19.05.2013 Views

Graves obstáculos encuentra el estudioso de la historia ... - Mesoweb

Graves obstáculos encuentra el estudioso de la historia ... - Mesoweb

Graves obstáculos encuentra el estudioso de la historia ... - Mesoweb

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Alfredo López Austin DE LAS ENFERMEDADES DEL CUERPO<br />

HUMANO Y DE LAS MEDICINAS<br />

CONTRA ELLAS<br />

<strong>Graves</strong> <strong>obstáculos</strong> <strong>encuentra</strong> <strong>el</strong> <strong>estudioso</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>historia</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina<br />

en México al intentar penetrar en <strong>la</strong> época prehispánica.<br />

El material <strong>de</strong> investigación es r<strong>el</strong>ativamente abundante, en su<br />

mayor parte se <strong>encuentra</strong> localizado y existen ya o están en proceso<br />

importantes estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuentes. Sin embargo, buena<br />

parte <strong>de</strong> los documentos se <strong>encuentra</strong> aún en lengua náhuatl y<br />

requiere <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> especialistas en diversos campos<br />

d<strong>el</strong> conocimiento humano: traductores que viertan al español los<br />

textos, médicos que precisen <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s enfermeda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>scritas y que analicen los métodos terapéuticos, <strong>historia</strong>dores<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina que <strong>de</strong>terminen <strong>la</strong> interr<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> los conocimientos<br />

europeos e indígenas en los años inmediato posteriores<br />

a <strong>la</strong> conquista, biólogos que c<strong>la</strong>sifiquen con precisión p<strong>la</strong>ntas y<br />

animales <strong>de</strong> <strong>la</strong> farmacopea y etnólogos que investiguen <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones<br />

entre magia, r<strong>el</strong>igión y medicina en <strong>el</strong> México antiguo y<br />

comparen los procedimientos indígenas tradicionales que perduran<br />

en nuestro país. No pue<strong>de</strong> ser <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> estos documentos,<br />

por tanto, <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> un solo investigador.<br />

El presente trabajo preten<strong>de</strong> únicamente ofrecer a los intere­<br />

. sados un material que ha pasado por <strong>la</strong> primera etapa <strong>de</strong> estudio:<br />

<strong>la</strong> versión al español. Esta pretensión limitada ha hecho que me<br />

abstenga por completo <strong>de</strong> dar ni aun tentativamente una c<strong>la</strong>sificación<br />

botánica o zoológica o <strong>de</strong> tratar <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong>s enfermeda<strong>de</strong>s<br />

más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> versión literal. Si al final <strong>de</strong> <strong>la</strong> traducción<br />

al español existe una lista <strong>de</strong> significados etimológicos <strong>de</strong> los<br />

nombres <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medicinas, es producto <strong>de</strong> un afán <strong>de</strong> simple<br />

co<strong>la</strong>boración en <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación que posteriormente pueda hacer<br />

<strong>el</strong> especialista, en tanto que <strong>el</strong> significado etimológico <strong>de</strong>scriba<br />

algunas características que puedan ser tomadas en consi<strong>de</strong>ración.<br />

"De <strong>la</strong>s enfermeda<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> cuerpo humano y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medicinas


52 ESTUDIOS DE CULTURA NÁnUATL<br />

contra <strong>el</strong><strong>la</strong>s" es uno <strong>de</strong> los diversos textos que existen en lengua<br />

náhuatl como fuentes para <strong>la</strong> <strong>historia</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina. Aparte<br />

<strong>de</strong> él, también dictados por los informantes indígenas <strong>de</strong> Sahagún,<br />

pue<strong>de</strong>n seña<strong>la</strong>rse los r<strong>el</strong>ativos a <strong>la</strong> anatomía, los referentes<br />

a <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas, anilHales y minerales usados en medicina,<br />

y en los Primeros Memoriales d<strong>el</strong> franciscano <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones<br />

<strong>de</strong> órganos interiores y exteriores d<strong>el</strong> cuerpo y <strong>la</strong> nómina <strong>de</strong><br />

dolencias y remedios. De origen diverso, también <strong>de</strong> gran<br />

importancia, son los conjuros mágicos recogidos por Remando<br />

Ruiz <strong>de</strong> A<strong>la</strong>rcón.<br />

D<strong>el</strong> documento que ahora se presenta en español, se conoce<br />

<strong>la</strong> versión d<strong>el</strong> prop!o fray Bernardino <strong>de</strong> Sahagún en <strong>el</strong> capítulo<br />

XXVIII d<strong>el</strong> Libro Décimo <strong>de</strong> su Historia general <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas <strong>de</strong><br />

Nueva España. Para quien esté familiarizado con <strong>la</strong> obra d<strong>el</strong><br />

franciscano no será novedad que <strong>la</strong> Historia general no es traducción<br />

literal y simple <strong>de</strong> <strong>la</strong>s informaciones que los indígenas le<br />

proporcionaron. No era su propósito hacerJa, sino escribir una<br />

<strong>historia</strong> que tuviera como base los documentos que nacieron <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s contestaciones obtenidas. Esto ha hecho que, en muchas<br />

ocasiones, <strong>la</strong> diferencia entre <strong>el</strong> dictado <strong>de</strong> los informantes <strong>de</strong><br />

Sahagún y <strong>la</strong> Historia general sea gran<strong>de</strong>, o que mucho <strong>de</strong> lo<br />

que en los códices se dice se omita en ésta. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> propia<br />

naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia médica hace indispensable una versión<br />

literal que no se <strong>encuentra</strong> en <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Sahagún por circunstancias<br />

que pue<strong>de</strong>n atribuirse unas veces a <strong>la</strong> traducción <strong>de</strong> éste,<br />

y otras a <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> los copistas y a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>rnos editores.<br />

Baste un ejemplo por lo pronto: <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra iztduhfatI correspon<strong>de</strong><br />

al nombre <strong>de</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medicinas más usadas en <strong>el</strong> México<br />

antiguo, <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta conocida actualmente como estafiate; Sahagún<br />

tradujo "ajenjos <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra", forma en <strong>la</strong> que aparece en <strong>el</strong><br />

pareado cast<strong>el</strong><strong>la</strong>no d<strong>el</strong> Códice Florentino, pero que en ediciones<br />

mo<strong>de</strong>rnas cambia a "inciensos <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra". A esto pue<strong>de</strong>n agregarse<br />

<strong>la</strong>s naturales omisiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> versión, alguna en <strong>la</strong>s ediciones,<br />

<strong>la</strong>s importantes adiciones que, por <strong>el</strong> contrario, aparecen en<br />

