18.05.2013 Views

transporte de solutos en el flujo de agua en riego por surcos - Helvia ...

transporte de solutos en el flujo de agua en riego por surcos - Helvia ...

transporte de solutos en el flujo de agua en riego por surcos - Helvia ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

TRANSPORTE DE SOLUTOS EN EL FLUJO<br />

DE AGUA EN RIEGO POR SURCOS<br />

TESIS DOCTORAL<br />

MARÍA NOFUENTES MUÑOZ<br />

DIRECTORES:<br />

MARÍA JOSÉ POLO GÓMEZ<br />

JUAN VICENTE GIRÁLDEZ CERVERA<br />

Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Agronomía<br />

Universidad <strong>de</strong> Córdoba<br />

Octubre 2007


UNIVERSIDAD DE CÓRDOBA<br />

DEPARTAMENTO DE AGRONOMÍA<br />

E.T.S.I.AGRÓNOMOS Y MONTES<br />

María José Polo Gómez y Juan Vic<strong>en</strong>te Girál<strong>de</strong>z Cervera, profesores <strong>de</strong>l<br />

Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Agronomía <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> Córdoba, como directores <strong>de</strong> la<br />

tesis doctoral <strong>de</strong> la alumna <strong>de</strong> tercer ciclo <strong>de</strong> este Departam<strong>en</strong>to María Nofu<strong>en</strong>tes<br />

Muñoz, titulada Trans<strong>por</strong>te <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong>,<br />

informa que la doctoranda ha cubierto los objetivos propuestos <strong>en</strong> la tesis.<br />

En su <strong>de</strong>sarrollo, la doctoranda ha abordado <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

<strong>solutos</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> superficial bajo un triple <strong>en</strong>foque: experim<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> campo,<br />

experim<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> canales <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>en</strong> laboratorio, y teórico con la <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong><br />

mo<strong>de</strong>los que integran y explican los anteriores resultados, con completa<br />

satisfacción.<br />

Por todo <strong>el</strong>lo creemos que proce<strong>de</strong> la pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> la tesis para la tramitación <strong>de</strong><br />

la exposición y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

Córdoba, 15 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2007<br />

María José Polo Gómez Juan Vic<strong>en</strong>te Girál<strong>de</strong>z Cervera<br />

Campus <strong>de</strong> Rabanales<br />

Colonia <strong>de</strong> San José, Edif. 4,<br />

1º<strong>de</strong>r.<br />

14071 CÓRDOBA<br />

SPAIN<br />

T<strong>el</strong>éf. 34 - 957 - 21 26 62


Este trabajo se ha llevado a cabo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los proyectos AGL 2000-1476<br />

Manejo integrado <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong> y AGL 03-01958 Trans<strong>por</strong>te <strong>de</strong> agroquímicos y<br />

sedim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>surcos</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong>. Financiado <strong>por</strong> <strong>el</strong> Plan Nacional <strong>de</strong> I+D+I <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong> Educación y Ci<strong>en</strong>cia.


Resum<strong>en</strong>: El <strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong> es <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> superficie más efici<strong>en</strong>te, y<br />

sigue si<strong>en</strong>do usado <strong>en</strong> la actualidad tanto <strong>en</strong> países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo como <strong>en</strong> países avanzados.<br />

La aplicación <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes al <strong>agua</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong> es un método <strong>de</strong> fertilización efici<strong>en</strong>te y<br />

económico que, a<strong>de</strong>más, evita posibles daños cuando <strong>el</strong> cultivo está establecido, pero<br />

obt<strong>en</strong>er resultados satisfactorios no es s<strong>en</strong>cillo, ya que la efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la fertilización<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> gran medida <strong>de</strong> las variables <strong>de</strong>l <strong>riego</strong>. En este trabajo se evalúa la influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

las características <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> fertilizante y, <strong>por</strong> tanto, <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> resultado final <strong>de</strong> la fertirrigación: r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación (Ra) y uniformidad <strong>de</strong><br />

distribución (UD) final. Para <strong>el</strong>lo, se han realizado una serie <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos <strong>en</strong> campo don<strong>de</strong> las<br />

variables <strong>de</strong> diseño fueron <strong>el</strong> caudal aplicado <strong>en</strong> cabecera, <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l<br />

fertilizante al <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>el</strong> número <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se realiza <strong>el</strong> proceso (primer o<br />

segundo <strong>riego</strong>). El análisis <strong>de</strong> estos resultados se realizó programando un mo<strong>de</strong>lo numérico<br />

1D que resu<strong>el</strong>ve las ecuaciones <strong>de</strong> circulación <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> sustancias <strong>en</strong><br />

superficie, sobre medio <strong>por</strong>oso (incluy<strong>en</strong>do la compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> infiltración), utilizando un<br />

coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal (E) uniforme y constante. El mo<strong>de</strong>lo se calibró con<br />

los resultados experim<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> campo y se obtuvo una expresión<br />

adim<strong>en</strong>sional <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> valor efectivo <strong>de</strong> E y las variables <strong>de</strong> operación <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong><br />

fertir<strong>riego</strong> (condiciones <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, tiempos <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l fertilizante) y<br />

<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o; esta r<strong>el</strong>ación ha sido validada con medidas <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos previos. Usando esta<br />

r<strong>el</strong>ación para <strong>el</strong>egir <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> E correspondi<strong>en</strong>te a cada caso, se efectuaron numerosas<br />

simulaciones numéricas <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>surcos</strong>, para evaluar la influ<strong>en</strong>cia sobre<br />

los resultados <strong>de</strong> Ra y UD <strong>de</strong>: las condiciones iniciales <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o, <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la<br />

aplicación <strong>de</strong> fertilizante y su duración. Los resultados óptimos alcanzados correspon<strong>de</strong>n a<br />

aplicaciones cortas realizadas antes <strong>de</strong> que <strong>el</strong> fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> avance <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> alcanzara <strong>el</strong> final <strong>de</strong>l<br />

surco, disminuy<strong>en</strong>do Ra y aum<strong>en</strong>tando UD con aplicaciones tardías, ya <strong>en</strong> condiciones<br />

perman<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, y viceversa. El mo<strong>de</strong>lo acoplado permite g<strong>en</strong>erar diagramas<br />

<strong>de</strong> operación óptima <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong>.<br />

Para realizar una primera aproximación <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>en</strong> condiciones<br />

marcadam<strong>en</strong>te transitorias, se completó <strong>el</strong> trabajo con un estudio experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l proceso<br />

<strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sustancias <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y su <strong>trans<strong>por</strong>te</strong>, a<br />

partir <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos <strong>en</strong> un canal hidráulico <strong>de</strong> p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te constante que se r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>ó <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o,<br />

utilizando <strong>el</strong> caudal <strong>en</strong> cabecera como variable <strong>de</strong> diseño experim<strong>en</strong>tal. En una sección<br />

estrecha (franja estrecha) se colocó su<strong>el</strong>o con alta conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> trazador y se midió la<br />

conductividad <strong>el</strong>éctrica <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> como indicador <strong>de</strong> su conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> superficial<br />

<strong>de</strong> <strong>agua</strong>. El mo<strong>de</strong>lo numérico 1D anteriorm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>scrito se utilizó para cuantificar <strong>el</strong> caudal<br />

<strong>en</strong> cada punto <strong>de</strong>l canal y, con este, estimar las cargas efectuadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o. Los<br />

resultados obt<strong>en</strong>idos muestran que a mayores caudales <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada se alcanzan mayores<br />

valores <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, aunque la duración <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong><br />

transfer<strong>en</strong>cia disminuye. Asimismo, cuando la longitud <strong>de</strong>l tramo conc<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> sustancia<br />

aum<strong>en</strong>ta, <strong>el</strong> proceso global <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia no aum<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> forma lineal <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong><br />

caso <strong>de</strong> franja estrecha con las mismas condiciones <strong>de</strong> <strong>flujo</strong>.


Abstract: Furrow irrigation is the most effici<strong>en</strong>t surface irrigation system, used<br />

nowadays in both <strong>de</strong>v<strong>el</strong>oped and <strong>de</strong>v<strong>el</strong>oping countries. Nutri<strong>en</strong>t application to surface<br />

water is an effici<strong>en</strong>t and economic fertilization method, which avoids crop damage.<br />

However, final good results are not easy to achieve, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>ding strongly on water flow<br />

variables. This work evaluates the surface flow effects on fertilizer trans<strong>por</strong>t, and the final<br />

fertigation results: Application Effici<strong>en</strong>cy (Ea) and Distribution Uniformity (UD). To this<br />

purpose, a serial of fi<strong>el</strong>d experim<strong>en</strong>ts were carried out, with the inflow water flow, the<br />

fertilizer application mom<strong>en</strong>t, and the irrigation number (first or second irrigation) as<br />

<strong>de</strong>sign variables. A 1-D numerical mo<strong>de</strong>l was programmed to analyze the experim<strong>en</strong>tal<br />

results, which solves shallow water and solute trans<strong>por</strong>t equations over <strong>por</strong>ous medium<br />

(including infiltration as a boundary condition), by means of uniform and constant value of<br />

the Longitudinal Dispersion Coeffici<strong>en</strong>t (E). The mo<strong>de</strong>l was calibrated and validated, and a<br />

dim<strong>en</strong>sionless expression betwe<strong>en</strong> E effective values found and the fertigation process<br />

variables (surface flow characteristics, fertilizer application time) and soil type; this<br />

r<strong>el</strong>ationship was also validated from previous experim<strong>en</strong>tal work. This function was used to<br />

choose the E value corresponding to each individual run of the 1D numerical trans<strong>por</strong>t<br />

mo<strong>de</strong>l in a series of simulated performances of fertigation cases, carried out to evaluate the<br />

effects of soil initial conditions, fertilizer application mom<strong>en</strong>t and duration on the final<br />

values of Ea and UD. Optimal results were obtained for short applications occurring<br />

before the water flow reached the <strong>en</strong>d of the furrow, with <strong>de</strong>creasing Ea and increasing<br />

UD values for later applications un<strong>de</strong>r steady flow conditions, and vice versa. The validated<br />

coupled mo<strong>de</strong>l allows the g<strong>en</strong>eration of optimal operational fertigation diagrams.<br />

Finally, a first approximation to trans<strong>por</strong>t 1D mo<strong>de</strong>lling un<strong>de</strong>r transi<strong>en</strong>t conditions was<br />

achieved by laboratory work. Solute transfer from soil to surface runoff, and trans<strong>por</strong>t<br />

process characterization was approached from serial of experim<strong>en</strong>ts in a hydraulic flume<br />

with uniform slope, filled with soil, with the inflow water rate as <strong>de</strong>sign variable. A<br />

conc<strong>en</strong>trated short section (short fringe) of soil was located 4 m downstream from the<br />

inflow water source, and water <strong>el</strong>ectrical conductivity was measured as a tracer of solute<br />

conc<strong>en</strong>tration in surface flow. The water flow characteristics along the chann<strong>el</strong> were<br />

calculated by the 1D numerical mo<strong>de</strong>l <strong>de</strong>scribed above, and used to estimate solute loads<br />

from soil to runoff. The results showed an int<strong>en</strong>sification of the transfer process with<br />

increasing water flow rates, together with a reduction of its significant duration. Besi<strong>de</strong>s,<br />

wh<strong>en</strong> the conc<strong>en</strong>trated fringe is longer, the global transfer process exhibits strong nonlinearity,<br />

by comparison to the results with a short fringe and similar water flow conditions.


Agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos<br />

Son muchas las personas que han hecho posible la realización <strong>de</strong> este trabajo y a las que<br />

quiero expresar mi más sincero agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to.<br />

A mis directores <strong>por</strong> su inestimable ayuda y paci<strong>en</strong>cia durante estos años.<br />

Al profesor Luis Teixeira <strong>por</strong> facilitarnos <strong>el</strong> laboratorio <strong>de</strong> la Escu<strong>el</strong>a <strong>de</strong> Caminos, Canales<br />

y Puertos <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> Castilla la Mancha, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se realizó una parte<br />

experim<strong>en</strong>tal im<strong>por</strong>tante <strong>de</strong> este trabajo.<br />

A Eduardo, <strong>el</strong> mejor técnico que uno se pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> un laboratorio <strong>de</strong> hidráulica,<br />

con él no existieron los problemas.<br />

A Rafa, José Manu<strong>el</strong> y “<strong>el</strong> Rubio” <strong>por</strong> los días <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo, que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> duros<br />

fueron muy divertidos.<br />

A Tani <strong>por</strong> su ayuda <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> laboratorio. A Isa <strong>por</strong> su trabajo tanto <strong>en</strong><br />

laboratorio como <strong>en</strong> campo.<br />

A Pilar García-Navarro, <strong>por</strong> su gran ayuda, apoyo y ánimo <strong>en</strong> la realización <strong>de</strong>l método<br />

numérico. El mes que compartí con su grupo <strong>en</strong> Zaragoza fue un punto <strong>de</strong> inflexión <strong>en</strong> mi<br />

trayecto; quisiera agra<strong>de</strong>cerles a todos haberme hecho s<strong>en</strong>tir como <strong>en</strong> casa.<br />

A Javier Murillo, <strong>por</strong> tantas conversaciones <strong>en</strong> las que nunca <strong>de</strong>jó <strong>de</strong> resolverme problemas<br />

numéricos, su apoyo durante meses ha sido <strong>de</strong> una ayuda incalculable.<br />

A Cristina, mi compañera y amiga, <strong>de</strong> la que siempre he recibido apoyo durante la<br />

realización <strong>de</strong> este trabajo.<br />

A María José, mi amiga, contigo nunca <strong>de</strong>jo <strong>de</strong> crecer.<br />

A las incor<strong>por</strong>aciones <strong>de</strong>l último año, El<strong>en</strong>a, Jesús y Marta, y a todos los compañeros <strong>de</strong>l<br />

área, <strong>el</strong> día a día siempre es más divertido.<br />

A mis padres y hermana <strong>por</strong> su confianza y compr<strong>en</strong>sión siempre.<br />

A Javi, mi compañero <strong>de</strong> viaje, <strong>de</strong>l que siempre he recibido apoyo y confianza,<br />

animándome a hacer un esfuerzo más <strong>en</strong> los mom<strong>en</strong>tos críticos.


A Javi


INDICE GENERAL<br />

1. Introducción y objetivos .................................................................. 1<br />

1.1 Descripción <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong>......................................................................... 5<br />

1.2 Trans<strong>por</strong>te <strong>de</strong>l fertilizante <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong> ......................................... 7<br />

1.3 Mo<strong>de</strong>lado <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong>............................................................................. 8<br />

Objetivos ................................................................................................................................ 13<br />

2. Mo<strong>de</strong>lado 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong>....... 15<br />

2.1 Flujo <strong>de</strong> <strong>agua</strong> ................................................................................................................... 15<br />

2.1.1 Operación <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong> .......................................................................... 15<br />

2.1.2 Clasificación <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>............................................................................. 17<br />

2.1.3 Ecuaciones que <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>........................................................ 18<br />

2.1.3.1 Mo<strong>de</strong>lado <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> infiltración................................................... 20<br />

2.1.3.2 Estimación <strong>de</strong> los parámetros <strong>de</strong> la función <strong>de</strong> infiltración.............. 21<br />

2.2 Flujo <strong>de</strong> <strong>solutos</strong>............................................................................................................... 25<br />

2.2.1 Ecuación <strong>de</strong>l <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>................................... 25<br />

2.2.2 Clasificación <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> <strong>en</strong> función <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> ............ 29<br />

2.3 Mo<strong>de</strong>lado numérico ....................................................................................................... 33<br />

2.3.1 Formas <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to y propieda<strong>de</strong>s principales <strong>de</strong> los esquemas<br />

numéricos.............................................................................................................. 34<br />

2.3.1.1 Dominio <strong>de</strong> cálculo, aproximación <strong>de</strong> las <strong>de</strong>rivadas y propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

los esquemas numéricos ........................................................................ 34<br />

2.3.2 Clasificación <strong>de</strong> los términos <strong>de</strong> las ecuaciones <strong>de</strong> Saint V<strong>en</strong>ant................... 37<br />

2.3.3 Resolución <strong>de</strong> los puntos interiores <strong>de</strong> la malla ............................................... 38<br />

2.3.3.1 Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los términos dinámicos............................................... 38<br />

2.3.3.2 Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la infiltración ................................................................ 41<br />

2.3.3.3 Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la fricción...................................................................... 41<br />

2.3.4 Condiciones <strong>de</strong> contorno .................................................................................... 42<br />

2.3.5 Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> ........................................................................................ 44<br />

3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y<br />

resultados experim<strong>en</strong>tales ................................................................... 48<br />

3.1 Descripción <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos ........................................................................................... 48<br />

3.1.1. Diseño experim<strong>en</strong>tal............................................................................................ 48<br />

i


ii<br />

3.1.2 Medidas <strong>de</strong> caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y salida ............................................................... 51<br />

3.1.3 Aplicación y medida <strong>de</strong> trazador ........................................................................ 52<br />

3.1.4 Geometría <strong>de</strong> los <strong>surcos</strong> ...................................................................................... 53<br />

3.1.5 Toma <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o para <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> bromuro................................. 53<br />

3.2 Medidas experim<strong>en</strong>tales y calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>agua</strong> ...................................... 55<br />

3.3 Evolución <strong>de</strong>l soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong>: Resultados experim<strong>en</strong>tales.. 58<br />

3.3.1 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>............................................ 58<br />

3.3.2 R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>de</strong> soluto................................................ 64<br />

3.3.3 Estimación <strong>de</strong> la masa <strong>de</strong> trazador infiltrada a partir <strong>de</strong> muestreos <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o65<br />

3.3.4 Uniformidad <strong>de</strong> distribución longitudinal <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o.................... 66<br />

3.4 Conclusiones.................................................................................................................... 70<br />

4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong> .................................... 71<br />

4.1 Calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong>....................................................... 72<br />

4.1.1 Distribución vertical <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o ...................................................... 80<br />

4.2 R<strong>el</strong>ación <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal con las variables <strong>de</strong> operación <strong>de</strong><br />

fertir<strong>riego</strong>......................................................................................................................... 84<br />

4.2.1 Obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> una función paramétrica que r<strong>el</strong>acione <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

dispersión con las variables <strong>de</strong> operación <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong>................................. 85<br />

4.2.2 Validación .............................................................................................................. 88<br />

4.2.2.1 Calibración <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>.................................................................. 89<br />

4.2.2.2 Estimación <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal y validación <strong>de</strong> la<br />

función E * -T * ........................................................................................................90<br />

4.3 Simulación <strong>de</strong> operaciones <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong>................................................................. 95<br />

4.3.1 Resultado <strong>de</strong> las simulaciones ............................................................................. 96<br />

4.3.2 Influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>en</strong> que se realice la aplicación.......................... 101<br />

4.4 Curvas <strong>de</strong> operación <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong>.............................................................................. 103<br />

4.5 Conclusiones.................................................................................................................... 107<br />

5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong>109<br />

5.1 Introducción y objetivos................................................................................................ 109<br />

5.2 Ensayos <strong>de</strong> laboratorio................................................................................................... 112<br />

5.2.1 Descripción <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos.................................................................................. 112<br />

5.3 Resultados........................................................................................................................ 116<br />

5.3.1 Resultados experim<strong>en</strong>tales................................................................................... 116


5.3.2 Dinámica <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia: obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> una función <strong>de</strong> carga<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o........................................................................................................ 119<br />

5.3.3 Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> superficie: casos <strong>de</strong> franja estrecha ..... 124<br />

5.3.3.1 Calibración <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo correspondi<strong>en</strong>te a la franja <strong>de</strong> 0.7 m <strong>de</strong><br />

longitud .................................................................................................... 127<br />

5.4 Conclusiones ................................................................................................................... 129<br />

6. Conclusiones........................................................................................................131<br />

A. Trans<strong>por</strong>te superficial <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco <strong>de</strong> sustancias aplicadas al <strong>agua</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong> ............ 131<br />

B. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sustancias <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la superficie <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

................................................................................................................................................. 132<br />

7. Bibliografía ..........................................................................................................134<br />

Anejos ......................................................................................................................144<br />

Anejo I .....................................................................................................................145<br />

Anejo II....................................................................................................................148<br />

Anejo III ..................................................................................................................153<br />

Lista <strong>de</strong> símbolos.....................................................................................................155<br />

iii


INDICE DE TABLAS<br />

1.1 Superficie regada a cada tipo <strong>de</strong> cultivo................................................................................2<br />

3.1 Fracciones <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>a, limo y arcilla <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>de</strong> la parc<strong>el</strong>a experim<strong>en</strong>tal .......................49<br />

3.2 Características <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> campo ...............................................................................50<br />

3.3 Características geométricas <strong>de</strong> los <strong>surcos</strong>..............................................................................55<br />

3.4 Valores ajustados <strong>de</strong> los parámetros <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong> infiltración y <strong>en</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

aspereza <strong>de</strong> Manning <strong>en</strong> todos los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> campo........................................................56<br />

3.5 Errores r<strong>el</strong>ativos <strong>de</strong> los valores calculados y medidos <strong>de</strong> las curvas <strong>de</strong> avance, y <strong>el</strong><br />

error <strong>de</strong>l balance <strong>de</strong> masa <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo...................................................................................57<br />

3.6 Valores <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración y carga iniciales <strong>en</strong> cada <strong>en</strong>sayo.............................................58<br />

3.7 R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>agua</strong>........................................................................................64<br />

3.8 R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> soluto.....................................................................................65<br />

3.9 Resultado <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> las muestras <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o ....................................................................66<br />

3.10 Uniformidad <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong> soluto ...............................................................................69<br />

4.1 Valores <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal...............................................................79<br />

4.2 Coefici<strong>en</strong>tes ajustados <strong>de</strong> la ecuación 4.3..............................................................................87<br />

4.3 Características <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos utilizados <strong>en</strong> la validación <strong>de</strong> la función E*-T* ...............89<br />

4.4 Parámetros ajustados <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong> infiltración ............................................................89<br />

4.5 Errores <strong>en</strong> la calibración <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> <strong>agua</strong> .................................................................90<br />

4.6 Valores estimados <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal............................................91<br />

4.7 Comparación <strong>de</strong> los valores <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación, experim<strong>en</strong>tal y<br />

calculado....................................................................................................................................94<br />

4.8 Valores estimados <strong>de</strong> E <strong>en</strong> las simulaciones correspondi<strong>en</strong>tes a primer <strong>riego</strong>................97<br />

4.9 Valores estimados <strong>de</strong> E <strong>en</strong> las simulaciones correspondi<strong>en</strong>tes a segundo <strong>riego</strong>.............98<br />

4.10 Ra y UD <strong>en</strong> las simulaciones correspondi<strong>en</strong>tes a primer <strong>riego</strong>........................................99<br />

4.11 Ra y UD <strong>en</strong> las simulaciones correspondi<strong>en</strong>tes a segundo <strong>riego</strong>.....................................100<br />

4.12 Valores <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Dispersión Longitudinal, Ra y UD ........................................106<br />

5.1 Caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada, masa <strong>de</strong> trazador y humedad inicial <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o.....................................115<br />

5.2 Valores ajustados <strong>de</strong> los parámetros <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong> infiltración y <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> aspereza <strong>de</strong> Manning <strong>en</strong> todos los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> laboratorio...........................................116<br />

5.3 Parámetros <strong>de</strong> la función <strong>de</strong> carga ajustada para los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> franja estrecha.............122<br />

iv


INDICE DE FIGURAS<br />

2.1 Tiempos característicos y fases principales <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong>............................. 17<br />

2.2 Malla discreta <strong>de</strong> puntos <strong>de</strong>l dominio <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio y tiempo.................................. 35<br />

3.1 Parc<strong>el</strong>a experim<strong>en</strong>tal ...................................................................................................... 49<br />

3.2 Aforadores situados <strong>en</strong> la cabecera <strong>de</strong> los <strong>surcos</strong>...................................................... 51<br />

3.3 Aforadores situados <strong>en</strong> la cola <strong>de</strong> los <strong>surcos</strong>.............................................................. 52<br />

3.4 Estación <strong>de</strong> medida durante un <strong>en</strong>sayo....................................................................... 52<br />

3.5 Perfilómetro <strong>de</strong> varillas.................................................................................................. 53<br />

3.6 Puntos <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> las estaciones <strong>de</strong> medida <strong>de</strong>l surco....... 54<br />

3.7 Curva <strong>de</strong> avance e hidrograma <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía para los <strong>en</strong>sayos realizados <strong>en</strong><br />

primer <strong>riego</strong> (<strong>en</strong>sayos 1 y 2).......................................................................................... 56<br />

3.8 Curva <strong>de</strong> avance e hidrograma <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía para los <strong>en</strong>sayos realizados <strong>en</strong><br />

segundo <strong>riego</strong> (<strong>en</strong>sayos 3 y 4)....................................................................................... 57<br />

3.9 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración y carga <strong>de</strong> soluto durante <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 1... 59<br />

3.10 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración y carga <strong>de</strong> soluto durante <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 2. 60<br />

3.11 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración y carga <strong>de</strong> soluto durante <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 3. 62<br />

3.12 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración y carga <strong>de</strong> soluto durante <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 4. 63<br />

3.13 Ejemplo <strong>de</strong> la longitud asignada a cada estación <strong>de</strong> muestreo .............................. 65<br />

3.14 Masa r<strong>el</strong>ativa acumulada infiltrada <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 1 ................................................... 67<br />

3.15 Masa r<strong>el</strong>ativa acumulada infiltrada <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 2 ................................................... 67<br />

3.16 Masa r<strong>el</strong>ativa acumulada infiltrada <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 3 ................................................... 68<br />

3.17 Masa r<strong>el</strong>ativa acumulada infiltrada <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 4 ................................................... 68<br />

4.1 Ensayo 1 (primer <strong>riego</strong>), aplicación 2. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada.............................. 72<br />

4.2 Ensayo 1 (primer <strong>riego</strong>), aplicación 3. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada.............................. 73<br />

4.3 Ensayo 2 (primer <strong>riego</strong>), aplicación 1. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada.............................. 74<br />

4.4 Ensayo 2 (primer <strong>riego</strong>), aplicación 2. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada.............................. 74<br />

4.5 Ensayo 2 (primer <strong>riego</strong>), aplicación 3. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada.............................. 75<br />

v


4.6 Ensayo 3 (segundo <strong>riego</strong>), aplicación 1. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada.............................. 76<br />

4.7 Ensayo 3 (segundo <strong>riego</strong>), aplicación 2. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada.............................. 76<br />

4.8 Ensayo 3 (segundo <strong>riego</strong>), aplicación 3. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada.............................. 77<br />

4.9 Ensayo 4 (segundo <strong>riego</strong>), aplicación 1. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada.............................. 78<br />

4.10 Ensayo 4 (segundo <strong>riego</strong>), aplicación 2. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada.............................. 78<br />

4.11 Ensayo 4 (segundo <strong>riego</strong>), aplicación 3. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada.............................. 79<br />

4.12 Distribución vertical <strong>de</strong>l soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer <strong>en</strong>sayo ........................... 81<br />

4.13 Distribución vertical <strong>de</strong>l soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo <strong>en</strong>sayo ........................ 81<br />

4.14 Distribución vertical <strong>de</strong>l soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong> tercer <strong>en</strong>sayo............................. 82<br />

4.15 Distribución vertical <strong>de</strong>l soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuarto <strong>en</strong>sayo............................ 83<br />

4.16 Valores <strong>de</strong> E calibrados fr<strong>en</strong>te al tiempo <strong>de</strong> aplicación. Ensayos 1 y 3, primer<br />

y segundo <strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer grupo <strong>de</strong> <strong>surcos</strong>; <strong>en</strong>sayos 2 y 4, primer y segundo<br />

<strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo grupo <strong>de</strong> <strong>surcos</strong> ........................................................................... 85<br />

4.17 Evolución tem<strong>por</strong>al a lo largo <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> <strong>de</strong> la v<strong>el</strong>ocidad media superficial <strong>de</strong>l<br />

<strong>agua</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco para los <strong>en</strong>sayos 1 y 2 (primer <strong>riego</strong>), y 3 y 4 (segundo <strong>riego</strong>).... 87<br />

4.18 Función paramétrica adim<strong>en</strong>sional que r<strong>el</strong>aciona <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión<br />

longitudinal efectivo <strong>en</strong> un <strong>riego</strong> con <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l fertilizante ...... 88<br />

4.19 Tiempos <strong>de</strong> avance e hidrogramas <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía, experim<strong>en</strong>tales y calculados. 90<br />

4.20 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto experim<strong>en</strong>tal y calculada. Ensayo 0.1, aplicación<br />

1 ........................................................................................................................................ 91<br />

4.21 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto experim<strong>en</strong>tal y calculada. Ensayo 0.1, aplicación<br />

2 ........................................................................................................................................ 92<br />

4.22 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto experim<strong>en</strong>tal y calculada. Ensayo 0.2, aplicación<br />

1 ........................................................................................................................................ 92<br />

4.23 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto experim<strong>en</strong>tal y calculada. Ensayo 0.2, aplicación<br />

2 ........................................................................................................................................ 93<br />

4.24 Influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación............................. 102<br />

4.25 Influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>en</strong> la uniformidad <strong>de</strong> distribución .......................... 102<br />

vi


4.26 Curva <strong>de</strong> operación <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong> <strong>en</strong> primer <strong>riego</strong>.................................................. 103<br />

4.27 Curva <strong>de</strong> operación <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong> <strong>en</strong> segundo <strong>riego</strong>............................................... 104<br />

4.28 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> fertilizante <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>agua</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong> a lo<br />

largo <strong>de</strong>l surco................................................................................................................. 105<br />

4.29 Distribución longitudinal final <strong>de</strong> fertilizante <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o....................................... 105<br />

4.30 Distribución vertical final <strong>de</strong> fertilizante <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o ............................................... 105<br />

5.1 Canal <strong>de</strong> laboratorio ....................................................................................................... 112<br />

5.2 Preparación y recogida <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> campo................................................................ 113<br />

5.3 Canal r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o y estructura <strong>de</strong> remanso <strong>en</strong> <strong>el</strong> extremo <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong><br />

<strong>agua</strong> <strong>en</strong> la cabecera......................................................................................................... 114<br />

5.4 Tiempo <strong>de</strong> avance medido y tiempos calculados <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos............................. 116<br />

5.5 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> los números <strong>de</strong> Reynolds y Frou<strong>de</strong>.................................... 117<br />

5.6 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos 1 y 2 (est. 2 sobre la franja; est. 1<br />

y est. 3 <strong>agua</strong>s arriba y <strong>agua</strong>s abajo, respectivam<strong>en</strong>te) ................................................ 117<br />

5.7 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos 3 y 4 (est. 2 sobre la franja; est. 1<br />

y est. 3 <strong>agua</strong>s arriba y <strong>agua</strong>s abajo, respectivam<strong>en</strong>te) ................................................ 118<br />

5.8 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos 5 y 6 (est. 2 sobre la franja; est. 1<br />

y est. 3 <strong>agua</strong>s arriba y <strong>agua</strong>s abajo, respectivam<strong>en</strong>te) ................................................ 118<br />

5.9 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 7 (est. 2 sobre la franja; est. 1 y est.<br />

3 <strong>agua</strong>s arriba y <strong>agua</strong>s abajo, respectivam<strong>en</strong>te) .......................................................... 118<br />

5.10 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la carga <strong>de</strong> soluto y <strong>el</strong> caudal <strong>en</strong> la sección don<strong>de</strong> se<br />

situó <strong>el</strong> trazador <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos 1 y 2 respectivam<strong>en</strong>te............................................. 120<br />

5.11 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la carga <strong>de</strong> soluto y <strong>el</strong> caudal <strong>en</strong> la sección don<strong>de</strong> se<br />

situó <strong>el</strong> trazador <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos 3 y 4 respectivam<strong>en</strong>te............................................. 120<br />

5.12 Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la carga <strong>de</strong> soluto y <strong>el</strong> caudal <strong>en</strong> la sección don<strong>de</strong> se<br />

situó <strong>el</strong> trazador <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos 5 y 6 respectivam<strong>en</strong>te............................................. 121<br />

5.13 V<strong>el</strong>ocidad media <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> y caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada fr<strong>en</strong>te a fr<strong>en</strong>te a β y W0................ 122<br />

5.14 Función <strong>de</strong> carga experim<strong>en</strong>tal (puntos) y ajustada (línea)..................................... 123<br />

5.15 Ampliación <strong>de</strong> la figura 80 correspondi<strong>en</strong>te a los 50 primeros segundos............ 123<br />

5.16 Estaciones 2 y 3 <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 1 respectivam<strong>en</strong>te. Los símbolos repres<strong>en</strong>tan los<br />

datos experim<strong>en</strong>tales y la línea <strong>el</strong> resultado obt<strong>en</strong>ido con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo..................... 124<br />

5.17 Estaciones 2 y 3 <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 2 respectivam<strong>en</strong>te. Los símbolos repres<strong>en</strong>tan los<br />

datos experim<strong>en</strong>tales y la línea <strong>el</strong> resultado obt<strong>en</strong>ido con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo..................... 125<br />

vii


5.18 Estaciones 2 y 3 <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 3 respectivam<strong>en</strong>te. Los símbolos repres<strong>en</strong>tan los<br />

datos experim<strong>en</strong>tales y la línea <strong>el</strong> resultado obt<strong>en</strong>ido con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo..................... 125<br />

5.19 Estaciones 2 y 3 <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 4 respectivam<strong>en</strong>te. Los símbolos repres<strong>en</strong>tan los<br />

datos experim<strong>en</strong>tales y la línea <strong>el</strong> resultado obt<strong>en</strong>ido con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo..................... 125<br />

5.20 Estaciones 2 y 3 <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 5 respectivam<strong>en</strong>te. Los símbolos repres<strong>en</strong>tan los<br />

datos experim<strong>en</strong>tales y la línea <strong>el</strong> resultado obt<strong>en</strong>ido con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo..................... 126<br />

5.21 Estaciones 2 y 3 <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 6 respectivam<strong>en</strong>te. Los símbolos repres<strong>en</strong>tan los<br />

datos experim<strong>en</strong>tales y la línea <strong>el</strong> resultado obt<strong>en</strong>ido con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo..................... 126<br />

5.22 Estaciones 2 y 3 <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 7 respectivam<strong>en</strong>te........................................................ 128<br />

viii


1. Introducción<br />

y objetivos<br />

El aum<strong>en</strong>to creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la superficie cultivada <strong>en</strong> regadío <strong>en</strong> los últimos 50 años<br />

contribuye a que <strong>el</strong> <strong>agua</strong> sea un recurso cada vez más escaso. Esta escasez se ac<strong>en</strong>túa con la<br />

frecu<strong>en</strong>te inefici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> <strong>riego</strong>, lo que provoca conflictos <strong>en</strong>tre los distintos<br />

grupos <strong>de</strong>mandantes <strong>de</strong> <strong>agua</strong>. Las malas perspectivas <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar los recursos hidráulicos y<br />

la preocupación <strong>por</strong> la preservación <strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong> las <strong>agua</strong>s hac<strong>en</strong> necesario mejorar <strong>el</strong><br />

uso <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong>.<br />

El Ministerio <strong>de</strong> Agricultura, Pesca y Alim<strong>en</strong>tación ha <strong>el</strong>aborado un análisis <strong>de</strong> los<br />

regadíos españoles durante <strong>el</strong> periodo 2002/2006, basado <strong>en</strong> los resultados <strong>de</strong> la Encuesta<br />

<strong>de</strong> Superficies y R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Cultivos (ESYRCE) (MAPA, 2006), <strong>en</strong> la que se ha<br />

v<strong>en</strong>ido recogi<strong>en</strong>do anualm<strong>en</strong>te información sobre los sistemas <strong>de</strong> <strong>riego</strong> ligados a parc<strong>el</strong>as y<br />

a los cultivos que las ocupan.<br />

D<strong>el</strong> total <strong>de</strong> la superficie <strong>de</strong> regadío <strong>en</strong> España, que asci<strong>en</strong><strong>de</strong> a 3.3 Mha, <strong>el</strong> <strong>riego</strong><br />

localizado se utiliza <strong>en</strong> <strong>el</strong> 41.6 % <strong>de</strong> la superficie, concretam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 1.381.835 hectáreas,<br />

fr<strong>en</strong>te al <strong>riego</strong> <strong>por</strong> gravedad, que supone un 35 % <strong>de</strong>l total. Ambos sistemas supon<strong>en</strong> <strong>el</strong> 76<br />

% <strong>de</strong> los regadíos, situándose <strong>en</strong> posiciones inferiores <strong>el</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> aspersión, utilizado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

23.4 % <strong>de</strong> la superficie.<br />

1


1. Introducción y objetivos<br />

De acuerdo con <strong>el</strong> análisis sectorial, <strong>de</strong>staca <strong>el</strong> predominio <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> localizado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

olivar y <strong>el</strong> viñedo, <strong>por</strong> <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l 85 %, seguido <strong>por</strong> los frutales y los cítricos, con más <strong>de</strong>l<br />

60 %. Los datos recogidos <strong>de</strong>muestran también que la mitad <strong>de</strong> la superficie <strong>de</strong> hortalizas,<br />

incluidas las <strong>de</strong> inverna<strong>de</strong>ro, se riega con estos sistemas más mo<strong>de</strong>rnos, realizándose <strong>el</strong><br />

resto <strong>por</strong> gravedad y aspersión, empleándose también este último sistema <strong>de</strong> <strong>riego</strong> para la<br />

mitad <strong>de</strong> la superficie <strong>de</strong>dicada a tubérculos y cultivos industriales, como la remolacha, <strong>el</strong><br />

girasol o <strong>el</strong> algodón. Sólo los cereales y las plantas forrajeras son cultivos <strong>en</strong> los que se<br />

utiliza principalm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> gravedad, <strong>en</strong> prácticam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 60 % <strong>de</strong> su superficie. En<br />

la tabla 1.1 se pres<strong>en</strong>ta la superficie total regada y la correspondi<strong>en</strong>te a <strong>riego</strong> <strong>por</strong> gravedad<br />

para cada tipo <strong>de</strong> cultivo.<br />

2<br />

Cultivo<br />

Tabla 1.1. Superficie regada asociada a cada tipo <strong>de</strong> cultivo.<br />

Superficie total<br />

(Mha)<br />

Superficie regada<br />

(%)<br />

Superficie regada<br />

<strong>por</strong> gravedad (%)<br />

Cereales 6.56 26.7 58.7<br />

Cítricos 0.32 9.3 28.6<br />

Forrajeras 0.86 8.5 59.3<br />

Frutales 1.05 7.6 32.7<br />

Hortalizas 0.23 6.2 20.3<br />

Industriales 0.78 6.1 30.0<br />

Leguminosas grano 0.27 0.7 23.7<br />

Olivar 2.48 16.7 7.2<br />

Tubérculos 0.06 1.4 18.5<br />

Viñedo 1.13 9.6 4.0<br />

Aunque la evolución <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> <strong>riego</strong> ti<strong>en</strong><strong>de</strong> hacia <strong>el</strong> <strong>riego</strong> localizado,<br />

actualm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 35 % <strong>de</strong> la superficie total regada <strong>en</strong> España utiliza <strong>el</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> superficie,<br />

que se caracteriza <strong>por</strong>que <strong>el</strong> <strong>agua</strong> se distribuye <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo a la vez que se va infiltrando, lo<br />

que hace que distintos puntos <strong>de</strong>l campo estén cubiertos <strong>de</strong> <strong>agua</strong> durante distintos tiempos;<br />

esta particularidad complica <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong>l sistema y, <strong>por</strong> tanto, que <strong>el</strong> resultado final sea <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>seado, especialm<strong>en</strong>te cuando la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> infiltración es alta, <strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o no está bi<strong>en</strong><br />

explanado o <strong>el</strong> manejo no es a<strong>de</strong>cuado. Por tanto, es muy im<strong>por</strong>tante que <strong>el</strong> diseño sea


1. Introducción y objetivos<br />

bu<strong>en</strong>o y evite pérdidas im<strong>por</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, tanto <strong>por</strong> escorr<strong>en</strong>tía como <strong>por</strong> filtración<br />

profunda.<br />

El diseño, evaluación y simulación <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> superficie radica <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> infiltración <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o y <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>agua</strong><br />

sobre <strong>el</strong> mismo. La variación espacial (y tem<strong>por</strong>al) <strong>de</strong> la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> infiltración hace que<br />

<strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> estos sistemas sea especialm<strong>en</strong>te complejo.<br />

Exist<strong>en</strong> varios tipos <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> superficie:<br />

1. Riego <strong>por</strong> inundación: consiste <strong>en</strong> hacer discurrir <strong>el</strong> <strong>agua</strong> <strong>por</strong> <strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o, y<br />

según <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o, su niv<strong>el</strong>ación y cultivo, la infiltración varía <strong>de</strong> una forma<br />

u otra. La forma <strong>de</strong> la superficie a regar, <strong>el</strong> tablar, es g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te rectangular, y<br />

su tamaño su<strong>el</strong>e variar <strong>en</strong>tre 0.3 y 0.7 ha. Se caracteriza <strong>por</strong>que la parc<strong>el</strong>a <strong>de</strong>be<br />

estar perfectam<strong>en</strong>te niv<strong>el</strong>ada y <strong>el</strong> <strong>agua</strong> avanza <strong>de</strong>bido a su propia inercia.<br />

2. Riego <strong>por</strong> escorr<strong>en</strong>tía <strong>en</strong> tablar: se caracteriza <strong>por</strong> una p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> tablar.<br />

Pue<strong>de</strong>n ser libres o cerrados, según esté abierta o cerrada la cola <strong>de</strong>l tablar.<br />

3. Riego <strong>por</strong> <strong>surcos</strong>: este tipo se caracteriza <strong>por</strong>que la superficie <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o está<br />

ondulada formando canales a lo largo <strong>de</strong> los que circula <strong>el</strong> <strong>agua</strong> <strong>de</strong> forma<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. La correcta explanación es muy im<strong>por</strong>tante para que <strong>el</strong> <strong>agua</strong><br />

corra sin dificultad, sin <strong>en</strong>contrar obstáculos <strong>en</strong> su recorrido, pero sin causar<br />

erosión.<br />

La aplicación <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes al cultivo con <strong>el</strong> <strong>agua</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong>, “fertir<strong>riego</strong>”, es un<br />

método <strong>de</strong> fertilización efici<strong>en</strong>te y económico, que a<strong>de</strong>más reduce <strong>el</strong> gasto <strong>en</strong>ergético, <strong>el</strong><br />

número <strong>de</strong> labores agrícolas, la compactación <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o, y evita los inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l uso<br />

<strong>de</strong> maquinaria cuando <strong>el</strong> cultivo está establecido (Abbasi et al., 2003b). Su práctica implica<br />

que la efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la fertilización <strong>de</strong>p<strong>en</strong>da <strong>en</strong> gran medida <strong>de</strong> las variables <strong>de</strong>l <strong>riego</strong>. Así,<br />

<strong>por</strong> ejemplo, la efici<strong>en</strong>cia global <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> alcanza valores altos <strong>en</strong> <strong>riego</strong> localizado,<br />

tanto <strong>en</strong> RENDIMIENTO como <strong>en</strong> UNIFORMIDAD <strong>de</strong> DISTRIBUCIÓN, dadas su<br />

escorr<strong>en</strong>tía nula y la <strong>el</strong>evada <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> puntos <strong>de</strong> aplicación. En <strong>el</strong> otro extremo, <strong>en</strong> los<br />

3


1. Introducción y objetivos<br />

sistemas <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> gravedad esta efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> las condiciones <strong>de</strong><br />

<strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, las cuales quedan <strong>de</strong>terminadas, <strong>por</strong> una parte,<br />

<strong>por</strong> las características y <strong>el</strong> estado <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> y <strong>por</strong> <strong>el</strong> manejo que se<br />

haga <strong>de</strong> este, y <strong>por</strong> otra, <strong>por</strong> lo que se podrían <strong>de</strong>nominar los aspectos tem<strong>por</strong>ales <strong>de</strong> la<br />

aplicación <strong>de</strong>l fertilizante: mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l inicio <strong>de</strong> esta, su duración y <strong>el</strong> número <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> <strong>en</strong><br />

que se lleve a cabo. Esta efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista agrícola conlleva asimismo una<br />

a<strong>de</strong>cuada gestión <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista ambi<strong>en</strong>tal, pues las pérdidas <strong>de</strong> <strong>agua</strong> con<br />

nutri<strong>en</strong>tes <strong>por</strong> escorr<strong>en</strong>tía o filtración profunda acarrean un gran riesgo <strong>de</strong> contaminación<br />

<strong>de</strong> <strong>agua</strong>s superficiales y subterráneas.<br />

Por tanto, es interesante <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> esta práctica <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> superficie <strong>de</strong>bido<br />

a la gran s<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong> la uniformidad <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong>l <strong>agua</strong>, y <strong>de</strong>l fertilizante, a las<br />

variables <strong>de</strong>l manejo <strong>en</strong> estos sistemas (Boldt et al., 1994; Abbasi et al., 2003a). Pero también<br />

hay que <strong>de</strong>stacar que estos sistemas <strong>de</strong> <strong>riego</strong> son la única alternativa exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> numerosas<br />

regiones <strong>de</strong>l mundo, <strong>en</strong>contrándose <strong>en</strong> la bibliografía trabajos que evalúan estos sistemas<br />

<strong>en</strong> las zonas regables <strong>de</strong> China, concretam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> noroeste <strong>de</strong>l país (Kang et al., 2000),<br />

Uzbekistán (Horst et al., 2005; Ibragimov et al., 2007), Pakistán (Latif et al., 2004), Irán<br />

(Sepaskhah et al., 2002; Rasoulza<strong>de</strong>h et al., 2003), Turquía (Akkuzu et al., 2007), si<strong>en</strong>do<br />

también muy utilizado <strong>en</strong> países con un gran <strong>de</strong>sarrollo tecnológico como son EE.UU.<br />

(Playán et al., 2004; Zerihun et al., 2005a), Australia (Esfandiari et al., 2001; Khatri et al.,<br />

2006) y Francia (Taconet et al., 2006), <strong>en</strong>tre otros. Por todo <strong>el</strong>lo se justifica <strong>el</strong> interés <strong>en</strong><br />

profundizar <strong>en</strong> <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>los aspectos <strong>de</strong> su manejo que optimic<strong>en</strong> su<br />

gestión y permitan establecer pautas <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong> efici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l<br />

cultivo, <strong>de</strong> los recursos y <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> las modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> gravedad, <strong>el</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong> necesita<br />

normalm<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>os cantidad <strong>de</strong> <strong>agua</strong> para regar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te la misma superficie que <strong>el</strong><br />

<strong>riego</strong> <strong>por</strong> inundación o <strong>por</strong> escorr<strong>en</strong>tía <strong>en</strong> tablar, <strong>por</strong> lo que las pérdidas <strong>por</strong> filtración<br />

profunda o escorr<strong>en</strong>tía son m<strong>en</strong>ores. A<strong>de</strong>más, evita la aparición <strong>de</strong> posibles <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> cultivos como <strong>el</strong> maíz, <strong>el</strong> algodón, la remolacha, <strong>el</strong> m<strong>el</strong>ón, <strong>el</strong> tomate, <strong>el</strong> naranjo o<br />

limonero, <strong>en</strong>tre otros, al no existir contacto directo <strong>agua</strong>-planta (parte aérea). Estas<br />

