strong>cidieran,asuvez,crear<strong>en</strong>sus regiones otros concursos, <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros o festivales<br />

quese<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>nconéxitohoy<strong>en</strong>día.Algunos<strong>de</strong>ellossolicitaronyrecibieronpara<br />

suiniciación<strong>la</strong>asesoríaye<strong>la</strong>poyo<strong>de</strong>Fun<strong>música</strong>.<br />

6 Informaciónsuministrada<strong>de</strong>lwww.Funmusica.orgybases<strong>de</strong>lconcurso<strong>de</strong>l33festivalmono<br />

nuñez<strong>de</strong><strong>música</strong><strong>andina</strong><strong>colombiana</strong><strong>de</strong><strong>la</strong>ño2007<br />

32


Todasestasrealida<strong>de</strong>shansidoestimu<strong>la</strong>dasporelprimero<strong>de</strong>todoslosconcursos<strong>de</strong><br />

<strong>música</strong><strong>andina</strong><strong>en</strong>Colombia:“ElMonoNúñez”,quea<strong>de</strong>más<strong>de</strong>t<strong>en</strong>er<strong>la</strong>fichatécnica<br />

<strong>de</strong>lministerio<strong>de</strong>cultura 7 ,recibióelmásimportantereconocimi<strong>en</strong>toanivelnacional<br />

otorgadoporelS<strong>en</strong>ado<strong>de</strong><strong>la</strong>República,cone<strong>la</strong>val<strong>de</strong><strong>la</strong>Presi<strong>de</strong>ncia<strong>de</strong><strong>la</strong>República,<br />

al<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rarlo<strong>en</strong>el2003comoPatrimoniocultural<strong>de</strong><strong>la</strong>nación.<br />

4.3.1.1.ElFestival<strong>de</strong><strong>la</strong>P<strong>la</strong>za<br />

Es un esc<strong>en</strong>ario al aire libre, <strong>en</strong> el parque <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, usando como tarima<br />

originalm<strong>en</strong>te el atrio <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia parroquial, hasta llegar <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad a una<br />

inm<strong>en</strong>satarimadon<strong>de</strong>serealizantresgrandiososconciertos<strong>de</strong>aproximadam<strong>en</strong>tediez<br />

horas<strong>de</strong>duración,viernes,sábadoydomingo<strong>de</strong>festival.<br />

Elfestival<strong>de</strong><strong>la</strong> p<strong>la</strong>za,es elev<strong>en</strong>tonocompetitivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>MúsicaAndina Colombiana<br />

másimportantequeserealiza<strong>en</strong>elpaís.Esunafiestapopu<strong>la</strong>r,<strong>en</strong><strong>la</strong>quesemezc<strong>la</strong>n<br />

los habitantes <strong>de</strong> Ginebra con los visitantes, turistas y amantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>música</strong><br />

prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<strong>de</strong><strong>la</strong>sdistintasregiones<strong>de</strong>Colombia, cadavez<strong>en</strong>mayorproporción,<strong>de</strong><br />

otros países. En los contornos <strong>de</strong>l esc<strong>en</strong>ario se dan cita algunos constructores <strong>de</strong><br />

instrum<strong>en</strong>tos,artesanos,teatreros,pintoresy<strong>de</strong>másartistaspopu<strong>la</strong>res.<br />

4.3.1.2.LosConciertosDialogados<br />

Con elfin <strong>de</strong> establecer una comunicación directa <strong>en</strong>tre el público y los artistas, se<br />

crearon, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace algunos años, los “Conciertos Dialogados”, <strong>en</strong> pequeños<br />

esc<strong>en</strong>arios, sin amplificación, don<strong>de</strong> los asist<strong>en</strong>tes pue<strong>de</strong>n interactuar con los<br />

7 Fichatécnica<strong>de</strong>lministerio<strong>de</strong>cultura:información<strong>de</strong>presupuestoytodolore<strong>la</strong>cionadoconelfestival.<br />

33


concursantesestableciéndose una unión<strong>en</strong>treseres que <strong>en</strong> los gran<strong>de</strong>sesc<strong>en</strong>arios<br />

siemprese<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>trandistantes.Estosserealizan <strong>en</strong><strong>la</strong>escue<strong>la</strong><strong>de</strong>lmunicipio.<br />

4.3.1.3.Encu<strong>en</strong>tro<strong>de</strong>ExpresionesAutóctonas<br />

Ante<strong>la</strong>fuertepres<strong>en</strong>cia<strong>de</strong><strong>la</strong>aca<strong>de</strong>mia<strong>en</strong>elconcurso,fu<strong>en</strong>ecesariocrearunespacio<br />

don<strong>de</strong> los artistas empíricos y tradicionales pudieran hacer pres<strong>en</strong>cia. Allí ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

cabida los grupos <strong>de</strong> campesinos, afro-<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes e indíg<strong>en</strong>as que interpretan<br />

<strong>música</strong>apr<strong>en</strong>dida<strong>de</strong>g<strong>en</strong>eración<strong>en</strong>g<strong>en</strong>eraciónytransmitida<strong>de</strong>padresahijos.<br />

4.3.1.4.Requisitos<strong>de</strong>losAspirantesalConcurso.<br />

Encadauna<strong>de</strong><strong>la</strong>sse<strong>de</strong>sregionales losaspirantespres<strong>en</strong>tansu<strong>propuesta</strong>musical<br />

<strong>en</strong><strong>la</strong>fechayelsitiopreviam<strong>en</strong>teanunciadosanteunjurado<strong>de</strong>altonivel.Dichojurado<br />

<strong>en</strong>víaaGinebra<strong>la</strong>sgrabaciones<strong>en</strong>vi<strong>de</strong>oyaudio<strong>de</strong><strong>la</strong>spres<strong>en</strong>taciones,juntoconsus<br />

com<strong>en</strong>tariossobrecadauna<strong>de</strong><strong>la</strong>spersonasogruposparticipantesysusrespectivas<br />

hojas<strong>de</strong>vida.Unavezreunidotodoestematerial<strong>en</strong>Ginebraun"Comité<strong>de</strong>Selección"<br />

<strong>de</strong>lor<strong>de</strong>nnaciona<strong>la</strong>naliza<strong>la</strong>totalidad<strong>de</strong>lostrabajospres<strong>en</strong>tadosparaescogeruntotal<br />

<strong>de</strong>catorceparticipantes<strong>en</strong><strong>la</strong>modalidadvocalycatorce<strong>en</strong><strong>la</strong>modalidadinstrum<strong>en</strong>tal.<br />

Encadauna<strong>de</strong><strong>la</strong>sdosmodalida<strong>de</strong>spue<strong>de</strong>tratarse<strong>de</strong>solistas,duetos,tríosogrupos<br />

mayores.Son<strong>en</strong>toncesveintiocholosparticipantes<strong>en</strong>Ginebraquehabrán<strong>de</strong>competir<br />

porlosdosgran<strong>de</strong>spremiosqueotorgaelFestival:"GranMonoNúñezVocal"y"Gran<br />

Mono Núñez Instrum<strong>en</strong>tal". Los artistas se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> tres noches eliminatorias,<br />

jueves,viernesysábado,yunagranfinaleldomingo.<br />

34


4.3.1.5.Participación<strong>de</strong><strong>la</strong>AgrupaciónCuartetoTípicoInstrum<strong>en</strong>tal6x8<br />

4.3.1.5.1AudiciónRegional.<br />

El22<strong>de</strong>abril<strong>de</strong>l2007serealizó<strong>la</strong>audiciónregionalparael33ºFestival<strong>de</strong>Música<br />

Andina Colombiana “Mono Núñez” realizado <strong>en</strong> Pereira Risaralda <strong>en</strong> el Colegio<br />

Gimnasio Pereira, El <strong>en</strong>cargado regional <strong>de</strong> esta audición fue César Augusto Mejía<br />

(segundavoz<strong>de</strong>lduetoMejíayVal<strong>en</strong>cia<strong>de</strong><strong>la</strong>cuidad<strong>de</strong>Pereira).<br />

4.3.1.5.2.Audiciónprivada<br />

El viernes9<strong>de</strong>junio<strong>de</strong>l2007 se<strong>de</strong>sarrollo <strong>la</strong>primeraaudición privada<strong>de</strong><strong>la</strong>tar<strong>de</strong>,<br />

<strong>en</strong> el colegio <strong>de</strong>l municipio <strong>de</strong> ginebra. El Cuarteto Típico Instrum<strong>en</strong>tal “6x8” se<br />

pres<strong>en</strong>toanteeljurado<strong>de</strong>calificación<strong>de</strong>lconcursoconformadoporMauricioOrtiz,Paul<br />

Dury, Giovanna Andrea Chamorro Ramírez, Germán Darío Pérez y Eduardo Arias.<br />

Lasobrasejecutadas<strong>en</strong><strong>la</strong>audiciónfueron:Pazyyo(pasillo)escogidaporelcuartetoy<br />

Fantasía<strong>en</strong>6/8(bambuco)escogidaporeljuradocalificador<strong>la</strong>cual recibió aportes<br />

técnicose interpretativos<strong>de</strong>ljuradoGermánDaríoPérez.<br />

4.3.1.5.3.RondasEliminatorias<br />

Laparticipación<strong>de</strong>lCuartetoTípicoInstrum<strong>en</strong>tal“6x8”fuesatisfactoriay<strong>en</strong>riquecedora<br />

tanto <strong>en</strong> el aspecto musical como grupal. De acuerdo con <strong>la</strong> reacción <strong>de</strong>l público<br />

asist<strong>en</strong>tealev<strong>en</strong>to,<strong>la</strong><strong>propuesta</strong><strong>de</strong><strong>la</strong>agrupaciónfuerecibidacongranaceptacióny<br />

muybu<strong>en</strong>oscom<strong>en</strong>tariostanto<strong>de</strong>losasist<strong>en</strong>tesalconcurso. Anivel<strong>de</strong>lFestival,<strong>la</strong><br />

agrupaciónalcanzóasuperarsolo<strong>la</strong>seliminatoriasiníciales.<br />

35


4.3.1.5.4.Ev<strong>en</strong>toprincipal(primeraeliminatoria)<br />

Elviernes9<strong>de</strong>junio<strong>de</strong>l2007elCuartetoTípicoInstrum<strong>en</strong>tal“6x8sepres<strong>en</strong>to<strong>en</strong><strong>la</strong>s<br />

horas<strong>de</strong><strong>la</strong>noche,<strong>en</strong><strong>la</strong>segundaparte<strong>de</strong><strong>la</strong>apertura<strong>de</strong>lev<strong>en</strong>to<strong>en</strong>elcoliseoGerardo<br />

Arel<strong>la</strong>no Becerra. El repertorio para esa noche fue tierra <strong>colombiana</strong> (pasillo),<br />

Bambuquísimo (bambuco) y Suite modal (I, II y V movimi<strong>en</strong>tos) con bu<strong>en</strong>os<br />

com<strong>en</strong>tarios<strong>de</strong>losparticipantes<strong>de</strong>lconcurso.<br />

4.3.1.5.5.Festival<strong>de</strong><strong>la</strong>P<strong>la</strong>za<br />

Elsábado9<strong>de</strong>junioelCuartetoTípicoInstrum<strong>en</strong>tal“6x8interpreto<strong>en</strong><strong>la</strong>p<strong>la</strong>zapública<br />

<strong>de</strong>Ginebra, unrepertorio<strong>de</strong>tresobrasqueconsistían<strong>en</strong>LosDoce(bambuco)Eco<br />

(bambuco)yVinoTinto(pasillo) congranaceptación<strong>de</strong>lpublicoasist<strong>en</strong>teapesar<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>sdificulta<strong>de</strong>stécnicas.<br />

4.3.1.5.6.Conclusiones<br />

Elreconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>ltrabajo <strong>de</strong>lCuarteto Típico Instrum<strong>en</strong>tal6x8, a nivelnacional,<br />

recibióbu<strong>en</strong>oscom<strong>en</strong>tariosporparte<strong>de</strong>losparticipantes<strong>de</strong>lconcurso.<br />

36


4.3.2.FestivalHatoviejoCotrafa<strong>de</strong>MúsicaAndinayL<strong>la</strong>neraColombiana<br />

EnBello,Antioquia 8<br />

Afinales<strong>de</strong>losañoscuar<strong>en</strong>ta,Fabricato<strong>de</strong>cidióvincu<strong>la</strong>rse con<strong>la</strong> <strong>música</strong><strong>andina</strong>y<br />

l<strong>la</strong>nera<strong>colombiana</strong>.Producto<strong>de</strong>ellofue estefestival.Posteriorm<strong>en</strong>te,comoempresa<br />

patrocinadora, sevinculoa<strong>la</strong>radio.<br />

Estas activida<strong>de</strong>s culturales se promovían <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> corporación Fabricato para el<br />

<strong>de</strong>sarrollo social. En 1957, los trabajadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> textilera com<strong>en</strong>zaron a hacer su<br />

“natillera”,locual, seconstituyócomofondo<strong>de</strong>ahorro<strong>en</strong>trecompañeros<strong>de</strong>trabajo<br />

queg<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>tedistribuyesusutilida<strong>de</strong>safin<strong>de</strong>año.Así nació,conelTiempo,<strong>la</strong><br />

cooperativa<strong>de</strong>trabajadores <strong>de</strong>Fabricato,cotrafa.<br />

En<strong>la</strong>conchaacústica “Cerro<strong>de</strong>lÁngel”<strong>de</strong>lmunicipio<strong>de</strong>Bello,CotrafaCooperativa<br />