<strong>la</strong> Historia general y no en <strong>el</strong> texto náhuatl y, en fin, <strong>la</strong> libre<br />

intervención <strong>de</strong> Sahagún en lo que juzgó obra propia.<br />

Los manuscritos, a<strong>de</strong>más, <strong>de</strong>scubren su propio proceso <strong>de</strong> <strong>el</strong>aboración,<br />

que no pue<strong>de</strong> verse en <strong>la</strong> obra <strong>de</strong>finitiva. Este proceso


IlE LAS ENFERMEDADES DEL CUERPO HUMANO 55<br />

dones que se hicieron en <strong>el</strong> primero con posterioridad. Ni unas<br />

ni otras, por tanto, aparecen en <strong>el</strong> Florentino, y pue<strong>de</strong>n servir<br />

<strong>de</strong> base para establecer en forma precisa <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>el</strong>aboración<br />

d<strong>el</strong> texto. c) Sólo en los casos en que he juzgado que <strong>el</strong><br />

Códice Florentino tiene errores <strong>de</strong> copia, he puesto <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras<br />

que aparecen en <strong>el</strong> Matritense, pero con su <strong>de</strong>bida anotación.<br />

d) No he variado or<strong>de</strong>n ni pa<strong>la</strong>bra d<strong>el</strong> texto. Doy únicamente<br />

ortografía y puntuación mo<strong>de</strong>rnas, que por otra parte no son<br />

iguales en los dos manuscritos. Esto es en beneficio <strong>de</strong> quien<br />

<strong>de</strong>see estudiar <strong>el</strong> original náhuatl. e) Uso dos series <strong>de</strong> notas:<br />

<strong>la</strong> primera es <strong>la</strong> d<strong>el</strong> texto náhuatl, y compren<strong>de</strong> <strong>la</strong>s correcciones<br />

y adiciones <strong>de</strong> los manuscritos y <strong>la</strong> foliación en ambos; <strong>la</strong> segunda<br />

es <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> traducción al español, <strong>de</strong>dicada principalmente<br />

a explicaciones <strong>de</strong> carácter lingüístico o <strong>de</strong> interpretación.<br />

La referencia constante a <strong>la</strong> Historia general, al Códice Matritense<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia y al Códice Florentino<br />

ha hecho necesarias <strong>la</strong>s abreviaturas, respectivamente, HG, CM<br />

Y CF. La primera se refiere a <strong>la</strong> edición <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia general <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s cosas <strong>de</strong> Nueva España con introducciones, numeración, anotaciones<br />

y apéndices <strong>de</strong> Áng<strong>el</strong> María Garibay K, 4 v., México,<br />

Editorial Porrúa, S. A., 1956, iIs. [Biblioteca Porrúa, 8-ll], salvo<br />

cuando se seña<strong>la</strong>n específicamente <strong>la</strong>s ediciones <strong>de</strong> 1830 o 1938.<br />

En este caso, por <strong>la</strong> <strong>de</strong> 1830 se entien<strong>de</strong> <strong>la</strong> editada, con notas y<br />

suplementos, por Carlos María <strong>de</strong> Bustamante, 3 v., México, Imprenta<br />

<strong>de</strong> Alejandro Valdés, 1829-1830, y por <strong>la</strong> ,<strong>de</strong> 1938 <strong>la</strong> editada<br />

por Joaquín Ramírez Cabañas, con estudio <strong>de</strong> Wigberto<br />

Jiménez Moreno, 5 v., México, Editorial Pedro Robredo, 1938,<br />

ils.


DE LAS ENFERMEDADES DEL CUERPO HUMANO<br />

INFECCIÓN DE LAS OREJAS 19<br />

Se pone con pluma fina sólo por encima <strong>el</strong> coyoxóchitl lleno<br />

<strong>de</strong> ocótzotl, y se presiona con mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> axin [y coyoxóchitl], y<br />

se <strong>la</strong>va constantemente con orina, y se pone cicimátic lleno <strong>de</strong><br />

huevo. zo [O se administran] todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más medicinas para <strong>la</strong>s<br />

infecciones, <strong>el</strong> chichic, <strong>el</strong> chipilli, <strong>el</strong> hueso <strong>de</strong> aguacate.<br />

ULCERACIÓN DE LOS oÍDosZ1<br />

[Esta ulceración] hincha nuestra cara o nuestras sienes. Ahí<br />

se pone cococxihuitl 22 lleno <strong>de</strong> axin negroP<br />

ABOTAGAMIENTO'·<br />

Su medicina es comer frito <strong>el</strong> camaleón cornudo. Z5 Sale <strong>de</strong>spués<br />

<strong>la</strong> enfermedad que está <strong>de</strong>ntro [d<strong>el</strong> enfermo]. Y es su medicina<br />

toda purga, principalmente ésta, <strong>la</strong> raíz l<strong>la</strong>mada oolóltic.<br />

Cuando ésta se bebe, vierte [<strong>el</strong> mal] por nuestra boca y por nuestro<br />

trasero. Y si se le forma mucho líquido al enfermo [en <strong>el</strong><br />

estómago]/6 bebe yo<strong>la</strong>tollj27 o caldo <strong>de</strong> pavo dos o tres veces.<br />

Viene a purgar <strong>la</strong> enfermedad. Después come.<br />

y esto lo mejora: andará bebiendo [<strong>el</strong> agua <strong>de</strong>] <strong>la</strong> cocción d<strong>el</strong><br />

palo l<strong>la</strong>mado t<strong>la</strong>t<strong>la</strong>uhqui, [<strong>la</strong> cocción <strong>de</strong>] su tronco, no <strong>la</strong> <strong>de</strong> su<br />

corteza.<br />

FORMACIÓN DE CARDENALES EN EL ROSTRO, FORMACIÓN DE<br />

MANCHAS EN EL ROSTRO, FORMACIÓN DE CARDENALES<br />

EN EL ROSTR0 28<br />

Son señales <strong>de</strong> que en <strong>el</strong> interior hay hemorroi<strong>de</strong>s, bubas o<br />

infección en alguna parte, quizá en <strong>la</strong> ingle. [El enfermo] beberá<br />

crudo <strong>el</strong> l<strong>la</strong>mado tletlémaitl. Y habiéndolo tomado cuatro veces,<br />

en seguida con él se bañará. 29 Arroja [esta medicina] <strong>la</strong> enfermedad<br />

a <strong>la</strong> superficie. Ahí don<strong>de</strong> sale a <strong>la</strong> superficie se pondrá<br />

