02.03.2014 Views

Conservación, Uso y Gestión de los Sistemas Forestales

Conservación, Uso y Gestión de los Sistemas Forestales

Conservación, Uso y Gestión de los Sistemas Forestales

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

U R D A I B A I K O B I O S F E R A E R R E S E R B A •<br />

58<br />

R E S E R V A D E L A B I O S F E R A D E U R D A I B A I •<br />

BASO SISTEMEN<br />

KONTSERBAZIOA,<br />

ERABILERA ETA<br />

K U D E A K E T A<br />

CONSERVACIÓN,<br />

USO Y GESTIÓN<br />

DE LOS SISTEMAS<br />

FORESTALES<br />

INGURUMEN ETA LURRALDE<br />

ANTOLAMENDU SAILA<br />

HEZKUNTZA UNIBERTSITATE<br />

DEPARTAMENTO DE MEDIO AMBIENTE<br />

Y ORDENACIÓN DEL TERRITORIO<br />

DEPARTAMENTO DE EDUCACION


BASO SISTEMEN<br />

KONTSERBAZIOA,<br />

ERABILERA ETA<br />

K U D E A K E T A<br />

CONSERVACIÓN,<br />

USO Y GESTIÓN<br />

DE LOS SISTEMAS<br />

F O R E S T A L E S<br />

Garapen jasangarriari<br />

buruzko Urdaibaiko<br />

VI. jardunaldiak<br />

VI. Jornadas <strong>de</strong> Urdaibai<br />

sobre <strong>de</strong>sarrollo<br />

sostenible<br />

2000ko azaroaren 23tik-25era<br />

23-25 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2000<br />

INGURUMEN ETA LURRALDE<br />

ANTOLAMENDU SAILA<br />

DEPARTAMENTO MEDIO AMBIENTE Y<br />

ORDENACIÓN DEL TERRITORIO<br />

DEPARTAMENTO DE EDUCACION


Argitaratzaileak / Editores:<br />

Eusko Jaurlaritzako Lurral<strong>de</strong> Antolamendu, Etxebizitza eta Ingurugiro Saila<br />

Departamento <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio, Vivienda y Medio Ambiente <strong>de</strong>l Gobierno Vasco.<br />

UNESCO Etxea-Centro UNESCO Euskal Herria<br />

Edizio honetarako © para esta edición:<br />

Eusko Jaurlaritza. Lurral<strong>de</strong> Antolamendu, Etxebizitza eta Ingurugiro Saila<br />

Gobierno Vasco. Departamento <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio, Vivienda y Medio Ambiente.<br />

UNESCO ETXEA - Centro UNESCO Euskal Herria<br />

Egileen © <strong>de</strong> <strong>los</strong> autores<br />

Koordinazioa / Coordinación:<br />

Mónica Díez Salinas<br />

María Carmen <strong>de</strong> la Huerga<br />

Cristina Giménez Elorriaga<br />

UNESCO ETXEA - Centro UNESCO Euskal Herria<br />

Itzulpena / Traducción:<br />

Joseba Ossa<br />

Diana Draper<br />

Ricardo López<br />

Batzor<strong>de</strong> Zientifiko-Teknikoa / Comité Científico-Técnico:<br />

Xabier Arana, Urdaibaiko Biosfera Erreserba / Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai<br />

Mónica Díez, UNESCO Etxea<br />

José Miguel E<strong>de</strong>so, EHU-UPV<br />

Cristina Giménez, UNESCO Etxea<br />

M. Carmen <strong>de</strong> la Huerga, UNESCO Etxea<br />

Javier Loidi, EHU-UPV<br />

Juan Ramón Murua, EHU-UPV<br />

Miren Onaindia, EHU-UPV<br />

Marta Rozas, Urdaibaiko Biosfera Erreserba / Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai<br />

Esker onak / Agra<strong>de</strong>cimientos:<br />

Bizkaiko Basogintza Elkartea / Asociación <strong>de</strong> Forestalistas <strong>de</strong> Bizkaia<br />

EHNE sindikatua / Sindicato Agrario EHNE-UGAV<br />

Euskadiko Zur Mahaia / Mesa Intersectorial <strong>de</strong> la Ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> Euskadi<br />

Azala / Portada:<br />

Berekintza<br />

Ale-kopurua / Tirada: 900<br />

1.edizioa / 1.ª edición: 2001ko maiatza / mayo 2001<br />

Inprimaketa / imprime:<br />

Berekintza, S.L.<br />

I.S.B.N.: 84-89888-28-0<br />

L.G. / D.L.: BI-1.157-01<br />

OHARRA: Material hauek argitaratzeak ez dakar, berez, Eusko Jaurkaritzako Lurral<strong>de</strong> Antolamendu, Etxebizitza<br />

eta Ingurugiro Saila, UNESCO edo edizio honetan kolaboratzen duten beste erakun<strong>de</strong>ak bertan idatzitakoarekin<br />

bat datozenik.<br />

NOTA: La publicación <strong>de</strong> estos materiales no implica necesariamente la i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong>l Departamento <strong>de</strong><br />

Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio, Vivienda y Medio Ambiente <strong>de</strong>l Gobierno Vasco, <strong>de</strong> la UNESCO ni <strong>de</strong> las diversas<br />

entida<strong>de</strong>s colaboradoras en esta edición.


Hitzaurrea<br />

Prólogo


Urdaibaiko Biosferaren Erreserbak dituen hainbat ezaugarrik argi eta garbi erakusten digute nahitaezkoa<br />

<strong>de</strong>la giza jarduerak eta naturako baliabi<strong>de</strong>en babesa uztartzea. Basoko Sistemen Babesa,<br />

Erabilpena eta Ku<strong>de</strong>aketari buruzko liburu honen argitalpena Urdaibain egiten ari garen jardueraren<br />

erreferente garrantzitsua dugu. Liburuak besteak beste, ondorengo edukiak jasotzen ditu: komunitate<br />

zientifikoaren ezagutzak, Europako beste hainbat eskual<strong>de</strong>tako esperientzietatik jasotako ekarpenak,<br />

bertako eragileen iritziak, eta oro har administrazioak egiten duen lana zein nik neuk zuzentzen dudan<br />

Urdaibaiko Biosferaren Erreserbako Patronatuak egiten duena. Bestal<strong>de</strong>, Urdaibaiko Biosferaren Erreserbaren<br />

helburu nagusienetakoa bertako landaretza masa, gainazaleko zein lurrazpiko urak eta lurra<br />

babestea eta berreskuratzea da. Beraz, ura, lurra, aniztasuna, paisaia eta basoko baliabi<strong>de</strong>ak dira argitalpen<br />

honetan aurkituko dituzun oinarrizko kontzeptuetako batzuk.<br />

Ezbairik gabe, interes orokorrari zein partikularrari dagokienez, basoko sistemek funtzio garrantzitsuak<br />

betetzen dituzte. Eta hori nabarmenagoa da Urdaibai bezalako toki batean, izan ere basoak<br />

azalera handia estaltzen du eta, gainera, bertako basoen eta kanpoko espezien landaketen arteko koexistentzia<br />

orekatua lortu behar dugu. Horretarako, lurraren antolamendua, ingurugiroa eta interesak<br />

adostea naturaltasun osoz erabili beharreko hitzak ditugu. Liburu honetako orrial<strong>de</strong>etan ikusi ahal izango<br />

duzuen bezala, Urdaibain egiten <strong>de</strong>n basoko jarduera produktiboak garrantzia handia du egur baliabi<strong>de</strong>ak<br />

eta lehengaiak lortzerako orduan (egurraren sektorerako eta horri lotutako industriarako ezinbestekoa<br />

bilakatuz). Dena <strong>de</strong>la, oraindik badira hobetu beharrekoak basoko sistemen planifikazioan eta<br />

ku<strong>de</strong>aketan, Urdaibaiko natur zein kultur ondarea eta oinarrizko natur baliabi<strong>de</strong>ak babestu eta hobetu<br />

ahal izateko, eta horretaz gain, epe ertain zein luzera begira, horien jasangarritasuna bermatu ahal izateko,<br />

oraingo zein datozen belaunaldien onerako.<br />

Bene-benetan espero dut argitalpen honek basoko sistemak hobeto ezagutzen laguntzea eta,<br />

halaber, mundu zabalean onartzen <strong>de</strong>n garapen jasangarria ardatz izanik, basoekin gozatzeko eta lan<br />

egiteko eragile izatea.<br />

Francisco José Ormazábal<br />

Eusko Jaurlaritzako Lurral<strong>de</strong> Antolamendu, Etxebizitza eta Ingurugiro Sailburua<br />

La Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai presenta numerosas facetas en las que la compatibilización<br />

<strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s humanas y la conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos ambientales, es una tarea esencial.<br />

La publicación <strong>de</strong> este libro sobre Conservación, <strong>Uso</strong> y Gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>Sistemas</strong> <strong>Forestales</strong> es un referente<br />

muy importante para la labor que realizamos en el territorio <strong>de</strong> Urdaibai, toda vez que en la misma<br />

se recogen <strong>los</strong> conocimientos <strong>de</strong> la comunidad científica, la aportación realizada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> experiencias<br />

<strong>de</strong> otras regiones europeas, la opinión <strong>de</strong> <strong>los</strong> agentes locales y la labor que realiza, asimismo, la<br />

Administración, en general, y el Patronato <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai, que presido, en<br />

particular. Por otra parte, la protección y recuperación <strong>de</strong> las masas <strong>de</strong> vegetación autóctona, <strong>de</strong> las<br />

aguas superficiales y subterráneas, y el recurso suelo, es uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> objetivos principales <strong>de</strong> la Reserva<br />

<strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai. Así, el agua, el suelo, la diversidad, el paisaje y <strong>los</strong> recursos forestales<br />

son algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong> conceptos fundamentales que encontrará a lo largo <strong>de</strong> esta publicación.<br />

No cabe duda <strong>de</strong> que <strong>los</strong> sistemas forestales <strong>de</strong>sempeñan funciones tanto <strong>de</strong> interés general<br />

como particular. Máxime en un territorio como el <strong>de</strong> Urdaibai, que presenta una superficie forestal tan<br />

elevada y don<strong>de</strong> la confluencia <strong>de</strong> amplios bosques autóctonos y extensas plantaciones forestales <strong>de</strong><br />

especies foráneas <strong>de</strong>ben buscar una coexistencia armoniosa. Para ello, la or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l territorio, el<br />

medio ambiente y la conciliación <strong>de</strong> intereses son términos que <strong>de</strong>bemos manejar con total naturalidad.<br />

Como observarán en las páginas <strong>de</strong> este libro, la actividad forestal productiva <strong>de</strong> Urdaibai es un<br />

hecho <strong>de</strong> gran relevancia en la generación <strong>de</strong>l recurso ma<strong>de</strong>ra y materias primas (fundamentales para<br />

el sector <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra y la industria asociada). No obstante, todavía hay aspectos que <strong>de</strong>ben ser mejorados<br />

en la planificación y gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas forestales al objeto <strong>de</strong> que el patrimonio natural y<br />

cultural <strong>de</strong> Urdaibai, así como <strong>los</strong> recursos ambientales básicos, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ser protegidos y mejorados,<br />

tengan garantizado un horizonte <strong>de</strong> sostenibilidad a medio y largo plazo al servicio <strong>de</strong> las generaciones<br />

presentes y futuras.<br />

Espero sinceramente que esta publicación nos permita conocer mejor <strong>los</strong> sistemas forestales y<br />

nos motive a disfrutar y trabajar con <strong>los</strong> mismos en la línea <strong>de</strong> pensamiento mundialmente reconocido<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo sostenible.<br />

Francisco José Ormazábal<br />

Consejero <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio, Vivienda y Medio Ambiente<br />

7


Aurkibi<strong>de</strong>a<br />

Índice


JARDUNALDIEN HASIERA / APERTURA DE LAS JORNADAS ........................................... 17<br />

JUAN KARLOS GOIENETXEA<br />

Bermeoko Alkatea.<br />

Alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> Bermeo.<br />

PAUL ORTEGA<br />

UNESCO Etxeako zuzendaria.<br />

Director <strong>de</strong> UNESCO Etxea – Centro UNESCO Euskal Herria.<br />

FRANCISCO JOSÉ ORMAZÁBAL<br />

Eusko Jaurlaritzako Lurral<strong>de</strong> Antolamendu, Etxebizitza eta Ingurugiro Sailburua.<br />

Consejero <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio, Vivienda y Medio Ambiente <strong>de</strong>l Gobierno Vasco.<br />

HASIERAKO HITZALDIA / PONENCIA INAUGURAL ............................................................. 27<br />

UNESCO Biosphere Reserves: a mo<strong>de</strong>l for the role of integrating cultural diversity<br />

in biodiversity conservation ............................................................................................... 29<br />

PETER BRIDGEWATER<br />

Zientzia Ekologikoetarako UNESCOren Sailaren Zuzendaria.<br />

Director <strong>de</strong> la División <strong>de</strong> Ciencias Ecológicas <strong>de</strong> la UNESCO.<br />

(Miguel Clusener – Godt-ek aurkeztua / Presentada por Miguel Clusener – Godt)<br />

Laburpena<br />

Resumen<br />

KOMUNIKAZIOAK / COMUNICACIONES ............................................................................... 35<br />

1. SAIOA. BASOAK ETA GARAPEN JASANGARRIA INGURUGIRO ALDAKETA<br />

GLOBALEN AURREAN.<br />

1ª SESIÓN. BOSQUES Y DESARROLLO SOSTENIBLE ANTE LOS CAMBIOS<br />

AMBIENTALES GLOBALES.<br />

Mo<strong>de</strong>ratzailea/Mo<strong>de</strong>radora: MÓNICA DÍEZ<br />

UNESCO Etxea-Centro UNESCO Euskal Herria.<br />

Bosques y cambio global: realida<strong>de</strong>s y utopías <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva<br />

socioecológica .................................................................................................................... 37<br />

JAUME TERRADAS<br />

Ikerketa Ekologikorako eta Baso Aplikazioetarako Zentroa (CREAF). Bartzelonako<br />

Unibertsitate Autonomoa.<br />

Centro <strong>de</strong> Investigación Ecológica y Aplicaciones <strong>Forestales</strong>-CREAF. Universidad<br />

Autónoma <strong>de</strong> Barcelona.<br />

Laburpena<br />

Abstract<br />

La gestion d´une gran<strong>de</strong> fôret priveé selon les principes <strong>de</strong> Pro Silva, dans<br />

le cadre <strong>de</strong> la Réserve <strong>de</strong> la Biosphére <strong>de</strong>s Vosges du Nord ....................................... 43<br />

EVRARD DE TURCKHEIM<br />

Baso ingeniaria. Frantziako PRO SILVA erakun<strong>de</strong>ko ki<strong>de</strong>a.<br />

Ingeniero forestal. Miembro <strong>de</strong> PRO SILVA Francia.<br />

Laburpena<br />

Resumen<br />

Abstract<br />

2. SAIOA. BASO KUDEAKETAREN ALDERDI EKOLOGIKO ETA SOZIALAK.<br />

2ª SESIÓN. ASPECTOS ECOLÓGICOS Y SOCIALES DE LA GESTIÓN FORESTAL.<br />

Mo<strong>de</strong>ratzailea/Mo<strong>de</strong>rador: JAVIER LOIDI.<br />

Euskal Herriko Unibertsitateko Botanika Departamentua.<br />

Departamento <strong>de</strong> Botánica <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong>l País Vasco.<br />

10


“Estado <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> la avifauna forestal en Bizkaia. Medidas correctoras” 51<br />

JON HIDALGO / XABIER BUENETXEA<br />

Lanius Ornitologi Elkartea.<br />

Sociedad Ornitológica Lanius.<br />

Laburpena<br />

Abstract<br />

Efecto <strong>de</strong> la sustitución <strong>de</strong> especies arbóreas autóctonas por coníferas sobre<br />

la vegetación y banco <strong>de</strong> semillas ................................................................................... 57<br />

IBONE AMEZAGA<br />

Euskal Herriko Unibertsitateko Zientzien Fakultatea.<br />

Facultad <strong>de</strong> Ciencias <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong>l País Vasco.<br />

Laburpena<br />

Abstract<br />

Ibaiertzeko landarediaren funtzioak. Egurraren garrantzia ........................................... 65<br />

JOSERRA DIEZ<br />

Euskal Herriko Unibertsitateko Ekologia Laborategia.<br />

Laboratorio <strong>de</strong> Ecología. Universidad <strong>de</strong>l País Vasco.<br />

Resumen<br />

Abstract<br />

Impacto <strong>de</strong> <strong>los</strong> incendios en <strong>los</strong> ecosistemas forestales cantábricos: Dinámica<br />

postincendio en Urdaibai ................................................................................................... 71<br />

JUAN MANUEL LAPUENTE<br />

Euskal Herriko Unibertsitateko Botanika Laborategia.<br />

Laboratorio <strong>de</strong> Botánica. Universidad <strong>de</strong>l País Vasco.<br />

Laburpena<br />

Abstract<br />

Urdaibaiko basoak ingurugiro hezkuntzatik .................................................................... 81<br />

CARMEN GOMEZ LLANERA / TERESA ZABALLA TEJADA<br />

Sukarrietako Eskola - Saiakuntzarako Zentroa.<br />

Centro <strong>de</strong> Experimentación Escolar <strong>de</strong> Pe<strong>de</strong>rnales.<br />

Resumen<br />

Abstract<br />

3. SAIOA. BASO SISTEMEN KUDEAKETA. ESKUALDEKO POLITIKA<br />

ETA ESPERIENTZIAK.<br />

3ª SESIÓN. GESTIÓN DE LOS SISTEMAS FORESTALES. POLÍTICAS<br />

Y EXPERIENCIAS REGIONALES.<br />

Mo<strong>de</strong>ratzailea/Mo<strong>de</strong>radora: MARTA ROZAS.<br />

Urdaibaiko Biosfera Erreserbaren Patronatuko Teknikaria.<br />

Técnico <strong>de</strong>l Patronato <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai.<br />

Elementos <strong>de</strong> planificación forestal en el País Vasco ................................................... 87<br />

DANIEL SAENZ<br />

IKT, S.A.<br />

Laburpena<br />

Abstract<br />

Integración <strong>de</strong> <strong>los</strong> factores socioeconómicos en la planificación <strong>de</strong> espacios<br />

naturales protegidos .......................................................................................................... 93<br />

ISABEL OTERO<br />

Madrilgo Unibertsitate Politeknikoa.<br />

Universidad Politécnica <strong>de</strong> Madrid.<br />

Laburpena<br />

Abstract<br />

11


Restauración Ecológica <strong>de</strong> las fincas Los Sotos y Monterue<strong>los</strong>, en el Parque<br />

Nacional <strong>de</strong> Doñana ........................................................................................................... 99<br />

FRANCISCO JAVIER LÓPEZ-PASARÍN BASABE<br />

Doñanako Parke Nazionala.<br />

Parque Nacional <strong>de</strong> Doñana.<br />

Laburpena<br />

Abstract<br />

Reflexiones y apuntes sobre otra gestión forestal ......................................................... 107<br />

PAKO ZUFIAUR GONZÁLEZ DE LANGARIKA<br />

Nafarroako Basozaina.<br />

Guardabosques. Navarra.<br />

Laburpena<br />

Abstract<br />

4. SAIOA. BASOEN USTIAPENA, TRANSFORMAZIOA ETA MERKATURATZEA.<br />

4ª SESIÓN. EXPLOTACIÓN, TRANSFORMACIÓN Y COMERCIALIZACIÓN FORESTAL.<br />

Mo<strong>de</strong>ratzailea/Mo<strong>de</strong>rador: JOSÉ MIGUEL EDESO.<br />

Euskal Herriko Unibertsitateko Industri Ingeniaritza Teknikoko eta Topografiako<br />

Unibertsitate Eskola.<br />

Escuela Universitaria <strong>de</strong> Ingeniería Técnica Industrial y Topografía <strong>de</strong> la Universidad<br />

<strong>de</strong>l País Vasco.<br />

Gestión forestal <strong>de</strong> las fincas públicas <strong>de</strong>l Parque Natural <strong>de</strong>l Montseny .................. 111<br />

JOSEP ARGEMÍ<br />

Montseny-ko Parke Naturala. Bartzelonako Diputazioa.<br />

Parque Natural <strong>de</strong>l Montseny. Diputación <strong>de</strong> Barcelona.<br />

Laburpena<br />

Abstract<br />

La explotación óptima <strong>de</strong> bosques como herramienta <strong>de</strong> apoyo a la gestión<br />

multifuncional ...................................................................................................................... 121<br />

JOSÉ ALBIAC<br />

Nekazal Ekonomia Unitatea. Aragoiko Gobernua.<br />

Unidad <strong>de</strong> Economía Agraria. Gobierno <strong>de</strong> Aragón.<br />

Laburpena<br />

Abstract<br />

La Certificacion forestal: una herramienta para la conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques ..... 127<br />

RAQUEL GÓMEZ<br />

ADENA-WWF. Baso Arloaren Arduraduna.<br />

ADENA-WWF. Responsable <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Bosques.<br />

Laburpena<br />

Abstract<br />

Integración monte-industria: Gestión forestal sostenible ............................................. 133<br />

ESTEBAN GOITIA<br />

Euskadiko Zur Mahaia.<br />

Mesa Intersectorial <strong>de</strong> la Ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> Euskadi.<br />

Laburpena<br />

Abstract<br />

5. SAIOA. URDAIBAIKO BIOSFERA ERRESERBA.<br />

5ª SESIÓN. LA RESERVA DE LA BIOSFERA DE URDAIBAI.<br />

Mo<strong>de</strong>ratzailea/Mo<strong>de</strong>rador: JUAN RAMÓN MURUA<br />

Euskal Herriko Unibertsitateko Ekonomia Aplikatuko Departamentua.<br />

Departamento <strong>de</strong> Economía Aplicada, Universidad <strong>de</strong>l País Vasco.<br />

12


Diagnóstico y propuesta <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong>l patrimonio histórico - arqueológico<br />

en <strong>los</strong> sistemas forestales <strong>de</strong>l territorio <strong>de</strong> Urdaibai ..................................................... 137<br />

JUAN CARLOS LÓPEZ QUINTANA.<br />

AGIRI Arkeologia Kultur Elkartea.<br />

Asociación Cultural Arqueológica AGIRI<br />

Laburpena<br />

Abstract<br />

Conservación preventiva mediante intervención medio ambiental en monumentos<br />

megalíticos <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas forestales <strong>de</strong> Urdaibai ....................................................... 143<br />

FERNANDO BAZETA<br />

Arte E<strong>de</strong>rren Fakultatea. Euskal Herriko Unibertsitatea.<br />

Facultad <strong>de</strong> Bellas Artes. Universidad <strong>de</strong>l País Vasco.<br />

Laburpena<br />

Abstract<br />

El <strong>de</strong>sarrollo forestal <strong>de</strong> la zona <strong>de</strong> Urdaibai no es sostenible en su dinámica<br />

actual .................................................................................................................................... 147<br />

OLATE ARRARTE<br />

ENHE Nekazari Sindikatua<br />

Sindicato Agrario ENHE.<br />

Laburpena<br />

Abstract<br />

I<strong>de</strong>as para una política forestal más natural y menos agresiva: el caso <strong>de</strong> la<br />

Cuenca <strong>de</strong> Mape (Urdaibai) ............................................................................................... 155<br />