4


1. Introducción y objetivos<br />

características hac<strong>en</strong> <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong> un sistema g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te más efici<strong>en</strong>te y a<strong>de</strong>cuado<br />

<strong>en</strong>tre los sistemas <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> superficie.<br />

1.1. Descripción <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong><br />

La práctica <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> se pue<strong>de</strong> realizar <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes formas <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que se aplica fertilizante al <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y la duración <strong>de</strong> esta aplicación,<br />

buscando siempre como objetivo final obt<strong>en</strong>er la mejor efici<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida <strong>de</strong> modo<br />

global. Uno <strong>de</strong> los factores fundam<strong>en</strong>tales para que se produzcan bu<strong>en</strong>os resultados es que<br />

la mezcla que se produzca <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>el</strong> fertilizante sea completa; así todo lo<br />

que se infiltre cont<strong>en</strong>drá nutri<strong>en</strong>tes que quedarán a disposición <strong>de</strong>l cultivo. Cuando la<br />

r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> mezcla <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> fertilizante y <strong>el</strong> <strong>agua</strong> sea constante durante <strong>el</strong> <strong>riego</strong>, la<br />

uniformidad <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l fertilizante será la misma que la <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> (Playán y Faci,<br />

1997a) obt<strong>en</strong>iéndose así los mismos resultados <strong>en</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>riego</strong> y fertilización, con lo<br />

que <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> la fertirrigación resulta más s<strong>en</strong>cillo, al ir compaginados a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te<br />

ambos movimi<strong>en</strong>tos. Pero cuando la aplicación <strong>de</strong> fertilizante se realiza <strong>de</strong> forma puntual, o<br />

durante un intervalo <strong>de</strong> tiempo m<strong>en</strong>or que <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong>l <strong>riego</strong>, la uniformidad <strong>de</strong>l<br />

fertilizante será mayor, m<strong>en</strong>or o igual que la <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> <strong>por</strong> lo que <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> la<br />

fertirrigación será más difícil.<br />

Normalm<strong>en</strong>te la aplicación <strong>de</strong> fertilizante se realiza <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> solución<br />

conc<strong>en</strong>trada, aplicándolo al <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> durante un tiempo <strong>de</strong>terminado; <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

aplicación pue<strong>de</strong> influir consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> mezcla que se producirá <strong>en</strong>tre la<br />

solución conc<strong>en</strong>trada y <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>por</strong> ejemplo <strong>de</strong> si se realiza al<br />

comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> o cuando se han alcanzado condiciones perman<strong>en</strong>tes. Este trabajo<br />

pret<strong>en</strong><strong>de</strong> incidir, <strong>en</strong>tre otros aspectos, <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to óptimo <strong>de</strong> la aplicación.<br />

Los primeros <strong>en</strong>sayos experim<strong>en</strong>tales dirigidos a estudiar <strong>el</strong> fertir<strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong><br />

superficie utilizaron fertilizante <strong>en</strong> estado sólido, aplicándolo directam<strong>en</strong>te al <strong>flujo</strong><br />

superficial; <strong>el</strong> resultado obt<strong>en</strong>ido fue bastante negativo <strong>por</strong> una baja uniformidad <strong>de</strong><br />

distribución final <strong>de</strong> fertilizante <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o (Playán y Faci, 1997b). Posteriorm<strong>en</strong>te se utilizó<br />

5


1. Introducción y objetivos<br />

fertilizante disu<strong>el</strong>to previam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>agua</strong>, facilitando la mezcla fertilizante-<strong>agua</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong>,<br />

obt<strong>en</strong>iéndose mejores resultados pero sin solucionar todos los problemas ya que, <strong>por</strong> un<br />

lado, si la uniformidad <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> es baja también lo es la <strong>de</strong>l fertilizante, y <strong>por</strong><br />

otro, cuando se produzcan pérdidas <strong>por</strong> escorr<strong>en</strong>tía, se per<strong>de</strong>rá fertilizante (Playán y Faci,<br />

1997a).<br />

El manejo <strong>de</strong> estos sistemas con <strong>el</strong> acoplami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> fertilizante no es s<strong>en</strong>cillo ya<br />

que, aunque la uniformidad <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> sea a<strong>de</strong>cuada, si <strong>el</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

aplicación es bajo y se produc<strong>en</strong> pérdidas <strong>por</strong> escorr<strong>en</strong>tía al final <strong>de</strong>l surco, se producirán<br />

pérdidas <strong>de</strong> fertilizante, con la consecu<strong>en</strong>te pérdida económica y posible contaminación<br />

<strong>agua</strong>s abajo. Se pue<strong>de</strong> producir <strong>el</strong> caso contrario: que existi<strong>en</strong>do un bu<strong>en</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

aplicación existan pérdidas <strong>por</strong> filtración profunda con la consecu<strong>en</strong>te salida <strong>de</strong> fertilizante,<br />

favoreciéndose la contaminación <strong>de</strong> acuíferos. Una a<strong>de</strong>cuada programación <strong>de</strong>be<br />

contemplar, <strong>por</strong> tanto, ambas efici<strong>en</strong>cias (Eis<strong>en</strong>hauer et al., 1991).<br />

Los índices que evalúan <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> la fertirrigación son los mismos que se<br />

utilizan <strong>en</strong> <strong>riego</strong>, así se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir <strong>el</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> fertilizante como la<br />

difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre la cantidad a<strong>por</strong>tada al sistema y la que lo abandona (ec. 1.1). La<br />

uniformidad <strong>de</strong> distribución, adoptando la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Merriam y K<strong>el</strong>ler (1978), es la<br />

r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre la aplicación media <strong>de</strong> fertilizante <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>or cuarto <strong>de</strong> la parc<strong>el</strong>a y la<br />

aplicación media total aplicada (ec. 1.2). Un bu<strong>en</strong> resultado <strong>en</strong> la fertirrigación <strong>de</strong>be<br />

consi<strong>de</strong>rar ambos índices tanto para <strong>el</strong> <strong>agua</strong> como para <strong>el</strong> fertilizante, lo que implica un<br />

bu<strong>en</strong> diseño y manejo. Ambas <strong>de</strong>finiciones se expresan como:<br />

6<br />

Ra fert<br />

Me − Ms<br />

= 100<br />

(1.1)<br />

Me<br />

M 25<br />

UD = 100<br />

(1.2)<br />

fert<br />

M t<br />

don<strong>de</strong> Me y Ms repres<strong>en</strong>tan la masa <strong>de</strong> fertilizante <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y <strong>de</strong> salida <strong>de</strong> la zona<br />

radicular, respectivam<strong>en</strong>te. M 25 y M t , la masa media <strong>de</strong> fertilizante infiltrada <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuarto<br />

<strong>de</strong>l surco don<strong>de</strong> la infiltración <strong>de</strong> fertilizante es m<strong>en</strong>or y la masa media infiltrada <strong>en</strong> todo <strong>el</strong>


1. Introducción y objetivos<br />

surco, respectivam<strong>en</strong>te. Sabillón y Merkley (2004) utilizan <strong>en</strong> su trabajo como función a<br />

maximizar <strong>el</strong> producto <strong>de</strong> Rafert (<strong>en</strong> tanto <strong>por</strong> uno), y un coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> uniformidad<br />

equival<strong>en</strong>te al coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Christians<strong>en</strong>, <strong>de</strong>sarrollado para cuantificar la uniformidad <strong>de</strong><br />

aplicación <strong>de</strong>l <strong>agua</strong>, expresado también <strong>en</strong> tanto <strong>por</strong> uno. Este coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> uniformidad<br />

no distingue las zonas más <strong>de</strong>sfavorables <strong>de</strong>l surco (Zerihun et al., 2003), ya que<br />

pro<strong>por</strong>ciona la <strong>de</strong>sviación media <strong>de</strong> la distribución con respecto a la uniformidad <strong>de</strong><br />

distribución media, <strong>por</strong> lo tanto <strong>en</strong> este trabajo se ha escogido la propuesta <strong>de</strong> Merriam y<br />

K<strong>el</strong>ler para evaluar la Uniformidad <strong>de</strong> Distribución.<br />

1.2. Trans<strong>por</strong>te <strong>de</strong>l fertilizante <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong><br />

superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

El <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong>l fertilizante <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> está condicionado <strong>por</strong> los procesos<br />

<strong>de</strong> advección y dispersión, que a su vez <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> las condiciones <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> superficial<br />

(que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> infiltración) y <strong>de</strong> las características <strong>de</strong> la aplicación. Cuando<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> domina la advección, <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las partículas <strong>de</strong> fertilizante queda<br />

sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>scrito <strong>por</strong> <strong>el</strong> campo medio <strong>de</strong> v<strong>el</strong>ocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, y <strong>el</strong> grado <strong>de</strong><br />

mezcla durante su avance experim<strong>en</strong>ta poca variación con respecto a su valor inicial <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

punto <strong>de</strong> aplicación. Cuando <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> está dominado <strong>por</strong> los procesos difusivos, se<br />

favorece la mezcla <strong>agua</strong>-fertilizante a lo largo <strong>de</strong>l surco y <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to neto <strong>de</strong> las<br />

partículas <strong>de</strong> fertilizante no se pue<strong>de</strong> explicar sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> valor medio <strong>de</strong><br />

v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>; estas condiciones se produc<strong>en</strong> cuando <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> ti<strong>en</strong>e carácter<br />

transitorio que pot<strong>en</strong>cia la difusión turbul<strong>en</strong>ta, ya que la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>en</strong> un punto<br />

sufre unas fluctuaciones aleatorias y las partículas fluidas sigu<strong>en</strong> trayectorias irregulares<br />

(Rutherford, 1994).<br />

El estado inicial <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o condiciona directam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> que se dará <strong>en</strong><br />

superficie; así, <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> circulante sobre un su<strong>el</strong>o recién labrado y seco obe<strong>de</strong>cerá a una<br />

infiltración alta que necesitará más tiempo para estabilizarse que cuando <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o pres<strong>en</strong>ta<br />

una mayor humedad inicial, o haya recibido <strong>agua</strong> previam<strong>en</strong>te y t<strong>en</strong>ga un lecho más<br />

consolidado. Este último alcanzará antes las condiciones <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> perman<strong>en</strong>te con una<br />

7


1. Introducción y objetivos<br />

v<strong>el</strong>ocidad superficial media mayor y, <strong>por</strong> tanto, t<strong>en</strong>drá un carácter más advectivo <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

proceso <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> (Chapra, 1997).<br />

Todo esto influye <strong>en</strong> <strong>el</strong> resultado final <strong>de</strong> la fertirrigación, tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> aplicación, que será mayor <strong>en</strong> los casos <strong>de</strong> mayor infiltración, como <strong>en</strong> la uniformidad<br />

<strong>de</strong> distribución <strong>de</strong>l fertilizante <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o, que se verá favorecida <strong>por</strong> los <strong>flujo</strong>s más<br />

uniformes. Por eso es im<strong>por</strong>tante, <strong>en</strong> cada caso, realizar la aplicación <strong>de</strong>l fertilizante cuando<br />

las condiciones <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> favorezcan los valores a<strong>de</strong>cuados finales tanto <strong>de</strong>l<br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to como <strong>de</strong> la uniformidad <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong>.<br />

1.3. Mo<strong>de</strong>lado <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong><br />

Diversos autores han estudiado y mo<strong>de</strong>lado la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong>; <strong>en</strong>tre los<br />

primeros se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran trabajos como <strong>el</strong> <strong>de</strong> Boldt et al. (1994), que <strong>de</strong>sarrolló <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo<br />

SIFUM (Surge Irrigation Fertigation Uniformity Mo<strong>de</strong>l) <strong>de</strong> simulación <strong>de</strong> la distribución,<br />

uniformidad y pérdidas <strong>por</strong> escorr<strong>en</strong>tía superficial <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> pulsos<br />

<strong>en</strong> <strong>surcos</strong>. Este mo<strong>de</strong>lo no resu<strong>el</strong>ve la ecuación <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong>; utiliza las salidas <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo<br />

<strong>de</strong> simulación <strong>de</strong> circulación <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> <strong>surcos</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong> SIRMOD (Walker, 1993) y, con los<br />

valores <strong>de</strong> infiltración, estima la cantidad <strong>de</strong> fertilizante que se infiltra <strong>en</strong> cada punto. El<br />

mo<strong>de</strong>lo es puram<strong>en</strong>te advectivo y asume un movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l soluto <strong>de</strong> tipo pistón.<br />

García-Navarro et al. (2000) mo<strong>de</strong>laron <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong><br />

superficie resolvi<strong>en</strong>do las ecuaciones <strong>de</strong> Saint V<strong>en</strong>ant que <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y la<br />

ecuación <strong>de</strong> advección-dispersión para <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> soluto utilizando <strong>el</strong> esquema<br />

numérico <strong>de</strong> MacCormack. Calibraron y validaron su mo<strong>de</strong>lo 1D con los datos<br />

experim<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos realizados previam<strong>en</strong>te <strong>por</strong> Playán y Faci (1997b) <strong>en</strong> <strong>riego</strong> <strong>en</strong><br />

tablar. En su trabajo comparan dos tipos <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los, advección pura y adveccióndispersión;<br />

calibran <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>flujo</strong><br />

perman<strong>en</strong>te, con lecho impermeable, y lo validan con los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> lecho<br />

permeable, adoptando un valor constante <strong>de</strong> este coefici<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todos los casos. Los<br />

resultados obt<strong>en</strong>idos con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> advección-dispersión mejoraron los<br />

8


1. Introducción y objetivos<br />

correspondi<strong>en</strong>tes al supuesto <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> advectivo, <strong>por</strong> lo que evi<strong>de</strong>nciaron la<br />

im<strong>por</strong>tancia <strong>de</strong>l efecto <strong>de</strong> la dispersión <strong>en</strong> estas condiciones <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong>.<br />

Abbasi et al. (2003b) pres<strong>en</strong>taron un trabajo <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>de</strong>sarrollaron un mo<strong>de</strong>lo 1D<br />

advección-dispersión (utilizando <strong>el</strong> método numérico <strong>de</strong> Crank-Nicholson) para evaluar la<br />

uniformidad <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong>l soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o. Estimaron <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión<br />

longitudinal a partir <strong>de</strong>l producto <strong>de</strong> la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>en</strong> cada punto y la dispersividad<br />

longitudinal, Dl (m), con un ajuste previo <strong>de</strong> este parámetro resultante <strong>en</strong> Dl =1 m, que<br />

produjo un intervalo <strong>de</strong> variación <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal <strong>en</strong>tre 4.10 -8 y<br />

0.00745 m 2 s -1 . Estos autores simularon varios casos <strong>de</strong> los que poseían resultados<br />

experim<strong>en</strong>tales (Abbasi et al., 2003a): <strong>el</strong> primero con <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> salida libre al final <strong>de</strong>l surco y<br />

la aplicación <strong>de</strong> fertilizante durante toda la duración <strong>de</strong>l <strong>riego</strong>; y <strong>el</strong> segundo con <strong>surcos</strong><br />

bloqueados al final, <strong>por</strong> lo que no existían pérdidas <strong>por</strong> escorr<strong>en</strong>tía, con aplicaciones <strong>de</strong><br />

soluto durante todo <strong>el</strong> <strong>riego</strong>, sólo durante la primera mitad <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> y sólo durante la<br />

segunda mitad <strong>de</strong>l <strong>riego</strong>. Los mejores resultados <strong>de</strong> uniformidad <strong>de</strong> distribución, tanto<br />

experim<strong>en</strong>tales como calculados, los obtuvieron cuando los <strong>surcos</strong> estaban bloqueados <strong>en</strong><br />

cola y la aplicación <strong>de</strong> fertilizante se realizaba durante todo <strong>el</strong> <strong>riego</strong> o durante la segunda<br />

mitad <strong>de</strong>l <strong>riego</strong>.<br />

El trabajo pres<strong>en</strong>tado <strong>por</strong> Sabillón y Merkley (2004) <strong>de</strong>sarrolla un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

<strong>trans<strong>por</strong>te</strong> advectivo, con <strong>el</strong> que los autores evaluaban la efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> aplicación y<br />

uniformidad <strong>de</strong> distribución. Los resultados <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo los compararon con dos conjuntos<br />

<strong>de</strong> datos <strong>de</strong> campo y con resultados simulados con <strong>el</strong> programa SIRMOD II (Walker,<br />

2002). Los mejores resultados los obtuvieron con aplicaciones <strong>de</strong>l fertilizante <strong>en</strong> un<br />

intervalo corto <strong>de</strong> tiempo y con alta conc<strong>en</strong>tración. Concluyeron que <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to óptimo<br />

<strong>en</strong> que se ha <strong>de</strong> realizar la aplicación <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> las condiciones <strong>de</strong> infiltración, así, si la<br />

infiltración se produce l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>be aplicar <strong>el</strong> fertilizante cuando <strong>el</strong> fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> avance<br />

<strong>de</strong>l <strong>agua</strong> ha recorrido <strong>el</strong> 85-90% <strong>de</strong> la longitud total <strong>de</strong>l surco, pero si la infiltración inicial<br />

es alta se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta la p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o, <strong>de</strong> modo que para p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes muy<br />

pequeñas <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> inicio <strong>de</strong> la aplicación <strong>de</strong>be ser alto con respecto al tiempo <strong>de</strong><br />

avance, este tiempo va <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>do con <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, <strong>por</strong> lo que resulta<br />

difícil establecer una línea g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> actuación.<br />

9


1. Introducción y objetivos<br />

Zerihun et al. (2005a; 2005b) fueron más allá y <strong>de</strong>sarrollaron y comprobaron un<br />

mo<strong>de</strong>lo que acopla <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> superficie y <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o. El <strong>trans<strong>por</strong>te</strong><br />

superficial <strong>de</strong> soluto lo resolvieron separando la advección y la difusión, utilizando <strong>el</strong><br />

método <strong>de</strong> las características para resolver la advección y <strong>el</strong> esquema implícito <strong>de</strong><br />

Preismann <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias finitas para resolver la difusión. El <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> subsuperficial lo<br />

simularon con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo HYDRUS-1D (Simunek et al., 1998), y mediante un programa<br />

auxiliar acoplaron ambos <strong>trans<strong>por</strong>te</strong>s, utilizando los resultados <strong>de</strong>l <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> superficial<br />

como condiciones <strong>de</strong> contorno <strong>en</strong> <strong>el</strong> subsuperficial. El cálculo <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión<br />

longitudinal lo plantearon <strong>de</strong> forma similar a Abbasi et al. (2003b), asumi<strong>en</strong>do que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>l sumando <strong>de</strong> la difusión molecular y <strong>el</strong> producto <strong>de</strong> la dispersividad y la v<strong>el</strong>ocidad media<br />

<strong>de</strong>l <strong>flujo</strong>. El valor <strong>de</strong> este producto lo estimaron a su vez para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> superficial a<br />

partir <strong>de</strong> la expresión <strong>de</strong> El<strong>de</strong>r (1959, <strong>en</strong> Zerihun et al., 2005b), <strong>en</strong> la que <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

dispersión es función <strong>de</strong> la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> corte, <strong>el</strong> calado y <strong>de</strong> la constante <strong>de</strong> El<strong>de</strong>r, a la que<br />

le asignan <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> 4 (una vez realizados varios tanteos). El mo<strong>de</strong>lo lo evaluaron con<br />

<strong>en</strong>sayos realizados <strong>en</strong> tablares con p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te cero y 0.1% y <strong>en</strong> canteros con salida libre <strong>de</strong><br />

escorr<strong>en</strong>tía y p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te media <strong>de</strong>l 0.1%, aplicando <strong>el</strong> soluto durante todo <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong><br />

<strong>riego</strong>.<br />

En <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> Zapata et al. (2005), se pres<strong>en</strong>ta un análisis <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> <strong>por</strong><br />

<strong>surcos</strong> a partir <strong>de</strong> cuatro <strong>en</strong>sayos, <strong>en</strong> los que la única variante fue <strong>el</strong> caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada.<br />

Calibraron y validaron un mo<strong>de</strong>lo <strong>en</strong> <strong>el</strong> que resolvían separadam<strong>en</strong>te la advección y la<br />

dispersión. Para la advección utilizaron <strong>el</strong> método upwind con corrección TVD (Total<br />

Variation Diminishing). El término difusivo lo resolvieron mediante un método<br />

conservativo, c<strong>en</strong>trado e implícito. El coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal lo estimaron<br />

utilizando la expresión <strong>de</strong> Rutherford (1994) que r<strong>el</strong>aciona este coefici<strong>en</strong>te con la anchura y<br />

la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> corte. Estos autores obtuvieron resultados satisfactorios con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo, una<br />

vez que compararon los resultados observados con los calculados, vieron que <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo<br />

reproducía mejor <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>en</strong> los casos <strong>en</strong> los que <strong>el</strong> caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada era mayor.<br />

Str<strong>el</strong>koff et al. (2006) pres<strong>en</strong>taron un mo<strong>de</strong>lo semi-lagrangiano simplificado, que<br />

<strong>de</strong>sprecia los efectos <strong>de</strong> dispersión y no permite <strong>el</strong> com<strong>por</strong>tami<strong>en</strong>to reactivo <strong>de</strong> la sustancia<br />

trans<strong>por</strong>tada. Los resultados obt<strong>en</strong>idos los compararon con los resultados obt<strong>en</strong>idos a<br />

10


1. Introducción y objetivos<br />

partir <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> advección-dispersión propuesto <strong>por</strong> Perea-Estrada (2005), <strong>en</strong> <strong>el</strong> que<br />

se estimaba <strong>el</strong> valor <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal a partir <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong><br />

Fischer (1968). El mo<strong>de</strong>lo es útil para una primera estimación grosso modo <strong>de</strong> la<br />

distribución longitudinal <strong>de</strong> fertilizante <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco.<br />

Merece la p<strong>en</strong>a <strong>de</strong>stacar que <strong>en</strong> <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lado <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong> es im<strong>por</strong>tante<br />

t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal, como <strong>de</strong>mostraron<br />

García-Navarro et al. (2000) <strong>en</strong> su trabajo, ya que influye notablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la a<strong>de</strong>cuada<br />

repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> cuando <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> ti<strong>en</strong>e carácter transitorio, <strong>de</strong>bido a su directa<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong>l mismo. No todos los trabajos pres<strong>en</strong>tados hasta ahora<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> la dispersión <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong>, aunque algunos <strong>de</strong> <strong>el</strong>los lo<br />

evalúan a partir <strong>de</strong> expresiones empíricas obt<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong>l <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>en</strong> ríos,<br />

cuyas características <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> se alejan <strong>de</strong> las que se puedan pres<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong>.<br />

De ahí que para una evaluación correcta <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> sea necesario acotar <strong>el</strong> intervalo <strong>de</strong><br />

variación <strong>de</strong> este coefici<strong>en</strong>te <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong>; este es uno <strong>de</strong> los aspectos<br />

incluidos <strong>en</strong> los objetivos <strong>de</strong> este trabajo: establecer una r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

dispersión longitudinal y las condiciones <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco, así como su<br />

influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lado <strong>de</strong>l <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>en</strong> cada caso. Para <strong>el</strong>lo se han realizado una serie<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> campo <strong>en</strong> los que se realizaron tres aplicaciones <strong>de</strong> soluto <strong>por</strong> <strong>en</strong>sayo, y así<br />

po<strong>de</strong>r evaluar <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong>l mismo <strong>en</strong> distintas condiciones <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong>, y <strong>en</strong> los que se ha<br />

t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación y la uniformidad <strong>de</strong> distribución a la hora <strong>de</strong><br />

evaluar la calidad <strong>de</strong> la fertirrigación. La mayoría <strong>de</strong> los trabajos hasta ahora pres<strong>en</strong>tados se<br />

basan <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> la uniformidad <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o como índice <strong>de</strong><br />

calidad <strong>de</strong> la fertirrigación.<br />

Otro aspecto im<strong>por</strong>tante que pue<strong>de</strong> influir <strong>en</strong> <strong>el</strong> resultado final <strong>de</strong> la fertirrigación y<br />

que no se ha t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta hasta ahora es <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong> sobre los<br />

<strong>solutos</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>de</strong>bido a una fertilización previa, es <strong>de</strong>cir, la<br />

extracción <strong>de</strong> los <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o <strong>por</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y su <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>en</strong> superficie. Este<br />

proceso pue<strong>de</strong> influir <strong>en</strong> <strong>el</strong> resultado final tanto <strong>de</strong>l R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Aplicación como <strong>de</strong> la<br />

Uniformidad <strong>de</strong> Distribución <strong>de</strong>l soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o. El análisis <strong>de</strong> este proceso es otro <strong>de</strong><br />

11


1. Introducción y objetivos<br />

los aspectos incluidos <strong>en</strong> los objetivos <strong>de</strong> este trabajo, r<strong>el</strong>acionar este proceso con las<br />

condiciones <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>.<br />

En <strong>el</strong> trabajo aquí pres<strong>en</strong>tado se ha programado un mo<strong>de</strong>lo 1-D para la simulación<br />

<strong>de</strong> la circulación <strong>de</strong> <strong>agua</strong> como <strong>de</strong>l <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong>.<br />

12


Objetivos<br />

En este estado <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to y la experi<strong>en</strong>cia previa, <strong>el</strong> objetivo g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> este<br />

trabajo ha sido profundizar <strong>en</strong> los aspectos que condicionan <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> superficial <strong>de</strong><br />

sustancias <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>agua</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong>. En concreto, se han <strong>de</strong>sarrollado los sigui<strong>en</strong>tes<br />

objetivos específicos:<br />

A. Trans<strong>por</strong>te superficial <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco <strong>de</strong> sustancias aplicadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>agua</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

o Caracterización 1-D <strong>de</strong>l <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> superficial <strong>de</strong> sustancias<br />

aplicadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>agua</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong>, <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l diseño <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong><br />

(r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal y las<br />

condiciones <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> con respecto a la aplicación <strong>de</strong>l<br />

fertilizante).<br />

o R<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> y su efici<strong>en</strong>cia global,<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Aplicación y la Uniformidad<br />

<strong>de</strong> Distribución <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o (diagramas <strong>de</strong> operación <strong>de</strong>l<br />

fertir<strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong>).<br />

B. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sustancias <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la superficie <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

o R<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia y las condiciones <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong><br />

superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong>.<br />

o Caracterización 1-D <strong>de</strong> las condiciones transitorias <strong>en</strong> <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

<strong>trans<strong>por</strong>te</strong> superficial.<br />

Para abordar dichos objetivos, se programó un mo<strong>de</strong>lo 1D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong>, basado <strong>en</strong> los trabajos <strong>de</strong> García-Navarro et al. (2000), García-Navarro et al.<br />

(2004) y Playán et al. (2004), aunque supone una i<strong>de</strong>alización <strong>de</strong>bido a los supuestos <strong>de</strong><br />

partida admitidos, que se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo 2, sus resultados son a<strong>de</strong>cuados y han<br />

sido validados <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes trabajos que hasta ahora se han com<strong>en</strong>tado, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />

a<strong>por</strong>tar s<strong>en</strong>cillez <strong>en</strong> la resolución <strong>de</strong> las ecuaciones que <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> estos procesos y<br />

pro<strong>por</strong>cionar resultados <strong>de</strong> utilidad práctica.<br />

El mo<strong>de</strong>lo se calibró para los distintos casos estudiados utilizando la información<br />

recogida <strong>en</strong> <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> campo y laboratorio diseñados para tales fines, y se <strong>de</strong>scribe <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

13


1. Introducción y objetivos<br />

capítulo 2 <strong>de</strong> este trabajo. Los capítulos 3 y 4 recog<strong>en</strong> los aspectos estudiados <strong>en</strong> <strong>el</strong> punto<br />

A; <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo 3 se pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> diseño experim<strong>en</strong>tal, así como los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong><br />

campo. Se calibra <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y se analizan los datos experim<strong>en</strong>tales. El<br />

capítulo 4 se <strong>de</strong>dica a la calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong>; se <strong>de</strong>duce una<br />

expresión paramétrica que permite estimar <strong>el</strong> valor <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión<br />

longitudinal a partir <strong>de</strong> las condiciones <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l<br />

soluto y se valida. El capítulo termina con la realización <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> simulaciones que<br />

permit<strong>en</strong> <strong>de</strong>ducir las curvas <strong>de</strong> operación <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong>.<br />

El capítulo 5, se <strong>de</strong>dica a los aspectos recogidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> punto B, don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>scribe <strong>el</strong><br />

proceso <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial y los <strong>en</strong>sayos<br />

realizados <strong>en</strong> laboratorio. Se aña<strong>de</strong>n los resultados tanto experim<strong>en</strong>tales como los<br />

obt<strong>en</strong>idos con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo. Por último, se han incluido unas conclusiones finales <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

capítulo 6, junto con un apartado <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cias global <strong>de</strong>l trabajo. Información más<br />

<strong>de</strong>tallada <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> campo y laboratorio realizados aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> los anejos I, II y III.<br />

14


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

2.1. Flujo <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

2.1.1. Operación <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong><br />

En <strong>el</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> superficie, <strong>en</strong> particular <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong>, exist<strong>en</strong> diversos<br />

ev<strong>en</strong>tos o fases que ayudan a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y a analizar <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> a lo largo <strong>de</strong><br />

una superficie. Estas fases se difer<strong>en</strong>cian y clasifican <strong>en</strong> función <strong>de</strong> sus tiempos<br />

característicos:<br />

• Tiempo <strong>de</strong> inicio (ti) es <strong>el</strong> instante <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>el</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> la cabecera <strong>de</strong>l<br />

surco.<br />

• Tiempo <strong>de</strong> avance (ta) <strong>en</strong> un punto x es <strong>el</strong> instante transcurrido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />

tiempo <strong>de</strong> inicio hasta que <strong>el</strong> <strong>agua</strong> llega a dicho punto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> cabecera. La curva <strong>de</strong><br />

avance muestra la evolución <strong>de</strong>l fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> a lo largo <strong>de</strong>l surco.<br />

• Tiempo <strong>de</strong> corte (tc) es <strong>el</strong> instante <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>el</strong> <strong>agua</strong> <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

surco, o tiempo <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se corta la <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> cabecera.<br />

• Tiempo <strong>de</strong> vaciado (tv) es <strong>el</strong> instante <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>el</strong> <strong>agua</strong> <strong>de</strong>saparece <strong>en</strong> la<br />

cabecera <strong>de</strong>l surco.<br />

15


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

16<br />

• Tiempo <strong>de</strong> receso (tr) <strong>en</strong> un punto x es <strong>el</strong> instante <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>de</strong>saparece <strong>el</strong><br />

<strong>agua</strong> <strong>en</strong> la superficie <strong>de</strong>l surco <strong>en</strong> dicho punto. La curva <strong>de</strong> receso muestra la<br />

evolución <strong>de</strong>l agotami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> superficie a lo largo <strong>de</strong>l surco.<br />

• Tiempo <strong>de</strong> o<strong>por</strong>tunidad o tiempo <strong>de</strong> contacto (top) <strong>en</strong> un punto x es <strong>el</strong><br />

intervalo <strong>de</strong> tiempo durante <strong>el</strong> cual existe <strong>agua</strong> sobre la superficie <strong>en</strong> dicho punto;<br />

es la difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> receso y <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> avance, <strong>por</strong> lo que no será<br />

constante a lo largo <strong>de</strong>l surco.<br />

Así, <strong>en</strong> un surco se suce<strong>de</strong>n las sigui<strong>en</strong>tes fases <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> (Walker et al., 1987, § 5):<br />

• Fase <strong>de</strong> avance: fase compr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> inicio y <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong><br />

avance hasta <strong>el</strong> final <strong>de</strong>l surco, es <strong>de</strong>cir, es <strong>el</strong> intervalo que transcurre <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que<br />

comi<strong>en</strong>za <strong>el</strong> <strong>riego</strong> hasta que todos los puntos <strong>de</strong>l surco están cubiertos <strong>de</strong> <strong>agua</strong>.<br />

• Fase <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to: fase compr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> avance hasta<br />

<strong>el</strong> final <strong>de</strong>l surco y <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> corte. Es <strong>el</strong> intervalo que transcurre <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que todo<br />

<strong>el</strong> surco está cubierto <strong>de</strong> <strong>agua</strong> hasta que se corta <strong>el</strong> caudal <strong>en</strong> cabecera, y durante <strong>el</strong><br />

mismo la altura <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> cada punto <strong>de</strong>l surco aum<strong>en</strong>ta hasta alcanzar su valor<br />

máximo y mant<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> este.<br />

• Fase <strong>de</strong> agotami<strong>en</strong>to: fase compr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> corte y <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

vaciado. Es <strong>el</strong> intervalo que transcurre <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que se corta <strong>el</strong> caudal <strong>en</strong> cabecera<br />

hasta que <strong>en</strong> dicha cabecera <strong>de</strong>saparece <strong>el</strong> <strong>agua</strong> <strong>de</strong> la superficie <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o.<br />

• Fase <strong>de</strong> receso: fase compr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> vaciado y <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong><br />

receso al final <strong>de</strong>l surco. Es <strong>el</strong> intervalo que transcurre <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> haber <strong>agua</strong><br />

<strong>en</strong> cabecera hasta que <strong>de</strong>saparece <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> los puntos <strong>de</strong>l surco.<br />

En la figura 2.1 se han repres<strong>en</strong>tado las fases <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> y los tiempos característicos<br />

que las <strong>de</strong>fin<strong>en</strong>, así como la lámina <strong>de</strong> <strong>agua</strong> requerida <strong>por</strong> <strong>el</strong> cultivo (Hr) y la infiltrada (H).


t<br />

tr<br />

tv<br />

tc<br />

ta<br />

Hr<br />

H<br />

receso<br />

2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

agotami<strong>en</strong>to<br />

almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

lámina requerida<br />

Figura 2.1. Tiempos característicos y fases principales <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong>.<br />

2.1.2. Clasificación <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

lámina infiltrada<br />

avance<br />

El <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> que discurre <strong>en</strong> un canal abierto se pue<strong>de</strong> clasificar <strong>en</strong> función <strong>de</strong> la<br />

variación <strong>de</strong> la v<strong>el</strong>ocidad o <strong>el</strong> calado <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio y <strong>el</strong> tiempo (Chow, 1959 § 1.2):<br />

Flujo uniforme y no uniforme (o variado): <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> se consi<strong>de</strong>ra uniforme<br />

cuando <strong>el</strong> calado se manti<strong>en</strong>e constante <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio (no varían <strong>de</strong> un punto a otro<br />

<strong>en</strong> la dirección <strong>de</strong>l avance <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong>). Por <strong>el</strong> contrario, no es uniforme cuando <strong>el</strong><br />

calado no se manti<strong>en</strong>e constante <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio.<br />

Flujo perman<strong>en</strong>te (o estacionario) y no perman<strong>en</strong>te (o variable o<br />

transitorio): <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> es perman<strong>en</strong>te cuando <strong>el</strong> calado se manti<strong>en</strong>e constante <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

tiempo, aunque sí pue<strong>de</strong> variar <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio. Por <strong>el</strong> contrario, si <strong>el</strong> calado no se<br />

manti<strong>en</strong>e constante <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo, <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> no es perman<strong>en</strong>te, sino transitorio.<br />

El movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> sobre un campo <strong>de</strong> <strong>riego</strong> se pue<strong>de</strong> caracterizar como<br />

variado y variable, aunque cuando la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> infiltración se estabiliza y se hace<br />

constante <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo, <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> pasaría a ser variado y perman<strong>en</strong>te.<br />

L<br />

x<br />

17


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

2.1.3. Ecuaciones que <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

El movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> que discurre sobre la superficie <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> un surco se<br />

caracteriza <strong>por</strong> su transitoriedad t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do hacia gradualm<strong>en</strong>te variado. El caudal <strong>en</strong><br />

cualquier punto <strong>de</strong>l surco varía con <strong>el</strong> tiempo hasta que la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> infiltración y <strong>el</strong><br />

calado se estabilizan y se hac<strong>en</strong> constantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo, <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> pasa a<br />

t<strong>en</strong>er carácter perman<strong>en</strong>te.<br />

El movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir mediante las ecuaciones <strong>de</strong> conservación<br />

<strong>de</strong> masa, <strong>de</strong> cantidad <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía. Cuando <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> es discontinuo (cuando<br />

exist<strong>en</strong> <strong>en</strong>tradas o salidas <strong>de</strong> <strong>flujo</strong>) se pue<strong>de</strong>n usar las ecuaciones <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> masa y<br />

cantidad <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to o las ecuaciones <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> masa y <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía, mi<strong>en</strong>tras<br />

que cuando <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> es continuo se emplean las ecuaciones <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> masa y <strong>de</strong><br />

cantidad <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to (Cunge et al., 1980, § 2). A este último caso correspon<strong>de</strong>n las<br />

ecuaciones <strong>de</strong> Saint V<strong>en</strong>ant (Cunge et al., 1980, § 2), que part<strong>en</strong> <strong>de</strong> las ecuaciones <strong>de</strong><br />

Navier-Stokes bajo las hipótesis <strong>de</strong> fluido incompresible, newtoniano y con viscosidad<br />

constante, homogéneo e isótropo. Las ecuaciones tridim<strong>en</strong>sionales se integran <strong>en</strong> la<br />

dirección vertical para obt<strong>en</strong>er la aproximación bidim<strong>en</strong>sional. Las ecuaciones <strong>en</strong> una<br />

dim<strong>en</strong>sión se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> integrando <strong>de</strong> nuevo las ecuaciones <strong>en</strong> la dirección transversal a la<br />

principal y admiti<strong>en</strong>do las sigui<strong>en</strong>tes hipótesis:<br />

18<br />

1. El <strong>flujo</strong> se consi<strong>de</strong>ra unidim<strong>en</strong>sional, así se caracteriza <strong>el</strong> campo <strong>de</strong><br />

v<strong>el</strong>ocida<strong>de</strong>s como U(x,t), es <strong>de</strong>cir, para cada sección transversal la superficie<br />

libre <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> <strong>en</strong> la dirección transversal se consi<strong>de</strong>ra horizontal.<br />

2. La curvatura <strong>de</strong> las líneas <strong>de</strong> corri<strong>en</strong>te es pequeña, <strong>de</strong>spreciando así la<br />

compon<strong>en</strong>te vertical <strong>de</strong> la ac<strong>el</strong>eración y consi<strong>de</strong>rando hidrostática la<br />

distribución vertical <strong>de</strong> presiones.<br />

3. Los efectos <strong>de</strong> fricción y turbul<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>bidos a la resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />

contornos se pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta aplicando las mismas leyes que <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso<br />

<strong>de</strong> <strong>flujo</strong> uniforme.


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

4. La p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te media <strong>de</strong>l lecho es pequeña, <strong>por</strong> lo que <strong>el</strong> cos<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l ángulo<br />

que su eje longitudinal forma con la horizontal (θ) se pue<strong>de</strong> sustituir <strong>por</strong> la<br />

unidad.<br />

cos θ ≈ 1 → s<strong>en</strong>θ<br />

≈ tgθ<br />

≈ θ<br />

(2.1)<br />

Con lo anterior, incluy<strong>en</strong>do la infiltración como un término sumi<strong>de</strong>ro <strong>en</strong> la<br />

ecuación <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> la masa al admitir la hipótesis 1D, y utilizando como variables<br />

<strong>de</strong> estado caudal y área <strong>de</strong> la sección transversal (Q, A, y con esta última, <strong>el</strong> calado h), <strong>en</strong><br />

lugar <strong>de</strong> v<strong>el</strong>ocidad y calado (U, h), estas ecuaciones se escrib<strong>en</strong> <strong>de</strong> la forma expresada <strong>en</strong><br />

(2.2) y (2.3),<br />

∂A<br />

∂Q<br />

∂Z<br />

+ + = 0<br />

∂t<br />

∂x<br />

∂t<br />

2<br />

∂Q<br />

∂ ⎛ Q 1 ⎞<br />

+<br />

gAh = gA<br />

t x ⎜ +<br />

A ⎟<br />

∂ ∂ ⎝ 2 ⎠<br />

( S − S )<br />

<strong>en</strong> las que <strong>en</strong> cada punto x e instante t, A es <strong>el</strong> área <strong>de</strong> la sección transversal a la dirección<br />

<strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> o área mojada, Q es <strong>el</strong> caudal circulante, Z es <strong>el</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> infiltrada <strong>por</strong><br />

unidad <strong>de</strong> longitud <strong>de</strong> surco, g es la ac<strong>el</strong>eración <strong>de</strong> la gravedad. S0 es la p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l lecho<br />

<strong>en</strong> la dirección longitudinal <strong>de</strong>l surco, tomada con valor positivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> avance <strong>de</strong>l<br />

<strong>agua</strong>,<br />

S<br />

∂y<br />

= −<br />

∂x<br />

0<br />

f<br />

(2.2)<br />

(2.3)<br />

0 (2.4)<br />

y la p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> fricción, Sf,, se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> aspereza <strong>de</strong><br />

Manning, n,<br />

don<strong>de</strong> R h es <strong>el</strong> radio hidráulico,<br />

2<br />

Q Q n<br />

S f = (2.5)<br />

2<br />

A R<br />

4 / 3<br />

h<br />

A<br />

Rh = (2.6)<br />

P<br />

19


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

con P, <strong>el</strong> perímetro mojado <strong>de</strong> la sección transversal.<br />

2.1.3.1. Mo<strong>de</strong>lado <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> infiltración<br />

El coci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> infiltración ∂ Z / ∂t<br />

pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>scrito mediante alguna <strong>de</strong> las<br />

funciones <strong>de</strong> infiltración que reproduc<strong>en</strong> satisfactoriam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>agua</strong>. Una<br />

<strong>de</strong> las primeras ecuaciones <strong>de</strong> infiltración fue <strong>de</strong>sarrollada <strong>por</strong> Kostiakov <strong>en</strong> 1932<br />

(Sepaskhah et al., 2002):<br />

20<br />

Z = kt<br />

(2.7)<br />

<strong>en</strong> la que Z es <strong>el</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> infiltrado <strong>por</strong> unidad <strong>de</strong> longitud <strong>de</strong> surco <strong>en</strong> un punto<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> que llega <strong>el</strong> fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> avance, top es <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> o<strong>por</strong>tunidad y k y a (adim<strong>en</strong>sional y<br />

con valores m<strong>en</strong>ores que 1) son parámetros empíricos obt<strong>en</strong>idos a partir <strong>de</strong> las medidas <strong>de</strong><br />

infiltración realizadas <strong>en</strong> un su<strong>el</strong>o <strong>de</strong>terminado. Al <strong>de</strong>rivar esta ecuación con respecto al<br />

tiempo se obti<strong>en</strong>e la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> infiltración. Se observa que, a medida que aum<strong>en</strong>ta <strong>el</strong><br />

tiempo <strong>de</strong> o<strong>por</strong>tunidad, la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> infiltración ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a cero. En realidad, a medida que<br />

<strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> o<strong>por</strong>tunidad aum<strong>en</strong>ta, la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> infiltración ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a estabilizarse. Para<br />

t<strong>en</strong>er esto <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, se aña<strong>de</strong> a la ecuación 2.7 un término constante, obt<strong>en</strong>iéndose así la<br />

ecuación <strong>de</strong> Lewis-Kostiakov (2.8), utilizada <strong>en</strong> numerosos trabajos (Walker, 1989; Playán y<br />

Faci, 1997a, b; Alazba, 1999; Brufau et al., 2002):<br />

a<br />

op<br />

Z ⋅<br />

a<br />

= k ⋅ top<br />

+ f 0 top<br />

(2.8)<br />

<strong>en</strong> la que f0 es la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> infiltración para condiciones perman<strong>en</strong>tes, aunque no se<br />

alcance <strong>en</strong> todos los puntos <strong>de</strong>l surco a la vez. Utilizando la ecuación (2.8), <strong>el</strong> término<br />

∂ Z / ∂t<br />

queda expresado <strong>de</strong> la forma,<br />

∂Z a−1<br />

= aktop<br />

+<br />

∂t<br />

f<br />

0<br />

(2.9)


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

Clemm<strong>en</strong>s (1981) propuso una modificación <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong> Lewis-Kostiakov, la<br />

ecuación <strong>de</strong> infiltración ramificada, muy conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te cuando los tiempos <strong>de</strong> o<strong>por</strong>tunidad<br />

alcanzan valores altos, como su<strong>el</strong>e ocurrir <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong>. Oyonarte y<br />

Mateos (2002) y Mateos y Oyonarte (2005) obtuvieron resultados satisfactorios con este<br />

mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> infiltración. En este mo<strong>de</strong>lo se estima <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> o<strong>por</strong>tunidad a partir <strong>de</strong>l cual<br />

la infiltración se estabiliza, tf: ( a−1)<br />

1/<br />

⎛ f 0 ⎞<br />

t f = ⎜ ⎟<br />

(2.10)<br />

⎝ ak ⎠<br />

La expresión completa <strong>en</strong> función <strong>de</strong> t f<br />

Z = kt<br />

Z = kt<br />

a<br />

f<br />

+ f<br />

0<br />

a<br />

f<br />

si<br />

t<br />

op<br />

≤ t<br />

( top<br />

− t f ) si top<br />

> t f<br />

2.1.3.2. Estimación <strong>de</strong> los parámetros <strong>de</strong> la función <strong>de</strong> infiltración<br />

f<br />

(2.11)<br />

El carácter empírico <strong>de</strong> la función <strong>de</strong> infiltración requiere la utilización <strong>de</strong> datos<br />

experim<strong>en</strong>tales para la estimación <strong>de</strong> sus parámetros. Elliot y Walker (1982) propusieron <strong>el</strong><br />

“método <strong>de</strong> los dos puntos” para evaluar los parámetros <strong>de</strong> la ec. 2.11, que se basa <strong>en</strong> la<br />

ecuación <strong>de</strong>l balance <strong>de</strong> masa <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y requiere los valores medidos <strong>de</strong> los caudales <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>trada y salida, así como <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> avance <strong>de</strong>l fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> dos puntos <strong>de</strong><br />

refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l surco, <strong>por</strong> ejemplo <strong>el</strong> punto medio <strong>de</strong>l surco y <strong>el</strong> final. El método es aplicable<br />

<strong>en</strong> <strong>surcos</strong> con cierta p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, y produce una ecuación <strong>de</strong> infiltración media para todo <strong>el</strong><br />

surco.<br />

El procedimi<strong>en</strong>to comi<strong>en</strong>za con la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> infiltración<br />

establizada, f0, a partir <strong>de</strong> los valores medidos <strong>de</strong>l caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y <strong>de</strong> salida cuando <strong>el</strong><br />

movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> se hace perman<strong>en</strong>te,<br />

21


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

22<br />

f<br />

Q<br />

− Q<br />

s<br />

= 0<br />

0 (2.12)<br />

Q0 y Qs son <strong>el</strong> caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y <strong>el</strong> <strong>de</strong> salida, respectivam<strong>en</strong>te, y l es la longitud <strong>de</strong>l surco.<br />

Aplicando las ecuaciones <strong>de</strong> balance <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> los tiempos <strong>de</strong> avance hasta los puntos<br />

situados <strong>en</strong> la mitad (l/2) y <strong>el</strong> final <strong>de</strong> surco (l), y adoptando la ecuación <strong>de</strong> infiltración <strong>de</strong><br />

