26.12.2013 Views

notas sobre los helenismos neológicos en la obra de ... - InterClassica

notas sobre los helenismos neológicos en la obra de ... - InterClassica

notas sobre los helenismos neológicos en la obra de ... - InterClassica

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

NOTAS SOBRE LOS HELENISMOS NEOLÓGICOS EN<br />

LA OBRA DE MIGUEL DE UNAMUNO<br />

Por <strong>los</strong> avances ci<strong>en</strong>tíficos <strong>de</strong> <strong>los</strong> sig<strong>los</strong> XIX y xx se difundieron<br />

numerosos términos heredados <strong>de</strong>l griego; algunos arraigaron<br />

pronto (afonía, anemia, eczema, <strong>en</strong>céfalo)' y hoy son conocidos<br />

por todos <strong>los</strong> hab<strong>la</strong>ntes, otros no <strong>sobre</strong>pasaron <strong>los</strong> límites <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje<br />

técnico y ci<strong>en</strong>tífico (batracio, gástru<strong>la</strong>, etc.) o caracterizaron<br />

el estilo literario <strong>de</strong> una época (abulia, <strong>de</strong>rivados con -filo y<br />

-febo) 3.<br />

Unamuno emplea muchos <strong>de</strong> estos <strong>hel<strong>en</strong>ismos</strong>, pero son <strong>los</strong> <strong>de</strong><br />

nueva formación, que ni el griego clásico ni el bizantino conocieron,<br />

<strong>los</strong> más característicos, <strong>de</strong> el<strong>los</strong> se valió el escritor para explorar<br />

<strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> humanos, ampliando <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> formación<br />

<strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras mediante una formu<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>eral que re<strong>la</strong>ciona voces<br />

reales con otras inexist<strong>en</strong>tes4: epigráfico/anepigráfico; ión/anión;<br />

cromático/acromático; i<strong>de</strong>a<strong>la</strong>ni<strong>de</strong>a (Unamuno). Según el escritor<br />

vasco, estos neologismos son tan legítimos para <strong>los</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sores <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> libertad <strong>en</strong> el l<strong>en</strong>guaje como <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong>l diccionario <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Real Aca<strong>de</strong>mia, <strong>en</strong> cambio rechaza cualquier int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sacrificar<br />

<strong>la</strong> fecundidad <strong>de</strong>l idioma por sumisión a <strong>la</strong> tiranía casticista 5.<br />

' Véase el estudio <strong>de</strong> M. Fernán<strong>de</strong>z Galiano, «Elem<strong>en</strong>tos constitutivos <strong>de</strong>l español: hel<strong>en</strong>ismas»,<br />

<strong>en</strong> Enciclopedia Lingüistica Hispánica, Madrid, CSIC 11, 1967.<br />

«Vio que <strong>la</strong> forma l<strong>la</strong>mada por él gástru<strong>la</strong> era tan es<strong>en</strong>cial y tan perman<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución<br />

<strong>de</strong>l óvulo» (Pío Baroja, Las horas solitarias, p. 296).<br />

«así quedan hoy verda<strong>de</strong>ros dramas gástru<strong>la</strong>s)) (Unamuno, Otros <strong>en</strong>sayos, p. 892).<br />

«En el trance <strong>de</strong> r<strong>en</strong>unciar a <strong>los</strong> conciertos batracios <strong>de</strong>l lic<strong>en</strong>ciado Veguil<strong>la</strong>sn (Valle-lnclán,<br />

Tirano Ban<strong>de</strong>ras, p. 505).<br />

«Hab<strong>la</strong>ban <strong>de</strong> <strong>la</strong> abulia, <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>g<strong>en</strong>eración burguesa)) (Pío Baroja, Aurora roja, p. 608).<br />

«Ya ve usted. Yo soy un hombre tímido, casi lo que l<strong>la</strong>man un abúlico (Pío Baroja, La selva<br />

oscura, p. 460).<br />

«Un hombre elocu<strong>en</strong>te, y <strong>en</strong> rigor, un pobre abúlico)) (Unamuno).<br />