ENRIKE ARZUBIAGA<br />

Añebustin-Añetu Auzo Elkartea.<br />

Asociación <strong>de</strong> Vecinos Añebustin-Añetu.<br />

Laburpena<br />

Abstract<br />

El Plan <strong>de</strong> Acción Territorial <strong>de</strong> <strong>los</strong> Encinares Cantábricos <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la<br />

Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai ........................................................................................................... 161<br />

XABIER ARANA.<br />

Urdaibaiko Biosfera Erreserbako Patronatua.<br />

Patronato <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai.<br />

Laburpena<br />

Abstract<br />

Avance <strong>de</strong>l Plan <strong>de</strong> Acción Territorial <strong>de</strong> las Áreas <strong>Forestales</strong> (F1 y F2) <strong>de</strong> Urdaibai<br />

y gestión forestal sostenible ............................................................................................. 171<br />

ALEJANDRO CANTERO<br />

IKT, S.A.<br />

Laburpena<br />

Abstract<br />

La afección <strong>de</strong> la <strong>de</strong>claración <strong>de</strong> <strong>los</strong> espacios naturales protegidos a la actividad<br />

forestal. El caso <strong>de</strong> Urdaibai ............................................................................................. 177<br />

JOSU AZPITARTE<br />

Bizkaiko Basogintza Elkartea.<br />

Asociación <strong>de</strong> Forestalistas <strong>de</strong> Bizkaia.<br />

Laburpena<br />

Abstract<br />

JARDUNALDIEN AMAIERA / CLAUSURA DE LAS JORNADAS .......................................... 183<br />

PAUL ORTEGA<br />

UNESCO Etxeako zuzendaria.<br />

Director <strong>de</strong> UNESCO Etxea – Centro UNESCO Euskal Herria.<br />

13


ERANSKINA / ANEXO<br />

KOMUNIKAZIO OSAGARRIAK /<br />

COMUNICACIONES COMPLEMENTARIAS .................................................... 187<br />

Problemas ambientales asociados a las prácticas forestales que se realizan en la<br />

Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai .................................................................................. 189<br />

GERMÁN ALONSO; CALABRIA, F.J.; DE PABLO, C.L., y MARTÍN DE AGAR, M.P.<br />

Madrilgo Unibertsitate Konplutenseko Ekologia Saila.<br />

Departamento <strong>de</strong> Ecología. Universidad Complutense <strong>de</strong> Madrid.<br />

Laburpena<br />

Abstract<br />

Gestión forestal responsable ............................................................................................ 195<br />

KEPA ATUTXA<br />

Ma<strong>de</strong>ras Atutxa.<br />

Laburpena<br />

Abstract<br />

Historia <strong>de</strong> <strong>los</strong> caminos rurales y su problemática <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong>l avance <strong>de</strong> las<br />

tecnologías .......................................................................................................................... 197<br />

ELENA ARANDA LAMBEA<br />

Baso ingeniaria.<br />

Ingeniero <strong>de</strong> montes.<br />

Laburpena<br />

Abstract<br />

Evaluación <strong>de</strong>l interés natural y cultural <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas forestales ........................... 201<br />

JOSÉ ANTONIO CADIÑANOS, GUILLERMO MEAZA.<br />

Euskal Herriko Unibertsitateko Geografia Departamentua.<br />

Departamento <strong>de</strong> Geografía <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong>l País Vasco.<br />

Laburpena<br />

Abstract<br />

Pasado, presente y futuro <strong>de</strong>l monte vasco: su evolución y problemática<br />

en la Reserva <strong>de</strong>l Urdaibai ................................................................................................ 205<br />

ZUGAITZ EGUIARTE.<br />

ASMOA AIA S.L.<br />

Laburpena<br />

Abstract<br />

La conciliación <strong>de</strong> producción y conservación: La gestión forestal próxima<br />

a la naturaleza ..................................................................................................................... 211<br />

ANTONIO GARCÍA ABRIL.<br />

Espainiako Pro Silva Erakun<strong>de</strong>aren Presi<strong>de</strong>ntea.<br />

Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Pro Silva España.<br />

Laburpena<br />

Abstract<br />

Caracterización <strong>de</strong> las masas <strong>de</strong> pino radiata <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera<br />

<strong>de</strong> Urdaibai .......................................................................................................................... 219<br />

ANAIXA IBARLUZEA.<br />

Baso ingeniaria.<br />

Ingeniera <strong>de</strong> Montes.<br />

Laburpena<br />

Abstract<br />

El Plan técnico <strong>de</strong> Gestión y Mejora forestal <strong>de</strong>l Parque Comarcal <strong>de</strong>l Castillo<br />

<strong>de</strong> Montesquiu .................................................................................................................... 225<br />

JORGE JURGENS<br />

Bartzelonako Diputazioa<br />

Diputación <strong>de</strong> Barcelona<br />

Laburpena<br />

Abstract<br />

14


Manejo forestal y conservación <strong>de</strong> la diversidad biológica en plantaciones <strong>de</strong><br />

Pinus radiata (D.) Don y bosques nativos en la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai ... 231<br />

ALEJANDRO RESCIA<br />

Madrilgo Unibertsitate Konplutensea.<br />

Universidad Compluntense <strong>de</strong> Madrid.<br />

Laburpena<br />

Abstract<br />

La or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> la actividad forestal en la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai ..... 237<br />

MARTA ROZAS, XABIER ARANA.<br />

Urdaibaiko Biosfera Erreserbako Patronatua.<br />

Patronato <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai.<br />

Laburpena<br />

Abstract<br />

Plant Biodiversity in managed and unmanaged forest ecosystems of chestnut<br />

and Aleppo pine in southern France ................................................................................ 243<br />

FRANCOIS ROMANE<br />

Centre National <strong>de</strong> la Recherche Scientifique - Centre d’Ecologie Fonctionnelle et<br />

Evolutive. Montpellier.<br />

Laburpena<br />

Resumen<br />

Intervención pública en el éxito <strong>de</strong> las repoblaciones forestales en Navarra ............ 249<br />

JESÚS BARREIRO, KATRIN SIMON<br />

Nafarroako Unibertsitate Publikoa.<br />

Universidad Pública <strong>de</strong> Navarra.<br />

Laburpena<br />

Abstract<br />

La fauna <strong>de</strong>l suelo: entre la repoblación forestal y la tala ............................................ 257<br />

PILAR BARRAQUETA EGEA<br />

EKOS, Ingurugiro Aholkularitza eta Ikerketa<br />

EKOS, Asesoría e Investigación Medioambiental<br />

Laburpena<br />

Abstract<br />

15


Jardunaldien hasiera<br />

Apertura <strong>de</strong> las Jornadas


Guztiok dakigu basoak aberastasun iturri zuzena eta ez zuzena ere, badirala. Basoetatik egurra<br />

eta beste gai batzuk ateraten doguz, eta, honen bi<strong>de</strong>z, egurgintzako industria mantentzen da, aberastasuna<br />

eta enplegua sorturik. Hala ere, hain begibistan ez dagozan beste onura batzuk ere emoten<br />

<strong>de</strong>uskuez, gure bizitzan guztiz garrantzitsuak eta eraginkorrak izan arren, konturatzen ez garalako,<br />

edota, epe laburreko irabaziekaz txunditzen garalako, jaramonik ere egiten ez <strong>de</strong>utsaguzan<br />

onurak.<br />

Gure basoek beteten dabezan eginkizun garrantzizkoenen artean, ondorengoak aipa daikeguz:<br />

– Erosioa ekiditen dabela, eta, beraz, gure lurren aberastasuna gor<strong>de</strong>ten; bai nekazaritzan, eta,<br />

baita basogintzan ere, lur horreek emonkorrak izaten jarraitu daien lagunduz.<br />

– Ziklo hidrologikoa erregulatzen dabe, eta honegaz, lehorte arazoak eta urjolak eta izadiaren<br />

beste ezbehar batzuren arriskua txikitzen. Aldi berean, gure ur-iturrietako mailak mantentzen<br />

dabez.<br />

– Negutegi eraginaren kontrolean laguntzen dabe.<br />

– Eta, azkenik, paisai e<strong>de</strong>rrak sortzen laguntzen dabela ere, esan daikegu. Bioaniztasun handiko<br />

lekuak, turismoa eta aisialdiko jarduerak erakarriko dabezanak.<br />

Baina zoritxarrez, basoen gaur eguneko gestioak, munduan, ez dauz bateratzen goian aipatu<br />

doguzan onura mota biak. Epe laburreko onurei emoten jake lehentasuna era nabarian, etorkizunari<br />

begiratu ere egin barik. Esandakoaren isla, Amazoniako basoetan gertatzen ari dana dogu.<br />

Hala ere, gure inguruetatik asago gertatzen danaren aurka protesta egitea eta horregaz aztoratzea<br />

ondo dago, baina, egoera hau aldatzen hasteko, hemen berton hasi behar gara lanean, gure ahalegintxoa<br />

egin behar dogu hemen, Bermeon, eta Urdaibaiko Biosfera erreserban.<br />

Bai, hemen ere epe laburreko baso-gestioaren emaitzak ikusten hasi gara. Gure herriko basogunerik<br />

gehienak produktore txikien eskuetan dagoz eta arin hasten diran zuhaitzez landatuta, pinua<br />

eta eukalitua, batez ere.<br />

Ustiaketa hau burutzeko era oso trinkoa da. Makineria astuna erabili behar da aldatzik handienetan<br />

ere, eta horrek lurraren geruza azalekoak aldarazten dauz. Gainera, lurra zati txikietan banatzeak,<br />

egurra garraiatzeko kontrolpean ez dagozan hainbat bi<strong>de</strong> sortaraztea ekarri dau, eta, horren ondorioz,<br />

baso-ustiaketak oso eragin handikoak gertatzen dira eta lurrazalaren drenatze antolakuntzak bere<br />

oreka galtzen dau. Guzti horren ondorioak argi ikusten doguz, lurra galdu egiten jaku eta ziklo hidrologikoa<br />

ere kaltetu. Etorkizunean horrek ez dau ekarriko onik, ez basoetako jabeentzat, ez eta beste<br />

guztiontzat ere.<br />

Egoera honen aurrean, Herri Administrazioen eginkizuna da Basoen Plangintzan eskua sartzea,<br />

eta ahalegindu alkartzen jabetza pribatuak lortu gura dauzan onura ekonomikoak baso-sistemak<br />

hobetu eta iraunarazteagaz. Garapen sostengarriaren abiaburuei jarraiturik bi<strong>de</strong>ratu behar da gaur<br />

egun plangintza hau, 1992. urtean Rio <strong>de</strong> Janeiro hirian izan zan Ingurugiroa eta Garapenari buruzko<br />

Nazio Bauten Mintegian ezarrita geratu zan moduan. Euskal Baso Plangintzan (1994-2030) ere, ondorengo<br />

helburuak jarri dira:<br />

I Zuhaizdun mendien aniztasuna eta iraunarazpena eta ekologia eta paisaia bermatzea, basolurral<strong>de</strong>a<br />

mugatuz, antolatuz eta arautuz.<br />

II Ondasunen eta zerbitzuen hornidura iraunkorrean eta baita aurreikusitakoan ere, ingurugiroa<br />

gor<strong>de</strong>z, Basoaren Gestioa garatzeko Irizpi<strong>de</strong>ak ezartea era eragingarrian.<br />

III Baso-lurral<strong>de</strong>a hornitu, komunikaziorako eta aurre-hartze eta <strong>de</strong>fentsarako beharrezkoak<br />

diran azpiegiturekaz, eta baita ikerketa, informazio iraunkorra eta prestakuntza teknikoetarako<br />

egitura malguekaz.<br />

IV Baso-sektorea kohesionatu, haren ahalmenik handienetarantz abiaraziz; baina, hori bai, lehen<br />

aipatutako helburuekaz bat etorrita eta enpresen jarduna erraztuz.<br />

V Basogintzak gizarteagaz (bai baserrikoa eta baita herrikoa ere) lotura izatea lortu behar da eta<br />

Ingurugiroa eta basoaren kultura bat sortu.<br />

19


Zentzu honetan eta honantz hurreratuta, Biosfera erreserbaren Jarduera Sozioekonomikoen<br />

Armonizazio eta Garapen egitarauan ondorengo garapen proposamenak egiten dira:<br />

– Baso-bi<strong>de</strong>en antolamendua.<br />

– Epe luzerako aukera ekonomikoak emongo dabezan baso-espezieetarantz joteko laguntzaneurriak<br />

aplikatzea eta bioaniztasuna gehitzeko ahalegina egitea.<br />

– Erosioa gitxituko daben eragin txikiko baso-teknikak erabiltzeko laguntza ekonomikoak jartzea,<br />

enplegua sustatzeko programak sorturik.<br />

– Basoaren aurre-hartze sistemak hobetzea.<br />

Nire itxaropena da honelako jardunaldiak baliagarriak izango dirala arazo honetan parte zuzena<br />

daben guztiek: jabeek, administrazioak, unibertsitateak, etab., baso-gestioa garatzeko bi<strong>de</strong>ak aurkitu<br />

ahal izateko, eta, hurrengo belaunaldiek ere gure basoetaz gozatzeko aukera izaten jarraitzeko.<br />

Juan Car<strong>los</strong> Goienetxea<br />

Bermeoko Alkatea<br />

Alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> Bermeo<br />

20


Alkate jauna, UNESCO, eta UNESCO etxearen or<strong>de</strong>zkariak, jaun andreok, egunon eta ongi etorri<br />

Garapen euskarriari buruzko Urdaibaiko seigarren Jardunaldi honetara.<br />

Basoak izan ziren gure Herriko lehen biztanleen bizi iturri duela 6.000 urte inguru aldaketari ekin<br />

ziotelarik, ingurunea aldatuz eta beste bizimodu bati hasiera emanaz, eroso eta ziurragoa.<br />

Hau horrela izanik, gaur egun egoera kritiko baten aurrean dago Urdaibaiko baso ekosistema, ia<br />

<strong>de</strong>sagertu egin baita.<br />

Horregaitik, Jardunaldi hauen helburua da sektore honen egungo egoera ezagutu, aztertu eta<br />

eztabaidatzea.<br />

Gure al<strong>de</strong>tik, Lurral<strong>de</strong> Antolamendu, Etxebizitza eta Ingurugiro Saila eta Urdaibaiko Zaingo<br />

Batzor<strong>de</strong>a lanean dihardugu ingurugiro faktorea eguneroko ekintzetan kontutan har dadin, Biosfera<br />

Erreserba honetako etorkizuna baso ekosistemen osotasunak baldintzatzen baitu.<br />

Gainera, euskarritasunari buruzko ikerketa gunea da Urdaibai. Etorkizunaren ikuspuntua galduz<br />

gero, nolanahi jardunez gero, hain eskasa eta baliagarria <strong>de</strong>n errekurtsoa gal <strong>de</strong>zakegu, lurra, eta<br />

ondorioz, lurral<strong>de</strong>ak produzitzeko duen gaitasuna.<br />

Horregaitik, duela 11 urte Eusko Legebiltzarrak Urdaibaiko Legea onartu zuenetik zenbait aurrerapausu<br />

eman ditugu, besteak beste, 1.500 hektarea babes berezikoak izendatzea, lur ezberdinen erabilerak<br />

finkatzea eta PADAS <strong>de</strong>lako egitarauan lurrak babestu eta baso ekimenak antolatzeko beharra<br />

azpimarratzea.<br />

Baina aurrerapausuak eman baditugu ere zeregin handia dugu oraindik eta ziur naiz jardunaldi<br />

hauetan mahai gainean jarri eta aztertuko duzuen guztia oso baliogarria izango zaigula.<br />

Quiero, antes <strong>de</strong> nada, agra<strong>de</strong>cer a Unesco Etxea y a todos quienes han participado en la organización<br />

<strong>de</strong> estas sextas Jornadas <strong>de</strong> Urdaibai sobre Desarrollo Sostenible –<strong>de</strong>dicadas en esta ocasión–<br />

a un tema <strong>de</strong> gran interés social, económico y ambiental– como es el <strong>de</strong> la conservación, uso<br />

y gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas forestales.<br />

Deseo felicitar especialmente al alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> Bermeo por el trabajo realizado en este remozado<br />

Casino que sirve como se<strong>de</strong> para las Jornadas. Creo que es un símbolo más <strong>de</strong> cómo nuestro país,<br />

por encima <strong>de</strong> las dificulta<strong>de</strong>s, trabaja por renovarse y progresar, con confianza en su futuro.<br />

Me pidieron que inaugurara estas Jornadas sobre Desarrollo Sostenible –“Conservación, <strong>Uso</strong> y<br />

Gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>Sistemas</strong> <strong>Forestales</strong>”– ¡!no quiero hacer una inauguración formal¡! - quiero aportar<br />

alguna reflexión - la visión <strong>de</strong>l Departamento - sobre la materia que vais a <strong>de</strong>sarrollar estos días.<br />

Los bosques han señoreado el paisaje <strong>de</strong>l País Vasco <strong>de</strong>s<strong>de</strong> tiempos inmemoriales.<br />

Estos bosques frondosos y extensos fueron el recurso y fuente <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>los</strong> primeros pobladores<br />

- pero también motivo <strong>de</strong> su temor y profundo respeto a la naturaleza.<br />

Las últimas investigaciones arqueológicas realizadas en la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai,<br />

nos han aportado datos arqueobotánicos <strong>de</strong> indudable valor sobre la naturaleza y las características<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas forestales en la época prehistórica.<br />

Estos estudios nos han permitido conocer - qué árboles eran utilizados para preparar las hogueras<br />

- y cuáles fueron talados cuando se inició la apertura <strong>de</strong> bosques, en la transición a un modo <strong>de</strong><br />

vida más se<strong>de</strong>ntario, vinculado a lo que hoy conocemos como sector primario.<br />

Hoy po<strong>de</strong>mos confirmar, por ejemplo, que hace 6.000 años - ya se aclaraba el bosque - y se<br />

araba el terreno para producir cosechas <strong>de</strong> trigo en lo que hoy es Urdaibai.<br />

Hace seis milenios, por tanto, el ser humano que habitaba estas tierras comenzó una intensa<br />

modificación <strong>de</strong> su entorno para crear su propio medio ambiente, más rico en recursos agropecuarios<br />

y también mucho más cómodo y seguro.<br />

Si avanzamos en la historia <strong>de</strong> Urdaibai, comprobaremos - cómo el crecimiento <strong>de</strong> la actividad<br />

gana<strong>de</strong>ra primero y el inicio <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s protoindustriales <strong>de</strong>spués, profundizaron y aceleraron<br />

este proceso <strong>de</strong> transformación <strong>de</strong>l medio, que <strong>de</strong>rivó en una <strong>de</strong>forestación <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s proporciones.<br />

La elaboración <strong>de</strong> carbón vegetal, las ferrerías, <strong>los</strong> caleros, la construcción naval y la fuerte<br />

implantación <strong>de</strong> caseríos, junto a la expansión <strong>de</strong> las villas y anteiglesias, <strong>de</strong>mandaron ingentes<br />

metros cúbicos <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> nuestros bosques autóctonos.<br />

21


Por si esto fuera poco, las <strong>de</strong>samortizaciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> montes comunales y públicos realizadas<br />

en el siglo diecinueve –y las enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l roble y el castaño– <strong>de</strong>jaron el paisaje <strong>de</strong> Urdaibai, al<br />

igual que el conjunto <strong>de</strong> <strong>los</strong> valles <strong>de</strong> la vertiente atlántica, sin apenas cubierta forestal.<br />

Estamos, por lo tanto, en este punto <strong>de</strong> nuestra historia - ante una situación crítica para el ecosistema<br />

forestal <strong>de</strong> Urdaibai, prácticamente <strong>de</strong>saparecido.<br />

Pero este estado <strong>de</strong> cosas conoce un giro <strong>de</strong>cisivo con las extensas repoblaciones iniciadas a<br />

mediados <strong>de</strong> este siglo.<br />

Y llegamos a nuestros días, en <strong>los</strong> que el paisaje vegetal <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai<br />

no guarda relación con la imagen <strong>de</strong>l territorio que nos po<strong>de</strong>mos imaginar hace 6.000, 500 ó 100<br />

años. El entorno se ha modificado sustancialmente a lo largo <strong>de</strong> la historia, en un proceso <strong>de</strong> transformación<br />

que, con toda seguridad, continuará, en mayor o menor medida, en el futuro.<br />

Por ello, porque nuestra acción sobre el medio natural es inevitable, uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong><br />

estas jornadas sobre la CONSERVACIÓN, USO Y GESTIÓN DE LOS SISTEMAS FORESTALES es<br />

conocer, analizar y <strong>de</strong>batir <strong>los</strong> aspectos que nos interesan o preocupan, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el papel <strong>de</strong> cada uno<br />

<strong>de</strong> nosotros, como administración, propietario forestal, investigador, ambientalista, técnico <strong>de</strong> montes,<br />

o empresario <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra, entre otros.<br />

Como todos uste<strong>de</strong>s saben, el sector forestal es un área productiva relevante en el País Vasco.<br />

Supone el 23 por ciento <strong>de</strong> la producción final agraria <strong>de</strong> toda la comunidad Autónoma Vasca y el 33<br />

por ciento en el caso <strong>de</strong> Bizkaia.<br />

La Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai cuenta con una superficie forestal muy importante. De<br />

hecho, <strong>de</strong> sus 22.000 hectáreas <strong>de</strong> extensión, 14.500 hectáreas, es <strong>de</strong>cir, el 65 por ciento, están<br />

cubiertas por sistemas forestales.<br />

Ahora bien, <strong>los</strong> bosques autóctonos, aunque importantes por su valor natural y ambiental, tienen<br />

una representación minoritaria <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> nuestra masa forestal. Las explotaciones <strong>de</strong> especies<br />

<strong>de</strong> crecimiento rápido, el pino y el eucalipto, cubren prácticamente 12.000 hectáreas, es <strong>de</strong>cir, más<br />

<strong>de</strong> la mitad <strong>de</strong>l territorio total <strong>de</strong> la Reserva.<br />

Este último dato no posee, por sí mismo, una lectura ni positiva ni negativa. Es, sencillamente,<br />

la constatación <strong>de</strong> una realidad. Como también es un dato objetivo la situación, hoy por hoy marginal,<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> hayedos, <strong>de</strong> <strong>los</strong> robledales o <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques <strong>de</strong> galería; aquel<strong>los</strong> bosques que antaño<br />

dominaron el paisaje <strong>de</strong> Urdaibai.<br />

Des<strong>de</strong> esta situación <strong>de</strong> partida y con la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> las múltiples funciones que cumplen <strong>los</strong> sistemas<br />

forestales tanto en el ámbito científico, natural o educativo como en el económico, industrial o<br />

recreativo, yo les invito a que reflexionen a lo largo <strong>de</strong> estas Jornadas sobre todos estos temas.<br />

Por mi parte, me permitiré recordarles que tanto el Departamento <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio,<br />

Vivienda y Medio Ambiente, como el propio Patronato <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai, estamos<br />

trabajando para que la variable ambiental, por un lado, y la concepción <strong>de</strong>l territorio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una<br />

perspectiva integral, por otro, estén presentes en todas las políticas sectoriales <strong>de</strong>l País Vasco.<br />