FinancierayCotrafaSocial realizan,<strong>de</strong>s<strong>de</strong>hace22años,elFestivalHatoviejocotrafa.<br />

El festival reúne intérpretes <strong>de</strong> <strong>música</strong> <strong>andina</strong> y l<strong>la</strong>nera; <strong>en</strong> modalida<strong>de</strong>s vocal,<br />

instrum<strong>en</strong>talyobrainédita<strong>en</strong>ambasmodalida<strong>de</strong>s. Lasinscripcionesparaparticipar<strong>en</strong><br />

elFestivalserealizanduranteelmes<strong>de</strong>mayoyjunio.Esuncertam<strong>en</strong>gratuitoparalos<br />

asist<strong>en</strong>tes yconcursantes. Este trabajo <strong>de</strong> integración y fom<strong>en</strong>to a nuestros valores<br />

musicales,esconcertadoconelMinisterio<strong>de</strong><strong>la</strong>Culturaypert<strong>en</strong>ecea<strong>la</strong>RedNacional<br />

<strong>de</strong>Festivales<strong>de</strong>MúsicaTradicional.<br />

En1987porprimeravezserealizóelFestivalHatoviejo-Cotrafa,conelobjetivo<strong>de</strong><br />

integrar, <strong>en</strong> un mismo esc<strong>en</strong>ario, a <strong>la</strong>s mejores figuras y los nuevos valores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>música</strong>AndinaColombiana,conelpropósito,a<strong>de</strong>más,<strong>de</strong>grabarconlosganadores<br />

<strong>de</strong>l certam<strong>en</strong> un disco para obsequiar durante el fin <strong>de</strong> año a sus asociados,<br />

8 www.cotrafa.com,bases<strong>de</strong>lconcursoXXIfestivalhatoviejocotrafay<strong>la</strong>fichatécnica<strong>de</strong>l<br />

ministerio<strong>de</strong>cultura<strong>de</strong>lfestivalhatoviejo<br />

37


ahorradores,proveedoresyamigos, yremp<strong>la</strong>zarelquetradicionalm<strong>en</strong>tesecompraba<br />

<strong>en</strong><strong>la</strong>scasadisquerasantes<strong>de</strong><strong>la</strong>creación<strong>de</strong>lfestival.<br />

Ensuinicio,elcertam<strong>en</strong>t<strong>en</strong>íauncarácterregional yserealizaba<strong>en</strong>e<strong>la</strong>uditorio<strong>de</strong><strong>la</strong><br />

Cooperativa,alqueasistíaungrupo<strong>de</strong>simpatizantesymec<strong>en</strong>as<strong>de</strong><strong>la</strong>MúsicaAndina<br />

Colombiana. A partir <strong>de</strong><strong>la</strong>ño 1994, se inicia <strong>la</strong> transmisión <strong>en</strong>vivo y<strong>en</strong> directo por<br />

televisiónregionalynacional.<br />

Hoy,elFestivalesuncertam<strong>en</strong>quehaceparte<strong>de</strong>lBa<strong>la</strong>nceSocial<strong>de</strong><strong>la</strong>Cooperativa.<br />

Serealizasincostoalgunoparaelpúblicoasist<strong>en</strong>teylosparticipantesyseconstituye<br />

<strong>en</strong>elmáximoaporteyreconocimi<strong>en</strong>tonacional<strong>de</strong>Cotrafapara<strong>la</strong>comunidad.Apartir<br />

<strong>de</strong><strong>la</strong>ño1997elfestivalesconcertadoconelministerio<strong>de</strong><strong>la</strong>cultura.<br />

Cadaaño,durantetresdíasconsecutivos,elFestivalesnoticianacionalporelimpulso<br />

dadoa<strong>la</strong>culturaya<strong>la</strong><strong>música</strong>ypor<strong>la</strong><strong>la</strong>bor<strong>de</strong>proyeccióncomunitaria,socialy<strong>de</strong><br />

aproximaciónpedagógicaqueCotrafarealizaconlosmejoresartistas<strong>de</strong>lpaís.<br />

4.3.2.1.Participación<strong>de</strong><strong>la</strong>AgrupaciónCuartetoTípicoInstrum<strong>en</strong>tal6x8<br />

La participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> agrupación 6x8 trasc<strong>en</strong>dió hasta <strong>la</strong> primera eliminatoria, sin<br />

embargo,esimportanteresaltar<strong>la</strong>aceptación<strong>de</strong>lpúblicoa<strong>la</strong>interpretación realizada<br />

<strong>en</strong> el ev<strong>en</strong>to. Cabe m<strong>en</strong>cionar que a pesar <strong>de</strong> algunas dificulta<strong>de</strong>s técnicas que<br />

ocurrieron<strong>en</strong>elev<strong>en</strong>tosecumplióconelobjetivopropuesto.Conestoselogracierto<br />

reconocimi<strong>en</strong>toquevalidaeltrabajomusical<strong>de</strong>lCuarteto.<br />

Elcuarteto6x8sepres<strong>en</strong>to<strong>en</strong><strong>la</strong>segundajornadaeliminatoriaelviernes13<strong>de</strong>juliocon<br />

unrepertorio<strong>de</strong>Eco(bambuco)ycosa<strong>de</strong>niños(pasillo)si<strong>en</strong>doelúnicorepres<strong>en</strong>tante<br />

<strong>de</strong>l<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to<strong>de</strong>lRisaralda<br />

38


4.3.2.1.1.InscripciónalFestival.<br />

Deacuerdoalosrequerimi<strong>en</strong>tos<strong>de</strong><strong>la</strong>organizaciónCotrafa,fu<strong>en</strong>ecesariorealizarel<br />

<strong>de</strong>moc<strong>la</strong>sificatorio, <strong>en</strong>quesegrabaronlosbambucosEco,losDoceyRumichacay<br />

los pasillos Cosa <strong>de</strong> Niños y Tierra Colombiana, sin olvidar los dos primeros<br />

movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>Suite Modal<strong>de</strong> Héctor Fabio Torres Cardona.Esta grabaciónse<br />

llevo a cabo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Tecnológica <strong>de</strong> Pereira con<br />

equipos <strong>de</strong> un compañero <strong>de</strong> <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> <strong>música</strong>. Los recursos para su<br />

realizaciónfueronconseguidosatravés<strong>de</strong>activida<strong>de</strong>sculturales.<br />

4.3.2.1.2.Dificulta<strong>de</strong>s<br />

La <strong>de</strong>safinación <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos a causa <strong>de</strong>l cambio <strong>de</strong> temperatura <strong>en</strong> bello,<br />

Antioquiafueunos<strong>de</strong>losinconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tesmássignificativospara<strong>la</strong>puesta<strong>en</strong>esc<strong>en</strong>a<br />

<strong>de</strong>lCuartetoTípicoInstrum<strong>en</strong>tal6x8.<br />

4.3.3.XVFestivalNacional<strong>de</strong>MúsicaAndinayCampesinaColombiana “Colono<br />

<strong>de</strong>oro”<br />

Consi<strong>de</strong>radouno<strong>de</strong>los ev<strong>en</strong>tosmásimportantesy<strong>de</strong>mayorproyecciónporparte<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> comunidad caqueteña. Es su vitrina musical ante el país. Permite mostrar su<br />

multiculturalidad, producto<strong>de</strong>losprocesos<strong>de</strong>colonizaciónporpob<strong>la</strong>dores<strong>de</strong>todas<strong>la</strong>s<br />

regiones<strong>colombiana</strong>s.<br />

ElColono<strong>de</strong>Oro,quesecelebracadadiciembre,ofrecealos artistasunaoportunidad<br />

para <strong>la</strong> creación <strong>en</strong> su modalidad <strong>de</strong> composición, <strong>en</strong>riqueci<strong>en</strong>do <strong>de</strong> paso el<br />

p<strong>en</strong>tagrama colombiano. Es también un espacio <strong>de</strong> proyección para los noveles<br />

39


cantautores,qui<strong>en</strong>esalcompartirconintérpretes<strong>de</strong>reconocidatrayectoria<strong>en</strong>talleres<br />

pedagógicos, van <strong>en</strong>riqueci<strong>en</strong>do sus conocimi<strong>en</strong>tos y actitud fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>música</strong><br />

regional.Loscampesinoshanlogrado, graciasalFestival,quesu<strong>música</strong>ocupeun<br />

lugarimportante<strong>en</strong><strong>la</strong>i<strong>de</strong>ntidadmusical<strong>colombiana</strong>.<br />

4.3.3.1.Historia<br />

Elproceso<strong>de</strong>colonizacióny<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>toforzadopor<strong>la</strong>scomunida<strong>de</strong>s<strong>de</strong>linterior<br />

<strong>de</strong>l país <strong>en</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>eraron <strong>en</strong> el Caquetá, un as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to<br />

marcado especialm<strong>en</strong>te por inmigrantes <strong>de</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l Tolima y Hui<strong>la</strong>,<br />

qui<strong>en</strong>es trajeron consigo ilusiones, costumbres, manifestaciones lúdicas y culturales<br />

propias<strong>de</strong>susregiones.<br />

Conelpaso<strong>de</strong>ltiempo fueroncreando<strong>en</strong>elCaquetánuevosmo<strong>de</strong>losypatrones<strong>de</strong><br />

culturaqueatravés<strong>de</strong>ltiemposeinsertaron<strong>en</strong>unnuevocontextoyespaciossocio-<br />

culturalespropios<strong>de</strong>lDepartam<strong>en</strong>to.<br />

El Festival Nacional El Colono <strong>de</strong> Oro, nació <strong>en</strong> 1985 como Festival <strong>de</strong> Música<br />

Surcolombiano, poriniciativa<strong>de</strong>ilustrespersonalida<strong>de</strong>syotrosgestoresculturales<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>época, comounhom<strong>en</strong>ajealoscolonosqueforjaronel<strong>de</strong>sarrollo<strong>de</strong>estaregión.<br />

Inicialm<strong>en</strong>teesteev<strong>en</strong>toserealizaríacadaaño<strong>en</strong>una<strong>de</strong><strong>la</strong>stresse<strong>de</strong>sconcertadas<br />

con <strong>la</strong>s Instituciones Culturales <strong>de</strong> <strong>la</strong> regiónsur<strong>colombiana</strong>, <strong>la</strong>s cuales se ubican <strong>en</strong><br />

Flor<strong>en</strong>cia-Caquetá, Mocoa-Putumayo y Leticia-Amazonas; finalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bido a<br />

problemaseconómicos<strong>de</strong><strong>la</strong>sinstituciones<strong>de</strong>lPutumayoyAmazonas, <strong>la</strong>se<strong>de</strong>quedó<br />

perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Flor<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ese mismo año (1985) se ha realizado 16<br />

versiones <strong>de</strong>l Festival Departam<strong>en</strong>tal y 13 versiones Nacionales, con algunas<br />

interrupcionesacausa<strong>de</strong>situacioneseconómicosysociales<strong>de</strong><strong>la</strong>región.<br />

40


Para <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> los participantes, se realiza unaconvocatoria nacionalcon <strong>la</strong><br />

publicación<strong>de</strong>afiches,vo<strong>la</strong>ntes,plegables, bases<strong>de</strong>lconcurso,publicidadradial,<strong>de</strong><br />

televisiónyvirtual.<br />

La preselección nacional se realiza a través <strong>de</strong> grabaciones y un ev<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

preselección <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>talconunespecial<strong>en</strong>Flor<strong>en</strong>ciaadon<strong>de</strong>lleganlosartistas<br />

seleccionados por los municipios. Durante los días <strong>de</strong>l ev<strong>en</strong>to Nacional, se realizan<br />

audicionesprivadas,asesoríasalosgruposporparte<strong>de</strong>ljurado,<strong>en</strong>sayos<strong>de</strong>solistas,<br />

montaje<strong>de</strong>cancionesporparte<strong>de</strong>lgrupoacompañanteylosinterpretes<strong>de</strong>signados<br />

para<strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r<strong>la</strong>scancionesinéditas,grabación<strong>de</strong><strong>la</strong>saudicionespara<strong>la</strong>publicación<br />

<strong>de</strong>lCD,<strong>en</strong>sayos<strong>de</strong>sonido,pres<strong>en</strong>taciones<strong>de</strong>gruposinvitadosyparticipantes<strong>en</strong><strong>la</strong>s<br />

comunas.<br />

Elev<strong>en</strong>to<strong>en</strong>g<strong>en</strong>eralserealiza<strong>en</strong><strong>la</strong>tarimac<strong>en</strong>tral,recintoscerradosyparques.Todos<br />

losev<strong>en</strong>toscu<strong>en</strong>tancontransmisiónporradioytelevisiónlocal. Lascategorías<strong>de</strong>este<br />

festival sedivi<strong>de</strong>n<strong>en</strong>categoríainstrum<strong>en</strong>tal, solista,grupo, conjunto,vocal, solista<br />

vocal,<strong>música</strong>campesinaycomposicióncampesina.<br />

4.3.3.2.Participación<strong>de</strong><strong>la</strong>AgrupaciónCuartetoTípicoInstrum<strong>en</strong>tal6x8<br />

4.3.3.2.1.InscripciónalEv<strong>en</strong>to.<br />

Lapreselecciónnacional<strong>de</strong> los intérpretesvocaleseinstrum<strong>en</strong>tales es através <strong>de</strong><br />

grabaciones<strong>de</strong>audio.Para<strong>la</strong>versiónXV<strong>de</strong>lfestival,dichagrabaciónfuerealizadacon<br />

<strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l Lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> Música Carlos Vil<strong>la</strong>da. Las obras interpretadas<br />

fueron<strong>la</strong>SuiteModal:HéctorFabioTorres,VinoTinto:Fulg<strong>en</strong>cioGarcía(pasillo),Los<br />

Doce:ÁlvaroRomero(losdoce)Patasdhilo:CarlosVieco(pasillo).<br />

41


Para <strong>la</strong> versión XVI se hizo una selección <strong>de</strong> temas previam<strong>en</strong>te grabados para<br />

mandarlosalfestival.EstagrabaciónseconformóporlosbambucosEco,losDocey<br />

Rumichacay lospasillosCosa<strong>de</strong>niños,TierraColombianaylosdosmovimi<strong>en</strong>tos<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>suitemodal<strong>de</strong>HéctorFabioTorresCardona<br />

El<strong>en</strong>vío<strong>de</strong><strong>la</strong>grabaciónnoesgarantía<strong>de</strong><strong>la</strong>participación<strong>en</strong>elconcurso,solo<strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong>queeljuradohayaescuchadoyseleccionadolosmejoresaudios,selescomunicaa<br />

losseleccionados<strong>de</strong>suparticipación.<br />

Es importante m<strong>en</strong>cionarque elCuartetoTípicoInstrum<strong>en</strong>tal6x8fuefinalista<strong>en</strong><strong>la</strong><br />

versión XV, con muy bu<strong>en</strong>os com<strong>en</strong>tarios <strong>de</strong> sus participantes y jurados <strong>de</strong><br />

calificación.Para<strong>la</strong>versiónXVI<strong>la</strong>agrupaciónobtuvoelsegundolugar<strong>en</strong><strong>la</strong>modalidad<br />

grupoinstrum<strong>en</strong>tal.<br />

El ev<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> sus versiones XV y XVI, ha sido unos <strong>de</strong> los más importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

trayectoria<strong>de</strong>lcuarteto,puestoque, fueelprimerconcursonaciona<strong>la</strong>lqueparticipó<br />

(versiónXV)y<strong>en</strong><strong>la</strong>queobtuvosuprimerapremiación(versiónXVI).<br />

4.3.4.IEncu<strong>en</strong>troUniversitario<strong>de</strong>Música<strong>de</strong>Cuerdas Universidad<strong>de</strong>lQuindío<br />

La participación <strong>en</strong> este ev<strong>en</strong>to surge como una invitación por parte <strong>de</strong> Bi<strong>en</strong>estar<br />

Universitario<strong>de</strong><strong>la</strong>Universidad<strong>de</strong>lQuindío, alprimerEncu<strong>en</strong>troNacionalUniversitario<br />

<strong>de</strong>Música<strong>de</strong>Cuerdas.Enélparticiparonagrupacionescomoelgrupo<strong>de</strong>Cuerdas<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>Universidad<strong>de</strong>lQuindío,duetoinstrum<strong>en</strong>tal<strong>de</strong>guitarrayelgrupoArtsNova.Este<br />

ev<strong>en</strong>toseconstituyócomounespacioimportanteparadifundirypromover<strong>la</strong><strong>propuesta</strong><br />

musical<strong>de</strong>lCuartetoTípicoInstrum<strong>en</strong>tal“6x8”.<br />

A<strong>de</strong>más<strong>de</strong>esto,<strong>la</strong>categoría<strong>de</strong><strong>en</strong>cu<strong>en</strong>troqueseledaalev<strong>en</strong>to,permitecompartir<br />

experi<strong>en</strong>cias con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más agrupaciones musicales y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, con todos los<br />

42


participantesalev<strong>en</strong>to.Paraello,serealizarontalleres<strong>en</strong>losqu<strong>en</strong>osoloparticiparon<br />

losmúsicos,sinotambién,artistas<strong>en</strong>g<strong>en</strong>eral.<br />

4.3.4.1.AuditorioUniversidad<strong>de</strong>lQuindío<br />

Esta pres<strong>en</strong>tación se <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> el auditorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> universidad, un espacio muy<br />

<strong>en</strong>riquecedorya<strong>de</strong>cuadocongranasist<strong>en</strong>cia<strong>de</strong>público <strong>de</strong><strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tesfaculta<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong><strong>la</strong>universidad. Tuvo unaduraciónaproximada<strong>de</strong> 40minutosdon<strong>de</strong>se interpretó<br />

un repertorio <strong>de</strong>l cuarteto 6x8 conformado <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera: los Doce<br />

(bambuco)TierraColombiana(pasillo)Rumichaca(bambuco)VinoTinto(pasillo)Pazy<br />

Yo(pasillo)y<strong>la</strong>SuiteModal.<br />

4.3.4.2.AuditorioUniversidadGranColombia<br />

Launiversida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>ámbitoprivado, porloque<strong>la</strong>audiciónfue<strong>en</strong>unespaciomuy<br />

confortable con bu<strong>en</strong>a amplificación. Su duración fue <strong>de</strong> 20 minutos y elrepertorio<br />

interpretadofue:Rumichaca(bambuco)losDoce(bambuco)y<strong>la</strong>SuiteModal,con<strong>la</strong><br />

posteriorpres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>lGrupo<strong>de</strong>Cuerdas<strong>de</strong><strong>la</strong>Universidad<strong>de</strong>lQuindío.<br />

43


5.DISEÑOMETODOLÓGICO<br />

El trabajo <strong>de</strong>l Cuarteto Típico Instrum<strong>en</strong>tal “6x8”, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el área <strong>de</strong><br />

CuerdasTípicas 9 ysobreelcualsebasaelpres<strong>en</strong>teproyecto,hafundam<strong>en</strong>tado<br />

<strong>la</strong>formaciónmusical<strong>de</strong>susintegrantesalpermitirlesindagaryg<strong>en</strong>erardifer<strong>en</strong>tes<br />

<strong>propuesta</strong>s <strong>interpretativa</strong>s <strong>en</strong> base a algunos <strong>de</strong> los aires tradicionales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

RegiónAndinaColombiana.Losresultados<strong>de</strong>estostrabajoshansidoregistrados<br />

(através <strong>de</strong>audiosyvi<strong>de</strong>os) <strong>en</strong><strong>de</strong>stacadasparticipaciones<strong>de</strong><strong>la</strong>agrupación<strong>en</strong><br />

importantes esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong>l país, <strong>en</strong> <strong>la</strong> grabación <strong>de</strong> <strong>de</strong>mos y programas <strong>de</strong><br />

televisióny<strong>en</strong><strong>la</strong>sconstantessesiones<strong>de</strong><strong>en</strong>sayoquehanquedadop<strong>la</strong>smadas<strong>en</strong><br />

elproyectoPropuestaInterpretativa<strong>de</strong><strong>la</strong>MúsicaAndinaColombiana <strong>en</strong>Formato<br />

<strong>de</strong>CuartetoTípicoColombiano.<br />

A través<strong>de</strong><strong>la</strong>metodologíaquepropone<strong>la</strong>investigaciónlongitudinalsepret<strong>en</strong>dió<br />

medir el alcance logrado por el proceso creativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> agrupación antes<br />

m<strong>en</strong>cionada alo <strong>la</strong>rgo<strong>de</strong>tres años <strong>de</strong>trabajo. Para estose tomó como baseel<br />

concepto<strong>de</strong>paneltradicional 10 pormedio<strong>de</strong>lcual,semidieronlosalcances<strong>de</strong><strong>la</strong><br />

<strong>propuesta</strong> creativa y sus aportes al repertorio musical instrum<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />

<strong>andina</strong><strong>colombiana</strong>.<br />

5.1.Instrum<strong>en</strong>tos<strong>de</strong>Recolección<strong>de</strong><strong>la</strong>Información.<br />

Con el fin <strong>de</strong> llevar a cabo lo m<strong>en</strong>cionado anteriorm<strong>en</strong>te se han realizado<br />

difer<strong>en</strong>tesesfuerzospara<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rlosdocum<strong>en</strong>tosqueconservandichotrabajo.<br />

9 Áreapert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>teal programaacadémico <strong>de</strong>Lic<strong>en</strong>ciatura<strong>en</strong> Música<strong>de</strong> <strong>la</strong>Facultad<strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s<br />

ArtesyHumanida<strong>de</strong>s,UniversidadTecnológica<strong>de</strong>Pereira.<br />

10 THOMAS C. KINNEAR Y JAMES R. TAYLOR. Investigación De Mercados Un Enfoque<br />

Aplicado.MCGRAWHILL. 4ªED.<br />

44


Para tal fin se ha p<strong>la</strong>nteado un diario <strong>de</strong> campo <strong>en</strong> el que se registraron<br />

<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s realizadas por <strong>la</strong> agrupación, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

pres<strong>en</strong>taciones<strong>en</strong>ev<strong>en</strong>tosnacionaleshastalos<strong>en</strong>sayoscotidianos.Conelmismo<br />

fin se realizaron <strong>la</strong>s transcripciones <strong>de</strong> algunas <strong>de</strong><strong>la</strong> obras queconformaronel<br />

repertorio<strong>de</strong><strong>la</strong>agrupación<strong>en</strong>elperiodo<strong>de</strong>estudio<strong>de</strong>terminadoparaelpres<strong>en</strong>te<br />

proyecto (2006 y 2007), esto <strong>en</strong> base a los registros <strong>de</strong> audio y <strong>de</strong> vi<strong>de</strong>o<br />

realizadospreviam<strong>en</strong>te;<strong>en</strong>estassepres<strong>en</strong>taunhechorelevante,elcual,consiste<br />

<strong>en</strong> el registro, sobre <strong>la</strong>s respectivas transcripciones, <strong>de</strong> gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>propuesta</strong>s<strong>interpretativa</strong>spres<strong>en</strong>tadaspor<strong>la</strong>agrupación,<strong>de</strong><strong>la</strong>mismamanera,los<br />

análisis realizados para cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras transcritas, <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> los<br />

elem<strong>en</strong>tosqueconformarondichas<strong>propuesta</strong>s.<br />

La manera <strong>en</strong> que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron éstos aspectos, el diario <strong>de</strong> campo, <strong>la</strong>s<br />

transcripcionesysusrespectivosanálisis,se<strong>de</strong>scribeacontinuación<strong>de</strong>acuerdoa<br />

suor<strong>de</strong>n<strong>de</strong>realización.Allíseexplicanyargum<strong>en</strong>tanlos<strong>formato</strong>simplem<strong>en</strong>tados<br />

paracadauno<strong>de</strong>estospuntos.<br />

5.1.1.Diario<strong>de</strong>Campo 11 .<br />

La realización <strong>de</strong>l diario <strong>de</strong> campo se basó <strong>en</strong> los lineami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> un estudio<br />

longitudinal <strong>en</strong> el que se mantuvo un seguimi<strong>en</strong>to al proceso <strong>de</strong> formación y<br />

evolución<strong>de</strong>lCuartetoTípicoInstrum<strong>en</strong>tal“6x8”<strong>en</strong>elperiodocompr<strong>en</strong>dido<strong>en</strong>tre<br />

e<strong>la</strong>ño2006y2007.Conbase<strong>en</strong>estoseconstruyoun<strong>formato</strong>,elcualse<strong>de</strong>scribe<br />

mása<strong>de</strong><strong>la</strong>nte,<strong>en</strong>elqueseexpon<strong>en</strong><strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te<strong>la</strong>sactivida<strong>de</strong>srealizadaspor<br />

<strong>la</strong> agrupación <strong>en</strong> el periodo m<strong>en</strong>cionado <strong>de</strong> acuerdo a su or<strong>de</strong>n cronológico; <strong>de</strong><br />

estamaneraselogró<strong>de</strong>scribiralgunosaspectos<strong>de</strong><strong>la</strong>metodología<strong>de</strong>trabajo<strong>de</strong><br />

11 Lastab<strong>la</strong>sque<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>neldiario<strong>de</strong>campose<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<strong>de</strong>ntro<strong>de</strong>losanexos.<br />

45


<strong>la</strong> agrupación, los que se constituye <strong>en</strong> un aporte importante para otras<br />

agrupaciones<strong>de</strong>mismotipo.<br />

La recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>l Cuarteto Típico<br />

Instrum<strong>en</strong>tal “6x8” se sust<strong>en</strong>taron <strong>en</strong> los registros <strong>de</strong>vi<strong>de</strong>o, los cuales indicaban<br />

<strong>la</strong>srespectivasfechas;<strong>de</strong>igualmanera<strong>en</strong>losdocum<strong>en</strong>tostalescomoprogramas<br />

<strong>de</strong> mano y certificaciones que acompañaban los ev<strong>en</strong>tos, los cuales, se pue<strong>de</strong>n<br />

apreciar<strong>en</strong>losanexos<strong>de</strong>lpres<strong>en</strong>tetrabajo.<br />

A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> exploración y análisis <strong>de</strong> éstos recursos se registraron <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s previas a cada uno <strong>de</strong> estos ev<strong>en</strong>tos, para lo cual se contó con los<br />

re<strong>la</strong>tos <strong>de</strong> los integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> agrupación, qui<strong>en</strong>es, si<strong>en</strong>do actores directos <strong>de</strong><br />

este proceso, permitieron dar una <strong>de</strong>scripción precisa <strong>de</strong> estas activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

preparación.<br />

Lainformaciónrecogida<strong>en</strong>eldiario<strong>de</strong>camposemuestra<strong>en</strong>unaserie<strong>de</strong>tab<strong>la</strong>s<br />

divididas por ev<strong>en</strong>tos. Se pres<strong>en</strong>ta, <strong>en</strong>tonces, un <strong>en</strong>cabezado, el cual esta<br />

integradoasurespectivatab<strong>la</strong>;<strong>de</strong>s<strong>de</strong>éstese<strong>de</strong>rivantrescasil<strong>la</strong>s <strong>en</strong><strong>la</strong>squese<br />