Lewis-Kostiakov (ec. 2.8), se obti<strong>en</strong>e:<br />

Q t<br />

0 l / 2<br />

Q t<br />

0 l<br />

a<br />

σ y A0l<br />

ktl<br />

/ 2l<br />

f t<br />

= + σ z +<br />

2 2 2<br />

l<br />

0 l / 2<br />

l<br />

( 1+<br />

r)<br />

(2.13)<br />

a f 0tl<br />

l<br />

= σ y A0l<br />

+ σ zktl<br />

l +<br />

(2.14)<br />

1+<br />

r<br />

<strong>en</strong> las que t l/2 es <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> avance <strong>en</strong> <strong>el</strong> punto c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l surco, t l <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> avance <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> final <strong>de</strong>l surco, A0 la sección transversal <strong>en</strong> cabecera, σ un factor <strong>de</strong> forma <strong>de</strong>l<br />

y<br />

almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to superficial que toma valores constantes <strong>en</strong>tre 0.7 y 0.8, σ un factor <strong>de</strong><br />

z<br />

forma <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to subsuperficial. El parámetro r se pue<strong>de</strong> estimar a partir <strong>de</strong> la<br />

función pot<strong>en</strong>cial que <strong>de</strong>scribe la trayectoria <strong>de</strong> avance (Walker et al., 1987) que r<strong>el</strong>aciona<br />

los tiempos <strong>de</strong> avance <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> con la distancia <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco.<br />

El valor <strong>de</strong> A o se pue<strong>de</strong> estimar a partir <strong>de</strong> la expresión,<br />

A<br />

⎛<br />

⎜<br />

Q n ⎞<br />

⎟<br />

⎝ ⎠<br />

don<strong>de</strong> C2 y C1 son dos parámetros que se calculan como,<br />

C2<br />

0<br />

0 = C1<br />

(2.15)<br />

⎜ 60 S ⎟<br />

0<br />

3σ<br />

2 C 2 =<br />

(2.16)<br />

5σ<br />

2 − 2γ<br />

2


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

C<br />

0.<br />

67 2<br />

1 C1 1 1.<br />

67 ⎟<br />

1<br />

⎟<br />

⎛ γ ⎞<br />

= σ ⎜<br />

(2.17)<br />

⎝σ<br />

⎠<br />

σ 1 , σ 2 , γ 1,<br />

γ 2 son parámetros empíricos que se estiman a partir <strong>de</strong> las r<strong>el</strong>aciones<br />

pot<strong>en</strong>ciales <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> calado y <strong>el</strong> área mojada o <strong>el</strong> perímetro mojado:<br />

Por otra parte, r se pue<strong>de</strong> estimar a partir <strong>de</strong> la expresión:<br />

σ 2 h = σ1A (2.18)<br />

γ 2 P = γ1h (2.19)<br />

( l / ll<br />

/ 2 )<br />

( t / t )<br />

log<br />

r = (2.20)<br />

log<br />

l<br />

l / 2<br />

<strong>en</strong> don<strong>de</strong> l l/2 es la longitud hasta <strong>el</strong> punto medio <strong>de</strong>l surco.<br />

Por último, σ se obti<strong>en</strong>e a partir <strong>de</strong>:<br />

z<br />

+ r(<br />

1−<br />

a)<br />

+<br />

( 1+<br />

a)(<br />

1+<br />

r')<br />

don<strong>de</strong> <strong>el</strong> parámetro a se calcula a partir <strong>de</strong> la expresión,<br />

a 1<br />

σ =<br />

(2.21)<br />

z<br />

( Vl<br />

/ Vl<br />

/ 2 )<br />

( t / t )<br />

ln<br />

a = (2.22)<br />

ln<br />

y Vl y Vl/2 repres<strong>en</strong>tan <strong>el</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>por</strong> unidad <strong>de</strong> longitud que alcanza <strong>el</strong> final y <strong>el</strong><br />

punto medio <strong>de</strong>l surco, respectivam<strong>en</strong>te,<br />

l<br />

l / 2<br />

23


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

24<br />

V<br />

l<br />

V<br />

Q t<br />

=<br />

l<br />

−<br />

A<br />

−<br />

f<br />

t<br />

0 l<br />

0 l / 2<br />

σ y 0<br />

(2.23)<br />

( 1+<br />

r)<br />

2Q0t l / 2 f 0tl<br />

/ 2<br />

= − y A0<br />

−<br />

l<br />

( 1+<br />

r)<br />

l / 2<br />

σ (2.24)<br />

Una vez obt<strong>en</strong>ido lo anterior, <strong>el</strong> parámetro k <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong> infiltración se estima<br />

con la sigui<strong>en</strong>te expresión,<br />

V<br />

k = (2.25)<br />

σ<br />

Los coefici<strong>en</strong>tes, f0 y k calculados <strong>en</strong> este punto ti<strong>en</strong><strong>en</strong> dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> [L 3 L -1 T -1 ] y<br />

[L 3 L -1 T -a ] respectivam<strong>en</strong>te. Si los coefici<strong>en</strong>tes se divi<strong>de</strong>n <strong>por</strong> la separación <strong>en</strong>tre <strong>surcos</strong>, la<br />

ecuación <strong>de</strong> infiltración se expresa <strong>en</strong> unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> longitud, que repres<strong>en</strong>ta la lámina<br />

infiltrada y se <strong>de</strong>signará H.<br />

l<br />

a<br />

zt<br />

l


2.2. Flujo <strong>de</strong> <strong>solutos</strong><br />

2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

Cuando una sustancia se introduce <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> un fluido es trans<strong>por</strong>tada <strong>de</strong> un<br />

punto a otro <strong>en</strong> <strong>el</strong> medio, y simultáneam<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> sufrir reacciones o interactuar con <strong>el</strong><br />

medio, pero cuando la sustancia es conservativa, que es la asunción <strong>de</strong> este trabajo, se<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta sólo los procesos físicos <strong>en</strong> <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lado <strong>de</strong>l <strong>trans<strong>por</strong>te</strong>. Por tanto, cuando<br />

se vierte una sustancia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> suce<strong>de</strong>n dos cosas, primero es trans<strong>por</strong>tada <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vertido <strong>por</strong> la corri<strong>en</strong>te mediante <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> advección, segundo, actúa sobre<br />

<strong>el</strong>la <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> difusión o dispersión lo que provoca su expansión (Rutherford, 1994, §<br />

1.1). El uso <strong>de</strong>l término advección <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> convección evita posibles confusiones<br />

<strong>de</strong>bido al uso específico <strong>de</strong> este último <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to provocado<br />

<strong>por</strong> estratificación vertical inestable <strong>de</strong>l fluido <strong>de</strong>bido a gradi<strong>en</strong>tes verticales <strong>de</strong> temperatura<br />

(corri<strong>en</strong>tes convectivas) (Rutherford, 1994, § 1.3).<br />

2.2.1. Ecuación <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

La ecuación que <strong>de</strong>scribe <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> una sustancia <strong>en</strong> medio fluido es la<br />

ecuación <strong>de</strong> advección-difusión, que <strong>en</strong> su forma más g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> las tres direcciones <strong>de</strong>l<br />

espacio para una sustancia cualquiera se pres<strong>en</strong>ta como,<br />

∂ c ∂ c ∂ c ∂ c<br />

+ u + v + w − D<br />

∂ t ∂ x ∂ y ∂ z<br />

m<br />

2<br />

2 2<br />

⎛ ∂ c ∂ c ∂ c ⎞<br />

⎜ + + = −Kc<br />

x y z ⎟ = −Kc<br />

2 2 2<br />

⎝ ∂x<br />

∂y<br />

∂z<br />

⎟<br />

2 2 2<br />

⎝ ∂ ∂ ∂ ⎠<br />

Advección Difusión molecular Degradación<br />

(2.26)<br />

don<strong>de</strong> x, y y z repres<strong>en</strong>tan las distancias longitudinal, vertical y transversal, respectivam<strong>en</strong>te;<br />

c y q( u,<br />

v,<br />

w)<br />

r<br />

son las variables instantáneas conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> sustancia y v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong>l<br />

fluido (u, v, w, compon<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> x, y, z, respectivam<strong>en</strong>te); Dm es <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> difusión<br />

molecular; K es la constante cinética <strong>de</strong> primer or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> reacción química <strong>de</strong> la sustancia.<br />

25


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

Los sumandos advectivos a la izquierda <strong>de</strong> la igualdad <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong><br />

<strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> una sustancia <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> un fluido sin que exista cambio alguno <strong>en</strong> las<br />

distancias r<strong>el</strong>ativas <strong>en</strong>tre las partículas <strong>de</strong> soluto, es <strong>de</strong>cir, la nube <strong>de</strong> partículas se traslada<br />

sin <strong>de</strong>formarse con <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>.<br />

El sumando difusivo a la izquierda <strong>de</strong> la igualdad <strong>de</strong>scribe <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> difusión<br />

molecular e implica variación <strong>de</strong> la distribución espacial <strong>de</strong> partículas <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> respuesta<br />

al gradi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su conc<strong>en</strong>tración, <strong>de</strong>bido al movimi<strong>en</strong>to Browniano inducido a su vez <strong>por</strong><br />

los movimi<strong>en</strong>tos aleatorios <strong>de</strong> las moléculas <strong>de</strong> soluto. A este niv<strong>el</strong>, la difusión <strong>de</strong> una<br />

sustancia <strong>en</strong> medio fluido se <strong>de</strong>scribe a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te mediante la primera ley <strong>de</strong> Fick<br />

(1855) que, para una dirección <strong>de</strong>l espacio cualquiera, r, se escribe como,<br />

26<br />

∂c<br />

= −D<br />

(2.27)<br />

∂r<br />

J r m<br />

∂ c<br />

don<strong>de</strong> Jr repres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> o la <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> sustancia <strong>en</strong> la dirección r, y es <strong>el</strong><br />

∂r<br />

gradi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> dicha dirección <strong>de</strong> dicho <strong>flujo</strong>. Dm <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> la sustancia y<br />

<strong>el</strong> fluido <strong>en</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre, y es asimismo función <strong>de</strong> la temperatura.<br />

Por último, <strong>el</strong> término a la <strong>de</strong>recha <strong>de</strong> la igualdad repres<strong>en</strong>ta la pérdida <strong>de</strong> sustancia<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> fluido <strong>por</strong> reacciones químicas, suponi<strong>en</strong>do que estas sigu<strong>en</strong> un proceso químico con<br />

cinética <strong>de</strong> primer or<strong>de</strong>n. K <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> la reacción química <strong>en</strong> cuestión y <strong>de</strong> la temperatura<br />

(<strong>por</strong> tanto, específica para la sustancia y <strong>el</strong> fluido). Si la sustancia es conservativa, <strong>en</strong>tonces<br />

K=0 y se anula este término.<br />

El régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> inci<strong>de</strong>, <strong>por</strong> tanto, <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> y su<br />

influ<strong>en</strong>cia queda recogida <strong>en</strong> los términos advectivos. Cuando <strong>el</strong> régim<strong>en</strong> es laminar, las<br />

partículas <strong>de</strong> <strong>agua</strong> se muev<strong>en</strong> or<strong>de</strong>nadam<strong>en</strong>te y <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> v<strong>el</strong>ocida<strong>de</strong>s es unidireccional,<br />

<strong>por</strong> lo que <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> no induce mezcla <strong>de</strong> la sustancia, sino que ésta se produce<br />

fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>por</strong> difusión molecular y, <strong>por</strong> tanto, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> las propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la<br />

sustancia y <strong>de</strong>l fluido. En cambio, cuando <strong>el</strong> régim<strong>en</strong> es turbul<strong>en</strong>to, las trayectorias erráticas<br />

multidireccionales <strong>de</strong> las partículas fluidas induc<strong>en</strong> la mezcla <strong>de</strong> las sustancias inmersas <strong>en</strong>


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

<strong>el</strong> fluido, disminuy<strong>en</strong>do los gradi<strong>en</strong>tes espaciales <strong>de</strong> su conc<strong>en</strong>tración. Esta mezcla ti<strong>en</strong>e los<br />

mismos efectos finales que una difusión fickiana (<strong>de</strong> hecho se mo<strong>de</strong>la matemáticam<strong>en</strong>te<br />

como tal sustituy<strong>en</strong>do <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te Dm <strong>por</strong> un coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> difusión turbul<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> la<br />

dirección estudiada), <strong>por</strong> lo que recibe <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> difusión turbul<strong>en</strong>ta, pero se lleva a cabo<br />

con una int<strong>en</strong>sidad mucho mayor que la mezcla <strong>de</strong>bida a procesos <strong>de</strong> difusión molecular.<br />

En régim<strong>en</strong> turbul<strong>en</strong>to, la <strong>de</strong>scomposición <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración y las compon<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> v<strong>el</strong>ocidad <strong>en</strong> un sumando medio (<strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo) y un sumando <strong>de</strong> fluctuación aleatoria<br />

para <strong>de</strong>scribir la variabilidad tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> las variables instantáneas. Esto permite promediar<br />

la ecuación (2.26) durante un periodo T, una vez sustituidas las variables instantáneas <strong>por</strong> la<br />

suma <strong>de</strong> ambos términos <strong>en</strong> cada sumando y <strong>de</strong>sarrollados éstos. De esta forma <strong>el</strong> proceso,<br />

para una sustancia conservativa (K=0) y <strong>de</strong>spreciando la contribución <strong>de</strong> la difusión<br />

molecular fr<strong>en</strong>te a la correspondi<strong>en</strong>te a la difusión turbul<strong>en</strong>ta, se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir como,<br />

∂c<br />

+ u<br />

∂t<br />

∂c<br />

+ u<br />

∂x<br />

∂c<br />

+ u<br />

∂y<br />

∂c<br />

∂ ⎛ ∂c<br />

⎞ ∂ ⎛ ∂c<br />

⎞ ∂ ⎛ ∂c<br />

⎞<br />

= ⎜e<br />

x ⎟ + ⎜e<br />

y ⎟ + ⎜e<br />

z ⎟<br />

∂z<br />

∂x<br />

⎝ ∂x<br />

⎠ ∂y<br />

⎝ ∂y<br />

⎠ ∂z<br />

⎝ ∂z<br />

⎠<br />

x y<br />

z<br />

(2.28)<br />

don<strong>de</strong> c es la conc<strong>en</strong>tración media <strong>de</strong> soluto (<strong>en</strong> un periodo T <strong>de</strong> integración); ux, uy, uz las<br />

v<strong>el</strong>ocida<strong>de</strong>s medias <strong>en</strong> las tres direcciones <strong>de</strong>l espacio; ex, ey, y ez los coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> difusión<br />

turbul<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> las tres direcciones <strong>de</strong>l espacio. Los términos a la <strong>de</strong>recha <strong>de</strong> la igualdad<br />

provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> la sustitución <strong>de</strong> los términos advectivos instantáneos <strong>por</strong> la suma <strong>de</strong> sus<br />

compon<strong>en</strong>tes media y <strong>de</strong> fluctuación. En concreto, <strong>de</strong> los productos cruzados resultantes<br />

<strong>de</strong> las <strong>de</strong>rivadas parciales don<strong>de</strong> intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> sólo compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> fluctuación, productos<br />

que no se anulan al promediar la ecuación (2.26) <strong>en</strong> T, y que repres<strong>en</strong>tan matemáticam<strong>en</strong>te<br />

la mezcla inducida <strong>por</strong> dichas fluctuaciones. Estos productos se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> como una<br />

difusión fickiana sustituy<strong>en</strong>do Dm <strong>por</strong> un coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> difusión turbul<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> la dirección<br />

correspondi<strong>en</strong>te, cuyo valor <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>por</strong> tanto fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> las condiciones <strong>de</strong>l<br />

<strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>.<br />

En sistemas don<strong>de</strong> una dirección <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to fluido es predominante, como <strong>el</strong><br />

caso objeto <strong>de</strong> este trabajo, se supone mezcla completa <strong>en</strong> las otras dos direcciones <strong>en</strong> un<br />

intervalo <strong>de</strong> tiempo r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te corto. Por tanto, se pue<strong>de</strong> admitir que existe mezcla<br />

27


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

completa <strong>en</strong> la sección transversal a partir <strong>de</strong> cierta distancia <strong>de</strong>l punto <strong>de</strong> vertido <strong>de</strong><br />

sustancia (lo que se <strong>de</strong>nomina longitud <strong>de</strong> mezcla). A partir <strong>de</strong> la misma, no exist<strong>en</strong><br />

gradi<strong>en</strong>tes transversal ni vertical <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración, <strong>por</strong> lo que ambos términos se anulan <strong>en</strong><br />

la ecuación. En otros casos, dichos términos no se anulan aunque su contribución pue<strong>de</strong><br />

ser poco significativa <strong>en</strong> comparación con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> términos.<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta todo lo <strong>de</strong>scrito anteriorm<strong>en</strong>te, cuando se trabaja con sistemas<br />

don<strong>de</strong> la dirección longitudinal <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> (x) es predominante, se pue<strong>de</strong> utilizar un<br />

mo<strong>de</strong>lo 1D para <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> sustancias <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo promediando la ecuación <strong>de</strong><br />

advección-difusión, o <strong>de</strong> advección-difusión turbul<strong>en</strong>ta, <strong>en</strong> la sección transversal a dicha<br />

dirección. Para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> sustancia conservativa, esto lleva a una expresión como la<br />

ecuación (2.29), don<strong>de</strong> C repres<strong>en</strong>ta la conc<strong>en</strong>tración promediada <strong>en</strong> la sección transversal,<br />

<strong>en</strong> la que se ha sustituido <strong>en</strong> <strong>el</strong> término advectivo la v<strong>el</strong>ocidad media <strong>en</strong> la sección<br />

transversal, U, <strong>por</strong> <strong>el</strong> coci<strong>en</strong>te Q/A,<br />

28<br />

∂(<br />

AC ) ∂(<br />

QC)<br />

∂ ⎛ ∂C<br />

+ = ⎜ AE<br />

∂t<br />

∂x<br />

∂x<br />

⎝ ∂x<br />

⎞<br />

⎟<br />

⎠<br />

(2.29)<br />

En <strong>el</strong> término difusivo aparece un coefici<strong>en</strong>te, E, con dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

difusión fickiana (las mismas que Dm y ex, ey, ez), que recoge tanto los efectos <strong>de</strong> los procesos<br />

difusivos exist<strong>en</strong>tes como la difusión ficticia que pue<strong>de</strong> producirse al promediar la<br />

conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> la sección transversal <strong>en</strong> zonas sin mezcla completa. Por eso, la versión<br />

1D <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> sustancias <strong>en</strong> medio fluido se <strong>de</strong>nomina <strong>de</strong> forma<br />

g<strong>en</strong>eral ecuación <strong>de</strong> advección-dispersión, reservando <strong>el</strong> término dispersión para incluir tanto<br />

efectos físicos como efectos numéricos, y a E se le da <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión<br />

longitudinal. El valor <strong>de</strong> E <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> las condiciones <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, <strong>de</strong> la geometría <strong>de</strong>l<br />

sistema y, <strong>en</strong> casos lejanos a la turbul<strong>en</strong>cia completa, <strong>de</strong> la sustancia trans<strong>por</strong>tada.<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l a<strong>por</strong>te <strong>de</strong> sustancias <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>agua</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>en</strong> un surco, es necesario<br />

∂ Z<br />

añadir un término sumi<strong>de</strong>ro, C , que repres<strong>en</strong>ta la pérdida <strong>de</strong> sustancia asociada a la<br />

∂t<br />

infiltración, quedando la ecuación (2.30a) <strong>de</strong> la forma:


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

∂(<br />

AC ) ∂(<br />

QC)<br />

∂Z<br />

∂ ⎛ ∂C<br />

⎞<br />

+ + C = ⎜ AE ⎟<br />

∂t<br />

∂x<br />

∂t<br />

∂x<br />

⎝ ∂x<br />

⎠<br />

(2.30a)<br />

Si se <strong>de</strong>sarrollan las <strong>de</strong>rivadas parciales <strong>de</strong> los productos (AC) y (QC), t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta la ecuación (2.2) <strong>de</strong> balance <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, la ecuación (2.30a) queda,<br />

∂C<br />

∂C<br />

∂ ⎛ ∂C<br />

⎞<br />

A + Q = ⎜ AE ⎟<br />

(2.30b)<br />

∂t<br />

∂x<br />

∂x<br />

⎝ ∂x<br />

⎠<br />

Para una mayor compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los procesos aquí <strong>de</strong>scritos <strong>de</strong> forma resumida y su<br />

mo<strong>de</strong>lado matemático se pue<strong>de</strong>n consultar numerosos textos <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia (e.g. Fischer et<br />

al., 1979; James, 1993; Rutherford, 1994)<br />

2.2.2. Clasificación <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> <strong>en</strong> función <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong><br />

<strong>trans<strong>por</strong>te</strong><br />

La ecuación (2.30b) se pue<strong>de</strong> expresar <strong>de</strong> forma adim<strong>en</strong>sional, a partir <strong>de</strong> los<br />

valores C0, U0, A0 correspondi<strong>en</strong>tes a un punto con condiciones <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia constantes,<br />

bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio, bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo, o <strong>en</strong> ambos, y la longitud l <strong>de</strong>l dominio <strong>de</strong><br />

integración,<br />

A<br />

*<br />

∂C<br />

∂t<br />

*<br />

*<br />

+ Q<br />

*<br />

∂C<br />

∂x<br />

*<br />

*<br />

∂<br />

=<br />

∂x<br />

*<br />

U 0l<br />

Pe =<br />

E<br />

⎛ 1<br />

⎜ ⋅ A<br />

⎝ Pe<br />

*<br />

∂C<br />

∂x<br />

*<br />

*<br />

⎞<br />

⎟<br />

⎠<br />

(2.31)<br />

También, si la ecuación se integra <strong>en</strong> una zona <strong>de</strong> longitud l’ <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l dominio l <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />

∂U<br />

∂ A<br />

se pueda <strong>de</strong>spreciar y , a partir <strong>de</strong> los valores <strong>de</strong> C0, U, A y l’<br />

∂x<br />

∂x<br />

29


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

30<br />

* *<br />

*<br />

∂C<br />

∂C<br />

∂ ⎛ 1 ∂C<br />

⎞<br />

+ =<br />

* * *<br />

*<br />

t x x ⎜ ⋅<br />

Pe x ⎟<br />

∂ ∂ ∂ ⎝ ∂ ⎠<br />

Ul<br />

Pe =<br />

E<br />

'<br />

(2.32)<br />

Pe es un término adim<strong>en</strong>sional que recibe <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> número <strong>de</strong> Peclet (James,<br />

1993, § 5.7.1), cuyo valor <strong>de</strong>termina la im<strong>por</strong>tancia r<strong>el</strong>ativa <strong>de</strong> los términos advectivo y<br />

dispersivo <strong>en</strong> la ecuación (2.29) y, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, <strong>de</strong> la influ<strong>en</strong>cia r<strong>el</strong>ativa <strong>de</strong>l <strong>trans<strong>por</strong>te</strong><br />

advectivo y dispersivo <strong>en</strong> la evolución espaciotem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> sustancia <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> sistema. Cuando Pe < 0.1 dominan los efectos difusivos, mi<strong>en</strong>tras que si Pe > 10 domina<br />

la advección; <strong>en</strong> <strong>el</strong> intervalo acotado <strong>por</strong> ambos valores ambos tipos <strong>de</strong> efectos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser<br />

consi<strong>de</strong>rados si se quiere caracterizar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong>.<br />

Por lo tanto, se pue<strong>de</strong> clasificar <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>en</strong> función <strong>de</strong> las condiciones <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong><br />

analizando <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> Pe <strong>en</strong> cada tramo y su evolución tem<strong>por</strong>al, <strong>en</strong> su caso. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> las<br />

características <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, uniformidad y estacionariedad o no <strong>de</strong>l campo <strong>de</strong><br />

v<strong>el</strong>ocida<strong>de</strong>s, <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> E es <strong>de</strong>terminante <strong>en</strong> <strong>el</strong> cálculo <strong>de</strong> Pe. Este coefici<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral,<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong> v<strong>el</strong>ocidad media <strong>en</strong> la sección <strong>en</strong> estudio, es función <strong>de</strong> x y <strong>de</strong> t. En la<br />

práctica, se adopta un valor constante <strong>en</strong> ambos dominios, espacial y tem<strong>por</strong>al, para<br />

obt<strong>en</strong>er soluciones tanto analíticas como numéricas <strong>de</strong> la ecuación (2.30), o (2.32), valor<br />

efectivo que <strong>de</strong>be reflejar <strong>el</strong> com<strong>por</strong>tami<strong>en</strong>to real <strong>de</strong>l sistema lo más a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te<br />

posible pero <strong>de</strong> forma g<strong>en</strong>eral.<br />

Así, <strong>en</strong> la fertirrigación <strong>por</strong> <strong>surcos</strong>, existe un periodo inicial con carácter transitorio<br />

y v<strong>el</strong>ocida<strong>de</strong>s más bajas; un periodo medio con carácter perman<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> surco<br />

aunque variado <strong>en</strong> cuanto a la v<strong>el</strong>ocidad, y con v<strong>el</strong>ocida<strong>de</strong>s más <strong>el</strong>evadas, si transcurre <strong>el</strong><br />

tiempo sufici<strong>en</strong>te para que <strong>en</strong> toda la longitud <strong>de</strong>l surco la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> infiltración se<br />

estabilice; y un periodo final <strong>de</strong> nuevo transitorio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> corte, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que las<br />

v<strong>el</strong>ocida<strong>de</strong>s van disminuy<strong>en</strong>do <strong>de</strong> valor hasta anularse. Esto hace que se sucedan distintas<br />

condiciones pot<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> a lo largo <strong>de</strong>l <strong>riego</strong>, que <strong>de</strong>terminan que <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> inicio <strong>de</strong> la aplicación <strong>de</strong> fertilizante (primera variable <strong>de</strong> diseño <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong>) pueda<br />

<strong>en</strong>contrarse con condiciones predominantem<strong>en</strong>te advectivas o dispersivas, o mixtas, y <strong>por</strong>


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

tanto que la evolución <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> fertilizante <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> superficial pres<strong>en</strong>te<br />

características muy difer<strong>en</strong>tes según <strong>el</strong> caso. Paral<strong>el</strong>o razonami<strong>en</strong>to pue<strong>de</strong> seguirse para la<br />

duración <strong>de</strong> la aplicación <strong>de</strong> fertilizante, segunda variable <strong>de</strong> operación <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong>.<br />

De igual forma, <strong>el</strong> número <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se realice la fertirrigación (tercera<br />

variable <strong>de</strong> diseño posible) <strong>de</strong>termina qué tipo <strong>de</strong> condiciones serán predominantes, <strong>en</strong> su<br />

caso. En <strong>el</strong> primer <strong>riego</strong>, <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra m<strong>en</strong>os consolidado, la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong><br />

infiltración es más <strong>el</strong>evada y, <strong>por</strong> tanto, la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> superficial es más<br />

pequeña y <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong> condiciones perman<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco se retrasa; esto favorece un<br />

avance más l<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco, con mayor r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> los efectos difusivos <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

proceso <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong>. En <strong>el</strong> segundo <strong>riego</strong> y sucesivos, los efectos son contrarios: la<br />

superficie <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra más s<strong>el</strong>lada, la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> infiltración es más pequeña, la<br />

v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> superficial más <strong>el</strong>evada, y se a<strong>de</strong>lanta <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong> condiciones<br />

perman<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco; con esto, la influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los efectos difusivos se ve aminorada.<br />

Con todo <strong>el</strong>lo, es fácil <strong>de</strong>ducir que, <strong>en</strong> <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lado 1-D <strong>de</strong> este proceso, es muy<br />

im<strong>por</strong>tante adoptar un valor efectivo a<strong>de</strong>cuado para <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión<br />

longitudinal, E, que reproduzca <strong>el</strong> carácter medio <strong>de</strong> la evolución espaciotem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> las<br />

condiciones <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema.<br />

En trabajos anteriores, la <strong>el</strong>ección <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal se ha<br />

realizado <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes formas, así, García-Navarro et al. (2000) calibraron <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

<strong>trans<strong>por</strong>te</strong> para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> lecho impermeable, obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do un valor <strong>de</strong> E constante que<br />

utilizaron <strong>en</strong> los casos <strong>de</strong> lecho permeable. Abbasi et al. (2003b) utilizaron un valor<br />

constante <strong>de</strong> la dispersividad que multiplicaban <strong>por</strong> <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>en</strong><br />

cada punto, obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do un valor <strong>de</strong> E variable <strong>en</strong> cada punto pero que <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día <strong>de</strong> la<br />

dispersividad que la consi<strong>de</strong>raban constante. Este mismo <strong>en</strong>foque se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

trabajo <strong>de</strong> Zerihun et al. (2005a; 2005b). Otros autores como Zapata et al. (2005) optaron<br />

<strong>por</strong> utilizar la expresión <strong>de</strong> Rutherford (1994), <strong>en</strong> la que se r<strong>el</strong>aciona E con la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong><br />

corte <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong>. Esta expresión, junto con la propuesta <strong>por</strong> Fischer (1966) o El<strong>de</strong>r (1959)<br />

(<strong>en</strong> Fischer et al., 1979) que también r<strong>el</strong>acionan E con la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> corte, y dan una<br />

31


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

primera aproximación <strong>de</strong>l valor E, sobre todo <strong>en</strong> los casos <strong>en</strong> los que <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> es<br />

perman<strong>en</strong>te, ya que estas expresiones provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> la caracterización <strong>de</strong>l <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>en</strong> ríos.<br />

En este trabajo, la fase transitoria <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> ti<strong>en</strong>e gran im<strong>por</strong>tancia <strong>de</strong>bido a<br />

su duración <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo, <strong>por</strong> lo que no se ha recurrido a ninguna expresión <strong>de</strong> las<br />

m<strong>en</strong>cionadas, y se ha caracterizado <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> E para cada caso <strong>de</strong> forma individual,<br />

pudi<strong>en</strong>do así r<strong>el</strong>acionarlo con <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> y evaluar su influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> resultado final <strong>de</strong><br />

la fertirrigación.<br />

32


2.3. Mo<strong>de</strong>lado numérico<br />

2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

Aunque las ecuaciones difer<strong>en</strong>ciales que gobiernan <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong><br />

corri<strong>en</strong>tes libres son conocidas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace décadas, exist<strong>en</strong> numerosos casos don<strong>de</strong> su<br />

integración analítica no se ha obt<strong>en</strong>ido, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> condiciones transitorias. En<br />

paral<strong>el</strong>o, la <strong>el</strong>evada y creci<strong>en</strong>te capacidad <strong>de</strong> cálculo <strong>de</strong> los or<strong>de</strong>nadores exist<strong>en</strong>te hoy día, ha<br />

hecho posible obt<strong>en</strong>er soluciones numéricas aproximadas para una variadísima gama <strong>de</strong><br />

circunstancias y condiciones. Tanto es así, que la Dinámica <strong>de</strong> Fluidos Computacional (e.g.<br />

Ferziger y Periá, 2002, § 2.1) es <strong>en</strong> sí un área <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> la Dinámica <strong>de</strong> Fluidos,<br />

con revistas ci<strong>en</strong>tíficas especializadas <strong>en</strong> la misma.<br />

La <strong>el</strong>ección <strong>de</strong> un esquema numérico a<strong>de</strong>cuado es fundam<strong>en</strong>tal para po<strong>de</strong>r resolver<br />

satisfactoriam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> problema planteado, ya que hay abundantes métodos con<br />

características difer<strong>en</strong>tes. La idoneidad <strong>de</strong> los distintos métodos para resolver problemas<br />

concretos está <strong>de</strong>mostrada <strong>en</strong> numerosos trabajos, y se continúan mejorando los esquemas<br />

exist<strong>en</strong>tes, nuevos esquemas, criterios, etc. Este trabajo no ti<strong>en</strong>e como objetivos específicos<br />

abundar <strong>en</strong> los aspectos numéricos <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lado <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> <strong>surcos</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong>. Para<br />

resolver <strong>el</strong> cálculo <strong>de</strong> las variables <strong>de</strong> estado <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> surco<br />

<strong>de</strong> <strong>riego</strong>, básicos para lograr los objetivos planteados, se ha recogido la experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otros<br />

autores. En concreto, se ha adoptado <strong>el</strong> método predictor-corrector <strong>de</strong> MacCormack <strong>por</strong><br />

su s<strong>en</strong>cillez y a<strong>de</strong>cuada resolución <strong>de</strong> las ecuaciones <strong>de</strong> St. V<strong>en</strong>ant (F<strong>en</strong>nema y Chaudhry,<br />

1986; García-Navarro y Sabirón, 1992; Playán y Faci, 1997b; García-Navarro et al., 2000;<br />

Burguete, 2003; García-Navarro et al., 2004; Maikaka, 2004) y <strong>de</strong> advección-dispersión,<br />

sigui<strong>en</strong>do las pautas establecidas <strong>por</strong> García-Navarro et al. (2000).<br />

Las ecuaciones <strong>de</strong> Saint. V<strong>en</strong>ant se resu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> <strong>de</strong> forma análoga al esquema seguido<br />

<strong>por</strong> Maikaka (2004), que se caracteriza <strong>por</strong> separar los términos <strong>de</strong> estas ecuaciones según<br />

sus propieda<strong>de</strong>s, difer<strong>en</strong>ciando los términos dinámicos, los <strong>de</strong> infiltración y los <strong>de</strong> fricción.<br />

La ecuación <strong>de</strong> advección-dispersión se resu<strong>el</strong>ve a partir <strong>de</strong>l esquema seguido <strong>por</strong> García-<br />

Navarro et al. (2000), que resu<strong>el</strong>ve <strong>de</strong> forma separada los términos advectivo y dispersivo <strong>de</strong><br />

la ecuación.<br />

33


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

2.3.1. Formas <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to y propieda<strong>de</strong>s principales <strong>de</strong><br />

los esquemas numéricos<br />

En g<strong>en</strong>eral, exist<strong>en</strong> dos <strong>en</strong>foques para analizar problemas <strong>en</strong> Mecánica <strong>de</strong> Fluidos (y <strong>en</strong><br />

otras ramas <strong>de</strong> la Física). El método Euleriano se basa <strong>en</strong> <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> “campo” para<br />

repres<strong>en</strong>tar las variables <strong>de</strong> estado, es <strong>de</strong>cir, <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l fluido (y <strong>de</strong> los<br />

compon<strong>en</strong>tes inmersos <strong>en</strong> él) queda <strong>de</strong>scrito <strong>por</strong> la repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> sus variables<br />

(presión, <strong>de</strong>nsidad, v<strong>el</strong>ocidad, etc.) <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l espacio y <strong>el</strong> tiempo. El método<br />

Lagrangiano consiste <strong>en</strong> seguir <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> partículas concretas <strong>de</strong>l fluido y cómo<br />

cambian sus propieda<strong>de</strong>s a lo largo <strong>de</strong>l tiempo mi<strong>en</strong>tras se <strong>de</strong>splazan.<br />

En Mecánica <strong>de</strong> Fluidos es más usual la primera formulación, la Euleriana, tanto <strong>en</strong><br />

trabajos experim<strong>en</strong>tales como analíticos, a excepción <strong>de</strong> casos concretos don<strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar<br />

las trayectorias <strong>de</strong> partículas específicas es <strong>de</strong> interés.<br />

2.3.1.1. Dominio <strong>de</strong> cálculo, aproximación <strong>de</strong> las <strong>de</strong>rivadas y propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los<br />

esquemas numéricos<br />

Se ha adoptado un esquema <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cias finitas. El espacio don<strong>de</strong> se mueve <strong>el</strong> <strong>flujo</strong>, o<br />

dominio, se subdivi<strong>de</strong> o discretiza <strong>en</strong> un conjunto <strong>de</strong> c<strong>el</strong>das, cada una <strong>de</strong> las cuales<br />

constituye <strong>el</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> control don<strong>de</strong> realizar <strong>el</strong> balance <strong>de</strong> masa y cantidad <strong>de</strong><br />

movimi<strong>en</strong>to para <strong>de</strong>terminar las variables <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong>, según <strong>el</strong> método numérico utilizado (e.g.<br />

Brufau y García-Navarro, 2000; Burguete y García-Navarro, 2004a), a lo largo <strong>de</strong> la<br />

sucesión <strong>de</strong> intervalos <strong>de</strong> tiempo <strong>en</strong> los que se divi<strong>de</strong> <strong>el</strong> periodo <strong>de</strong> cálculo. La<br />

discretización espacial 1-D <strong>de</strong>l surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong> da lugar, <strong>por</strong> tanto, a una malla con N nodos<br />

(xi) que divi<strong>de</strong>n la longitud <strong>de</strong>l surco <strong>en</strong> N-1 <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> longitud ∆ x (ver figura 2.2). En<br />

g<strong>en</strong>eral se usa un valor <strong>de</strong> ∆x constante, aunque a veces se recurre a intervalos variables<br />

cuando se requiere un mayor refinami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la repres<strong>en</strong>tación espacial <strong>de</strong>l dominio <strong>de</strong><br />

cálculo <strong>en</strong> ciertas zonas. Para este estudio se ha adoptado un mallado uniforme, como se<br />

verá más a<strong>de</strong>lante. En cuanto a la discretización tem<strong>por</strong>al, también se pue<strong>de</strong> <strong>el</strong>egir <strong>en</strong>tre<br />

∆t variable o constante, que divi<strong>de</strong>n <strong>el</strong> periodo <strong>en</strong> estudio <strong>en</strong> M-1 intervalos separados <strong>por</strong><br />

M instantes (t m ). En <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>flujo</strong>s transitorios, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong><br />

34


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> medio fluido, es habitual adoptar intervalos <strong>de</strong> tiempo variables cuyo valor se<br />

va ajustando <strong>en</strong> función <strong>de</strong> los criterios <strong>de</strong> estabilidad a satisfacer (Burguete, 2003; Maikaka,<br />

2004; Murillo, 2006).<br />

t<br />

t m+1<br />

t m<br />

Figura 2.2. Malla discreta <strong>de</strong> puntos <strong>de</strong>l dominio <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio y tiempo.<br />

Para resolver las ecuaciones que r<strong>el</strong>acionan las variables discretas, <strong>el</strong> esquema<br />

seguido se basa <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> serie <strong>de</strong> Taylor <strong>de</strong> las mismas, que para primer or<strong>de</strong>n y<br />

una variable cualquiera F(x,t) se pue<strong>de</strong> escribir como,<br />

∂F<br />

∂F<br />

2<br />

2<br />

( x ∆x,<br />

t + ∆t)<br />

= F(<br />

x,<br />

t)<br />

+ ∆x<br />

+ ∆t<br />

+ O(<br />

∆x<br />

, ∆x∆t,<br />

t )<br />

F i ∆<br />

+ (2.33)<br />

∂x<br />

∂t<br />

<strong>de</strong> don<strong>de</strong> pue<strong>de</strong>n aproximarse las <strong>de</strong>rivadas <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias finitas. Las difer<strong>en</strong>cias pue<strong>de</strong>n<br />

ser c<strong>en</strong>tradas o <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tradas, y con difer<strong>en</strong>te grado <strong>de</strong> aproximación. Se han usado<br />

difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tradas para las <strong>de</strong>rivadas parciales con respecto a x (2.34, 2.35), y<br />

análogam<strong>en</strong>te para las <strong>de</strong>rivadas parciales con respecto a t (2.36).<br />

m m<br />

m<br />

∂ F Fi+1<br />

− Fi<br />

⎛ ∂F<br />

⎞<br />

(2.34)<br />

≈<br />

∂x<br />

F<br />

∆x<br />

= ⎜ ⎟<br />

⎝ ∂x<br />

⎠<br />

i<br />

m m<br />

m<br />

∂F Fi<br />

− Fi−1<br />

⎛ ∂F<br />

⎞<br />

(2.35)<br />

≈<br />

∂x<br />

m+<br />

1<br />

i−1<br />

F 1<br />

m<br />

i−<br />

xi-1 xi xi+1 x<br />

∆x<br />

F<br />

m<br />

F i<br />

m+<br />

1<br />

i<br />

m + 1<br />

Fi<br />

+ 1<br />

F 1<br />

m<br />

i +<br />

= ⎜ ⎟<br />

⎝ ∂x<br />

⎠<br />

i<br />

35


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

36<br />

∂F<br />

Fi<br />

≈<br />

∂t<br />

m+1<br />

− Fi<br />

∆t<br />

m<br />

(2.36)<br />

m<br />

m+<br />

1<br />

don<strong>de</strong> F i repres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> la función <strong>en</strong> <strong>el</strong> nodo x i para <strong>el</strong> <strong>de</strong> tiempo actual m, F i<br />

<strong>el</strong> valor <strong>de</strong> la función <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo nodo que <strong>el</strong> anterior pero <strong>en</strong> <strong>el</strong> instante <strong>de</strong> tiempo<br />

t + ∆t<br />

. Los subíndices i+1 e i-1 sitúan a la función <strong>en</strong> los nodos posterior y anterior<br />

respectivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la función objetivo.<br />

En cuanto a las propieda<strong>de</strong>s matemáticas <strong>de</strong> los métodos numéricos, se hace un<br />

breve com<strong>en</strong>tario. Para su profundización se pue<strong>de</strong> consultar abundante bibliografía<br />

específica (e.g. Carnahan et al., 1969, § 6.6; Hamminng, 1973, § II.21; Hirsch, 2001, § 7.2),<br />

<strong>en</strong>contrando sus <strong>de</strong>finiciones claras y esquemáticas <strong>en</strong> los trabajos <strong>de</strong> Maikaka (2004) y<br />

Burguete (2003).<br />

Consist<strong>en</strong>cia: Es la primera propiedad que <strong>de</strong>be cumplir un esquema<br />

numérico, ya que <strong>de</strong>be producir una bu<strong>en</strong>a aproximación <strong>de</strong> las ecuaciones<br />

que está resolvi<strong>en</strong>do. Un esquema es consist<strong>en</strong>te cuando <strong>el</strong> error <strong>de</strong><br />

truncación ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a cero al refinar la malla.<br />

Error <strong>de</strong> truncación: Es una medida <strong>de</strong> cómo <strong>el</strong> esquema numérico se<br />

aproxima localm<strong>en</strong>te a la ecuación difer<strong>en</strong>cial.<br />

Estabilidad: Un esquema será estable si no amplifica ninguna compon<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> las condiciones iniciales.<br />

Converg<strong>en</strong>cia: El mo<strong>de</strong>lo converge si la solución discreta <strong>de</strong>l esquema<br />

ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a la solución exacta cuando ∆ x y ∆ t ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a cero.<br />

Conservación: El mo<strong>de</strong>lo es conservativo si la variación observada <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

periodo <strong>de</strong> tiempo analizado <strong>en</strong> la variable conservada es igual a la<br />

difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los <strong>flujo</strong>s <strong>en</strong>trante y sali<strong>en</strong>te, <strong>por</strong> <strong>el</strong> área respectiva <strong>de</strong> paso,<br />

más la contribución <strong>de</strong>l término fu<strong>en</strong>te.