<strong>la</strong> hierba iichcayo.<br />

TENER LA CARA INFLAMADA, TENER MANCHADA LA CARA,<br />

TENER CARDENALES EN EL ROSTRO<br />

Son señales <strong>de</strong> haber parido. 30 Así se cura [<strong>la</strong> enferma], tomando<br />

<strong>el</strong> compuesto [<strong>de</strong> <strong>la</strong>s siguientes hierbas] cocidas: t<strong>la</strong>t<strong>la</strong>uhcapatli,<br />

t<strong>la</strong>co:::azrJlic, coztómatl, atepocapatli, aatepocátic, tochte­<br />

61


64 ESTUDIOS DE CULTURA NÁHUATL<br />

IXNACAPACHll1UIZTLI<br />

Ipayo huitztica maco mana in tixpeyoyo. Motequi, moyahualoa<br />

in tixt<strong>el</strong>olo. Chichicaquillo chichihua<strong>la</strong>yotl onmochipinia, anozo<br />

iiztaquiltic in<strong>el</strong>huayo onmochipinia. Quipa<strong>la</strong>naltia in nacatl."<br />

[ ... ]<br />

Ixcuepoctli, ixpopoyotiliztli, ixtezcaicihuiztli, iztotolicihuiztli,<br />

ixmimiquiliztli, ixpopoyot<strong>la</strong>chializtli, ipalehuiloca aocmo cenca<br />

mixnamiquiz in tonalli, in cecee, in ehecatl.<br />

IXAYAUHPACHll1UIZTLI 4l<br />

Iztac onmot<strong>la</strong>lia" in tixco. In patli itoca azcatzontecomatl onmochichipinia.<br />

Auh quipat<strong>la</strong>, quit<strong>la</strong>cehuilia in t<strong>la</strong><strong>la</strong>yotli in<strong>el</strong>huayo;<br />

onmochipinia: s Ihuan mitzmina.<br />

IXCITLALIClHUIZTLI<br />

Onmochichipinia" tlillo cuetzpalcuit<strong>la</strong>tl, ihuan tomayo mat<strong>la</strong>li.<br />

TZONPILIHUIZTLI 47<br />

Ipayo mot<strong>la</strong>tia anozo xoxouhqui in xihuitl in itoca yecuxoton,<br />

ihuan itoca icuexo onminecui,48 anozo picietl onminecui, ihuan<br />

nepapachol0 49 in totozcac ihuan 50 nezot<strong>la</strong>lo. Auh amo miz in<br />

itztic; zan ye in yamanqui, in totonqui in miz, in mocuaz. Ihuan<br />

nemalhuiloz; amo mottaz, amo mixnamiquiz in itztic; amo no<br />

tonalli mot<strong>la</strong>miz.<br />

y ACAZOZOLONILlZTLI<br />

In inpan mochihua pipiltotonti, coconetotonti, yohua<strong>la</strong>huachtli<br />

inyacac onmochipinia, ihuan chichihua<strong>la</strong>yotl,ihuan cimatl ipatzcallo,<br />

ihuan tomatica anozo iztatica mopapachoa in incamac.


72<br />

N ENEPILLAXOALIZTLI 79<br />

ESTUDIOS DE CULTURA NÁHUATL<br />

Mozoz, motzopiniz 80 in pozahua. Hualquizaz in eztli anozo<br />

temalli. Auh in uncan omozoc, icpatl iztayo onmaquiz. Auh catliz<br />

in itoca iztac cuahuitl. Quiquixtiz in cocolli. In caxixaz ezatic,<br />

coztic, anozo xallo, anozo tima<strong>la</strong>tl.<br />

NENEPILTAPAYOLIHUILIZTLI<br />

le mopacaz in tlein XOCOC 81 anozo mitzminaz in tonenepil teputzco.<br />

NENEPILCHACAYOLIHUILIZTLI<br />

In mito a totonqui tocamac nemi. T<strong>la</strong>lxocotl mocamapat<strong>la</strong>z,<br />

ihuan xocoatica necamapacoz, ihuan ic necamapacoz 82 in miltomatl<br />

tzope1ic.<br />

N ENEPILQUIZALIZTLI, NENENEPILATLALIZTLI<br />

Olli ic quipachozque.<br />

NENEPILCHAMPOCHIHUIZTLI, TENTZITZIPITLATOLIZTLI 83<br />

le pehua in ye cuauhtic noma chichi. le monequi iciuhca cahualtilozque<br />

in inchichihual pipiltotonti, iciuhca macozque in t<strong>la</strong>cualli.<br />

84<br />

NENENEPILCUALTILIZTLI,<br />

NENENEPILCUALIZTLI, NENEPILTZAYANALIZTLI<br />

Ipayo chillo motzoyoniz. In" iztatl unmotetecaz. Zatepan<br />

cuauhnecutli,86 anozo tetzahuac necutli 87 onmotetecaz.


78<br />

ESTUDIOS DE CULTURA NÁUUATL<br />

miecpa in quiz. Auh in hualmeyaz,109 in yancuican meyaz, oc<br />

capitzaltiz in piltontli. le monequi onpopolli conitiz in piltontli;<br />

quicuit<strong>la</strong>xcolyectiz. Amo quicuaz in ahuacatl; ihuan no coniz in<br />

tzi<strong>la</strong>cayo ayotl, pozoniz, anozo coniz, yehuatl coniz uctli ipan.<br />

Cuet<strong>la</strong>xx.uchitl, ipan motemaz. Auh anozo yehuatl quicuaz in<br />

itzcuintepulli,11 o motlehuatzaz. Anozo yehuatl quicuaz in izcahuitli,<br />

quiltectinemiz in iayo. Anozo ll1 yehuatl coniz, in totonchichi<br />

llZ in<strong>el</strong>huayo uctli ipan; ipan motemaz. m Zan namapilli" 4<br />

in coniz. l1 '<br />

CHICHIHUALLAXOALIZTLI<br />

Onmotequilia in xihuitl itoca ixyayahual ihuan e<strong>el</strong>oquiltic mon<strong>el</strong>oa.<br />