<strong>de</strong>scrib<strong>en</strong><strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s realizadas para<strong>la</strong>preparaciónalev<strong>en</strong>toyfinalm<strong>en</strong>teel<br />

ev<strong>en</strong>to<strong>en</strong>cuestión.Lastab<strong>la</strong>ssecompon<strong>en</strong><strong>de</strong><strong>la</strong>sigui<strong>en</strong>temanera:<br />

• Encabezado. Esta casil<strong>la</strong> se pres<strong>en</strong>ta el nombre <strong>de</strong>l ev<strong>en</strong>to que se esta<br />

<strong>de</strong>scribi<strong>en</strong>do.<br />

• Fecha.Enestacasil<strong>la</strong>semuestra<strong>la</strong>fecha<strong>de</strong><strong>la</strong>sactivida<strong>de</strong>srealizadas.En<br />

algunoscasosunaactividadpue<strong>de</strong>pres<strong>en</strong>tarvariasfechas.<br />

• Actividad. Realiza una <strong>de</strong>scripción g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad o activida<strong>de</strong>s<br />

realizadaspor<strong>la</strong>agrupación.<br />

46


• Observaciones. Esta casil<strong>la</strong> ti<strong>en</strong>e el fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir hechos particu<strong>la</strong>res<br />

ocurridos <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminada actividad. De <strong>la</strong> misma manera, realizar <strong>la</strong>s<br />

ac<strong>la</strong>racionesqueseannecesarias.<br />

Al final <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tab<strong>la</strong>s se pres<strong>en</strong>ta una <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>srealizadasy<strong>de</strong>lev<strong>en</strong>toallíconsignado.<br />

5.1.2.Transcripciones.<br />

Las transcripciones expuestas <strong>en</strong> este trabajo fueron realizadas <strong>en</strong> base a los<br />

registrosaudiovisualesrealizadosporelCuartetoTípicoInstrum<strong>en</strong>tal“6x8”<strong>en</strong>sus<br />

pres<strong>en</strong>taciones <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong>lpaís y <strong>de</strong> los <strong>de</strong>mos grabados para<br />

los difer<strong>en</strong>tes festivales <strong>de</strong> <strong>música</strong><strong>colombiana</strong>. Es importante m<strong>en</strong>cionarque los<br />

autores <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te trabajo, como integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> seña<strong>la</strong>da agrupación,<br />

realizaron sus aportes personales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s transcripciones <strong>en</strong> vista <strong>de</strong> lograr <strong>la</strong><br />

mayorfi<strong>de</strong>lidad<strong>de</strong>éstasasuproducciónartística.<br />

La p<strong>la</strong>taforma implem<strong>en</strong>tada para <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transcripciones es el<br />

software musical Finale 2006 12 . Estas se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> un score compuesto por<br />

cuatro sistemas correspondi<strong>en</strong>tes a Bando<strong>la</strong> I, Bando<strong>la</strong> II, Típle y Guitarra. El<br />

<strong>formato</strong>g<strong>en</strong>eral<strong>de</strong>cadapartiturapres<strong>en</strong>talossigui<strong>en</strong>tesdatos:tituloyritmooaire<br />

(parte c<strong>en</strong>tral), compositor y arreglista (parte <strong>de</strong>recha). Adicionalm<strong>en</strong>te se<br />

pres<strong>en</strong>tadatosmás<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dossobrelosrespectivosanálisis.<br />

12 Software<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>doporMakeMusicInc.2005.<br />

47


5.1.3.AnálisisMusical.<br />

Con el fin <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te cada uno <strong>de</strong> los aportes hechos por el<br />

Cuarteto Típico Instrum<strong>en</strong>tal “6x8”, <strong>la</strong> estructura<strong>de</strong> los análisis musicales se ha<br />

dividido <strong>en</strong>cuatro partes, <strong>la</strong>s cuales, hac<strong>en</strong>refer<strong>en</strong>cia a un compon<strong>en</strong>te musical<br />

específico. De esta forma se logra evi<strong>de</strong>nciar <strong>de</strong>talles importantes sobre <strong>la</strong>s<br />

secciones que conforman cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras y, al mismo tiempo,<br />

interre<strong>la</strong>cionar loshechos quesepres<strong>en</strong>tananivelrítmico,melódico,armónicoe<br />

interpretativo,comoresultado<strong>de</strong><strong>la</strong>porterealizadopor<strong>la</strong>agrupación.<br />

E<strong>la</strong>nálisisrealizadosepres<strong>en</strong>ta<strong>en</strong>formalineal<strong>en</strong>cadauna<strong>de</strong><strong>la</strong>spartesquelo<br />

constituy<strong>en</strong>,es<strong>de</strong>cir,<strong>de</strong>acuerdoal<strong>de</strong>sarrollo<strong>de</strong>cadaobra,<strong>de</strong>estamaneralogra<br />

evi<strong>de</strong>nciarselosesquemasque<strong>de</strong>fin<strong>en</strong><strong>la</strong>estructura<strong>de</strong>éstas.Esimportantet<strong>en</strong>er<br />

siempre pres<strong>en</strong>te este aspecto, puesto que, allí se aprecian características<br />

importantes que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> el estilo <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras y, al mismo tiempo<br />

g<strong>en</strong>erar,concebirunavisióng<strong>en</strong>eral<strong>de</strong>cadauna<strong>de</strong><strong>la</strong>sobras.<br />

Parapermitirunapoyovisua<strong>la</strong><strong>la</strong>nálisis<strong>de</strong><strong>la</strong>sobras,sehanincluidográficosque<br />

permit<strong>en</strong> una refer<strong>en</strong>cia rápida a los difer<strong>en</strong>tes fragm<strong>en</strong>tos y/o secciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

obra<strong>en</strong>cuestión. Des<strong>de</strong> estepunto<strong>de</strong>vista, se<strong>en</strong>contrará que <strong>la</strong> granparte <strong>de</strong><br />

los gráficos se compon<strong>en</strong> <strong>de</strong>cont<strong>en</strong>idos extraídos directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partituras<br />

<strong>de</strong><strong>la</strong>sobras,sinembargo,tambiénse<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>trangráficosqueilustranelem<strong>en</strong>tos<br />

particu<strong>la</strong>resqu<strong>en</strong>ose<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tranexpresosdirectam<strong>en</strong>te<strong>en</strong>éstas,eselcaso<strong>de</strong><br />

losgráficosqueexpon<strong>en</strong><strong>la</strong>sprogresionesyritmosarmónicos.<br />

Previam<strong>en</strong>tea<strong>la</strong>exposición<strong>de</strong>losanálisissepres<strong>en</strong>taunesquema<strong>en</strong>elquese<br />

incluy<strong>en</strong> datos fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra, tales como elritmo o aire, <strong>la</strong> tonalidad<br />

sobre <strong>la</strong> que esta escrita, año <strong>de</strong> creación, compositor e igualm<strong>en</strong>te una<br />

introducción a <strong>la</strong> obra, don<strong>de</strong> se expresan datos históricos <strong>en</strong> los que se<br />

<strong>de</strong>scrib<strong>en</strong>,posiblesmotivos<strong>de</strong>sucomposición,año<strong>de</strong>composición,comollegoa<br />

48


ser parte <strong>de</strong>l repertorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> agrupación, don<strong>de</strong> ha sido pres<strong>en</strong>tada, <strong>en</strong>tre otros<br />

datos 13 quepermit<strong>en</strong><strong>en</strong>marcar<strong>la</strong>obra<strong>de</strong>ntro<strong>de</strong>uncontexto<strong>de</strong>terminado.<br />

Finalm<strong>en</strong>tesepres<strong>en</strong>taungráfico<strong>en</strong>elqueseexpone<strong>la</strong>estructurag<strong>en</strong>eral<strong>de</strong><strong>la</strong><br />

obra,<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>ndocadauna<strong>de</strong>suspartes,empezandocon<strong>la</strong>másg<strong>en</strong>eralhasta<strong>la</strong><br />

más específica, estratificándo<strong>la</strong>s <strong>en</strong> niveles como se muestra <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te<br />

grafico:<br />

De esta manera se logra tomar una refer<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> composición<br />

estructural<strong>de</strong><strong>la</strong>obra,facilitandoel<strong>de</strong>sarrolloeinterpretación<strong>de</strong>losanálisis.<br />

Pue<strong>de</strong> apreciarse sobre el anterior grafico que se implem<strong>en</strong>tan una serie <strong>de</strong><br />

conv<strong>en</strong>cionesque<strong>de</strong>terminanlosdifer<strong>en</strong>tesniveles<strong>de</strong>quesecompone.Sobreel<br />

NivelIse<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<strong>la</strong>unidadg<strong>en</strong>eral<strong>de</strong><strong>la</strong>estructura,<strong>de</strong>terminadapor<strong>la</strong>obra<strong>en</strong><br />

sí, <strong>en</strong> este caso se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra elnombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra; posteriorm<strong>en</strong>te se pres<strong>en</strong>ta<br />

sobrelos <strong>de</strong>más niveles, <strong>la</strong>s secciones que <strong>la</strong>constituy<strong>en</strong>, para lo cual, se hace<br />

uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s letras <strong>de</strong>l alfabeto, mayúscu<strong>la</strong>s para <strong>de</strong>terminar un grupo <strong>de</strong> frases<br />

características<strong>de</strong>ntro<strong>de</strong>una“parte”yminúscu<strong>la</strong>spara<strong>de</strong>terminar<strong>la</strong>sfrasesmás<br />

pequeñas <strong>de</strong> una sección; así mismo, también se implem<strong>en</strong>tan los términos<br />

“Parte”, “Periodo”, Transición o pu<strong>en</strong>te, Coda, introducción, ca<strong>de</strong>ncia e<br />

improvisación,loscualesse<strong>de</strong>scrib<strong>en</strong>acontinuación:<br />

13 Lainformaciónquesepres<strong>en</strong>tasobrecadauna<strong>de</strong><strong>la</strong>sobrasrespon<strong>de</strong>arecopi<strong>la</strong>ciones<strong>de</strong>datos<br />

g<strong>en</strong>erales<strong>en</strong>contrados<strong>en</strong>difer<strong>en</strong>tesfu<strong>en</strong>tesvirtualesybibliográficasynoseconstituyeconobjeto<br />

<strong>de</strong>lpres<strong>en</strong>tetrabajo.<br />

49


• Parte.Designaunsegm<strong>en</strong>tosignificativo<strong>de</strong><strong>la</strong>obra.Algunos <strong>de</strong>lospuntos<br />

<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong>s “Partes” al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra<br />

correspon<strong>de</strong>n a los cambios <strong>de</strong> tonalidad, hecho que es característico <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>sobrastradicionales<strong>de</strong><strong>la</strong>región<strong>andina</strong><strong>colombiana</strong>,<strong>de</strong><strong>la</strong>mismamanera<br />

<strong>la</strong>sca<strong>de</strong>nciasconclusivasquesepres<strong>en</strong>tansobre<strong>la</strong>obra.<br />

• Periodo. Refiere los pasajes que reiteran un motivo con pequeñas<br />

variaciones.Labasepara<strong>de</strong>finirunperiodo<strong>de</strong>ntro<strong>de</strong>unaobramusicalse<br />

basa<strong>en</strong><strong>la</strong>pres<strong>en</strong>ciaconstante<strong>de</strong>un<strong>de</strong>terminadomotivo.Lasvariaciones<br />

referidas se basan <strong>en</strong> <strong>la</strong> sumatoria <strong>de</strong> otros hechos musicales distintos al<br />

motivoprincipal,peroqueguardandirectare<strong>la</strong>ción<strong>en</strong>tresí.<br />

• TransiciónoPu<strong>en</strong>te.Estetérminohacerefer<strong>en</strong>ciaapequeñosfragm<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong><strong>la</strong>obracuyafinalida<strong>de</strong>s <strong>la</strong><strong>de</strong>anunciaruncambio<strong>en</strong>treunaseccióny<br />

otra. Una característica <strong>de</strong> estos fragm<strong>en</strong>tos radica <strong>en</strong> que pres<strong>en</strong>tan<br />

rasgosparticu<strong>la</strong>resanivelrítmico,melódico,armónicoy/ointerpretativoque<br />

permit<strong>en</strong>difer<strong>en</strong>ciarlos<strong>en</strong>tre<strong>la</strong>estructurag<strong>en</strong>eral<strong>de</strong><strong>la</strong>obra.<br />

• Coda.Sepres<strong>en</strong>tacomounfragm<strong>en</strong>toconclusivoposteriora<strong>la</strong>ca<strong>de</strong>ncia.<br />

5.1.3.1. AnálisisRítmico.<br />

Sepret<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong>unciar los hechos musicales que a nivelrítmico pres<strong>en</strong>tanalguna<br />

relevancia para <strong>la</strong> obra, <strong>en</strong> este espacio se analiza el esquema rítmico sobre el<br />

cualseéstasesust<strong>en</strong>ta,yapartir<strong>de</strong>allí<strong>en</strong>contrar<strong>la</strong>sre<strong>la</strong>cionesexist<strong>en</strong>tes<strong>en</strong>tre<br />

el<strong>de</strong>sarrollo<strong>de</strong>los<strong>de</strong>máselem<strong>en</strong>tosmusicales.<br />