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

2.3.2. Clasificación <strong>de</strong> los términos <strong>de</strong> las ecuaciones <strong>de</strong> Saint V<strong>en</strong>ant<br />

Las ecuaciones <strong>de</strong> Saint V<strong>en</strong>ant (ec. 2.2 y 2.3) <strong>en</strong> forma conservativa se pue<strong>de</strong>n<br />

expresar mediante los vectores U, F, G:<br />

don<strong>de</strong>,<br />

∂U<br />

∂F<br />

+ = G<br />

∂t<br />

∂x<br />

(2.37)<br />

⎛ A⎞<br />

U = ⎜ ⎟<br />

(2.38)<br />

⎝Q<br />

⎠<br />

repres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> vector <strong>de</strong> las variables conservadas, área mojada y caudal. El <strong>flujo</strong>, F, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

segundo término <strong>de</strong> la ecuación (2.37) es:<br />

⎛ Q ⎞<br />

F =<br />

⎜ ⎟<br />

⎜ Q 1<br />

+ gAh⎟<br />

⎝ A 2 ⎠<br />

2 (2.39)<br />

El término G es <strong>el</strong> término fu<strong>en</strong>te o sumi<strong>de</strong>ro, <strong>de</strong>bido a la p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, la fricción <strong>en</strong><br />

la dirección <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> y los efectos <strong>de</strong> la infiltración <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o, don<strong>de</strong><br />

<strong>el</strong> producto (Pz), t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que:<br />

1 ∂Z<br />

∂z<br />

∂Z<br />

z = = ≈ Pz<br />

P'<br />

∂t<br />

∂t<br />

∂t<br />

( )⎟ ⎟<br />

⎛ − Pz ⎞<br />

G = ⎜<br />

⎝ gA S0<br />

− S f ⎠<br />

∂ Z<br />

se expresa como<br />

∂t<br />

(2.40)<br />

(2.41)<br />

Debido a las difer<strong>en</strong>tes propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los términos involucrados <strong>en</strong> las ecuaciones,<br />

resulta conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te separarlos para construir un mo<strong>de</strong>lo computacional efici<strong>en</strong>te y bi<strong>en</strong><br />

estructurado,<br />

37


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

38<br />

∂U<br />

=<br />

∂t<br />

f<br />

don<strong>de</strong> f f agrupa todos los términos <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo dinámico sin fricción ni infiltración,<br />

f i conti<strong>en</strong>e los términos <strong>de</strong> infiltración,<br />

y f r los <strong>de</strong> fricción,<br />

f f<br />

f<br />

⎛ 0 ⎛ Q<br />

⎞<br />

⎞<br />

∂ ⎜ 2<br />

= −<br />

⎟<br />

⎜<br />

⎟<br />

∂ ⎜ Q 1<br />

+ ⎟<br />

⎝ gAS ⎠ x gAh<br />

0<br />

⎝ A 2 ⎠<br />

⎛− Pz⎞<br />

= ⎜ ⎟<br />

⎝ 0 ⎠<br />

+<br />

f<br />

i<br />

+<br />

f<br />

r<br />

(2.42)<br />

(2.43)<br />

f i (2.44)<br />

f<br />

r<br />

⎛ 0<br />

= ⎜<br />

⎝−<br />

gAS<br />

f<br />

⎞<br />

⎟<br />

⎠<br />

(2.45)<br />

Una vez que se han clasificado los <strong>flujo</strong>s y términos fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> las ecuaciones <strong>en</strong><br />

estos tres términos, se resolverán <strong>de</strong> forma in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y <strong>por</strong> or<strong>de</strong>n, los valores <strong>de</strong> las<br />

variables obt<strong>en</strong>idos con <strong>el</strong> término dinámico se utilizarán para calcular la infiltración, y una<br />

vez que se actualic<strong>en</strong> las variables (t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta la infiltración) se proce<strong>de</strong>rá al cálculo<br />

<strong>de</strong> la fricción, <strong>en</strong> estos pasos se sigue <strong>el</strong> algoritmo:<br />

con,<br />

m<br />

i<br />

f<br />

i<br />

( ) m<br />

f<br />

∆ U = ∆t<br />

(2.46)<br />

inf<br />

i<br />

f<br />

i<br />

( ) f<br />

f<br />

∆ U = ∆t<br />

inf<br />

(2.47)<br />

r<br />

i<br />

( ) inf<br />

f<br />

r<br />

i<br />

i<br />

∆ U = ∆t<br />

(2.48)<br />

∆U<br />

= ∆U<br />

+ ∆U<br />

+ ∆U<br />

f<br />

i<br />

inf<br />

i<br />

r<br />

i<br />

(2.49)


m<br />

i<br />

2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

∆U<br />

= U −U<br />

m+1<br />

i<br />

2.3.3. Resolución <strong>de</strong> los puntos interiores <strong>de</strong> la malla<br />

2.3.3.1. Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los términos dinámicos<br />

m<br />

i<br />

(2.50)<br />

El esquema numérico escogido para <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los términos dinámicos <strong>en</strong><br />

los puntos interiores <strong>de</strong> la malla es <strong>el</strong> <strong>de</strong> McCormack. Se trata <strong>de</strong> un esquema explícito, que<br />

resu<strong>el</strong>ve las ecuaciones t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> las variables <strong>en</strong> <strong>el</strong> paso <strong>de</strong> tiempo<br />

anterior, esta simplificación justifica la gran aceptación y aplicación <strong>de</strong> los esquemas<br />

explícitos <strong>en</strong> Dinámica <strong>de</strong> Fluidos Computacional, aunque ti<strong>en</strong><strong>en</strong> la limitación <strong>de</strong> que <strong>el</strong> paso <strong>de</strong><br />

tiempo está condicionado <strong>por</strong> la condición <strong>de</strong> estabilidad que se imponga (Burguete y<br />

García-Navarro, 2004a). Es un esquema <strong>de</strong> segundo or<strong>de</strong>n <strong>en</strong> espacio y tiempo, y consta <strong>de</strong><br />

dos pasos.<br />

Su v<strong>en</strong>taja resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> carácter no c<strong>en</strong>trado alterno <strong>de</strong> la difer<strong>en</strong>ciación espacial,<br />

que lo hace más efici<strong>en</strong>te que las técnicas clásicas <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias c<strong>en</strong>tradas (García-Navarro,<br />

y Brufau, 2001). Usa difer<strong>en</strong>cias unilaterales (hacia a<strong>de</strong>lante o hacia atrás) para aproximar<br />

las <strong>de</strong>rivadas espaciales.<br />

Parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> ecuaciones (2.37), conocida su solución para <strong>el</strong> tiempo m,<br />

se obti<strong>en</strong>e la solución tem<strong>por</strong>al m+1 <strong>en</strong> dos pasos. El primero se llama paso predictor, y<br />

pro<strong>por</strong>ciona una primera aproximación <strong>de</strong> la solución. Los valores obt<strong>en</strong>idos se usan <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te paso, <strong>de</strong>nominado corrector; y la solución final se calcula como <strong>el</strong> promedio <strong>de</strong>l<br />

resultado obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> ambos pasos.<br />

• Paso predictor:<br />

U<br />

( ) m<br />

f<br />

p m<br />

i = U + ∆t<br />

f 1<br />

(2.51)<br />

i+<br />

2<br />

39


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

• Paso corrector:<br />

40<br />

U<br />

c<br />

i<br />

p<br />

i<br />

( ) p<br />

f<br />

= U + ∆t<br />

(2.52)<br />

La variación <strong>de</strong> U es <strong>el</strong> promedio <strong>de</strong>l resultado obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> ambos pasos:<br />

U<br />

f<br />

i<br />

f<br />

1<br />

i−<br />

2<br />

p c<br />

U i + U i = (2.53)<br />

2<br />

Este esquema <strong>de</strong> segundo or<strong>de</strong>n <strong>en</strong> espacio y tiempo es, a<strong>de</strong>más, conservativo<br />

puesto que se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te <strong>flujo</strong> numérico:<br />

F<br />

F<br />

mac<br />

1<br />

i<br />

2<br />

=<br />

m<br />

i 1 +<br />

+<br />

+ Fi<br />

2<br />

La condición <strong>de</strong> estabilidad <strong>de</strong>l esquema es:<br />

p<br />

(2.54)<br />

CFL ≤ 1<br />

(2.55)<br />

si<strong>en</strong>do CFL <strong>el</strong> número <strong>de</strong> Courant-Friedrichs-Lewy (Hirsch, 2001, § 8.1):<br />

( u + c<strong>el</strong>)<br />

∆t<br />

CFL =<br />

≤ 1<br />

(2.56)<br />

∆x<br />

don<strong>de</strong> u y c<strong>el</strong> son <strong>el</strong> módulo <strong>de</strong> la v<strong>el</strong>ocidad y la c<strong>el</strong>eridad <strong>de</strong> la onda respectivam<strong>en</strong>te. Esta<br />

última se calcula como:<br />

A<br />

c<strong>el</strong> = g<br />

(2.57)<br />

b


2.3.3.2. Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la infiltración<br />

2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

Una vez calculados los valores <strong>de</strong> las variables dinámicas, U , se proce<strong>de</strong> al cálculo<br />

<strong>de</strong> la influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la infiltración, repres<strong>en</strong>tada <strong>por</strong> la variables<br />

f<br />

i<br />

inf<br />

U i , y se resolverán<br />

ecuaciones s<strong>en</strong>cillas <strong>de</strong>l tipo, <strong>en</strong> las que <strong>el</strong> objetivo es calcular <strong>el</strong> área <strong>de</strong> <strong>agua</strong> infiltrada, Ainf, <strong>en</strong> cada nodo.<br />

∂A<br />

= −Ql<br />

∂t<br />

A<br />

= Ql<br />

∂t<br />

∂ inf<br />

(2.58)<br />

(2.59)<br />

Ql repres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> área infiltrada <strong>por</strong> unidad <strong>de</strong> tiempo. Estas ecuaciones se resu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> con <strong>el</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te esquema explícito,<br />

f ⎛ A ⎞<br />

Ql i ⎜<br />

, i i<br />

(2.60)<br />

⎝ ∆t<br />

⎠<br />

( ) ⎟ f<br />

i f f<br />

= mín⎜<br />

P z<br />

i<br />

i<br />

f<br />

i<br />

( ) f<br />

Ql<br />

A = A − ∆t<br />

(2.61)<br />

Este esquema asegura la conservación <strong>de</strong> la masa e impi<strong>de</strong> que se g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> valores<br />

negativos <strong>de</strong>l área superficial, esto es, evita que numéricam<strong>en</strong>te se g<strong>en</strong>ere más <strong>agua</strong><br />

infiltrada <strong>de</strong> la disponible <strong>en</strong> la superficie.<br />

2.3.3.3. Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la fricción<br />

Una vez que se ha incor<strong>por</strong>ado la infiltración al mo<strong>de</strong>lo, se proce<strong>de</strong>rá a calcular las<br />

variables correspondi<strong>en</strong>tes al término <strong>de</strong> fricción, ec. 2.41 y 2.45. Aislado <strong>el</strong> término <strong>de</strong><br />

fricción y utilizando <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Manning, se resolverá una ecuación escalar <strong>de</strong>l tipo:<br />

i<br />

41


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

2.3.4. Condiciones <strong>de</strong> contorno<br />

42<br />

2<br />

∂Q<br />

n Q Q P<br />

= −gA<br />

10 3<br />

∂t<br />

A<br />

4 3<br />

(2.62)<br />

Para simular correctam<strong>en</strong>te los problemas <strong>de</strong> propagación no sólo se <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

resolver las ecuaciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior <strong>de</strong>l dominio, sino que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> imponerse <strong>en</strong> sus<br />

fronteras las condiciones <strong>de</strong> contorno a<strong>de</strong>cuadas.<br />

De acuerdo con <strong>el</strong> carácter hiperbólico <strong>de</strong> las ecuaciones que gobiernan <strong>el</strong><br />

movimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> régim<strong>en</strong> subcrítico es necesaria una condición física <strong>de</strong> contorno<br />

y otra correspondi<strong>en</strong>te al esquema numérico <strong>en</strong> ambas fronteras, mi<strong>en</strong>tras que, si <strong>el</strong><br />

régim<strong>en</strong> es supercrítico, se requier<strong>en</strong> dos condiciones externas <strong>en</strong> la frontera <strong>agua</strong>s arriba, y<br />

<strong>el</strong> esquema proveerá las dos condiciones necesarias <strong>en</strong> la frontera <strong>agua</strong>s abajo (Burguete y<br />

García-Navarro, 2004b). Las condiciones <strong>de</strong> contorno físicas exig<strong>en</strong> <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to, bi<strong>en</strong><br />

empírico o bi<strong>en</strong> teórico, <strong>de</strong> lo que ocurre <strong>en</strong> las fronteras. Las más usadas <strong>en</strong> problemas <strong>de</strong><br />

<strong>riego</strong> son: imponer la evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong>l caudal o <strong>el</strong> calado <strong>en</strong> la <strong>en</strong>trada, e imponer la<br />

evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong>l caudal o <strong>el</strong> calado <strong>en</strong> la salida.<br />

Las condiciones <strong>de</strong> contorno numéricas extra<strong>en</strong> la información <strong>de</strong>l dominio <strong>de</strong><br />

cálculo. Un método s<strong>en</strong>cillo es <strong>el</strong> basado exclusivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la ecuación difer<strong>en</strong>cial <strong>de</strong><br />

conservación <strong>de</strong> masa, propuesto <strong>por</strong> Jin y Fread (1997), <strong>el</strong> método <strong>de</strong> la conservación <strong>de</strong> masa<br />

local, y utiliza información sobre la conservación <strong>de</strong> la masa <strong>en</strong>tre dos puntos contiguos a<br />

las fronteras. La ecuación (2.2), expresada <strong>de</strong> la forma,<br />

∂A<br />

∂Q<br />

+ = −Pz<br />

∂t<br />

∂x<br />

se aproxima, discretizando respecto al tiempo <strong>en</strong> <strong>el</strong> nodo <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada, como<br />

∂A<br />

≈<br />

∂t<br />

A<br />

1<br />

− A<br />

∆t<br />

(2.63)<br />

m+<br />

m<br />

1 1<br />

(2.64)


y respecto al espacio <strong>en</strong> forma <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>trada, como<br />

2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

( Q − Q )<br />

m+<br />

1<br />

( )<br />

( Q2<br />

− Q1<br />

)<br />

−<br />

∂Q<br />

2 1 ≈ θ + 1 θ<br />

(2.65)<br />

∂x<br />

∆x<br />

∆x<br />

<strong>en</strong> don<strong>de</strong> se ha incluido <strong>el</strong> parámetro θ con 0 ≤ θ ≤ 1.<br />

Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l valor que se le<br />

asigne a θ, 0, 0.5 o 1, la ecuación se resolverá <strong>de</strong> forma explícita, semi-implícita o implícita<br />

respectivam<strong>en</strong>te.<br />

A<br />

m+<br />

1<br />

1<br />

<strong>de</strong> don<strong>de</strong>, <strong>de</strong>spejando<br />

− A<br />

∆t<br />

m<br />

1<br />

m+<br />

1<br />

1<br />

( Q − Q )<br />

m+<br />

1<br />

m<br />

( )<br />

( Q2<br />

− Q1<br />

)<br />

−θ<br />

m<br />

( ) m<br />

Pz<br />

2 1<br />

+ θ + 1 = − 1 (2.66)<br />

∆x<br />

∆x<br />

A , se llega a:<br />

[ ( ) ( )( ) ] ( ) m<br />

m<br />

m+<br />

1<br />

Q − Q + −θ<br />

Q − Q − t Pz<br />

∆t<br />

θ (2.67)<br />

∆x<br />

m<br />

m+<br />

1<br />

A1 = A1<br />

−<br />

2 1 1 2 2 ∆ 1<br />

Para resolver la ecuación (2.67) hace falta <strong>de</strong>finir<br />

contorno <strong>en</strong> la <strong>en</strong>trada, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> haber resu<strong>el</strong>to<br />

m+<br />

1<br />

2<br />

Q como condición <strong>de</strong><br />

m+<br />

1<br />

1<br />

Q mediante <strong>el</strong> esquema numérico que<br />

resu<strong>el</strong>ve los puntos interiores <strong>de</strong> la malla <strong>de</strong>scrito anteriorm<strong>en</strong>te. El mismo procedimi<strong>en</strong>to<br />

se repite <strong>en</strong> <strong>el</strong> extremo <strong>agua</strong>s abajo, los únicos cambios son<br />

serán, respectivam<strong>en</strong>te,<br />

<strong>en</strong> la salida.<br />

Q y<br />

m+<br />

1<br />

N<br />

m+<br />

1<br />

N −1<br />

Q y<br />

m+<br />

1<br />

1<br />

Q que <strong>agua</strong>s abajo<br />

m+<br />

1<br />

2<br />

m+<br />

1<br />

Q , don<strong>de</strong> Q se <strong>de</strong>finirá como condición <strong>de</strong> contorno<br />

N<br />

[ ( ) ( )( ) ] ( ) m<br />

m+<br />

1<br />

m<br />

Q − Q + 1− θ Q − Q − t Pz<br />

m+<br />

1 m ∆t<br />

AN = AN<br />

− θ N N −1<br />

N N −1<br />

∆ N (2.68)<br />

∆x<br />

<strong>en</strong> este caso, se ha resu<strong>el</strong>to la ecuación <strong>de</strong> forma explícita, asignándole a theta <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> 0.<br />

43


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

2.3.5. Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>solutos</strong><br />

El <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> se repres<strong>en</strong>ta a partir <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> advección-dispersión<br />

propuesto <strong>por</strong> García-Navarro et al. (2000). La cantidad <strong>de</strong> sustancia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> se<br />

especifica mediante su conc<strong>en</strong>tración volumétrica, C, y se admite que <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> esta<br />

sustancia es mixto, no se <strong>de</strong>sprecian los efectos difusivos <strong>en</strong> ningún caso.<br />

En <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>agua</strong> propuesto anteriorm<strong>en</strong>te, C, la conc<strong>en</strong>tración<br />

promediada <strong>en</strong> la sección transversal, es <strong>el</strong> objetivo principal y su evolución<br />

espaciotem<strong>por</strong>al <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco queda <strong>de</strong>scrita <strong>por</strong> la ecuación (2.30a) o la (2.30b). Para <strong>el</strong><br />

mo<strong>de</strong>lado numérico se ha adoptado la forma expresada <strong>en</strong> (2.30a) que se reproduce aquí,<br />

44<br />

( AC)<br />

∂(<br />

QC)<br />

∂<br />

∂t<br />

+<br />

∂x<br />

+ PzC =<br />

∂ ⎛ ∂C<br />

⎞<br />

⎜ AE ⎟<br />

∂x<br />

⎝ ∂x<br />

⎠<br />

(2.69)<br />

La resolución numérica <strong>de</strong> la ecuación anterior se lleva a cabo <strong>en</strong> tres fases: primero<br />

se resu<strong>el</strong>ve <strong>el</strong> término advectivo, <strong>en</strong> dos pasos sucesivos, y <strong>de</strong> forma acoplada con <strong>el</strong><br />

cálculo <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> circulación <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, resolviéndose conjuntam<strong>en</strong>te y satisfaci<strong>en</strong>do la<br />

condición <strong>de</strong> estabilidad (ec. 2.78); a continuación, se resu<strong>el</strong>ve <strong>el</strong> término dispersivo; <strong>por</strong><br />

último se resu<strong>el</strong>ve <strong>el</strong> término <strong>de</strong>bido a la infiltración.<br />

• Fase 1: Advección<br />

La parte advectiva <strong>de</strong> la ecuación (2.69) se recoge <strong>en</strong> la ecuación (2.70), y se acopla<br />

con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> circulación <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y se resu<strong>el</strong>ve como su término dinámico, es <strong>de</strong>cir, se<br />

le aplica <strong>el</strong> método <strong>de</strong> MacCormack.<br />

Paso advectivo-predictor:<br />

( AC)<br />

∂(<br />

QC)<br />

∂<br />

∂t<br />

= −<br />

∂x<br />

(2.70)


Paso advectivo-corrector:<br />

2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

( ) ( ) ( ) m<br />

p<br />

m<br />

AC AC − ∆t<br />

QC<br />

i<br />

( AC)<br />

c<br />

i<br />

= (2.71)<br />

i<br />

p<br />

i<br />

1<br />

i+<br />

2<br />

= ( AC)<br />

− ∆t(<br />

QC)<br />

(2.72)<br />

La variación <strong>de</strong> (AC) <strong>por</strong> <strong>el</strong> término advectivo es <strong>el</strong> promedio <strong>de</strong>l resultado<br />

obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> ambos pasos:<br />

• Fase 2: Dispersión<br />

( AC)<br />

mac<br />

i<br />

p<br />

1<br />

i−<br />

2<br />

p<br />

c<br />

( AC)<br />

i + ( AC)<br />

i<br />

= (2.73)<br />

2<br />

Para resolver numéricam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> término <strong>de</strong> dispersión (ec. 2.74) se aplica un<br />

esquema estándar <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cias c<strong>en</strong>tradas, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se utilizarán los valores calculados <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> paso anterior:<br />

∆t<br />

⎡<br />

⎢<br />

∆x<br />

⎢<br />

⎢⎣<br />

⎣<br />

disp<br />

mac<br />

( AC)<br />

− ( AC)<br />

= ⎡(<br />

AE)<br />

i<br />

i<br />

∂<br />

( AC )<br />

∂t<br />

⎤<br />

⎥⎦<br />

=<br />

∂ ⎛ ∂C<br />

⎞<br />

⎜ AE ⎟<br />

∂x<br />

⎝ ∂x<br />

⎠<br />

mac ( C)<br />

− ( C)<br />

∆x<br />

− ⎡<br />

⎢⎣<br />

⎤<br />

⎥⎦<br />

mac ( C)<br />

− ( C)<br />

∆x<br />

⎤<br />

⎥<br />

⎦<br />

(2.74)<br />

m+<br />

1<br />

mac<br />

m+<br />

1<br />

mac<br />

1<br />

i−1<br />

i<br />

i<br />

i+<br />

1<br />

i−<br />

( AE)<br />

1<br />

(2.75)<br />

i+<br />

2<br />

2<br />

La evaluación <strong>de</strong> las cantida<strong>de</strong>s ⎡(<br />

AE ) 1 ⎤<br />

i−<br />

⎢⎣ 2 ⎥⎦<br />

forma lineal:<br />

y ⎡(<br />

AE) 1 ⎤<br />

i+<br />

⎢⎣ 2 ⎥⎦<br />

se realiza <strong>de</strong> una<br />

⎡<br />

⎢⎣<br />

( )<br />

m+<br />

1<br />

( AE)<br />

( AE)<br />

m+<br />

1<br />

m+<br />

1<br />

m+<br />

1<br />

1 ⎤ ⎡ i + i−1<br />

⎤<br />

AE i = ⎢<br />

(2.76)<br />

2<br />

− ⎥⎦<br />

2 ⎥<br />

⎣<br />

⎦<br />

45


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

46<br />

⎡<br />

⎢⎣<br />

( )<br />

( AE)<br />

( AE)<br />

m+<br />

1<br />

m+<br />

1<br />

1 ⎤ ⎡ i+<br />

1 + i ⎤<br />

AE i = ⎢<br />

(2.77)<br />

2<br />

+ ⎥⎦<br />

2 ⎥<br />

⎣<br />

⎦<br />

La condición <strong>de</strong> estabilidad <strong>de</strong>l esquema <strong>en</strong> este caso queda <strong>de</strong>terminada <strong>por</strong> la<br />

combinación <strong>de</strong> ambos términos <strong>de</strong> advección y dispersión. El paso <strong>de</strong> tiempo está<br />

limitado <strong>por</strong> <strong>el</strong> número <strong>de</strong> Peclet y <strong>el</strong> número <strong>de</strong> CFL (Burguete y García-Navarro, 2004a;<br />

Murillo, 2005), <strong>por</strong> lo que se ti<strong>en</strong>e que cumplir la sigui<strong>en</strong>te expresión:<br />

Pe + CFL ≤ 1<br />

(2.78)<br />

Por tanto, para asegurar la estabilidad <strong>de</strong>l esquema acoplado <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong>, se<br />

adoptará <strong>en</strong> cada paso <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> intervalo <strong>de</strong> tiempo resultado <strong>de</strong> tomar la condición más<br />

restrictiva <strong>en</strong>tre las ecuaciones (2.55) y (2.78).<br />

• Fase 3: Infiltración<br />

La contribución <strong>de</strong>l término asociado a la infiltración a la variación <strong>de</strong> (AC) vi<strong>en</strong>e dada<br />

<strong>por</strong>:<br />

que se pue<strong>de</strong> expresar <strong>de</strong> la forma<br />

( AC)<br />

∂<br />

∂t<br />

m+<br />

1<br />

i<br />

= −PzC<br />

( AC) = ( AC)<br />

− P<br />

disp<br />

i<br />

f<br />

i<br />

z<br />

f<br />

i<br />

C<br />

disp<br />

i<br />

(2.79)<br />

(2.80)<br />

<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> los valores finales <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración a lo largo <strong>de</strong>l surco para ese<br />

instante <strong>de</strong> cálculo como,<br />

C = A ⋅(<br />

AC)<br />

(2.81)<br />

m+<br />

1<br />

i<br />

−(<br />

m+<br />

1)<br />

i<br />

m+<br />

1<br />

i


2. Mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> un surco <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

La masa infiltrada <strong>por</strong> unidad <strong>de</strong> longitud <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco se acumula sigui<strong>en</strong>do la<br />

sigui<strong>en</strong>te expresión,<br />

m+<br />

1<br />

m<br />

disp m+<br />

1<br />

( ) = ( AC ) + PzC ∆t<br />

AC (2.82)<br />

y la masa <strong>de</strong> soluto que sale <strong>de</strong>l surco <strong>por</strong> escorr<strong>en</strong>tía,<br />

inf<br />

i<br />

Ms<br />

t<br />

final<br />

= ∑<br />

n=1<br />

Q<br />

inf<br />

m<br />

N<br />

i<br />

⋅C<br />

m<br />

N<br />

⋅∆t<br />

i<br />

m<br />

(2.83)<br />

47


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño,<br />

calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

3.1. Descripción <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos<br />

Para evaluar la influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> las condiciones <strong>de</strong><br />

<strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong>l fertilizante y disponer <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo 1-D <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> <strong>surcos</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

operativo para la simulación <strong>de</strong> las difer<strong>en</strong>tes operaciones <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong>, se requiere<br />

información experim<strong>en</strong>tal con la que calibrar los parámetros <strong>de</strong> las ecuaciones <strong>de</strong><br />

infiltración y advección-dispersión (ec. 2.11 y 2.29 respectivam<strong>en</strong>te). Con este fin se<br />

realizaron una serie <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos <strong>en</strong> parc<strong>el</strong>as <strong>de</strong> <strong>surcos</strong>, cuyo diseño y <strong>de</strong>sarrollo se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong><br />

a continuación. Se ha calibrado <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> para po<strong>de</strong>r analizar <strong>de</strong> forma<br />

completa los resultados experim<strong>en</strong>tales.<br />

3.1.1. Diseño experim<strong>en</strong>tal<br />

Para la realización <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos se escogió una parc<strong>el</strong>a experim<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> la finca<br />

Alameda <strong>de</strong>l Obispo <strong>de</strong> Córdoba, con su<strong>el</strong>o aluvial <strong>de</strong> clase textural franca, con alto<br />

48


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> carbonato cálcico y pobre <strong>en</strong> materia orgánica, clasificado como Typic<br />

xerofluv<strong>en</strong>t (Soil Survey Staff, 1999), o como Eutric fluvisol (FAO, 1988). La parc<strong>el</strong>a, <strong>de</strong> 135 m<br />

<strong>de</strong> longitud y 0.8 % <strong>de</strong> p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, se gra<strong>de</strong>ó varias veces antes <strong>de</strong> a<strong>por</strong>car <strong>surcos</strong>, a los que<br />

se les dio una separación <strong>de</strong> 0.75 m. La figura 3.1 muestra la parc<strong>el</strong>a experim<strong>en</strong>tal, con un<br />

grupo <strong>de</strong> <strong>surcos</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong>.<br />

49<br />

Figura 3.1. Parc<strong>el</strong>a experim<strong>en</strong>tal.<br />

En la tabla 3.1 se pres<strong>en</strong>tan las características texturales medias <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o resultado<br />

<strong>de</strong> unos <strong>en</strong>sayos realizados durante los veranos <strong>de</strong> 1994 y 1995 (Fernán<strong>de</strong>z-Gómez, 2004).<br />

Tabla 3.1. Fracciones <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>a, limo y arcilla <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>de</strong> la parc<strong>el</strong>a experim<strong>en</strong>tal.<br />

Año<br />

Ar<strong>en</strong>a<br />

(%)<br />

Limo<br />

(%)<br />

Arcilla<br />

(%)<br />

1994 35.0 44.3 20.6<br />

1995 32.6 45.6 21.8<br />

Se han adoptado como variables <strong>de</strong> diseño <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación<br />

<strong>de</strong>l fertilizante y <strong>el</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se realiza dicha aplicación (primer o segundo<br />

<strong>riego</strong>). En todos los <strong>en</strong>sayos, la aplicación <strong>de</strong> una misma cantidad <strong>de</strong> trazador <strong>en</strong> cabecera<br />

se realizó <strong>en</strong> idénticas condiciones <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración y duración <strong>de</strong> la aplicación. El caudal<br />

<strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> cabecera, constante durante <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo, se ajustó <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>riego</strong>


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> que se aplicó <strong>el</strong> soluto para conseguir una misma lámina infiltrada t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

la mayor compactación <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo <strong>riego</strong>, tal y como se realiza <strong>en</strong> la practica <strong>de</strong>l<br />

<strong>riego</strong> (ver valores <strong>en</strong> la tabla 3.2).<br />

Los <strong>en</strong>sayos se llevaron a cabo durante <strong>el</strong> verano <strong>de</strong> 2003. Se regaron dos grupos <strong>de</strong><br />

3 <strong>surcos</strong> <strong>en</strong> la parc<strong>el</strong>a. En cada grupo las medidas se efectuaron <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco c<strong>en</strong>tral,<br />

actuando <strong>de</strong> guarda los otros dos. Se realizaron dos <strong>riego</strong>s. El primer <strong>riego</strong> tuvo lugar los<br />

días 22 y 23 <strong>de</strong> julio (un grupo <strong>de</strong> <strong>surcos</strong> cada día), sobre <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o recién gra<strong>de</strong>ado y<br />

a<strong>por</strong>cado. El segundo <strong>riego</strong> se realizó durante los días 5 y 6 <strong>de</strong> agosto, sin que mediara<br />

ninguna labor tras <strong>el</strong> primer <strong>riego</strong>, y sin que ocurriera precipitación alguna <strong>en</strong>tre ambos<br />

<strong>riego</strong>s. En total, se efectuaron cuatro <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> <strong>riego</strong>.<br />

En la tabla 3.2 se muestran las características <strong>de</strong> los cuatro <strong>en</strong>sayos, con tres<br />

aplicaciones difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los, <strong>en</strong> los que se usaron como trazadores<br />

bromuro potásico y nitrato potásico, según los casos. Se pue<strong>de</strong> observar <strong>el</strong> <strong>riego</strong> al que<br />

correspon<strong>de</strong> cada uno (primer o segundo <strong>riego</strong>), <strong>el</strong> caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada, <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> avance<br />

<strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> hasta <strong>el</strong> final <strong>de</strong>l surco y los tiempos <strong>en</strong> los que se realizó la aplicación <strong>de</strong><br />

fertilizante <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo. Las tres aplicaciones realizadas <strong>en</strong> cada <strong>en</strong>sayo<br />

correspon<strong>de</strong>n a la fase transitoria, inicio <strong>de</strong> condiciones perman<strong>en</strong>tes y perman<strong>en</strong>tes para <strong>el</strong><br />

<strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, respectivam<strong>en</strong>te. Se <strong>de</strong>scartó la primera aplicación <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 1<br />

<strong>de</strong>bido a problemas durante la realización <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo.<br />

Ensayo<br />

Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />

<strong>riego</strong><br />

Tabla 3.2. Características <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> campo.<br />

T inicio aplicación trazador<br />

Q0<br />

(L/s)<br />

tavance<br />

Ap. 1 Ap. 2 Ap. 3<br />

min<br />

1 1 0.86 75.5 −* 105.8 176.6<br />

2 1 1.14 62.8 55.4 81.3 166.4<br />

3 2 0.66 39.5 34.5 58.4 87.4<br />

4 2 0.62 43.5 36.7 * 62.0 95.0<br />

* BrK como trazador; NO 3K <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto.<br />

50


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

La primera aplicación <strong>en</strong> cada <strong>en</strong>sayo se realizó cuando <strong>el</strong> fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>agua</strong> había<br />

recorrido <strong>el</strong> 88% <strong>de</strong> la longitud <strong>de</strong>l surco, 87% y 84% para los <strong>en</strong>sayos 2, 3 y 4,<br />

respectivam<strong>en</strong>te. Esta <strong>el</strong>ección correspon<strong>de</strong> a resultados previos obt<strong>en</strong>idos <strong>por</strong> Domínguez<br />

et al. (2003).<br />

3.1.2. Medidas <strong>de</strong> caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y salida<br />

El caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y salida se midió <strong>en</strong> cada <strong>en</strong>sayo utilizando aforadores<br />

<strong>por</strong>tátiles tipo RBC (Clemm<strong>en</strong>s et al., 1984). Estos aforadores ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un estrechami<strong>en</strong>to<br />

largo <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se produce una transición gradual <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada hasta conseguir<br />

régim<strong>en</strong> crítico, condiciones <strong>en</strong> las que se r<strong>el</strong>aciona <strong>de</strong> forma directa <strong>el</strong> calado con <strong>el</strong> caudal.<br />

Las figuras 3.2 y 3.3 muestran los aforadores colocados <strong>en</strong> la cabecera y cola <strong>de</strong> los<br />

<strong>surcos</strong> durante los <strong>en</strong>sayos. Se dispuso un plástico <strong>en</strong> cabecera para po<strong>de</strong>r mant<strong>en</strong>er <strong>el</strong><br />

caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y evitar la erosión y consecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong>formación <strong>de</strong>l cauce <strong>en</strong> dicho punto.<br />

51<br />

Figura 3.2. Aforadores situados <strong>en</strong> la cabecera <strong>de</strong> los <strong>surcos</strong>.


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

Figura 3.3. Aforadores situados <strong>en</strong> la cola <strong>de</strong> los <strong>surcos</strong>.<br />

3.1.3. Aplicación y medida <strong>de</strong>l trazador<br />

Los trazadores utilizados fueron NO3K y BrK, que se aplicaron <strong>en</strong> cabecera <strong>en</strong><br />

forma <strong>de</strong> solución conc<strong>en</strong>trada, 5 kg <strong>de</strong> trazador disu<strong>el</strong>tos <strong>en</strong> 22.5 L <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, mediante un<br />

pulso <strong>de</strong> 4 minutos <strong>de</strong> duración realizado <strong>en</strong> distintos mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong>l<br />

<strong>riego</strong> (aplicaciones 1, 2, 3 <strong>en</strong> la tabla 3.2). El movimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> superficie <strong>de</strong>l soluto se evaluó<br />

midi<strong>en</strong>do la evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la conductividad <strong>el</strong>éctrica (CE) <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> <strong>en</strong> secciones<br />

transversales <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco (<strong>en</strong> cabecera, y a 33.75 m, 67.5 m, 101.25 m y 135 m <strong>de</strong> la misma)<br />

con conductímetros <strong>por</strong>tátiles.<br />

La figura 3.4 muestra una estación <strong>de</strong> medida, pudiéndose observar la situación <strong>de</strong><br />

la célula <strong>de</strong> medida <strong>de</strong>l conductímetro situada <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco c<strong>en</strong>tral.<br />

Figura 3.4. Estación <strong>de</strong> medida durante un <strong>en</strong>sayo.<br />

52


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

Los conductímetros utilizados se calibraron <strong>el</strong> día previo a los <strong>en</strong>sayos usando<br />

soluciones con una amplia gama <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> los trazadores, <strong>en</strong> las que se midió<br />

la CE. La r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre su conc<strong>en</strong>tración y CE es lineal; <strong>en</strong> <strong>el</strong> Anejo I se recog<strong>en</strong> las rectas<br />

calibradas. Para comprobar <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> los conductímetros durante cada <strong>en</strong>sayo, se<br />

tomaron varias muestras <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>por</strong> cada estación para analizar <strong>en</strong> laboratorio la<br />

conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong>l trazador.<br />

3.1.4. Geometría <strong>de</strong> los <strong>surcos</strong><br />

Para <strong>de</strong>terminar la geometría <strong>de</strong> los <strong>surcos</strong> se utilizó un perfilómetro <strong>de</strong> varillas,<br />

figura 3.5, con una separación <strong>en</strong>tre varillas <strong>de</strong> 10 mm, que permite la reproducción <strong>en</strong><br />

pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> la sección transversal <strong>de</strong>l surco. Se tomaron medidas <strong>en</strong> las cinco estaciones <strong>de</strong><br />

muestreo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> cada <strong>en</strong>sayo. En <strong>el</strong> Anejo II se recog<strong>en</strong> las medidas tomadas <strong>en</strong><br />

campo con <strong>el</strong> perfilómetro <strong>de</strong> varillas.<br />

53<br />

Figura 3.5. Perfilómetro <strong>de</strong> varillas.<br />

3.1.5. Toma <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o para <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> bromuro<br />

Se ha escogido como trazador BrK <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>por</strong> la gran movilidad <strong>de</strong>l ión Br -<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o, que permite estimar <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> a su través, así como <strong>por</strong> su fácil extracción<br />

y análisis sin <strong>en</strong>mascarami<strong>en</strong>to <strong>por</strong> la pres<strong>en</strong>cia previa <strong>de</strong> la sustancia <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o, como<br />

suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los compuestos <strong>de</strong> nitratos. Al t<strong>en</strong>er que <strong>de</strong>scartarse la primera<br />

aplicación <strong>de</strong>l primer <strong>en</strong>sayo, correspondi<strong>en</strong>te a una aplicación <strong>de</strong> bromuro, sólo se<br />

muestreó <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco correspondi<strong>en</strong>te al <strong>en</strong>sayo 4, tomándose muestras con


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

barr<strong>en</strong>a a difer<strong>en</strong>tes profundida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> perfil <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> las cinco estaciones <strong>de</strong> medida y<br />

<strong>en</strong> las secciones intermedias <strong>en</strong>tre las estaciones. En cada estación <strong>de</strong> medida se<br />

s<strong>el</strong>eccionaron cinco puntos <strong>de</strong> la sección (figura 3.6), un punto <strong>de</strong> recogida <strong>en</strong> cada lomo,<br />

para po<strong>de</strong>r ver <strong>el</strong> efecto bidim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> <strong>en</strong> los <strong>de</strong>pósitos <strong>de</strong><br />

bromuro, otros dos puntos <strong>en</strong> la zona media <strong>de</strong> la p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> bajada hacia <strong>el</strong> lecho, y otro<br />

punto <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l lecho. En cada punto se tomaron 10 muestras <strong>de</strong> 0.15 m <strong>de</strong> espesor<br />

cada una, <strong>por</strong> lo que <strong>en</strong> se alcanzó una profundidad total <strong>de</strong> 1.5 m <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o. De esta forma<br />

se pue<strong>de</strong> integrar fácilm<strong>en</strong>te la masa total <strong>de</strong> bromuro <strong>en</strong> la sección <strong>de</strong> surco.<br />

Figura 3.6. Puntos <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> las estaciones <strong>de</strong> medida <strong>de</strong>l surco.<br />

Las muestras <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o recogidas se analizaron <strong>en</strong> laboratorio, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Anejo III se<br />

<strong>de</strong>sarrolla <strong>el</strong> método utilizado, obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do la cantidad <strong>de</strong> bromuro ret<strong>en</strong>ido <strong>por</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o,<br />

que se utilizó para cerrar <strong>el</strong> balance <strong>de</strong> masa a escala <strong>de</strong> surco, como una comprobación<br />

adicional. Se <strong>de</strong>cidió tomar las muestras <strong>en</strong> las estaciones <strong>de</strong> medida <strong>de</strong> conductividad<br />

<strong>el</strong>éctrica, para po<strong>de</strong>r comparar las lecturas <strong>de</strong> los conductímetros con la masa <strong>de</strong> bromuro<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o, aunque también se tomaron muestras <strong>en</strong> las secciones intermedias a estas<br />

estaciones y así po<strong>de</strong>r estimar la cantidad <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> surco con <strong>el</strong> apoyo <strong>de</strong> 9<br />

estaciones muestreadas. Los resultados obt<strong>en</strong>idos se contrastaron con las estimaciones <strong>de</strong><br />

masa realizadas a partir <strong>de</strong> las medidas <strong>de</strong> CE <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>agua</strong>, pudi<strong>en</strong>do verificar las lecturas <strong>de</strong><br />

los conductímetros.<br />

54


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

3.2. Medidas experim<strong>en</strong>tales y calibración <strong>de</strong>l<br />

mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong>l <strong>agua</strong><br />

Una vez <strong>de</strong>sarrollado <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, es necesario calibrarlo con las<br />

medidas experim<strong>en</strong>tales, para po<strong>de</strong>r simular posteriorm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> y obt<strong>en</strong>er<br />

conclusiones. La fase <strong>de</strong> receso no se ha calculado <strong>en</strong> los <strong>surcos</strong>, ya que para trabajar con <strong>el</strong><br />

<strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> no es necesaria.<br />

Para llevar a cabo la calibración es necesario <strong>de</strong>finir la geometría <strong>de</strong>l surco, <strong>en</strong> este<br />

trabajo se ha asumido forma trapecial y constante para cada <strong>en</strong>sayo, y sus características <strong>de</strong><br />

obtuvieron a partir <strong>de</strong> las medidas <strong>de</strong> los perfiles tomados <strong>en</strong> los <strong>surcos</strong> <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> cada<br />

<strong>en</strong>sayo y que se pue<strong>de</strong>n consultar <strong>en</strong> <strong>el</strong> Anejo II. De los cinco perfiles medidos<br />

correspondi<strong>en</strong>tes a cada <strong>en</strong>sayo, se escogieron las características (base y ángulo <strong>de</strong>l talud<br />

lateral) <strong>de</strong>l más repres<strong>en</strong>tativo. Como se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> la tabla 3.3, a cada <strong>en</strong>sayo le<br />

correspon<strong>de</strong>n unas características propias.<br />

55<br />

Tabla 3.3. Características geométricas <strong>de</strong> los <strong>surcos</strong><br />

Ensayo base (m) tg α<br />

1 0.14 1.6<br />

2 0.12 2.1<br />

3 0.09 1.2<br />

4 0.10 1.5<br />

Los parámetros <strong>de</strong> calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>agua</strong> son los <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong><br />

infiltración y <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> aspereza <strong>de</strong> Manning. Los datos experim<strong>en</strong>tales usados <strong>en</strong> la<br />

calibración son las curvas <strong>de</strong> avance <strong>en</strong> cada <strong>en</strong>sayo y los hidrogramas <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía<br />

medidos <strong>en</strong> la cola <strong>de</strong>l surco (fig. 3.7 y 3.8 para <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> primer y segundo <strong>riego</strong>,<br />

respectivam<strong>en</strong>te). Los parámetros <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong> infiltración se estimaron con <strong>el</strong> método<br />

<strong>de</strong>scrito <strong>en</strong> <strong>el</strong> apartado 2.1.3.2. Todos los parámetros se ajustaron con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo hasta que<br />

las difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre las curvas <strong>de</strong> avance, experim<strong>en</strong>tal y calculada, fueron mínimas. Se


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

analizaron también los hidrogramas <strong>de</strong> salida, consigui<strong>en</strong>do que <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo<br />

siguiera la t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> las medidas tomadas <strong>en</strong> campo. En la tabla 3.4 se pres<strong>en</strong>tan los<br />

valores <strong>de</strong> los parámetros <strong>de</strong> calibración para cada <strong>en</strong>sayo.<br />

Tabla 3.4. Valores ajustados <strong>de</strong> los parámetros <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong> infiltración y <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

aspereza <strong>de</strong> Manning <strong>en</strong> todos los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> campo.<br />

Ensayo Riego k (m s -a ) a f0 (m s -1 ) n (S.I.)<br />

1 1º 0.022 0.27 1.10 10-5 0.037<br />

2 1º 0.022 0.269 7.30 10-6 0.040<br />

3 2º 0.015 0.26 6.68 10-6 0.020<br />

4 2º 0.016 0.21 3.92 10-6 0.017<br />

En las figuras 3.7 y 3.8 se pres<strong>en</strong>tan las curvas <strong>de</strong> avance y los hidrogramas <strong>de</strong><br />

escorr<strong>en</strong>tía calculados y medidos para los <strong>en</strong>sayos realizados <strong>en</strong> primer y segundo <strong>riego</strong><br />

respectivam<strong>en</strong>te. Se observa que los tiempos <strong>de</strong> avance son mayores <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos<br />

correspondi<strong>en</strong>tes al primer <strong>riego</strong>, esto era <strong>de</strong> esperar ya que <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido inicial <strong>de</strong><br />

humedad <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o es m<strong>en</strong>or <strong>en</strong> estos <strong>en</strong>sayos. Los hidrogramas <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía obt<strong>en</strong>idos<br />

con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo están <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l rango <strong>de</strong> valores medidos <strong>en</strong> cada <strong>en</strong>sayo, <strong>por</strong> lo que se<br />

<strong>de</strong>duce que <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo reproduce <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>agua</strong> satisfactoriam<strong>en</strong>te. En la tabla 3.5<br />

se pres<strong>en</strong>tan los errores r<strong>el</strong>ativos calculados <strong>en</strong>tre las curvas <strong>de</strong> avance obt<strong>en</strong>idas con <strong>el</strong><br />

mo<strong>de</strong>lo y las medidas para todos los <strong>en</strong>sayos, y <strong>el</strong> error <strong>de</strong> balance <strong>de</strong> masa que<br />

pro<strong>por</strong>ciona <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo.<br />

t, min<br />

85<br />

68<br />

51<br />

34<br />

17<br />

0<br />

experim<strong>en</strong>tal: símbolo<br />

calculado: línea<br />

0 27 54 81 108 135<br />

x, m<br />

1<br />

2<br />

Q, Ls -1<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

experim<strong>en</strong>tal: símbolo<br />

calculado: línea<br />

0<br />

40 80 120 160 200 240<br />

t, min<br />

Figura 3.7. Curva <strong>de</strong> avance e hidrograma <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía para los <strong>en</strong>sayos realizados <strong>en</strong> primer<br />

<strong>riego</strong> (<strong>en</strong>sayos 1 y 2).<br />

2<br />

1<br />

56


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

57<br />

t, min<br />

85<br />

68<br />

51<br />

34<br />

17<br />

0<br />

experim<strong>en</strong>tal: símbolo<br />

calculado: línea<br />

0 27 54 81 108 135<br />

x, m<br />

4<br />

3<br />

Q, Ls -1<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

experim<strong>en</strong>tal: símbolo<br />

calculado: línea<br />

3<br />

4<br />

0<br />

40 80 120 160 200 240<br />

t, min<br />

Figura 3.8. Curva <strong>de</strong> avance e hidrograma <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía para los <strong>en</strong>sayos realizados <strong>en</strong> segundo<br />

<strong>riego</strong> (<strong>en</strong>sayos 3 y 4).<br />

Tabla 3.5. Errores r<strong>el</strong>ativos <strong>de</strong> los valores calculados y medidos <strong>de</strong> las curvas <strong>de</strong> avance, y error <strong>de</strong>l<br />

balance <strong>de</strong> masa <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo.<br />

Error Error balance<br />

Ensayo Riego<br />

r<strong>el</strong>ativo <strong>de</strong> masa (%)<br />

1 1º 0.06 0.92<br />

2 1º 0.08 2.21<br />

3 2º 0.05 1.16<br />

4 2º 0.02 0.98<br />

Los errores r<strong>el</strong>ativos calculados a partir <strong>de</strong> las curvas <strong>de</strong> avance, experim<strong>en</strong>tal y<br />

calculada, indican <strong>el</strong> bu<strong>en</strong> ajuste <strong>de</strong> los parámetros <strong>de</strong> calibración. El error <strong>en</strong> <strong>el</strong> balance <strong>de</strong><br />

masa que pro<strong>por</strong>ciona <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>en</strong> cada <strong>en</strong>sayo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los valores<br />

esperados. Éstos no difier<strong>en</strong> mucho <strong>de</strong> los obt<strong>en</strong>idos <strong>por</strong> Brufáu et al. (2002), dón<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />

mo<strong>de</strong>lo que usan pres<strong>en</strong>ta errores <strong>de</strong>l balance <strong>de</strong> masa <strong>en</strong>tre 1.4 y 1.7 %; <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo<br />

utilizado <strong>por</strong> Abbasi et al. (2003b) pro<strong>por</strong>ciona errores <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 0.004 y 1.8 %. En los<br />

resultados pres<strong>en</strong>tados <strong>por</strong> Maikaka (2004) <strong>el</strong> error <strong>de</strong>l balance <strong>de</strong> masa obt<strong>en</strong>ido con <strong>el</strong><br />

esquema <strong>de</strong> MacCormack y las condiciones <strong>de</strong> contorno <strong>de</strong> conservación local (utilizadas<br />

<strong>en</strong> este estudio) varía <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 3 y <strong>el</strong> 5%.