Quicuxitia l16 anozo quilochtia. Auh int<strong>la</strong> quicuxiti,117<br />

mozoz; auh int<strong>la</strong> zan motet<strong>la</strong>lia, mozo. Auh in omozoc, onmot<strong>la</strong>liz<br />

in omito xihuitl, auh in ye ixpa<strong>la</strong>ni, paltic. Anozo coxonqui<br />

onmot<strong>la</strong>liz, onmotemaz, n0 1l8 mon<strong>el</strong>oz in chiehieaquilítl, ocutzotl ;<br />

ic mopotoniz. Auh in yauhpohuiz itoca yamancapatli, tetetzmitic.<br />

IN MOCOCOA TELCHIQUIUH, TOCUITLAPA, TOMICICUIL,<br />

TOCHIQUIUHYO; IN NOHUIYAN TLATLAXHUIZTI IN TONACAYO ll9<br />

le moza in t<strong>la</strong>nechicolli in nepapan xihuitl: t<strong>la</strong>lquequetzal, tonalxihuitl,<br />

atzitzicaztli, atzomiatl;lZ0 moteci, tliIli mon<strong>el</strong>oa, axyo,<br />

quezquipa inie mozaz. Auh achtopa ic maltiz totonqui iztauhyat!.<br />

Auh in ye achi 1Z1 cuecuetzoca in inacayo, motema. Auh in<br />

icuac omoten, quiz in t<strong>la</strong>nechicolli in itoca tememet<strong>la</strong>,122 tececec,<br />

ihuan texiotl, t<strong>la</strong>chinoltetzmitl. Atica, anozo xocoatica mociahuaz.<br />

In oquic, camaz in coculli.


90 ESTUDIOS DE CULTURA NÁHUATL<br />

TLANCUAALAHUIZTLI<br />

Anozo motzoponia. 204 In hualquíza tzoncua<strong>la</strong>ctli. Paní ic<br />

mopotonia, toloa ixiuhyo. Zan ipan cualli.<br />

ICXICOCOLLI<br />

Mitzahuahuia. Ic mopotonia in coatl xoxouhqui. Mocotzohuía.<br />

XOMIMIQUILIZTLI, IN CEPOA 206<br />

In aocmo mimati, motzoyonia in iztauhyatl;207 ic motzotzona,<br />

ic mopaca quezquipa. Anozo yehuatl motzoyonia, ic mopaca in<br />

ücxi, in itoca t<strong>la</strong>t<strong>la</strong>ncuayexihuitl, TepuztIan mochihua. 208 Anozo<br />

axtica mozaz, tzitzicazyo.209<br />

NEAXIXTZACUALIZTLI<br />

Azo toquichyol1O techpoloa; azo cuitIapa<strong>la</strong>niliztli, azo tocuit<strong>la</strong>tetemallo<br />

211 in techpoloa, in tlein quitetzacua in taxix, in tonemanahuil.212<br />

T<strong>la</strong>copuztecqui unhuetzi in tocuit<strong>la</strong>pampa in itoca<br />

cococpatli, tzontecomaxuchitl in<strong>el</strong>huayo, Cuauhtepec ihuan in<br />

campa ixt<strong>la</strong>huacan in mochihua. 2lJ Auh no itehuilotca, azo ume,<br />

tepuztli gerinca unhuetzi in tixpampa.<br />

No inamic in piltontli m<strong>el</strong>huitequi, in mocuit<strong>la</strong>xcoltzayana.<br />

No inamic in mimiqui t<strong>la</strong>t<strong>la</strong>ci piltontli. Cernmapilli ixpampa<br />

coniz.<br />

No inamic in 214 t<strong>la</strong>t<strong>la</strong>ciztli; unmocuacuacua, mototoloa in tozt<strong>la</strong>c.<br />

m Auh in aquin totolcatinemi cemolotl in coniz 216 uctli<br />

ipan. Auh in totzontecon mococoa, unmochichipinia in toyacac.<br />

m Cenca conmati in totzontecon; cenca quiquixtia in a<strong>la</strong>huac;<br />

in quenman quiquixtia timalli, ezhuacqui. Auh in aquin<br />

aocmo quimati inin patli, inezca ca ye ixquich: ca zan nen monoltitoc<br />

in cocuxqui.


DE LAS ENFERMEDADES DEL CUERlPO HUMANO 93<br />

TENER FIEBRE II6<br />

Bebe [<strong>el</strong> enfermo agua <strong>de</strong>] <strong>la</strong> raíz d<strong>el</strong> chichipili, [<strong>la</strong> d<strong>el</strong>] chichiqullitl,<br />

tecécec,l!7 [mezc<strong>la</strong>das en] xocóatl. 1l8 Primero se purga;<br />

<strong>de</strong>spués estará bebiendo [<strong>el</strong> agua <strong>de</strong>] <strong>la</strong> raíz comestible d<strong>el</strong> xaltotómatl,<br />

a <strong>la</strong> que se aña<strong>de</strong> raíz <strong>de</strong> tacanalquílitl. [Interviene en<br />

<strong>la</strong> medicina] una unidad <strong>de</strong> raíz <strong>de</strong> xaltómatl. 1l9 Los gran<strong>de</strong>s beben<br />

los dos. Los niñitos beben los cuatro po Y con esto se mezc<strong>la</strong><br />

[<strong>el</strong> polvo <strong>de</strong>] cinco granos <strong>de</strong> maíz. Y <strong>el</strong> que tiene fiebre<br />

beberá aitzloli [molido] en xocóatl.<br />

GRIETAS EN LOS PIES l2l<br />

Su [medicina] correspondiente es <strong>el</strong> huei patU que se da en Tepepu1co.<br />

Se mu<strong>el</strong>e. Se cubre [<strong>la</strong> parte enferma] con abundante<br />

polvo. m Y también es [ésta] <strong>la</strong> medicina para <strong>la</strong> inf<strong>la</strong>mación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> ingle.<br />

INFECCIÓN, O HERIDAS, CORTADURAS<br />

SU [medicina] correspondiente es <strong>el</strong> l<strong>la</strong>mado chíchic cudhuitl<br />

que se da en Tepepan. Se mu<strong>el</strong>e, ahí se pone. O quizá se mu<strong>el</strong>e<br />

y se echa mezc<strong>la</strong>do con huevo. m<br />

SEXTO PÁRRAFO, hab<strong>la</strong> acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina para curar a aqu<strong>el</strong><br />

a quien golpearon, o al que se rompió un hueso, [y] cómo se 10<br />

reducen.<br />

SI ALGUNO SE QUIEBRA UN PIE<br />

Cura esta [medicina]: a <strong>la</strong> raíz d<strong>el</strong> acocotU se le agrega <strong>la</strong> raíz<br />

d<strong>el</strong> nopal; se mu<strong>el</strong>en; ahí se ponen, ahí don<strong>de</strong> está quebrado <strong>el</strong><br />

pie. Y ya que se pusieron, se envu<strong>el</strong>ve [<strong>el</strong> pie] con un lienzo, y<br />

por los cuatro <strong>la</strong>dos se presiona con tab<strong>la</strong>s, se ata fuertemente,<br />

se ciñe. Y ya que se ciñó, sale <strong>la</strong> sangre que se corrompió. Ahí<br />

entre nuestro <strong>de</strong>do pulgar [y <strong>el</strong> siguiente], don<strong>de</strong> se juntan <strong>la</strong>s<br />

venas, ahí se sangrará para que no se agrave [<strong>la</strong> enfermedad],<br />

para que no se infecte. Y a los veinte días se <strong>de</strong>sata. Cuando<br />

ya se <strong>de</strong>sató, se bizma con ocótzotl, al que se aña<strong>de</strong> <strong>el</strong> maguey<br />

que se mu<strong>el</strong>e 124 y cal. Y ya que se bizmó, se baña en vapor [<strong>el</strong><br />

enfermo], cuando ya es fuerte, cuando ya está bien su pie.