50


Es importante <strong>de</strong>sglosar<strong>la</strong>s estructuras quecompon<strong>en</strong><strong>la</strong> obra, <strong>en</strong>estecaso <strong>la</strong>s<br />

estructuras rítmicas a fin <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar una unidad <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra,<br />

posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones hal<strong>la</strong>das <strong>en</strong>tre los elem<strong>en</strong>tos musicales, permit<strong>en</strong><br />

una mejor compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a musical <strong>de</strong> compositor y <strong>de</strong> los aportes<br />

realizadosporelCuarteto.<br />

Sehizouso<strong>de</strong>conceptoss<strong>en</strong>cillosafin<strong>de</strong>buscarmayorc<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>n<strong>la</strong>exposición<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>en</strong>torno a este elem<strong>en</strong>to. Se pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrar conceptos como<br />

“acéfalo”o“Tético”, los cuales,gozan<strong>de</strong>ciertag<strong>en</strong>eralidad, es <strong>de</strong>cirqu<strong>en</strong>oson<br />

exclusivosparalostemasmusicales.<br />

5.1.3.2.AnálisisMelódico.<br />

Para el análisis melódico se tuvieron <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta dos aspectos fundam<strong>en</strong>tales: <strong>la</strong><br />

interválica y <strong>la</strong> línea melódica. En base a estos dos conceptos se <strong>de</strong>sarrollo el<br />

análisissobrecadauna<strong>de</strong><strong>la</strong>sfrases<strong>de</strong><strong>la</strong>smelodías,sinembargo,nose<strong>de</strong>jaron<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>do los aspectos refer<strong>en</strong>tes al registro y <strong>de</strong> transposición, pues no <strong>de</strong>be<br />

olvidarseque<strong>la</strong>guitarrayeltiplepres<strong>en</strong>tanestaúltimacaracterística.<br />

Des<strong>de</strong> este punto <strong>de</strong> partida se citaron los conceptos expuestos por Walter<br />

Piston 14 refer<strong>en</strong>tesal<strong>de</strong>sarrollo<strong>de</strong><strong>la</strong>slíneasmelódicasy<strong>la</strong>ext<strong>en</strong>sióninterválica.<br />

Estos p<strong>la</strong>ntean, <strong>en</strong> el primer caso, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> diagramas <strong>de</strong> curva <strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong>sarrollomelódico,es<strong>de</strong>cir,que<strong>en</strong><strong>la</strong>ext<strong>en</strong>sión<strong>de</strong><strong>la</strong>melodíasedibujancurvas<br />

quepue<strong>de</strong>nserasc<strong>en</strong><strong>de</strong>nteso<strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntesaestoseleha<strong>de</strong>nominado“curva<br />

melódica”;<strong>en</strong>elsegundocaso,seti<strong>en</strong>e<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>ta<strong>la</strong>ext<strong>en</strong>sióninterválicatotal<strong>de</strong>l<br />

motivo melódico principal, tomando su nota más grave y su nota más aguda, a<br />

esto se le ha <strong>de</strong>nominado “rango melódico”. Es importante t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que<br />

14 PistonWalter“Contrapunto”editorialLabor,S.A.<br />

51


esteconceptoseapoya<strong>en</strong>elvalorcuantitativo<strong>de</strong>losintervalos,porloqu<strong>en</strong>o<strong>en</strong><br />

todosloscasosseexpresasuvalorcualitativo.<br />

5.1.3.3.AnálisisArmónico.<br />

Sobree<strong>la</strong>nálisisarmónicoconfluy<strong>en</strong>los<strong>de</strong>máselem<strong>en</strong>tos,puestoque,ésteti<strong>en</strong>e<br />

como punto <strong>de</strong> partida el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución armónica, es <strong>de</strong>cir el ritmo<br />

armónico, y <strong>de</strong> <strong>la</strong> disposición melódica que cada función armónica pres<strong>en</strong>te<br />

incluy<strong>en</strong>doel<strong>de</strong>sarrollomelódicoque,<strong>en</strong>algunoscasos,sepres<strong>en</strong>taalinterior<strong>de</strong><br />

losbloquesarmónicos.Deestamaneraseempiezaa<strong>en</strong>contrar<strong>la</strong>unidadg<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> obra, lo que finalm<strong>en</strong>te permite crear una i<strong>de</strong>a acerca <strong>de</strong> los aportes<br />

creativos que a nivelrítmico, melódico yarmónico sepres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong>cada una <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>sobras.<br />

Para <strong>la</strong> realización <strong>de</strong>l análisis armónico se parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> localización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

ca<strong>de</strong>ncias principales, <strong>la</strong>s cuales, a<strong>de</strong>más, <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>la</strong>s partes que compon<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

estructurag<strong>en</strong>eral<strong>de</strong><strong>la</strong>obracomosem<strong>en</strong>cionóanteriorm<strong>en</strong>te.Apartir<strong>de</strong>allí,se<br />

<strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> los <strong>de</strong>más hechos armónicos relevantes, <strong>en</strong> los que se evi<strong>de</strong>nci<strong>en</strong> los<br />

elem<strong>en</strong>tosyam<strong>en</strong>cionados.<br />

5.1.3.4.AnálisisInterpretativo.<br />

Parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l objetivo principal <strong>de</strong> este proyecto, el cual, radica <strong>en</strong> el aporte<br />

creativoque,<strong>de</strong>s<strong>de</strong>elárea<strong>de</strong>cuerdastípicas 15 ,harealizadoelCuartetoTípico<br />

Instrum<strong>en</strong>tal “6x8”, se hace <strong>de</strong> suma importancia <strong>de</strong>scribir <strong>la</strong>s pautas<br />

15 Áreapert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tealprogramaacadémico<strong>de</strong>Lic<strong>en</strong>ciatura<strong>en</strong>Música<strong>de</strong><strong>la</strong>Facultad<strong>de</strong>Bel<strong>la</strong>s<br />

ArtesyHumanida<strong>de</strong>s,UniversidadTecnológica<strong>de</strong>Pereira.<br />

52


<strong>interpretativa</strong>s t<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta por esta agrupación <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> su<br />

trabajo,puestoque,allíserecog<strong>en</strong>nosolo<strong>la</strong>spercepcionesypuntos<strong>de</strong>vista<strong>de</strong><br />

cadauno<strong>de</strong>susintegrantes,a<strong>de</strong>mássereflejatodoelprocesoformativo<strong>de</strong>lque<br />

hansidopartedurantecincoaños.<br />

Enbaseaesto,se<strong>de</strong>scrib<strong>en</strong><strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>teloscompon<strong>en</strong>tesinterpretativosque<br />

se implem<strong>en</strong>taron <strong>en</strong> <strong>la</strong>s secciones <strong>de</strong>cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras, argum<strong>en</strong>tando el<br />

motivo <strong>de</strong> su aplicación y <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera indicando <strong>la</strong>s pautas para su<br />

interpretación. Debe ac<strong>la</strong>rarse que <strong>la</strong>s pautas no refier<strong>en</strong> los aspectos técnicos<br />

necesarios para <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> los pasajes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras, éstas solo indican <strong>la</strong><br />

int<strong>en</strong>cionalidad y directrices para su interpretación, siempre parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> lo<br />

expuestopor<strong>la</strong>agrupación.<br />

Los compon<strong>en</strong>tes interpretativos, que se mocionaban anteriorm<strong>en</strong>te, hac<strong>en</strong><br />

refer<strong>en</strong>ciaalosmatices,articu<strong>la</strong>ciones,dinámicasyefectospres<strong>en</strong>tes<strong>en</strong><strong>la</strong>obras.<br />

Estos compon<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong>scritos a continuación, resum<strong>en</strong> todos los elem<strong>en</strong>tos<br />

originados<strong>en</strong><strong>la</strong>sinterpretaciones<strong>de</strong>lCuartetoyp<strong>la</strong>smados<strong>en</strong><strong>la</strong>stranscripciones.<br />

5.1.3.4.1. Matices. Los matices indican los difer<strong>en</strong>tes símbolos que modifican <strong>la</strong><br />

int<strong>en</strong>sidad<strong>de</strong>lsonidoosonidossobrelosqueestosse<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran.Paraestecaso<br />

<strong>en</strong>contramoslossigui<strong>en</strong>testérminos:<br />

• Pianísimo (pp). Indica <strong>la</strong> mínima int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> sonido sobre <strong>la</strong> nota o<br />

pasaje que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra. En algunos casos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el triple piano<br />

(ppp),sinembargo,noesmuycomún.<br />

• Piano(p). indicaunadiscretaint<strong>en</strong>sidad<strong>de</strong>sonidosobre<strong>la</strong> notaopasaje<br />

<strong>en</strong>quese<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra.<br />

53


• Mezzo Piano (mp). El termino traduce “casi piano” indicando una<br />

int<strong>en</strong>sidad<strong>de</strong>sonidopocomayora<strong>la</strong><strong>de</strong>lmatizpiano.<br />

• MezzoForte(mf).De<strong>la</strong>mismamaneraqueelmatizanteriortraduce“casi<br />

forte”, indicando que una int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> sonido un poco inferior al matiz<br />

forte.<br />

• Forte (f). <strong>de</strong> acuerdo a su traducción, “fuerte” indica una int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong><br />

sonido<strong>en</strong>érgica.<br />

• Fortísimo(ff).Estematizexpresaunaint<strong>en</strong>sidad<strong>de</strong>sonidomayoralforte.<br />

En algunos casos se expresa un matiz <strong>de</strong> mayor int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>nominado<br />

tripleforte(fff),sinembargo,noesmuycomún<strong>en</strong>contrarlo.<br />

• Regu<strong>la</strong>dor Cres<strong>en</strong>do (). Se usa para indicar una disminución<br />

progresiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l sonido sobre <strong>la</strong> sección <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre.Seimplem<strong>en</strong>tasobrepequeñosfragm<strong>en</strong>tos.<br />

• Cresc<strong>en</strong>do (Cresc…). Ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> misma int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l regu<strong>la</strong>dor cresc<strong>en</strong>do,<br />

peroseimplem<strong>en</strong>ta<strong>en</strong>secciones más ext<strong>en</strong>sas ysufactor<strong>de</strong>increm<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> sonido es mayor, es <strong>de</strong>cir, se toma más tiempo para<br />

alcanzarsumáximaint<strong>en</strong>sidad.<br />

• Decresc<strong>en</strong>do (Decresc…). Ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> misma int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l regu<strong>la</strong>dor<br />

<strong>de</strong>cresc<strong>en</strong>do, pero se implem<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> secciones más ext<strong>en</strong>sas y su factor<br />

54


<strong>de</strong>increm<strong>en</strong>to<strong>en</strong><strong>la</strong>int<strong>en</strong>sidad<strong>de</strong>sonidoesmayor,es<strong>de</strong>cir,setomamás<br />

tiempoparaalcanzar<strong>la</strong>mínima int<strong>en</strong>sidad.<br />

5.1.3.4.2.Articu<strong>la</strong>ciones.Indican<strong>la</strong>ejecuciónparticu<strong>la</strong>r<strong>de</strong>unanota<strong>de</strong>terminada.<br />

Seindicancondifer<strong>en</strong>tessímbolos,queseexplicaranseguidam<strong>en</strong>te.<br />

• Pizzicato(pizz…).esunatécnicamusicalparainstrum<strong>en</strong>tos<strong>de</strong>cuerdaque<br />

consiste <strong>en</strong> tocar pellizcando <strong>la</strong>s cuerdas con <strong>la</strong> yema <strong>de</strong> los <strong>de</strong>dos. Esta<br />

<strong>de</strong>finición se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong> técnica aplicada para los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cuerda<br />

frotada, sin embargo, para los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cuerda pulsa, como es el<br />

caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> bando<strong>la</strong>, el típle y <strong>la</strong> guitarra, ésta articu<strong>la</strong>ción se ejecuta<br />

apoyandoparte<strong>de</strong><strong>la</strong>manosobre<strong>la</strong>s cuerdas,muycercaalpu<strong>en</strong>te.En<strong>la</strong><br />

partitura elcompositorlo indica con<strong>la</strong> abreviatura pizzsituada <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l<br />

p<strong>en</strong>tagrama, al principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> notas que <strong>de</strong>sea que se<br />

pellizqu<strong>en</strong>.<br />

• Pizzicato Bartok (○). Es un tipo especial <strong>de</strong> pizzicato <strong>en</strong> el que el<br />

ejecutantetoma<strong>la</strong>cuerda<strong>en</strong>tresus<strong>de</strong>dospulgareíndiceytira<strong>de</strong>el<strong>la</strong>para<br />

g<strong>en</strong>erarunchoque<strong>de</strong>estacontrael<strong>en</strong>trastado<strong>de</strong><strong>la</strong>guitarra.Conellose<br />

lograunresultado,a<strong>de</strong>más<strong>de</strong>sonoro,percutidoquelebrindafuerzaextra<br />

a<strong>la</strong>interpretación<strong>de</strong><strong>de</strong>terminadopasaje.<br />

• Estacato(●). Refiereunainterpretación<strong>en</strong><strong>la</strong>queelvalororigina<strong>la</strong>signado<br />

acadauna<strong>de</strong><strong>la</strong>snotas<strong>de</strong>lpasajemarcadoseacorta.Ti<strong>en</strong>e<strong>la</strong>int<strong>en</strong>ción<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fatizarcadauna<strong>de</strong>estasnotas,sinqueelloindiqueunincrem<strong>en</strong>to<strong>en</strong><strong>la</strong><br />

int<strong>en</strong>sidadsonora<strong>de</strong>éstas.<br />

• Picado( ). Expresa un ac<strong>en</strong>to que aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad sonora sobre<br />