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

3.3. Evolución <strong>de</strong>l soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong><br />

<strong>agua</strong>: Resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

3.3.1. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

En cada estación <strong>de</strong> muestreo, los <strong>flujo</strong>s <strong>de</strong> soluto superficial y a través <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o se<br />

calcularon a partir <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> soluto medida y <strong>de</strong>l caudal estimado con <strong>el</strong><br />

mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> cada instante. En las figuras 3.9-3.12 se pue<strong>de</strong> observar cómo<br />

evoluciona <strong>en</strong> cada <strong>en</strong>sayo la conc<strong>en</strong>tración superficial <strong>de</strong> soluto para cada una <strong>de</strong> las<br />

aplicaciones efectuadas. Se analizaron los casos <strong>de</strong> régim<strong>en</strong> transitorio (Ap. 1), comi<strong>en</strong>zo<br />

<strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> perman<strong>en</strong>te (Ap. 2) y <strong>en</strong> régim<strong>en</strong> perman<strong>en</strong>te (Ap. 3) <strong>en</strong> las cinco estaciones <strong>de</strong><br />

muestreo, así como la carga <strong>de</strong> soluto asociada, W(t), calculada como <strong>el</strong> producto <strong>de</strong> la<br />

conc<strong>en</strong>tración medida, C, y <strong>el</strong> caudal circulante calculado con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo, Q (según se ha<br />

<strong>de</strong>scrito <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo 2).<br />

W = Q ⋅C<br />

(3.1)<br />

Las figuras 3.9 a 3.12 repres<strong>en</strong>tan ambas variables normalizadas con respecto a sus<br />

valores durante la aplicación <strong>en</strong> la cabecera <strong>de</strong>l surco, C0 y W0 (tabla 3.6), respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Tabla 3.6. Valores <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración y carga iniciales <strong>en</strong> cada <strong>en</strong>sayo.<br />

Ensayo Riego C0 (g/L) W0 (g/s)<br />

1 1º 14.9 12.8<br />

2 1º 11.3 12.9<br />

3 2º 19.4 12.8<br />

4 2º<br />

* Aplicación <strong>de</strong> BrK.<br />

22.6*<br />

20.7<br />

14.0*<br />

12.8<br />

58


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

En g<strong>en</strong>eral, se aprecia <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong>l <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> advectivo-difusivo <strong>en</strong> la evolución<br />

tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> las aplicaciones <strong>de</strong> todos los <strong>en</strong>sayos. La disminución <strong>de</strong> los valores<br />

máximos <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> las curvas conforme se aproximan al final <strong>de</strong>l<br />

surco, es <strong>de</strong>bida, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> a la infiltración <strong>de</strong>l mismo <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o, al efecto <strong>de</strong> la<br />

dispersión, que favorece <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la amplitud <strong>de</strong> las bases <strong>de</strong> las curvas durante este<br />

recorrido. Estas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias las <strong>en</strong>contraron <strong>en</strong> los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>por</strong> Playán y Faci<br />

(1997b) y García-Navarro et al. (2000) <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos realizados <strong>en</strong> tablares y Domínguez et<br />

al. (2003) y Zapata et al. (2005) <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos realizados <strong>en</strong> <strong>surcos</strong>.<br />

59<br />

C/C0<br />

C/C0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

80 90 100<br />

t, min<br />

110 120<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

160 170 180<br />

t, min<br />

190 200<br />

Aplicación 2<br />

W/W 0<br />

Aplicación 3<br />

W/W 0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

80 90 100<br />

t, min<br />

110 120<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

160 170 180<br />

t, min<br />

190 200<br />

Figura 3.9. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración y carga <strong>de</strong> soluto durante <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 1.<br />

+ Estación 1, estación 2, estación 3, estación 4, x estación 5


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

C/C0<br />

C/C0<br />

C/C0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

50 60 70<br />

t, min<br />

80 90<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

80 90 100<br />

t, min<br />

110 120<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

160 170 180<br />

t, min<br />

190 200<br />

Aplicación 1<br />

W/W 0<br />

Aplicación 2<br />

W/W 0<br />

Aplicación 3<br />

W/W 0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

50 60 70<br />

t, min<br />

80 90<br />

1<br />

0<br />

80 90 100<br />

t, min<br />

110 120<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

160 170 180<br />

t, min<br />

190 200<br />

Figura 3.10. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración y carga <strong>de</strong> soluto durante <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 2.<br />

+ Estación 1, estación 2, estación 3, estación 4, x estación 5<br />

60


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

Las figuras 3.9 y 3.10 muestran la evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración y <strong>de</strong> carga<br />

<strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos correspondi<strong>en</strong>tes a primer <strong>riego</strong>. Se pue<strong>de</strong> observar que la conc<strong>en</strong>tración<br />

disminuye <strong>de</strong> forma pronunciada <strong>en</strong>tre la segunda estación y la tercera, <strong>en</strong> la segunda<br />

aplicación <strong>de</strong> ambos <strong>en</strong>sayos. La tercera aplicación <strong>de</strong>l segundo <strong>en</strong>sayo también pres<strong>en</strong>ta<br />

esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> la primera aplicación la disminución <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración se<br />

produce <strong>de</strong> forma gradual <strong>en</strong>tre las cinco estaciones. En la última aplicación <strong>de</strong>l primer<br />

<strong>en</strong>sayo la disminución <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong>tre las estaciones es muy pequeña.<br />

En los <strong>en</strong>sayos correspondi<strong>en</strong>tes a segundo <strong>riego</strong> que se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> las figuras<br />

3.11 y 3.12, se observan unas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias parecidas, aunque más suaves, <strong>por</strong> ejemplo, todas<br />

las aplicaciones <strong>de</strong>l tercer <strong>en</strong>sayo y la primera aplicación <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 4 pres<strong>en</strong>tan una<br />

disminución gradual <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong>tre las cinco estaciones. No es así <strong>en</strong> las<br />

aplicaciones correspondi<strong>en</strong>tes al cuarto <strong>en</strong>sayo, <strong>en</strong> las que existe una disminución<br />

pronunciada <strong>en</strong>tre las dos primeras estaciones, aunque <strong>de</strong> un or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> magnitud m<strong>en</strong>or que<br />

las pres<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> los casos <strong>de</strong> primer <strong>riego</strong>.<br />

Se pue<strong>de</strong> observar que los efectos difusivos son más significativos <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer<br />

<strong>riego</strong> que <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo, esto se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ber a que estos <strong>en</strong>sayos al ser más l<strong>en</strong>tos, la tasa<br />

<strong>de</strong> infiltración es mayor, y la influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la v<strong>el</strong>ocidad media <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> para que <strong>el</strong><br />

<strong>trans<strong>por</strong>te</strong> sea advectivo es m<strong>en</strong>or. Los <strong>en</strong>sayos realizados <strong>en</strong> segundo <strong>riego</strong> al t<strong>en</strong>er <strong>el</strong><br />

lecho más compactado y una mayor humedad inicial <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

más rápido que favorece <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> advectivo (<strong>de</strong> ahí que <strong>en</strong> la práctica <strong>el</strong> caudal aplicado<br />

<strong>en</strong> cabecera <strong>en</strong> 2º <strong>riego</strong> y sucesivos disminuya).<br />

61


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

C/C0<br />

C/C0<br />

C/C0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

30 40 50 60<br />

t, min<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

50 60 70 80<br />

t, min<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

80 90 100<br />

t, min<br />

110 120<br />

Aplicación 1<br />

W/W 0<br />

Aplicación 2<br />

W/W 0<br />

Aplicación 3<br />

W/W 0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

30 40 50 60<br />

t, min<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

50 60 70 80<br />

t, min<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

80 90 100<br />

t, min<br />

110 120<br />

Figura 3.11. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración y carga <strong>de</strong> soluto durante <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 3.<br />

+ Estación 1, estación 2, estación 3, estación 4, x estación 5<br />

62


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

63<br />

C/C0<br />

C/C0<br />

C/C0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

30 40 50 60<br />

t, min<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

50 60 70 80<br />

t, min<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

80 90 100<br />

t, min<br />

110 120<br />

Aplicación 1<br />

W/W 0<br />

Aplicación 2<br />

W/W 0<br />

Aplicación 3<br />

W/W 0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

30 40 50 60<br />

t, min<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

50 60 70 80<br />

t, min<br />

1<br />

0<br />

80 90 100<br />

t, min<br />

110 120<br />

Figura 3.12. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración carga <strong>de</strong> soluto durante <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 4.<br />

+ Estación 1, estación 2, estación 3, estación 4, x estación 5


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

Asimismo, para un mismo <strong>en</strong>sayo se observa cómo, a medida que la aplicación <strong>de</strong><br />

soluto se retrasa con respecto al inicio <strong>de</strong>l <strong>riego</strong>, la disminución <strong>de</strong>l valor máximo <strong>de</strong><br />

conc<strong>en</strong>tración es m<strong>en</strong>os marcada; esto se <strong>de</strong>be al mayor tiempo <strong>de</strong> o<strong>por</strong>tunidad para<br />

infiltrarse <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> con soluto <strong>en</strong> las aplicaciones más tempranas, aun <strong>en</strong> condiciones<br />

transitorias (<strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>) con v<strong>el</strong>ocidad superficial <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> m<strong>en</strong>or. Esto, a su vez<br />

condiciona la cantidad final <strong>de</strong> soluto que se infiltra <strong>en</strong> cada sección transversal <strong>de</strong>l mismo<br />

y, con <strong>el</strong>lo, los valores <strong>de</strong> uniformidad <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> cada caso (or<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />

<strong>riego</strong> y tiempo <strong>de</strong> inicio <strong>de</strong> la aplicación). El área <strong>en</strong>cerrada bajo las curvas <strong>de</strong> carga <strong>en</strong> cada<br />

estación permite estimar la cantidad <strong>de</strong> soluto infiltrada <strong>en</strong> dicha sección.<br />

3.3.2. R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>de</strong> soluto<br />

Para realizar una bu<strong>en</strong>a operación <strong>de</strong> fertirrigación, hay que combinar<br />

simultáneam<strong>en</strong>te un bu<strong>en</strong> manejo <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> y <strong>de</strong>l fertilizante. Este trabajo se ha c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> estudio <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong>, sin embargo se pres<strong>en</strong>tan los resultados <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

aplicación <strong>de</strong> <strong>agua</strong> que servirán para completar las conclusiones g<strong>en</strong>erales.<br />

El cálculo <strong>de</strong>l r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>agua</strong> es muy s<strong>en</strong>cillo si se dispone <strong>de</strong><br />

los hidrogramas <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía. Así, utilizando la ecuación 1.1 para <strong>el</strong> <strong>agua</strong> se<br />

obti<strong>en</strong><strong>en</strong> los resultados <strong>de</strong> la tabla 3.7; <strong>en</strong> la tabla 3.8 se recog<strong>en</strong> los correspondi<strong>en</strong>tes al<br />

trazador. Se observa que para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> los r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos son bajos, <strong>por</strong> <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l<br />

50 % excepto para <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 1 que es <strong>de</strong>l 69%. Una programación completa <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong><br />

ha <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>agua</strong> y fertilizante.<br />

Tabla 3.7. R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>agua</strong>.<br />

Ensayo Ra (%)<br />

1 69<br />

2 45<br />

3 46<br />

4 41<br />

64


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

65<br />

Ensayo<br />

Tabla 3.8. R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> soluto.<br />

Ra (%)<br />

Ap. 1 Ap. 2 Ap. 3<br />

1 _ 65.5 58.5<br />

2 68.1 65.7 62.1<br />

3 50.7 43.6 49.0<br />

4 69.0 48.7 50.5<br />

Se pue<strong>de</strong> observar que los mejores resultados <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación se<br />

produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> las primeras aplicaciones <strong>de</strong> cada <strong>en</strong>sayo; esto no sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong> ya que <strong>en</strong> estos<br />

casos la infiltración es mayor que <strong>en</strong> las últimas aplicaciones, <strong>en</strong> las que la v<strong>el</strong>ocidad media<br />

<strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco es mayor y la infiltración m<strong>en</strong>or, <strong>por</strong> lo que se per<strong>de</strong>rá más cantidad <strong>de</strong><br />

trazador <strong>por</strong> escorr<strong>en</strong>tía al final <strong>de</strong>l surco, a igualdad <strong>de</strong> otras condiciones.<br />

3.3.3. Estimación <strong>de</strong> la masa <strong>de</strong> trazador infiltrada a partir <strong>de</strong><br />

muestreos <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o<br />

Como se ha <strong>de</strong>scrito <strong>en</strong> <strong>el</strong> apartado 3.1.5, se muestreó <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o correspondi<strong>en</strong>te al<br />

<strong>en</strong>sayo 4. Estos resultados son necesarios para cerrar <strong>el</strong> balance <strong>de</strong> masa y compararlo con<br />

<strong>el</strong> resultado obt<strong>en</strong>ido a partir <strong>de</strong> las medidas <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> superficie. Para integrar la<br />

masa infiltrada a lo largo <strong>de</strong>l surco se interpola linealm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los datos <strong>de</strong> las estaciones<br />

<strong>de</strong> muestreo. En la figura 3.13 se pue<strong>de</strong> observar la longitud asignada a la estación <strong>de</strong><br />

muestreo intermedia <strong>en</strong>tre las estaciones 2 y 3.<br />

E2-3<br />

L2-3<br />

Figura 3.13. Ejemplo <strong>de</strong> la longitud asignada a cada estación <strong>de</strong> muestreo.


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

A partir <strong>de</strong> las medidas geométricas <strong>de</strong> los <strong>surcos</strong> tomadas <strong>en</strong> campo, se estima que<br />

<strong>el</strong> perímetro medio <strong>de</strong>l surco ronda los 0.5 m. Con los datos <strong>de</strong> superficie asignados a cada<br />

estación <strong>de</strong> muestreo, se calcula la masa total infiltrada <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco. En la tabla 3.9 se<br />

pres<strong>en</strong>ta la cantidad <strong>de</strong> bromuro <strong>por</strong> unidad <strong>de</strong> superficie correspondi<strong>en</strong>te a cada estación<br />

<strong>de</strong> muestreo.<br />

Tabla 3.9. Resultado <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> las muestras <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o.<br />

Estación 1 1-2 2 2-3 3 3-4 4 4-5 5<br />

Br, g m -2 15.6 33.5 26.2 40.1 23.4 38.6 36.3 38.8 51.5<br />

El r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación para <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 4 obt<strong>en</strong>ido a partir <strong>de</strong> estos análisis es<br />

<strong>de</strong>l 63 %. Este resultado concuerda con <strong>el</strong> obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>el</strong> apartado anterior y corrobora<br />

experim<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación realizado con los valores <strong>de</strong><br />

conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> superficial, que es muy s<strong>en</strong>sible a variaciones <strong>en</strong> la estimación la<br />

misma.<br />

Estos resultados no son a<strong>de</strong>cuados para evaluar la distribución final <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

su<strong>el</strong>o una vez finalizado <strong>el</strong> <strong>riego</strong>, ya que <strong>el</strong> muestreo se realizó una semana <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>sayos y durante esos días es normal que se produzca la redistribución no sólo <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

sino <strong>de</strong> sustancias <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>de</strong>bido a la eva<strong>por</strong>ación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la superficie <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o (Abbasi<br />

et al., 2003c).<br />

3.3.4. Uniformidad <strong>de</strong> distribución longitudinal <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o<br />

La uniformidad <strong>de</strong> distribución, UD, es <strong>el</strong> segundo índice que se usa para <strong>de</strong>scribir<br />

la calidad <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> la fertirrigación. Se pue<strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tar gráficam<strong>en</strong>te a partir<br />

<strong>de</strong> la masa infiltrada acumulada <strong>por</strong> unidad <strong>de</strong> longitud normalizada con respecto a la<br />

media, M*. En las gráficas que se pres<strong>en</strong>tan a continuación se han repres<strong>en</strong>tado los valores<br />

experim<strong>en</strong>tales y los calculados con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo. La masa infiltrada <strong>en</strong> cada estación obt<strong>en</strong>ida<br />

<strong>de</strong> forma experim<strong>en</strong>tal se estima a partir <strong>de</strong> los valores <strong>de</strong> infiltración y <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración<br />

66


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

registrada <strong>en</strong> superficie <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos. L* es la distancia a cabecera <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación a la longitud<br />

total <strong>de</strong> surco, X/L.<br />

67<br />

M*<br />

M*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

Ensayo 1 Aplicación 2<br />

0 0.25 0.5 0.75 1<br />

L*<br />

M*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

Ensayo 1 Aplicación 3<br />

0 0.25 0.5 0.75 1<br />

L*<br />

Figura 3.14. Masa r<strong>el</strong>ativa acumulada infiltrada <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 1.<br />

Ensayo 2 Aplicación 1<br />

0 0.25 0.5 0.75 1<br />

L*<br />

M*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

Ensayo 2 Aplicación 3<br />

M*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0 0.25 0.5 0.75 1<br />

L*<br />

0<br />

Ensayo 2 Aplicación 2<br />

0 0.25 0.5 0.75 1<br />

L*<br />

Figura 3.15. Masa r<strong>el</strong>ativa acumulada infiltrada <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 2.


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

M*<br />

M*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

Ensayo 3 Aplicación 1<br />

0 0.25 0.5 0.75 1<br />

L*<br />

M*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

Ensayo 3 Aplicación 3<br />

M*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0 0.25 0.5 0.75 1<br />

L*<br />

0<br />

Ensayo 3 Aplicación 2<br />

0 0.25 0.5 0.75 1<br />

L*<br />

Figura 3.16. Masa r<strong>el</strong>ativa acumulada infiltrada <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 3.<br />

Ensayo 4 Aplicación 1<br />

0 0.25 0.5 0.75 1<br />

L*<br />

M*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

Ensayo 4 Aplicación 3<br />

M*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0 0.25 0.5 0.75 1<br />

L*<br />

0<br />

Ensayo 4 Aplicación 2<br />

0 0.25 0.5 0.75 1<br />

L*<br />

Figura 3.17. Masa r<strong>el</strong>ativa acumulada infiltrada <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 4.<br />

68


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

En g<strong>en</strong>eral <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo recoge la t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia observada <strong>en</strong> los resultados<br />

experim<strong>en</strong>tales, aunque <strong>en</strong> algunos casos como las dos últimas aplicaciones <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 2 y<br />

la primera <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 4 parece que sigu<strong>en</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias difer<strong>en</strong>tes. Esto se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ber a la<br />

variabilidad espacial <strong>de</strong> la infiltración y <strong>de</strong> las propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> gran<br />

influ<strong>en</strong>cia <strong>el</strong> los sistemas <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> superficie (Zapata y Playán, 2000), t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta a<strong>de</strong>más, que la distribución espacial <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o ti<strong>en</strong>e mayor variabilidad<br />

espacial que <strong>el</strong> <strong>agua</strong>, <strong>por</strong> lo que su mo<strong>de</strong>lado resulta más complicado (Abbasi et al., 2003d).<br />

En la tabla 3.10 se muestran los valores <strong>de</strong> UD obt<strong>en</strong>idos para cada caso con la ecuación 2.<br />

69<br />

Tabla 3.10. Uniformidad <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong> soluto <strong>de</strong> soluto.<br />

UD<br />

Ensayo Ap. 1<br />

Ap. 2<br />

Ap. 3<br />

Medido Calculado Medido Calculado Medido Calculado<br />

1 _ _ 0.77 0.83 0.91 0.94<br />

2 0.76 0.97 0.75 0.97 0.88 0.96<br />

3 0.89 0.95 0.94 0.97 0.82 0.97<br />

4 0.91 0.91 0.88 0.96 0.90 0.97<br />

Las mayores uniformida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> distribución se produc<strong>en</strong>, como cabía esperar, <strong>en</strong> las<br />

últimas aplicaciones <strong>de</strong> cada <strong>en</strong>sayo, dadas las condiciones perman<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>.<br />

Los valores pro<strong>por</strong>cionados <strong>por</strong> <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo son <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral bastante bu<strong>en</strong>os para todas las<br />

aplicaciones. En algunas aplicaciones, sin embargo, <strong>el</strong> valor calculado es mayor que <strong>el</strong><br />

experim<strong>en</strong>tal, esto también suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> Abbasi et al.<br />

(2003b) para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> circulación <strong>en</strong> surco con escorr<strong>en</strong>tía libre. Esto muestra una <strong>de</strong> las<br />

limitaciones <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo 1-D utilizado, que ti<strong>en</strong>e m<strong>en</strong>or repercusión <strong>en</strong> las variables <strong>de</strong>l<br />

<strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> que <strong>en</strong> las <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> soluto y t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

y soluto <strong>en</strong> <strong>surcos</strong> es <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral bidim<strong>en</strong>sional (Izadi et al., 1993).


3. Ensayos <strong>de</strong> campo: Diseño, calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

3.4. Conclusiones<br />

En <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> los datos experim<strong>en</strong>tales se observa que <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong>l<br />

soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> superficial es distinto <strong>en</strong>tre los <strong>en</strong>sayos realizados <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer <strong>riego</strong> y los<br />

realizados <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo <strong>riego</strong>. Las figuras 3.9 a 3.12 muestran estas difer<strong>en</strong>cias, ya que <strong>el</strong><br />

<strong>trans<strong>por</strong>te</strong> se produce <strong>de</strong> forma más suave <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos correspondi<strong>en</strong>tes al segundo<br />

<strong>riego</strong>. Esto influirá <strong>en</strong> <strong>el</strong> resultado final <strong>de</strong> la fertirrigación.<br />

Los mejores resultados <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación se produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> las primeras<br />

aplicaciones <strong>de</strong> cada <strong>en</strong>sayo, no si<strong>en</strong>do así con los valores obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> uniformidad <strong>de</strong><br />

distribución, que se produc<strong>en</strong> para las aplicaciones <strong>en</strong> condiciones perman<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>agua</strong>.<br />

El mo<strong>de</strong>lo utilizado caracteriza <strong>de</strong> forma muy satisfactoria <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

superficie, no si<strong>en</strong>do así para <strong>el</strong> subsuperficial; esto se justifica <strong>por</strong> <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to<br />

bidim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco, a lo que hay que sumar <strong>el</strong> carácter empírico <strong>de</strong> la<br />

ecuación <strong>de</strong> infiltración, que se asume constante <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> surco, obviando la variabilidad<br />

espacial <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o, todo esto hace que <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo utilizado no pro<strong>por</strong>cione una información<br />

completa <strong>de</strong> la distribución <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o. Esto se pue<strong>de</strong> contrastar con los<br />

resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>por</strong> Abbasi et al. (2003b), <strong>en</strong> los que <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo pro<strong>por</strong>ciona unos<br />

resultados <strong>de</strong> uniformidad que están <strong>por</strong> <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> los medidos para <strong>el</strong> caso <strong>en</strong>sayado <strong>de</strong><br />

<strong>surcos</strong> con escorr<strong>en</strong>tía.<br />

70


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación<br />

<strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

La optimización <strong>de</strong> la fertirrigación implica mejorar los resultados tanto <strong>de</strong><br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación como <strong>de</strong> uniformidad <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong>l fertilizante. Estos<br />

resultados <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>riego</strong>, <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to y la duración <strong>de</strong> la aplicación, para<br />

una operación <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> dada. En <strong>el</strong> capítulo anterior se pres<strong>en</strong>taron los resultados<br />

experim<strong>en</strong>tales y su análisis, <strong>en</strong> los que se observaron difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>el</strong> resultado final <strong>de</strong> la<br />

fertirrigación, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> cuando se realice la aplicación <strong>de</strong> soluto. En este trabajo se<br />

int<strong>en</strong>ta ahondar <strong>en</strong> las razones que marcan estas difer<strong>en</strong>cias, para <strong>el</strong>lo se proce<strong>de</strong>rá a la<br />

calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> utilizando como parámetro <strong>de</strong> calibración<br />

<strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal. En segundo lugar se busca una función que<br />

r<strong>el</strong>acione este coefici<strong>en</strong>te con las variables <strong>de</strong> operación <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong>, para usar <strong>en</strong><br />

simulaciones que abarqu<strong>en</strong> un intervalo amplio <strong>de</strong> las mismas sin per<strong>de</strong>r confianza <strong>en</strong> sus<br />

resultados. A continuación, se pres<strong>en</strong>tan los resultados <strong>de</strong> las simulaciones efectuadas con<br />

<strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> inicio y la duración <strong>de</strong> la aplicación <strong>de</strong> fertilizante como variables <strong>de</strong> diseño<br />

tanto <strong>en</strong> primer como segundo <strong>riego</strong>. Por último, se g<strong>en</strong>eran curvas <strong>de</strong> operación <strong>de</strong>l<br />

fertir<strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>surcos</strong> a partir <strong>de</strong> los resultados anteriores, y se extra<strong>en</strong> conclusiones<br />

refer<strong>en</strong>tes al manejo óptimo <strong>de</strong> este sistema.<br />

71


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

4.1 Calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>solutos</strong><br />

Una vez calibrado <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, se proce<strong>de</strong> a la calibración <strong>de</strong>l<br />

mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> utilizando como parámetro <strong>de</strong> calibración <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> dispersión longitudinal, consi<strong>de</strong>rándolo constante, tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo como <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

espacio para cada aplicación <strong>de</strong> soluto. Como <strong>en</strong> este trabajo se busca optimizar la<br />

fertirrigación, <strong>el</strong> criterio seguido <strong>en</strong> la calibración fue <strong>en</strong>contrar un valor <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

dispersión que pro<strong>por</strong>cione unas condiciones <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> similares a las <strong>en</strong>sayadas,<br />

obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>el</strong> mismo valor <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación que <strong>el</strong> obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis<br />

experim<strong>en</strong>tal. En las figuras que se muestran a continuación, se ha repres<strong>en</strong>tado la<br />

evolución tem<strong>por</strong>al, experim<strong>en</strong>tal y calculada, <strong>de</strong> soluto para todos los <strong>en</strong>sayos y<br />

aplicaciones, don<strong>de</strong> C* es la conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa (C/C0) y t* <strong>el</strong> tiempo r<strong>el</strong>ativo (t/t<strong>riego</strong>). Cada figura conti<strong>en</strong>e una tabla con <strong>el</strong> caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> cada caso, la v<strong>el</strong>ocidad media <strong>de</strong>l<br />

<strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco durante la circulación <strong>de</strong> soluto, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco hasta<br />

que lo abandona, la conc<strong>en</strong>tración inicial <strong>de</strong> soluto y <strong>el</strong> valor <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión<br />

longitudinal resultado <strong>de</strong> las calibraciones. El error <strong>de</strong>l balance <strong>de</strong> masa varía <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 1-5%.<br />

72<br />

Q 0<br />

(L/s)<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.5 0.55 0.6<br />

t*<br />

0.65 0.7<br />

u<br />

(m/s)<br />

C0<br />

(g/L)<br />

E<br />

(m 2 /s)<br />

0.86 0.180 15 0.018<br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.5<br />

1<br />

0.55 0.6<br />

t*<br />

0.65 0.7<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.5 0.55 0.6<br />

t*<br />

0.65 0.7<br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.5<br />

1<br />

0.55 0.6<br />

t*<br />

0.65 0.7<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.5 0.55 0.6<br />

t*<br />

0.65 0.7<br />

Figura 4.1. Ensayo 1 (primer <strong>riego</strong>), aplicación 2. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal + y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada. Estaciones 1 a 5, respectivam<strong>en</strong>te


C*<br />

Q 0<br />

(L/s)<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.9 0.95 1 1.05<br />

t*<br />

u<br />

(m/s)<br />

C0<br />

(g/L)<br />

E<br />

(m 2 /s)<br />

0.86 0.181 15 0.021<br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.9 0.95 1 1.05<br />

t*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.9 0.95 1 1.05<br />

t*<br />

4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.9 0.95 1 1.05<br />

t*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.9 0.95 1 1.05<br />

t*<br />

Figura 4.2. Ensayo 1 (primer <strong>riego</strong>), aplicación 3. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal + y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada. Estaciones 1 a 5, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

La distribución <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio se produce <strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> forma<br />

a<strong>de</strong>cuada, esto es, la amplitud <strong>de</strong> las curvas experim<strong>en</strong>tales y calculadas se manti<strong>en</strong>e. En <strong>el</strong><br />

<strong>en</strong>sayo 4, <strong>por</strong> <strong>el</strong> contrario las curvas simuladas prácticam<strong>en</strong>te coinci<strong>de</strong>n con las<br />

experim<strong>en</strong>tales. Esto pue<strong>de</strong> indicar que <strong>en</strong> este caso <strong>el</strong> lecho <strong>de</strong>l surco está más<br />

estabilizado, y la función <strong>de</strong> infiltración es más repres<strong>en</strong>tativa <strong>en</strong> este caso <strong>de</strong> todos los<br />

puntos <strong>de</strong>l surco (Abbasi et al., 2003a). Aun así, no hay que olvidar que <strong>el</strong> proceso se<br />

<strong>de</strong>scribe <strong>en</strong> una dim<strong>en</strong>sión está mo<strong>de</strong>lando <strong>en</strong> 1D, <strong>por</strong> lo que los resultados están sujetos a<br />

todas las hipótesis <strong>de</strong> partida, que <strong>en</strong> campo a veces pue<strong>de</strong>n reflejar insufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />

com<strong>por</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sistema.<br />

73


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

Q 0<br />

(L/s)<br />

74<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.28 0.32 0.36<br />

t*<br />

0.4 0.44<br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.28 0.32 0.36<br />

t*<br />

0.4 0.44<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.28 0.32 0.36<br />

t*<br />

0.4 0.44<br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.28 0.32 0.36<br />

t*<br />

0.4 0.44<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.28 0.32 0.36<br />

t*<br />

0.4 0.44<br />

Figura 4.3. Ensayo 2 (primer <strong>riego</strong>), aplicación 1. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal + y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada. Estaciones 1 a 5, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

C*<br />

u<br />

(m/s)<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

C0<br />

(g/L)<br />

E<br />

(m 2 /s)<br />

1.14 0.186 11.3 0.011<br />

Q 0<br />

(L/s)<br />

0<br />

0.4 0.45 0.5 0.55<br />

t*<br />

u<br />

(m/s)<br />

C0<br />

(g/L)<br />

E<br />

(m 2 /s)<br />

1.14 0.190 11.3 0.055<br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.4 0.45 0.5 0.55<br />

t*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.4 0.45 0.5 0.55<br />

t*<br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.4 0.45 0.5 0.55<br />

t*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.4 0.45 0.5 0.55<br />

t*<br />

Figura 4.4. Ensayo 2 (primer <strong>riego</strong>), aplicación 2. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal + y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada. Estaciones 1 a 5, respectivam<strong>en</strong>te.


Q 0<br />

(L/s)<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.84 0.88 0.92<br />

t*<br />

0.96 1<br />

u<br />

(m/s)<br />

C0<br />

(g/L)<br />

E<br />

(m 2 /s)<br />

1.14 0.193 11.3 0.06<br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.84 0.88 0.92<br />

t*<br />

0.96 1<br />

1<br />

0<br />

0.84 0.88 0.92<br />

t*<br />

0.96 1<br />

4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.84 0.88 0.92<br />

t*<br />

0.96 1<br />

0<br />

0.84 0.88 0.92<br />

t*<br />

0.96 1<br />

Figura 4.5. Ensayo 2 (primer <strong>riego</strong>), aplicación 3. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal + y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada. Estaciones 1 a 5, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

A continuación se pres<strong>en</strong>tan las figuras con los resultados <strong>de</strong> la calibración <strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>sayos correspondi<strong>en</strong>tes al segundo <strong>riego</strong>. Se pue<strong>de</strong> observar que <strong>el</strong> difer<strong>en</strong>te estado<br />

inicial <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o se refleja <strong>en</strong> <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> la v<strong>el</strong>ocidad media <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> durante <strong>el</strong><br />

<strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong>l soluto con respecto a los <strong>en</strong>sayos realizados <strong>en</strong> primer <strong>riego</strong>, que pasa <strong>de</strong><br />

0.18 – 0.19 a 0.24 – 0.29.<br />

Los valores obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal, muestran <strong>el</strong> efecto<br />

<strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se realiza cada aplicación, pudi<strong>en</strong>do difer<strong>en</strong>ciarse dos grupos<br />

<strong>de</strong> resultados: los correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>riego</strong> 1 y a <strong>riego</strong> 2, como se había planteado al inicio<br />

<strong>de</strong>l trabajo. Si se comparan los <strong>en</strong>sayos correspondi<strong>en</strong>tes a primer y segundo <strong>riego</strong><br />

realizados <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo grupo <strong>de</strong> <strong>surcos</strong>, es <strong>de</strong>cir, comparando <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 1 con <strong>el</strong> 3 y <strong>el</strong><br />

<strong>en</strong>sayo 2 con <strong>el</strong> 4, se ve que los mayores valores <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión correspon<strong>de</strong>n<br />

al primer <strong>riego</strong>. Esto pue<strong>de</strong> explicarse <strong>por</strong> un mayor grado <strong>de</strong> turbul<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>en</strong> estos<br />

casos, ya que los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> segundo <strong>riego</strong> part<strong>en</strong> <strong>de</strong> un lecho más consolidado, con m<strong>en</strong>or<br />

aspereza, que favorece la estabilización <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>.<br />

75


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

Q 0<br />

(L/s)<br />

76<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.28 0.32 0.36<br />

t*<br />

0.4 0.44 0.48<br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.28 0.32 0.36<br />

t*<br />

1<br />

0.4 0.44 0.48<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.28 0.32 0.36<br />

t*<br />

0.4 0.44 0.48<br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.28 0.32 0.36<br />

t*<br />

1<br />

0.4 0.44 0.48<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.28 0.32 0.36<br />

t*<br />

0.4 0.44 0.48<br />

Figura 4.6. Ensayo 3 (segundo <strong>riego</strong>), aplicación 1. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal + y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada. Estaciones 1 a 5, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

C*<br />

u<br />

(m/s)<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

C0<br />

(g/L)<br />

E<br />

(m 2 /s)<br />

0.66 0.24 19.4 0.001<br />

Q 0<br />

(L/s)<br />

0<br />

0.44 0.48 0.52 0.56<br />

t*<br />

0.6 0.64<br />

u<br />

(m/s)<br />

C0<br />

(g/L)<br />

E<br />

(m 2 /s)<br />

0.66 0.24 19.4 0.01<br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.44 0.48 0.52 0.56<br />

t*<br />

1<br />

0.6 0.64<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.44 0.48 0.52 0.56<br />

t*<br />

0.6 0.64<br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.44 0.48 0.52 0.56<br />

t*<br />

1<br />

0.6 0.64<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.44 0.48 0.52 0.56<br />

t*<br />

0.6 0.64<br />

Figura 4.7. Ensayo 3 (segundo <strong>riego</strong>), aplicación 2. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal + y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada. Estaciones 1 a 5, respectivam<strong>en</strong>te.


Q 0<br />

(L/s)<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.68 0.72 0.76<br />

t*<br />

0.8 0.84 0.88<br />

u<br />

(m/s)<br />

C0<br />

(g/L)<br />

E<br />

(m 2 /s)<br />

0.66 0.26 19.4 0.02<br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.68 0.72 0.76<br />

t*<br />

1<br />

0.8 0.84 0.88<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.68 0.72 0.76<br />

t*<br />

0.8 0.84 0.88<br />

4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.68 0.72 0.76<br />

t*<br />

1<br />

0.8 0.84 0.88<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.68 0.72 0.76<br />

t*<br />

0.8 0.84 0.88<br />

Figura 4.8. Ensayo 3 (segundo <strong>riego</strong>), aplicación 3. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal + y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada. Estaciones 1 a 5, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> las aplicaciones <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos 1 a 3 cómo las curvas<br />

calculadas se van <strong>de</strong>sfasando con respecto a las experim<strong>en</strong>tales, tardando más tiempo <strong>en</strong><br />

llegar al final <strong>de</strong>l surco. Este <strong>de</strong>sfase es más acusado <strong>en</strong> las últimas estaciones <strong>de</strong> medida. El<br />

<strong>en</strong>sayo 1 pres<strong>en</strong>ta un <strong>de</strong>sfase <strong>de</strong> 10 minutos <strong>en</strong> la última estación <strong>de</strong> las dos aplicaciones.<br />

Este hecho que ha sido observado <strong>en</strong> casos <strong>de</strong> simulaciones 1-D similares (Playán y Faci,<br />

1997b; Zapata et al., 2005) se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ber a la gran variabilidad espacial <strong>de</strong> la infiltración <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> surco, que no se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo, ya que se usa una ecuación única <strong>de</strong><br />

infiltración para todo <strong>el</strong> surco. Por tanto, la mayor discordancia <strong>en</strong>tre los valores simulados<br />

y observados se produce <strong>en</strong> la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> soluto.<br />

77


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

78<br />

C*<br />

Q 0<br />

(L/s)<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.28 0.32 0.36<br />

t*<br />

0.4 0.44 0.48<br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.28 0.32 0.36<br />

t*<br />

1<br />

0.4 0.44 0.48<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

C*<br />

0<br />

0.28 0.32 0.36<br />

t*<br />

0.4 0.44 0.48<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.28 0.32 0.36<br />

t*<br />

1<br />

0.4 0.44 0.48<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.28 0.32 0.36<br />

t*<br />

0.4 0.44 0.48<br />

Figura 4.9. Ensayo 4 (segundo <strong>riego</strong>), aplicación 1. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal + y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada. Estaciones 1 a 5, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

C*<br />

u<br />

(m/s)<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

C0<br />

(g/L)<br />

E<br />

(m 2 /s)<br />

0.62 0.282 22.5 0.013<br />

Q 0<br />

(L/s)<br />

0<br />

0.48 0.52 0.56<br />

t*<br />

0.6 0.64<br />

u<br />

(m/s)<br />

C0<br />

(g/L)<br />

E<br />

(m 2 /s)<br />

0.62 0.287 20.6 0.028<br />

C*<br />

C*<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.48<br />

1<br />

0.52 0.56<br />

t*<br />

0.6 0.64<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

C*<br />

0<br />

0.48 0.52 0.56<br />

t*<br />

0.6 0.64<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.48<br />

1<br />

0.52 0.56<br />

t*<br />

0.6 0.64<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.48 0.52 0.56<br />

t*<br />

0.6 0.64<br />

Figura 4.10. Ensayo 4 (segundo <strong>riego</strong>), aplicación 2. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal + y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la aplicación <strong>en</strong> la tabla asociada. Estaciones 1 a 5, respectivam<strong>en</strong>te.


C*<br />

Q 0<br />

(L/s)<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.76 0.8 0.84<br />

t*<br />

0.88 0.92<br />

u<br />

(m/s)<br />

C0<br />

(g/L)<br />

E<br />

(m 2 /s)<br />

0.62 0.289 20.6 0.033<br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.76<br />

1<br />

0.8 0.84<br />

t*<br />

0.88 0.92<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.76 0.8 0.84<br />

t*<br />

0.88 0.92<br />

4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

C*<br />

C*<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.76<br />

1<br />

0.8 0.84<br />

t*<br />

0.88 0.92<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.76 0.8 0.84<br />

t*<br />

0.88 0.92<br />

Figura 4.11. Ensayo 4 (segundo <strong>riego</strong>), aplicación 3. Conc<strong>en</strong>tración r<strong>el</strong>ativa experim<strong>en</strong>tal + y<br />

calculada y características <strong>de</strong> la calibración <strong>en</strong> la tabla asociada. Estaciones 1 a 5, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

La evolución <strong>de</strong> E <strong>en</strong> las distintas aplicaciones <strong>de</strong> un mismo <strong>en</strong>sayo muestra cómo<br />

aum<strong>en</strong>ta su valor conforme lo hace la v<strong>el</strong>ocidad media <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong>, incluso para pequeñas<br />

variaciones <strong>de</strong> ésta, sobre todo, si se compara la primera aplicación con la última. Esto<br />

<strong>de</strong>muestra cómo <strong>el</strong> valor que se adopte <strong>de</strong> E influye consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los resultados <strong>de</strong><br />

la distribución final <strong>de</strong> <strong>solutos</strong>. Por lo tanto, es im<strong>por</strong>tante po<strong>de</strong>r estimar <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> este<br />

coefici<strong>en</strong>te con precisión para po<strong>de</strong>r simular <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> forma fiable <strong>en</strong> casos <strong>en</strong> los que<br />

no se disponga <strong>de</strong> datos experim<strong>en</strong>tales. En la tabla 4.1 se recog<strong>en</strong> los valores <strong>de</strong>l<br />

coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión calculados <strong>en</strong> la calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo para cada aplicación.<br />

Tabla 4.1. Valores <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal.<br />

E (m 2 s -1 )<br />

Ensayo<br />

Ap. 1 Ap. 2 Ap. 3<br />

1 0.018 0.021<br />

2 0.011 0.055 0.060<br />

3 0.001 0.010 0.020<br />

4 0.013 0.028 0.033<br />

79


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

Como se ha com<strong>en</strong>tado previam<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> este coefici<strong>en</strong>te varía <strong>en</strong> función<br />

<strong>de</strong> las condiciones <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong>; los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> la calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

<strong>trans<strong>por</strong>te</strong> con los datos <strong>de</strong> campo pon<strong>en</strong> <strong>de</strong> manifiesto la influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este coefici<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> resultado final <strong>de</strong> cualquier simulación para unas características <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> concretas.<br />

En <strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong>, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> es gradualm<strong>en</strong>te variado, <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

aplicación <strong>de</strong> fertilizante es crucial para obt<strong>en</strong>er los mejores resultados, y para simular los<br />

efectos <strong>de</strong> este mom<strong>en</strong>to con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo explicado, es necesario t<strong>en</strong>er bi<strong>en</strong> acotado <strong>el</strong> valor<br />

<strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal. Es interesante <strong>por</strong> tanto, r<strong>el</strong>acionar este<br />

coefici<strong>en</strong>te con las características <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y po<strong>de</strong>r estimar <strong>de</strong> forma a<strong>de</strong>cuada su<br />

valor para introducirlo <strong>en</strong> <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> simulación bajo condiciones no <strong>en</strong>sayadas. El<br />

obt<strong>en</strong>er una función que r<strong>el</strong>acione <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> E con las características <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> no es<br />

s<strong>en</strong>cillo, <strong>de</strong>bido a la necesidad <strong>de</strong> gran número <strong>de</strong> datos experim<strong>en</strong>tales.<br />

4.1.1. Distribución vertical <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o<br />

Otro aspecto a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> los resultados <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> es la profundidad a<br />

la que quedaría <strong>el</strong> fertilizante una vez finalizado <strong>el</strong> <strong>riego</strong>, ya que si se aplica al principio <strong>de</strong>l<br />

<strong>riego</strong>, y éste es muy largo, los nutri<strong>en</strong>tes quedan fuera <strong>de</strong> la zona radical e incluso pue<strong>de</strong>n<br />

per<strong>de</strong>rse <strong>por</strong> infiltración profunda, pudi<strong>en</strong>do llegar a los acuíferos, y <strong>por</strong> supuesto <strong>el</strong> cultivo<br />

no captaría nutri<strong>en</strong>te alguno, <strong>por</strong> lo que este efecto habría que consi<strong>de</strong>rarlo <strong>en</strong> <strong>el</strong> resultado<br />

final <strong>de</strong>l r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación. Una programación a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong><br />

estado f<strong>en</strong>ológico <strong>de</strong>l cultivo, y po<strong>de</strong>r estimar la profundidad <strong>de</strong> las raíces, muy variable<br />

según la especie cultivada.<br />

En las figuras 4.12 a 4.15 se ha repres<strong>en</strong>tado la distribución vertical <strong>de</strong> la<br />

conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> soluto, normalizada con respecto a la conc<strong>en</strong>tración inicial C0, calculada<br />

<strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos; como era <strong>de</strong> esperar, se pue<strong>de</strong> observar que las franjas <strong>de</strong><br />

soluto más superficiales correspon<strong>de</strong>n a las últimas aplicaciones. La profundidad a la que se<br />

pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> soluto <strong>en</strong> estas figuras no es la que se alcanzaría <strong>en</strong> la realidad, ya que falta<br />

incluir la lámina <strong>de</strong> <strong>agua</strong> que se infiltra durante la fase <strong>de</strong> receso y que aquí no se ha t<strong>en</strong>ido<br />

80


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, <strong>por</strong> lo que la profundidad que alcanzaría <strong>el</strong> soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o sería un poco<br />

mayor.<br />

Figura 4.12. Distribución vertical <strong>de</strong>l soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer <strong>en</strong>sayo.<br />

Figura 4.13. Distribución vertical <strong>de</strong>l soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo <strong>en</strong>sayo.<br />

81


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

82<br />

Figura 4.14. Distribución vertical <strong>de</strong>l soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong> tercer <strong>en</strong>sayo.