96 ESTUDIOS DE CULTURA NÁHUATL<br />

INTLA ACA'<strong>la</strong> OHUITECOC MECATICA ANOZO TLACOTICA<br />

In pozahua inacayo, in anozo hue1 yapalehua 2l9 inacayo. Niman<br />

ic moza in pozahualizpatli, zan ceppa. Auh in opatic,<br />

níman ic ca<strong>la</strong>quí in temazcalco, auh umpa coní in íztac patli, in<br />

chichipiltíc, ihuan achiton chillí iztac uctli ipan. lc pati; ic moyahua<br />

in eztli.<br />

INTLA ACA240 MOTLAHUITEQUI, IN AZO MOCOXONITIHUETZI,<br />

IN ANOZO MELHUITECTIHUETZI<br />

lciuhca conitihuetziz axixtli totonqui, ihuan motemotihuetzi'41<br />

nahuintin cuecuetzpaltin; moxoxouhcateci; ipan coni in axixtli.<br />

Auh inin tlilli mon<strong>el</strong>oa. Auh zatepan coni, in 242 t<strong>la</strong>nechicolli in<br />

cenca chichic yehuatl in: mecoatl ihuan macozauhqui, auh niman<br />

ye yehuatl,24l in t<strong>la</strong>palezcuahuitl ihuan üchcatic. Auh quizaz in<br />

eztli. Yehuatl in mozoz, in toyollo imecayo, inic amo zatepan<br />

huei cocoliztli mocuepaz: azo cuahuaquiz, itipozahuaz, eztli quichichaz,<br />

in anozo zan t<strong>la</strong>t<strong>la</strong>ztinemiz.<br />

Auh inic pati in totolcatinemi 244 in anozo eztli quichicha, coniz<br />

in cozahuicpatli. Mocuacua<strong>la</strong>tzaz. Auh za yamanqui in coni.<br />

Azo uppa, expa in qui. Auh ínt<strong>la</strong>ca hu<strong>el</strong> pati, int<strong>la</strong> ye itipozahua,<br />

int<strong>la</strong>noce ic cuahuaqui, niman iciuhca coniz in t<strong>la</strong>noquiloni, ihuan<br />

icuit<strong>la</strong>mpa momacaz ic patiz.<br />

Lo sobredicho fue examinado: los médicos mexicanos, cuyos<br />

nombres se siguen: 245<br />

Juan Pérez, <strong>de</strong> San Pablo<br />

Pedro Pérez, <strong>de</strong> San Juan<br />

Pedro Hernán<strong>de</strong>z, <strong>de</strong> San Juan<br />

José Hernán<strong>de</strong>z, <strong>de</strong> San Juan<br />

Migu<strong>el</strong> 246 García, <strong>de</strong> San Sebastián<br />

Francisc0 247 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cruz, Xihuitonco<br />

Baltasar Juárez, <strong>de</strong> San Sebastián<br />

Antonio Martínez, <strong>de</strong> San Juan


104 ESTUDIOS DE CULTURA 1'>ÁIIUATL<br />

¡namic, "y también es su [medicina] correspondiente ... "; pero fueron tachadas<br />

<strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras amo chillo, amo poec, y sustituidas por aocmo chillo, aocmo poec, o<br />

sea "ya no será enchi<strong>la</strong>do, ya no será sa<strong>la</strong>do".<br />

147CF., folio 107 v.<br />

14SCM, folio 168 v. Dice cuacua<strong>la</strong> i en <strong>el</strong> CM.<br />

l'9Des<strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras Anozo yehuatl t<strong>la</strong>cot/ hasta aquí está tachado en <strong>el</strong> CM.<br />

BOEn <strong>el</strong> CF está corregido, y queda tiquicchicha. En <strong>el</strong> CM dice Eztli ticchicha.<br />

Inamic, y está tachado; luego Eztli ticchicha. 1711.1, y está tachado 1711.1.<br />

IllNo está este encabezado en <strong>el</strong> CM. En su lugar, en español: "Párrafo cuarto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s enfermeda<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> estómago, vientre y vejiga."<br />

l52Después <strong>de</strong> esta pa<strong>la</strong>bra, se agrega en <strong>el</strong> CM, al margen <strong>de</strong>recho y con otra<br />

letra, auh in icuac in ye ac/¡¡ pactica, int/acamo cl/<strong>el</strong> ye y otra pa<strong>la</strong>bra ilegible; <strong>la</strong>s<br />

tres últimas están tachadas y sustituidas por ('l/<strong>el</strong> ye ae/miM-. En <strong>el</strong> folio 169 f.,<br />

al margen <strong>de</strong>recho, continúa esta corrección -yot<strong>la</strong> int/acamo l//le/ in ca i/¡iyotl, o<br />

sea, todo completo, "y cuando toma un poco <strong>de</strong> esta medicina, si no pue<strong>de</strong> respirar<br />

... " En <strong>el</strong> folio 169 f.• que empieza con Ihual/ mOl/equi, se tacha <strong>la</strong> primera<br />

pa<strong>la</strong>bra.<br />

lS3Después <strong>de</strong> esta pa<strong>la</strong>bra en <strong>el</strong> CM está escrito sobre <strong>el</strong> renglón y tachado<br />

algo que parece <strong>de</strong>cir it/azamanquí.<br />

mEn <strong>el</strong> CM estas dos pa<strong>la</strong>bras están tachadas.<br />

155No aparece esta pa<strong>la</strong>bra en <strong>el</strong> CM.<br />

H6Quit/ahuaquiztli en <strong>el</strong> CM.<br />

mEn <strong>el</strong> CM está tachada esta pa<strong>la</strong>bra y sustituida por una linea que parece<br />