<strong>de</strong>terminada nota y, simultáneam<strong>en</strong>te, un estacato que acorta <strong>la</strong> duración<br />

<strong>de</strong><strong>la</strong>figuramusicalindicada.<br />

55


• Ligadura<strong>de</strong>Fraseo(◠).Comosunombreloindica,ligadosomásnotas<br />

con el fin <strong>de</strong> indicar al intérprete <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> un pasaje <strong>de</strong>terminados<br />

con mínimos espacios <strong>en</strong>tre sus notas, es <strong>de</strong>cir, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>la</strong> mayor<br />

continuida<strong>de</strong>ntretodoelpasaje.<br />

• Rasgueo( ). El rasgueo es un concepto comúnm<strong>en</strong>te asociado a <strong>la</strong><br />

guitarra y consiste <strong>en</strong> provocar <strong>la</strong> vibración <strong>de</strong> dos o más cuerdas a<br />

<strong>de</strong>terminada velocidad. Es muycomún<strong>en</strong>los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>cuerda que<br />

interpretan papeles <strong>de</strong> acompañami<strong>en</strong>to. Es importante m<strong>en</strong>cionar que<br />

ti<strong>en</strong>e su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>música</strong> popu<strong>la</strong>r o folclórica, por lo que se pres<strong>en</strong>ta<br />

constantem<strong>en</strong>te<strong>en</strong> <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> los aires tradicionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />

<strong>andina</strong><strong>en</strong>losquesehaceuso<strong>de</strong>instrum<strong>en</strong>tos<strong>de</strong>cuerda.<br />

• Tremolo( ).Paraelcasoespecífico<strong>de</strong><strong>la</strong>bando<strong>la</strong><strong>andina</strong><strong>colombiana</strong>,así<br />

como <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cuerda <strong>en</strong> los que se implem<strong>en</strong>ta un<br />

“plectro” 16 para tocar <strong>la</strong>s cuerdas, se implem<strong>en</strong>ta esta articu<strong>la</strong>ción para<br />

lograrsustain 17 sobre<strong>de</strong>terminadanota.<br />

5.1.3.4.3.Dinámicas. Hac<strong>en</strong>refer<strong>en</strong>ciaaungrupo<strong>de</strong>matices,loscuales,crean<br />

unmovimi<strong>en</strong>toprogresivo<strong>en</strong>elincrem<strong>en</strong>toodisminución<strong>de</strong><strong>la</strong>int<strong>en</strong>sidadsonora<br />

sobreunpasaje<strong>de</strong>terminado<strong>de</strong><strong>la</strong>obra.Paratalefectosehaceuso,porejemplo,<br />

<strong>de</strong> los regu<strong>la</strong>dores cresc<strong>en</strong>do, <strong>en</strong>tre los matices p y f, o <strong>de</strong>cresc<strong>en</strong>do, <strong>en</strong>tre los<br />

maticesfyp.<br />

16 Objetoutilizadopara<strong>la</strong> interpretación<strong>de</strong>instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>cuerdapulsada.Sele suele también<br />

l<strong>la</strong>marpúaopajue<strong>la</strong>.<br />

17 Este termino traduce <strong>de</strong>l ingles el termino sost<strong>en</strong>er, con lo cual, se indica, a nivel musical,<br />

sost<strong>en</strong>erunsonido,esto<strong>en</strong>cuantoasuint<strong>en</strong>sidadrespecto<strong>de</strong>suvalor<strong>en</strong>eltiempo.<br />

56


De<strong>la</strong>mismamaneraseimplem<strong>en</strong>tan<strong>en</strong><strong>la</strong>ejecución<strong>de</strong>losefectos.Taleselcaso<br />

específico<strong>de</strong>lprimermovimi<strong>en</strong>to<strong>de</strong><strong>la</strong>SuiteModal,<strong>en</strong>don<strong>de</strong><strong>la</strong>primerabando<strong>la</strong><br />

haceuso<strong>de</strong>losefectos<strong>de</strong>SultrastoySulPonticello(compases33a64),creando<br />

<strong>en</strong>tre estos unadinámica <strong>en</strong> <strong>la</strong> quesecambia progresivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre uno yotro<br />

parabuscarun resultado <strong>en</strong> elque se expon<strong>en</strong> gran parte <strong>de</strong>lespectrocolorista<br />

<strong>de</strong><strong>la</strong>bando<strong>la</strong>.<br />

5.1.3.4.4.Efectos.Losefectosimplem<strong>en</strong>tadossobre<strong>la</strong>sobrastranscritas<strong>en</strong>este<br />

trabajosonunelem<strong>en</strong>toimportante,puestoque,<strong>en</strong>ellosserecog<strong>en</strong>granparte<strong>de</strong><br />

los aportes creativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> agrupación. Es el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transpar<strong>en</strong>cias, <strong>la</strong>s<br />

cuales,fueronimplem<strong>en</strong>tadas<strong>de</strong>acuerdoalcriterioindividual<strong>de</strong>cadauno<strong>de</strong>los<br />

bandolístasy<strong>en</strong>algunoscasosgrupal.Acontinuaciónse<strong>de</strong>scrib<strong>en</strong>algunos<strong>de</strong>los<br />

efectosutilizados.<br />

• Brisa.Elefecto<strong>de</strong>brisa aparece principalm<strong>en</strong>tesobre <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong>ltiple,<br />

mas<strong>en</strong>elcaso<strong>de</strong><strong>la</strong>obraSuiteModal,porejemplo,seimplem<strong>en</strong>tatambién<br />

sobre<strong>la</strong>sbando<strong>la</strong>s.Enelprimercasoseejecutacon<strong>la</strong>palma<strong>de</strong><strong>la</strong>mano<br />

sobre<strong>la</strong>trasteray<strong>en</strong>elsegundocasocon<strong>la</strong>yema<strong>de</strong>los<strong>de</strong>dos.Enambos<br />

casos busca crear una textura sutil y opaca, asemejándose al efecto <strong>de</strong><br />

pastoso.Sesimbolizaconeltexto“brisa”sobreelp<strong>en</strong>tagrama.<br />

• SulPonticello.ElSulPonticelloseimplem<strong>en</strong>tasobretodosqueconforman<br />

elcuartetotípicoeindicaalejecutanteque<strong>de</strong>beejecutarlosataquescerca<br />

alpu<strong>en</strong>te<strong>de</strong>suinstrum<strong>en</strong>to.Conélsepret<strong>en</strong><strong>de</strong>darunsonidomásbril<strong>la</strong>nte<br />

acadanotainterpretada.Sesimbolizaconeltexto“SulPonticello”sobreel<br />

p<strong>en</strong>tagrama.<br />

• Sul Trasto. Indica el efecto contrario al insinuado por el Sul Ponticello.<br />

Indicaquese<strong>de</strong>beefectuarlosataquescerca<strong>de</strong><strong>la</strong>trastera.Efectúasobre<br />

<strong>la</strong>s notas ejecutadas un cambio <strong>de</strong> color, haciéndose más oscuro. De <strong>la</strong><br />

57


mismamaneraquee<strong>la</strong>nterior,sesimbolizaconeltexto“SulTrasto”sobre<br />

elp<strong>en</strong>tagrama.<br />

• Metálico. Este efecto se logra al ejecutar los ataques lo más cercano al<br />

pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l instrum<strong>en</strong>to. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar un sonidos mucho más<br />

bril<strong>la</strong>nte,lograunatexturadifer<strong>en</strong>tesoncadanotainterpretada.Seindicaa<br />

través<strong>de</strong>ltexto“Metálico”sobreelp<strong>en</strong>tagrama.<br />

• Pastoso. Seefectúaejecutandolosataques<strong>de</strong>lplectrodirectam<strong>en</strong>tesobre<br />

<strong>la</strong>trastera<strong>de</strong>linstrum<strong>en</strong>to.De<strong>la</strong>mismamaneraquee<strong>la</strong>nteriorefecto,logra<br />

darunatexturadifer<strong>en</strong>tea<strong>la</strong>snotasejecutadasa<strong>de</strong>más<strong>de</strong>uncoloroscuro.<br />

Sweindicaconeltexto“Pastoso”sobreelp<strong>en</strong>tagrama.<br />

• Transpar<strong>en</strong>cia. Se pres<strong>en</strong>ta sobre <strong>la</strong>s bando<strong>la</strong>s y para lograrlo <strong>de</strong>be<br />

hacerse uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> rasgueo. Se logra al agregar sobre<br />

<strong>de</strong>terminadanotaunasegundam<strong>en</strong>ory,apartir<strong>de</strong>éstanota,otrasegunda<br />

que pue<strong>de</strong> ser mayor o m<strong>en</strong>or, <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> sonoridad requerida. Se<br />

pres<strong>en</strong>ta sobre el p<strong>en</strong>tagrama como un bloque <strong>de</strong> tres notas con <strong>la</strong><br />

articu<strong>la</strong>ción antes m<strong>en</strong>cionada (obsérvese el compás 1 <strong>de</strong>l pasillo Tierra<br />

Colombiana).<br />

• Apagado.Pue<strong>de</strong>aparecersobretodos los instrum<strong>en</strong>tos queconformanel<br />

<strong>formato</strong> instrum<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l cuarteto típico. Ti<strong>en</strong>e una finalidad netam<strong>en</strong>te<br />

rítmica que imprime fuerza a lo pasajes sobre los que se aplican. Se<br />

simbolizaconunaequis<strong>en</strong>elnúcleo<strong>de</strong><strong>la</strong>nota( )sobre<strong>la</strong>quesequiera<br />

ejecutar.<br />

58


• Roce 18 .Aparecesolosobreelquintomovimi<strong>en</strong>to(Giga)<strong>de</strong><strong>la</strong>SuiteModaly<br />

seejecutasolosobre<strong>la</strong>sbando<strong>la</strong>s.Indicaalejecutante<strong>de</strong>slizar,tomándolo<br />

por un costado, el plectro sobre <strong>la</strong>s cuerdas <strong>en</strong> dirección contraria al<br />

<strong>en</strong>torchado <strong>de</strong> éstas. Para este caso el compositor opto por simbolizarlo<br />

cambiando los núcleos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s notas con un cuadrado e indicando <strong>la</strong><br />

dirección<strong>de</strong>lroceconlíneas<strong>en</strong>tre<strong>la</strong>snotas.<br />

• Roce <strong>de</strong> Uña ( ). Se pres<strong>en</strong>taunicam<strong>en</strong>tesobre<strong>la</strong> guitarra, y<strong>de</strong> igual<br />

maneraquee<strong>la</strong>nteriorefecto,sobreelquintomovimi<strong>en</strong>to<strong>de</strong><strong>la</strong>SuiteModal<br />

(Giga). Pret<strong>en</strong><strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar un efecto ritmico, convinado con el bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

guitarra,pret<strong>en</strong><strong>de</strong>imitarelsonido<strong>de</strong><strong>la</strong>tamboracuandoéstaes ejecutado<br />

sobre los bor<strong>de</strong>s. Sesimboliza con un figuras media luna sobre cada una<br />

<strong>de</strong><strong>la</strong>snotasquese<strong>de</strong>b<strong>en</strong>ejecutar.<br />

• Tras el Pu<strong>en</strong>te. De <strong>la</strong> misma manera que los anteriores, este efecto se<br />

pres<strong>en</strong>ta exclusivam<strong>en</strong>te sobre <strong>la</strong> obra Suite Modal, <strong>en</strong> este caso solo es<br />

ejecutable para <strong>la</strong>s bando<strong>la</strong>s, puesto que, estas pres<strong>en</strong>ta una sección <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s cuerdas queseexti<strong>en</strong><strong>de</strong> tras elpu<strong>en</strong>tehastaeltiracuerdas.Pret<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

crearsimplem<strong>en</strong>te una sonoridad particu<strong>la</strong>r sobre el<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>obra.<br />

sesimboliza indicando<strong>la</strong>s notas <strong>de</strong><strong>la</strong>s cuerdas quesequieranejecutar y<br />

se cambia elnúcleo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s figuras por triángulos que, a <strong>la</strong> vez, indican <strong>la</strong><br />

dirección <strong>en</strong> que se <strong>de</strong>be ejecutar dicho efecto, el cual a su vez, es<br />

acompañadoporunaarticu<strong>la</strong>ción<strong>de</strong>rasgueo.<br />

Finalm<strong>en</strong>te se han incluido, sobre <strong>la</strong>s pautas <strong>interpretativa</strong>s, los análisis<br />

personales que, <strong>de</strong>manerasubjetiva, realizó elmaestro GerardoDussan, qui<strong>en</strong>,<br />

<strong>de</strong>acuerdoasuformaciónprofesional,pres<strong>en</strong>ta<strong>la</strong>scompet<strong>en</strong>ciasrequeridaspara<br />

18 TorresCardona,HéctorFabio.“CuerdasTípicasColombianas”.<br />

59


g<strong>en</strong>eraruna opinión sobre los aspectos interpretativos que, a través <strong>de</strong>audios y<br />

vi<strong>de</strong>os,selogranpercibir.<br />

60


6.CONCLUSIONESYRECOMENDACIONES<br />

El pres<strong>en</strong>te trabajo ha pret<strong>en</strong>dido, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista g<strong>en</strong>eral, validar el<br />

aporte creativo que <strong>la</strong> agrupación musical “Cuarteto Típico Instrum<strong>en</strong>tal 6x8” ha<br />