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

Figura 4.15. Distribución vertical <strong>de</strong>l soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuarto <strong>en</strong>sayo.<br />

El mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que se inicie la aplicación <strong>de</strong> fertilizante <strong>en</strong> cabecera, es una variable<br />

im<strong>por</strong>tante a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> la programación <strong>de</strong> la fertirrigación, ya que, como se ha ido<br />

com<strong>en</strong>tando a lo largo <strong>de</strong> este trabajo, influye <strong>en</strong> <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> superficial, <strong>de</strong>bido a<br />

las condiciones <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> (superficial y subsuperficial) que condicionan a su vez los<br />

resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación y uniformidad <strong>de</strong> distribución, a<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> situar <strong>en</strong> <strong>el</strong> perfil <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o la franja <strong>de</strong> soluto a difer<strong>en</strong>te profundidad. Para realizar una<br />

bu<strong>en</strong>a operación <strong>de</strong> fertirrigación <strong>en</strong> un cultivo concreto hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los tres<br />

resultados.<br />

83


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

4.2. R<strong>el</strong>ación <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión<br />

longitudinal con las variables <strong>de</strong> operación <strong>de</strong>l<br />

fertir<strong>riego</strong><br />

En <strong>el</strong> apartado anterior se puso <strong>de</strong> manifiesto la im<strong>por</strong>tancia <strong>de</strong>l efecto <strong>de</strong>l<br />

coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong>. En los resultados <strong>de</strong> la<br />

calibración se apreció una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia clara (tabla 4.1) <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su valor efectivo para<br />

aplicaciones efectuadas cuando <strong>el</strong> régim<strong>en</strong> se hace perman<strong>en</strong>te. Esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia es, a su vez,<br />

mayor <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos correspondi<strong>en</strong>tes al primer <strong>riego</strong> con respecto a los <strong>de</strong>l segundo <strong>riego</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo grupo <strong>de</strong> <strong>surcos</strong> (ver figura 4.16), <strong>por</strong> lo que su variación no <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

exclusivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> variaciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> patrón <strong>de</strong> v<strong>el</strong>ocidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong>.<br />

Obt<strong>en</strong>er una r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> este coefici<strong>en</strong>te <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l tiempo y <strong>el</strong> espacio sería lo<br />

<strong>de</strong>seable, pero para <strong>el</strong>lo se necesitaría gran número <strong>de</strong> medidas <strong>de</strong> distintas variables, lo que<br />

dificulta la puesta <strong>en</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos dirigidos con este fin.<br />

Abbasi et al. (2003b) y Zerihun et al. (2005a, b) propon<strong>en</strong> <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> la expresión <strong>de</strong><br />

El<strong>de</strong>r (1959) que permite incluir la variabilidad espacial y tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la v<strong>el</strong>ocidad<br />

superficial <strong>de</strong>l <strong>agua</strong>, ajustando <strong>en</strong> <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> un parámetro adim<strong>en</strong>sional y la<br />

dispersividad longitudinal <strong>en</strong> dicha ecuación <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> un valor efectivo <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

dispersión, aunque García-Navarro et al. (2000) comprobaron <strong>en</strong> su trabajo que esta<br />

ecuación pro<strong>por</strong>ciona valores bajos <strong>de</strong> E. La expresión sugerida <strong>por</strong> Rutherford (1994), al<br />

igual que las propuestas <strong>por</strong> Fischer (1966, 1968a, 1968b <strong>en</strong> Fischer et al, 1979) y otras<br />

similares (Sayre et al., 1968; Sayre et al., 1973 <strong>en</strong> Fischer et al., 1979), son r<strong>el</strong>aciones<br />

empíricas obt<strong>en</strong>idas a partir <strong>de</strong> medidas <strong>en</strong> laboratorio o <strong>en</strong> cauces para difer<strong>en</strong>tes<br />

regím<strong>en</strong>es hidráulicos, y permit<strong>en</strong> una primera aproximación si no se dispone <strong>de</strong> datos<br />

experim<strong>en</strong>tales con los que efectuar una calibración específica.<br />

84


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

4.2.1. Obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> una función paramétrica que r<strong>el</strong>acione <strong>el</strong><br />

coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión con las variables <strong>de</strong> operación <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong>.<br />

García-Navarro et al. (2000) y Abbasi et al. (2003b) concluyeron que, a pesar <strong>de</strong> las<br />

difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>contradas <strong>en</strong> <strong>el</strong> valor efectivo <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión, para difer<strong>en</strong>tes<br />

mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l fertilizante, para unas condiciones dadas <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l <strong>agua</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>en</strong> una misma parc<strong>el</strong>a pue<strong>de</strong> adoptarse un valor constante <strong>de</strong>l parámetro para<br />

difer<strong>en</strong>tes operaciones <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong>, <strong>el</strong> correspondi<strong>en</strong>te a aplicaciones <strong>de</strong> condiciones <strong>de</strong><br />

<strong>flujo</strong> perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>agua</strong>. Los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos pres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> este<br />

trabajo apoyan esta conclusión, pues las mayores difer<strong>en</strong>cias se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> para aplicaciones<br />

tempranas <strong>de</strong> trazador, <strong>en</strong> condiciones transitorias <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, cuya uniformidad <strong>de</strong><br />

distribución no es aceptable y, <strong>por</strong> tanto, que no se llevarían a cabo <strong>en</strong> un manejo a<strong>de</strong>cuado<br />

<strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong>.<br />

E, m 2 s -1<br />

0.07<br />

0.06<br />

0.05<br />

0.04<br />

0.03<br />

0.02<br />

0.01<br />

Ensayo 1<br />

Ensayo 2<br />

Ensayo 3<br />

Ensayo 4<br />

0<br />

25 50 75 100 125 150 175 200<br />

t, min<br />

Figura 4.16. Valores <strong>de</strong> E calibrados fr<strong>en</strong>te al tiempo <strong>de</strong> aplicación. Ensayos 1 y 3, primer y<br />

segundo <strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer grupo <strong>de</strong> <strong>surcos</strong>; <strong>en</strong>sayos 2 y 4, primer y segundo <strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo<br />

grupo <strong>de</strong> <strong>surcos</strong>.<br />

Con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> realizar un abanico amplio <strong>de</strong> simulaciones que permitan g<strong>en</strong>erar<br />

curvas <strong>de</strong> operación <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong>, parece o<strong>por</strong>tuno usar los resultados<br />

obt<strong>en</strong>idos a partir <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos para obt<strong>en</strong>er una r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión<br />

con las variables <strong>de</strong> operación <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong>, y po<strong>de</strong>r así efectuar los cálculos <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo<br />

<strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> con mayor confianza. Se adopta un valor <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

85


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

dispersión uniforme y constante durante <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco, para cada<br />

caso simulado.<br />

En la figura 4.16 es difícil apreciar la r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> E con <strong>el</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>riego</strong>, <strong>de</strong>bido a<br />

que <strong>el</strong> avance <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> cada caso se produce a tiempos difer<strong>en</strong>tes, las condiciones <strong>de</strong><br />

infiltración varían <strong>de</strong> unos <strong>en</strong>sayos a otros, y las aplicaciones realizadas <strong>en</strong> cada <strong>en</strong>sayo se<br />

sucedieron para posiciones dadas <strong>de</strong>l fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> avance <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco. La v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong><br />

superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>, para un caudal dado <strong>en</strong> cabecera y unas<br />

condiciones concretas <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o, <strong>de</strong> la distancia y <strong>el</strong> tiempo <strong>en</strong> que se evalúe. El valor medio<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> surco, una vez alcanzado <strong>flujo</strong> perman<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> la r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> caudal <strong>en</strong><br />

cabecera y la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> infiltración estabilizada. Con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er una expresión que<br />

integre estas r<strong>el</strong>aciones y que permita un uso más g<strong>en</strong>eralizado, se ha buscado una<br />

repres<strong>en</strong>tación adim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong> la figura 4.16, que permita comparar con mayor claridad los<br />

resultados y extraer conclusiones más acotadas.<br />

Se probaron difer<strong>en</strong>tes monomios que r<strong>el</strong>acion<strong>en</strong> <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión y <strong>el</strong><br />

tiempo <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l fertilizante expresados sin dim<strong>en</strong>siones E * y T * . Los mejores<br />

resultados se obtuvieron con <strong>el</strong> caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada (Q0), la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> infiltración<br />

estabilizada (f0), <strong>el</strong> tiempo que tarda <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> alcanzar <strong>el</strong> régim<strong>en</strong> perman<strong>en</strong>te<br />

(t perman<strong>en</strong>te), <strong>el</strong> tiempo durante <strong>el</strong> que se aplica fertilizante (t duración) y <strong>el</strong> tiempo que tarda <strong>el</strong> <strong>flujo</strong><br />

<strong>en</strong> alcanzar <strong>el</strong> final <strong>de</strong>l surco (t avance) como valores característicos <strong>de</strong> la r<strong>el</strong>ación anterior.<br />

86<br />

E<br />

E ⋅t<br />

=<br />

Q<br />

* avance duración 0<br />

(4.1)<br />

0<br />

⋅t<br />

⋅t<br />

perman<strong>en</strong>te<br />

perman<strong>en</strong>te<br />

⋅ f<br />

taplicación<br />

T * =<br />

(4.2)<br />

t<br />

Se ha adoptado como valor <strong>de</strong> tperman<strong>en</strong>te <strong>el</strong> tiempo transcurrido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong>l<br />

<strong>riego</strong> hasta que la v<strong>el</strong>ocidad media <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco es <strong>el</strong> 95% <strong>de</strong> la v<strong>el</strong>ocidad media <strong>de</strong>l<br />

<strong>flujo</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco <strong>en</strong> régim<strong>en</strong> perman<strong>en</strong>te. Este mom<strong>en</strong>to coinci<strong>de</strong> con <strong>el</strong> tiempo <strong>en</strong> <strong>el</strong> que


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

se produce <strong>el</strong> cambio <strong>de</strong> p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>en</strong> las curvas repres<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> la figura 4.17, <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />

se muestra la evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la v<strong>el</strong>ocidad media <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco, <strong>en</strong> la<br />

que se pue<strong>de</strong> apreciar con claridad <strong>el</strong> paso <strong>de</strong> régim<strong>en</strong> transitorio a perman<strong>en</strong>te.<br />

U, m·s -1<br />

0.3<br />

0.25<br />

0.2<br />

0.15<br />

0.1<br />

0.05<br />

0<br />

Ensayo 1<br />

Ensayo 2<br />

0 40 80 120 160 200<br />

t,min<br />

U, m·s -1<br />

0.3<br />

0.25<br />

0.2<br />

0.15<br />

0.1<br />

0.05<br />

0<br />

Ensayo 3<br />

Ensayo 4<br />

0 40 80 120 160 200<br />

t,min<br />

Figura 4.17. Evolución tem<strong>por</strong>al a lo largo <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> <strong>de</strong> la v<strong>el</strong>ocidad media superficial <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

surco para los <strong>en</strong>sayos 1 y 2 (primer <strong>riego</strong>), y 3 y 4 (segundo <strong>riego</strong>).<br />

La figura 4.18 muestra los valores <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión y tiempo <strong>de</strong><br />

aplicación adim<strong>en</strong>sionales. Se ha ajustado una función sigmoidal expresada <strong>por</strong> la ecuación<br />

4.3.<br />

E<br />

*<br />

a1<br />

= * ( −a3<br />

⋅(<br />

T −a4<br />

a + e<br />

) )<br />

(4.3)<br />

2<br />

Los parámetros a1, a2, a3 y a4 se estimaron mediante iteración lineal <strong>por</strong> <strong>el</strong> algoritmo<br />

<strong>de</strong> Ros<strong>en</strong>brock. Los valores <strong>de</strong> los parámetros ajustados se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> la tabla 4.2, con un<br />

valor <strong>de</strong> R 2 y pro<strong>por</strong>ción <strong>de</strong> varianza explicada <strong>de</strong> 0.83 y 0.7, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Tabla 4.2. Coefici<strong>en</strong>tes ajustados <strong>de</strong> la ecuación 4.3.<br />

a 1 a 2 a 3 a 4<br />

0.13 2.25 3.12 1.22<br />

87


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

88<br />

E*<br />

0.07<br />

0.06<br />

0.05<br />

0.04<br />

0.03<br />

0.02<br />

0.01<br />

0<br />

0 0.5 1 1.5 2 2.5 3<br />

T*<br />

Figura 4.18. Función paramétrica adim<strong>en</strong>sional que r<strong>el</strong>aciona <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión<br />

longitudinal efectivo <strong>en</strong> un <strong>riego</strong> con <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l fertilizante.<br />

Ciertam<strong>en</strong>te no hay que olvidar que los datos experim<strong>en</strong>tales provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos<br />

<strong>de</strong> campo <strong>en</strong> los que las características <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o, <strong>en</strong> particular, su mayor o m<strong>en</strong>or<br />

proximidad a la hipótesis admitida <strong>de</strong> uniformidad, y que un mo<strong>de</strong>lo 2D <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> superficial permitiría una repres<strong>en</strong>tación espaciotem<strong>por</strong>al más<br />

ajustada <strong>de</strong>l proceso real. No obstante, la r<strong>el</strong>ación obt<strong>en</strong>ida permite escoger difer<strong>en</strong>tes<br />

valores <strong>de</strong> E <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l fertilizante y la duración <strong>de</strong> la<br />

aplicación que se adopte, que inci<strong>de</strong> <strong>en</strong> cómo es <strong>el</strong> régim<strong>en</strong> dominante <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco durante<br />

<strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> esta sustancia, lo cual hace que mejore <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>en</strong><br />

comparación con <strong>el</strong> obt<strong>en</strong>ido cuando se adopta un valor <strong>de</strong> E constante para un caudal <strong>en</strong><br />

cabecera y su<strong>el</strong>o dados, <strong>el</strong> correspondi<strong>en</strong>te a régim<strong>en</strong> perman<strong>en</strong>te, cualquiera que sea <strong>el</strong><br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l fertilizante. Las difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>contradas son más acusadas<br />

cuando las aplicaciones simuladas se efectúan al principio <strong>de</strong>l <strong>riego</strong>.<br />

4.2.2. Validación<br />

Se ha consi<strong>de</strong>rado necesario validar la función paramétrica adim<strong>en</strong>sional (E*-T*)<br />

dada <strong>por</strong> la ecuación 4.3 y los valores <strong>de</strong> la tabla 4.1. Para <strong>el</strong>lo se han usado datos <strong>de</strong> unos<br />

<strong>en</strong>sayos previos realizados <strong>en</strong> la misma parc<strong>el</strong>a durante <strong>el</strong> verano <strong>de</strong> 2002 no usados para la


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong>. El diseño experim<strong>en</strong>tal fue <strong>el</strong><br />

mismo que <strong>el</strong> aplicado <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> 2003, pres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo anterior, con<br />

excepción <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> estaciones <strong>de</strong> medida <strong>de</strong> la CE a lo largo <strong>de</strong>l surco, que fueron 4<br />

<strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> 5. En los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> 2002 no se registró la evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> la<br />

estación situada <strong>en</strong> cabecera <strong>de</strong>l surco, como se hizo <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> 2003.<br />

Los <strong>en</strong>sayos empleados <strong>en</strong> la validación han sido dos, <strong>de</strong>nominados 0.1 y 0.2 <strong>en</strong><br />

este apartado, correspondi<strong>en</strong>do ambos a primer <strong>riego</strong>, <strong>por</strong> lo que se realizaron <strong>en</strong> grupos<br />

<strong>de</strong> <strong>surcos</strong> difer<strong>en</strong>tes, y con dos aplicaciones <strong>de</strong> trazador <strong>en</strong> cada caso. En la tabla 4.3 se<br />

recog<strong>en</strong> sus características. Observando <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> avance <strong>de</strong>l <strong>agua</strong>, se pue<strong>de</strong> concluir<br />

que la variabilidad espacial <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o es muy gran<strong>de</strong> <strong>en</strong> la parc<strong>el</strong>a, <strong>por</strong> lo que aunque <strong>en</strong> los<br />

dos <strong>en</strong>sayos <strong>el</strong> caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada sea <strong>el</strong> mismo, las características <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> serán muy<br />

difer<strong>en</strong>tes.<br />

Tabla 4.3. Características <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos utilizados <strong>en</strong> la validación <strong>de</strong> la función E*-T*<br />

Ensayo<br />

Or<strong>de</strong>n<br />

<strong>de</strong><br />

<strong>riego</strong><br />

Q0<br />

(L/s)<br />

tavance<br />

(min)<br />

t inicio aplicación trazador (min)<br />

Ap. 1 Ap. 2<br />

0.1 1 0.97 118.5 95.3 * 156<br />

0.2 1 0.97 56 48.7 68<br />

* BrK como trazador; NO3K <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto.<br />

4.2.2.1. Calibración <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

Procedi<strong>en</strong>do tal y como se explicó <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo 3 con los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong>, <strong>el</strong><br />

mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> se ha calibrado utilizando los parámetros <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong><br />

infiltración y <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> aspereza <strong>de</strong> Manning. Los resultados se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> la tabla<br />

4.4.<br />

Tabla 4.4. Parámetros ajustados <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong> infiltración.<br />

Ensayo k (m s -a ) a f0 (m s -1 ) n (S.I.)<br />

0.1 0.025 0.300 3.00 10-5 0.04<br />

0.2 0.021 0.255 1.30 10-5 0.04<br />

89


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

El criterio <strong>de</strong> calibración adoptado fue <strong>el</strong> mismo que <strong>en</strong> los casos anteriores, a partir<br />

<strong>de</strong> las curvas <strong>de</strong> avance y <strong>el</strong> hidrograma <strong>de</strong> salida, que se muestran <strong>en</strong> la figura 4.19.<br />

90<br />

t, min<br />

140<br />

120<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

Ensayo 0.1<br />

Ensayo 0.2<br />

0 33.75 67.5 101.25 135<br />

x, m<br />

Q, Ls-1<br />

0.6<br />

0.5<br />

0.4<br />

0.3<br />

0.2<br />

0.1<br />

Ensayo 0.1<br />

Ensayo 0.2<br />

0<br />

40 80 120 160 200 240<br />

t, min<br />

Figura 4.19. Tiempos <strong>de</strong> avance e hidrogramas <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía, experim<strong>en</strong>tales y calculados.<br />

En la tabla 4.5 se pres<strong>en</strong>tan los valores <strong>de</strong> los errores calculados con los tiempos <strong>de</strong><br />

avance. Se pres<strong>en</strong>ta también <strong>el</strong> error <strong>de</strong>l balance <strong>de</strong> masa que pro<strong>por</strong>ciona <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo,<br />

estando los valores obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> un or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> magnitud aceptable.<br />

Tabla 4.5. Errores <strong>en</strong> la calibración <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> <strong>agua</strong>.<br />

Ensayo<br />

Error<br />

r<strong>el</strong>ativo<br />

Error balance<br />

<strong>de</strong> masa (%)<br />

0.1 0.10 0.1<br />

0.2 0.05 0.0<br />

4.2.2.2. Estimación <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal y validación <strong>de</strong> la<br />

función E*-T*.<br />

Una vez caracterizado <strong>el</strong> <strong>flujo</strong>, se pue<strong>de</strong> estimar <strong>el</strong> valor <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

dispersión longitudinal a adoptar <strong>en</strong> la simulación <strong>de</strong> ambos <strong>en</strong>sayos utilizando la ecuación<br />

4.3. Para <strong>el</strong>lo, sólo se necesita calcular T* a partir <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong>l tiempo <strong>de</strong> inicio <strong>de</strong><br />

condiciones perman<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, tperman<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> cada caso, una vez calibrado <strong>el</strong><br />

mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> circulación <strong>de</strong> <strong>agua</strong>. La tabla 4.6 recoge estos valores junto con <strong>el</strong> consigui<strong>en</strong>te<br />

valor calculado para E* utilizando la ecuación 4.3, y su correspondi<strong>en</strong>te valor <strong>de</strong> E.


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

Tabla 4.6. Valores estimados <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal.<br />

Ensayo Aplicación T * E * E (m2s-1) 0.1<br />

0.2<br />

1 0.656 1.35 10 -2 2.5 10 -3<br />

2 1.070 2.85 10 -2 5.3 10 -2<br />

1 0.454 0.97 10 -2 5.8 10 -3<br />

2 1.080 1.52 10 -2 9.0 10 -2<br />

Para comprobar la bondad <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong> E calculado, se ha comparado la evolución<br />

tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> trazador medida <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos para cada estación <strong>de</strong> medida, y la calculada,<br />

usando los parámetros <strong>de</strong> la tabla 4.6, con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong><br />

utilizado <strong>en</strong> este trabajo (figuras 4.20 a 4.23), así como los correspondi<strong>en</strong>tes resultados <strong>de</strong><br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l trazador experim<strong>en</strong>tales y simulados (tabla 4.7).<br />

C/C 0<br />

C/C 0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.5 0.55 0.6 0.65 0.7<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

t*<br />

0<br />

0.5 0.55 0.6<br />

t*<br />

0.65 0.7<br />

C/C 0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.5<br />

1<br />

0.55 0.6<br />

t*<br />

0.65 0.7<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.5 0.55 0.6<br />

t*<br />

0.65 0.7<br />

Figura 4.20. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto experim<strong>en</strong>tal y calculada. Ensayo 0.1, aplicación 1.<br />

C/C 0<br />

91


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

92<br />

C/C 0<br />

C/C 0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.8 0.85 0.9<br />

t*<br />

0.95 1<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.8 0.85 0.9<br />

t*<br />

0.95 1<br />

C/C 0<br />

C/C 0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.8 0.85 0.9<br />

t*<br />

0.95 1<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.8 0.85 0.9<br />

t*<br />

0.95 1<br />

Figura 4.21. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto experim<strong>en</strong>tal y calculada. Ensayo 0.1, aplicación 2.<br />

C/C 0<br />

C/C 0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.25 0.3 0.35<br />

t*<br />

0.4 0.45<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.25 0.3 0.35<br />

t*<br />

0.4 0.45<br />

C/C 0<br />

C/C 0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.25 0.3 0.35<br />

t*<br />

0.4 0.45<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.25 0.3 0.35<br />

t*<br />

0.4 0.45<br />

Figura 4.22. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto experim<strong>en</strong>tal y calculada. Ensayo 0.2, aplicación 1.


C/C 0<br />

C/C 0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.3 0.35 0.4<br />

t*<br />

0.45 0.5<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.3 0.35 0.4<br />

t*<br />

0.45 0.5<br />

C/C 0<br />

C/C 0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

0<br />

0.3 0.35 0.4<br />

t*<br />

0.45 0.5<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

0.3 0.35 0.4<br />

t*<br />

0.45 0.5<br />

Figura 4.23. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto experim<strong>en</strong>tal y calculada. Ensayo 0.2, aplicación 2.<br />

En estos <strong>en</strong>sayos se observa también <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> la variabilidad <strong>de</strong> la infiltración a<br />

lo largo <strong>de</strong>l surco, <strong>de</strong> ahí <strong>el</strong> <strong>de</strong>sfase <strong>en</strong>tre las curvas experim<strong>en</strong>tales y calculadas. Las<br />

difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>contradas son <strong>de</strong> igual o m<strong>en</strong>or magnitud que para los casos usados <strong>en</strong> la<br />

calibración <strong>de</strong> la r<strong>el</strong>ación E*-T* obt<strong>en</strong>ida. Exceptuando las dos últimas curvas <strong>de</strong> la figura<br />

4.21, la distribución espacial <strong>de</strong> soluto se reproduce a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te. Se observa que las<br />

curvas calculadas correspondi<strong>en</strong>tes al <strong>en</strong>sayo 0.1 se retrasan con respecto a las observadas,<br />

sucedi<strong>en</strong>do lo contrario <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 0.2, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que las curvas calculadas se a<strong>de</strong>lantan a las<br />

observadas, esto <strong>de</strong> pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ber a que <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> aspereza <strong>de</strong> Manning no repres<strong>en</strong>ta<br />

a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te las condiciones <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> surco, esta ley pue<strong>de</strong> inducir a errores cuando los<br />

caudales <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada son bajos y las fuerzas viscosas r<strong>el</strong>evantes (Zapata et al., 2007).<br />

En la tabla 4.7 se pres<strong>en</strong>tan los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> la función objetivo,<br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l trazador, experim<strong>en</strong>tal y calculado. Se pue<strong>de</strong> observar que los<br />

resultados calculados no se alejan <strong>de</strong> los experim<strong>en</strong>tales, sobre todo los correspondi<strong>en</strong>tes al<br />

<strong>en</strong>sayo 0.2. Se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que la estimación <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong> E a partir <strong>de</strong> la función<br />

paramétrica es válida para realizar simulaciones <strong>de</strong> operaciones <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong> con caudales<br />

<strong>en</strong> cabecera y características <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o difer<strong>en</strong>tes a los utilizados <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong><br />

93


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

calibración, y obt<strong>en</strong>er resultados con un grado <strong>de</strong> aproximación a la realidad semejante a<br />

los <strong>de</strong> estos.<br />

94<br />

Tabla 4.7. Comparación <strong>de</strong> los valores <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación, experim<strong>en</strong>tal y calculado.<br />

Ensayo Aplicación<br />

0.1<br />

0.2<br />

R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />

experim<strong>en</strong>tal %<br />

R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />

calculado %<br />

1 **88.0 93<br />

2 78.0 90<br />

1 75.0 75<br />

2 66.6 69<br />

** En este <strong>en</strong>sayo <strong>el</strong> fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> soluto alcanzó al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, <strong>por</strong> lo que<br />

cuando <strong>el</strong> <strong>agua</strong> llegó a la última estación <strong>de</strong> medida ya llevaba consigo<br />

soluto, <strong>por</strong> lo que primera medida <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> esa estación no es<br />

cero, como se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> la figura 4.6; <strong>por</strong> lo tanto la estimación <strong>de</strong><br />

la masa que abandona <strong>el</strong> surco <strong>en</strong> este caso es <strong>de</strong> tipo ori<strong>en</strong>tativo.


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

4.3. Simulación <strong>de</strong> operaciones <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong><br />

Tanto <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> fertilizante como la duración <strong>de</strong> la misma<br />

<strong>de</strong>terminan, para unas condiciones <strong>de</strong> manejo <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong> dadas, la calidad <strong>de</strong> la<br />

fertirrigación. Existe abundante trabajo que permite establecer pautas óptimas <strong>de</strong> operación<br />

<strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>riego</strong> <strong>en</strong> tablares, si<strong>en</strong>do más escasas las conclusiones refer<strong>en</strong>tes a <strong>riego</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>surcos</strong>. Así Playán y Faci (1997b) concluyeron que <strong>en</strong> tablares las aplicaciones <strong>de</strong> soluto <strong>de</strong><br />

pequeña duración empeoran <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral los resultados <strong>de</strong> uniformidad alcanzados, aunque<br />

si se ha <strong>de</strong> aplicar fertilizante <strong>en</strong> pulsos cortos conv<strong>en</strong>drá hacerlo cuando <strong>el</strong> fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

haya recorrido <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 33% y <strong>el</strong> 50% <strong>de</strong> la longitud total. Abbasi et al. (2003a) se inclinaban<br />

<strong>por</strong> aplicar <strong>el</strong> fertilizante <strong>de</strong> forma continua durante todo <strong>el</strong> <strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>surcos</strong> con escorr<strong>en</strong>tía<br />

libre, y durante la primera mitad o segunda mitad <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>surcos</strong> bloqueados (sin<br />

escorr<strong>en</strong>tía final <strong>por</strong> cierre <strong>de</strong> los mismos). De esta forma obtuvieron una uniformidad<br />

experim<strong>en</strong>tal aceptable, que alcanzaba un 57.8, 32.2 y 83.0 %. En todos estos trabajos <strong>el</strong><br />

<strong>riego</strong> estaba confinado, sin escorr<strong>en</strong>tía libre al final <strong>de</strong> la parc<strong>el</strong>a, <strong>por</strong> lo que los<br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> aplicación eran siempre <strong>de</strong>l 100% (sin t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta las pérdidas <strong>por</strong><br />

percolación profunda) y la optimización se basaba únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la uniformidad <strong>de</strong><br />

distribución final. En <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>surcos</strong> con escorr<strong>en</strong>tía libre al final <strong>de</strong>l surco<br />

analizado <strong>en</strong> este trabajo, una aplicación continua <strong>de</strong> fertilizante implicaría r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

aplicación bajos, con <strong>el</strong>evadas pérdidas <strong>agua</strong>s abajo <strong>de</strong>l sistema. Su optimización pasa <strong>por</strong><br />

optimizar ambos criterios, uniformidad y r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, buscando la combinación <strong>de</strong><br />

variables <strong>de</strong> la operación <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> más a<strong>de</strong>cuada.<br />

Este apartado pres<strong>en</strong>ta las simulaciones <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes alternativas <strong>de</strong> operación <strong>de</strong>l<br />

fertir<strong>riego</strong>, para <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> empleado <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> campo <strong>de</strong>scritos <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

capítulo 3. Se han escogido las características <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos 2 y 4.<br />

Las variables <strong>de</strong> operación <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> y su intervalo <strong>de</strong> variación simulado han sido:<br />

• Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> <strong>en</strong> que se realiza la aplicación <strong>de</strong>l fertilizante: 1º o 2º<br />

95


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

• Inicio <strong>de</strong> la aplicación <strong>de</strong>l fertilizante: taplicación , compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 4 y 104 minutos <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>el</strong> inicio <strong>de</strong>l <strong>riego</strong><br />

• Duración <strong>de</strong>l período <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> fertilizante: 2, 4 y 6 minutos<br />

4.3.1. Resultados <strong>de</strong> las simulaciones<br />

Para cada valor analizado <strong>de</strong> duración <strong>de</strong> la aplicación <strong>de</strong> fertilizante, se han<br />

simulado difer<strong>en</strong>tes <strong>el</strong>ecciones <strong>de</strong>l tiempo <strong>de</strong> inicio <strong>de</strong> la aplicación, con intervalos <strong>de</strong><br />

variación <strong>de</strong> 4 minutos <strong>en</strong> cada simulación. Se han calculado los casos para las aplicaciones<br />

<strong>en</strong> primer o segundo <strong>riego</strong>. En los casos <strong>de</strong> primer <strong>riego</strong> se ha adoptado un valor <strong>de</strong>l<br />

coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> aspereza <strong>de</strong> Manning <strong>de</strong> 0.04 y para segundo <strong>riego</strong>, <strong>de</strong> 0.017.<br />

El coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal adoptado <strong>en</strong> cada caso se ha estimado<br />

utilizando la ecuación 4.1 propuesta <strong>en</strong> este trabajo. En las tablas 4.8 y 4.9 se pres<strong>en</strong>tan los<br />

valores <strong>de</strong> este coefici<strong>en</strong>te para distintos tiempos <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> fertilizante, distingui<strong>en</strong>do<br />

si se hace <strong>en</strong> primer o segundo <strong>riego</strong>. Se pue<strong>de</strong> observar que conforme se retrasa <strong>el</strong><br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>el</strong> valor <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión es mayor, y que para un<br />

mismo tiempo <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> fertilizante, <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> E disminuye cuando la aplicación se<br />

realiza durante más tiempo, esto es razonable, ya que a medida que se prolonga la<br />

aplicación <strong>de</strong> fertilizante al <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> la dispersión <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong><br />

disminuye, ya que <strong>el</strong> gradi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración es m<strong>en</strong>or. Abbasi et al. (2003b) observaron<br />

<strong>en</strong> sus resultados que cuando realizaban la aplicación <strong>de</strong> fertilizante durante todo <strong>el</strong> tiempo<br />

<strong>de</strong> <strong>riego</strong>, <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> se producía <strong>de</strong> forma advectivo. El valor <strong>de</strong> este coefici<strong>en</strong>te es mayor<br />

<strong>en</strong> primer <strong>riego</strong>.<br />

96


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

Tabla 4.8. Valores estimados <strong>de</strong> E <strong>en</strong> las simulaciones correspondi<strong>en</strong>tes a primer <strong>riego</strong><br />

E (m 2 s -1 taplicación<br />

)<br />

(min) 2 min 4 min 6 min<br />

4 0.0064 0.0031 0.0021<br />

8 0.0072 0.0036 0.0024<br />

12 0.0081 0.0040 0.0027<br />

16 0.0091 0.0045 0.0030<br />

20 0.0102 0.0051 0.0034<br />

24 0.0114 0.0057 0.0038<br />

28 0.0128 0.0064 0.0042<br />

32 0.0143 0.0079 0.0048<br />

36 0.0159 0.0088 0.0053<br />

40 0.0177 0.0099 0.0060<br />

44 0.0197 0.0109 0.0065<br />

48 0.0219 0.0121 0.0073<br />

52 0.0242 0.0134 0.0081<br />

56 0.0267 0.0147 0.0088<br />

60 0.0294 0.0161 0.0098<br />

64 0.0323 0.0176 0.0120<br />

68 0.0353 0.0192 0.0130<br />

72 0.0385 0.0209 0.0140<br />

76 0.0418 0.0226 0.0150<br />

80 0.0453 0.0240 0.0160<br />

84 0.0489 0.0263 0.0170<br />

88 0.0525 0.0281 0.0190<br />

92 0.0562 0.0300 0.0200<br />

96 0.0599 0.0318 0.0210<br />

100 0.0637 0.0337 0.0220<br />

104 0.0673 0.0360 0.0240<br />

97


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

98<br />

Tabla 4.9. Valores estimados <strong>de</strong> E <strong>en</strong> las simulaciones correspondi<strong>en</strong>tes a segundo <strong>riego</strong>.<br />

E (m 2 s -1 taplicación<br />

)<br />

(min) 2 min 4 min 6 min<br />

4 0.0045 0.0024 0.0015<br />

8 0.0059 0.0029 0.0020<br />

12 0.0079 0.0039 0.0026<br />

16 0.0104 0.0052 0.0035<br />

20 0.0135 0.0067 0.0045<br />

24 0.0172 0.0085 0.0057<br />

28 0.0215 0.0108 0.0072<br />

32 0.0264 0.0132 0.0088<br />

36 0.0317 0.0159 0.0106<br />

40 0.0372 0.0186 0.0124<br />

44 0.0425 0.0213 0.0142<br />

48 0.0475 0.0238 0.0158<br />

52 0.0520 0.0260 0.0173<br />

56 0.0558 0.0279 0.0186<br />

60 0.0590 0.0295 0.0197<br />

En las tablas 4.10 y 4.11 se pres<strong>en</strong>tan los valores obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> Ra y UD <strong>en</strong> las<br />

simulaciones efectuadas para primer y segundo <strong>riego</strong>, respectivam<strong>en</strong>te. Cuando se retrasa <strong>el</strong><br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación, <strong>el</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación disminuye. Lo contrario ocurre<br />

cuando se compara la uniformidad <strong>de</strong> distribución final. Al aum<strong>en</strong>tar la duración <strong>de</strong> la<br />

aplicación, disminuye <strong>el</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación, pero aum<strong>en</strong>ta la uniformidad <strong>de</strong><br />

distribución. Los dos índices <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> la fertirrigación se muev<strong>en</strong> <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tidos opuestos,<br />

cuando uno aum<strong>en</strong>ta disminuye <strong>el</strong> otro. El resultado óptimo, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, lo darán las<br />

condiciones que maximic<strong>en</strong> estos índices, salvo <strong>en</strong> los casos <strong>en</strong> los que interese uno <strong>de</strong><br />

<strong>el</strong>los <strong>de</strong> forma prioritaria (<strong>por</strong> ejemplo, máxima uniformidad <strong>de</strong> distribución para<br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos superiores a un umbral dado). Se realizaron simulaciones hasta que los<br />

valores <strong>de</strong>l inicio <strong>de</strong> la aplicación inducían resultados <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l 40%<br />

o m<strong>en</strong>ores, casos no admisibles <strong>en</strong> la práctica <strong>por</strong> criterios económicos y ambi<strong>en</strong>tales.


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

Tabla 4.10. Ra y UD <strong>en</strong> las simulaciones correspondi<strong>en</strong>tes a primer <strong>riego</strong>.<br />

taplicación<br />

(min)<br />

Ra % UD %<br />

2 min 4 min 6 min 2 min 4 min 6 min<br />

4 100 100 100 0 0 0<br />

8 100 100 100 0 0 0<br />

12 100 100 100 0 0 0<br />

16 100 100 100 0 0 0<br />

20 100 100 100 0 0 0<br />

24 100 100 100 17.0 17.0 30.0<br />

28 100 100 100 42.0 50.0 60.0<br />

32 100 100 100 70.0 72.0 75.0<br />

36 100 100 100 80.0 82.0 83.0<br />

40 99.0 98.0 96.0 89.0 91.0 93.0<br />

44 92.0 90.0 88.0 91.0 93.0 94.0<br />

48 85.0 83.0 82.0 93.0 95.0 96.0<br />

52 77.0 76.0 75.0 94.0 95,8 96.0<br />

56 73.0 72.0 75.0 95.0 96,4 96,9<br />

60 69.0 68.0 67.0 95,4 96,8 97,3<br />

64 66.0 65.0 64.0 95,8 97,1 97,6<br />

68 63.0 62,5 62.0 96.0 97,4 97,8<br />

72 60.7 60,1 59.0 96,3 97,6 98.0<br />

76 58.4 57,9 57.0 96,5 97,8 98,2<br />

80 55.7 55.0 55.0 98,20 98,27 98,28<br />

84 53.8 53.0 53.0 98,25 98,33 98,3<br />

88 52.0 51,7 51.0 98,31 98,38 98,4<br />

92 50.0 50.0 50.0 98,37 98,43 98,44<br />

96 49.0 48,7 48.0 98,42 98,47 98,48<br />

100 47.6 47,4 47.0 98,46 98,50 98,51<br />

104 46.4 46,1 45,8 98,49 101,16 99,9<br />

99


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

100<br />

taplicación<br />

(min)<br />

Tabla 4.11. Ra y UD <strong>en</strong> las simulaciones correspondi<strong>en</strong>tes a segundo <strong>riego</strong>.<br />

Ra % UD %<br />

2 min 4 min 6 min 2 min 4 min 6 min<br />

4 100 100 100 0 0 0<br />

8 100 100 100 0 0 0<br />

12 100 100 100 0 0 0<br />

16 100 100 100 0 0.63 50.46<br />

20 100 100 95.30 72.50 74.90 77.42<br />

24 99.15 93.41 80.20 74.37 79.94 80.00<br />

28 80.27 75.92 68.10 76.74 82.02 85.16<br />

32 66.44 66.30 60.90 79.00 83.66 88.14<br />

36 62.30 59.65 55.00 82.00 85.77 89.00<br />

40 56.90 54.53 50.00 83.70 87.17 90.00<br />

44 52.60 50.36 47.00 84.50 88.19 91.70<br />

48 48.90 46.90 44.00 85.00 89.00 92.40<br />

52 45.80 43.92 41.60 85.70 89.72 93.00<br />

56 43.10 41.39 39.00 86.30 90.36 93.50<br />

60 40.60 39.06 37.40 87.00 90.97 94.00<br />

Los valores nulos <strong>de</strong> UD correspon<strong>de</strong>n a aqu<strong>el</strong>los casos <strong>en</strong> los que <strong>el</strong> fertilizante no<br />

alcanza <strong>el</strong> tramo <strong>de</strong> surco correspondi<strong>en</strong>te al último 25% <strong>de</strong> su longitud, <strong>por</strong> lo que <strong>en</strong> este<br />

no se infiltra fertilizante <strong>en</strong> cantidad alguna (ver ec. 1.2). En estos casos, <strong>el</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

aplicación es máximo, ya que todo <strong>el</strong> fertilizante aplicado queda <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>de</strong>l surco.<br />

En ambos <strong>riego</strong>s, se pue<strong>de</strong> observar lo rápido que la uniformidad <strong>de</strong> distribución<br />

alcanza valores <strong>de</strong>seables conforme se retrasa <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación, com<strong>por</strong>tándose <strong>de</strong><br />

forma inversa <strong>el</strong> Ra. Por <strong>el</strong> que estos resultados permit<strong>en</strong> s<strong>el</strong>eccionar una combinación<br />

óptima <strong>de</strong> ambos parámetros.<br />

Parece que la duración <strong>de</strong> aplicación simulados no ejerce gran influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

resultado final, pues no se ha estimado o<strong>por</strong>tuno utilizar valores muy difer<strong>en</strong>tes a los 4<br />

minutos utilizados <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> campo <strong>en</strong> los que se basa la r<strong>el</strong>ación E*-T* utilizada


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

<strong>en</strong> las simulaciones. Aun así se pue<strong>de</strong> observar que cuando esta variable aum<strong>en</strong>ta, <strong>el</strong><br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a disminuir, no si<strong>en</strong>do así <strong>el</strong> com<strong>por</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la<br />

uniformidad <strong>de</strong> distribución, que ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a aum<strong>en</strong>tar, <strong>por</strong> lo que para aplicaciones muy<br />

largas <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo no se obt<strong>en</strong>dría una bu<strong>en</strong>a combinación <strong>de</strong> ambos índices como ya se<br />

ha m<strong>en</strong>cionado previam<strong>en</strong>te.<br />

Los resultados aquí obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> UD concuerdan con los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> trabajo pres<strong>en</strong>tado <strong>por</strong> Playán y Faci (1997b) sobre fertirrigación <strong>en</strong> tablares, que<br />

obti<strong>en</strong><strong>en</strong> un valor óptimo <strong>de</strong> UD para aplicaciones <strong>de</strong> soluto breves efectuadas durante la<br />

fase <strong>de</strong> avance <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong>; Sabillón y Merkley (2004), <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> realizar numerosas<br />

simulaciones con un mo<strong>de</strong>lo 1D, obtuvieron conclusiones similares optimizando ambos<br />

índices con aplicaciones cortas cuando <strong>el</strong> fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> avance <strong>de</strong> <strong>agua</strong> ha recorrido <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 85<br />

y 95% <strong>de</strong> la longitud total <strong>de</strong>l surco.<br />

4.3.2. Influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> <strong>en</strong> que se realice la aplicación<br />

El or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> condiciona <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to óptimo <strong>de</strong> la aplicación <strong>de</strong> soluto,<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> las condiciones iniciales <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o, ya que <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

t<strong>en</strong>drá unas características difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> cada caso. En la figura 4.24 se pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong><br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación al tiempo <strong>de</strong> aplicación para todos los casos<br />

simulados <strong>en</strong> primer <strong>el</strong> <strong>riego</strong> y segundo <strong>riego</strong> recogidos <strong>en</strong> las tablas 4.24 y 4.25. Se pue<strong>de</strong><br />

observar que se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> valores <strong>de</strong>l r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l 100% <strong>en</strong> un intervalo<br />

más amplio <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> inicio <strong>de</strong> la aplicación cuando esta se efectúa <strong>en</strong> primer <strong>riego</strong>:<br />

<strong>el</strong> <strong>agua</strong> tarda más <strong>en</strong> llegar al final <strong>de</strong>l surco, <strong>por</strong> lo tanto hay mayor o<strong>por</strong>tunidad para que<br />

<strong>el</strong> fertilizante aplicado se infiltre completam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco sin alcanzar su tramo final.<br />

101


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

102<br />

R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, %<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Segundo<br />

Riego<br />

2 minutos<br />

4 minutos<br />

6 minutos<br />

Primer<br />

Riego<br />

0 12 24 36 48 60 72 84 96 108<br />

t aplicación , min<br />

Figura 4.24. Influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación.<br />

La figura 4.25 repres<strong>en</strong>ta UD fr<strong>en</strong>te al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> inicio <strong>de</strong> la aplicación y, como<br />

cabía esperar, <strong>el</strong> com<strong>por</strong>tami<strong>en</strong>to es contrario al <strong>de</strong> Ra, observándose que cuando las<br />

aplicaciones están más próximas al comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> UD es inferior a los casos <strong>en</strong> que se<br />

retrasa la aplicación <strong>de</strong> fertilizante. A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo <strong>riego</strong> se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> mejores<br />

resultados <strong>en</strong> las aplicaciones cercanas al comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> que <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer <strong>riego</strong>, ya que<br />

<strong>el</strong> <strong>agua</strong> alcanza antes <strong>el</strong> final <strong>de</strong>l surco y <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> se estabiliza antes, lo que favorece una<br />

mayor UD.<br />

UD<br />

1<br />

0.9<br />

0.8<br />

0.7<br />

0.6<br />

0.5<br />

0.4<br />

0.3<br />

0.2<br />

0.1<br />

0<br />

Segundo<br />

Riego<br />

Primer<br />

Riego<br />

2 minutos<br />

4 minutos<br />

6 minutos<br />

0 12 24 36 48 60 72 84 96 108<br />

t aplicación, min<br />

Figura 4.25. Influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>riego</strong> <strong>en</strong> la uniformidad <strong>de</strong> distribución.


4.4. Curvas <strong>de</strong> operación <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong><br />

4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

La combinación <strong>de</strong> las curvas recogidas <strong>en</strong> las figuras 4.24 y 4.25 constituye <strong>el</strong><br />

diagrama <strong>de</strong> operación <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> correspondi<strong>en</strong>te a las condiciones <strong>de</strong> <strong>riego</strong> analizadas.<br />

La duración <strong>de</strong> la aplicación no influye consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> resultado final <strong>de</strong> la<br />

operación, pero sí <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se realice ésta. La intersección <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><br />

R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación y la Uniformidad <strong>de</strong> Distribución muestra <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to óptimo<br />

<strong>de</strong> aplicación, si <strong>el</strong> criterio adoptado es maximizar ambos parámetros <strong>de</strong> forma conjunta.<br />

R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, %<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Primer Riego<br />

2 minutos<br />

4 minutos<br />

6 minutos<br />

0 12 24 36 48 60 72 84 96 108<br />

t aplicación, min<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

UD, %<br />

Figura 4.26. Curva <strong>de</strong> operación <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong> <strong>en</strong> primer <strong>riego</strong>.<br />

103


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

104<br />

R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, %<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Segundo Riego<br />

2 minutos<br />

4 minutos<br />

6 minutos<br />

0 12 24 36 48 60 72 84 96 108<br />

t aplicación, min<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

UD, %<br />

Figura 4.27. Curva <strong>de</strong> operación <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong> <strong>en</strong> segundo <strong>riego</strong>.<br />

Los resultados muestran claram<strong>en</strong>te <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> las condiciones iniciales <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o,<br />

ya que para los casos <strong>de</strong> segundo <strong>riego</strong>, <strong>en</strong> los que <strong>el</strong> lecho está consolidado y <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o<br />

conti<strong>en</strong>e cierta humedad inicial, <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> fertilizante que pro<strong>por</strong>ciona<br />

los mejores resultados, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra más cerca <strong>de</strong>l comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong>l <strong>riego</strong>. Los mom<strong>en</strong>tos<br />

óptimos <strong>de</strong> aplicación se sitúan a 44 y 26 minutos <strong>de</strong>l comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> para los casos <strong>de</strong><br />

primer y segundo <strong>riego</strong>, respectivam<strong>en</strong>te. Para estos casos concretos y una duración <strong>de</strong><br />

aplicación, se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> las figuras 4.28, 4.29 y 4.30 la evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong><br />

conc<strong>en</strong>tración a lo largo <strong>de</strong>l surco (<strong>en</strong> X= 0, 33.75, 67.5, 101.25 y 135 m, respectivam<strong>en</strong>te)<br />

y su distribución longitudinal y vertical final <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o.


C/C 0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

Riego 1<br />

0<br />

40 45 50 55 60 65 70 75<br />

t, min<br />

C/C 0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

Riego 2<br />

0<br />

25 30 35 40<br />

t, min<br />

45 50 55<br />

Figura 4.28. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> fertilizante <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>agua</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong> a lo largo<br />

<strong>de</strong>l surco.<br />

M*<br />

2<br />

1.8<br />

1.6<br />

1.4<br />

1.2<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

Riego 1<br />

0 15 30 45 60 75 90 105 120 135<br />

M*<br />

0 15 30 45 60 75 90 105 120 135<br />

x, m<br />

x, m<br />

Figura 4.29. Distribución longitudinal final <strong>de</strong> fertilizante <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o.<br />

2<br />

1.8<br />

1.6<br />

1.4<br />

1.2<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

Riego 2<br />

Figura 4.30. Distribución vertical final <strong>de</strong> fertilizante <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o.<br />

105


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

El valor <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal estimado para cada caso, y los<br />

valores <strong>de</strong> R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación y Uniformidad <strong>de</strong> Distribución se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> la<br />

tabla 4.12.<br />

106<br />

Tabla 4.12. Valores <strong>de</strong>l Coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Dispersión Longitudinal, Ra y UD.<br />

Caso E (m 2 s -1 ) Ra UD<br />

Primer <strong>riego</strong> 1.0 10-2 0.85 0.93<br />

Segundo <strong>riego</strong> 1.1 10-2 0.76 0.82<br />

Se pue<strong>de</strong> observar claram<strong>en</strong>te que los mejores resultados se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> para los casos<br />

<strong>de</strong> primer <strong>riego</strong>, la <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> fertilizar con unas condiciones u otras <strong>de</strong> humedad inicial <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> su<strong>el</strong>o sería una necesidad agronómica <strong>de</strong>bido a las necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l cultivo <strong>en</strong> los distintos<br />

ciclos <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> habría que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta la profundidad <strong>de</strong> las raíces para<br />

int<strong>en</strong>tar que <strong>el</strong> fertilizante quedase a su alcance.<br />

En este trabajo se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> los mejores resultados cuando <strong>el</strong> fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> avance ha<br />

recorrido <strong>el</strong> 80% y <strong>el</strong> 74% para primer y segundo <strong>riego</strong> respectivam<strong>en</strong>te, esta difer<strong>en</strong>cia con<br />

<strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> Sabillón y Merkley (2004) pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>berse a que <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo que utilizan para<br />

realizar las simulaciones es advectivo, y aunque produzca unos resultados satisfactorios,<br />

quedó <strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> García-Navarro et al. (2000) la influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />

coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong>.