Hernanz, M. Lluisa y Brucart, José Mana, La sintaxis, Barcelona, Critica, 1987.<br />

«Voces kay <strong>en</strong> pot<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> otras; recalcitrante se dice, y no se oye recalcitrar y m<strong>en</strong>os re-


32 CONSUELO GARC~A GALLAR~N<br />

En <strong>los</strong> <strong>en</strong>sayos y nove<strong>la</strong>s analizados6, <strong>los</strong> <strong>hel<strong>en</strong>ismos</strong> pued<strong>en</strong><br />

sustituir a términos m<strong>en</strong>os connotadores, permit<strong>en</strong> <strong>los</strong> juegos <strong>de</strong><br />

pa<strong>la</strong>bras, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> matices significativos y <strong>la</strong> nominalización<br />

<strong>de</strong> parce<strong>la</strong>s poco exploradas (analfabetocracia, burocracia, filotopía,<br />

topofobia, ginecolátrico, ginepsicología, gonofagia, <strong>en</strong>tre<br />

otras). Buscar el término preciso es para este escritor una necesidad<br />

y un divertimi<strong>en</strong>to basado <strong>en</strong> actos ing<strong>en</strong>iosos <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>, <strong>en</strong><br />

hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> logófilo7 con <strong>los</strong> que el horno cogitans va ad<strong>en</strong>trándose<br />

<strong>en</strong> lo más recóndito <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad. Se convierte así <strong>en</strong> configurador<br />

y d<strong>en</strong>ominador <strong>de</strong> lo inextricable, comprimi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> una<br />

so<strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra lo que hasta <strong>en</strong>tones había sido <strong>de</strong>signado con procedimi<strong>en</strong>tos<br />

poco económicos o poco evocadores.<br />

Unamuno es un innovador <strong>de</strong>l vocabu<strong>la</strong>rio fi<strong>los</strong>ófico, político<br />

y literario, un escritor comprometido con su <strong>en</strong>torno, capaz <strong>de</strong><br />

aprovechar al máximo <strong>los</strong> resortes <strong>de</strong> nuestra l<strong>en</strong>gua con el fin<br />

primordial <strong>de</strong> facilitarnos <strong>la</strong> percepción correcta <strong>de</strong> algunas porciones<br />

<strong>de</strong> realidad, por eso toda su <strong>obra</strong> está ll<strong>en</strong>a <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanzas<br />

filológicas, es mucho lo que hemos apr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> sus artícu<strong>los</strong>, <strong>en</strong><br />

su forma <strong>de</strong> «remover <strong>en</strong> <strong>la</strong>s más hondas capas <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje)).<br />

Neologismos como i<strong>de</strong>oc<strong>la</strong>sta, i<strong>de</strong>ogonía, ani<strong>de</strong>a, presbitocracia,<br />

etc., cumpl<strong>en</strong> funciones refer<strong>en</strong>ciales y expresivas: pued<strong>en</strong> situar<br />

al <strong>de</strong>miurgo <strong>en</strong> un p<strong>la</strong>no superior respecto <strong>de</strong> sus criaturas, le<br />

permit<strong>en</strong> exponer con prioridad algunas i<strong>de</strong>as y crear personajes<br />

ridícu<strong>los</strong> por sus hechos y por sus dichos<br />

La principal dificultad se nos pres<strong>en</strong>ta cuando hemos <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar<br />

si estos neologismos son <strong>de</strong>rivados o compuestos: W. von<br />

Wartburg9 asegura que no existe, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista históri-<br />

calcitrancia, ni <strong>de</strong> permeable sacamos pernear. Por escribir ruti<strong>la</strong>ncia le l<strong>la</strong>maron al ord<strong>en</strong> a<br />

un amigo.<br />

Si digo avariciosidad no es lo mismo que avaricia, como no será nunca estrepitosidad equival<strong>en</strong>te<br />

a estrépito. La pr<strong>en</strong>sa ha <strong>la</strong>nzado ya a curso, aunque con harta tacañería, utilísimos<br />

vocab<strong>los</strong> como ((tang<strong>en</strong>tear una dificultad)), «solucionar una crisis», ((influ<strong>en</strong>ciar un asunto»,<br />

etcétera. Meter pa<strong>la</strong>bras nuevas, haya o no otras que <strong>la</strong>s reemp<strong>la</strong>c<strong>en</strong>, es meter nuevos matices<br />