<strong>de</strong>cir omoxhuíti in moi, que también se tachó. Abajo <strong>de</strong> estas dos lineas se puso<br />

Nexhuitiliztli, in aocmo hu<strong>el</strong> quiza nemanahuilli, o sea "Indisgetión, ya no pue<strong>de</strong><br />

salir <strong>el</strong> excremento."<br />

158CF, folio 108 v.<br />

mEn <strong>el</strong> CM <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra es nexauiae; pero <strong>la</strong> a y <strong>la</strong> 11 están tachadas, y sobre <strong>la</strong> a<br />

tachada aparece una i; asl, <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra quedada nexiiac, que no parece tener sentido.<br />

16°Entre !fneas se agrega en <strong>el</strong> CM Aull y<strong>el</strong>luatl quicuaz, in, O sea "Y comerá<br />

éstas ... ", lo que cambia por completo <strong>la</strong> dieta, pues autoriza que se coman pavo,<br />

codorniz y conejo asados y cocidos en ol<strong>la</strong> y huevos <strong>de</strong> pava fritos.<br />

161CM, folio 169 v.<br />

I62En <strong>el</strong> CM está tachado amaxt<strong>la</strong>, y sobre esta pa<strong>la</strong>bra se agrega <strong>la</strong> sí<strong>la</strong>ba ma.<br />

Posteriormente se corrigió al margen izquierdo, poniendo completa <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra<br />

amamaxt<strong>la</strong>.<br />

l6JAnozo en <strong>el</strong> CM.<br />

164EI CM agrega al margen <strong>de</strong>recho anozo y<strong>el</strong>ll<strong>la</strong>t/ coniz in t<strong>la</strong>apaxi/¡uit/, o sea<br />

"0 beberá ésta, t/aapaxíhuitl", y continúa en <strong>el</strong> margen izquierdo anozo yehuatl<br />

coniz in iztac cuallllitl iyollo in Coatit<strong>la</strong>n mocllihl<strong>la</strong>, o sea "o beberá ésta, {<strong>el</strong> agua<br />

d<strong>el</strong>] corazón d<strong>el</strong> íztac cuáhllitl que se da en Coatit<strong>la</strong>n". Pero lo d<strong>el</strong> margen izquierdo<br />

está tachado.<br />

I6SCF, folio 109 f.<br />

166T/al<strong>la</strong>cuacuit/apilli en <strong>el</strong> CM. Las letras 111.1 están escritas sobre <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra.<br />

167Uctli ipan está tachada en <strong>el</strong> CM, y arriba está agregado iztae uet/i ;pan, o<br />

sea "en pulque b<strong>la</strong>nco".<br />

1680riginalmente <strong>el</strong> CM <strong>de</strong>cía <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> eacamotie <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras zatepan coni in<br />

omito, o sea "<strong>de</strong>spués bebe 10 ya dicho"; pero estas pa<strong>la</strong>bras fueron tachadas, y<br />

arriba d<strong>el</strong> renglón se agregó poxal/l<strong>la</strong>c.<br />

169Ústa es <strong>la</strong> versión <strong>de</strong>finitiva en <strong>el</strong> CM. Des<strong>de</strong> anozo yehuat/ eoniz hasta aquí


112 ESTUDIOS DE CULTURA N"\HUATL<br />

"Vid. supra, nota 10.<br />

·'El término IIl'zol<strong>la</strong>lizlli parece referirse aquí a <strong>la</strong> evacuaclOn <strong>de</strong> flemas. No<br />

creo que sean apropiados en este caso <strong>el</strong> vómito o <strong>la</strong> sangría. Sahagún sólo dice<br />

que es necesario frotarse <strong>la</strong> garganta con <strong>el</strong> <strong>de</strong>do, ibid. Al final <strong>de</strong> este párrafo se<br />

usa <strong>el</strong> verbo izol<strong>la</strong> c<strong>la</strong>ramente con <strong>el</strong> sentido <strong>de</strong> "exp<strong>el</strong>er".<br />

7°Sahagún parece enten<strong>de</strong>r "jara" como una unidad <strong>de</strong> capacidad, pues dice<br />

que <strong>el</strong> niño ha <strong>de</strong> beber <strong>la</strong> cuarta parte <strong>de</strong> un cuartillo <strong>de</strong> esta agua -una jaray<br />

que <strong>el</strong> adulto beberá un cuartillo -cuatro jaras-, cosa que recogen DibbJe y<br />

An<strong>de</strong>rson, 01'. cil., v. X, p. 150, al traducir "jara" -llácotl- como unidad equivalente<br />

a un cuarto <strong>de</strong> pinta. Creo, sin embargo, que no <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rarse como<br />

unidad <strong>de</strong> capacidad, sino sólo como un brote <strong>de</strong> <strong>la</strong> raíz.<br />

;¡ Una absorción es <strong>la</strong> unidad que vale, según lo afirmado por Sahagún, <strong>la</strong> cantidad<br />

<strong>de</strong> líquido que pue<strong>de</strong> absorber una bo<strong>la</strong> <strong>de</strong> algodón d<strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> medio<br />

huevo, HG, III, 175. He traducido popolli como "absorción" porque <strong>la</strong> radical<br />

{'ol, aquí duplicada inicialmente por intensidad y sustantivada con cI sufijo -li,<br />

significa absorber. Véase, por ejemplo, en <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras po<strong>la</strong>cqui, po<strong>la</strong>clia, po<strong>la</strong>quilillli,<br />

po<strong>la</strong>quilli, popo<strong>la</strong>qui, en <strong>la</strong>s que aparece con <strong>el</strong> sentido <strong>de</strong> empaparse, hume<strong>de</strong>cerse,<br />

absorber, cundir <strong>el</strong> líquido.<br />

"¿Una raíz? No se refiere a unidad <strong>de</strong> medida; sólo da a enten<strong>de</strong>r una cosa<br />

redonda. Tal vez cI iiztaquíltic a que aquí se refiere <strong>el</strong> texto -hay más <strong>de</strong> unotenga<br />

una raíz bulbosa.<br />

"Tortil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> maíz muy tostadas.<br />

74Sahagún dice "pu\cre amarillo que l<strong>la</strong>man aoctle", HG, III, 176.<br />

"El final d<strong>el</strong> título es vago. Dibble y Andcrson, o{'. cit., v. X, p. 151, completan<br />

<strong>el</strong> último término: " ... or [shortness of breath from] running."<br />

l"Es confusa <strong>la</strong> oración y parece fuera <strong>de</strong> lugar. Sahagún dice: " ... y procurar<br />