Y, en ese sentido, también estamos empeñados en que todas las actuaciones cotidianas que<br />

se <strong>de</strong>sarrollan en este magnífico espacio que nos ro<strong>de</strong>a contemplen estos dos criterios, ambiental y<br />

territorial. Des<strong>de</strong> estas premisas básicas, <strong>de</strong>bemos reconocer que el futuro <strong>de</strong> Urdaibai está, en buena<br />

medida, condicionado por la integridad <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecosistemas forestales y <strong>los</strong> aprovechamientos silvícolas<br />

que se practican en <strong>los</strong> mismos.<br />

No en vano Urdaibai, como Reserva <strong>de</strong> la Biosfera, es un campo abierto a la investigación sobre<br />

la sostenibilidad. Nos encontramos ante un territorio en el que <strong>de</strong>be ser más evi<strong>de</strong>nte que nunca la<br />

capacidad <strong>de</strong> nuestra sociedad <strong>de</strong> establecer un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo respetuoso con el medio,<br />

capaz <strong>de</strong> explotar sus recursos sin agotar<strong>los</strong>, y apto para generar una calidad <strong>de</strong> vida a<strong>de</strong>cuada.<br />

El Departamento <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio, Vivienda y Medio Ambiente <strong>de</strong>l Gobierno Vasco<br />

lleva apoyando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace varios años diversas líneas <strong>de</strong> investigación que nos están permitiendo<br />

conocer el estado ambiental <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> patrimonios más valiosos y escasos con que cuenta nuestro<br />

pequeño país, el suelo.<br />

En ese sentido, y a fin <strong>de</strong> conocer la inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> la explotación forestal en la calidad <strong>de</strong>l terreno,<br />

se han <strong>de</strong>sarrollado, con rigor y métodos contrastados, estudios sobre el impacto o la huella<br />

ambiental que <strong>de</strong>jan tras <strong>de</strong> sí las distintas técnicas utilizadas en las tareas <strong>de</strong> silvicultura.<br />

22


Los datos son concluyentes. Las mo<strong>de</strong>rnas técnicas utilizadas en la actualidad en las explotaciones<br />

forestales <strong>de</strong> especies <strong>de</strong> crecimiento rápido existentes en Euskadi resultan tan agresivas que<br />

provocan la pérdida <strong>de</strong> hasta 200 toneladas <strong>de</strong> suelo fértil por hectárea y año. A<strong>de</strong>más, incrementan<br />

las arroyadas y <strong>los</strong> picos <strong>de</strong> crecida <strong>de</strong> <strong>los</strong> cauces en <strong>los</strong> fondos <strong>de</strong> valle.<br />

Por el contrario, se ha constatado que el manejo tradicional, con la utilización <strong>de</strong> maquinaria <strong>de</strong><br />

forma puntual y sin labores <strong>de</strong> <strong>de</strong>nudación <strong>de</strong>l suelo, prácticamente reduce a la mínima expresión la<br />

pérdida <strong>de</strong> tierras. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> esta repercusión negativa sobre el suelo provocada por la utilización<br />

intensiva <strong>de</strong> maquinaria pesada, hay otras afecciones sobre la biodiversidad, el paisaje, la calidad <strong>de</strong><br />

las aguas o sobre la <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong>l patrimonio arqueológico, que ya, <strong>de</strong>finitivamente, <strong>de</strong>ben ser tratados<br />

y abordados.<br />

Puedo anunciarles en este punto que nuestro Departamento, junto con la Universidad <strong>de</strong>l País<br />

Vasco y con la Universidad Pública <strong>de</strong> Navarra, va a impulsar un estudio, continuación <strong>de</strong>l que acabo<br />

<strong>de</strong> citar, que nos va a permitir conocer la influencia <strong>de</strong> las técnicas <strong>de</strong> preparación <strong>de</strong>l terreno en<br />

las explotaciones forestales sobre la conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> y las aguas y sobre la producción<br />

forestal.<br />

Se trata <strong>de</strong> un estudio que se va a <strong>de</strong>sarrollar en Urdaibai y estoy seguro <strong>de</strong> que sus resultados<br />

serán muy útiles para todos <strong>los</strong> sectores <strong>de</strong> interés que estamos aquí representados.<br />

Por todos estos motivos, y en atención a estos datos, <strong>de</strong>bemos iniciar una serena y profunda<br />

reflexión sobre un concepto básico en el asunto que nos ocupa: EL USO SOSTENIBLE DE LOS SIS-<br />

TEMAS FORESTALES. Si nos alejamos <strong>de</strong> las buenas prácticas en la explotación forestal, si per<strong>de</strong>mos<br />

la perspectiva <strong>de</strong> nuestro futuro y el <strong>de</strong> nuestros <strong>de</strong>scendientes, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> per<strong>de</strong>r el recurso<br />

suelo, escaso y valioso, y a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> per<strong>de</strong>r otros aspectos <strong>de</strong> indudable valor natural o ambiental,<br />

también per<strong>de</strong>mos, a medio plazo, la capacidad productiva <strong>de</strong>l territorio y el potencial para regenerar<br />

<strong>los</strong> sistemas forestales con un mínimo <strong>de</strong> funcionalidad natural.<br />

Estas reflexiones, válidas para la mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> valles <strong>de</strong> Bizkaia y Gipuzkoa en <strong>los</strong> que las<br />

explotaciones forestales tienen una presencia <strong>de</strong>stacada, <strong>de</strong>ben ser también tenidas en cuenta en la<br />

Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai. Des<strong>de</strong> la aprobación en 1989 por el Parlamento Vasco <strong>de</strong> la Ley<br />

<strong>de</strong> Protección y Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai, hemos ido avanzando en el<br />

cumplimiento <strong>de</strong> <strong>los</strong> objetivos entonces marcados, esto es, la diversificación <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas forestales<br />

y la búsqueda <strong>de</strong> una gestión sostenible <strong>de</strong>l monte. Estos objetivos siguen siendo hoy igualmente<br />

válidos, necesarios y, sin duda, <strong>de</strong> interés general.<br />

Quiero señalar, brevemente, algunos aspectos <strong>de</strong> la labor acometida en esta Reserva <strong>de</strong> la Biosfera<br />

en la or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l sector forestal.<br />

– En primer lugar, la Ley <strong>de</strong> Urdaibai calificó 1.500 hectáreas <strong>de</strong> este territorio como zonas <strong>de</strong><br />

especial protección. En ese sentido, se ha elaborado un Plan <strong>de</strong> Acción Territorial <strong>de</strong> <strong>los</strong> encinares<br />

cantábricos <strong>de</strong> Urdaibai, <strong>de</strong>l que Xabier Arana, director-conservador <strong>de</strong> la Reserva les<br />

dará cuenta el próximo sábado.<br />

– Por otro lado, el Plan Rector <strong>de</strong> <strong>Uso</strong> y Gestión <strong>de</strong> Urdaibai, con la or<strong>de</strong>nación territorial efectuada,<br />

estableció la vocación y <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> <strong>los</strong> diferentes sue<strong>los</strong>, regulando la implantación <strong>de</strong><br />

nuevas explotaciones forestales y salvaguardando <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> mayor valor agrícola <strong>de</strong> la<br />

expansión <strong>de</strong> las edificaciones y <strong>de</strong> las manchas <strong>de</strong> pinos y eucaliptos.<br />

– En tercer lugar, el Programa <strong>de</strong> Armonización y Desarrollo <strong>de</strong> las Activida<strong>de</strong>s Socioeconómicas<br />

<strong>de</strong> Urdaibai, conocido como PADAS, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> valorar la trascen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra<br />

como materia prima para nuestros aserra<strong>de</strong>ros y la industria <strong>de</strong> transformación, <strong>de</strong>stacaba la<br />

necesidad <strong>de</strong> la “Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> la Actividad Forestal” y <strong>de</strong> la “Protección contra la erosión y<br />

preservación <strong>de</strong> sue<strong>los</strong>”.<br />

– En cuarto lugar, las investigaciones arriba citadas sobre pérdidas <strong>de</strong> suelo y repercusiones<br />

sobre la torrencialidad estuvieron y están presentes en la cuenca <strong>de</strong> Urdaibai. Los resultados<br />

<strong>de</strong> estas investigaciones, junto a las opiniones <strong>de</strong> numerosos científicos y agentes sociales y<br />

económicos <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> Urdaibai, se plasmaron en un documento básico <strong>de</strong>nominado<br />

“Detección <strong>de</strong> <strong>los</strong> Problemas Ambientales <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> las Prácticas <strong>Forestales</strong> en la Reserva<br />

<strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai”.<br />

– Por último, a finales <strong>de</strong>l año 1996, en el seno <strong>de</strong>l Dictamen <strong>de</strong>l sector primario <strong>de</strong> Urdaibai,<br />

se alcanzaron acuerdos para flexibilizar las normas que limitaban las repoblaciones en algu-<br />

23


nas áreas, sin que ello supusiera la expansión <strong>de</strong> las plantaciones hacia sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> interés<br />

agrario, y siempre bajo la premisa <strong>de</strong> limitar la utilización <strong>de</strong> técnicas <strong>de</strong> explotación que<br />

acentúen la erosión <strong>de</strong> sus sue<strong>los</strong>.<br />

Sin duda alguna, y con esto termino, la labor iniciada en el ámbito forestal requiere aún <strong>de</strong><br />

mayores esfuerzos <strong>de</strong> investigación y estudio, así como potentes dosis <strong>de</strong> <strong>de</strong>dicación, diálogo y búsqueda<br />

<strong>de</strong> nuevas formas <strong>de</strong> hacer. Todo ello <strong>de</strong>be estar acompañado <strong>de</strong> las medidas y recursos para<br />

procurar el <strong>de</strong>sarrollo pleno y satisfactorio <strong>de</strong>l medio rural.<br />

En cualquier caso, la calidad <strong>de</strong>l territorio y <strong>de</strong> sus recursos <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> en gran medida <strong>de</strong>l conocimiento,<br />

capacidad, profesionalidad y sensibilidad <strong>de</strong> todos <strong>los</strong> presentes. Espero y confío en que la<br />

meta <strong>de</strong> una or<strong>de</strong>nación racional y equilibrada <strong>de</strong>l territorio, acompañada <strong>de</strong> <strong>los</strong> manejos silvícolas<br />

fundamentados en las BUENAS PRÁCTICAS FORESTALES, sean objeto <strong>de</strong> su trabajo y <strong>de</strong> sus reflexiones<br />

a lo largo <strong>de</strong> estas tres jornadas.<br />

Quiero hacer extensivo nuestro agra<strong>de</strong>cimiento, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> a Unesco Etxea, a <strong>los</strong> Ayuntamientos<br />

<strong>de</strong> Bermeo y Gernika, a la Universidad <strong>de</strong>l País Vasco, a la Asociación <strong>de</strong> Forestalistas <strong>de</strong> Bizkaia,<br />

al sindicato EHNE y a la Mesa Intersectorial <strong>de</strong> la Ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> Euskadi, por su participación en<br />

la organización <strong>de</strong> estas Jornadas.<br />

Garapen Jasangarriari buruzko seigarren Jardunaldi hauek ireki egiten ditut.<br />

Francisco José Ormazabal<br />

Eusko Jaurlaritzako Lurral<strong>de</strong> Antolamendu, Etxebizitza eta Ingurugiro Sailburua<br />

Consejero <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio, Vivienda y Medio Ambiente<br />

24


Egun on guztioi. Mila esker hemen egoteagatik. Hitz hauen bi<strong>de</strong>z, UNESCO Etxearen izenean,<br />

ongi etorria eman nahi dizuet.<br />

La conservació, uso y gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas forestales es hoy en día una cuestión <strong>de</strong> ámbito<br />

mundial.<br />

Según datos contenidos en el Informe GEO 2000, “Perspectivas <strong>de</strong>l Medio Ambiente Mundial”<br />

que ha presentado rescientemente el PNUMA-Programa <strong>de</strong> las Naciones Unidas para el Medio<br />

Ambiente, el 80 por ciento <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques que cubrían inicialmente el planeta han sido <strong>de</strong>spejados,<br />

fragmentados o <strong>de</strong>gradados <strong>de</strong> alguna manera.<br />

Un 40 por ciento <strong>de</strong> la cubierta arbórea <strong>de</strong>l mundo en la actualidad se encuentra ecológicamente<br />

intacta o en estado natural. Estos bosques naturales son <strong>de</strong> gran valor porque acomodan a<br />

culturas indígenas, dan cobijo a la diversidad biológica mundial, proporcionan servicios a <strong>los</strong> ecosistemas,<br />

estabilizan el clima, contribuyen al crecimiento económico local y regional, y atien<strong>de</strong>n a las<br />

necesida<strong>de</strong>s en materia recreativa. Sin embargo, una parte importante <strong>de</strong> estos bosques naturales se<br />

encuentran expuestos a la <strong>de</strong>forestación como consecuencia <strong>de</strong> las situaciones <strong>de</strong> pobreza, en<strong>de</strong>udamiento<br />

encomómico o superpoblación que sufren <strong>los</strong> países en <strong>de</strong>sarrollo, situaciones en las que<br />

<strong>los</strong> países <strong>de</strong>l norte tienen responsabilidad.<br />

Afortunadamente, una creciente concienciación sobre la importancia <strong>de</strong>l mantenimiento <strong>de</strong> la<br />

cantidad y la calidad <strong>de</strong> las masas forestales en el plano mundial ha motivado el interés público y<br />

provocado cambios en políticas y legislaciones nacionales e internacionales encaminadas a promover<br />

una gestión forestal sostenible, que combine satisfactoriamente las tres funciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques:<br />

la económica, la ambiental y la socio-cultural.<br />

Otro aspecto <strong>de</strong> importancia es el reconocimiento <strong>de</strong> que <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong> conservación, uso y<br />

gestión sostenible <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas forestales requiere <strong>de</strong> la participación <strong>de</strong> una amplia gama <strong>de</strong> grupos<br />

<strong>de</strong> interés, y <strong>de</strong>l pacto entre <strong>los</strong> múltip<strong>los</strong> intereses.<br />

La Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai es un caso más <strong>de</strong>l panorama internacional don<strong>de</strong> se<br />

está realizando un reconocido esfuerzo por buscar soluciones consensuadas a la problemática local<br />

<strong>de</strong> la conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos forestales y el <strong>de</strong>sarrollo económico y humano.<br />

Des<strong>de</strong> UNESCO Etxea esperamos que estas VI Jornadas <strong>de</strong> Urdaibai sobre Desarrollo Sostenible<br />

sirvan para contrastar experiencias y aportar nuevos puntos <strong>de</strong> vista al <strong>de</strong>bate que se ha venido<br />

generando en torno a estos temas, ya que únicamente mediante la participación <strong>de</strong> todos <strong>los</strong> agentes<br />

implicados y <strong>de</strong> la sociedad civil pue<strong>de</strong> llegarse a la construcción <strong>de</strong> propuestas <strong>de</strong> futuro sólidas<br />

y viables.<br />

Ongi etorri berezia eman nahi dizuegu Urdaibaira inguratu zareten txostengile eta gonbidatutako<br />

parte hartzaile guztioi. Bereziki eskertu nahi dugu Eusko Jaurlaritzako Lurral<strong>de</strong>, Etxebizitza eta<br />

Ingurugiro Sailaren laguntza, eta baita Bermeoko Udalak eta Gernikako Udalak emandakoa ere.<br />

Halaber, gure eskerrik beroenak eman nahi dizkiegu jardunaldi hauetako Batzor<strong>de</strong> Teknikoan<br />

parte hartu duten Euskal Herriko Unibertsitateko irakasleei, eta bihotzez eskertu nahi dugu Urdaibaiko<br />

Patronatuaren eta EHNE, Basozaleen Elkartea eta Euskadiko Egurraren Sektore arteko Mahaia<br />

elkarteen lanki<strong>de</strong>tza.<br />

Azkenik, ongi etorririk beroena eman nahi dizuegu areto honetara hurbildu zareten guztioi. Orain<br />

hasi eta larunbata arte izango diren lan bileretan parte hartzera gonbidatu nahi zaituztegu.<br />

Eskerrik asko.<br />

Paul Ortega Etcheverry<br />

UNESCO Etxeako Zuzendaria<br />

Director <strong>de</strong> UNESCO Etxea - Centro UNESCO Euskal Herria<br />

25


Hasierako hitzaldia<br />

Ponencia inaugural


UNESCO Biosphere Reserves:<br />

a mo<strong>de</strong>l for integrating cultural<br />

diversity in biodiversity<br />

conservation<br />

Peter Bridgewater<br />

• Director of the Division of Ecological Sciences,<br />

UNESCO<br />

Introduction.<br />

What are bio-cultural landscapes?<br />

The report of the World Commission on culture and <strong>de</strong>velopment (<strong>de</strong> Cuéllar, 1995) quotes Amadou<br />

Hampâté Bâ as follows, “In Africa when an old man dies, a library burns down”. That quote could<br />

apply to many countries in most other continents. <strong>de</strong> Cuéllar (1995) refers specifically to cultural<br />

landscapes viz;<br />

Humanity’s relation to the natural environment has so far been seen predominantly in biophysical<br />

terms; but there is now a growing recognition that societies themselves have created elaborate<br />

procedures to protect and manage their resources. These procedures are rooted in cultural values<br />

that have to be taken into account if sustainable and equitable human <strong>de</strong>velopment is to become a<br />

reality.<br />

And again;<br />

Non-physical remains such as place names or local traditions are also part of the cultural heritage.<br />

Particularly significant are the interactions between these and nature: the collective cultural landscape.<br />

Only the preservation of these enables us to see indigenous cultures in a historical perspective.<br />

The cultural landscape forms a historical and cultural frame for many indigenous peoples.<br />

While these comments refer to indigenous cultural landscapes (as the most endangered cultural<br />

landscapes globally), essentially all landscapes are cultural, and subject to cultural influences. And<br />

as such, we must un<strong>de</strong>rstand that sustainability of ecological systems is achievable only within a cultural<br />

context. Although this is obvious in terrestrial environments, there are strong cultural influences<br />

in coastal environments or seascapes, and, more rarely, on the open ocean as in the Pacific.<br />

As a conclusion, we should see ‘naturalness’, therefore, as effectively indivisible from cultural<br />

influences. Natural phenomena and natural resources find <strong>de</strong>finition in culture and we should un<strong>de</strong>rstand<br />

the scientific and political constructs which un<strong>de</strong>rlie our perceptions (Machlis, 1992). We cannot<br />

un<strong>de</strong>rstand and manage the ‘natural’ environment unless we un<strong>de</strong>rstand the human culture that shaped<br />

it.<br />

Our management itself becomes thus an expression of that culture. We must, of course, un<strong>de</strong>rstand<br />

also the environment to comprehend how it, in turn, reshapes that culture through feedback processes.<br />

Equal emphasis should, therefore, be given to the cultural aspects of ecosystems in their<br />

management - the concept of biocultural landscapes.<br />

29


People, language and landscape<br />

Nassauer (1995) gives four principles for an un<strong>de</strong>rstanding of the dynamics of cultural landscapes.<br />

These are:<br />

1. Human landscape perception, cognition and values directly affect the landscape and are<br />

affected by the landscape.<br />

2. Cultural conventions powerfully influence landscape pattern in both inhabited and apparently<br />

natural landscapes.<br />

3. Cultural concepts of nature are different from scientific concepts of ecological function.<br />

4. The appearance of landscapes communicates cultural values.<br />

These four principles are exemplified in the following discussion - with particular emphasis on<br />

the role of language as a “cultural glue” helping interpret and manage landscapes.<br />

Wilson and King (1995) refer to the noosphere - essentially as a system that is “replacing the<br />

natural biosphere “. They also observe “ humans are animals as much as any others, and are subject<br />

to the same laws of nature”. They also interpret some human activity as “switch mediators” - the<br />

switch being a positive feedback process between species composition and the environment. These<br />

aspects of human interactions fit perfectly the role of cultural operators in the landscape.<br />

Uluru – Kata Tjuta National Park in Australia, Tongariro National Park in New Zealand, and<br />

sacred groves in Gahna, Zimbabwe (Dorm-Adzobu and Veit, 1991) and Mexico (Gômez-Pompa et al.,<br />

1990), protected by religious taboos, are areas that have been conserved as genetic reservoirs a result<br />

of cultural practices. Gadgil et al. (1997), note that sacred groves played a major role in the landscapes<br />

of the Greek and Roman Empires, and that they still play a role in the Indian landscape. They note<br />

that these groves are especially important in the more remote regions. They draw conclusions about<br />

the strong sustainability of such regions, compared with a large-scale stratified society.<br />

<strong>de</strong> Cuéllar (1995), notes that languages may <strong>de</strong>cline due to <strong>de</strong>struction or change of the habitats<br />

and ecological bases of the speakers of the local languages - creating endangered languages,<br />

which parallel the more familiar endangered species, and less i<strong>de</strong>ntified, but equally critical, endangered<br />

spaces. In<strong>de</strong>ed, postulated extinction rates for languages parallel those for species over the<br />

next century- and the forces for extinction are essentially the same - the processes of biotic and cultural<br />

homogenisation of landscapes.<br />

Bridgewater and Hooy (1996) argue that strong connections exist between cultures (and hence<br />

humans and their languages) and the environments in which these cultures <strong>de</strong>veloped. It is generally<br />

recognised in linguistics that there is some kind of inseparable link between language and culture -<br />

and there is a growing recognition amongst ecologists that there is an equally inseparable link<br />

between culture and landscape. The role of biological diversity in maintaining ecosystem processes<br />

can be seen as a homologue for language diversity in cultural process.<br />

Because of this local people usually have extensive knowledge of the flora, fauna and climateecosystem<br />

relationships that exist in landscapes. In Uluru-Kata Tjuta National Park Biosphere Reserve<br />

in central Australia local Aboriginal people have extensive botanical and zoological knowledge of<br />

the area based on millennia of living with the land and its biodiversity (Bree<strong>de</strong>n, 1994). Local Aboriginal<br />

people use language to enco<strong>de</strong> the lore nee<strong>de</strong>d to conserve and manage biodiversity - and maintenance<br />

of that language base means continuing access to knowledge that “…commonly forms part<br />

of the content of the stories of the activities of the ancestral beings…” Bree<strong>de</strong>n, 1994.<br />

Biosphere Reserves, Cultural and Education<br />

Biodiversity is a key, and frequently the only, resource of local and indigenous people. Land lived<br />

on and managed by local people, like a protected area, is vulnerable to activities on adjacent lands,<br />

as well as whatever happens within its bor<strong>de</strong>rs. Alienation of peoples from their traditional areas,<br />

lifestyles and language may well represent the <strong>los</strong>s of valuable information important for the broa<strong>de</strong>r<br />

society (Gômez-Pompa and Kaus, 1990; Swaney and Olson, 1992). Policies which effectively capture<br />

the conservation of biological diversity should also capture cultural diversity (which is an important<br />

30


and clearly recognised component of biological diversity). So, people have helped shape the existing<br />

biodiversity and biodiversity plays a major role in shaping cultural “memory” - especially through the<br />

medium of language – what I have called in another paper – “the linguasphere” (Bridgewater and Bridgewater,<br />

1999).<br />

The whole issue of genetic resources requires consi<strong>de</strong>rably more attention. While there are<br />

issues relating to food/pharmaceutical potential, there are additional fundamental issues, including<br />

management plans, relating to genetic stocks of species harvested for other commercial purposes.<br />

The issue of genetic resources is c<strong>los</strong>ely related to the question of sustainable use of wildlife and, in<br />

some instances, to rights of indigenous peoples (see, for example, Lynge, 1993). Here again, the role<br />

of language in maintaining sustainable community living and resource use is exemplified.<br />