<strong>de</strong> i<strong>de</strong>as» (Unamuno 111, p. 1007).<br />

Los ejemp<strong>los</strong> seleccionados pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a <strong>en</strong>sayos y nove<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> tomos 1, 11 y 111 <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Obras completas, Madrid, Escelicer, 1 (1966), 11 (1967), 111 (1968); también hemos c<strong>la</strong>sificado<br />

el léxico característico <strong>de</strong> Nieb<strong>la</strong>, Madrid, Cátedra, 1984, y el <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>obra</strong> Del s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to trágico<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida, Madrid, Austral, 1985.<br />

' «Lo que a muchos se les antoja no ser mas que juegos <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras suel<strong>en</strong> ser más bi<strong>en</strong><br />

juegos <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as. Y el juego <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as es i<strong>de</strong>ar, es p<strong>en</strong>sar. Con pa<strong>la</strong>bras se pi<strong>en</strong>sa. En rigor <strong>la</strong><br />

l<strong>la</strong>mada fi<strong>los</strong>ofía se reduce, <strong>la</strong>s más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces, a filología» (Unamuno IV, p. 493).<br />

Véase también P. Laín Entralgo, ((Unamuno y <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra)), Hom<strong>en</strong>aje cincu<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> Miguel<br />

<strong>de</strong> Unamuno, Sa<strong>la</strong>manca 1986.<br />

Uno <strong>de</strong> el<strong>los</strong> es Apolodoro, personaje <strong>de</strong> Amor y pedagogía.<br />

W. Wartburg, Problemas y métodos <strong>de</strong> <strong>la</strong> lingüística, Madrid 1951, p. 138.


NOTAS SOBRE LOS HELENISMOS NEOL~GICOS 3 3<br />

co, un límite preciso; <strong>la</strong> misma opinión manti<strong>en</strong>e y ac<strong>la</strong>ra Guilbert<br />

lo, para el cual el proceso <strong>de</strong> transformación <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

composición <strong>en</strong> afijos es <strong>la</strong>rgo y afecta a series <strong>de</strong> distintas l<strong>en</strong>guas.<br />

También otros estudios españoles " reconoc<strong>en</strong> que estas unida<strong>de</strong>s<br />

se han separado <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo etimológico y han <strong>de</strong>jado <strong>de</strong> ser<br />

elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> composición, para integrarse <strong>en</strong> un mo<strong>de</strong>lo funcional<br />

muy g<strong>en</strong>eralizado <strong>en</strong> el l<strong>en</strong>guaje ci<strong>en</strong>tífico y técnico.<br />

1. Derivados <strong>de</strong> nueva formación cuyos afijos proced<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

pa<strong>la</strong>bras que no se usan como unida<strong>de</strong>s autónomas:<br />

Analfabetocracia:<br />

'Gobierno <strong>de</strong> <strong>los</strong> analfabetos'.<br />

«Esto es <strong>la</strong> analfabetocracia)) (Mi religión ..., p. 310).<br />

BatracÓ$lo:<br />

'Amante <strong>de</strong> <strong>los</strong> batracios'.<br />

«Los poetas casineros ciamañ<strong>en</strong>ses eran batracófi<strong>los</strong>» (Re<strong>la</strong>tos<br />

novelescos, p. 867).<br />

Batracófobo:<br />

'Enemigo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ranas'.<br />

((Espíritus ci<strong>en</strong>tíficos se <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raron batracófobos)) (Re<strong>la</strong>tos novelescos,<br />

p. 867).<br />

Ectopapiro:<br />

'Parte externa <strong>de</strong>l papiro'.<br />

«Y <strong>la</strong> formada por el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l óvulo cuadrado, el ecto<strong>de</strong>rmo<br />

o ectopapiro)) (Amor y pedagogía, p. 416).<br />

Filotopia:<br />

'Deseo <strong>de</strong> conocer distintos lugares'.<br />

«La manía <strong>de</strong> viajar vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> topofobia y no <strong>de</strong> filotopía))<br />