<strong>de</strong> comer siempre tar<strong>de</strong>", oración también muy alejada d<strong>el</strong> contexto, HG, III, 176.<br />

77Agrega Sahagún que para que no se le abra <strong>el</strong> pecho, ibid.<br />

"Vid, supra. nota 71.<br />

7. Vid. supra, nota 29.<br />

,0Molina dice que es un gusano <strong>la</strong>custre, 01" cit., v. c. Vid. Dibble y An<strong>de</strong>rson,<br />

01'. cit., v. x, p. 151, n. 4.<br />

"Molina traduce cem/1/apilli como "pulgarada", o sea <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> polvo que<br />

pue<strong>de</strong> cogerse entre <strong>la</strong>s yemas <strong>de</strong> los <strong>de</strong>dos índice y pulgar, op. cit., v.c. Siméon,<br />

op. cU., v.c., dice que es medida <strong>de</strong> longitud, "un <strong>de</strong>do", y ésa es su versión literal.<br />

Aquí, sin embargo, se trata c<strong>la</strong>ramente <strong>de</strong> una medida <strong>de</strong> capacidad, que equivale<br />

probablemente a <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> líquido que contiene un vaso a <strong>la</strong> altura d<strong>el</strong> ancho<br />

<strong>de</strong> un <strong>de</strong>do, aunque también pudiera ser a <strong>la</strong> altura dcl <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> un <strong>de</strong>do. Me<br />

inclino por <strong>la</strong> primera.<br />

,z"Hinchazón <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tetas", dice Sahagún, HG, III, 176.<br />

'JLa última parte d<strong>el</strong> titulo parece fuera <strong>de</strong> lugar. Sahagún dice, en vez <strong>de</strong> diviesos<br />

por todas partes d<strong>el</strong> cuerpo, molimiento <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> cuerpo, HG, III, 176.<br />

Sin embargo, <strong>la</strong> versión es c<strong>la</strong>ra: I<strong>la</strong>xll/liztli, sustantivo d<strong>el</strong> que <strong>de</strong>riva <strong>el</strong> verbo<br />

t<strong>la</strong>t<strong>la</strong>xhllizti, significa "divieso, encordio, nacido". Etimológicamente parece <strong>de</strong>rivar<br />

<strong>de</strong> ixhui, "estar repleto", como afirma Siméon, op. cit., V.c. Si se forzara <strong>la</strong><br />

traducción podría enten<strong>de</strong>rse <strong>el</strong> verbo como "se forman chichones"; pero esto es<br />

poco probable.<br />

84 Vid. su{'ra nota 58.<br />

85 Vid. supra, nota 1J.


DE LAS ENFERl-IEDADES DEL CUERPO HU:\íANO 117<br />

Cóatl xoxouhqui. "Serpiente ver<strong>de</strong>."<br />

Coatli. "Serpenteada."<br />

Coaxíhuitl. "Hierba <strong>de</strong> <strong>la</strong> serpiente."<br />

Cocoaton. Etimología oscura. "Viboril<strong>la</strong>s."<br />

Cococpatli. "Medicina amarga", "medicina pungente".<br />

Cococxíhuitl. "Hierba amarga", "hierba pungente".<br />

Cocóztic. "Muy amaril<strong>la</strong>."<br />

Colotzitzicaztli. "Ortiga ganchuda", "ortiga d<strong>el</strong> a<strong>la</strong>crán".<br />

Conyáhual. "Rueda para sostener ol<strong>la</strong>s."<br />

Coyoxóchitl. "Flor d<strong>el</strong> coyote."<br />

Cozáhuic patli. "Medicina amaril<strong>la</strong>."<br />

Cóztic axixpatli. "Medicina amaril<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> orina."<br />

Coztórnatl. "Tomate amarillo."<br />

Cuappachcintli. "Mazorca <strong>de</strong> maíz <strong>de</strong> color morado."<br />

Cuappatli. "Medicina arbórea."<br />

Cuacht<strong>la</strong>calhuaztli. "Cerbatana <strong>de</strong> <strong>la</strong> manta gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> algodón."<br />

Cuauhtepuztli. "Árbol metálico."<br />

Cuauht<strong>la</strong>t<strong>la</strong>tzin. "Venerable tostado arbóreo."<br />

Cuauhtlepatli. "Medicina arbórea <strong>de</strong> fuego."<br />

Cuechtli. Nombre <strong>de</strong> cierto caracol <strong>la</strong>rgo.<br />

Cuet<strong>la</strong>xxóchitl. "flor <strong>de</strong> cuero."<br />

Cuicuit<strong>la</strong>pile. "La coluda."<br />

Chicálotl. Nombre <strong>de</strong> hierba espinosa, <strong>el</strong> chicalote.<br />

Chíchic cuáhuitl. "Árbol amargo", "palo amargo".<br />

Chichicaquílitl. "Hierba comestible amarga."<br />

Chichicpatli. "Medicina amarga."<br />

Chichíhual cuáhuitl. "Árbol nodriza."<br />

Chichipíltic. Etimología muy dudosa. "Semejante al cristal." Nombre<br />

<strong>de</strong> cierta leguminosa.<br />

Chichiquílitl. "Hierba comestible amarga."<br />

Chiématl. "Liquido <strong>de</strong> chía." Es <strong>el</strong> aceite <strong>de</strong> chía.<br />

Chiltecpin. "Chile pulga."<br />

Chipili, chipilli. Etimología dudosa. "Cristalina."<br />

Ecuxo. "Estornudo."<br />

E<strong>el</strong>oquíltic. "Semejante a <strong>la</strong> parte ver<strong>de</strong> d<strong>el</strong> <strong>el</strong>ote."<br />

Ezpatli. "Medicina <strong>de</strong> <strong>la</strong> sangre."<br />

Huacalli metl. "Maguey <strong>de</strong> angaril<strong>la</strong>s."<br />

Huei patli. "Gran medicina."