There are a range of matters which fall un<strong>de</strong>r the heading of management, everything from recovery<br />

programs for endangered species to the management of protected areas. These, and other<br />

management challenges, offer opportunity for involvement of local communities such as that suggested<br />

in the Seville Strategy – the action plan for UNESCO-MAB Biosphere Reserves (Bridgewater and<br />

Cresswell, 1998) - as now updated by the recent meeting in Pamplona, Spain.<br />

In fact, Goal I of the Seville Strategy reads as follows:<br />

Use Biosphere Reserves to Conserve Natural and Cultural Diversity.<br />

Goal 2 tells us to:<br />

Utilize Biosphere Reserves as Mo<strong>de</strong>ls of Land Management and of Approaches to Sustainable<br />

Development.<br />

Goal 4 <strong>de</strong>als with Education and Public Awareness, key to implementing an un<strong>de</strong>rstanding<br />

among not only local people but the wi<strong>de</strong>r community.<br />

In Pamplona several recommendations were ma<strong>de</strong> <strong>de</strong>aling with these following issues:<br />

• Site and national authorities should <strong>de</strong>velop mechanisms to increase awareness of biosphere<br />

reserves.<br />

• Site and national authorities should utilise new technologies to publish success stories.<br />

• Site and national activities should increase NGO participation to assist in fund raising and in<br />

establishing links among biosphere reserves.<br />

• Site and national authorities should strengthen the involvement and participation of local<br />

people in sustainable resource management and <strong>de</strong>velopment through training, participatory<br />

rural appraisals and community workshops. Only when the local communities and NGOs<br />

become active partners in planning, management and <strong>de</strong>cision making within biosphere reserves,<br />

can it be said that support from local people has been truly secured.<br />

• Biosphere reserves should be connected by information webs and should exchange information<br />

about education and public awareness through the regional networks and the world<br />

network.<br />

• Educational and public awareness programs and campaigns should always be implemented<br />

through two-way communication. Such programs should be implemented at site and national<br />

level and should inclu<strong>de</strong> inter alia efforts to popularise scientific information by producing television<br />

programs, films and suitable illustrated books and brochures. An environmental education<br />

manual for use at all levels of education should be <strong>de</strong>veloped to assist biosphere reserve<br />

co-ordinators.<br />

• A diversity of education and public awareness methods should be applied and methods and<br />

contents should be adapted to different target groups and their different needs.<br />

• Biosphere reserve status offers opportunities to <strong>de</strong>velop environmental awareness and promote<br />

equitable sharing of current and potential economical or social benefits. This awareness<br />

and these benefits should be promoted.<br />

• It was suggested that biosphere reserve co-ordinators, national committees and the MABsecretariat<br />

should:<br />

– <strong>de</strong>velop on-line and hardcopy tutorials on the concept of biosphere reserves and the Seville<br />

Strategy and disseminate through appropriate processes such as workshops, favouring<br />

31


a participatory approach and integrating indigenous knowledge and appropriate communication<br />

technologies.<br />

– create concise and user-friendly, practical gui<strong>de</strong>s on the Seville Strategy with diagrams, pictures<br />

and cartoons.<br />

– encourage local communities to form community organizations appropriate to their cultural<br />

background to participate in <strong>de</strong>cision-making on sustainable resource use and promotion of<br />

the biosphere concept.<br />

– link traditional festivals, where they exist in the context of the biosphere reserves, to foster<br />

awareness aimed at improving the conservation and sustainable utilisation of resources<br />

within biosphere reserves.<br />

– use appropriate information technology systems and public awareness, including translation<br />

into local languages.<br />

– <strong>de</strong>velop and implement integrated courses in biodiversity conservation and resource management<br />

particularly in biosphere reserves with emphasis on the ecosystem approach.<br />

The human component of biosphere reserves and their role in promoting approaches to sustainable<br />

<strong>de</strong>velopment can lead to a variety of forms of co-operation, ranging from the use of natural<br />

resources to the protection of cultural heritage. A special case is biosphere reserves which are Transfrontier.<br />

Among the measures that can be recommen<strong>de</strong>d especially in the case of Transfrontier Biosphere<br />

Reserves are the following:<br />

• Co-ordination of management practices, for example in forestry, logging, forest regeneration,<br />

or in the field of pollution control.<br />

• I<strong>de</strong>ntification of possible perverse incentive and promotion of viable sustainable alternatives.<br />

• Elaboration and supporting of the implementation of a joint tourism policy.<br />

• Promotion of partnership among various groups of stakehol<strong>de</strong>rs having the same interests.<br />

• Promotion of participation of local communities in the TBR, including local NGOs.<br />

• Promotion of joint cultural events and fostering of co-operation on cultural and historical heritage<br />

preservation.<br />

• Developing of common strategies for planning based on research and monitoring.<br />

This suite of recommendations will be inclu<strong>de</strong>d by the Secretariat in revisions we will be making to<br />

the Seville strategy. They will thus become the guiding principles for Biosphere Reserve management.<br />

Conclusion<br />

Opportunities to integrate protected area conservation programs with those operating in the<br />

wi<strong>de</strong>r landscape should be sought and <strong>de</strong>veloped. Where neighbors have similar, joint or mutual interests<br />

in resources, opportunities should be taken to implement not only agreed management plans,<br />

but to establish assessment protocols for evaluating management effectiveness. The view of the<br />

biosphere as the “global gar<strong>de</strong>n” (Bridgewater, 1993) un<strong>de</strong>rlines this approach.<br />

Linkages between culture (reinforced by language) and land management strategies are to be<br />

found on all continents. We need to un<strong>de</strong>rstand more about the boundaries between language and<br />

culture, and how language and culture can inform the <strong>de</strong>velopment of appropriate and sustainable<br />

landscapes into the future. Biosphere Reserves, invigorated by the Pamplona Process, will be a vital<br />

part of this activity.<br />

In the final analysis, information <strong>de</strong>rived from scientific research must be incorporated into<br />

management practices meaningful to local people. Ecological sustainability is an i<strong>de</strong>al established by<br />

people and can only be achieved by appropriate human behavior - including the ability to communicate<br />

mutidimensionally through the linguasphere. Here is where solid educational and public awareness<br />

un<strong>de</strong>rpinnings are critical to the success of any conservation initiative.<br />

In the end, how we regard the welfare of each other and the biodiversity with which we share<br />

the planet will be a measure of how well we are doing in attaining our goal of biodiversity and cultural<br />

diversity conservation – and ultimately our own sustainability.<br />

32


References<br />

BREEDEN, S. 1994. Uluru – Looking after Uluru-Kata Tjuta ~ the Anangu way. Simon and Schuster,<br />

Sydney.<br />

BRIDGEWATER, P.B. and BRIDGEWATER, C. 1999. Cultural Landscapes - the Only Way for Sustainable<br />

Living. In: Proceedings of the Czech-IALE Conference on Landscape Ecology, Prague, 1998.<br />

BRIDGEWATER, P.B. and CRESSWELL, I.D. 1998. The reality of the World network of biosphere reserves:<br />

Its relevance for the implementation of the Convention on Biological Diversity. pp 1-6 In: Biosphere<br />

Reserves – Myth or Reality? Proceedings of a Workshop at the 1996 IUCN World Conservation<br />

Congress, Montreal, Canada. IUCN, Gland, Switzerland. Vi + 59 pp<br />

BRIDGEWATER, P.B. and HOOY, T. 1996. Outstanding cultural landscapes in Australia, New Zealand and<br />

the Pacific - the Footprint of man in the wil<strong>de</strong>rness. In: von Droste, B., Plachter, H. and Rössler,<br />

M. (eds.) Cultural Landscapes of Universal Value. Components of a Global Strategy. pp162 - 169.<br />

G Fischer, Jena.<br />

CUÉLLAR, J.P. DE, 1995. Our creative Diversity – Report of the World Commission on Culture and <strong>de</strong>velopment.<br />

Unesco, Paris.<br />

DORM-ADZOBU, C. and VEIT, P.G. 1991. Religious beliefs and environmental protection: the Malshegu<br />

sacred Grove in Northern Ghana. In: From the Ground up, case Study No. 4, pp1-34. Center for<br />

International Development and Environment. World resources Institute, U.S.A.<br />

GADGIL, M., HEMAM, N.S., and REDDY, B.M. 1997. People, refugia and resilience. In: Berkes, F., Folke,<br />

C and Colding, J. (eds) Linking social and ecological systems. pp 30-47. Cambridge University<br />

Press, Cambridge.<br />

GÔMEZ-POMPA, A and KAUS, A. 1990. Traditional Management of Tropical Forests in Mexico. pp. 45-64<br />

In: An<strong>de</strong>rson, A.B. (ed.) Alternatives to Deforestation: Steps Toward Sustainable Use of the Amazon<br />

Rain Forest. Columbia University Press. New York.<br />

LYNGE, A. 1993. The story of the Inuit Circumpolar Conference. ICC, Nuuk, Greenland.<br />

MACHLIS, G.E. 1992. The contribution of sociology to biodiversity research and management. Biological<br />

Conservation 62: 161-170.<br />

NASSAUER, J.I. 1995 Culture and changing landscape structure. Landscape Ecology, 10: 229 - 238.<br />

SWANEY, J.A. and OLSON, P.I. 1992. The economics of biodiversity: lives and lifestyles. Journal of Economic<br />

Issues 26:1-25.<br />

WILSON, J.B., and KING, W.MCG. 1995. Human-mediated vegetation switches as process in landscape<br />

ecology. Landscape Ecology. 10; 191-196.<br />

33


UNESCOKO BIOSFERAREN ERRESERBAK: KULTUR ANIZTASUNA<br />

BIOANIZTASUNAREN KONTSERBAZIOAN INTEGRATZEKO EREDUA<br />

Premiazkoa da babestutako eremuen ezarpen eta ku<strong>de</strong>aketako planteamendu orekatua garatzea,<br />

praktikan bestela ez dutelako inolako eraginik adierazpen horiek. Bioaniztasunaren kontserbazioaren<br />

esparru orokorrean, ekosistemetan oinarritutako ikuspuntuaren bi<strong>de</strong>z lor daiteke planteamendu orekatua,<br />

hau da, Aniztasun Biologikoari buruzko Batzarrean (CBD) hartutako ikuspuntuaren bi<strong>de</strong>z. UNESCOren<br />

“Gizakia eta Biosfera” izeneko programa ikuspuntu hori mundu, eskual<strong>de</strong> eta nazio mailan aplikatzen<br />

saiatzen da. Biosferaren Erreserben Mundu Sarea garatzea da programaren oinarrizko helburuetako bat.<br />

Horrela, bioaniztasunaren planteamendu integratzailea lortu ahal izango zen, bere kontserbazio, erabilera<br />

eta ku<strong>de</strong>aketaren i<strong>de</strong>ntifikazio, kontrol eta sustapenaren bi<strong>de</strong>z.<br />

Natura ku<strong>de</strong>atzeko moduak kultura anitzen adierazleak dira. Ikuspuntu horren bi<strong>de</strong>z ulertzen da<br />

zehatz-mehatz bioaniztasuna; bestal<strong>de</strong>, ingurugiroak atzeraelikadura prozesuen bi<strong>de</strong>z kultura eratzen<br />

duela ulertzen laguntzen du ikuspuntu horrek. Munduko paisaia gehienak biokulturalak dira, giza jardueraren<br />

eta bioaniztasunaren adierazpenaren konbinazioak, alegia. Biosferaren Erreserbak ondorengoa<br />

hobeto ulertzeko ahalegin praktikoa dira: gizakion kultur jarduerak egungo bioaniztasuna nola eratu<br />

duen. Pertsonen eta naturaren tratamendu konbinatuaz, Biosferaren Erreserbak eredu bereziak dira bizimodu<br />

eusgarria lortzeko oztopoak gainditu ahal izateko.<br />

RESERVAS DE LA BIOSFERA DE LA UNESCO: UN MODELO DE INTEGRACIÓN<br />

DE LA DIVERSIDAD CULTURAL EN LA CONSERVACIÓN DE LA BIODIVERSIDAD<br />

Debemos <strong>de</strong>sarrollar urgentemente un enfoque equilibrado <strong>de</strong>l establecimiento y la gestión <strong>de</strong> las<br />

áreas protegidas, sin el cual serán meras <strong>de</strong>claraciones ineficaces. En el marco general <strong>de</strong> la conservación<br />

<strong>de</strong> la biodiversidad, este enfoque equilibrado pue<strong>de</strong> lograrse mediante el planteamiento <strong>de</strong>l ecosistema<br />

adoptado por la Convención sobre Diversidad Biológica (CDB). El programa Hombre y Biosfera<br />

<strong>de</strong> la UNESCO trata <strong>de</strong> poner en práctica el planteamiento <strong>de</strong>l ecosistema a escala mundial, regional y<br />

nacional. Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> objetivos principales <strong>de</strong>l programa es el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una Red Mundial <strong>de</strong> Reservas<br />

<strong>de</strong> la Biosfera que permita un enfoque integral <strong>de</strong> la biodiversidad mediante la i<strong>de</strong>ntificación, control<br />

e incentivación <strong>de</strong> la conservación, gestión y uso <strong>de</strong> la biodiversidad.<br />

Nuestra forma <strong>de</strong> gestionar la naturaleza es una manifestación <strong>de</strong> nuestras múltiples culturas. Esta<br />

perspectiva, que permite una comprensión <strong>de</strong>tallada <strong>de</strong> la biodiversidad, ayuda a enten<strong>de</strong>r también cómo<br />

el medio ambiente reconfigura la cultura humana mediante procesos <strong>de</strong> retroalimentación. La mayoría <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> paisajes <strong>de</strong>l mundo son bioculturales, mezcla <strong>de</strong> la actividad <strong>de</strong>l hombre y la manifestación <strong>de</strong> la biodiversidad.<br />

Las reservas <strong>de</strong> la biosfera son un intento <strong>de</strong> ayudar sobre el terreno a compren<strong>de</strong>r mejor<br />

cómo la actividad humana ha configurado la biodiversidad actual. Mediante la combinación <strong>de</strong> las personas<br />

y la naturaleza, las reservas <strong>de</strong> la biosfera son mo<strong>de</strong><strong>los</strong> especiales para ayudar a superar <strong>los</strong> obstácu<strong>los</strong><br />

para la vida sostenible.<br />

34


Komunikazioak<br />

Comunicaciones


Bosques y cambio global:<br />

realida<strong>de</strong>s y utopías <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

una perspectiva socioecológica<br />

Jaume Terradas<br />

• Centro <strong>de</strong> Investigación Ecológica<br />

y Aplicaciones <strong>Forestales</strong> - CREAF,<br />

Universitat Autònoma <strong>de</strong> Barcelona<br />

Cambio global y sus efectos<br />

Bajo la noción <strong>de</strong> cambio global incluimos tres gran<strong>de</strong>s tipos <strong>de</strong> cambio: <strong>los</strong> que afectan a la<br />

composición <strong>de</strong> la atmósfera, <strong>los</strong> que, en buena parte como consecuencia <strong>de</strong> <strong>los</strong> primeros, pue<strong>de</strong>n<br />

afectar al clima y, finalmente, <strong>los</strong> cambios relativos a <strong>los</strong> usos <strong>de</strong>l suelo. Los bosques se ven afectados<br />

por <strong>los</strong> tres, <strong>de</strong> modo directo e indirecto. El metabolismo <strong>de</strong> las plantas respon<strong>de</strong> a las modificaciones<br />

en la concentración absoluta y relativa <strong>de</strong> <strong>los</strong> distintos gases en la atmósfera, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>los</strong> más<br />

banales, como el dióxido <strong>de</strong> carbono, a oxidantes que pue<strong>de</strong>n ser peligrosos, como el ozono; en la<br />

cantidad <strong>de</strong> radiación ultravioleta que reciben; en las condiciones <strong>de</strong> temperatura y el balance hídrico<br />

a que se encuentran sometidas. Las respuestas se traducen en diferencias <strong>de</strong> producción, capacidad<br />

reproductiva, características <strong>de</strong>l material producido, distribución <strong>de</strong> las especies, etc. Hay también<br />

efectos indirectos, a través <strong>de</strong> cambios en el comportamiento <strong>de</strong> competidores, plagas,<br />

polinizadores o consumidores <strong>de</strong> la especie o especies que nos interesen. Los cambios <strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l<br />

suelo, por su parte, tienen enorme importancia en todo el mundo, con características muy diversas.<br />

Todos <strong>los</strong> tipos <strong>de</strong> cambios que hemos enumerado tienen una raíz socioeconómica, y la comprensión<br />

<strong>de</strong> sus efectos ha <strong>de</strong> verse, necesariamente, en una perspectiva socioecológica.<br />

De todas estas amenazas, a nivel mundial, la más importante proce<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> cambios <strong>de</strong> usos<br />

<strong>de</strong>l suelo <strong>de</strong> bosques a pastos o cultivos, que tiene lugar a ritmo acelerado en <strong>los</strong> países tropicales.<br />

Los bosques boreales están amenazados por la maquinaria pesada y la sobreexplotación y simplificación<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> ecosistemas, pero esto es bastante diferente <strong>de</strong> la <strong>de</strong>saparición que sufren las selvas<br />

lluviosas, no sólo en pérdida <strong>de</strong> diversidad, sino porque la <strong>de</strong>forestación tropical va asociada a problemas<br />

sociales muy graves, con poblaciones humanas en rápido crecimiento que buscan <strong>de</strong>sesperadamente<br />

su particular “lebensraum”. El interés <strong>de</strong> las compañías nómadas multinacionales por <strong>los</strong><br />

recursos minerales, la construcción <strong>de</strong> presas que inundan amplias zonas selváticas o el crecimiento<br />

<strong>de</strong> las ciuda<strong>de</strong>s y las vías <strong>de</strong> comunicación (carreteras, canales, etc.) son otras tantas razones para<br />

la regresión o fragmentación <strong>de</strong>l bosque. Mientras en el mundo la superficie forestal disminuye, en<br />

Europa aumenta. Durante <strong>los</strong> sesenta y setenta, se levantó una gran preocupación cuando el 45% <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> bosques mostraban síntomas <strong>de</strong> enfermedad. La mayoría <strong>de</strong> estudios relacionaron el <strong>de</strong>caimiento<br />

forestal con la contaminación. El proceso era más grave en Europa Central, sobre sue<strong>los</strong> ácidos,<br />

don<strong>de</strong> las fuertes emisiones <strong>de</strong> dióxido <strong>de</strong> azufre hacían bajar el pH <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> lluvia a valores cuyo<br />

promedio podía acercarse a 3. Seguramente, varios factores estaban actuando a la vez. Pero la preocupación<br />

remite porque <strong>los</strong> daños disminuyen al tiempo que la contaminación atmosférica <strong>de</strong> fondo,<br />

por el control parcial <strong>de</strong> las emisiones. Sin embargo, la lección a retener es que, ni muchos millones<br />

<strong>de</strong> Ecus ni una gran capacidad <strong>de</strong> investigación, han dado una explicación satisfactoria a un<br />

37


fenómeno complejo, con sistemas <strong>de</strong> vida reaccionando en un medio multidimensional gestionado<br />

por el hombre. Este fracaso supone una clara recomendación en favor <strong>de</strong> la mo<strong>de</strong>stia y la pru<strong>de</strong>ncia.<br />

Los países mediterráneos han sufrido mucho menos como consecuencia <strong>de</strong> la lluvia ácida, ya<br />

que la mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> son básicos y la región recibe lluvias <strong>de</strong> fango sahariano, que compensan<br />

la entrada <strong>de</strong> hidrogeniones. Sin embargo, en el lado septentrional <strong>de</strong> la cuenca, el abandono<br />

rural, el aumento <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> riesgo, la evolución <strong>de</strong>l clima (Piñol et al 1999) y la política <strong>de</strong><br />

supresión <strong>de</strong>l fuego, pue<strong>de</strong>n estar en el origen <strong>de</strong> la creciente recurrencia <strong>de</strong> <strong>los</strong> incendios forestales.<br />

En Europa, <strong>los</strong> incendios queman anualmente 700 000 ha, sobre todo mediterráneas, aunque las<br />

emisiones <strong>de</strong> carbono a la atmósfera por este motivo sean una proporción relativamente pequeña <strong>de</strong>l<br />

total (probablemente 15-45 Mt). Los bajos rendimientos forestales son un inconveniente básico para<br />

el empleo <strong>de</strong> técnicas preventivas. La lucha contra el fuego requiere gran<strong>de</strong>s inversiones en equipos<br />

y podría ser que favoreciese <strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s incendios: retardamos <strong>los</strong> fuegos, pero éstos acaban alcanzando<br />

aún mayores dimensiones e intensidad. El aumento <strong>de</strong> recurrencia <strong>de</strong>l fuego pue<strong>de</strong> acarrear<br />

transformaciones profundas <strong>de</strong>l paisaje. En el lado meridional <strong>de</strong> la cuenca, <strong>de</strong>bemos contemplar un<br />

escenario completamente distinto. La exp<strong>los</strong>ión <strong>de</strong>mográfica inva<strong>de</strong> las áreas rurales. Los árboles son<br />

talados con rapi<strong>de</strong>z en las montañas, lo que acelera la erosión y la <strong>de</strong>sertificación (al per<strong>de</strong>rse una<br />

proporción mayor <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> lluvia en escorrentía), y <strong>los</strong> rebaños hacen imposible la regeneración.<br />

Hay otras amenazas para nuestros bosques. Síntomas claros <strong>de</strong> contaminación por ozono troposférico<br />

se han encontrado en las zonas costeras <strong>de</strong>l Levante español, con disminución <strong>de</strong>l crecimiento<br />

en las partes aéreas y subterráneas y alteraciones morfológicas <strong>de</strong> las micorrizas y en la composición<br />

<strong>de</strong> especies <strong>de</strong> hongos. Las radiaciones ultravioletas aumentan, por el a<strong>de</strong>lgazamiento <strong>de</strong> la<br />

capa <strong>de</strong> ozono estratosférico, y pue<strong>de</strong>n dañar procesos vitales. Si cambia la temperatura, procesos<br />

edáficos como la <strong>de</strong>scomposición, nitrificación, mineralización, etc., ecofisiológicos y fenológicos<br />

pue<strong>de</strong>n alterarse profundamente, y éstos pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>sincronizarse con respecto a la actividad <strong>de</strong> polinizadores<br />

y diseminadores; las sequías veraniegas pue<strong>de</strong>n alargarse hasta tiempos críticos; el comportamiento<br />

<strong>de</strong> las plagas pue<strong>de</strong> verse modificado. Pero lo peor es el aumento inevitable <strong>de</strong> la impredictibilidad,<br />

tanto para <strong>los</strong> sistemas económicos como para <strong>los</strong> ecológicos.<br />

Cambios en las actitu<strong>de</strong>s hacia el monte<br />

Junto a estos problemas objetivos, la gestión <strong>de</strong>l monte ha <strong>de</strong> tomar en cuenta otros cambios,<br />

<strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> la actitud social. La concepción <strong>de</strong> que <strong>los</strong> bosques merecen ser conservados “per se”<br />

es un fenómeno esencialmente urbano, vinculado a la percepción <strong>de</strong> que la naturaleza, en estado<br />

más o menos salvaje, tien<strong>de</strong> a rarificarse. Como consecuencia <strong>de</strong> la presión política, la conservación<br />