(Nieb<strong>la</strong>, p. 110).<br />

Filocristo:<br />

'Amigo <strong>de</strong> Cristo'.<br />

«Y pue<strong>de</strong>, a partir <strong>de</strong> esto, afirmarse que qui<strong>en</strong> no cesa <strong>en</strong> esa '<br />

resurrección carnal <strong>de</strong> Cristo, podrá ser filocristo, pero no es-<br />

'' L. Guilbert, La formafion du vocabu<strong>la</strong>ire <strong>de</strong> I'aviation, París 1965.<br />

" E. Martinell, ((De <strong>la</strong> complem<strong>en</strong>tación a <strong>la</strong> composición <strong>en</strong> el sintagma nominal», <strong>en</strong> Revista<br />

Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Lingüística 14, 1984, pp. 223-244; V. Alba <strong>de</strong> Diego, ((Elem<strong>en</strong>tos prefijales y<br />

sufijales: ¿<strong>de</strong>rivación o composición?, Serta Philologica F. Lázaro Carreter, Madrid, Cátedra,<br />

1983, 1, pp. 17-21.


34 CONSUELO GARCÍA GALLAR~N<br />

pecíficam<strong>en</strong>te cristiano)) (Del s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to trúgico <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida, p.<br />

73).<br />

Ginepsicologia:<br />

'Psicología <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer'.<br />

«El único <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> psicología fem<strong>en</strong>ina o <strong>de</strong> ginepsicología<br />

es el matrimonio)) (Nieb<strong>la</strong>, p. 251).<br />

I<strong>de</strong>oc<strong>la</strong>sta:<br />

Adj.: 'Destructor <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as'.<br />

«Pero si alguna me habría <strong>de</strong> ser más lleva<strong>de</strong>ra, es <strong>la</strong> <strong>de</strong> i<strong>de</strong>oc<strong>la</strong>sta,<br />

rompe-i<strong>de</strong>as)) (Otros <strong>en</strong>sayos, p. 954).<br />

I<strong>de</strong>ogonia:<br />

'Ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as'.<br />

«La fi<strong>los</strong>ofia se reduce a <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

i<strong>de</strong>as, a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ogonía)) (Otros <strong>en</strong>sayos, p. 11 17).<br />

Meunópolis:<br />

'Ciudad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s máquinas'.<br />

«Mecanópolis, <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s máquinas)) (Re<strong>la</strong>tos novelescos,<br />

p. 833).<br />

Melisagogia:<br />

'Pedagogía abejil'.<br />

((Mediante una acertada pedagogia abejil, o, si hemos <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r<br />

técnicam<strong>en</strong>te, melisagogia)) (Amor y pedagogia, p. 318).<br />

Metúlogo:<br />

"Discurso pospuesto al cuerpo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>obra</strong> <strong>en</strong> un libro'.<br />

«Sospecho que lo más <strong>de</strong> este prólogo-metálogo, al que también<br />

l<strong>la</strong>maría autocrítico)) (Nieb<strong>la</strong>, p. 90).<br />

Mirwcéfalo:<br />

Adj.: 'De innumerables cabezas'.<br />

«Sobre <strong>la</strong> muchedumbre miriocéfa<strong>la</strong> u anónima» (Soliloquios y<br />

conversaciones, p. 339).<br />

Topofobia:<br />

'Manía <strong>de</strong> viajar'.<br />

«La manía <strong>de</strong> viajar vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> topofobia y no <strong>de</strong> filotopía))<br />

{Nieb<strong>la</strong>, p. 110).<br />

Presbitocracia:<br />

'Interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> ancianos o presbíteros <strong>en</strong> el gobierno'.