118 ESTUDIOS DE Cur:nIU.\ X""mIATI.<br />

Hueinacaztli. "Orejas gran<strong>de</strong>s."<br />

Huitzilóxitl. "Óxít/ (aceite <strong>de</strong> pino) d<strong>el</strong> colibrí."<br />

Huixachin. Nombre <strong>de</strong> un árbol espinoso.<br />

lcuexo. "Estornudo", <strong>de</strong>rivado d<strong>el</strong> verbo iCl/xoa.<br />

lichcátic. "Semejante al algodón."<br />

Jichcayo. "Llena <strong>de</strong> algodón."<br />

liztaquíltic. "Semejante a <strong>la</strong> hierba comestible muy b<strong>la</strong>nca."<br />

Ixyayáhual. "Contorno d<strong>el</strong> ojo" o "contorno <strong>de</strong> <strong>la</strong> cara".<br />

Izeahuitli. Etimología oscura. Nombre <strong>de</strong> un gusano.<br />

lzquixóchitl. "Flor d<strong>el</strong> maíz tostado."<br />

Íztae axixpatli. "Medicina b<strong>la</strong>nca <strong>de</strong> <strong>la</strong> orina."<br />

Íztac cuáhuitl. "Palo b<strong>la</strong>nco."<br />

Íztac chíchic cuáhuitl. "Palo b<strong>la</strong>nco amargo."<br />

fztac ítztic. "La fría b<strong>la</strong>nca."<br />

fztac patli. "Medicina b<strong>la</strong>nca."<br />

Íztac pípitzáhuac. "La d<strong>el</strong>gada y b<strong>la</strong>nca."<br />

Íztac zazálic. "La pegajosa b<strong>la</strong>nca."<br />

fztáuhyatl. Etimología oscura. Es <strong>el</strong> estafiate.<br />

fztecáuhtic míxitl. Etimología dudosa. "Míxit! <strong>de</strong>jado por <strong>la</strong>s uñas."<br />

El míxit! es un estupefaciente.<br />

Itzcuinpatli. "Medicina d<strong>el</strong> perro" o "veneno para perro".<br />

ftzyetl, ítzyietl. "Tabaco <strong>de</strong> obsidiana."<br />

Macozauhqui. "Brazo amarillo."<br />

Malinalli. "Liana", "hierba que se enreda".<br />

Mat<strong>la</strong>li, mat<strong>la</strong>lin. Nombre dado al mineral que servía para hacer los<br />

colores ver<strong>de</strong> y azul oscuros.<br />

Mat<strong>la</strong>lítztic. "Mal/alin frío" o "<strong>la</strong> ver<strong>de</strong> oscura, fría".<br />

Mat<strong>la</strong>lxíhuitl. "Hierba aZl11 oscura" o "hierba ver<strong>de</strong> oscura".<br />

Mazácetl. "Carámbano d<strong>el</strong> ciervo."<br />

Mecaxóchitl, mecaxúchitl. "Flor <strong>de</strong> cuerda."<br />

Mecóatl. "Serpiente d<strong>el</strong> maguey."<br />

Michihuauhtli. "Bledos d<strong>el</strong> pescado."<br />

Miltómatl. "Tomate <strong>de</strong> sementera."<br />

Mízguitl. Etimología oscura. Es <strong>el</strong> mezquite.<br />

Nanacace. "La que tiene orejas."<br />

Nanace. Posiblemente ma<strong>la</strong> grafía <strong>de</strong> nanacace.<br />

Nantzil1. "Venerable madre."<br />

Nexabuíyac. "Cosa gustosa <strong>de</strong> ceniza." Cierta vianda.


120 ESTUDIOS DE CULTURA NÁHU.HL<br />

Tonatiuh. "SoL"<br />

Totonchichi. Etimología dudosa. "Perro bril<strong>la</strong>nte."<br />

T<strong>la</strong>apaxíhuitl. Etimología dudosa. "Hierba <strong>de</strong> tlápatl." El tlápatl es<br />

un estupefaciente.<br />

T<strong>la</strong>chinoltétzmitL "Bruñida y chamuscada."<br />

T<strong>la</strong>copópot1. "Medio popote."<br />

T<strong>la</strong>coxóchitl. "Media flor."<br />

T<strong>la</strong>cozazálic. "Media pegajosa" o "vardasca pegajosa".<br />

T<strong>la</strong>cuacuit<strong>la</strong>pilli. "Co<strong>la</strong> <strong>de</strong> t<strong>la</strong>cuache."<br />

T<strong>la</strong>lámatl. "Pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra."<br />

T<strong>la</strong><strong>la</strong>yotli. "Ca<strong>la</strong>baza <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra."<br />

T<strong>la</strong>lcacáhuatl. "Cacao <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra." Es' <strong>el</strong> cacahuate o maní.<br />

T<strong>la</strong>lpatli. "Medicina <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra."<br />

T<strong>la</strong>lquequétzal. "Penacho <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra" o "lo que surge enhiesto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

tierra" .<br />

T<strong>la</strong>lxiquipilli. "Talega <strong>de</strong> tierra." Es un coleóptero.<br />

Tlályietl. "Tabaco <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra."<br />

T<strong>la</strong>macazqui ipapa. "Mechón <strong>de</strong> cab<strong>el</strong>los d<strong>el</strong> sacerdote."<br />

T<strong>la</strong>palezcuáhuitl. "Árbol rojo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sangre."<br />

T<strong>la</strong>pétztic. "El bruñido", "<strong>el</strong> bril<strong>la</strong>nte".<br />

T<strong>la</strong>t<strong>la</strong>nchilli. "Chile <strong>de</strong> dientes." Es posible que sea t/at<strong>la</strong> chilli o t/át/ac<br />

chi/li, "chile tostado".<br />

T<strong>la</strong>t<strong>la</strong>ncuayexíhuitl. "Hierba que tiene rodil<strong>la</strong>s."<br />

T<strong>la</strong>t<strong>la</strong>panáltic. "La muy <strong>de</strong>spedazada."<br />

T<strong>la</strong>t<strong>la</strong>uhcapatli. "Medicina roja."<br />

T<strong>la</strong>t<strong>la</strong>uhqui. "El rojo."<br />

Tletlémait1. "El incensario."<br />

Tlilpotoctli. Etimología dudosa. "La olorosa negra."<br />

Tlíltic t<strong>la</strong>miahualli. "Negro oscurecedor <strong>de</strong> los dientes."<br />

Tlilxóchitl. "Flor negra." Es <strong>la</strong> vainil<strong>la</strong>.<br />

Tzatzapalli. Etimología dudosa. "La enana." Nombre <strong>de</strong> ciertas mazorcas<br />

gruesas <strong>de</strong> maíz.<br />

Tzatzayanalquíltic. "Semejante a hierba comestible muy <strong>de</strong>sgarrada."<br />

Tzayanalquíltic. "Semejante a hierba comestible <strong>de</strong>sgarrada."<br />

Tzi<strong>la</strong>cayotli. Etimología oscura. Nombre <strong>de</strong> cierta ca<strong>la</strong>baza, <strong>el</strong> chitacayote.<br />

Tzipipatli. "Medicina d<strong>el</strong> niño que está enfermo o molesto porque us<br />

madre está preñada."

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!