<strong>de</strong>viene, cada vez más, un tema <strong>de</strong> planificación y <strong>de</strong>cisión pública. La creciente sensibilidad social<br />

por la protección <strong>de</strong>l bosque pue<strong>de</strong> expresarse en el éxito que han tenido dos términos, biodiversidad<br />

y sostenibilidad. A<strong>de</strong>más, el aumento <strong>de</strong> víncu<strong>los</strong> entre conservación y activida<strong>de</strong>s lúdico-recreativas<br />

genera también nuevas actitu<strong>de</strong>s. Es cierto que siempre hemos usado <strong>los</strong> montes como fuentes<br />

<strong>de</strong> productos (caza, ma<strong>de</strong>ra, etc.), o para pasear y disfrutar <strong>de</strong> paisajes hermosos. Lo nuevo es<br />

la percepción, sobre todo urbana, que el papel <strong>de</strong> proporcionar placer estético y recreo es la más<br />

importante <strong>de</strong> las funciones <strong>de</strong>l monte. Este punto <strong>de</strong> vista implica que la gestión <strong>de</strong>l monte es un<br />

asunto público, y complementa las i<strong>de</strong>as conservacionistas. Sin embargo, al enfatizar <strong>los</strong> usos recreativos<br />

para masas, se generan nuevos beneficios en <strong>los</strong> montes, la mayoría indirectos. Si en televisión<br />

nos acostumbramos a aceptar el principio <strong>de</strong>l “pay per view”, no será fácil convencer a <strong>los</strong> propietarios<br />

y economistas forestales <strong>de</strong> que son <strong>los</strong> propietarios sólo quienes tienen que mantener <strong>los</strong><br />

valores estéticos y recreativos <strong>de</strong>l monte, sin una posibilidad <strong>de</strong> obtener, si no beneficios, al menos<br />

una cobertura pública para sus gastos. Algo parecido pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse <strong>de</strong> las funciones ambientales<br />

que reconocemos a <strong>los</strong> bosques, como la protección hidrológica o la absorción <strong>de</strong> dióxido <strong>de</strong> carbono.<br />

Nuevas actitu<strong>de</strong>s implican nuevos objetivos y, por tanto, nuevos requerimientos, en el manejo<br />

<strong>de</strong>l monte y la política forestal. Los propietarios privados, como resultado <strong>de</strong> este interés socializado,<br />

pi<strong>de</strong>n un reconocimiento <strong>de</strong> su papel en la gestión <strong>de</strong>l medio: si <strong>los</strong> montes tienen que socializarse<br />

para satisfacer objetivos sociales (recreación, paisaje, regulación hidrológica, prevención <strong>de</strong> la erosión,<br />

avalanchas o corrimientos <strong>de</strong> tierra, conservación <strong>de</strong> la biodiversidad, sumi<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> carbono,<br />

etc.), la sociedad <strong>de</strong>be pagar estos servicios.<br />

No me <strong>de</strong>tendré en todos <strong>los</strong> servicios ambientales que prestan <strong>los</strong> bosques, pues parece inútil<br />

insistir <strong>de</strong> nuevo, por conocidos, en la regulación hidrológica o el freno a la erosión, sin subvalorar<strong>los</strong>.<br />

El papel <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques en la conservación <strong>de</strong> la biodiversidad ha sido explicado muchas<br />

38


veces, sobre todo en relación a lo bosques tropicales, que son las mayores reservas <strong>de</strong> biodiversidad<br />

<strong>de</strong>l mundo, y cuya <strong>de</strong>strucción está causando las mayores tasas <strong>de</strong> extinción <strong>de</strong> especies <strong>de</strong> la<br />

historia. Los beneficios potenciales <strong>de</strong> plantas, animales o microbios nunca analizados o <strong>de</strong>sconocidos<br />

incluyen productos farmacológicos o agroquímicos, alimentos, materiales para la industria, etc.<br />

Pero no se trata sólo <strong>de</strong> bosques tropicales. Mucha gente pue<strong>de</strong> encontrar difícil el reconocimiento<br />

<strong>de</strong> la importancia <strong>de</strong> un pequeño insecto en una selva birmana, pero resulta más fácil enten<strong>de</strong>r que<br />

varieda<strong>de</strong>s genéticas <strong>de</strong> un cultivo o <strong>de</strong> una especie forestal pue<strong>de</strong>n aumentar la producción o la<br />

resistencia a sequías, heladas, plagas o enfermeda<strong>de</strong>s. Generalmente, consi<strong>de</strong>ramos sólo la biodiversidad<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista científico y conservacionista, como consecuencia <strong>de</strong> las dificulta<strong>de</strong>s<br />

que implica el cuantificar <strong>los</strong> rendimientos económicos <strong>de</strong> la biodiversidad forestal. Se necesita<br />

más investigación ecológica y económica para dar cuentas precisas <strong>de</strong> estos rendimientos, pero hay<br />

montones <strong>de</strong> ejemp<strong>los</strong> convincentes en la agricultura. Las posibilida<strong>de</strong>s futuras <strong>de</strong> la biotecnología<br />

aumentan si hay diversidad genética, lo que requiere conservar ecosistemas.<br />

Aun cuando la explotación forestal pue<strong>de</strong> ser una actividad sostenible, las prácticas forestales<br />

no carecen <strong>de</strong> efectos sobre la biodiversidad. Los bosques intervenidos no son como <strong>los</strong> naturales o<br />

seminaturales ni en su estructura, ni en su función, ni en su composición. Las plantaciones monoespecíficas,<br />

con técnicas altamente mecanizadas, eliminando la ma<strong>de</strong>ra muerta y el sotobosque, son<br />

ecosistemas muy empobrecidos en su biodiversidad. No sólo <strong>de</strong>saparecen muchos nichos ecológicos,<br />

sino que sólo se emplean unas pocas varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> las especies <strong>de</strong> alta producción. Los<br />

ambientalistas han preferido tratar <strong>de</strong> promover el uso múltiple <strong>de</strong>l bosque y limitar procedimientos<br />

<strong>de</strong> gestión, como plantaciones uniespecíficas, cortas extensas en cuencas con pendientes pronunciadas<br />

o en bosques viejos o que protegen hábitats <strong>de</strong> especies amenazadas, gran<strong>de</strong>s aterrazamientos<br />

hechos con maquinaria pesada en las nuevas plantaciones, etc. Aunque las organizaciones<br />

ambientalistas han perdido fuerza, las i<strong>de</strong>as conservacionistas han ganado posiciones en <strong>los</strong> organismos<br />

gubernamentales. Los certificados ma<strong>de</strong>reros a productos <strong>de</strong> la silvicultura sostenible constituyen<br />

una <strong>de</strong> las formas <strong>de</strong> atraer a las compañías forestalistas a lo que se ha llamado gestión ver<strong>de</strong>.<br />

La administración crea dominios <strong>de</strong> control ambiental, y muchos países firman tratados<br />

internacionales y toman acuerdos para <strong>de</strong>sarrollar políticas ambientalmente blandas. La Unión Europea<br />

promueve la reforestación y las subvenciones están condicionadas a la elección <strong>de</strong> especies,<br />

tomando en consi<strong>de</strong>ración aspectos ambientales. La profesión forestal todavía está dividida ante esta<br />

evolución. Es relativamente fácil adaptarse a la silvicultura ver<strong>de</strong> para las gran<strong>de</strong>s compañías, pero<br />

las pequeñas tienen muchos problemas. La globalización <strong>de</strong>l mercado está cambiando las posibilida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> obtener beneficios con las formas tradicionales <strong>de</strong> explotación. Aunque la ma<strong>de</strong>ra siga<br />

siendo el producto más valorado, <strong>los</strong> otros usos se han convertido en una nueva esperanza para <strong>los</strong><br />

propietarios. Este hecho acerca ambientalistas y propietarios hacia una <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> apoyo a las funciones<br />

ambientales <strong>de</strong>l bosque, incluyendo cambios en <strong>los</strong> sistemas impositivos y otras medidas.<br />

¿Hacia dón<strong>de</strong> vamos?<br />

La utopía es la sostenibilidad ¿Cómo acercarnos a ella? <strong>los</strong> Análisis <strong>de</strong> Ciclo <strong>de</strong> Vida (LCA) tienen<br />

el objetivo <strong>de</strong> reducir <strong>los</strong> impactos ambientales cambiando las formas cómo se obtiene y trata la<br />

materia prima y el proceso <strong>de</strong> manufacturación, y mejorando tanto el uso <strong>de</strong>l producto como su <strong>de</strong>stino<br />

final como residuo, pero hay dificulta<strong>de</strong>s metodológicas. Hay otras aproximaciones, como ecoauditorías,<br />

ecocertificaciones, ecoetiquetaje, etc. Pero parece urgente proce<strong>de</strong>r a una re<strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l<br />

concepto <strong>de</strong> sostenibilidad que, hoy por hoy, es un concepto fantasmal porque no po<strong>de</strong>mos cuantificar<br />

la sostenibilidad, y usamos el término como un absoluto. Es evi<strong>de</strong>nte que el camino hacia una<br />

mayor sostenibilidad pasa por: aumentar la eficiencia en el proceso productivo en el bosque mediante<br />

la silvicultura y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la ingeniería genética (aumentando la resistencia a plagas y herbicidas,<br />

favoreciendo características específicas como la pobreza en lignina para producir papel, sustituyendo<br />

<strong>los</strong> árboles por cultivos herbáceos para fibra, etc.), mediante la reutilización <strong>de</strong> restos <strong>de</strong><br />

tala y aserrado para producir materiales <strong>de</strong> aislamiento y otros, reciclaje <strong>de</strong>l papel y la ma<strong>de</strong>ra, la disminución<br />

<strong>de</strong>l uso <strong>de</strong>l papel impreso (sustitución por información transmitida por vía electrónica), etc.<br />

Las soluciones a <strong>los</strong> problemas <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques no podrán ser meramente técnicas. Las principales<br />

líneas <strong>de</strong> acción son las siguientes:<br />

1. Hay que aumentar aún el interés social por <strong>los</strong> montes.<br />

2. Las prácticas conservacionistas <strong>de</strong>ben ser estimuladas con mecanismos compensatorios.<br />

39


3. Se necesitan subvenciones e incentivos directos, así como a nivel <strong>de</strong> impuestos.<br />

4. Hace falta mucho más esfuerzo <strong>de</strong> marketing para productos <strong>de</strong> marca cuya imagen se<br />

asocia a la calidad ambiental, y hay que estimular el consumo ver<strong>de</strong>.<br />

5. Hay que <strong>de</strong>sarrollar el agroturismo en favor <strong>de</strong> las poblaciones locales.<br />

6. Las compañías <strong>de</strong> productos forestales tienen que introducir Inventarios <strong>de</strong> Cic<strong>los</strong> <strong>de</strong> Vida<br />

y Análisis <strong>de</strong> Cic<strong>los</strong> <strong>de</strong> Vida como base para incrementar la competitividad, comparar sus<br />

productos con otros alternativos y progresar en el uso múltiple <strong>de</strong>l bosque. Es esencial que<br />

<strong>los</strong> LCA incluyan las etapas propiamente forestales y que se mejore su metodología.<br />

7. Todo ello, requiere <strong>de</strong> una gran cooperación entre administración, centros <strong>de</strong> investigación<br />

y propietarios y empresarios forestales.<br />

8. Hay que prestar atención a especies y hábitats clave.<br />

9. La planificación ha <strong>de</strong> combinar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong> optimización forestal con el<br />

uso <strong>de</strong> bancos <strong>de</strong> datos forestales sobre sistemas <strong>de</strong> información geográfica. Ello sólo será<br />

operativo si <strong>los</strong> SIG se adaptan a su uso en or<strong>de</strong>nadores personales con requerimientos<br />

relativamente bajos <strong>de</strong> formación técnica.<br />

10. Los nuevos avances, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> las técnicas moleculares y biotecnológicas hasta las <strong>de</strong>rivadas<br />

<strong>de</strong> la tele<strong>de</strong>tección por satélite y la mo<strong>de</strong>lización, están abriendo muchas posibilida<strong>de</strong>s,<br />

pero en muchos casos estamos sólo al principio <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> aplicaciones ambientalmente<br />

más seguras para el mundo forestal. Hay que hacer muchos más esfuerzos para dar<br />

información acerca <strong>de</strong> <strong>los</strong> aspectos ambientales y las consecuencias económicas para <strong>los</strong><br />

propietarios privados.<br />

Antes hemos señalado que la peor amenaza es la creciente impredictibilidad asociada a <strong>los</strong><br />

cambios económicos y ambientales. Nuestras únicas armas son la cohesión, el conocimiento y la eficiencia<br />

en la transferencia tecnológica. Eso es como <strong>de</strong>cir que necesitamos una política forestal más<br />

eficiente y bien dirigida, más investigación y mejores conexiones entre actores (propietarios, gestores,<br />

políticos, científicos y técnicos, etc.). El medio ambiente será clave durante el próximo siglo: pue<strong>de</strong><br />

ser más un motor que un freno. Éste será el caso, sin duda, en el mundo forestal.<br />

Parece oportuno dar, para nuestra región geográfica, un <strong>de</strong>cálogo (diez recomendaciones, porque<br />

es un número que queda bien, podrían ser más, pero difícilmente menos). Necesitamos trabajar<br />

en las siguientes direcciones:<br />

1. Incrementar el interés social y el <strong>de</strong> la Administración por la vegetación natural;<br />

2. Evitar el abandono rural;<br />

3. Estimular las prácticas conservacionistas mediante mecanismos compensadores, ayudas,<br />

incentivos fiscales, etc. para contribuir a mantener <strong>los</strong> beneficios sociales <strong>de</strong>l monte;<br />

4. Promover productos con imagen asociada a calidad ambiental (pero auténticos, y no como<br />

<strong>los</strong> que suelen verse, tantas veces mentirosos);<br />

5. Promover el agroturismo para favorecer a las poblaciones locales;<br />

6. Progresar en <strong>los</strong> estudios <strong>de</strong> efectos ambientales a lo largo <strong>de</strong> la ca<strong>de</strong>na productiva, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

la gestión en el monte hasta el consumidor;<br />

7. Incrementar <strong>los</strong> conocimientos y la tecnología (bases <strong>de</strong> datos, sistemas <strong>de</strong> información<br />

geográfica, tele<strong>de</strong>tección, etc.);<br />

8. Mejorar la gestión preventiva ante el riesgo <strong>de</strong> incendios;<br />

9. Informar a <strong>los</strong> propietarios privados sobre <strong>los</strong> aspectos ambientales y económicos;<br />

10. Disminuir las emisiones contaminantes, etc.<br />

En el conjunto <strong>de</strong>l mundo, lo más urgente es disminuir la presión sobre <strong>los</strong> bosques tropicales,<br />

don<strong>de</strong> se producen las mayores pérdidas <strong>de</strong> biodiversidad y don<strong>de</strong>, seguramente, alteran mecanismos<br />

<strong>de</strong> soporte <strong>de</strong> vida más importantes a nivel global, lo que requiere medidas socioeconómicas<br />

importantes, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ayudas claras al <strong>de</strong>sarrollo hasta una revalorización <strong>de</strong> productos forestales,<br />

pasando por el cambio <strong>de</strong> <strong>de</strong>uda por conservación. Pero no <strong>de</strong>bemos olvidarnos que <strong>los</strong> ecosistemas<br />

<strong>de</strong> zonas templadas pronto <strong>de</strong>jarán <strong>de</strong> ser sumi<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> carbono y que una gran parte <strong>de</strong> la<br />

vegetación mundial está experimentando la presión humana, esa apropiación <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> que<br />

hemos tratado en la Tercera Parte.<br />

40


BASOAK ETA ALDAKETA GLOBALA:<br />

ERREALITATEAK ETA UTOPIAK IKUSPEGI SOZIOEKOLOGIKO BATETIK<br />

Aldaketa globalak era askotan eragiten die baso masei. Honakoak sartzen dira aldaketa globalaren<br />

barruan: atmosferaren konposaketaren aldaketa, aldaketa klimatikoa eta lur erabileren aldaketa. Eragin<br />

horiek kontuan izan behar dira basoen ku<strong>de</strong>aketan, eta baita baso ekonomian ere. Izan ere, basoen ingurugiro<br />

funtzioak are garrantzitsuagoak dira aldaketaren testuinguruan. Halaber, beste arrazoi batzuek,<br />

soziologikoek, basoen eta horien ku<strong>de</strong>aketaren garrantzia ulertzeko modua goitik behera aldatzen laguntzen<br />

dute. Egoera (ekologikoa eta soziala) berri hori <strong>de</strong>la-eta, aritzeko beste modu batzuk bilatu behar<br />

dira. Hauxe da oinarrizko premisa: zenbait al<strong>de</strong>rdi ezagutzen benetan saiatzea. Hona hemen al<strong>de</strong>rdiak: a)<br />

uneko aldaketen eraginak; b) errealitate ekonomiko berriak; c) teknika berrien aplikazioa, esate baterako,<br />

barietateak sortzeko teknika bioteknologikoak, arazo berriak konpontzeko basogintza berria, produktuaren<br />

tratamenduaren inguruko teknikak, neurri fiskalak, ingurugiro zerbitzuak kostuen sozializazioaren<br />

bi<strong>de</strong>z saritzea, etab.<br />

FORESTS AND GLOBAL CHANGE:<br />

REALITIES AND UTOPIAS, FROM A SOCIO-ECOLOGICAL PERSPECTIVE<br />

Global change, including such diverse aspects as changes in the atmospheric composition, climatic<br />

changes and changes in land use, affects forested areas in a number of different ways. These effects<br />

should be taken into consi<strong>de</strong>ration during forest management (and forest economics), whose environmental<br />

functions become even more important, if this is in<strong>de</strong>ed possible, when consi<strong>de</strong>red in relation<br />

with this change. Similarly, our un<strong>de</strong>rstanding of the role of forests and their management has un<strong>de</strong>rgone<br />

a fundament change as a result of other sociological factors. This new ecological and social situation has<br />

forced us to <strong>de</strong>velop new approaches and methods. The basic premise is a concerted effort to un<strong>de</strong>rstand:<br />

a) the efforts of the changes currently taking place; b) new economic situations and requirements; and c)<br />

how to apply new techniques, such as the use of biotechnology in the production of varieties or new<br />

silviculture methods <strong>de</strong>signed to tackle new problems; techniques related to recycling and the treatment<br />

of products right up to <strong>de</strong>livery; or a wi<strong>de</strong> range of tax incentives <strong>de</strong>signed to reward environmental<br />

services through cost pooling, etc.<br />

41


La gestion d’une gran<strong>de</strong> forêt<br />

privée selon les principes<br />

<strong>de</strong> Pro Silva dans le cadre<br />

<strong>de</strong> la réserve <strong>de</strong> la biosphère<br />

<strong>de</strong>s Vosges du Nord (France)<br />

Evrard <strong>de</strong> Turckheim<br />

• Ingénieur forestier. Membre <strong>de</strong> Pro Silva France<br />

C’est un grand honneur pour moi <strong>de</strong> prendre aujourd’hui la parole <strong>de</strong>vant vous et je remercie les<br />

organisateurs pour cette invitation. J’aimerais essayer, dans le temps qui m’est imparti, <strong>de</strong> vous décrire<br />

au mieux la sylviculture selon les principes <strong>de</strong> Pro Silva, que d’autres appellent proche <strong>de</strong> la nature,<br />

continue, holistique, ou invisible. Ma fonction <strong>de</strong> gestionnaire d’une gran<strong>de</strong> forêt privée dans la réserve<br />

<strong>de</strong> biosphère <strong>de</strong>s Vosges du nord me permettra <strong>de</strong> vous présenter également le côté pratique et <strong>de</strong><br />

vous faire part <strong>de</strong>s réussites, mais aussi <strong>de</strong>s difficultés.<br />

Les Vosges du Nord<br />

Le Parc Naturel Régional <strong>de</strong>s Vosges du Nord, qui fait partie intégrante <strong>de</strong> la Réserve <strong>de</strong> la<br />

Biosphère <strong>de</strong>s Vosges du Nord, a été crée en 1976. Cette <strong>de</strong>rnière englobe également le Parc Naturel<br />

du Palatinat voisin situé en Allemagne. Le but <strong>de</strong> cette réserve est <strong>de</strong> travailler sur <strong>de</strong>s programmes<br />

communs dans les domaines du développement économique et touristique tout en assurant la préservation<br />

<strong>de</strong>s sites naturels encore nombreux et <strong>de</strong> gran<strong>de</strong> valeur, <strong>de</strong> la gestion <strong>de</strong>s paysages, <strong>de</strong> la<br />

recherche scientifique.<br />

La formation géologique dominante est le grès vosgien, formation du Trias inférieur, qui génère<br />

<strong>de</strong>s sols sablonneux, plus ou moins pauvres en éléments fins, filtrants, aci<strong>de</strong>s et séchards. Les versants<br />

Nord et les fonds <strong>de</strong> vallons sont plus frais et riches en fines particules, les versants Sud et les<br />

crêtes présentent <strong>de</strong>s sols plus superficiels avec <strong>de</strong> nombreux affleurements rocheux.<br />

L’altitu<strong>de</strong> varie <strong>de</strong> 200 à 580 mètres. Le relief est largement ondulé, avec <strong>de</strong> nombreux vallons<br />

plus ou moins encaissés. Les pentes peuvent être très rai<strong>de</strong>s.<br />

La pluviométrie moyenne est d’environ 840 mm/an, avec <strong>de</strong>s extrêmes allant <strong>de</strong> 650 à 1100 mm<br />

sur les quinze <strong>de</strong>rnières années. Les mois <strong>de</strong> mars à juillet recueillent cependant plus <strong>de</strong> 40% <strong>de</strong>s<br />

précipitations, ce qui constituent un point favorable pour la végétation.<br />

Plus <strong>de</strong> 60% <strong>de</strong> la surface du Parc est constitué par <strong>de</strong> la forêt. Les essences indigènes principales<br />

en station sont le hêtre, le pin sylvestre et le chêne rouvre. Les stations d’origine du pin sylvestre<br />

étaient uniquement cantonnées aux zones tourbeuses dans les fonds et aux rochers <strong>de</strong> conglomérat<br />

sur les crêtes; ce sont les besoins en bois <strong>de</strong> mine au cours du 19ème et début 20ème<br />

siècle qui lui ont donné cette importance par rapport au hêtre. L’épicéa et <strong>de</strong>puis plus récemment le<br />

douglas et le mélèze ont pleinement leur place et apportent une plus gran<strong>de</strong> diversité et une meilleure<br />

productivité.<br />

43


60% <strong>de</strong> la surface forestière appartient à l’Etat, 25% aux communes, et seulement 15% à <strong>de</strong>s<br />

propriétaires privés, ce qui représente presque la situation inverse du niveau national.<br />

Forêt Pillet-Will<br />

La forêt sur laquelle nous travaillons dans les Vosges du Nord est une propriété privée <strong>de</strong> 4’600<br />

ha d’un seul tenant, appartenant à la famille Pillet-Will. L’origine <strong>de</strong> cette forêt se retrouve dans l’activité<br />

<strong>de</strong>s Maîtres <strong>de</strong> forge qui a débuté au début du 17 ème siècle dans cette région, dans laquelle on<br />

trouvait le minerai <strong>de</strong> fer, la force hydraulique et la ressource énergie avec le bois <strong>de</strong> feu.<br />