NOTAS SOBRE LOS HELENISMOS NEOL~GICOS 3 5<br />

((Vivimos <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a presbitocracia)) (En torno al casticismo, p.<br />

862).<br />

En este grupo hemos incluido otros neologismos por <strong>de</strong>rivación:<br />

Anescatológico:<br />

'Desligado <strong>de</strong> <strong>la</strong> cre<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> otra vida <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte'.<br />

«Hase afirmado <strong>de</strong>l cristianismo primitivo, acaso con precipitación,<br />

que fue anescatológico, que <strong>en</strong> él no aparece <strong>la</strong> fe <strong>en</strong><br />

otra vida <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte)) (Del s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to trágico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vida, p. 70).<br />

Anestético:<br />

'Sin estética'.<br />

«Sabio anestético y anestésico...)) (Re<strong>la</strong>tos novelescos, p. 842).<br />

Ani<strong>de</strong>a:<br />

'No i<strong>de</strong>a'.<br />

«No agradan mucho a don Avito <strong>la</strong>s peculiares i<strong>de</strong>as, o según<br />

él no i<strong>de</strong>as, ani<strong>de</strong>as)) (Amor y pedagogia, p. 367).<br />

Estas pa<strong>la</strong>bras han sido creadas por analogía con otras muy<br />

arraigadas: burocracia, <strong>de</strong>mocracia, aristocracia, plutocracia; Jilologia,<br />

filólogo, fi<strong>los</strong>of<strong>la</strong>; ecto<strong>de</strong>rmo, ectoparásito, ectópago; prólogo;<br />

ateísmo, acromático, anaerobio, anglófobo, galófobo, c<strong>la</strong>ustrofobia.<br />

2. Neologismos creados por analogía con <strong>los</strong> compuestos<br />

griegos. Más que préstamos son interfer<strong>en</strong>cias 12: <strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> composición carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> autonomía <strong>en</strong> nuestra l<strong>en</strong>gua y ninguno<br />

ha resultado ser un afijo productivo 13:<br />

G<strong>los</strong>o<strong>la</strong>lia:<br />

'Uso <strong>de</strong> distintas l<strong>en</strong>guas'.<br />

«A <strong>la</strong> incurable multitud <strong>de</strong> <strong>los</strong> snobs una especie <strong>de</strong> g<strong>los</strong>o<strong>la</strong>lia<br />

impresionista)) (Sobre <strong>la</strong> literatura cata<strong>la</strong>na, p. 1346).<br />

Gono fagia:<br />

'Costumbre <strong>de</strong> comerse <strong>los</strong> padres a <strong>los</strong> hijos'. «Y a esto <strong>de</strong><br />

comerse <strong>los</strong> padres a un hijo, ¿cómo lo l<strong>la</strong>maremos, señor hel<strong>en</strong>ista?<br />

Gonofagia ¿no es así?» (El espejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte, p. 84).<br />

12 E. Ridruejo, Las estructuras gamaticales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista histórico, Madrid, Sintesis,<br />

1989.<br />

" V. Alba <strong>de</strong> Diego, ((Elem<strong>en</strong>tos prefijales y sufijales...», cit., p. 20.


36 CONSUELO GARCÍA GALLAR~N<br />

3. No faltan <strong>en</strong> <strong>los</strong> textos analizados l4 voces híbridas, greco<strong>la</strong>tinas<br />

y grecorromances, que son, como <strong>la</strong>s anteriores, neologismos<br />

cultosI5, indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> sus elem<strong>en</strong>tos<br />

como formadores lingüísticos.<br />

Burgocracia:<br />

'Dominio <strong>de</strong> <strong>la</strong> burguesía <strong>en</strong> el gobierno'.<br />

«En <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia-burgocracia le l<strong>la</strong>maba...)) (Castil<strong>la</strong> y<br />

León, p. 680)<br />

Cocotología:<br />

'Ci<strong>en</strong>cia que estudia a <strong>la</strong>s cocotas o cocottes'.<br />

«La pa<strong>la</strong>bra cocotología se compone <strong>de</strong> dos, <strong>de</strong> <strong>la</strong> francesa cocotte,<br />

'pajarita <strong>de</strong> papel', y <strong>de</strong> <strong>la</strong> griega logia, <strong>de</strong> lógos, tratado»<br />