4.5. Conclusiones<br />

4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

Una vez calibrado <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> para los distintos casos<br />

experim<strong>en</strong>tales, se pudo observar que <strong>el</strong> valor <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal<br />

influye notablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> resultado final <strong>de</strong> la fertirrigación, ya que varía según la<br />

aplicación <strong>de</strong> fertilizante se realice <strong>en</strong> primer o segundo <strong>riego</strong>, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a su vez <strong>de</strong>l<br />

mom<strong>en</strong>to que <strong>el</strong> que se realice dicha aplicación. Por lo que para simular con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo<br />

distintas situaciones <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong> es interesante acotar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> este<br />

coefici<strong>en</strong>te.<br />

Se ha propuesto una función paramétrica para estimar <strong>el</strong> valor <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

dispersión longitudinal <strong>en</strong> función <strong>de</strong> las características <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

que se efectúe la aplicación <strong>de</strong> fertilizante; los resultados obt<strong>en</strong>idos son satisfactorios, como<br />

se pue<strong>de</strong> ver <strong>en</strong> la tabla 4.7. No hay que olvidar que los <strong>en</strong>sayos utilizados son <strong>de</strong> campo,<br />

<strong>en</strong> los que acotar la heterog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o y admitir la vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> una ecuación <strong>de</strong><br />

infiltración uniforme para todo <strong>el</strong> surco acarrea muchas simplificaciones, así como la<br />

repres<strong>en</strong>tación 1D <strong>de</strong> un sistema complejo como es <strong>el</strong> medio <strong>por</strong>oso asurcado. Aun así, la<br />

ecuación pro<strong>por</strong>ciona unos valores <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión que reproduc<strong>en</strong> <strong>de</strong> forma<br />

fiable la operación <strong>de</strong> fertirrigación.<br />

Se han simulado difer<strong>en</strong>tes estrategias <strong>de</strong> fertirrigación: que se realice <strong>en</strong> primer o<br />

segundo <strong>riego</strong>, y para cada situación se han realizado varias simulaciones variando <strong>el</strong> inicio<br />

<strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> fertilizante y su duración. Los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> Uniformidad <strong>de</strong><br />

Distribución <strong>en</strong> función <strong>de</strong> estas variables para ambas situaciones <strong>de</strong> <strong>riego</strong> concuerdan con<br />

los obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> la bibliografía <strong>por</strong> difer<strong>en</strong>tes autores.<br />

Si la aplicación se realiza durante un intervalo <strong>de</strong> tiempo corto <strong>en</strong> la fase <strong>de</strong> avance<br />

<strong>de</strong>l <strong>agua</strong>, se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> unos resultados satisfactorios que, <strong>en</strong> combinación con <strong>el</strong><br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación obt<strong>en</strong>ido, que <strong>en</strong> estos <strong>en</strong>sayos <strong>en</strong> <strong>surcos</strong> con escorr<strong>en</strong>tía libre<br />

hay que controlar. Los mejores resultados los pro<strong>por</strong>cionan las aplicaciones realizadas<br />

durante la fase <strong>de</strong> avance, si<strong>en</strong>do los mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> 44 y 28 minutos para<br />

primer y segundo <strong>riego</strong>, respectivam<strong>en</strong>te, <strong>por</strong> lo que se pone <strong>de</strong> manifiesto la im<strong>por</strong>tancia<br />

107


4. Optimización <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong><br />

<strong>de</strong> esta variable, or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l <strong>riego</strong> <strong>en</strong> que se realiza la fertilización, ya que como se ha podido<br />

observar <strong>en</strong> las figuras 4.26 y 4.27 los puntos <strong>de</strong> intersección que dan <strong>el</strong> óptimo para Ra y<br />

UD están <strong>de</strong>sfasados según <strong>el</strong> <strong>riego</strong> <strong>en</strong> que se realice la operación.<br />

El diagrama <strong>de</strong> operación obt<strong>en</strong>ido permite aplicar criterios <strong>de</strong> optimización<br />

difer<strong>en</strong>tes, como fijar un mínimo aceptable para <strong>el</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación y maximizar<br />

la uniformidad <strong>de</strong> distribución siempre que se alcance la profundidad <strong>de</strong>l sistema radical. El<br />

manejo <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> <strong>de</strong> <strong>riego</strong> efectuado (frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>riego</strong> fr<strong>en</strong>te a lámina <strong>de</strong> <strong>agua</strong> aplicada)<br />

repercute <strong>en</strong> la s<strong>el</strong>ección final <strong>de</strong> las variables <strong>de</strong> operación <strong>de</strong> la fertirrigación. El mo<strong>de</strong>lo<br />

pres<strong>en</strong>tado permite simular a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te ambas operaciones, <strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>surcos</strong> y<br />

fertilización: fertir<strong>riego</strong>.<br />

108


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />

su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

5.1. Introducción y objetivos<br />

El a<strong>por</strong>te <strong>de</strong> sustancias <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial es un proceso frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> medio natural que, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> constituir <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral una fu<strong>en</strong>te pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong><br />

contaminación <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> superficial y subterránea, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> su<strong>el</strong>os agrícolas pue<strong>de</strong><br />

disminuir significativam<strong>en</strong>te la efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> fertilizantes, modificando la<br />

distribución espacial <strong>de</strong> los mismos y condicionando las pérdidas asociadas a la escorr<strong>en</strong>tía<br />

que abandona una parc<strong>el</strong>a <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> cultivos <strong>de</strong> regadío.<br />

La transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> es un proceso complejo <strong>en</strong> <strong>el</strong> que interactúan las<br />

características <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o y las condiciones <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> superficial, que <strong>de</strong>terminan <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong><br />

infiltración y la g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía; los procesos <strong>de</strong> adsorción y <strong>de</strong>sorción <strong>de</strong> las<br />

sustancias <strong>por</strong> las partículas <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o; y <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> advectivo y difusivo <strong>de</strong> las sustancias<br />

una vez incor<strong>por</strong>adas al <strong>flujo</strong> superficial (Ahuja y Lehman, 1983; Wallach et al., 1989;<br />

Ahuja, 1990; Zhang et al., 1997; Gao et al., 2005).<br />

La mayoría <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong>sarrollados part<strong>en</strong> <strong>de</strong> la hipótesis <strong>de</strong> que la<br />

transfer<strong>en</strong>cia está dominada <strong>por</strong> un solo proceso, o que los mecanismos implicados <strong>en</strong> este<br />

proceso se pue<strong>de</strong>n caracterizar mediante la difusión. Estos mo<strong>de</strong>los normalm<strong>en</strong>te se<br />

109


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

ajustan satisfactoriam<strong>en</strong>te a datos experim<strong>en</strong>tales calibrando varios parámetros, pero no<br />

aclaran cómo interactúan los múltiples procesos implicados <strong>en</strong> la transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial (Gao et al., 2004).<br />

Las dos t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias seguidas tradicionalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> esta transfer<strong>en</strong>cia<br />

son: <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> la capa <strong>de</strong> mezcla, que acepta que la interacción su<strong>el</strong>o-superficie se produce <strong>en</strong><br />

la capa más superficial <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o, con un espesor inferior a 10 mm, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> <strong>agua</strong> <strong>de</strong> lluvia o<br />

<strong>riego</strong>, y la solución <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o se mezclan instantáneam<strong>en</strong>te. Esta zona (capa <strong>de</strong> mezcla) es la<br />

única suministradora <strong>de</strong> sustancia hacia <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> superficial (Ste<strong>en</strong>huis y Walker, 1980; Ahuja<br />

et al., 1981; Ahuja y L<strong>en</strong>hman, 1983; Ste<strong>en</strong>huis et al., 1994; Zhang et al., 1997, 1999). El<br />

segundo grupo <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los parte <strong>de</strong> la difusión como mecanismo fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong><br />

<strong>trans<strong>por</strong>te</strong>; supone la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una capa <strong>de</strong> <strong>agua</strong> estancada <strong>en</strong> la interfaz <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o y <strong>el</strong><br />

<strong>agua</strong> <strong>en</strong> superficie produciéndose la transfer<strong>en</strong>cia <strong>por</strong> difusión molecular (Wallach et al.,<br />

1989; 1990; 1991).<br />

La mayoría <strong>de</strong> los estudios realizados se basan <strong>en</strong> la primera aproximación. Se ha<br />

estudiado <strong>el</strong> proceso cuando la escorr<strong>en</strong>tía se g<strong>en</strong>era <strong>por</strong> la precipitación, con un periodo<br />

previo <strong>de</strong> pre-<strong>en</strong>charcami<strong>en</strong>to que pue<strong>de</strong> durar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> segundos hasta horas, según la<br />

int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> la lluvia y las características <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o. Durante este proceso <strong>de</strong> adsorción<strong>de</strong>sorción<br />

se produce una interacción <strong>en</strong>tre equilibrio químico y <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> infiltración sin<br />

que aún se haya producido escorr<strong>en</strong>tía <strong>en</strong> la superficie, y <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se ti<strong>en</strong>e que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong>l impacto <strong>de</strong> las gotas <strong>de</strong> lluvia sobre los agregados, no incluido <strong>en</strong> todos<br />

los estudios (Gao et al., 2005).<br />

En este último apartado <strong>de</strong>l trabajo se plantea un primer acercami<strong>en</strong>to a cómo este<br />

proceso podría afectar al resultado final <strong>de</strong> la fertirrigación <strong>en</strong> <strong>surcos</strong>. En concreto, cómo<br />

pue<strong>de</strong> afectar a la distribución final <strong>de</strong>l soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o no está estudiado <strong>en</strong> este ámbito<br />

y, <strong>por</strong> lo tanto, no ha sido incluido <strong>en</strong> ningún mo<strong>de</strong>lo. Las características iniciales <strong>de</strong>l<br />

proceso varían con respecto a los <strong>de</strong>scritos <strong>en</strong> los párrafos anteriores para lluvia <strong>de</strong>bido a la<br />

g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> la escorr<strong>en</strong>tía <strong>por</strong> inundación prácticam<strong>en</strong>te instantánea a medida que <strong>el</strong><br />

fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> avance <strong>de</strong> <strong>agua</strong> progresa. El proceso <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá, a igualdad <strong>de</strong><br />

110


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

otras condiciones (tipo <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o, conc<strong>en</strong>tración inicial, etc.) <strong>de</strong> las condiciones <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>agua</strong> que llega a la superficie don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los <strong>solutos</strong>.<br />

Para po<strong>de</strong>r caracterizar este proceso se han llevado a cabo una serie <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos <strong>en</strong><br />

un canal <strong>de</strong> laboratorio que se r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>ó con su<strong>el</strong>o, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se preparó una sección<br />

conc<strong>en</strong>trada <strong>de</strong> trazador, mezclando este <strong>en</strong> superficie con <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> una franja <strong>de</strong><br />

pequeño espesor y estrecha. Para r<strong>el</strong>acionar este proceso con las características <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> se<br />

realizaron <strong>en</strong>sayos con difer<strong>en</strong>te caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada, que se mantuvo constante a lo largo <strong>de</strong><br />

cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los, variando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 0.5 Ls -1 hasta 5 Ls -1 . A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estos casos, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong><br />

cuantificar la no linealidad <strong>de</strong>l proceso cuando la superficie <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o conti<strong>en</strong>e sustancias <strong>en</strong><br />

una longitud significativa <strong>en</strong> <strong>el</strong> eje <strong>de</strong> avance <strong>de</strong>l <strong>agua</strong>, se realizó un último <strong>en</strong>sayo,<br />

repiti<strong>en</strong>do las condiciones <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> la serie anterior, pero <strong>en</strong> este<br />

caso con una franja <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>de</strong> mayor longitud, pudi<strong>en</strong>do evaluar <strong>el</strong> proceso<br />

<strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia cuando <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> va cargado <strong>de</strong> soluto adquirido a su paso <strong>por</strong> zonas<br />

<strong>agua</strong>s arriba <strong>de</strong>l tramo estudiado.<br />

111


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

5.2. Ensayos <strong>de</strong> laboratorio<br />

5.2.1. Descripción <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos<br />

Los <strong>en</strong>sayos se realizaron <strong>en</strong> <strong>el</strong> Laboratorio <strong>de</strong> Hidráulica <strong>de</strong> la Escu<strong>el</strong>a <strong>de</strong> Caminos,<br />

Canales y Puertos <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> Castilla la Mancha, <strong>en</strong> Ciudad Real; para <strong>el</strong>lo se<br />

dispuso <strong>de</strong> zona recta un canal con sección rectangular transversal y p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te constantes,<br />

cuyas dim<strong>en</strong>siones son <strong>de</strong> 9 m <strong>de</strong> longitud, 1m <strong>de</strong> anchura y 0.5 m <strong>de</strong> profundidad. Para la<br />

realización <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos se redujo la anchura a 0.5 m. Se añadió una capa <strong>de</strong> 0.10 m <strong>de</strong><br />

espesor <strong>de</strong> grava <strong>en</strong> la base y, sobre ésta, 0.30 m <strong>de</strong> espesor <strong>de</strong> un su<strong>el</strong>o aluvial proce<strong>de</strong>nte<br />

<strong>de</strong> la finca Alameda <strong>de</strong>l Obispo <strong>en</strong> Córdoba, don<strong>de</strong> se habían efectuado previam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong> (Nofu<strong>en</strong>tes et al., 2004).<br />

112<br />

Figura 5.1. Canal <strong>de</strong> laboratorio.<br />

Para recoger <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>de</strong> la parc<strong>el</strong>a se <strong>de</strong>limitó la superficie <strong>de</strong>l canal con una cuerda<br />

y se difer<strong>en</strong>ciaron tres capas <strong>de</strong>l mismo a distintas profundida<strong>de</strong>s, guardándolo <strong>en</strong> bolsas <strong>de</strong><br />

plástico <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te etiquetadas. La capa más superficial correspon<strong>de</strong> a los 0.05 primeros<br />

m <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o, la sigui<strong>en</strong>te al horizonte <strong>en</strong>tre 0.05 y 0.18 m y la más profunda correspon<strong>de</strong> al<br />

intervalo 0.18-0.30 m. El su<strong>el</strong>o se clasifica como Typic xerofluv<strong>en</strong>t (Soil Survey Staff, 1999), o


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

Eutric fluvisol (FAO, 1988), <strong>de</strong> clase textural franca con carbonato cálcico y escaso<br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> materia orgánica<br />

Figura 5.2. Preparación y recogida <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> campo.<br />

Una vez trans<strong>por</strong>tado <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o <strong>de</strong> la parc<strong>el</strong>a al laboratorio, se procedió a su<br />

colocación <strong>en</strong> <strong>el</strong> canal sobre un lecho <strong>de</strong> grava <strong>de</strong> 0.05 m <strong>de</strong> profundidad, que evita <strong>el</strong><br />

<strong>en</strong>charcami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l perfil y favorece la salida <strong>de</strong>l <strong>agua</strong>. El su<strong>el</strong>o se colocó difer<strong>en</strong>ciando las<br />

tres capas <strong>de</strong>scritas, para reproducir <strong>el</strong> perfil <strong>de</strong> la parc<strong>el</strong>a. Se le dio una p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te uniforme<br />

<strong>de</strong> 0.002. El canal dispone a su <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> una estructura tranquilizadora <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong>, como se<br />

pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> la figura 5.3, que evita una <strong>en</strong>trada rápida <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, que <strong>en</strong> este<br />

caso provocaría la erosión <strong>de</strong>l lecho.<br />

113


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

Figura 5.3. Canal r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o y estructura <strong>de</strong> remanso <strong>en</strong> <strong>el</strong> extremo <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> la<br />

cabecera.<br />

En cada <strong>en</strong>sayo, se incor<strong>por</strong>ó al su<strong>el</strong>o un trazador <strong>de</strong> forma localizada a lo largo <strong>de</strong><br />

una franja transversal <strong>en</strong> la superficie <strong>de</strong>l mismo, y se forzó la circulación superficial <strong>de</strong><br />

<strong>agua</strong> mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do un caudal constante <strong>en</strong> la cabecera <strong>de</strong>l canal, midiéndose la evolución<br />

tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la sustancia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> superficial.<br />

Como trazador se utilizó BrK. El trazador <strong>en</strong> estado sólido se mezcló con <strong>el</strong><br />

volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o correspondi<strong>en</strong>te a una franja estrecha <strong>de</strong> 0.05 m <strong>de</strong> longitud, 0.5 m <strong>de</strong><br />

anchura y 0.01 m <strong>de</strong> profundidad, situada a 4 m <strong>de</strong> la cabecera <strong>de</strong>l canal. La tabla 5.1 recoge<br />

los valores <strong>de</strong> caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada junto con la masa <strong>de</strong> trazador aplicada y la humedad inicial<br />

<strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos efectuados. La cantidad <strong>de</strong> trazador añadida fue tal que no<br />

existies<strong>en</strong> condiciones limitantes para su a<strong>por</strong>te durante los mismos.<br />

En <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo realizado con franja ancha, se realizó la misma preparación <strong>de</strong>l tramo<br />

con exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> trazador pero a lo largo <strong>de</strong> un tramo <strong>de</strong> longitud 0.70 m; se mantuvo la<br />

misma distancia a cabecera <strong>de</strong>l inicio <strong>de</strong> la franja que <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> franja estrecha, así<br />

como la anchura y profundidad <strong>de</strong> la zona afectada <strong>por</strong> sustancia.<br />

114


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

Tabla 5.1. Caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada, masa <strong>de</strong> trazador y humedad inicial <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o.<br />

Q0<br />

Ensayo<br />

(Ls -1 Humedad<br />

BrK<br />

inicial<br />

) (kg)<br />

(kgkg -1 )<br />

1 0.54 0.372 0.076<br />

2 1.00 0.672 0.140<br />

3 1.90 0.372 0.076<br />

4 2.50 0.372 0.150<br />

5 3.22 0.372 0.155<br />

6 4.72 0.372 0.180<br />

7* 2.50 5.000 0.160<br />

* <strong>en</strong>sayo <strong>de</strong> franja ancha; resto, franja estrecha<br />

La evolución <strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> BrK <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> superficial se estimó midi<strong>en</strong>do<br />

la conductividad <strong>el</strong>éctrica, CE, <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> <strong>en</strong> tres estaciones <strong>de</strong> muestreo a lo largo <strong>de</strong>l canal y<br />

usando las r<strong>el</strong>aciones CE-conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> BrK calibradas previam<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong><br />

soluciones patrón. La primera estación <strong>de</strong> medida se situó a 0.03 m <strong>agua</strong>s arriba <strong>de</strong> la<br />

franja, para evaluar la im<strong>por</strong>tancia <strong>de</strong> los efectos <strong>de</strong> la dispersión longitudinal; la segunda<br />

estación, situada a 0.03 m <strong>agua</strong>s <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> la franja, <strong>de</strong>tecta la transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> trazador<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong>. La tercera estación permite evaluar <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> éste <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o<br />

<strong>de</strong>l fluido; situada a 6 m <strong>de</strong> cabecera, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra a 2 m <strong>agua</strong>s abajo <strong>de</strong>l final <strong>de</strong> la franja <strong>en</strong><br />

los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> franja estrecha y a 1.30 m <strong>de</strong>l final <strong>de</strong> la misma <strong>en</strong> <strong>el</strong> último <strong>en</strong>sayo, <strong>de</strong> franja<br />

ancha.<br />

Durante cada <strong>en</strong>sayo se midieron los tiempos <strong>de</strong> avance <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> y <strong>el</strong> calado <strong>en</strong> 9<br />

secciones, <strong>en</strong>tre las que se incluían las estaciones <strong>de</strong> muestreo, así como <strong>el</strong> caudal <strong>de</strong> salida,<br />

usando un <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong> 500 L <strong>de</strong> capacidad.<br />

Se calculó <strong>el</strong> caudal instantáneo y la v<strong>el</strong>ocidad media <strong>en</strong> cada estación se calcularon<br />

con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo numérico, una vez calibrado con los datos experim<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> calado,<br />

tiempos <strong>de</strong> avance y caudal <strong>de</strong> salida.<br />

115


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

5.3. Resultados<br />

5.3.1. Resultados experim<strong>en</strong>tales<br />

La figura 5.4 muestra las curvas <strong>de</strong> avance <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> para los <strong>en</strong>sayos calculadas <strong>en</strong><br />

los <strong>en</strong>sayos 1 a 6, se observa también <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> llegada <strong>de</strong>l fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>agua</strong> al final <strong>de</strong>l<br />

canal medido durante cada <strong>en</strong>sayo; <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 7, <strong>de</strong> franja ancha, ti<strong>en</strong>e las mismas<br />

características que su homólogo <strong>de</strong> franja estrecha, <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 4.<br />

116<br />

t, s<br />

119<br />

102<br />

85<br />

68<br />

51<br />

34<br />

17<br />

Ensayo 1<br />

Ensayo 2<br />

Ensayo 3<br />

Ensayo 4<br />

Ensayo 5<br />

Ensayo 6<br />

0<br />

0 1 2 3 4 5<br />

x, m<br />

6 7 8 9 10<br />

Figura 5.4. Tiempo <strong>de</strong> avance medido y tiempos calculados <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos.<br />

En la tabla 5.2 se pres<strong>en</strong>tan los valores <strong>de</strong> los parámetros <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong><br />

infiltración y <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> aspereza <strong>de</strong> Manning, ajustados con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo para todos los<br />

<strong>en</strong>sayos.<br />

Tabla 5.2. Valores ajustados <strong>de</strong> los parámetros <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong> infiltración y <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

aspereza <strong>de</strong> Manning <strong>en</strong> todos los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> laboratorio.<br />

Ensayo k (m s -a ) a f0 (m s -1 ) n (S.I.)<br />

1 0.0031 0.17 1.3 10-5 0.021<br />

2 0.0042 0.17 2.6 10-5 0.018<br />

3 0.0060 0.12 8.8 10-6 0.018<br />

4 0.0059 0.22 5.1 10-5 0.012<br />

5 0.0053 0.30 1.3 10-5 0.013<br />

6 0.0067 0.17 1.5 10-5 0.014


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

Para po<strong>de</strong>r caracterizar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia y analizar las<br />

posibles difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>contradas es necesario conocer las condiciones <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>,<br />

para lo que se ha calculado la evolución <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> Reynolds y número <strong>de</strong> Frou<strong>de</strong> para<br />

todos los <strong>en</strong>sayos. En la figura 5.5 se pue<strong>de</strong> observar que <strong>en</strong> los dos primeros <strong>en</strong>sayos <strong>el</strong><br />

<strong>flujo</strong> se podría consi<strong>de</strong>rar laminar. Todos los <strong>en</strong>sayos pres<strong>en</strong>tan condiciones supercríticas<br />

sólo <strong>en</strong> los primeros instantes, ya que <strong>el</strong> régim<strong>en</strong> subcrítico se alcanza rápidam<strong>en</strong>te.<br />

Re<br />

10000<br />

8000<br />

6000<br />

4000<br />

2000<br />

0<br />

<strong>en</strong>sayo 1<br />

<strong>en</strong>sayo 2<br />

<strong>en</strong>sayo 3<br />

<strong>en</strong>sayo 4<br />

<strong>en</strong>sayo 5<br />

<strong>en</strong>sayo 6<br />

0 40 80 120 160 200<br />

t, s<br />

Fr<br />

6<br />

5.5<br />

5<br />

4.5<br />

4<br />

3.5<br />

3<br />

2.5<br />

2<br />

1.5<br />

1<br />

0.5<br />

0<br />

<strong>en</strong>sayo 1<br />

<strong>en</strong>sayo 2<br />

<strong>en</strong>sayo 3<br />

<strong>en</strong>sayo 4<br />

<strong>en</strong>sayo 5<br />

<strong>en</strong>sayo 6<br />

0 40 80 120 160 200<br />

t, s<br />

Figura 5.5. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> los números <strong>de</strong> Reynolds y Frou<strong>de</strong>.<br />

A continuación, se pres<strong>en</strong>tan las curvas <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración medidas <strong>en</strong> todos los<br />

<strong>en</strong>sayos <strong>en</strong> cada estación (figuras 5.6 a 5.8, franja estrecha; figura 5.9, franja ancha); se<br />

pue<strong>de</strong> observar que la primera estación prácticam<strong>en</strong>te no registra conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> ningún<br />

caso, <strong>por</strong> lo que se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>spreciar <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> dispersión longitudinal <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido<br />

contrario al avance <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>.<br />

C, mgL -1<br />

1000<br />

800<br />

600<br />

400<br />

200<br />

0<br />

Ensayo 1<br />

Estación 1<br />

Estación 2<br />

Estación 3<br />

0 50 100 150 200<br />

t op , s<br />

C, mgL -1<br />

1000<br />

800<br />

600<br />

400<br />

200<br />

0<br />

Ensayo 2<br />

Estación 1<br />

Estación 2<br />

Estación 3<br />

0 50 100 150 200<br />

t op , s<br />

Figura 5.6. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos 1 y 2 (est. 2 sobre la franja; est. 1 y est. 3<br />

<strong>agua</strong>s arriba y <strong>agua</strong>s abajo, respectivam<strong>en</strong>te)<br />

117


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

118<br />

C, mgL -1<br />

1200<br />

1000<br />

800<br />

600<br />

400<br />

200<br />

0<br />

Ensayo 3<br />

Estación 1<br />

Estación 2<br />

Estación 3<br />

0 5 10 15 20 25 30 35 40<br />

t op , s<br />

C, mgL -1<br />

1200<br />

1000<br />

800<br />

600<br />

400<br />

200<br />

0<br />

Ensayo 4<br />

Estación 1<br />

Estación 2<br />

Estación 3<br />

0 5 10 15 20 25 30 35 40<br />

t op , s<br />

Figura 5.7. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos 3 y 4 (est. 2 sobre la franja; est. 1 y est. 3<br />

<strong>agua</strong>s arriba y <strong>agua</strong>s abajo, respectivam<strong>en</strong>te)<br />

C, mgL -1<br />

6000<br />

5000<br />

4000<br />

3000<br />

2000<br />

1000<br />

0<br />

Ensayo 5<br />

Estación 1<br />

Estación 2<br />

Estación 3<br />

0 5 10 15 20 25 30 35 40<br />

t op , s<br />

C, mgL -1<br />

6000<br />

5000<br />

4000<br />

3000<br />

2000<br />

1000<br />

0<br />

Ensayo 6<br />

Estación 1<br />

Estación 2<br />

Estación 3<br />

0 5 10 15 20 25 30 35 40<br />

t op , s<br />

Figura 5.8. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos 5 y 6 (est. 2 sobre la franja; est. 1 y est. 3<br />

<strong>agua</strong>s arriba y <strong>agua</strong>s abajo, respectivam<strong>en</strong>te)<br />

C, mgL -1<br />

6000<br />

5000<br />

4000<br />

3000<br />

2000<br />

1000<br />

0<br />

Ensayo 7<br />

Estación 1<br />

Estación 2<br />

Estación 3<br />

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />

t op , s<br />

Figura 5.9. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 7 (est. 2 sobre la franja; est. 1 y est. 3 <strong>agua</strong>s<br />

arriba y <strong>agua</strong>s abajo, respectivam<strong>en</strong>te)


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

De forma g<strong>en</strong>eral, se observa que los valores <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración correspondi<strong>en</strong>tes a<br />

los seis primeros <strong>en</strong>sayos aum<strong>en</strong>tan conforme lo hace <strong>el</strong> caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada, si<strong>en</strong>do <strong>el</strong> a<strong>por</strong>te<br />

<strong>en</strong> estos casos un proceso rápido, que podría r<strong>el</strong>acionarse con la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong>. Esta<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>por</strong> Ahuja y Lehman (1983), Havis<br />

et al. (1992), Zhang et al. (1999) y Gao et al. (2004), <strong>en</strong> don<strong>de</strong> los valores más altos <strong>de</strong><br />

conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía se produc<strong>en</strong> a int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> lluvia mayores,<br />

disminuy<strong>en</strong>do a su vez la duración <strong>de</strong>l a<strong>por</strong>te.<br />

Hay que <strong>de</strong>stacar que <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia es mucho más l<strong>en</strong>to cuando la<br />

g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> la precipitación, <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> Havis et al. (1992) se<br />

pue<strong>de</strong> observar que para un caudal medio <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía <strong>de</strong> 3 L s -1 , <strong>el</strong> a<strong>por</strong>te dura unos 30<br />

minutos aproximadam<strong>en</strong>te, mucho mayor que la duración <strong>de</strong>l a<strong>por</strong>te <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 5 aquí<br />

pres<strong>en</strong>tado con un caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada similar.<br />

El <strong>en</strong>sayo 2 repres<strong>en</strong>ta una excepción a esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>sayos l<strong>en</strong>tos. Esto podría <strong>de</strong>berse a la humedad inicial <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o, si<strong>en</strong>do <strong>el</strong> doble <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>en</strong>sayo 2, <strong>por</strong> lo que la <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> la capa <strong>de</strong> mezcla estaría limitada.<br />

En <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 3 no se registraron los primeros valores <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> la<br />

segunda estación <strong>de</strong>bido a la obturación mom<strong>en</strong>tánea <strong>de</strong>l s<strong>en</strong>sor.<br />

Los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 7, <strong>de</strong> franja ancha, <strong>en</strong> comparación con <strong>el</strong><br />

<strong>en</strong>sayo 4, <strong>de</strong> franja estrecha y con las mismas características <strong>de</strong> <strong>flujo</strong>, permit<strong>en</strong> observar que<br />

<strong>el</strong> intervalo durante <strong>el</strong> cual se a<strong>por</strong>ta soluto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o es mayor, y que <strong>el</strong> proceso se<br />

produce <strong>de</strong> forma más l<strong>en</strong>ta.<br />

5.3. 2. Dinámica <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia: obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> una función<br />

<strong>de</strong> carga <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o<br />

A partir <strong>de</strong> las medidas <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración y los valores <strong>de</strong> caudal para los instantes<br />

<strong>de</strong> medida, se pue<strong>de</strong> calcular <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> la carga correspondi<strong>en</strong>te como <strong>el</strong> producto <strong>de</strong><br />

119


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

ambas variables. La evolución espaciotem<strong>por</strong>al <strong>de</strong>l caudal <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> este proceso se ha<br />

calculado utilizando <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>scrito <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo 2, con los mismos criterios <strong>de</strong><br />

calibración <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>. Las figuras 5.10 a 5.12 muestran, para cada <strong>en</strong>sayo, la<br />

evolución <strong>de</strong>l caudal y la carga <strong>en</strong> la sección don<strong>de</strong> se situó la franja <strong>de</strong> trazador,<br />

observándose que los valores más altos <strong>de</strong> carga se produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> los primeros instantes <strong>de</strong><br />

llegada <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong>,<br />

W, mg·s -1<br />

120<br />

250<br />

200<br />

150<br />

100<br />

50<br />

0<br />

Ensayo 1<br />

0 25 50<br />

0<br />

75 100 125 150 175 200<br />

top , s<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

Q, L s-1<br />

W, mg·s -1<br />

250<br />

200<br />

150<br />

100<br />

50<br />

0<br />

Ensayo 2<br />

0 20 40 60 80<br />

0<br />

100<br />

top , s<br />

Figura 5.10. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la carga <strong>de</strong> soluto y <strong>el</strong> caudal <strong>en</strong> la sección don<strong>de</strong> se situó <strong>el</strong><br />

trazador <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos 1 y 2 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

W, mg·s -1<br />

250<br />

200<br />

150<br />

100<br />

50<br />

0<br />

Ensayo 3<br />

0 10 20 30 40 50<br />

t op , s<br />

2.5<br />

2<br />

1.5<br />

1<br />

0.5<br />

0<br />

Q, L s -1<br />

W, mg·s -1<br />

1500<br />

1200<br />

900<br />

600<br />

300<br />

0<br />

Ensayo 4<br />

0 10 20 30 40 50<br />

t op , s<br />

Figura 5.11. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la carga <strong>de</strong> soluto y <strong>el</strong> caudal <strong>en</strong> la sección don<strong>de</strong> se situó <strong>el</strong><br />

trazador <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos 3 y 4 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

2.5<br />

2<br />

1.5<br />

1<br />

0.5<br />

0<br />

Q, L s -1<br />

Q, L s -1


W, mg·s -1<br />

10000<br />

8000<br />

6000<br />

4000<br />

2000<br />

0<br />

0 10 20 30 40 50<br />

t op , s<br />

5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

Ensayo 5<br />

5<br />

4<br />

3<br />

2<br />

1<br />

0<br />

Q, L s -1<br />

W, mg·s -1<br />

20000<br />

16000<br />

12000<br />

8000<br />

4000<br />

0<br />

Ensayo 6<br />

0 10 20 30 40 50<br />

t op , s<br />

Figura 5.12. Evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> la carga <strong>de</strong> soluto y <strong>el</strong> caudal <strong>en</strong> la sección don<strong>de</strong> se situó <strong>el</strong><br />

trazador <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos 5 y 6 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

La evolución <strong>de</strong> la transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o (<strong>en</strong> este caso,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o base <strong>de</strong> una sección transversal) al <strong>agua</strong> <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir <strong>de</strong><br />

forma simple, a la vista <strong>de</strong> la evolución <strong>de</strong> resultados, mediante una función <strong>de</strong> carga <strong>de</strong><br />

tipo expon<strong>en</strong>cial W(t) [MT -1 ] (e.g., Chapra, 1997),<br />

() t = W ⋅ exp(<br />

− β t )<br />

W ⋅<br />

5<br />

4<br />

3<br />

2<br />

1<br />

0<br />

Q, L s -1<br />

0 op<br />

(5.1)<br />

don<strong>de</strong> W 0 repres<strong>en</strong>ta la masa a<strong>por</strong>tada <strong>por</strong> unidad <strong>de</strong> tiempo <strong>en</strong> <strong>el</strong> instante inicial, β es un<br />

coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia [T -1 ] y top <strong>el</strong> tiempo transcurrido, <strong>en</strong> este caso <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la llegada<br />

<strong>de</strong>l fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> avance <strong>de</strong>l <strong>agua</strong>.<br />

Una vez ajustados los parámetros W 0 y β <strong>de</strong> la función <strong>de</strong> carga <strong>de</strong>scrita con la<br />

ecuación 5.1, a partir <strong>de</strong> los datos experim<strong>en</strong>tales, se obti<strong>en</strong>e una expresión particular para<br />

cada caso, que se pue<strong>de</strong> incluir como condición <strong>de</strong> contorno <strong>en</strong> <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>solutos</strong> <strong>de</strong>scrito <strong>en</strong> capítulos previos. El ajuste se realizó <strong>por</strong> regresión lineal y sus<br />

resultados se muestran <strong>en</strong> la tabla 5.3, junto con la masa <strong>de</strong> trazador a<strong>por</strong>tada <strong>en</strong> cada caso<br />

(M) y <strong>el</strong> intervalo <strong>de</strong> tiempo durante <strong>el</strong> cual se produce <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia (T0.99), consi<strong>de</strong>rado para una pro<strong>por</strong>ción <strong>de</strong> recuperación <strong>de</strong> la masa a<strong>por</strong>tada <strong>de</strong>l 99%.<br />

121


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

122<br />

Tabla 5.3. Parámetros <strong>de</strong> la función <strong>de</strong> carga ajustada para los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> franja estrecha.<br />

Ensayo W0 (kg s -1 ) β(s -1 ) R 2 T0.99 (s) M (kg)<br />

1 0.214 10 -3 0.018 0.98 200 1.5 10 -3<br />

2 0.220 10-3 0.051 0.99 100 4.2 10-3 3 0.413 10-3 0.093 0.96 45 4.4 10-3 4 2.418 10-3 0.157 0.98 40 15.4 10-3 5 11.360 10-3 0.245 0.99 22 46.1 10-3 6 21.860 10-3 0.335 0.95 20 65.2 10-3 En la tabla 5.3 se observa cómo los parámetros <strong>de</strong> la función <strong>de</strong> carga aum<strong>en</strong>tan<br />

con mayores valores <strong>de</strong> caudal. El parámetro β se r<strong>el</strong>aciona linealm<strong>en</strong>te tanto con <strong>el</strong> caudal<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>trada como con la v<strong>el</strong>ocidad media <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> durante <strong>el</strong> intervalo <strong>de</strong> tiempo que se<br />

registra soluto <strong>en</strong> a estación 2 (T0.99), con mejor corr<strong>el</strong>ación <strong>en</strong> la r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> caudal.<br />

Para <strong>el</strong> parámetro W0 la r<strong>el</strong>ación con las variables es expon<strong>en</strong>cial don<strong>de</strong> la mejor<br />

corr<strong>el</strong>ación se produce con la v<strong>el</strong>ocidad.<br />

ß, s -1<br />

W 0 , kgs -1<br />

0.4<br />

0.3<br />

0.2<br />

0.1<br />

0<br />

0.03<br />

0.02<br />

0.01<br />

0<br />

y = 0.0788 x - 0.0324<br />

R2 = 0.98<br />

0 1 2 3 4 5<br />

Q 0 , Ls-1<br />

y = 8·10 -5 1.3 x<br />

e<br />

R 2 = 0.92<br />

0 1 2 3 4 5<br />

Q 0 , Ls-1<br />

ß, s -1<br />

W 0 , kgs -1<br />

0.4<br />

0.3<br />

0.2<br />

0.1<br />

0<br />

0.03<br />

0.02<br />

0.01<br />

0<br />

y = 1.334 x - 0.138<br />

R2 = 0.94<br />

0 0.1 0.2 0.3 0.4<br />

U, ms-1<br />

y = 1.22·10-5 22.2 x e<br />

R 2 = 0.94<br />

0 0.1 0.2 0.3 0.4<br />

U, ms-1<br />

Figura 5.13. V<strong>el</strong>ocidad media <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> y caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada fr<strong>en</strong>te a fr<strong>en</strong>te a β y W0.


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

A continuación se pres<strong>en</strong>ta la función <strong>de</strong> carga experim<strong>en</strong>tal y ajustada (fig. 5.14); la<br />

figura 5.15 muestra <strong>el</strong> <strong>de</strong>talle ampliado <strong>de</strong> los primeros 50 segundos.<br />

W/W0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

Ensayo 1<br />

Ensayo 2<br />

Ensayo 3<br />

Ensayo 4<br />

Ensayo 5<br />

Ensayo 6<br />

0 50 100 150 200 250<br />

top, s<br />

Figura 5.14. Función <strong>de</strong> carga experim<strong>en</strong>tal (puntos) y ajustada (línea).<br />

W/W0<br />

1<br />

0.8<br />

0.6<br />

0.4<br />

0.2<br />

0<br />

Ensayo 1<br />

Ensayo 2<br />

Ensayo 3<br />

Ensayo 4<br />

Ensayo 5<br />

Ensayo 6<br />

0 10 20 30 40 50<br />

top, s<br />

Figura 5.15. Ampliación <strong>de</strong> la figura 80 correspondi<strong>en</strong>te a los 50 primeros segundos.<br />

En estas figuras se pue<strong>de</strong> observar que <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos l<strong>en</strong>tos (<strong>en</strong>sayos 1, 2 y 3) <strong>el</strong><br />

soluto permanece accesible al <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía durante más tiempo, <strong>por</strong> eso los<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>sos <strong>de</strong> las curvas son m<strong>en</strong>os acusados, los valores <strong>de</strong> β son m<strong>en</strong>ores <strong>en</strong> estos<br />

<strong>en</strong>sayos; mi<strong>en</strong>tras que para los <strong>en</strong>sayos más rápidos (<strong>en</strong>sayos 4, 5 y 6) pasa lo contrario,<br />

aunque <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> ti<strong>en</strong>e inicialm<strong>en</strong>te una mayor capacidad <strong>de</strong> adquirir sustancia <strong>por</strong> la mayor<br />

v<strong>el</strong>ocidad, <strong>de</strong> ahí <strong>el</strong> mayor valor <strong>de</strong> W0 <strong>en</strong> estos casos.<br />

123


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

5.3.3. Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>en</strong> superficie: casos <strong>de</strong> franja<br />

estrecha<br />

La función <strong>de</strong> carga ajustada para cada <strong>en</strong>sayo se utiliza como condición <strong>de</strong><br />

contorno <strong>en</strong> la posición don<strong>de</strong> se localiza la franja, para utilizar <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo 1D explicado <strong>en</strong><br />

este trabajo a la hora <strong>de</strong> caracterizar <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong>l trazador transferido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o a<br />

lo largo <strong>de</strong>l canal. Una vez acoplada la función <strong>de</strong> carga al mo<strong>de</strong>lo se procedió a su<br />

calibración sigui<strong>en</strong>do las indicaciones <strong>de</strong>scritas <strong>en</strong> <strong>el</strong> apartado 5.2. Se adopta, <strong>de</strong> nuevo, un<br />

valor <strong>de</strong> E constante para todo <strong>el</strong> intervalo durante <strong>el</strong> cual se produce <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong>.<br />

Durante la calibración <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos se observó que para valores <strong>de</strong> E m<strong>en</strong>ores o<br />

iguales a 0.0001 m 2 s -1 los resultados con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo no variaban, si<strong>en</strong>do a<strong>de</strong>más los que más<br />

se aproximaban a los resultados experim<strong>en</strong>tales. Las curvas simuladas <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong> la<br />

conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> trazador <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> superficial se muestran a continuación, junto con los<br />

valores medidos (figuras 5.16 a 5.21).<br />

Es necesario hacer notar que los bajísimos valores <strong>de</strong> E <strong>en</strong>contrados pon<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

manifiesto cómo, al producirse la transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o a la vez que llega <strong>el</strong> fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

<strong>agua</strong> e ir infiltrándose <strong>agua</strong>s abajo <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> más conc<strong>en</strong>trado, <strong>el</strong> proceso <strong>en</strong> superficie es<br />

predominantem<strong>en</strong>te advectivo <strong>en</strong> los instantes <strong>en</strong> que habría más conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong><br />

superficial si <strong>el</strong> contorno no fuera <strong>por</strong>oso. Esto hace que la s<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo a<br />

variaciones <strong>de</strong> E <strong>en</strong> dicho umbral y <strong>por</strong> <strong>de</strong>bajo sea prácticam<strong>en</strong>te nula, obt<strong>en</strong>iéndose<br />

curvas equival<strong>en</strong>tes si se adopta un valor nulo <strong>de</strong> E (mo<strong>de</strong>lo advectivo).<br />

124<br />

C, mgL -1<br />

3500<br />

3000<br />

2500<br />

2000<br />

1500<br />

1000<br />

500<br />

0<br />

Experim<strong>en</strong>tal<br />

Calculada<br />

0 50 100 150 200 250<br />

t op, s<br />

C, mgL -1<br />

1250<br />

1000<br />

750<br />

500<br />

250<br />

0<br />

Experim<strong>en</strong>tal<br />

Calculada<br />

0 50 100 150 200 250<br />

t op, s<br />

Figura 5.16. Estaciones 2 y 3 <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 1 respectivam<strong>en</strong>te.


C, mgL -1<br />

C, mgL -1<br />

C, mgL -1<br />

2000<br />

1750<br />

1500<br />

1250<br />

1000<br />

750<br />

500<br />

250<br />

0<br />

3500<br />

3000<br />

2500<br />

2000<br />

1500<br />

1000<br />

500<br />

0<br />

18000<br />

16000<br />

14000<br />

12000<br />

10000<br />

8000<br />

6000<br />

4000<br />

2000<br />

0<br />

0 50 100 150 200<br />

t op, s<br />

5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

Experim<strong>en</strong>tal<br />

Calculada<br />

C, mgL -1<br />

250<br />

200<br />

150<br />

100<br />

50<br />

0<br />

Experim<strong>en</strong>tal<br />

Calculada<br />

0 50 100 150 200<br />

t op , s<br />

Figura 5.17. Estaciones 2 y 3 <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 2 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Experim<strong>en</strong>tal<br />

Calculada<br />

0 10 20 30 40 50<br />

t op , s<br />

C, mgL -1<br />

450<br />

400<br />

350<br />

300<br />

250<br />

200<br />

150<br />

100<br />

50<br />

0<br />

Experim<strong>en</strong>tal<br />

Calculada<br />

0 10 20 30 40 50<br />

t op, s<br />

Figura 5.18. Estaciones 2 y 3 <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 3 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Experim<strong>en</strong>tal<br />

Calculada<br />

0 15 30 45 60<br />

t op , s<br />

C, mgL -1<br />

1000<br />

800<br />

600<br />

400<br />

200<br />

0<br />

10 20 30 40 50 60<br />

top , s<br />

Figura 5.19. Estaciones 2 y 3 <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 4 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Experim<strong>en</strong>tal<br />

Calculada<br />

125


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

126<br />

C, mgL -1<br />

C, mgL -1<br />

30000<br />

25000<br />

20000<br />

15000<br />

10000<br />

5000<br />

0<br />

30000<br />

25000<br />

20000<br />

15000<br />

10000<br />

5000<br />

0<br />

Experim<strong>en</strong>tal<br />

Calculada<br />

0 50 100 150 200<br />

t op , s<br />

C, mgL -1<br />

1400<br />

1200<br />

1000<br />

800<br />

600<br />

400<br />

200<br />

0<br />

Experim<strong>en</strong>tal<br />

Calculada<br />

0 50 100 150 200<br />

t op, s<br />

Figura 5.20. Estaciones 2 y 3 <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 5 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Experim<strong>en</strong>tal<br />

Calculada<br />

0 25 50 75 100<br />

t op , s<br />

C, mgL -1<br />

3000<br />

2500<br />

2000<br />

1500<br />

1000<br />

500<br />

0<br />

Experim<strong>en</strong>tal<br />

Calculada<br />

0 25 50 75 100<br />

t op, s<br />

Figura 5.21. Estaciones 2 y 3 <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 6 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Se observa claram<strong>en</strong>te que los mejores resultados son los obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos<br />

con <strong>flujo</strong> rápido, ya que <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> transitorio se supera rápidam<strong>en</strong>te, y <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

dispersión longitudinal se estabiliza, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ser un <strong>flujo</strong> más advectivo. En <strong>flujo</strong>s l<strong>en</strong>tos,<br />

<strong>en</strong> los que <strong>el</strong> transitorio ti<strong>en</strong>e mayor duración, la evolución tem<strong>por</strong>al real <strong>de</strong> E ti<strong>en</strong>e más<br />

im<strong>por</strong>tancia <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso y durante cierto intervalo difiere <strong>de</strong> valores prácticam<strong>en</strong>te nulos;<br />

<strong>por</strong> <strong>el</strong>lo, la hipótesis <strong>de</strong> E uniforme y constante reproduce peor <strong>el</strong> com<strong>por</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

sistema <strong>en</strong> estos casos.


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

5.3.3.1. Calibración <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo correspondi<strong>en</strong>te a la franja <strong>de</strong> 0.7 m <strong>de</strong> longitud<br />

Para reproducir este caso correctam<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo se necesita una función que<br />

incluya <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> la carga <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, es <strong>de</strong>cir, una vez que <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>agua</strong> alcanza la franja comi<strong>en</strong>za la transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o, conforme avanza sobre la<br />

franja <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> se va cargando <strong>de</strong> soluto y disminuye su capacidad <strong>de</strong> adquisición con<br />

respecto a la que t<strong>en</strong>dría si tuviese conc<strong>en</strong>tración nula, <strong>por</strong> lo que <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong><br />

transfer<strong>en</strong>cia no se produce como <strong>en</strong> los casos anteriores; para t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta este efecto<br />

se ha propuesto las sigui<strong>en</strong>tes ecuaciones,<br />

con,<br />

W<br />

( x t ) W ( x)<br />

−β<br />

( x)(<br />

top<br />

)<br />

, ⋅ e<br />

(5.2)<br />

op<br />

( )<br />

= 0<br />

W x W e γ<br />

( x x )<br />

1 0<br />

= ⋅ (5.3)<br />

0 0<br />

2<br />

( x − x )<br />

− −<br />

β<br />

β ( x)<br />

= (5.4)<br />

γ<br />

<strong>en</strong> las que los valores <strong>de</strong> W0 y β <strong>en</strong> <strong>el</strong> punto inicial <strong>de</strong> la franja (x0) correspon<strong>de</strong>n a los<br />

valores ajustados <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo correspondi<strong>en</strong>te a la franja <strong>de</strong> 0.05 m <strong>de</strong> longitud y mismas<br />

condiciones <strong>de</strong> <strong>flujo</strong>; γ 1 y γ 2 son parámetros que permit<strong>en</strong> incor<strong>por</strong>ar la m<strong>en</strong>or capacidad<br />

<strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> superficial para adquirir sustancia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o a medida que avanza sobre la<br />

franja conc<strong>en</strong>trada. Los valores ajustados <strong>de</strong> γ 1 y γ 2 son 0.32 y 3.2 m -1 , respectivam<strong>en</strong>te.<br />

En la figura 5.22 se pres<strong>en</strong>tan los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> esta calibración, utilizando <strong>el</strong><br />

valor <strong>de</strong> E que pro<strong>por</strong>ciona la ecuación 4.1 (utilizando <strong>en</strong> la ec. 4.3 para T * , taplicación igual al<br />

tiempo <strong>de</strong> avance <strong>en</strong> <strong>el</strong> punto inicial <strong>de</strong> la franja), para las condiciones <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo,<br />

observándose que las ecuaciones paramétricas propuestas reproduc<strong>en</strong> con satisfacción <strong>el</strong><br />

proceso, quedando <strong>de</strong> manifiesto la no-linealidad <strong>de</strong>l proceso si se comparan estos<br />

resultados con los obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo 4.<br />

0<br />

127


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

128<br />

C, mgL -1<br />

8000<br />

6000<br />

4000<br />

2000<br />

0<br />

Estación 2<br />

Experim<strong>en</strong>tal<br />

Calculada<br />

0 25 50 75 100<br />

top, s<br />

C, mg L -1<br />

3000<br />

2500<br />

2000<br />

1500<br />

1000<br />

500<br />

0<br />

Estación 3<br />

Experim<strong>en</strong>tal<br />

Calculada<br />

0 25 50 75 100<br />

t op , s<br />

Figura 5.22. Estaciones 2 y 3 <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo 7 respectivam<strong>en</strong>te.