Jusque vers la fin <strong>de</strong>s années 1970, elle a été gérée selon le concept <strong>de</strong> la futaie régulière avec<br />

régénération par coupe rase.<br />

L’objectif <strong>de</strong> gestion fixé par le propriétaire est clairement la meilleure valorisation <strong>de</strong> son patrimoine,<br />

tout en assurant une rente courante en argent aussi élevée et soutenue que possible.<br />

Gestion proche <strong>de</strong> la nature<br />

selon les principes <strong>de</strong> Pro Silva<br />

Or dans quel contexte évoluons nous?<br />

– Des coûts salariaux en constante augmentation par rapport au prix <strong>de</strong>s bois. Un m3 <strong>de</strong> bois<br />

payait en 1950 plus <strong>de</strong> 20 heures <strong>de</strong> travail d’ouvrier, alors qu’aujourd’hui il n’en paye plus que<br />

2! Et <strong>de</strong> plus la main d’œuvre représente environ les 3/4 <strong>de</strong>s charges courantes d’un domaine<br />

forestier.<br />

– Une production globale <strong>de</strong> bois à l’échelle du pays ou du continent en hausse, mais une raréfaction<br />

<strong>de</strong>s gros beaux bois<br />

– Une <strong>de</strong>man<strong>de</strong> très fluctuante en petits bois, qui plus est à <strong>de</strong>s prix proches ou inférieurs aux<br />

coûts <strong>de</strong> mobilisation<br />

– Une pression croissante <strong>de</strong> la collectivité à l’égard <strong>de</strong> la forêt qui reste l’un <strong>de</strong>s <strong>de</strong>rniers refuges<br />

<strong>de</strong> nature.<br />

Le choix du mo<strong>de</strong> <strong>de</strong> gestion vers un traitement dans le respect <strong>de</strong>s processus naturels <strong>de</strong><br />

croissance trouve d’abord sa justification dans une équation économique <strong>de</strong> rentabilité maximale soutenue.<br />

Trois facteurs jouent un rôle prépondérant:<br />

– La priorité <strong>de</strong> soin au capital bois, pour que les beaux sujets puissent croître dans les meilleures<br />

conditions, sachant que la valeur d’une bille <strong>de</strong> bois varie très couramment d’un facteur<br />

<strong>de</strong> 1 à 100, alors que la production en volume ne peut varier sur une même station que<br />

dans un rapport <strong>de</strong> 1 à 2, voire 3. Il existe une particularité importante en forêt, qui rési<strong>de</strong> dans<br />

la non dissociation du produit, c’est à dire le bois, du capital producteur, c’est à dire l’arbre.<br />

En coupant un arbre pour le récolter, vous diminuez le capital producteur, tout en l’améliorant<br />

aussi si le choix est juste.<br />

– Le refus du sacrifice d’exploitabilité sous quelque prétexte que ce soit, avec comme corollaire<br />

une réflexion au niveau <strong>de</strong> l’arbre et non du peuplement. Il ne peut y avoir <strong>de</strong> traitement<br />

uniforme au niveau d’une parcelle ou d’un peuplement entier. Cependant un arbre peut avoir<br />

différentes fonctions; la plus évi<strong>de</strong>nte est la production, mais un arbre peut aussi être important<br />

en matière d’éducation sur d’autres individus, ou pour la structuration, la stabilité, l’amélioration,<br />

la régénération, le maintien <strong>de</strong> la biodiversité. Si un arbre paie sa place, c’est à dire<br />

s’il apporte sa contribution à l’objectif général, il doit rester, sinon il peut être prélevé.<br />

– La volonté <strong>de</strong> réduire les coûts <strong>de</strong> production, dont une très large part se retrouve au niveau<br />

<strong>de</strong>s opérations <strong>de</strong> régénération ou <strong>de</strong> récolte <strong>de</strong>s petits bois. Le recours à la régénération<br />

naturelle, à l’éducation sous couvert, au refus <strong>de</strong> la coupe rase permettent <strong>de</strong> très larges éco-<br />

44


nomies. A titre indicatif, nous avons dans la forêt Pillet-Will, en 20 ans <strong>de</strong> gestion selon les<br />

principes <strong>de</strong> Pro Silva, diminué <strong>de</strong> plus <strong>de</strong> moitié les temps <strong>de</strong> travaux <strong>de</strong> sylviculture, alors<br />

qu’aujourd’hui encore les peuplements réguliers issus <strong>de</strong> l’ancienne métho<strong>de</strong> absorbent une<br />

part importante <strong>de</strong> ce temps, et que la surface recouverte <strong>de</strong> semis ou complément <strong>de</strong> plantation<br />

n’a jamais été aussi importante.<br />

Au <strong>de</strong>là <strong>de</strong> ces aspects purement économiques, il y a bien lieu <strong>de</strong> voir que les aspects environnementaux<br />

prennent <strong>de</strong>puis quelques années une dimension particulière, et que même au niveau<br />

d’une propriété privée, ils ne peuvent plus tout simplement être ignorés. Mais il est surprenant <strong>de</strong><br />

constater que ces <strong>de</strong>ux approches, loin <strong>de</strong> s’opposer, sont parfaitement en phase l’une par rapport à<br />

l’autre.<br />

La progressivité dans les interventions se prête particulièrement bien à une gestion totalement<br />

multifonctionnelle:<br />

– Les sols sont protégés ainsi que les sources,<br />

– Il est facile <strong>de</strong> favoriser le minoritaire dans une gestion au pied par pied,<br />

– Les arbres remarquables et/ou à cavité sont réservés sans difficulté et sans surcoût, pour peu<br />

qu’ils n’aient plus aucune valeur marchan<strong>de</strong><br />

– Le paysage n’est pas gravement et brutalement modifié par <strong>de</strong>s coupes trop fortes gênantes<br />

pour l’esthétique<br />

– La lumière au sol, omniprésente dans l’ensemble <strong>de</strong>s peuplements, permet le développement<br />

d’une végétation propice à la faune et à la fertilité <strong>de</strong>s sols<br />

De l’application <strong>de</strong> ces règles sylvicoles découlent <strong>de</strong>s peuplements variés et irréguliers, avec<br />

<strong>de</strong>s arbres bien en place et parfaitement stables, capables <strong>de</strong> mieux résister aux aléas extérieurs, ou<br />

en cas <strong>de</strong> grosses perturbations d’offrir une plus gran<strong>de</strong> capacité <strong>de</strong> résilience. L’irrégularité est donc<br />

bien une conséquence et non un but en soit. La notion <strong>de</strong> stabilité est fondamentale dans tout processus<br />

économique basé sur le long terme. La régénération, qui n’est également qu’un moyen pour<br />

assurer la continuité <strong>de</strong> la production, est éduquée en <strong>de</strong>mi-ombre en fonction <strong>de</strong>s besoins en lumière,<br />

ce qui permet l’obtention d’une qualité <strong>de</strong> premier ordre à <strong>de</strong>s coûts très faibles au regard <strong>de</strong> ceux<br />

sur une coupe rase.<br />

Application concrète <strong>de</strong> la métho<strong>de</strong><br />

Elle est en elle même très simple. Le moteur <strong>de</strong> la sylviculture est la coupe d’éclaircie, qui intervient<br />

régulièrement et fréquemment, sans brutalité, en général tous les 6 à 8 ans. L’unité d’intervention<br />

est l’ensemble d’une parcelle forestière dont la surface peut varier <strong>de</strong> quelques hectares à une<br />

trentaine d’hectare.<br />

Elle revêt plusieurs aspects:<br />

– Elle favorise les tiges d’avenir et <strong>de</strong> qualité<br />

– Elle récolte les individus mûrs, notion qui intègre <strong>de</strong>s critères variables <strong>de</strong> grosseurs, <strong>de</strong> qualité,<br />

<strong>de</strong> vitalité, <strong>de</strong> stabilité en fonction <strong>de</strong>s stations<br />

– Elle découvre la régénération, naturelle ou artificielle<br />

– Elle crée une ambiance forestière favorable à la croissance <strong>de</strong>s bois <strong>de</strong> qualité.<br />

Le prélèvement est bien réparti sur l’ensemble <strong>de</strong> la parcelle et ne dépasse jamais 20% du capital<br />

sur pied. Un travail <strong>de</strong> soin cultural est systématiquement fait au niveau <strong>de</strong>s bouquets <strong>de</strong> régénération<br />

dans l’année qui suit la coupe, dans le but <strong>de</strong> recéper les brins penchés, d’éliminer les loups,<br />

<strong>de</strong> favoriser les essences précieuses et les individus d’avenir. Le sylviculteur se donne généralement<br />

la possibilité <strong>de</strong> revenir à mi-parcours dans chaque parcelle pour d’abord analyser la situation et prendre<br />

les décisions nécessaires, qui pourront être très variables, compléments <strong>de</strong> plantation, dépressage,<br />

élagage, taille <strong>de</strong> formation…<br />

Cette sylviculture nécessite bien évi<strong>de</strong>mment <strong>de</strong> se fon<strong>de</strong>r sur un certain nombre <strong>de</strong> bases<br />

incontournables:<br />

45


– Les essences <strong>de</strong>vront être parfaitement adaptées à la station, ce qui comprend bien évi<strong>de</strong>mment<br />

également les essences introduites<br />

– Un capital producteur minimal<br />

– Une bonne <strong>de</strong>sserte<br />

– Des métho<strong>de</strong>s d’exploitation adaptées et pru<strong>de</strong>ntes<br />

– Un personnel convaincu et formé<br />

– Des populations d’herbivore compatible avec la régénération sans protection mécanique ou<br />

chimique<br />

– La renonciation à tout intrant chimique systématique et travail lourd du sol<br />

La situation <strong>de</strong> la forêt dans une réserve <strong>de</strong> biosphère n’est pas un obstacle à la gestion, dont,<br />

je le répète l’objectif financier est une priorité. Exerçant également sur d’autres sites hors <strong>de</strong> la réserve,<br />

je ne pense pas pouvoir dire prendre <strong>de</strong>s décisions différentes à cause <strong>de</strong> cette localisation. Nous<br />

avons été d’ailleurs parfaitement d’accord d’apporter diverses parcelles à une Réserve Naturelle éclatée<br />

regroupant <strong>de</strong>s zones tourbeuses et <strong>de</strong>s falaises à faucon pèlerin. La protection <strong>de</strong> la nature étant<br />

d’abord une affaire <strong>de</strong> spécialiste et étant par ailleurs très absorbé par la gestion courante, nous sommes<br />

<strong>de</strong>man<strong>de</strong>ur d’information sur les espèces rares et/ou à protéger pour que nous puissions au<br />

mieux intégrer les mesures conservatoires.<br />

Contrôle et aménagement<br />

En futaie irrégulière et continue, que l’on oppose parfois <strong>de</strong> façon un peu trop simpliste et rapi<strong>de</strong><br />

à la futaie régulière, les notions d’âge, <strong>de</strong> surface <strong>de</strong>s différents états <strong>de</strong> développement, <strong>de</strong> révolution<br />

sont oubliées et remplacées par les notions <strong>de</strong> volume moyen et <strong>de</strong> sa répartition entre les classes<br />

<strong>de</strong> grosseur, d’accroissement et <strong>de</strong> diamètre objectif.<br />

Le contrôle n’est autre que l’analyse à posteriori <strong>de</strong> la gestion sur une pério<strong>de</strong> écoulée, dont le<br />

fruit donnera <strong>de</strong> précieux renseignements à l’aménagiste chargé <strong>de</strong> définir les gran<strong>de</strong>s lignes d’une<br />

nouvelle planification. L’inventaire en est le point central.<br />

L’aménagiste n’est cependant pas l’unique maillon central <strong>de</strong> décision dans l’entreprise forestière.<br />

Il ne saurait donner <strong>de</strong>s directives trop précises ou contraignantes, mais <strong>de</strong>vra laisser au sylviculteur,<br />

dans un cadre bien défini, toute la latitu<strong>de</strong> d’intervention nécessaire, que celui-ci adaptera au<br />

fil <strong>de</strong>s années en fonction <strong>de</strong> ses observations sur l’état et la dynamique forestière. Ce point est à<br />

notre avis fondamental.<br />

L’aménagement et le contrôle ne sont cependant pas <strong>de</strong>s étapes incontournables dans le long<br />

processus visant à orienter une entreprise forestière vers un état meilleur, où les objectifs seraient <strong>de</strong><br />

mieux en mieux assurés. L’expérience et les facultés d’observation d’un sylviculteur sont sur ce point<br />

bien souvent largement suffisantes. Mais l’optimisation <strong>de</strong>s fonctions incombant à la forêt ne peut faire<br />

l’économie d’une planification réfléchie et <strong>de</strong>s inventaires précis sur l’évolution du matériel producteur,<br />

qui permettront d’affiner au plus juste les opérations futures. De même, un propriétaire trouvera<br />

dans ces opérations <strong>de</strong> contrôle l’assurance objective du bien-fondé <strong>de</strong> la gestion <strong>de</strong> son<br />

patrimoine.<br />

Il existe différentes métho<strong>de</strong>s d’inventaire, mais je voudrais aujourd’hui ne citer que l’échantillonnage<br />

par placettes permanentes, qui nous semble le plus performant, tant au niveau <strong>de</strong> la qualité<br />

<strong>de</strong>s renseignements que <strong>de</strong>s coûts <strong>de</strong> mise en place.<br />

Dans un réseau <strong>de</strong> placettes permanentes, les arbres sont individualisés par leurs coordonnées<br />

polaires, permettant <strong>de</strong> calculer avec précision l’accroissement sans tenir le registre <strong>de</strong>s exploitations,<br />

mais aussi <strong>de</strong> suivre la dynamique individuelle <strong>de</strong> chaque arbre. Dans une sylviculture qui privilégie le<br />

traitement individuel <strong>de</strong>s arbres, ces <strong>de</strong>rniers avantages sont précieux pour celui qui souhaite optimiser<br />

au mieux les différentes fonctions <strong>de</strong> la forêt.<br />

J’aimerais conclure ce chapitre en rappelant l’importance <strong>de</strong> conserver à <strong>de</strong>s fins d’étu<strong>de</strong>s <strong>de</strong>s<br />

processus naturels, <strong>de</strong>s forêts vierges et <strong>de</strong>s réserves intégrales dans lesquelles on renonce à toute<br />

exploitation. La dynamique forestière est extrêmement complexe et nous avons besoin <strong>de</strong> ces véritables<br />

laboratoires d’étu<strong>de</strong>s pour parfaire nos connaissances dans la gestion <strong>de</strong>s écosystèmes forestiers.<br />

46


Certification FSC<br />

Notre conception <strong>de</strong> la gestion forestière s’inscrivant parfaitement dans le cadre d’une gestion<br />

durable, financièrement rentable, respectueuse <strong>de</strong>s processus naturels et <strong>de</strong> la biodiversité, nous<br />

venons <strong>de</strong> faire la démarche <strong>de</strong> certification suivant les principes et critères du standard du Forest<br />

Steward Council (FSC), et <strong>de</strong>vrions incessamment recevoir le logo. L’objectif principal s’inscrit dans<br />

une logique <strong>de</strong> marketing et d’une plus gran<strong>de</strong> performance.<br />

Conclusion<br />

La forêt est une merveilleuse usine, où pour reprendre les mots d’Henry Biolley, le beau et l’utile<br />

se côtoient. Nous ne réalisons pas encore aujourd’hui, à quel point le bois est un matériau ultra<br />

perfectionné, à la structure ingénieuse et optimisée: un matériau composite naturel et renouvelable, le<br />

seul à présenter un “écobilan” favorable.<br />

Il est urgent <strong>de</strong> lui redonner la place qu’il mérite et <strong>de</strong> le rémunérer à sa juste valeur, en prenant<br />

en compte ses atouts <strong>de</strong> matériau en terme <strong>de</strong> performance technologique, en terme <strong>de</strong> qualité <strong>de</strong><br />

vie et surtout en terme <strong>de</strong> respect <strong>de</strong> l’environnement.<br />

La forêt en sera plus forte, plus belle encore et mieux à même <strong>de</strong> préserver son intégrité et son<br />

rôle fondamental dans la civilisation d’aujourd’hui et <strong>de</strong> <strong>de</strong>main.<br />

47


BASO PRIBATU HANDI BATEN KUDEAKETA, PRO SILVAREN<br />

PRINTZIPIOEI JARRAITUZ, IPARRALDEKO VOSGEETAKO (FRANTZIA)<br />

BIOSFERAREN ERRESERBAREN BARRUAN<br />

Batzuek honela <strong>de</strong>finitzen dute Pro Silva basogintza mota: naturatik gertukoa, jarraia, holista eta<br />

ikustezina. Bada, basogintza mota horretako printzipioei jarraituz egindako basogintzarn adibi<strong>de</strong> bat azaldu<br />

nahi nizueke. Iparral<strong>de</strong>ko Vosgeetako Eskual<strong>de</strong>ko Natur Parkea 1976an sortu zen eta Iparral<strong>de</strong>ko Vosgeetako<br />

Biosferaren Erreserbaren barruan dago. Erreserba honen helburua hau da: programa komunen<br />

bi<strong>de</strong>z ekonomi eta turismo garapenaren al<strong>de</strong> lan egitea, oraindik ugariak eta balio handikoak diren leku<br />

hauen kontserbazioa, paisaien ku<strong>de</strong>aketa eta ikerketa zientifikoa ziurtatuz. Gure basoa 4.600 ha-ko baso<br />

pribatua da, Pillet-Will sendiarena. Jabeak ezarritako ku<strong>de</strong>aketa helburu nagusia, argi eta garbi, ondarea<br />

ezin hobeto ustiatzea da, ahalik eta diru errenta handiena eta iraunkorrena ziurtatuz.<br />

Naturarik gertuko ku<strong>de</strong>aketa, Pro Silvaren printzipioen araberakoa<br />

Hazkun<strong>de</strong> naturaleko prozesuekiko errespetuan oinarritutako ku<strong>de</strong>aketa aukeratzeko lehenengo<br />

arrazoia honako hauxe da: errentagarritasun maximo iraunkorraren ekuazio ekonomikoa.<br />

Funtsezko eragileak hiru dira:<br />

– Egur kapitala zaintzeak lehentasuna izatea;<br />

– Edozein aitzakia <strong>de</strong>la medio ustiagarritasuna baztertzeari uko egitea, zuhaitza kontuan izanda<br />

egindako hausnarketaren ondorioz (eta ez zuhaitz saila kontuan izanda);<br />

– Ekoizpen kostuak murrizteko borondatea; kostu gehienak birsorkuntzari edo abarrak biltzeari<br />

dagozkie.<br />

Al<strong>de</strong>rdi ekonomiko hutsez gain, ingurugiro al<strong>de</strong>rdiek gero eta garrantzi handiagoa hartu dute azken<br />

urteotan eta ingurugiro al<strong>de</strong>rdi horiek ezin dira besterik gabe ahaztu, ezta jabego pribatuetan ere. Baina<br />

harrigarriena zera da: bi ikuspegi horiek ez direla elkarren aurkakoak, elkarren osagarri ezin hobe baizik.<br />

Pro Silvak proposatzen dituen basogintza arauak ezartzeari esker, zuhaitz sail askotarikoak eta irregularrak<br />

lortzen dira, zuhaitz ongi kokatuak eta errotuak, eguraldi txarra eta aldaketa handiak errazago<br />

jasaten dituztenak, erresistenteagoak. Irregulartasuna, beraz, ondorioa da eta ez berezko helburua. Egonkortasun<br />

nozioa funtsezkoa da epe luzerako edozein prozesu ekonomikotan.<br />

Metodoaren ezarpen zehatza: Basogintzaren motora entresakako mozketa da. Mozketa mota hori<br />

erregularki eta sarri egiten da, gehiegikeriarik gabe, normalean 6-8 urtean behin.<br />

Kontrola eta or<strong>de</strong>nazioa: Uste dut biak garrantzitsuak direla prozesu naturalak, erabili gabeko<br />

basoak eta ustiapen oro baztertuta duten erreserba integralak ikerketetarako kontserbatu ahal izateko.<br />

Basoen dinamika oso konplexua da eta benetako ikerketarako laborategi hauek behar ditugu baso ekosistemei<br />

buruzko ezaguerak hobetzeko.<br />

FSC ziurtagiria: Duela gutxi, Forest Steward Council-en (FSC) printzipioetan eta irizpi<strong>de</strong>etan<br />

oinarritutako ziurtagiria eskatu dugu, eta lortzea espero dugu.<br />

Ondorioa: Premiazkoa da basoari berriz ere berez merezi duen lekua ematea eta basoaren balio<br />

handia aintzat hartzea, prestazio teknologikoetan, bizi kalitatean eta, batez ere, ingurugiroarekiko errespetuan<br />

lortutako aurrerapenak kontuan izanik.<br />

48


LA GESTIÓN DE UN GRAN BOSQUE PRIVADO SEGÚN LOS PRINCIPIOS<br />

DE PRO SILVA EN EL MARCO DE LA RESERVA DE LA BIOSFERA<br />

DE LOS VOSGOS DEL NORTE (FRANCIA)<br />

Evrard <strong>de</strong> Turckheim<br />

Me gustaría tratar <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir un ejemplo <strong>de</strong> la silvicultura según <strong>los</strong> principios <strong>de</strong> Pro Silva, que<br />

algunos <strong>de</strong>nominan como cercana a la naturaleza, continua, holística o invisible. El Parque Natural<br />

Regional <strong>de</strong> <strong>los</strong> Vosgos <strong>de</strong>l Norte, que forma parte integrante <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> <strong>los</strong> Vosgos<br />

<strong>de</strong>l Norte, fue creado en 1976. El objetivo <strong>de</strong> esta reserva es trabajar con programas comunes en <strong>los</strong> campos<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo económico y turístico, asegurando la conservación <strong>de</strong> estos lugares naturales todavía<br />

numerosos y <strong>de</strong> gran valor, la gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> paisajes y la investigación científica. El bosque en el que<br />

trabajamos es una propiedad privada <strong>de</strong> 4.600 Ha perteneciente a la familia Pillet-Will. El objetivo <strong>de</strong><br />

gestión establecido por el propietario apunta claramente al aprovechamiento económico óptimo <strong>de</strong> su<br />

patrimonio, que asegure una renta corriente en dinero lo más elevada y sostenida posible.<br />

Gestión cercana a la naturaleza según <strong>los</strong> principios <strong>de</strong> Pro Silva<br />

La elección <strong>de</strong>l modo <strong>de</strong> gestión basado en el respeto a <strong>los</strong> procesos naturales <strong>de</strong> crecimiento se<br />

justifica, en primer lugar, por una ecuación económica <strong>de</strong> rentabilidad máxima sostenida.<br />

Tres son <strong>los</strong> factores fundamentales:<br />

– La prioridad <strong>de</strong> cuidar el capital ma<strong>de</strong>rero,<br />

– El rechazo a sacrificar la explotabilidad por cualquier pretexto, como corolario <strong>de</strong> una reflexión<br />

a escala <strong>de</strong> árbol y no <strong>de</strong> la plantación,<br />

– La voluntad <strong>de</strong> reducir <strong>los</strong> costes <strong>de</strong> producción, <strong>de</strong> <strong>los</strong> que gran parte correspon<strong>de</strong>n a operaciones<br />

<strong>de</strong> regeneración o <strong>de</strong> recogida <strong>de</strong> leña.<br />