(Amor y pedagogía, p. 413).<br />

Tauro<strong>la</strong>tría:<br />

'Culto al toro'.<br />

«El culto al toro, <strong>la</strong> tauro<strong>la</strong>trían (España y <strong>los</strong> españoles, p.<br />

739).<br />

La l<strong>en</strong>gua griega le permite ampliar el universo conceptual mediante<br />

<strong>la</strong> acomodación <strong>de</strong> ésta a nuestro sistema lingüístico; frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

inv<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> base helénica para ((fecundar el<br />

idioma)).<br />

Hipnológico:<br />

'Pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te o re<strong>la</strong>tivo a <strong>los</strong> sueños7.<br />

«La concepción hipnológica <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida antigua)) (Contra esto y<br />

aquello, p. 995).<br />

I<strong>de</strong>ación:<br />

'Efecto <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ar', 'p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to'.<br />

((Acabarán por acordar y aunar mucho <strong>de</strong> su i<strong>de</strong>ación)) (Andanzas<br />

y visiones <strong>de</strong> España, p. 433).<br />

Metafsiquear:<br />

'P<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> temas tratados por <strong>la</strong> metafísica'<br />

l4 P. Chantraine, La formation <strong>de</strong>s noms <strong>en</strong> grec anci<strong>en</strong>, París, 1968; J . M. Marcos Pérez,<br />

«La terminología médica españo<strong>la</strong> y el griego. Orig<strong>en</strong> y significado <strong>de</strong> <strong>los</strong> sufijos y su aplicación<br />

a <strong>la</strong> terminología médica españo<strong>la</strong>)), Estudios clhicos 37, 1985, pp. 401-407.<br />

l5 Huarte Mortón, «El i<strong>de</strong>ario lingüístico <strong>de</strong> Unamuno)), CCMU 5, 1954; F. Abad, «Unamuno<br />

y el positivismo <strong>en</strong> lingüística)), Hom<strong>en</strong>aje cincu<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> Miguel <strong>de</strong> Unamuno, Sa<strong>la</strong>manca<br />

1986, pp. 326-338; M. García B<strong>la</strong>nco, Don Miguel <strong>de</strong> Unamuno y <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua españo<strong>la</strong>, Sa<strong>la</strong>manca<br />

1952; C. B<strong>la</strong>nco Aguinaga, Unamuno. teórico <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, México 1954.


NOTAS SOBRE LOS HELENISMOS NEOLÓGICOS 37<br />

«Pero no al modo metafisico, aunque metafisiqueara)) (Libros<br />

y autores españoles, p. 1091).<br />

Metafiiqueo:<br />

'Acción y efecto <strong>de</strong> metafisiquear'.<br />

«iOh dulce simplicidad <strong>de</strong> nuestra alma, libre <strong>de</strong> todo metafisiqueo»<br />

(Otros <strong>en</strong>sayos, p. 1070).<br />

Metronómico:<br />

'Re<strong>la</strong>tivo al metrónomo'.<br />

((Encajaba bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> el sonsonete melopeico y bastante metronómico»<br />

(De esto y aquello, p. 1001).<br />

El Unamuno filólogo admite <strong>los</strong> principios <strong>de</strong>l positivismo y<br />

<strong>de</strong>l i<strong>de</strong>alismo: busca el espíritu colectivo <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua<br />

l6 y sigue <strong>la</strong>s doctrinas g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución, al concebir<br />

el sistema como un organismo vivo, capaz <strong>de</strong> reaccionar cuando<br />

es necesario. El reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> hechos individuales le lleva<br />

a p<strong>en</strong>sar, coincidi<strong>en</strong>do con Schuchardt, que el l<strong>en</strong>guaje, nacido <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> necesidad, ti<strong>en</strong>e su cumbre <strong>en</strong> el arte, <strong>de</strong> manera que «por <strong>la</strong> literatura<br />

llegan <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> a ser consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> su propia l<strong>en</strong>gua»<br />