<strong>de</strong>mostrado <strong>en</strong> su trayectoria. Se ha <strong>de</strong>jado como resultado un docum<strong>en</strong>to que<br />

complem<strong>en</strong>ta<strong>la</strong>literatura<strong>en</strong>tornoaltema<strong>de</strong><strong>la</strong><strong>música</strong><strong>andina</strong><strong>colombiana</strong>yque,<br />

<strong>de</strong> igual manera, brinda un punto <strong>de</strong> partida para aquel<strong>la</strong>s personas que por<br />

primeravezincursionan<strong>en</strong>ésteámbitomusical,brindándolemateria<strong>la</strong>udiovisualy<br />

escrito,ésteúltimorepres<strong>en</strong>tado<strong>en</strong>partituras,registros<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dos<strong>de</strong>activida<strong>de</strong>s<br />

y fundam<strong>en</strong>tos teóricos (<strong>de</strong> los cuales se darán conclusiones especificas más<br />

a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte) que permit<strong>en</strong> sust<strong>en</strong>tar, para este caso específico, el <strong>formato</strong> <strong>de</strong><br />

cuartetotípicocolombianoysuimportancia.<br />

Deestamanerasehalogrado<strong>de</strong>stacar<strong>la</strong>importanciaquerepres<strong>en</strong>taelcuarteto<br />

típico<strong>en</strong>elcontextocultural<strong>de</strong><strong>la</strong>región<strong>andina</strong><strong>colombiana</strong>y<strong>en</strong>losprocesos<strong>de</strong><br />

formación musical <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> cuerdas típicas. A éste último aspecto <strong>de</strong>be<br />

dársele<strong>de</strong>stacadarelevancia,puestoque,elpres<strong>en</strong>tematerialseconstituyecomo<br />

<strong>la</strong> recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> una experi<strong>en</strong>cia musical formativa <strong>en</strong>torno a <strong>la</strong> conformación<br />

instrum<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l cuarteto típico colombiano inmersa <strong>en</strong> un contexto cultural<br />

<strong>de</strong>finido.<br />

Des<strong>de</strong> esta perspectiva se ha logrado, también, darle trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a dicho<br />

<strong>formato</strong>instrum<strong>en</strong>ta<strong>la</strong>través<strong>de</strong>unanueva<strong>propuesta</strong><strong>interpretativa</strong>queseapoya<br />

<strong>en</strong> argum<strong>en</strong>tos g<strong>en</strong>erados a partir <strong>de</strong> el<strong>la</strong> misma. Se dispon<strong>en</strong>, <strong>en</strong>tonces, <strong>de</strong><br />

obras arreg<strong>la</strong>das yadaptadas especialm<strong>en</strong>teparadicho<strong>formato</strong>instrum<strong>en</strong>tal,<strong>la</strong>s<br />

cuales, cu<strong>en</strong>tan con un soporte teórico que parte <strong>de</strong>l análisis musical a fin <strong>de</strong><br />

resaltar,comosem<strong>en</strong>cionaba<strong>en</strong>unprincipio,e<strong>la</strong>portecreativo<strong>de</strong><strong>la</strong>agrupación<br />

CuartetoTípicoInstrum<strong>en</strong>tal6x8.<br />

61


Enconsecu<strong>en</strong>ciasehap<strong>la</strong>nteado,elcuartetotípico,comoun<strong>formato</strong>instrum<strong>en</strong>tal<br />

que supera <strong>la</strong>s barreras <strong>de</strong> lo folclórico, para estandarizarse como un sistema<br />

musical completo que goza <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s cualida<strong>de</strong>s sonoras y que satisface <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s<strong>de</strong>arreglistasycompositoresgraciasasuversatilidad.Contalfinse<br />

ha<strong>en</strong>marcado<strong>de</strong>ntrolineam<strong>en</strong>tosyareconocidosaniveluniversal,comosonlos<br />

p<strong>la</strong>nteados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el concepto <strong>de</strong> <strong>música</strong> <strong>de</strong> cámara; esto a fin <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>nciar,<br />

como ya se m<strong>en</strong>ciono, su trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un contexto folclórico a uno<br />

universal.<br />

Como resultado <strong>de</strong> dicho p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to, queda <strong>la</strong> inquietud <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar más<br />

repertorio escrito para éste <strong>formato</strong>, <strong>de</strong> manera tal que se complem<strong>en</strong>te y<br />

consoli<strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te <strong>propuesta</strong>. Queda, igualm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> explorarlo<br />

más a fondo, esto con el ánimo <strong>de</strong> incursionar <strong>en</strong> ritmos difer<strong>en</strong>tes a los<br />

tradicionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>andina</strong> <strong>colombiana</strong>, puesto que, a través <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te<br />

trabajoseha<strong>de</strong>mostrado<strong>la</strong>viabilidad<strong>de</strong>talp<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to.<br />

Aplicación<strong>de</strong>losconocimi<strong>en</strong>tosadquiridos<br />

Los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos e i<strong>de</strong>as expresadas <strong>en</strong> este trabajo, son resultado <strong>de</strong> un<br />

proceso musical soportado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque académico, que ha visto <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>música</strong> <strong>andina</strong> <strong>colombiana</strong> una fu<strong>en</strong>te y camino para poner <strong>en</strong> práctica todo lo<br />

adquirido<strong>de</strong>s<strong>de</strong><strong>la</strong>aca<strong>de</strong>mia.<br />

Aportecreativo<strong>de</strong>s<strong>de</strong><strong>la</strong>recreaciónmusical.<br />

Eltrabajo<strong>de</strong>realizarunarreglomusicalconllevaconsigounapartecreativa,dicha<br />

parte consiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> recreación <strong>de</strong> una i<strong>de</strong>a ya establecida, esto requiere <strong>de</strong> un<br />

conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l estilo, tanto <strong>de</strong>l compositor como <strong>de</strong> <strong>la</strong> época <strong>en</strong> que fue<br />

62


concebida <strong>la</strong> obra, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er bi<strong>en</strong> c<strong>la</strong>ro que aspectos se pue<strong>de</strong>n o no<br />

modificar<strong>de</strong>maneraque<strong>la</strong>obranosevea<strong>de</strong>formada.<br />

Para interpretar una obra <strong>de</strong> forma acertada se requiere <strong>de</strong> un dominio absoluto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma, respetando cada parte <strong>en</strong> el<strong>la</strong> escrita. Cualquier modificación que<br />

ocurriera <strong>de</strong>berát<strong>en</strong>erunmotivovalido<strong>de</strong>s<strong>de</strong>losparámetrosestéticosytécnicos,<br />

ynosoloobe<strong>de</strong>cerauncapricho<strong>de</strong>lintérprete.<br />

Ampliación<strong>de</strong>lrepertorioparael<strong>formato</strong><strong>de</strong>cuartetotípicocolombiano<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>ta loexpresado anteriorm<strong>en</strong>te cabe<strong>de</strong>cirque <strong>la</strong> realización <strong>de</strong><br />

cadauno<strong>de</strong>losarreglosexpuestos<strong>en</strong>esteproyecto,obe<strong>de</strong>cióprincipalm<strong>en</strong>tea<strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar un repertorio para una agrupación instrum<strong>en</strong>tal<br />

<strong>de</strong>terminada: el cuarteto andino colombiano, ya que no es mucho el material<br />

disponibleparaeste<strong>formato</strong>.<br />

Cadauna<strong>de</strong><strong>la</strong>sobrasfueabordada<strong>de</strong>s<strong>de</strong>cuatroaspectosmuypuntuales;ritmo,<br />

armonía, melodía e interpretación, cada uno <strong>de</strong> estos puntos esta <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el gusto personal usando los elem<strong>en</strong>tos académicos como herrami<strong>en</strong>ta<br />

para realizarlos como para sust<strong>en</strong>tar los mismos aportando <strong>la</strong> imaginación y el<br />

concepto<strong>de</strong><strong>música</strong><strong>andina</strong><strong>colombiana</strong><strong>de</strong>cadauno<strong>de</strong>los participantes <strong>de</strong>este<br />

proyecto.<br />

Ritmo.<br />

Elritmoesquizás<strong>la</strong>partemásimportante<strong>de</strong>ntro<strong>de</strong><strong>la</strong><strong>música</strong><strong>andina</strong><strong>colombiana</strong><br />

puesto que cada aire musical esta marcado por una célu<strong>la</strong> característica <strong>en</strong> su<br />

acompañami<strong>en</strong>tocomo<strong>en</strong><strong>la</strong>forma<strong>de</strong><strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rlos fraseos.Para<strong>la</strong>realización<br />

63


<strong>de</strong> los arreglos hechos <strong>en</strong> este trabajo se recurrió a los cortes rítmicos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

sección armónica, también trató <strong>de</strong> aprovecharse los cuatro instrum<strong>en</strong>tos para<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>run juego <strong>de</strong> ac<strong>en</strong>tos, que <strong>en</strong> ningún caso pret<strong>en</strong><strong>de</strong>cambiar<strong>de</strong> forma<br />

drástica el ritmo <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra, por elcontrario esto aporta unavariedad, que le da<br />

masinterésaesteaspecto<strong>de</strong><strong>la</strong><strong>música</strong>.Losefectosy<strong>la</strong>sarticu<strong>la</strong>cionessonmuy<br />

usados para<strong>en</strong>fatizarciertaspartesyevitar <strong>la</strong>monotoníaquepue<strong>de</strong>pres<strong>en</strong>tarse<br />

<strong>en</strong>obrasconcélu<strong>la</strong>srítmicassimples.<br />

Melodía.<br />

El aporte hecho a <strong>la</strong> parte melódica está directam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong><br />

característica <strong>de</strong>l <strong>formato</strong> <strong>de</strong> cuarteto típico, el cual ti<strong>en</strong>e una gran posibilidad<br />

contrapuntística y armónica. El uso <strong>de</strong> segundas voces con variaciones rítmicas<br />

que<strong>en</strong>algunoscasossemezc<strong>la</strong>ncone<strong>la</strong>compañami<strong>en</strong>toarmónicoy eldialogo<br />

<strong>en</strong>tretodoslos instrum<strong>en</strong>tosque<strong>en</strong>cualquiermom<strong>en</strong>topue<strong>de</strong>ntomar<strong>la</strong>melodía<br />

principalsonlosrecursosmasusados.<br />

Trató<strong>de</strong>evitarseelusovoces<strong>en</strong>tercerasy<strong>en</strong>g<strong>en</strong>eral<strong>de</strong>vocesparale<strong>la</strong>s,yaque<br />

éstas han sido muy explotadas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>música</strong> <strong>andina</strong><br />

<strong>colombiana</strong>y<strong>la</strong><strong>música</strong><strong>en</strong>g<strong>en</strong>eral,eluso<strong>de</strong>sonorida<strong>de</strong>sdistintasyunconstante<br />

juegoalo<strong>la</strong>rgo<strong>de</strong>losfraseospareciómasapropiadoparael<strong>en</strong>foquedadoaeste<br />

trabajo.<br />

Armonía.<br />

En g<strong>en</strong>eral se respetó el concepto armónico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras, <strong>la</strong>s regiones tonales<br />

comotalsonmuyc<strong>la</strong>rasynosealteraron,eltrabajoarmónicose<strong>en</strong>focó<strong>en</strong>crear<br />

unaserie<strong>de</strong><strong>en</strong><strong>la</strong>cesmasfluidos,poresoseacudióa<strong>la</strong>sustitución<strong>de</strong>acor<strong>de</strong>sya<br />

64


los<strong>en</strong><strong>la</strong>cescromáticos<strong>en</strong><strong>la</strong>svocesinternas<strong>de</strong><strong>la</strong>sacor<strong>de</strong>s,otroaporteconsistió<br />

<strong>en</strong> explotar <strong>la</strong> bando<strong>la</strong> como instrum<strong>en</strong>to armónico, para ello se le asignó <strong>la</strong><br />

ejecución<strong>de</strong>acor<strong>de</strong>syvocesavariascapas.Eltipley<strong>la</strong>guitarrasehantomado<br />

como sifueran un solo instrum<strong>en</strong>to, porello <strong>en</strong>contramos acor<strong>de</strong>s don<strong>de</strong>eltiple<br />

exti<strong>en</strong><strong>de</strong><strong>la</strong>sonoridad<strong>de</strong><strong>la</strong>guitarracreandot<strong>en</strong>sionesyagregandosonidos.<br />

Interpretación.<br />

La interpretación es quizás el aspecto don<strong>de</strong> se reve<strong>la</strong> el conocimi<strong>en</strong>to y<br />

comp<strong>en</strong>etración <strong>de</strong>l intérprete con <strong>la</strong> obra, y aunque esta sea muy personal<br />

siempreexist<strong>en</strong>parámetrosque<strong>de</strong>b<strong>en</strong>respetarseafin<strong>de</strong>no<strong>de</strong>sfigurar<strong>la</strong>misma.<br />

Lavisión<strong>interpretativa</strong>aplicadaalos arreglos<strong>de</strong><strong>la</strong>sobrasesmuys<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>,es<strong>la</strong><br />

c<strong>la</strong>ridad<strong>de</strong>ltema, yporeso <strong>en</strong>contramos que todos los matices efectos ycortes<br />

realizados a <strong>en</strong> <strong>la</strong> partitura están <strong>en</strong>focados a mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> melodía principal<br />

intacta<strong>en</strong>supapelprotagónico.<br />

Los matices tratan <strong>de</strong> ubicarse <strong>de</strong> una forma muy natural t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do como<br />

refer<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong> melodía, es por esto que cuando una melodía es<br />

asc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntelomásprobableesquehayaunmatiz<strong>de</strong> cresc<strong>en</strong>do.<br />