Más allá <strong>de</strong> estos aspectos puramente económicos, <strong>los</strong> aspectos medioambientales han adquirido<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace algunos años una dimensión particular que, incluso a nivel <strong>de</strong> propiedad privada, no pue<strong>de</strong>n<br />

ser pasados por alto sin más. Pero es sorpren<strong>de</strong>nte constatar que estos dos enfoques, lejos <strong>de</strong> contra<strong>de</strong>cirse,<br />

se complementan perfectamente entre sí.<br />

Gracias a la aplicación <strong>de</strong> las reglas silvícolas que propone Pro-Silva se obtienen plantaciones<br />

variadas e irregulares con árboles bien situados y perfectamente estables, capaces <strong>de</strong> resistir mejor las<br />

inclemencias y las gran<strong>de</strong>s perturbaciones, dotados <strong>de</strong> una mayor capacidad <strong>de</strong> resistencia. La irregularidad<br />

es por lo tanto una consecuencia y no un fin en sí misma. La noción <strong>de</strong> estabilidad es fundamental<br />

en todo proceso económico basado en el largo plazo.<br />

Aplicación concreta <strong>de</strong>l método: El motor <strong>de</strong> la silvicultura es la tala <strong>de</strong> entresaca, que se realiza<br />

regular y frecuentemente, sin brutalidad, en general cada 6 a 8 años.<br />

Control y or<strong>de</strong>nación: Consi<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> gran importancia en la conservación para el estudio <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

procesos naturales, <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques vírgenes y <strong>de</strong> las reservas integrales en las que se renuncia a cualquier<br />

tipo <strong>de</strong> explotación. La dinámica forestal es extremadamente compleja y necesitamos <strong>de</strong> estos auténticos<br />

laboratorios <strong>de</strong> estudio para perfeccionar nuestros conocimientos sobre la gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecosistemas<br />

forestales.<br />

Certificado FSC: Acabamos <strong>de</strong> solicitar el certificado según <strong>los</strong> principios y criterios <strong>de</strong> las normas<br />

<strong>de</strong>l Forest Steward Council (FSC), y confiamos en obtenerlo.<br />

Conclusión: Es urgente que <strong>de</strong>volvamos al bosque el lugar que se merece y que lo apreciemos en<br />

lo que vale, teniendo en cuenta sus logros en términos <strong>de</strong> prestaciones tecnológicas, calidad <strong>de</strong> vida y,<br />

sobre todo, respeto por el medio ambiente.<br />

49


MANAGEMENT OF A LARGE PRIVATE FOREST ACCORDING TO PRO SILVA<br />

PRINCIPLES WITHIN THE VOSGOS DEL NORTE BIOSPHERE RESERVE (FRANCE)<br />

I would like to <strong>de</strong>scribe an example of forest management according to the principles of Pro Silva<br />

forestry, also known as c<strong>los</strong>e to nature, continuous, holistic or invisible forestry. The Vosgos <strong>de</strong>l Norte<br />

Regional Nature Reserve, that forms part of the Vosogos <strong>de</strong>l Norte Biosphere Reserve, was created in 1976<br />

with the objective of participating in joint programmes in the field of economic and tourist <strong>de</strong>velopment,<br />

thereby ensuring the conservation of these numerous and highly valuable natural areas, landscape management<br />

and scientific research. The forest with which we work is a private property covering 4,600<br />

hectares that belongs to the Pillet-Will family. The main aim of the management system established by<br />

the owners is to obtain optimum economic profitability that ensures the highest and most sustainable<br />

income possible.<br />

C<strong>los</strong>e to nature management according to Pro Silva principles<br />

The choice of a management method based on respect for natural growth processes is justified by<br />

an economic equation of sustained maximum profitability.<br />

There are three fundamental factors:<br />

– The priority of looking after the timber capital.<br />

– The refusal to sacrifice exploitability for any reason, as a corollary of an approach at tree, rather<br />

than plantation level.<br />

– The effort to reduce production costs, a large percentage of which correspond to regeneration or<br />

wood collection operations.<br />

In addition to these purely economic aspects, environmental aspects have gained increased importance<br />

over recent years and can no longer be ignored, even on private properties. Nevertheless, some may<br />

be surprised to learn that rather than contradicting each other, these two approaches are perfectly compatible<br />

and mutually complementary.<br />

The application of forestry regulations proposed by Pro-Silva results in varied and irregular plantations,<br />

with well-situated, perfectly stable, highly resistant trees better able to withstand climatic inclemency<br />

and disturbances. Irregularity is therefore a consequence, rather than an end in itself. The notion<br />

of stability is a vital part of any long-term economic process.<br />

Specific application of the method: The key to forestry is non-brutal selective felling, which is<br />

generally carried out frequently at regular intervals of between 6 and 8 years.<br />

Control and organisation: Virgin forests and integral reserves in which all exploitation is prohibited<br />

are extremely important to conservation research. Forest dynamics are extraordinarily complex and<br />

we need these authentic research laboratories in or<strong>de</strong>r to perfect our knowledge of forest ecosystem<br />

management.<br />

FSC Certificate: We have recently applied to be certified according to the principles and criteria<br />

of the Forest Steward Council (FSC), and are confi<strong>de</strong>nt that this certification will be granted in the near<br />

future.<br />

Conclusion: We urgently need to attribute forests the importance and value they <strong>de</strong>serve, bearing<br />

mind their achievements with regard to technology, quality of life and, above all, respect for the environment.<br />

50


Estado <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> la<br />

avifauna forestal en Urdaibai.<br />

Propuesta <strong>de</strong> medidas<br />

<strong>de</strong> gestión<br />

• Sociedad Ornitológica LANIUS Ornitologi Elkartea<br />

Estado actual <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques <strong>de</strong> Urdaibai<br />

La práctica totalidad <strong>de</strong>l territorio <strong>de</strong> Urdaibai goza <strong>de</strong> condiciones bioclimáticas suficientes<br />

para albergar comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> carácter arbóreo (Aranburu, 1982, 1984). Sin embargo el estado <strong>de</strong><br />

conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques es paupérrimo. Sig<strong>los</strong> <strong>de</strong> explotación intensa centrada en la extracción<br />

<strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra para construcción naval, edificación, elaboración <strong>de</strong> aperos y sobre todo, como fuente <strong>de</strong><br />

energía para las ferrerías <strong>de</strong> Bizkaia, acabaron con las masas forestales espontáneas (Ascasibar 1980,<br />

Navarro 1980). En el siglo XVIII la vertiente atlántica <strong>de</strong>l País Vasco acusaba una grave <strong>de</strong>forestación<br />

(López y Zapata 1990). La expansión <strong>de</strong> la agricultura coinci<strong>de</strong>nte con <strong>los</strong> momentos <strong>de</strong> crisis <strong>de</strong> la<br />

industria ferrona impidió una regeneración espontánea en <strong>los</strong> terrenos <strong>de</strong>forestados.<br />

Durante el siglo XX, en especial en la segunda mitad <strong>de</strong>l mismo, el auge industrial que acaparó<br />

mano <strong>de</strong> obra <strong>de</strong>l sector agropecuario provocó el abandono <strong>de</strong>l uso tradicional <strong>de</strong>l suelo agrícola<br />

<strong>de</strong> la campiña.<br />

Paradójicamente, mientras en otras áreas <strong>de</strong> la Península Ibérica se ha comprobado en sucesivos<br />

inventarios forestales (Inventario Forestal <strong>de</strong> España) la ganancia <strong>de</strong> cobertura forestal por la<br />

regeneración espontánea que ha seguido al abandono <strong>de</strong> <strong>los</strong> “montes” y predios <strong>de</strong> vocación forestal,<br />

en Urdaibai, como en el resto <strong>de</strong>l sector oriental <strong>de</strong> la Cornisa Cantábrica ha sido el cultivo <strong>de</strong><br />

especies forestales <strong>de</strong> crecimiento rápido, especialmente Pino <strong>de</strong> Monterrey (Pinus radiata) y Eucaliptos<br />

(Eucaliptus spp.) quien se ha adueñado <strong>de</strong>l paisaje, logrando gran<strong>de</strong>s rendimientos económicos<br />

<strong>de</strong> territorios hace sig<strong>los</strong> improductivos. Como resultado en la actualidad el paisaje <strong>de</strong> Urdaibai<br />

carece <strong>de</strong> su cubierta forestal natural en un alto porcentaje <strong>de</strong> su extensión y la avifauna nemoral se<br />

resiente por ello (Tellería, 1992).<br />

Las series <strong>de</strong> vegetación potencial representadas en la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai son<br />

(Aseguinolaza et al. 1988, Gobierno Vasco 1990):<br />

• Los robledales acidófi<strong>los</strong> <strong>de</strong> Quercus robur, y bosques mixtos <strong>de</strong> robles y fresnos. A pesar <strong>de</strong><br />

ser prepon<strong>de</strong>rantes en la mayor parte <strong>de</strong>l territorio, sin embargo, como evi<strong>de</strong>ncian <strong>los</strong> mapas<br />

<strong>de</strong> vegetación, han <strong>de</strong>saparecido casi totalmente. Las únicas masas <strong>de</strong> cierta consi<strong>de</strong>ración<br />

apenas sobrepasan 2 has. En el documento <strong>de</strong>l Plan Rector <strong>de</strong> <strong>Uso</strong> y Gestión <strong>de</strong> Urdaibai<br />

–PRUG– (Gobierno Vasco 1993) se censan un total <strong>de</strong> 534 has., el 2,2% <strong>de</strong> la superficie total,<br />

si bien en gran medida se adscriben a fases <strong>de</strong>gradadas o juveniles, lo que unido a su exagerada<br />

fragmentación <strong>de</strong>be ser tenido muy en cuenta a la hora <strong>de</strong> evaluar su riqueza ornítica.<br />

Sus últimos testigos arbóreos y arbustivos permanecen relegados al sotobosque <strong>de</strong> plantaciones<br />

forestales y a <strong>los</strong> setos vivos.<br />

• Las alisedas <strong>de</strong> Alnus glutinosa, apenas suman 137 has, el 0,5%. Su estado <strong>de</strong> disgregación<br />

es tal que resulta impracticable su cartografiado. Resultan asimismo muy raros <strong>los</strong> pies arbóreos<br />

maduros.<br />

51


• Los robledales <strong>de</strong> Quercus pyrenaica, que <strong>de</strong>bieran cubrir las cimas <strong>de</strong> <strong>los</strong> montes Sollube,<br />

Bizkargi y Burgoa, han <strong>de</strong>saparecido por completo, encontrándose en sus territorios pies aislados<br />

testimonio <strong>de</strong> la ancestral dominancia <strong>de</strong>l rebollo en la zona.<br />

• Los encinares cantábricos <strong>de</strong> Quercus ilex, acantonados en crestones calizos, constituyen el<br />

mejor representante <strong>de</strong> las forestas naturales, a pesar <strong>de</strong> presentar en gran medida portes<br />

arbustivos y masas cerradas <strong>de</strong> fases <strong>de</strong> regeneración, castigados por talas, aclareos excesivos<br />

e incendios recurrentes. Suman un total <strong>de</strong> 1992 has, un 8,3% <strong>de</strong>l territorio. Paradójicamente,<br />

investigaciones recientes (Zapata y Meaza, 1998) apuntan a la posibilidad <strong>de</strong> que la<br />

expansión <strong>de</strong> la serie <strong>de</strong> la encina en la región sea más reciente <strong>de</strong> lo que se pensaba y haya<br />

resultado favorecida por la <strong>de</strong>forestación y el empobrecimiento <strong>de</strong> lo sue<strong>los</strong> provocados por<br />

el ser humano en la prehistoria reciente.<br />

• Las saucedas y abedulares, <strong>de</strong> presencia potencial <strong>de</strong> por sí limitada, están relegadas a etapas<br />

<strong>de</strong> regeneración en <strong>los</strong> resquicios entre parcelas entre plantaciones o a las la<strong>de</strong>ras más<br />

inaccesibles, en torno al curso <strong>de</strong> arroyos o torrenteras raramente respetados por las roturas<br />

<strong>de</strong> plantación forestal.<br />

Así pues en la actualidad <strong>los</strong> bosques están relegados en Urdaibai a un total <strong>de</strong>l 11% <strong>de</strong> la<br />

superficie <strong>de</strong> la Reserva, diseminados en su mayor parte y en fases regresivas o juveniles <strong>de</strong> cada<br />

serie. Sin embargo, aproximadamente el 60% <strong>de</strong> la superficie <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera, unas<br />

13.000 hectáreas están ocupadas por plantaciones forestales. El paisaje <strong>de</strong> Urdaibai está por tanto<br />

dominado por parcelas cultivadas con especies <strong>de</strong> crecimiento rápido, en especial Pino <strong>de</strong> Monterrey<br />

o insigne (Pinus radiata), y también <strong>de</strong> eucaliptos (Eucaliptus spp.). En el caso <strong>de</strong> éstos últimos,<br />

relegados antaño a las inmediaciones <strong>de</strong> la costa, se viene registrando en el último lustro un avance<br />

tierra a<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> su cultivo. La invasión espontánea <strong>de</strong> otras exóticas, en especial <strong>de</strong> la falsa acacia<br />

(Robinia pseudoacacia) es también acusada.<br />

Tipos <strong>de</strong> manejo silvícola<br />

<strong>de</strong> las plantaciones forestales<br />

Los efectos sobre la avifauna <strong>de</strong> las plantaciones forestales <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>n <strong>de</strong> la especie utilizada y<br />

<strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> manejo silvícola practicado. Así po<strong>de</strong>mos distinguir:<br />

• Plantaciones <strong>de</strong> pino <strong>de</strong> Monterrey y pino marítimo:<br />

Aunque con el segundo se practican turnos <strong>de</strong> corta más largo, el manejo silvícola y las posibilida<strong>de</strong>s<br />

tróficas y <strong>de</strong> refugio <strong>de</strong> ambos tipos <strong>de</strong> plantación es similar.<br />

El problema fundamental en ambos casos resulta ser la duración <strong>de</strong>l turno <strong>de</strong> corta, como máximo<br />

<strong>de</strong> 40 a 50 años, que provoca un hábitat sometido a una perpetua inmadurez, en el que escasean<br />

o no existen <strong>los</strong> agujeros o grietas en troncos, imprescindibles para la nidificación <strong>de</strong> las especies<br />

<strong>de</strong> aves trogloditas, características <strong>de</strong> <strong>los</strong> ambientes nemorales.<br />

Asimismo en estas plantaciones son <strong>de</strong>spreciadas las horquillas, necesarias para instalar sus<br />

nidos las gran<strong>de</strong>s rapaces y otras especies forestales <strong>de</strong> tamaño medio-gran<strong>de</strong>. A<strong>de</strong>más la silvicultura<br />

intensiva que se practica tien<strong>de</strong> a eliminar el sotobosque, para rebajar la competencia con la<br />

masa <strong>de</strong> cultivo y facilitar <strong>los</strong> trabajos <strong>de</strong> poda, aclareo, etc. lo que reduce la disponibilidad <strong>de</strong> recursos<br />

tróficos y <strong>de</strong> cobijo para aves típicas <strong>de</strong> <strong>los</strong> estratos arbustivo y subarbustivo.<br />

La gestión se plantea como fin exclusivo la producción y rentabilidad máximas. Por ello la sucesión<br />

recolonizadora se frustra con la tala a hecho o matarrasa en el momento en que su crecimiento<br />

<strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser exponencial o unos años más tar<strong>de</strong>.<br />

• Eucaliptales:<br />

Las consecuencias <strong>de</strong> estas plantaciones sobre la avifauna nemoral son más radicales y negativas.<br />

Los turnos <strong>de</strong> corta son extremadamente cortos, <strong>de</strong> 12 a 15 años.<br />

A<strong>de</strong>más la propia fisiología <strong>de</strong> las distintas especies <strong>de</strong> eucaliptos genera un empobrecimiento<br />

<strong>de</strong>l suelo, comenzando por dificultar el crecimiento <strong>de</strong> otras plantas que puedan resultar competidoras.<br />

Tan solo logran sobrevivir bajo sus copas especies propias <strong>de</strong> estados regresivos <strong>de</strong> las series<br />

52


autóctonas, tales como argomas (Ulex spp.), y brezos (Erica spp.). Su aparición reciente en el paisaje<br />

<strong>de</strong> Urdaibai y la perpetua inmadurez a que con<strong>de</strong>nan al ecosistema impi<strong>de</strong> a las aves acostumbrarse<br />

a explotar <strong>de</strong> alguna forma <strong>los</strong> parcos recursos que pudieran generar. Por todo ello la diversidad<br />

y la <strong>de</strong>nsidad ornítica <strong>de</strong> <strong>los</strong> eucaliptales es casi nula, estando <strong>los</strong> escasos ocupantes ligados a<br />

la presencia <strong>de</strong> un escaso sotobosque.<br />

En ambos tipos <strong>de</strong> plantaciones forestales <strong>de</strong>be añadirse la problemática <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong><br />

corta final practicada: La corta a hecho o matarrasa, que lleva aparejada la apertura <strong>de</strong> innumerables<br />

pistas forestales para facilitar el acceso y la maniobrabilidad <strong>de</strong> la maquinaria pesada (skid<strong>de</strong>rs, autocargadores,<br />

etc.). A<strong>de</strong>más, tras ser extraído el vuelo a matarrasa, con la consiguiente escorrentía en<br />

las zonas <strong>de</strong> fuerte pendiente –características y habituales en la comarca– las plantaciones posteriores<br />

son precedidas frecuentemente por subsolados lineares o areales, continuos o discontinuos, que<br />

suelen ir acompañados <strong>de</strong> rozas –eliminación <strong>de</strong> restos <strong>de</strong> leña con la propia pala <strong>de</strong>l tractor– e incluso<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>capados (a pesar <strong>de</strong> estar prohibidos) para pasar finalmente al abonado.<br />

Estado actual <strong>de</strong> la avifauna nemoral<br />

en Urdaibai<br />

Como consecuencia <strong>de</strong> la parca herencia forestal y la gestión <strong>de</strong>sarrollada en el territorio <strong>de</strong><br />

Urdaibai, preocupada tan sólo <strong>de</strong> la producción y la rentabilidad, la avifauna nemoral esta representada<br />

por poblaciones exiguas <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas especies, con ausencia significativa <strong>de</strong> muchas <strong>de</strong> las<br />

consi<strong>de</strong>radas bioindicadoras.<br />

Así presentan contingentes cercanos a la <strong>de</strong>saparición especies habituales y propias <strong>de</strong> bosques<br />

maduros y bien conservados, que a<strong>de</strong>más están presentes en territorios vecinos <strong>de</strong>l ámbito biogeográfico<br />

eurosiberiano cantábrico: Este es el caso <strong>de</strong>l trepador azul (Sitta europea), y <strong>de</strong>l azor<br />

(Accipiter gentilis) con un solo territorio constatado en Urdaibai en cada caso. Integran muy pocos<br />

individuos las poblaciones <strong>de</strong> Carbonero Palustre (Parus palustris) y <strong>de</strong> Pico Menor (Dendrocopos<br />

minor), relegadas a minúscu<strong>los</strong> robledales, robledal fresnedas y alisedas.<br />

Resulta muy elocuente la ausencia <strong>de</strong> especies como el pico mediano (Dendrocopos medius),<br />

exclusivo <strong>de</strong> robledales bien conservados <strong>de</strong> la Península (Purroy et al. 1984), el colirrojo real (Phoenicurus<br />

phoenicurus), el papamoscas cerrojillo (Ficedulas hypoleuca), o el agateador norteño (Certhia<br />

familiaris). Todas ellas constituyen especies típicas <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques eurosiberianos, estando bien<br />

representadas en territorios vecinos <strong>de</strong> Cantabria y Asturias, don<strong>de</strong> la <strong>de</strong>forestación no ha alcanzado<br />

un grado tan avanzado (Purroy, 1997). Sus mapas <strong>de</strong> distribución presentan un área vacía <strong>de</strong> citas<br />

que incluye a Urdaibai, explicable por el estado <strong>de</strong>scrito más arriba <strong>de</strong> la ya secular transformación<br />

<strong>de</strong> la cubierta forestal, que habría hecho <strong>de</strong>saparecer también a otras tales como el urogallo (Tetrao<br />

urogallus) o el pito negro (Dryocopus martius).<br />

Ninguna <strong>de</strong> ellas pue<strong>de</strong> recolonizar la región <strong>de</strong>bido a la escasa extensión y el estado juvenil o<br />

<strong>de</strong>gradado <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques caducifolios existentes, con la única excepción <strong>de</strong> <strong>los</strong> citados carbonero<br />

palustre y pico menor, que aprovechan y logran sobrevivir en rodales <strong>de</strong> robledal y bosque mixto.<br />

Los encinares cantábricos, por su parte, no aportan peculiarida<strong>de</strong>s o especies exclusivas o<br />

características <strong>de</strong>bido a la juventud y compacidad <strong>de</strong> sus masas, que a duras penas sobrepasan el<br />

porte arbustivo. Las especies <strong>de</strong> aves que las pueblan son las comunes <strong>de</strong> cualquier masa arbórea<br />

con excepción <strong>de</strong> <strong>los</strong> eucaliptales.<br />

De ser cierta la expansión relativamente “reciente” <strong>de</strong> <strong>los</strong> encinares cantábricos en la región,<br />

podría achacársele a este fenómeno la carencia ya mencionada <strong>de</strong> especies exclusivas o peculiares<br />

<strong>de</strong> este ecosistema. En este sentido se explicaría asimismo la aparición <strong>de</strong> la curruca cabecinegra<br />

(Sylvia melanocephala), especie típica <strong>de</strong> <strong>los</strong> bor<strong>de</strong>s y matorrales ligados al bosque mediterráneo, que<br />

se ha expandido por <strong>los</strong> encinares <strong>de</strong> Urdaibai en la última década (Galarza, 1996).<br />

En el seno <strong>de</strong> las masas más maduras <strong>de</strong>l encinar, aprovechando la frescura y la profundidad<br />

<strong>de</strong>l suelo en dolinas y vaguadas, se cobijan zonas <strong>de</strong> bosque mixto con abundancia <strong>de</strong> especies<br />

caducifolias en las que presentan una alta <strong>de</strong>nsidad el cárabo (Strix aluco), por otra parte rara en el<br />

resto <strong>de</strong>l territorio cultivado con pinos, y el gavilán (Accipiter nissus), incapaz <strong>de</strong> nidificar en el resto<br />

<strong>de</strong>l territorio.<br />

53


En cuanto a las plantaciones <strong>de</strong> pino <strong>de</strong> Monterrey, se observa que pue<strong>de</strong>n albergar una alta<br />

<strong>de</strong>nsidad ornítica, pero para ello se tienen que dar dos circunstancias: que la masa arbórea presente<br />

un porte maduro y que el sotobosque <strong>de</strong>sarrolle una cierta complejidad y buena cobertura.<br />

Etapas juveniles <strong>de</strong> plantaciones <strong>de</strong> pino <strong>de</strong> Monterrey acogen contingentes elevados <strong>de</strong> especies<br />

típicas <strong>de</strong> landas y prebrezales atlánticos, tales como Saxicola torquata y Anthus trivialis.<br />

Conforme avanza el crecimiento <strong>de</strong> la plantación van estableciéndose especies <strong>de</strong> aves propias<br />