". Cualquier iniciativa <strong>de</strong> superación lingüística se opondrá<br />

siempre a <strong>la</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia exclusivista <strong>de</strong> <strong>los</strong> que evitan re<strong>la</strong>cionar<br />

nuestra l<strong>en</strong>gua con otras; así lo indica <strong>en</strong> sus escritos incorporando<br />

voces <strong>de</strong> distinta proced<strong>en</strong>cia.<br />

El griego es <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua que más préstamos le proporciona,<br />

cuando no <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> nuestra recursos para satisfacer sus necesida<strong>de</strong>s<br />

expresivas o cuando <strong>los</strong> temas que trata le obligan a<br />

reinterpretar, matizar o <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>los</strong> fundam<strong>en</strong>tos griegos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cultura occid<strong>en</strong>tal; hemos visto que <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra <strong>de</strong>mocracia le sirve<br />

<strong>de</strong> mo<strong>de</strong>lo a Unamuno para distinguir con d<strong>en</strong>ominaciones analógicas<br />

otros regím<strong>en</strong>es absurdos: <strong>la</strong> analfabetocracia, <strong>la</strong> burgocracia,<br />

<strong>la</strong> presbitocracia, <strong>de</strong> este modo el escritor coinci<strong>de</strong> <strong>en</strong> sus p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos<br />

con <strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> lingüistas <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> histórico-comparativa,<br />

al hacer <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición <strong>la</strong> base <strong>de</strong> todo progreso, por el<strong>la</strong> se<br />

M. <strong>de</strong> Unamuno, Obrm completas IV, p. 684.<br />

" M. <strong>de</strong> Unamuno, Obras completas 1, p. 875.


3 8 CONSUELO GARCÍA GALLAR~N<br />

<strong>de</strong>sliza hacia lo histórico, lo i<strong>de</strong>ológico, lo social o lo moral, imponiéndose<br />

una tarea que recomi<strong>en</strong>da con insist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> sus escritos:<br />

llegar a ((ahondar <strong>en</strong> nuestro propio espíritu colectivo, llegar<br />

a sus raíces, intraespañolizarnos, y abrirnos al mundo exterior, al<br />

ambi<strong>en</strong>te europeo)) (1, p. 759). Estos int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> intraespañolización<br />

le conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> un inv<strong>en</strong>tor <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras que jamás repara <strong>en</strong><br />

apreciaciones aca<strong>de</strong>micistas ni olvida que <strong>en</strong> <strong>los</strong> primeros sig<strong>los</strong> <strong>de</strong><br />

nuestra l<strong>en</strong>guaI8 <strong>la</strong>s formaciones <strong>de</strong>rivativas se admitían con <strong>la</strong><br />

misma facilidad que <strong>la</strong>s admite él; <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> bi<strong>en</strong> que <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua es<br />

dinámica, que el tiempo disipa muchos prejuicios <strong>de</strong> <strong>los</strong> que <strong>la</strong><br />

usan 19: ((Porque es lo que yo suelo contestar a <strong>los</strong> que me dic<strong>en</strong><br />

que alguna voz que empleo no está atesorada <strong>en</strong> el Diccionario<br />

oficial, y es: "iya <strong>la</strong> pondrán!". Y <strong>la</strong>s pondrán cuando <strong>los</strong> escritores<br />

llevemos a <strong>la</strong> literatura, a <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua escrita, <strong>la</strong>s voces españo<strong>la</strong>s<br />

-españo<strong>la</strong>s, jeh?,- que andan, y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sig<strong>los</strong>, <strong>en</strong> boca <strong>de</strong>l pueblo»<br />

( Vida <strong>de</strong> Don Quijote y Sancho).<br />

CONSUELO GARCÍA GALLAR~N<br />

Universidad Complut<strong>en</strong>se<br />

l8 Basta recordar como aprovechan Berceo y Alfonso X <strong>la</strong>s disponibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no,<br />

creando <strong>de</strong>rivados <strong>sobre</strong> una base Iéxica ya exist<strong>en</strong>te (R. Lapesa, Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua españo<strong>la</strong>,<br />

Madrid, Gredos, 1980).<br />

'' M. <strong>de</strong> Unamuno, Obras completas IV, pp. 675 y 681.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!