Unaformamuys<strong>en</strong>cil<strong>la</strong><strong>de</strong>esquematizar<strong>la</strong>parte<strong>interpretativa</strong>y<strong>de</strong><strong>en</strong>contraruna<br />

uniformidad es <strong>la</strong> división <strong>de</strong> frases unas más pequeñas a modo <strong>de</strong> pregunta y<br />

respuesta,sigui<strong>en</strong>doelprincipio<strong>de</strong>t<strong>en</strong>siónyreposo.<br />

Como una herrami<strong>en</strong>ta para mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> contun<strong>de</strong>ncia yat<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> cada parte<br />

<strong>de</strong><strong>la</strong>s obras es muyrecurr<strong>en</strong>te eluso <strong>de</strong> los contrastes <strong>de</strong> matices yefectos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>srepeticiones<strong>de</strong>cadaparte,esasíquepo<strong>de</strong>mos<strong>en</strong>contrarnotasindicandoque<br />

unaparte<strong>de</strong>beinterpretarsefuerteunavezypiano<strong>en</strong><strong>la</strong>repetición,estorequiere<br />

65


mucha coordinación <strong>en</strong>tre todos los interpretes <strong>de</strong> modo que se logre el efecto<br />

<strong>de</strong>seado.<br />

Los matices tampoco son aplicados <strong>de</strong> modo g<strong>en</strong>eral a los instrum<strong>en</strong>tos puesto<br />

quesiemprehayunoovariosinstrum<strong>en</strong>tosque<strong>de</strong>besresaltaresalgunaparte<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>obra.<br />

Elhecho<strong>de</strong>queel<strong>formato</strong>estéformadoporcuatroinstrum<strong>en</strong>tosnosignificaque<br />

todos este sonado durante toda <strong>la</strong> obra, esto es un principio seguido <strong>en</strong> los<br />

arreglosparaevitar<strong>la</strong>monotoníay<strong>la</strong>saturación<strong>de</strong>voces.<br />

El<strong>de</strong>sarrollo<strong>de</strong>éstetrabajoobe<strong>de</strong>cióa<strong>la</strong> i<strong>de</strong>a<strong>de</strong><strong>de</strong>jarundocum<strong>en</strong>todura<strong>de</strong>ro<br />

<strong>de</strong><strong>la</strong>aplicación<strong>de</strong>conocimi<strong>en</strong>tosy<strong>la</strong>concepción<strong>de</strong><strong>la</strong><strong>música</strong><strong>andina</strong><strong>colombiana</strong><br />

porparteungrupo<strong>de</strong>estudiantes que <strong>de</strong>sarrolló un proceso musica<strong>la</strong>va<strong>la</strong>do <strong>en</strong><br />

distintosesc<strong>en</strong>ariosalre<strong>de</strong>dor<strong>de</strong>lpaís.<br />

La<strong>música</strong>folclórica<strong>colombiana</strong>a<strong>en</strong>trado<strong>de</strong>ll<strong>en</strong>oalámbitoacadémicoyporesto<br />

esnecesarioqueaparezcanmastrabajos <strong>de</strong>cómoe<strong>la</strong>quípres<strong>en</strong>tado,don<strong>de</strong>se<br />

pueda t<strong>en</strong>eruna refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>llos cambios que ha sufrido yqueseguro seguirá<br />

sufri<strong>en</strong>do.<br />

La posibilidad <strong>de</strong> aplicar todos los conocimi<strong>en</strong>tos adquiridos <strong>en</strong> <strong>la</strong> aca<strong>de</strong>mia <strong>en</strong><br />

función<strong>de</strong><strong>la</strong>prolongación<strong>de</strong><strong>la</strong><strong>música</strong><strong>andina</strong><strong>colombiana</strong>permiteapropiarse<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>mismopuestoque,semezc<strong>la</strong>n<strong>la</strong>sconcepciones<strong>de</strong><strong>la</strong>tradicióncon<strong>la</strong>i<strong>de</strong>as<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>actualidady<strong>la</strong>cultura<strong>en</strong><strong>la</strong>quevivimos.<br />

D<strong>en</strong>tro<strong>de</strong>losprocesosmusicalesesnecesariot<strong>en</strong>ermuyc<strong>la</strong>rocualesel<strong>en</strong>foque<br />

que se quiere daral mismo, <strong>de</strong> esto <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> elgrado <strong>de</strong> congru<strong>en</strong>cia y calidad<br />

66


<strong>de</strong>l proceso, <strong>la</strong> elección <strong>de</strong>l repertorio <strong>de</strong>be estar muy ligada a <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s<br />

técnicas<strong>de</strong>losejecutantes.<br />

Los procesos creativos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s agrupaciones musicales son el resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

interacción musical y verbal por parte <strong>de</strong> sus integrantes. El espacio <strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>sayos musicales es i<strong>de</strong>alpara <strong>de</strong>batir acerca <strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos adquiridos<br />

<strong>de</strong>formaindividualysucabidaelámbitogrupal.<br />

Observarlosdistintosprocesosmusicalesanivelnacional,po<strong>de</strong>rinteractuarydar<br />

aconocerlos propios g<strong>en</strong>eraunaoportunidad<strong>de</strong> interacción yretroalim<strong>en</strong>tación,<br />

esto es muy vital a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> sust<strong>en</strong>tar y refer<strong>en</strong>ciar el porque <strong>de</strong>los procesos<br />

realizados<strong>de</strong>ntro<strong>de</strong><strong>la</strong>agrupación.<br />

El ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>música</strong> <strong>en</strong> el campo práctico interpretativo pue<strong>de</strong> brindar un<br />

panoramadistintoacerca<strong>de</strong><strong>la</strong>forma<strong>de</strong>exponery<strong>en</strong>señarconocimi<strong>en</strong>tos,<br />

De modo que el método <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza esté <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>música</strong><strong>en</strong>elpaís.<br />

La recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> procesos constructivos, creativos y formativos <strong>en</strong> el ámbito<br />

interpretativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>música</strong> <strong>andina</strong> instrum<strong>en</strong>tal <strong>colombiana</strong> (pasillos, bambucos,<br />

danzasyguabinas.)<br />

Elproceso<strong>de</strong>aceptaciónyasimi<strong>la</strong>ción<strong>de</strong><strong>la</strong><strong>música</strong>estádirectam<strong>en</strong>teligadocon<br />

elgrado<strong>de</strong>acercami<strong>en</strong>toqueti<strong>en</strong>eelpúblicoaésta, es importantemant<strong>en</strong>erun<br />

espacio<strong>en</strong>elque<strong>la</strong>g<strong>en</strong>teseacerquea<strong>la</strong><strong>música</strong><strong>de</strong>formaquepuedaapreciarel<br />

resultado<strong>de</strong>losprocesosllevados<strong>de</strong>formametódicayconstante.<br />

En el diario <strong>de</strong> campo incluido <strong>en</strong> este proyecto está evi<strong>de</strong>nciado que todo el<br />

<strong>de</strong>sarrollo esquematizado y constante como c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración trabajo<br />

musical que exprese el <strong>de</strong>sarrollo y evolución <strong>de</strong>l repertorio tradicional para el<br />

67


<strong>formato</strong>cuartetotípicoinstrum<strong>en</strong>talcolombianoapartir<strong>de</strong> <strong>la</strong>experi<strong>en</strong>cia musical<br />

<strong>de</strong>losintegrantes<strong>de</strong>6x8.<br />

Laparticipación<strong>en</strong>los <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros yfestivales musicales a nivelnacionales una<br />

opciónparadaraconocereltrabajorealizado<strong>de</strong>ntro<strong>de</strong><strong>la</strong>regiónyesunafu<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>apr<strong>en</strong>dizaj<strong>en</strong>osolomusicalsinopersonal,elhecho<strong>de</strong>participarypo<strong>de</strong>restar<br />

sobre un esc<strong>en</strong>ario g<strong>en</strong>era un nivel <strong>de</strong> confianza que se pue<strong>de</strong> aplicar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>señanza.<br />

68


7.BIBLIOGRAFÍA.<br />

AñezJorge.CancionesyRecuerdos.Segundaedición.EditorialMundial.1968.<br />

Bas Julio: Tratado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Forma Musical., Ricordi Americana S.A.E.C. Bu<strong>en</strong>os<br />

Aires.1947.<br />

Bermú<strong>de</strong>zEgberto.Historia<strong>de</strong><strong>la</strong><strong>música</strong><strong>en</strong>SantaféyBogotá,1538-1938.<br />

Boletín<strong>de</strong><strong>la</strong>RadiodifusoraNacional<strong>de</strong>Colombia1942-66/1969-71“Textos<br />

SobreMúsicayFolklore”Vol.1InstitutoColombiano<strong>de</strong>Cultura.<br />

Castañeda Jiménez Juan. Métodos De Investigación. Mcgraw-Hill<br />

InteramericanaS.A.México1995.<br />

DavidPuertaZuluaga.LosCaminosDelTiple.CasaEditorialElTiempo,1985.<br />

Diana Jáuregui. La Bando<strong>la</strong> Andina Colombiana: Técnicas Actuales <strong>de</strong><br />

Interpretación<strong>en</strong>Bogotá.<br />

EstradaDiego:MétodoparaelApr<strong>en</strong>dizaje<strong>de</strong><strong>la</strong>Bando<strong>la</strong>.Cali,Gobernación<strong>de</strong>l<br />

Valle,Secretaría<strong>de</strong>Educación,1989.<br />

Forero Val<strong>de</strong>rramaFabián.12Estudios Latinoamericanos ParaBando<strong>la</strong>Andina<br />

Colombiana.SICeditorial.<br />

HerreraEnric.TeoríaMusicalYArmoníaMo<strong>de</strong>rnaEspaña:AntoniBosch,1986.<br />

69


LeónR<strong>en</strong>gifoLuísFernando.LaMúsicaInstrum<strong>en</strong>talAndinaColombiana1900-<br />

1950. Ediciones Unian<strong>de</strong>s Facultad <strong>de</strong> Artes yHumanida<strong>de</strong>s (Universidad <strong>de</strong> los<br />

An<strong>de</strong>s).EditorialSic.<br />

Maru<strong>la</strong>ndaMoralesOctavio,GonzálezArévaloG<strong>la</strong>dis.PedroMoralesPino:La<br />

gloria recobrada. Colección Nuestra Música. Fundación Pro<strong>música</strong> Nacional <strong>de</strong><br />

Ginebra(Fun<strong>música</strong>).GinebraValle1994.<br />

Montalvo Francy, Pérez Javier. Método <strong>de</strong> improvisación <strong>en</strong> el pasillo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región<strong>andina</strong><strong>colombiana</strong>.Ganador<strong>de</strong>BecaNacional<strong>de</strong>Investigación<strong>en</strong>Música<br />

<strong>de</strong>lMinisterio<strong>de</strong>Cultura2006.<br />

Perdomo Escobar José Ignacio. Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Música <strong>en</strong> Colombia Cuarta<br />

ediciónabreviada.EditorialABC.Bogota1975.<br />

PérezÁlvarez,Elkin:Manual<strong>de</strong>Sustitución,ArmoníaAgregada.<br />

PérezÁlvarezElkin.Método<strong>de</strong>Tiple.Acompañami<strong>en</strong>toMelódico-Solista.Edición<br />

preparadaporelDepartam<strong>en</strong>to<strong>de</strong>Cultura;elPrograma<strong>de</strong>Músicay<strong>la</strong>Unidad<strong>de</strong><br />

InvestigaciónyMedios<strong>de</strong><strong>la</strong>Escue<strong>la</strong>Popu<strong>la</strong>r<strong>de</strong>Arte.Me<strong>de</strong>llín.1996.<br />

PersichettiVinc<strong>en</strong>t.Armonía<strong>de</strong>lSigloXX.EditorialRealMusical,España.<br />

PistonWalter.Armonía:EditorialLaborColombianaLtda.,España.1993.<br />

PistonWalter.Contrapunto.EditorialLaborColombianaLtda.España.1992.<br />

Piston,Walter:Orquestación.GrupoRealMusical,MadridEspaña.<br />

70


Posada estrada Germ<strong>en</strong> Albeiro. “La Bando<strong>la</strong> Andina Colombiana, Exploración<br />

<strong>de</strong> Recursos y Posibilida<strong>de</strong>s Técnicas e Interpretativas, Aplicados <strong>en</strong> 10 Obras<br />

Musicales”.Tesis<strong>de</strong>grado.UniversidadTecnológica<strong>de</strong>Pereira.2006.<br />

Rico, Jaime: LasMelodías másBel<strong>la</strong>s <strong>de</strong><strong>la</strong>ZonaAndina <strong>de</strong> Colombia. Editorial<br />

Latino-Americana.Bogotá.<br />

RiemannHugo.“Manual<strong>de</strong>Historia<strong>de</strong><strong>la</strong>Música”.1992.<br />

Siccardi, J. Fischer: Síntesis <strong>de</strong> Instrum<strong>en</strong>tación. Ricordi Americana. Bu<strong>en</strong>os<br />

Aires.<br />

THOMAS C. KINNEAR Y JAMES R. TAYLOR. Investigación De Mercados Un<br />

EnfoqueAplicado.MCGRAWHILL. 4ªED.<br />

Tamayo Tamayo, Mario. “El Proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Investigación Ci<strong>en</strong>tífica”. Tercera<br />

edición.EditorialLimusa.México.1996.<br />

TorresCardonaHéctorFabioCuerdas.Típicas<strong>colombiana</strong>s.2000.<br />

71

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!