5.4. Conclusiones<br />

5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

Los <strong>en</strong>sayos realizados se han mostrado útiles para realizar una primera<br />

caracterización 1D <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

superficial <strong>en</strong> <strong>el</strong> medio natural.<br />

La función <strong>de</strong> carga ajustada permite calcular a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te la condición <strong>de</strong><br />

contorno <strong>en</strong> <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo numérico <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong> utilizado <strong>en</strong> este trabajo.<br />

Los parámetros ajustados, β y W0, están r<strong>el</strong>acionados con <strong>el</strong> caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y la v<strong>el</strong>ocidad<br />

media <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> durante <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia respectivam<strong>en</strong>te, si<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer<br />

caso una r<strong>el</strong>ación lineal mi<strong>en</strong>tras que para <strong>el</strong> segundo es expon<strong>en</strong>cial.<br />

El mo<strong>de</strong>lo 1-D reproduce satisfactoriam<strong>en</strong>te algunos <strong>en</strong>sayos, los <strong>de</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

más rápido, no si<strong>en</strong>do así <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>flujo</strong>s l<strong>en</strong>tos, aunque <strong>el</strong><br />

proceso parece que está marcado <strong>por</strong> un <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> advectivo, no se caracteriza<br />

sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> periodo inicial marcadam<strong>en</strong>te transitorio que es más largo <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos<br />

l<strong>en</strong>tos; se hace necesario <strong>por</strong> tanto caracterizar específicam<strong>en</strong>te la evolución tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong>l<br />

coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal, ya que su efecto no se pue<strong>de</strong> obviar.<br />

Se ha <strong>de</strong>mostrado que <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia no es lineal con respecto al<br />

espacio (dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> la zona con trazador) cuando la superficie <strong>en</strong> la que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong><br />

soluto es lo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te gran<strong>de</strong> como para que <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> se cargue <strong>de</strong> soluto y<br />

siga circulando sobre una superficie conc<strong>en</strong>trada, y se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir mediante una<br />

función <strong>de</strong> carga distribuida, que disminuye <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio a medida que se avanza <strong>agua</strong>s<br />

abajo <strong>de</strong>l inicio <strong>de</strong>l tramo con sustancia. Las ecuaciones paramétricas <strong>de</strong> la función <strong>de</strong> carga<br />

W(x,t) propuestas para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración inicial uniforme a lo largo <strong>de</strong> un tramo<br />

como condiciones <strong>de</strong> contorno reproduc<strong>en</strong> satisfactoriam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> proceso.<br />

Las conclusiones <strong>de</strong> este capítulo constituy<strong>en</strong> una primera aproximación para un<br />

mo<strong>de</strong>lado s<strong>en</strong>cillo <strong>de</strong> un complejo proceso físico-químico como es <strong>el</strong> analizado. Una mayor<br />

disponibilidad <strong>de</strong> resultados experim<strong>en</strong>tales que abarqu<strong>en</strong> mayor gama <strong>de</strong> condiciones<br />

129


5. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>solutos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong> superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

permitirán aquilatar la vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> los resultados obt<strong>en</strong>idos para casos más g<strong>en</strong>erales, que<br />

incluyan situaciones don<strong>de</strong> la conc<strong>en</strong>tración inicial <strong>de</strong> sustancia <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o constituya un<br />

factor limitante para <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia, así como sustancias con distinta movilidad<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o, ambos casos no abordados <strong>en</strong> este trabajo.<br />

130


6. Conclusiones<br />

A. Trans<strong>por</strong>te superficial <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco <strong>de</strong> sustancias aplicadas al <strong>agua</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>riego</strong><br />

Los <strong>en</strong>sayos realizados <strong>en</strong> campo pon<strong>en</strong> <strong>de</strong> manifiesto la influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong><br />

superficial <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>solutos</strong>, <strong>en</strong>contrándose las principales difer<strong>en</strong>cias cuando la<br />

fertilización se realiza <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer o segundo <strong>riego</strong>. El mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se realice la<br />

aplicación <strong>de</strong> fertilizante influye <strong>en</strong> <strong>el</strong> resultado final <strong>de</strong> la fertirrigación, las razones, como<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso anterior, se atribuy<strong>en</strong> a las características <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> superficial. Estas afirmaciones<br />

se comprueban con la calibración <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong>, cuyos resultados <strong>de</strong>muestran<br />

que las características <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> influy<strong>en</strong> notablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> advectivodispersivo,<br />

y <strong>por</strong> lo tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> resultado final <strong>de</strong> la fertirrigación.<br />

Se ha comprobado que la <strong>el</strong>ección <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal según<br />

sea <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, es crucial para la realización <strong>de</strong> las simulaciones con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

<strong>trans<strong>por</strong>te</strong>. Para acotar este valor se propuso una ecuación paramétrica que lo r<strong>el</strong>aciona con<br />

las características <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> y <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o (t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> este caso la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong><br />

infiltración estabilizada). La validación <strong>de</strong> esta ecuación con unos <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> campo<br />

similares a los <strong>de</strong> este trabajo dio resultados satisfactorios, <strong>por</strong> lo que la ecuación propuesta<br />

es válida para simular distintos manejos <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>surcos</strong>.<br />

131


6. Conclusiones<br />

Las simulaciones realizadas permit<strong>en</strong> obt<strong>en</strong>er los diagramas <strong>de</strong> operación <strong>de</strong><br />

fertir<strong>riego</strong>, distingui<strong>en</strong>do cuando se realice <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer o segundo <strong>riego</strong>. La mejor opción<br />

resulta cuando la aplicación <strong>de</strong> fertilizante se realiza durante la fase <strong>de</strong> avance <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> <strong>en</strong><br />

ambos casos, concretam<strong>en</strong>te cuando han transcurrido 44 y 28 minutos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> comi<strong>en</strong>zo<br />

<strong>de</strong>l <strong>riego</strong>, esto supone un recorrido <strong>de</strong>l fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>de</strong>l 81 % y 74 % <strong>de</strong> la longitud total<br />

<strong>de</strong>l surco, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

B. Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sustancias <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la superficie <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o al <strong>flujo</strong><br />

superficial <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />

Los <strong>en</strong>sayos realizados <strong>en</strong> <strong>el</strong> laboratorio han dado unos resultados útiles para<br />

obt<strong>en</strong>er una primera r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia y las condiciones <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong>.<br />

Se ha ajustado una función <strong>de</strong> carga que permite calcular a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te la condición <strong>de</strong><br />

contorno <strong>en</strong> <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo numérico <strong>de</strong> <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>solutos</strong>. Los parámetros ajustados<br />

<strong>de</strong> la función <strong>de</strong> carga, β y W0, se r<strong>el</strong>acionan <strong>de</strong> forma lineal <strong>el</strong> primero y expon<strong>en</strong>cial <strong>el</strong><br />

segundo con <strong>el</strong> caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y la v<strong>el</strong>ocidad media <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> durante <strong>el</strong> proceso<br />

<strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Los difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>sayos realizados para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> franja estrecha, permit<strong>en</strong> concluir<br />

que para los casos <strong>en</strong> los que <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> es rápido, la transfer<strong>en</strong>cia dura poco tiempo<br />

comparado <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos l<strong>en</strong>tos., aunque la masa inicial a<strong>por</strong>tada es mayor, esto se pue<strong>de</strong><br />

r<strong>el</strong>acionar con la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong>.<br />

El acople <strong>de</strong> la función <strong>de</strong> carga como condición <strong>de</strong> contorno <strong>en</strong> <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo 1-D<br />

<strong>de</strong>sarrollado <strong>en</strong> este trabajo, pro<strong>por</strong>ciona bu<strong>en</strong>os resultados para los casos <strong>en</strong> los que <strong>el</strong><br />

caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada es mayor. Los resultados obt<strong>en</strong>idos para los casos <strong>de</strong> los <strong>flujo</strong>s l<strong>en</strong>tos,<br />

indican que <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo no reproduce satisfactoriam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> transitorio que es más largo <strong>en</strong><br />

estos <strong>en</strong>sayos, y que a<strong>de</strong>más es <strong>el</strong> fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>agua</strong> es <strong>el</strong> que va cargado <strong>de</strong> soluto.<br />

132


6. Conclusiones<br />

Con <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo <strong>de</strong> la franja ancha se <strong>de</strong>mostró que <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia no es<br />

lineal, y las ecuaciones paramétricas propuestas reproduc<strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso satisfactoriam<strong>en</strong>te<br />

como se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> la figura 5.21.<br />

133


7. Bibliografía<br />

Abbasi, F., Fey<strong>en</strong>, J., Roth, R. L., Sheedy, M. G<strong>en</strong>ucht<strong>en</strong>, M. Th. 2003a. Water flow and<br />

solute trans<strong>por</strong>t in furrow-irrigated fi<strong>el</strong>ds. Irrig. Sci., 22:57-65.<br />

Abbasi, F., Simunek, J., G<strong>en</strong>ucht<strong>en</strong>, M. Th., Fey<strong>en</strong>, J., Adams<strong>en</strong>, F. J., Hunsaker, D. J.,<br />

Str<strong>el</strong>koff, T. S., Shouse, P. 2003b. Overland water flow and solute trans<strong>por</strong>t: Mo<strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t and fi<strong>el</strong>d-data analysis. J. Irrig Drain. Engng., 129(2): 71-81.<br />

Abbasi, F., Adams<strong>en</strong>, F. J., Hunsaker, D. J., Fey<strong>en</strong>, J., Shouse, P., G<strong>en</strong>ucht<strong>en</strong>, M. Th.<br />

2003c. Effects of flow <strong>de</strong>pth on water flow and solute trans<strong>por</strong>t in furrow irrigation: Fi<strong>el</strong>d<br />

data analysis. J. Irrig Drain. Engng., 129(4): 237-246.<br />

Abbasi, F., Fey<strong>en</strong>, J., G<strong>en</strong>ucht<strong>en</strong>, M. Th. 2003d. Two-dim<strong>en</strong>sional simulation of water flow<br />

and solute trans<strong>por</strong>t b<strong>el</strong>ow furrows: Mo<strong>de</strong>l calibration and validation. J. Hydrol. 290: 63-69.<br />

Ahuja, L. R., Lehman, O. R. 1983. The ext<strong>en</strong>t and nature of rainfall-soil interaction in the<br />

r<strong>el</strong>ease of soluble chemicals to runoff. J. Environ. Qual., 12: 34-40.<br />

Ahuja, L.R. 1990. Mo<strong>de</strong>ling soluble chemical transfer to runoff with rainfall impact as a<br />

diffusion process. Soil Sci. Soc. Am. J., 54:312-321.<br />

Akkuzu, E., Unal, H. B., Karatas, B. S., Avci, M., Asik, S. 2007. G<strong>en</strong>eral irrigation planning<br />

performance of water user associations in the Gediz basin in Turkey. J. Irrig Drain. Engng.,<br />

133: 17-26.<br />

Alazba, A. A. 1999. Explicit volume balance mo<strong>de</strong>l solution. J. Irrig Drain. Engng., 125: 273-<br />

279.<br />

134


7. Bibliografía<br />

Boldt, A. L., Watts, D. G., Eis<strong>en</strong>hauer, D. E., Schepers, J. S. 1994. Simulation of water<br />

applied nitrog<strong>en</strong> distribution un<strong>de</strong>r surge irrigation. Trans. ASAE, 37:1157-1165.<br />

Brufau, P., García-Navarro, P., 2000. Two dim<strong>en</strong>sional dam break flow simulation. Int. J.<br />

Num. Meth. In Fluid., 33: 35-57.<br />

Brufau, P., García-Navarro, P., Playán, E., Zapata, N. 2002. Numerical mo<strong>de</strong>ling of basin<br />

irrigation with an upwind scheme. J. Irrig Drain. Engng., 128: 212-223.<br />

Burguete, J. 2003. Mo<strong>de</strong>los unidim<strong>en</strong>sionales <strong>de</strong> <strong>flujo</strong>s <strong>de</strong> superficie libre y <strong>trans<strong>por</strong>te</strong> <strong>en</strong> geometrías<br />

irregulares: aplicación al <strong>flujo</strong> <strong>en</strong> ríos. Tesis doctoral. Universidad <strong>de</strong> Zaragoza.<br />

Burguete, J., García-Navarro, P. 2004a. Improving simple explicit methods for unsteady<br />

op<strong>en</strong> chann<strong>el</strong> and river flow. Int. J. Num. Meth. In Fluid., 45: 125-156.<br />

Burguete, J., García-Navarro, P. 2004b. Simple numerical methods for one-dim<strong>en</strong>sional<br />

flows: source terms, boundaries and conservation. European Congress on Computational Methods<br />

in Applied Sci<strong>en</strong>ces and Engineering ECCOMAS.<br />

Carnahan, B., Luther, H. A., Wilkes, J. O. 1969. Applied numerical methods. J. Wiley. Nueva<br />

York.<br />

Chapra, S.C. 1997. Surface Water-Quality Mo<strong>de</strong>ling. McGraw-Hill. Nueva York.<br />

Chow, V. T. 1959. Op<strong>en</strong> chann<strong>el</strong> flow. McGraw-Hill. Nueva York.<br />

135


7. Bibliografía<br />

Clemm<strong>en</strong>s, A. J. 1981. Evaluation of infiltration measurem<strong>en</strong>ts for bor<strong>de</strong>r irrigation. Agric.<br />

Water. Manag., 3(4):251-267.<br />

Clemm<strong>en</strong>s, A. J., Bos, M. G. y Reploge, J. A. 1984. Portable RBC flumes for furrows and<br />

earth<strong>en</strong> chann<strong>el</strong>s. Trans. ASAE, 27: 1016-1022.<br />

Cunge, J. A., Holly, F. M., Verwey, A. 1980. Practical aspects of computational river hydraulics.<br />

Pitman, Londres.<br />

Domínguez, E. M., Jiménez, R. C., Polo, M. J., Girál<strong>de</strong>z, J. V. Mateos, L. 2003. Búsqueda<br />

<strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong>: resultados pr<strong>el</strong>iminares. Actas XXI Congreso<br />

Nacional <strong>de</strong> Riegos, B-5, Mérida (Badajoz).<br />

Eis<strong>en</strong>hauer, D. E., Varner, D. L., Yonts, C. D., Liesemeyer, W. 1991. Managinng furrow<br />

irrigation systems. Univ. <strong>de</strong> Nebraska. NebGui<strong>de</strong> G91-1021.<br />

Elliot, R. L. Walker W. R. 1982. Fi<strong>el</strong>d evaluation of furrow infiltration and advance<br />

functions. Trans. ASAE, 25: 396-400.<br />

Esfandiari, M., Maheshwari, B. L. 2001. Fi<strong>el</strong>d evaluation of furrow irrigation mo<strong>de</strong>ls. J.<br />

Agric. Enging. Res., 79:459-479.<br />

Faci, J. M., B<strong>en</strong>saci, A., Slatni, A., Playán, E. 2000. A case study for irrigation<br />

mo<strong>de</strong>rnization I. Characterisation of the district and analysis of water <strong>de</strong>livery records.<br />

Agric. Water Manag., 42:313-334.<br />

FAO. 1988. Soil Map of the World. Revised Leg<strong>en</strong>d. World Soil Resources Re<strong>por</strong>t. FAO. Roma.<br />

136


7. Bibliografía<br />

F<strong>en</strong>nema, R. J., Chaudhry, M. H. 1986. Explicit numerical Schemes for unsteady freesurface<br />

flows with shocks. Water Resour. Res., 22: 1923-1930.<br />

Fernán<strong>de</strong>z-Gómez, R., Mateos, L. y Girál<strong>de</strong>z, J. V. 2004. Furrow irrigation erosion and<br />

managem<strong>en</strong>t. Irrig. Sci., 23:123-131.<br />

Ferziger, J. H., y Periá, M. 2002. Computational methods for fluid dynamics. 3ª ed.<br />

Springer, Berlín.<br />

Fischer, H.B., List, E.J., Koh, R.C.Y., Imberger, J., Brooks, N.H., 1979. Mixing in Inland and<br />

Coastal Waters. Aca<strong>de</strong>mic Press. New York.<br />

Gao, B., Walter, M. T., Ste<strong>en</strong>huis, T. S., Hogarth, W. L., Parlange, J. Y. 2004. Rainfall<br />

induced chemical trans<strong>por</strong>t from soil to runoff: theory and experim<strong>en</strong>ts. J. Hydrol., 295: 1-8.<br />

Gao, B., Walter, M. T., Ste<strong>en</strong>huis, T. S., Parlange, J. Y., Richards, B. K., Hogarth, W. L.,<br />

Rose, C. W. 2005. Investigating raindrop effects on trans<strong>por</strong>t of sedim<strong>en</strong>t and non-sorbed<br />

chemicals from soil to surface runoff. J. Hydrol., 38: 313-320.<br />

García-Navarro, P., Saviron, J. M. 1992. McCormack´s method for the numerical<br />

simulation of one-dim<strong>en</strong>sional discontinuous unsteady op<strong>en</strong> chann<strong>el</strong> flow. J. Hydr. Res., 30:<br />

95-105.<br />

García-Navarro, P., Playán, E., Zapata, N. 2000. Solute trans<strong>por</strong>t mo<strong>de</strong>ling in overland<br />

flow applied to fertigation. J. Irrig Drain. Eng., 126: 33-40.<br />

García-Navarro, P., Brufau, P. 2001. Métodos numéricos para las ecuaciones <strong>de</strong> <strong>flujo</strong><br />

transitorio <strong>de</strong> lámina libre: Aplicación <strong>en</strong> hidráulica. Apuntes sin publicar. Zaragoza.<br />

137


7. Bibliografía<br />

García-Navarro, P., Sánchez, A., Clavero, N., Playán, E. 2004. Calibration mo<strong>de</strong>l for lev<strong>el</strong><br />

furrows. II: Description, Validation, and Application. J. Irrig Drain. Engng., 130: 113-121.<br />

Hamming, R. W. 1973. Numerical methods for sci<strong>en</strong>tists and <strong>en</strong>gineers. Dover Nueva York.<br />

Havis, R. N., Smith, R. E., Adrian, D. D. 1992. Partitioning solute trans<strong>por</strong>t betwe<strong>en</strong><br />

infiltration and overland flow un<strong>de</strong>r rainfall. Water Resour. Res., 10:2569-2580.<br />

Hirsch, C. 2001. Numerical computation of internal and external flows, vol. I: Computational methods<br />

of inviscid and flows. J. Wiley. Nueva York.<br />

Horst, M. G., Shamutalov, S. S., Pereira, L. S., Gonçalves, J. M. 2005. Fi<strong>el</strong>d assessm<strong>en</strong>t of<br />

the water saving pot<strong>en</strong>tial with furrow irrigation in Fergana, Aral Sea Basin. Agric. Water<br />

Manag., 77:210-231.<br />

Ibragimov, N., Evett, S. R., Esanbekov, Y., Kamilov, B. S., Mirzaev, L., Lamers, J. P. A.<br />

2007. Water use effici<strong>en</strong>cy of irrigated cotton in Uzbekistan un<strong>de</strong>r drip and furrow<br />

irrigation. Agric. Water Manag., 90:112-120.<br />

Izadi, B., King, B., Westermann, D., McCann, I. 1997. Fi<strong>el</strong>d scale trans<strong>por</strong>t of bromi<strong>de</strong><br />

un<strong>de</strong>r variable conditions observed in a furrow-irrigated fi<strong>el</strong>d. Trans. ASAE., 36(6):1679-<br />

1685.<br />

James, A. 1993. An Introduction to Water Quality Mo<strong>de</strong>lling. J. Wiley, Chichester.<br />

Jin, M., Fread, D. L. 1997. Dynamics floods routing with explicit and implicit numerical<br />

solution schemes. J. Hydr. Engng., 123:166-173.<br />

138


7. Bibliografía<br />

Kang, S. Z., Shi, P., Pan, Y. H., Liang, Z. S., Hu, X. T., Zhang, J. 2000. Soil water<br />

distribution, uniformity and water-use effici<strong>en</strong>cy un<strong>de</strong>r alternate furrow irrigation in arid<br />

areas. Irrig. Sci., 19:181-190.<br />

Khatri, K. L., Smith, R. J. 2006. Real-time prediction of soil infiltration characteristics for<br />

the managem<strong>en</strong>t of furrow irrigation. Irrig. Sci., 25:33-43.<br />

Latif, M., Mahmood, A. S. 2004. Fi<strong>el</strong>d measurem<strong>en</strong>t and simulation of advantage rates for<br />

continuous and surge irrigated furrows in Pakistan. Irrig. and Drain., 53:437-447.<br />

Maikaka, M. 2004. Mo<strong>de</strong>los numéricos unidim<strong>en</strong>sionales <strong>en</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> superficie. Tesis Doctoral,<br />

Universidad <strong>de</strong> Zaragoza.<br />

MAPA. 2006. Análisis <strong>de</strong> los regadíos españoles. Subdirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Estadísticas<br />

Agroalim<strong>en</strong>tarias, Madrid.<br />

Mateos, L., Oyonarte, N. A. 2005. A spreadsheet mo<strong>de</strong>l to evaluate sloping furrow<br />

irrigation accounting for infiltration variability. Agric. Water Manag., 76:62-75.<br />

Merriam, J. L., K<strong>el</strong>ler, J. 1978. Farm irrigation system evaluation: A gui<strong>de</strong> for managem<strong>en</strong>t, Utah<br />

State Univ., Logan, Utah.<br />

Murillo, J., Burguete, J., Brufau, P., García-Navarro, P. 2005. Coupling betwe<strong>en</strong> shallow<br />

water and solute for equations: analyisis and managem<strong>en</strong>t of source terms in 2D. Int. J.<br />

Num. Meth. In Fluid., 49: 267-299.<br />

Murillo, J. 2006. Two-dim<strong>en</strong>sional finite volume numerical mo<strong>de</strong>ls for unsteady free surface flows, solute<br />

trans<strong>por</strong>t and erosion/<strong>de</strong>position processes. Tesis doctoral. Universidad <strong>de</strong> Zaragoza.<br />

139


7. Bibliografía<br />

Nofu<strong>en</strong>tes, M., Polo, M. J., Girál<strong>de</strong>z, J. V. and Mateos, L. 2004. Aspectos tem<strong>por</strong>ales <strong>de</strong> la<br />

efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l fertir<strong>riego</strong> <strong>por</strong> <strong>surcos</strong>. Actas XXII Congreso Nacional <strong>de</strong> Riegos (Logroño, 15-17<br />

Junio, 2004), B-12, 10 pp. Logroño.<br />

Oyonarte, N. A., Mateos, L. 2002. Accounting for soil variability in the evaluation of<br />

furrow irrigation. Trans. ASAE, 45: 85-94.<br />

Playán, E. y Faci, J. M. 1997a. Aplicación <strong>de</strong> fertilizantes con <strong>el</strong> <strong>riego</strong> <strong>por</strong> superficie: análisis<br />

y resultados experim<strong>en</strong>tales. Riegos y Dr<strong>en</strong>ajes XXI, 93:29-36.<br />

Playán, E. y Faci, J. M. 1997b. Bor<strong>de</strong>r fertigation: fi<strong>el</strong>d experim<strong>en</strong>ts and simple mo<strong>de</strong>l. Irrig.<br />

Sci., 17:163-171.<br />

Playán, E., A.M.ASCE, Rodríguez, J. A., García-Navarro, P., A.M.ASCE. 2004. Simulation<br />

mo<strong>de</strong>l for lev<strong>el</strong> furrows I: Analisis of fi<strong>el</strong>d experim<strong>en</strong>ts. J. Irrig Drain. Engng., 130: 106-112.<br />

Rasoulza<strong>de</strong>h, A., Sepaskhah, A. R. 2003. Scaled infiltration equations for furrow irrigation.<br />

Biosyst. Eng., 86:375-383.<br />

Rutherford, J. C. 1994. River Mixing. J. Wiley, Chichester.<br />

Sabillón, G. N., Merkley, G. P. 2004. Fertigation gui<strong>de</strong>lines for furrow irrigation. Span. J.<br />

Agric. Res., 2: 576-587.<br />

Sepaskhah, A. R., Afshar-Chamanabad, H. 2002. Determination of infiltration rate for<br />

every-other furrow irrigation. Biosyst. Eng., 82:479-484.<br />

140


7. Bibliografía<br />

Simunek, J., Sejna, M. Th., van G<strong>en</strong>ucht<strong>en</strong>, M., 1998. The HYDRUS-1D software package for<br />

simulating the movem<strong>en</strong>t of water, heat, and multiple solutes in variably saturated media, version 2.0,<br />

United States Salinity Laboratory, USDA-ARS, Riversi<strong>de</strong>, California.<br />

Simunek, J., Sejna, M. Th., van G<strong>en</strong>ucht<strong>en</strong>, M., 1999. The HYDRUS-2D software package for<br />

simulating the two dim<strong>en</strong>sional movem<strong>en</strong>t of water, heat, and multiple solutes in variably saturated media,<br />

version 2.0, IGWMC-TPS-70. International Ground Water Mo<strong>de</strong>lling C<strong>en</strong>ter, Colorado<br />

School of Mines, Gol<strong>de</strong>n Colorado.<br />

Soil Survey Staff. 1999. Soil Taxonomy, USDA Agr. Hbk. no. 436, 2ª ed., Washington.<br />

Ste<strong>en</strong>huis, T. S., Walker, M. F. 1980. Closed form solution for pestici<strong>de</strong> loss in runoff<br />

water. Trans. ASAE, 23: 615-628.<br />

Ste<strong>en</strong>huis, T. S., Boll, J., Shalit, G., S<strong>el</strong>ker, J. S., Merwin, I. A. 1994. A simple equation for<br />

predicting prefer<strong>en</strong>tial flow solute conc<strong>en</strong>trations. J. Environ. Qual., 23: 1058-1064.<br />

Str<strong>el</strong>koff, T. S., Clemm<strong>en</strong>s, A. J., Perea-Estrada, H. 2006. Calculation of non-reactive<br />

chemical distribution in surface fertigation. Agric. Water Manag., 86:93-101.<br />

Taconet, O., Ciarletti, V. 2006. Estimating soil roughness indices on a ridge-and-furrow<br />

surface using stereo photogrammetry. Soil Till. Res., 93: 64-76.<br />

Walker, W. R., Skogerboe, G. V. 1987. Surface irrigation: theory and practice. Pr<strong>en</strong>tice-Hall Inc.,<br />

Englewood Cliffs, N. J.<br />

Walker, W. R. 1989. Gui<strong>de</strong>line for <strong>de</strong>signing and evaluating surface irrigation systems. Irrigation and<br />

Drainage Paper No. 45. FAO, Roma.<br />

141


7. Bibliografía<br />

Walker, W. R. 1993. SIRMOD, Surface irrigation simulation software. Utah State University,<br />

Logan. Utah.<br />

Walker, W. R. 2002. SIRMOD II, Surface irrigation simulation, evaluation and <strong>de</strong>sign. User’s gui<strong>de</strong><br />

and technical docum<strong>en</strong>tation. Utah State Univ., Logan. Utah.<br />

Wallach, R., Jury, W.A., Sp<strong>en</strong>cer, W.F. 1989. Transfer of chemicals from soil solution to<br />

surface runoff: A diffusion-based soil mo<strong>de</strong>l. Soil Sci. Soc. Am. J., 52:612-618.<br />

Wallach, R., Van G<strong>en</strong>ucht<strong>en</strong>, M. T. 1990. A physically based mo<strong>de</strong>l for predicting solute<br />

transfer from soil solution to rainfall-induced runoff water. Water Resour. Res., 26:2119-<br />

2126.<br />

Wallach, R. 1991. Runoff contamination by soil chemicals, time scales approach. Water<br />

Resour. Res., 27:215-223.<br />

Zangh, X.C., Norton, D., Nearing, M.A. 1997. Chemical transfer from soil solution to<br />

surface runoff. Water Resour. Res., 33:809-815.<br />

Zangh, X.C., Norton, D., Nearing, M.A. 1999. Coupling mixing zone concept with<br />

convection-diffusion equation to predict chemical transfer to surface runoff. Trans. ASAE,<br />

42: 987-994.<br />

Zapata, N. y Playán, E. 2000. Elevation and infiltration in a lev<strong>el</strong> basin. I. Characterizing<br />

variability. Irrig. Sci., 19:155-164.<br />

Zapata, N., García-Navarro, P., Burguete, J., Maikaka, M., González, S. 2005. Calibración y<br />

validación <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> fertir<strong>riego</strong> <strong>en</strong> <strong>surcos</strong>. Primeros resultados. Actas XXIII Congreso<br />

Nacional <strong>de</strong> Riegos (Elche, 14-16 Junio, 2005), C-07. Elche.<br />

142


7. Bibliografía<br />

Zapata, N., Burguete, J., Santos, E. P., Playán, E., García-Navarro, P. 2007. Furrow<br />

fertigation simulation mo<strong>de</strong>l, calibration, validation and application. International Workshop<br />

on Numerical mo<strong>de</strong>lling of hydrodinamics for water resources (18-21 Junio, 2007), pp.: 339-343.<br />

Zaragoza.<br />

Zerihun, D., Sánchez, C. A., Farr<strong>el</strong>l-Poe, K. L., Adams<strong>en</strong>, F. J., Hunsaker, D. J. 2003.<br />

Performance indices for surface N fertigation. J. Irrig Drain. Engng., 129: 173-183.<br />

Zerihun, D., Furman, A., Warrick, A. W., Sánchez, C. A. 2005a. Coupled surfacesubsurface<br />

solute trans<strong>por</strong>t mo<strong>de</strong>l for irrigation bor<strong>de</strong>rs and basins. I. Mo<strong>de</strong>l <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t.<br />

J. Irrig Drain. Engng., 131: 396-406.<br />

Zerihun, D., Furman, A., Warrick, A. W., Sánchez, C. A. 2005b. Coupled surfacesubsurface<br />

solute trans<strong>por</strong>t mo<strong>de</strong>l for irrigation bor<strong>de</strong>rs and basins. II. Mo<strong>de</strong>l evaluation.<br />

J. Irrig Drain. Engng., 131: 407-419.<br />

143


Anejos<br />

144


Anejo I.<br />

Calibración <strong>de</strong> los conductímetros.<br />

Se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> este anejo <strong>el</strong> ajuste <strong>de</strong> las curvas que r<strong>el</strong>acionan la Conductividad<br />

Eléctrica, medida con los conductímetros, con la conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong>l trazador utilizado <strong>en</strong><br />

los <strong>en</strong>sayos. Cada conductímetro ti<strong>en</strong>e su curva característica y difer<strong>en</strong>te para cada trazador.<br />

Br - , gL -1<br />

Br - , gL -1<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

y = 1.0851 x<br />

R 2 = 0.99<br />

0 5 10 15 20 25 30<br />

CE, mS cm -1<br />

y = 1.0433 x<br />

R 2 = 0.99<br />

0 5 10 15 20 25 30<br />

CE, mS cm -1<br />

Br - , gL -1<br />

Br - , gL -1<br />

40<br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

y = 1.0851 x<br />

R 2 = 0.99<br />

0 5 10 15 20 25 30<br />

CE, mS cm -1<br />

y = 1.0187 x<br />

R 2 = 0.99<br />

0 5 10 15 20 25 30<br />

CE, mS cm -1<br />

Figura II.1a. Curvas <strong>de</strong> calibración para <strong>el</strong> trazador bromuro, correspondi<strong>en</strong>tes a los<br />

conductímetros utilizados <strong>en</strong> las estaciones 1 a 4 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

145


Anejo I. Calibración <strong>de</strong> los conductímetros<br />

146<br />

Br - , gL -1<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

y = 0.5942 x<br />

R 2 = 0.99<br />

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50<br />

CE, mS cm -1<br />

Figura II.1b. Curvas <strong>de</strong> calibración para <strong>el</strong> trazador bromuro, correspondi<strong>en</strong>te al conductímetro<br />

utilizado <strong>en</strong> la estación 5.<br />

- , gL -1<br />

NO 3<br />

- , gL -1<br />

NO 3<br />

40<br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

40<br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

y = 1.0595 x<br />

R 2 = 0.99<br />

0 5 10 15 20 25 30 35 40<br />

CE, mS cm -1<br />

y =1.1504 x<br />

R 2 = 0.99<br />

0 5 10 15 20 25 30 35 40<br />

CE, mS cm -1<br />

- , gL -1<br />

NO 3<br />

- , gL -1<br />

NO 3<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

40<br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

y = 0.997 x<br />

R 2 = 0.97<br />

0 5 10 15 20<br />

CE, mS cm -1<br />

y =1.1133 x<br />

R 2 = 0.99<br />

0 5 10 15 20 25 30 35 40<br />

CE, mS cm -1<br />

Figura II.2a. Curvas <strong>de</strong> calibración para <strong>el</strong> trazador nitrato, correspondi<strong>en</strong>tes a los conductímetros<br />

utilizados <strong>en</strong> las estaciones 1 a 4 respectivam<strong>en</strong>te.


- , gL -1<br />

NO 3<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

y =0.513 x<br />

R 2 = 0.99<br />

0 5 10 15 20 25 30 35 40<br />

CE, mS cm -1<br />

Anejo I. Calibración <strong>de</strong> los conductímetros<br />

Figura II.2b. Curvas <strong>de</strong> calibración para <strong>el</strong> trazador nitrato, correspondi<strong>en</strong>te al conductímetro<br />

utilizado <strong>en</strong> la estación 5.<br />

147


Anejo II.<br />

Perfiles transversales <strong>de</strong> los <strong>surcos</strong><br />

A continuación se pres<strong>en</strong>tan las medidas tomadas con <strong>el</strong> perfilómetro <strong>de</strong> varillas <strong>en</strong><br />

las estaciones <strong>de</strong> medida <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> cada <strong>en</strong>sayo.<br />

Ensayo 1, estación 1<br />

0.1<br />

0.08<br />

0.06<br />

0.04<br />

0.02<br />

0<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

0.16<br />

0.12<br />

0.08<br />

0.04<br />

y, m<br />

0<br />

y, m<br />

Ensayo 1, estación 3<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

0.16<br />

0.12<br />

0.08<br />

0.04<br />

y, m<br />

0<br />

Ensayo 1, estación 2<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

0.12<br />

0.08<br />

0.04<br />

0<br />

Ensayo 1, estación 4<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

Figura I.1a. Perfiles transversales correspondi<strong>en</strong>tes a las estaciones <strong>de</strong> medida, <strong>en</strong>sayo1.<br />

y, m<br />

148


Anejo I1. Perfiles transversales <strong>de</strong> los <strong>surcos</strong><br />

149<br />

0.12<br />

0.08<br />

0.04<br />

y, m<br />

0<br />

Ensayo 1, estación 5<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

Figura I.1b. Perfiles transversales correspondi<strong>en</strong>tes a las estaciones <strong>de</strong> medida, <strong>en</strong>sayo1.<br />

0.12<br />

0.08<br />

0.04<br />

y, m<br />

0<br />

Ensayo 2, estación 1<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

0.16<br />

0.12<br />

0.08<br />

0.04<br />

y, m<br />

0<br />

Ensayo 2, estación 2<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

Figura I.2a. Perfiles transversales correspondi<strong>en</strong>tes a las estaciones <strong>de</strong> medida, <strong>en</strong>sayo2.


Ensayo 2, estación 3<br />

y, m<br />

0.12<br />

0.08<br />

0.04<br />

0<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

y, m<br />

0.12<br />

0.08<br />

0.04<br />

0<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

Anejo I1. Perfiles transversales <strong>de</strong> los <strong>surcos</strong><br />

y, m<br />

0.16<br />

Ensayo 2, estación 4<br />

0.12<br />

0.08<br />

0.04<br />

0<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

Ensayo 2, estación 5<br />

Figura I.2b. Perfiles transversales correspondi<strong>en</strong>tes a las estaciones <strong>de</strong> medida, <strong>en</strong>sayo2.<br />

150


Anejo I1. Perfiles transversales <strong>de</strong> los <strong>surcos</strong><br />

151<br />

y, m<br />

0.12<br />

Ensayo 3, estación 1<br />

0.08<br />

0.04<br />

0<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

y, m<br />

0.12<br />

Ensayo 3, estación 3<br />

0.08<br />

0.04<br />

0<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

y, m<br />

0.1<br />

0.08<br />

0.06<br />

0.04<br />

0.02<br />

0<br />

-0.4 -0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3 0.4<br />

X, m<br />

y, m<br />

0.12<br />

Ensayo 3, estación 2<br />

0.08<br />

0.04<br />

0<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

0.12<br />

0.08<br />

0.04<br />

y, m<br />

0<br />

Ensayo 3, estación 4<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

Ensayo 3, estación 5<br />

Figura I.3. Perfiles transversales correspondi<strong>en</strong>tes a las estaciones <strong>de</strong> medida, <strong>en</strong>sayo3.


y, m<br />

0.12<br />

Ensayo 4, estación 1<br />

0.08<br />

0.04<br />

0<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

y, m<br />

0.1<br />

Ensayo 4, estación 3<br />

0.08<br />

0.06<br />

0.04<br />

0.02<br />

0<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

0.16<br />

0.12<br />

0.08<br />

0.04<br />

y, m<br />

0<br />

-0.4 -0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3 0.4<br />

X, m<br />

Anejo I1. Perfiles transversales <strong>de</strong> los <strong>surcos</strong><br />

0.16<br />

0.12<br />

0.08<br />

0.04<br />

y, m<br />

0<br />

Ensayo 4, estación 2<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

0.12<br />

0.08<br />

0.04<br />

y, m<br />

0<br />

Ensayo 4, estación 4<br />

-0.3 -0.2 -0.1 0 0.1 0.2 0.3<br />

X, m<br />

Ensayo 4, estación 5<br />

Figura I.4. Perfiles transversales correspondi<strong>en</strong>tes a las estaciones <strong>de</strong> medida, <strong>en</strong>sayo4.<br />

152


Anejo III.<br />

Método para la <strong>de</strong>terminación pot<strong>en</strong>ciométrica <strong>de</strong><br />

bromuro <strong>en</strong> su<strong>el</strong>o con <strong>el</strong>ectrodo s<strong>el</strong>ectivo <strong>de</strong> iones<br />

(E.S.I)<br />

III.1. Preparación <strong>de</strong> reactivos<br />

Disolución <strong>de</strong> ajuste o <strong>de</strong> la fuerza iónica (AFI) o (ISA):<br />

NO3Na (5M), se pesan 212.5 g y se <strong>en</strong>rasa a 500 ml con <strong>agua</strong> <strong>de</strong>stilada<br />

Disolución <strong>de</strong> NO3Na (0.2 M) para añadir al su<strong>el</strong>o<br />

Se pipetean 40 ml <strong>de</strong> disolución NO3Na (5M) y se <strong>en</strong>rasa a 1000 ml con <strong>agua</strong> <strong>de</strong>stilada<br />

Disolución patrón <strong>de</strong> BrK.<br />

Se necesita BrK (0.5 molL-1). Se pesan 2.97 g y se <strong>en</strong>rasa a 50 ml con <strong>agua</strong> <strong>de</strong>stilada. A partir <strong>de</strong> esta<br />

disolución se obt<strong>en</strong>drán las <strong>de</strong> calibración con las sigui<strong>en</strong>tes conc<strong>en</strong>traciones: 0.1 molL-1, 0.01 molL-1, 0.001 molL-1 III.2 Método inicial aplicado<br />

Pasos a seguir <strong>en</strong> <strong>el</strong> método con <strong>agua</strong> <strong>de</strong>stilada:<br />

Pesar 20 g <strong>de</strong> su<strong>el</strong>o y añadir 100 ml <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>de</strong>stilada o 40 g <strong>en</strong> 200 ml.<br />

153


Anejo III. Método para la <strong>de</strong>terminación pot<strong>en</strong>ciométrica <strong>de</strong> bromuro <strong>en</strong> <strong>el</strong> su<strong>el</strong>o con E.S.I<br />

154<br />

1 hora <strong>en</strong> agitación.<br />

Filtración con pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> filtro Whatman 125 mm Dia -Cualitativo.<br />

Añadir 1 ml <strong>de</strong> solución AFI ó ISA.<br />

Llevar y <strong>en</strong>rasar a 50 ml<br />

Medir pH.<br />

Medir ppm.<br />

Las medidas <strong>de</strong> pH y ppm se realizan con <strong>el</strong> pH-metro <strong>de</strong> laboratorio GLP 22


Lista <strong>de</strong> símbolos<br />

a Parámetro empírico <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong> infiltración<br />

A Área <strong>de</strong> la sección transversal <strong>en</strong> la dirección <strong>de</strong>l <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> [L 2 ]<br />

A0 Sección transversal <strong>en</strong> la cabecera <strong>de</strong>l surco [L 2 ]<br />

A1 Área correspondi<strong>en</strong>te al primer nodo <strong>de</strong> la malla [L 2 ]<br />

Ainf Área infiltrada acumulada <strong>en</strong> cualquier nodo <strong>de</strong> la malla [L 2 ]<br />

b Anchura <strong>de</strong>l lecho <strong>de</strong>l surco [L]<br />

c Conc<strong>en</strong>tración instantánea <strong>de</strong> sustancia [ML -3 ]<br />

c Conc<strong>en</strong>tración media <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> un período cualquiera [ML -3 ]<br />

c i<br />

Conc<strong>en</strong>tración media <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> un período cualquiera <strong>en</strong> una<br />

posición cualquiera <strong>de</strong>l surco<br />

[ML -3 ]<br />

c<strong>el</strong> C<strong>el</strong>eridad [LT -1 ]<br />

C Conc<strong>en</strong>tración promediada <strong>en</strong> la sección transversal [ML -3 ]<br />

C1 Parámetro que r<strong>el</strong>aciona la sección <strong>en</strong> cabecera con <strong>el</strong> caudal <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>trada<br />

C2 Parámetro que r<strong>el</strong>aciona la sección <strong>en</strong> cabecera con <strong>el</strong> caudal <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>trada<br />

Dl Coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersividad longitudinal [L]<br />

Dm Coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> difusión molecular [L 2 T -1 ]<br />

ex Coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> difusión turbul<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> la dirección x <strong>de</strong>l espacio [L 2 T -1 ]<br />

ey Coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> difusión turbul<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> la dirección y <strong>de</strong>l espacio [L 2 T -1 ]<br />

ez Coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> difusión turbul<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> la dirección z <strong>de</strong>l espacio [L 2 T -1 ]<br />

E Coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión longitudinal [L 2 T -1 ]<br />

f0 V<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> infiltración estabilizada [LT -1 ]<br />

m<br />

F i<br />

Variable cualquiera, <strong>el</strong> subíndice indica la posición y <strong>el</strong> superíndice <strong>el</strong><br />

tiempo al que correspon<strong>de</strong> su cálculo<br />

g Ac<strong>el</strong>eración <strong>de</strong> la gravedad [LT -2 ]<br />

h Calado [L]<br />

H Lámina <strong>de</strong> <strong>agua</strong> infiltrada [L]<br />

Hr Lámina <strong>de</strong> <strong>agua</strong> requerida [L]<br />

Jr Flujo másico <strong>de</strong> sustancia <strong>en</strong> la dirección r<br />

k Parámetro <strong>de</strong> la ecuación <strong>de</strong> infiltración [LT -a ]<br />

155


K Constante cinética <strong>de</strong> primer or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> reacción química [T -1 ]<br />

l Longitud máxima <strong>de</strong> surco [L]<br />

l’ Longitud <strong>en</strong> la que <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> es uniforme [L]<br />

l1/2 Longitud <strong>de</strong> la mitad <strong>de</strong>l surco [L]<br />

Me Masa <strong>de</strong> fertilizante que <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> surco [M]<br />

Ms Masa <strong>de</strong> fertilizante que sale <strong>de</strong>l surco [M]<br />

M 25 Masa media <strong>de</strong> fertilizante que se infiltra <strong>en</strong> <strong>el</strong> m<strong>en</strong>or cuarto <strong>de</strong> surco [M]<br />

M t Masa media <strong>de</strong> fertilizante que se infiltra <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> surco [M]<br />

n Coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> rugosidad <strong>de</strong> Manning [TL -1/3 ]<br />

N Número total <strong>de</strong> nodos <strong>de</strong> la malla<br />

P Perímetro mojado [L]<br />

P’ Separación <strong>en</strong>tre <strong>surcos</strong> [L]<br />

Pe Número <strong>de</strong> Péclet<br />

Q Caudal circulante [L 3 T -1 ]<br />

Ql Área infiltrada <strong>por</strong> unidad <strong>de</strong> tiempo [L 2 T -1 ]<br />

QN Caudal correspondi<strong>en</strong>te al último nodo <strong>de</strong> la malla L 3 T -1 ]<br />

QN-1 Caudal correspondi<strong>en</strong>te al p<strong>en</strong>último nodo <strong>de</strong> la malla L 3 T -1 ]<br />

Qs Caudal <strong>de</strong> salida [L 3 T -1 ]<br />

Q0 Caudal <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada [L 3 T -1 ]<br />

Q2 Caudal <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo nodo <strong>de</strong> la malla [L 3 T -1 ]<br />

r Cualquier dirección <strong>de</strong>l espacio<br />

r’ Parámetro empírico<br />

Rafert R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> fertilizante<br />

Rh Radio hidráulico [L]<br />

Sf P<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> fricción [LL -1 ]<br />

S0 P<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l lecho [LL -1 ]<br />

ta Tiempo <strong>de</strong> avance [T]<br />

tc Tiempo <strong>de</strong> corte [T]<br />

td Duración <strong>de</strong> la aplicación [T]<br />

tf Tiempo <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se estabiliza la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> infiltración [T]<br />

ti Tiempo <strong>de</strong> inicio [T]<br />

tl/2 Tiempo que tarda <strong>el</strong> fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> alcanzar la mitad <strong>de</strong>l surco [T]<br />

top Tiempo <strong>de</strong> o<strong>por</strong>tunidad [T]<br />

156


tr Tiempo <strong>de</strong> receso [T]<br />

tv Tiempo <strong>de</strong> vertido [T]<br />

u Compon<strong>en</strong>te horizontal <strong>de</strong>l vector v<strong>el</strong>ocidad [LT -1 ]<br />

ux V<strong>el</strong>ocidad media <strong>en</strong> la dirección longitudinal [LT -1 ]<br />

uy V<strong>el</strong>ocidad media <strong>en</strong> la dirección vertical [LT -1 ]<br />

uz V<strong>el</strong>ocidad media <strong>en</strong> la dirección transversal [LT -1 ]<br />

U V<strong>el</strong>ocidad media <strong>en</strong> la sección transversal [LT -1 ]<br />

U0 V<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia [LT -1 ]<br />

UDfert Uniformidad <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong> Merriam y Kéller<br />

UDfertII Uniformidad <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong> Christians<strong>en</strong>n<br />

v Compon<strong>en</strong>te vertical <strong>de</strong>l vector v<strong>el</strong>ocidad [LT -1 ]<br />

Vl Volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>por</strong> unidad <strong>de</strong> longitud que alcanza <strong>el</strong> final <strong>de</strong>l surco [L 3 ]<br />

Vl/2 Volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>por</strong> unidad <strong>de</strong> longitud que alcanza la mitad <strong>de</strong>l<br />

surco<br />

[L 3 ]<br />

w Compon<strong>en</strong>te transversal <strong>de</strong>l vector v<strong>el</strong>ocidad [LT -1 ]<br />

W Carga <strong>de</strong> masa <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> [MT -1 ]<br />

W0 Carga inicial <strong>de</strong> masa <strong>de</strong> soluto <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>flujo</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> [MT -1 ]<br />

z Tasa <strong>de</strong> infiltración [LT -1 ]<br />

Z Volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> infiltrada <strong>por</strong> unidad <strong>de</strong> longitud <strong>de</strong> surco [L 3 L -1 ]<br />

β Tasa <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia [T -1 ]<br />

γ1 Parámetro empírico<br />

γ2 Parámetro empírico<br />

∆t Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l tiempo [T]<br />

∆x Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l espacio [L]<br />

θ<br />

Índice que indica si la discretización es explícita, implícita o semiimplícita<br />

σy Factor <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to superficial<br />

σz Factor <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to subsuperficial<br />

σ1 Parámetro empírico<br />

σ2 Parámetro empírico<br />

157

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!