<strong>de</strong> ambientes forestales (Bongiorno, 1982).<br />

El hecho <strong>de</strong> registrarse una alta diversidad ornítica en plantaciones que alcanzan o rebasan <strong>los</strong><br />

30 años registrada por ciertos autores (Carrascal y Tellería, 1990), pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>berse al efecto ecotono<br />

exagerado por la pequeña dimensión media <strong>de</strong> las parcelas <strong>de</strong> cultivo y la dispersión <strong>de</strong> las mismas<br />

en el paisaje <strong>de</strong> campiña, que hace <strong>de</strong> estos pinares un tipo <strong>de</strong> tesela cada día más habitual en ese<br />

mosaico.<br />

Resalta también aquí la ausencia <strong>de</strong> especies exclusivas <strong>de</strong> bosques <strong>de</strong> coníferas tales como<br />

el Reyezuelo Sencillo (Regulus regulus) o el Piquituerto (Loxia curvirostra), que podría explicarse por<br />

la insuficiente madurez y extensión <strong>de</strong> las masas <strong>de</strong> pinar, requisitos ambos para la nidificación <strong>de</strong><br />

ambas especies.<br />

Las plantaciones <strong>de</strong> eucaliptos, por su parte, ofrecen menos posibilidida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> asentamiento a<br />

comunida<strong>de</strong>s orníticas variadas y abundantes, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> por lo expuesto, por la inadaptación <strong>de</strong> las<br />

especies nativas para la explotación <strong>de</strong> <strong>los</strong> pocos recursos tróficos que estas especies ofrecen. (Tellería<br />

y Galarza, 1990 y Tellería y Galarza, 1991).<br />

Medidas <strong>de</strong> gestión propuestas<br />

• Conservación y fomento <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques naturales, sean rodales <strong>de</strong>gradados, rejuvenecidos o<br />

en regeneración espontánea.<br />

• Facilitar la regeneración espontánea <strong>de</strong>l bosque potencial en terreno s <strong>de</strong> titularidad pública<br />

evitando su uso forestal o <strong>de</strong> cualquier tipo y su <strong>de</strong>terioro recurrente.<br />

• No plantar especie alguna <strong>de</strong> eucalipto en terrenos <strong>de</strong> titularidad pública.<br />

• No <strong>de</strong>dicar a cultivo forestal <strong>de</strong> coníferas más superficie <strong>de</strong> titularidad pública <strong>de</strong> la ya existente.<br />

• En las plantaciones <strong>de</strong> coníferas existentes en terrenos <strong>de</strong> Titularidad Pública <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la<br />

Reserva <strong>de</strong> la Biosfera, se proponen una serie <strong>de</strong> mejoras para las aves y la fauna en general<br />

(Fuller, 1995): 1. Mantener parcelas sin cortar. 2. Diversificar la estructura y dimensiones<br />

<strong>de</strong>l estrato arbustivo en el interior <strong>de</strong> las plantaciones. 3. Retener árboles seniles y muertos.<br />

4 Proce<strong>de</strong>r a ensayos <strong>de</strong> apoyo a la biodiversidad: Puesto que <strong>los</strong> pinares ocupan el dominio<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> robledales acidófi<strong>los</strong>, robledales-fresnedas y alisedas cantábricas, y por tratarse éstas<br />

en su mayor parte <strong>de</strong> series dominadas por especies <strong>de</strong> media luz o media sombra, según su<br />

temperamento, la protección que les aportan a sus retoños espontáneos <strong>los</strong> pinos <strong>de</strong> cierto<br />

porte les resulta beneficiosa para su crecimiento, favoreciendo la regeneración <strong>de</strong> la serie. Por<br />

ello se propone efectuar aclareos poco <strong>de</strong>nsos en turnos largos, evitando la selección tradicional<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> pies “<strong>de</strong>fectuosos”, para permitir la reinstalación <strong>de</strong>l bosque natural. Puntualmente<br />

y si se constata la dificultad <strong>de</strong> la regeneración espontánea, podría acompañarse el<br />

proceso <strong>de</strong> una plantación con plantones <strong>de</strong> una savia o semillado directo.<br />

• En las áreas <strong>de</strong> encinar cantábrico se propone el paso <strong>de</strong> monte bajo a monte alto por parcelas<br />

y mediante resalveo, evitando las cortas para leña y cualquier tipo <strong>de</strong> intervención que<br />

restrinja la extensión y la complejidad <strong>de</strong> cada enclave <strong>de</strong> encinar.<br />

• En general para todo el territorio: 1. Fomento <strong>de</strong>l cultivo <strong>de</strong> especies autóctonas, con garantía<br />

<strong>de</strong> origen genético, a<strong>de</strong>cuadas a la serie <strong>de</strong> vegetación potencial <strong>de</strong> la zona. 2. Apoyo y<br />

subvención a las iniciativas privadas <strong>de</strong> cultivo con este tipo <strong>de</strong> especies. Fomento <strong>de</strong> prácticas<br />

no agresivas en el tratamiento silvícola <strong>de</strong> dichas plantaciones. 3. Generalización <strong>de</strong><br />

prácticas silvícolas respetuosas con la complejidad <strong>de</strong>l sotobosque en terrenos <strong>de</strong> titularidad<br />

54


pública. 4. Cambio <strong>de</strong> prácticas forestales a menos intensivas. 5. Cambio <strong>de</strong> especies hacia<br />

otras <strong>de</strong> turno <strong>de</strong> corta más largo.<br />

• Creación <strong>de</strong> reservas <strong>de</strong> regeneración forestal en Montes <strong>de</strong> Titularidad Pública, y en Áreas<br />

<strong>Forestales</strong> (Art. 66 PRUG).<br />

• Regeneración <strong>de</strong> bosques fluviales que sirvan <strong>de</strong> corredores faunísticos.<br />

Bibliografía<br />

ARANBURU, A. 1982. Estudio ecológico <strong>de</strong>l Valle y Estuario <strong>de</strong> la Ría <strong>de</strong> Mundaka-Gernika. Informe Preliminar.<br />

Sociedad <strong>de</strong> Ciencias Aranzadi. San Sebastián. 196 pp.<br />

ARANBURU, A. 1984. Estudio ecológico <strong>de</strong>l Valle y estuario <strong>de</strong> la Ría <strong>de</strong> Gernika-Mundaka. Sociedad<br />

<strong>de</strong> Ciencias Aranzadi - Dto. <strong>de</strong> Política Territorial y Obras Públicas, Gobierno Vasco. San Sebastián.<br />

486 pp.<br />

GOBIERNO VASCO. 1990. Mapa <strong>de</strong> Vegetación <strong>de</strong> la Comunidad Autónoma <strong>de</strong>l País Vasco. Hojas 38 y<br />

62. Escala 1:25.000. Viceconsejería <strong>de</strong> Medio Ambiente.<br />

ASCASIBAR, J. 1980. Historia forestal <strong>de</strong>l País. Mendiak, Vol. I:60-75. Ed. Etor.<br />

GOBIERNO VASCO. 1993. Urdaibai. Plan Rector <strong>de</strong> <strong>Uso</strong> y Gestión. Departamento <strong>de</strong> Urbanismo, Vivienda<br />

y Medio Ambiente. 213 pp.<br />

NAVARRO, C. 1980. Contribución al estudio <strong>de</strong> la Flora y Vegetación <strong>de</strong>l Duranguesado y la Busturia<br />

(Vizcaya). Tesis Doctoral. Universidad Complutense <strong>de</strong> Madrid. 364 pp.<br />

LÓPEZ, B. y ZAPATA, L. 1990. Las ferrerías en Bizkaia. Ibaiak eta haranak, Vol.IV:139-172. Ed. Etor.<br />

ASEGUINOLAZA, C. et al. 1988. Vegetación <strong>de</strong> la Comunidad Autónoma <strong>de</strong>l País Vasco. Viceconsejería<br />

<strong>de</strong> Medio Ambiente. Gobierno Vasco. 361 pp.<br />

ZAPATA, L. y MEAZA, G. 1998. Procesos <strong>de</strong> antropización y cambios en el paisaje vegetal <strong>de</strong>l País Vasco<br />

atlántico en la prehistoria reciente: su inci<strong>de</strong>ncia en la expansión <strong>de</strong> hayedos y encinares.<br />

Munibe (Ciencias Naturales) 50:21-35.<br />

CARRASCAL, L.M. y TELLERÍA, J.L. 1990 Impacto <strong>de</strong> las repoblaciones <strong>de</strong> Pinus radiata sobre la avifauna<br />

forestal <strong>de</strong>l norte <strong>de</strong> España. Ar<strong>de</strong>ola 37(2):247-266.<br />

BONGIORNO, S.F. 1982. Land use and summer bird populations in Nothwestern Galicia, Spain. Ibis<br />

124(1):1-20.<br />

FULLER, R.J. 1995. Bird life of woodland and forest. Cambridge University Press. 244 pp.<br />

PURROY, F.J. et al. 1984. La población <strong>de</strong> Pico Mediano (Dendrocopos medius (L.)) <strong>de</strong> la Cordillera<br />

Cantábrica. Ar<strong>de</strong>ola 31:81-90.<br />

PURROY, F.J. 1997. Atlas <strong>de</strong> las aves <strong>de</strong> España. Seo/Birdlife. Ed. Lynx.<br />

GALARZA, A. 1996. Distribución espacio temporal <strong>de</strong> la avifauna en el País Vasco. Tesis Doctoral. Universidad<br />

<strong>de</strong>l país Vasco. 216 pp.<br />

TELLERÍA, J.L. y GALARZA, A. 1990. Avifauna y paisaje en el norte <strong>de</strong> España: Efecto <strong>de</strong> las repoblaciones<br />

con árboles exóticos. Ar<strong>de</strong>ola 37(2):229-245.<br />

TELLERÍA, J.L. y GALARZA A. 1991. Avifauna invernante en un eucaliptal <strong>de</strong>l norte <strong>de</strong> España. Ar<strong>de</strong>ola<br />

38(2):239-238.<br />

TELLERÍA, J.L. 1992. Gestión forestal y conservación <strong>de</strong> las aves en España peninsular. Ar<strong>de</strong>ola<br />

39(2):99-114.<br />

55


BIZKAIKO BASOETAKO HEGAZTI FAUNAREN KONTSERBAZIO EGOERA.<br />

NEURRI ZUZENTZAILEAK<br />

Bizkaiko Lurral<strong>de</strong> Historikoan basoetako hegazti fauna tal<strong>de</strong>rik mehatxatuenetakoa da, basoak oso<br />

egoera larrian baitau<strong>de</strong>. Antzinako hariztiak, lizardiak, haltzadiak, artadiak eta pagadiak abeltzaintzarako<br />

soildu zituzten edo egur ustiapen intentsiboa jasan zuten; gaur egun, malda iristezinetan metatutako<br />

zerren<strong>de</strong>tan eta kostal<strong>de</strong>ko zenbait gunetara mugatuta gelditu dira. Berrindustrializazioaren eraginez<br />

abeltzaintza zokoratuta gelditu zenean, XX. men<strong>de</strong>ko bigarren erdial<strong>de</strong>an baso ustiapen intentsiboari ekin<br />

zitzaion eta, horren ondorioz, espezie exotikoak protagonismo berezia hasi ziren hartzen paisaian, besteak<br />

beste, Monterrey pinua (Pinus radiata) eta Eukaliptoa (Eucaliptus spp.).<br />

Bizkaiko baso habitataren zatiketa eta antropizazioa hain garatuta dagoenez, basoko hegazti bioadierazgarri<br />

asko <strong>de</strong>sagertuta edo <strong>de</strong>sagertzeko arrisku bizian dau<strong>de</strong>. Hegazti batzuek habia egiten duten<br />

bikote <strong>de</strong>ntsitate txikia dute, adibi<strong>de</strong>z, miru gorriak (Milvus milvus), aztoreak (Accipiter gentilis) edo<br />

oilagorrak (Scolopax rusticola); beste batzuk, berriz, toki batzuetan ugariak izan daitezke, baina euren<br />

hedatze eremuak urriak eta elkarren arteko loturarik gabekoak dira, adibi<strong>de</strong>z, garrapoa (Sitta europaea)<br />

edo kaskabeltz txikia (Parus palustris). Bestal<strong>de</strong>, beste hegazti batzuek, euren habitataren eraldaketaren<br />

ondorioz, Bizkaitik aspaldi <strong>de</strong>sagertu baziren ere, eragin biogeografiko bereko gertuko inguruetan bizirik<br />

diraute oraindik, besteak beste: Basoilarrak (Tetrao urogallus), Okil ertainak (Dendrocopos medius),<br />

Buztangorriak (Phoenicurus phoenicurus), Basoetako gerri txoriak (Certhia familiaris) edo Euli txori<br />

beltzak (Ficedula hypoleuca).<br />

Ezagutzen dugun biodibertsitate galera murrizteko helburuarekin, zuzentzeko eta zaintzeko zenbait<br />

neurri proposatzen ditugu.<br />

CONSERVATION SITUATION OF FOREST BIRDS IN BIZKAIA.<br />

CORRECTIVE MEASURES<br />

Due to the precarious state of conservation of the forests in the Bizkaia Historical Territory, forest<br />

birds are one of its most endangered wildlife groups. Ancestral oak, ash, al<strong>de</strong>r, holm oak and beech groves,<br />

felled to make room for livestock grazing or subjected to intensive timber exploitation, have now been<br />

reduced to a few woo<strong>de</strong>d areas on inaccessible slopes and scattered coastal enclaves. After livestock<br />

farming was abandoned as a result of the re-industrialisation during the second half of the 20 th century,<br />

intensive forest exploitation became a common practice, and exotic species such as Monterey pines<br />

(Pinus radiata) and eucalyptus (Eucaliptus spp.) became wi<strong>de</strong>spread.<br />

The fragmentation and anthropisation of Bizkaia’s forest habitat is so advanced that numerous<br />

bioindicator forest birds are now absent or in danger of disappearing. While there are a fair number of<br />

nesting pairs of species such as red kites (Milvus milvus), goshawks (Accipiter gentilis) and woodcocks<br />

(Scolopax rusticola), species such as nuthatches (Sitta europaea) and marsh tits (Parus palustris),<br />

although locally abundant, are distributed in discrete and unconnected areas, and others such as capercailles<br />

(Tetrao urogallus), middle-spotted woodpeckers (Dendrocopos medius), redstarts (Phoenicurus<br />

phoenicurus), treecreepers (Certhia familiaris) and pied flycatchers (Ficedula hypoleuca) have recently<br />

disappeared from Bizkaia altogether as a result of habitat transformation, although they can still be found<br />

in neighbouring regions with similar biogeographical conditions.<br />

This paper proposes a series of corrective and conservation measures with the aim of redressing<br />

this <strong>los</strong>s in biodiversity.<br />

56


Efecto <strong>de</strong> la sustitución <strong>de</strong><br />

especies arbóreas autóctonas<br />

por coníferas sobre la<br />

vegetación y banco <strong>de</strong> semillas<br />

Ibone Amezaga 1 ,<br />

An<strong>de</strong>r González-Arias 1 ,<br />

Isabel Albizu 2 y Miren Onaindia 1<br />

• 1 Dpto. <strong>de</strong> Biología Vegetal y Ecología,<br />

Facultad <strong>de</strong> Ciencias, Universidad <strong>de</strong>l País Vasco<br />

2<br />

NEIKER, Instituto Vasco <strong>de</strong> Investigación<br />

y Desarrollo Agrario, Departamento<br />

<strong>de</strong> Agrosistemas y Producción Animal<br />

Introducción<br />

Des<strong>de</strong> <strong>de</strong>l inicio <strong>de</strong>l siglo XX, las especies forestales autóctonas han sido y están siendo reemplazadas<br />

por especies exóticas en diferentes lugares <strong>de</strong>l planeta. Diversos trabajos muestran cómo<br />

hoy en día esta gestión silvicultural está afectando significativamente la flora típica <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques<br />

caducifolios llevando a una rápida reducción <strong>de</strong> las plantas vasculares y más en concreto <strong>de</strong> las<br />

<strong>de</strong>nominada flora vernal y nemoral (An<strong>de</strong>rson 1979, Hill 1979, Olsson & Staaf 1985, Graham & Hopkins<br />

1990, Pigott 1990, Barkham 1992, Milberg 1995, Brunet et al. 1996, Sparks t al. 1996, Amézaga<br />

& Onaindia 1997 & 2000). Estas especies se caracterizan por <strong>de</strong>sarrollar su ciclo <strong>de</strong> vida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales<br />

<strong>de</strong> invierno a principios <strong>de</strong> verano, antes <strong>de</strong> que <strong>los</strong> árboles <strong>de</strong>sarrollen plenamente sus hojas<br />

(An<strong>de</strong>rson 1979), incluso, algunas <strong>de</strong> estas especies para sobrevivir, se han adaptado a vivir en condiciones<br />

<strong>de</strong> sombra, situación que se da en <strong>los</strong> bosques <strong>de</strong> hoja caduca en primavera y verano. La<br />

introducción <strong>de</strong> coníferas perennifolias, especies arbóreas que permiten la penetración <strong>de</strong> la luz solamente<br />

a bajas intensida<strong>de</strong>s pero a lo largo <strong>de</strong> todo el año, ejerce un efecto muy importante sobre la<br />

flora típica <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques. Todo ello va en <strong>de</strong>trimento <strong>de</strong> las especies nemorales <strong>de</strong>l sotobosque y<br />

en especial las anteriormente <strong>de</strong>scritas, ya que normalmente son especies muy poco competidoras<br />

frente a otras especies adaptadas a un más amplio rango <strong>de</strong> condiciones, es <strong>de</strong>cir, más ubiquistas.<br />

A<strong>de</strong>más, el banco <strong>de</strong> semillas <strong>de</strong> esas zonas también se pue<strong>de</strong> ver afectado. Este banco permite<br />

extrapolar la vegetación que, en caso <strong>de</strong> una perturbación que llevara a la <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> la<br />

vegetación <strong>de</strong> una zona, colonizaría principalmente dicha área perturbada (Major & Pigott 1966,<br />

Donelan & Thompson 1980, Brown & Oosterhuis 1981, Welling et al. 1988). Por otro lado, pue<strong>de</strong> funcionar<br />

como una reserva para aquellas especies que se vean perjudicadas por el cambio <strong>de</strong> las condiciones<br />

pudiendo germinar si las condiciones vuelven a ser favorables (Harper 1977). Conocer las<br />

especies que están presentes en el banco <strong>de</strong> semillas es particularmente importante en el campo <strong>de</strong><br />

la conservación <strong>de</strong> la vegetación ya que hay especies típicas <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques que no tienen banco <strong>de</strong><br />

semillas y <strong>de</strong>bido a su baja capacidad <strong>de</strong> dispersión tienen muy pocas posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> colonización<br />

<strong>de</strong> nuevas áreas (Webb 1966).<br />

57


Por otro lado, el aislamiento <strong>de</strong> áreas naturales y la baja capacidad <strong>de</strong> dispersión <strong>de</strong> esta flora<br />

dificulta la colonización <strong>de</strong> nuevas áreas (Bauer 1973, Johnson & Bradshaw 1979, Peterken & Game<br />

1984, Webster & Kirby 1988).<br />

El bosque autóctono <strong>de</strong> la CAV se caracteriza por ser un bosque <strong>de</strong> hoja caduca. Des<strong>de</strong> finales<br />

<strong>de</strong>l siglo pasado la superficie forestal, principalmente en <strong>los</strong> territorios históricos <strong>de</strong> Bizkaia y<br />

Gipuzkoa, ha sido cubierta por plantaciones <strong>de</strong> coníferas y más en concreto, por el pino <strong>de</strong> Monterrey<br />

o Pinus radiata D. Don, más comunmente conocido como pino insignis. El objeto <strong>de</strong> este estudio<br />

ha sido <strong>de</strong>terminar el posible efecto <strong>de</strong>l reemplazo <strong>de</strong> ecosistemas forestales <strong>de</strong> hoja caduca por<br />

aquel<strong>los</strong> <strong>de</strong> hoja perenne en la flora <strong>de</strong>l sotobosque y en el banco <strong>de</strong> semillas.<br />

Material y métodos<br />

El presente trabajo se realizó en la primavera <strong>de</strong> 1995, en el Parque Natural <strong>de</strong> Urkiola que se<br />

caracteriza por una vegetación <strong>de</strong> bosque mixto mixto dominado por el roble, Quercus robur, acompañado<br />

por otras especies como el haya (Fagus sylvatica), el fresno (Fraxinus excelsior) y el castaño<br />

(Castanea sativa) y otras (Onaindia 1986). En el parque se seleccionaron siete áreas (20 x 20 m): tres<br />

<strong>de</strong> vegetación autóctona y cuatro <strong>de</strong> P. radiata, que hacía 29 años habían sido plantadas tras cortar<br />

<strong>los</strong> árboles <strong>de</strong> hoja caduca típicos <strong>de</strong>l parque.<br />

En cada área se muestreó el banco <strong>de</strong> semillas, la vegetación y se hizo un análisis <strong>de</strong>l suelo<br />

(Amézaga & Onaindia 1997, Onaindia & Amézaga 2000)<br />

Resultados<br />

Del total <strong>de</strong> las 66 especies presentes en la vegetación, 20 eran árboles y arbustos, y 46 herbáceas.<br />

De éstas, 18 eran especies adaptadas a un amplio rango <strong>de</strong> condiciones (tanto en zonas<br />

boscosas como pastos) y 28 especies características <strong>de</strong>l sotobosque (Tabla 1). Si nos fijamos en<br />

cada tipo <strong>de</strong> masa arbórea, el bosque autóctono fue el que tuvo significativamente más especies<br />

vegetales y la diversidad era mayor que en las plantaciones <strong>de</strong> pino (t-test= 4,33, g.l.= 5, p< 0,01, n= 7)<br />

(Tabla 1). Comparada la similitud entre las especies presentes en la vegetación entre <strong>los</strong> dos tipos <strong>de</strong><br />

ecosistemas forestales, se apreció un máximo <strong>de</strong> un 60% <strong>de</strong> similitud entre las especies presentes<br />

en las plantaciones <strong>de</strong> coníferas y el bosque autóctono. Había un 62% en la similitud entre las especies<br />

<strong>de</strong> árboles y arbustos, un 60% a las especies típicas <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques y un 50% a las especies<br />

<strong>de</strong> amplio rango <strong>de</strong> distribución.<br />

En general, el banco <strong>de</strong> semillas estuvo formado por 5 tipos <strong>de</strong> árboles y arbustos, 15 especies<br />

<strong>de</strong> amplio rango y 11 <strong>de</strong> especies características <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques. No hubo diferencias significativas<br />

en el pH, N total, P, K y Al entre <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> diferentes ecosistemas forestales. El número mayor<br />

<strong>de</strong> semillas se <strong>de</strong>tectó en las plantaciones <strong>de</strong> P. radiata, 405 semillas/m 2 , teniendo el bosque mixto<br />

312 semillas/m 2 . No hubo diferencias en el número <strong>de</strong> especies germinadas ni en la diversidad entre<br />

el bosque autóctono y las plantaciones <strong>de</strong> coníferas. En el bosque autóctono, el banco <strong>de</strong> semillas<br />

estuvo dominado por <strong>los</strong> juncos (40% <strong>de</strong>l total) y por la zarza, Rubus sp (20% <strong>de</strong>l total). Dentro <strong>de</strong><br />

las plantaciones <strong>de</strong> P. radiata, <strong>de</strong>staca la proporción <strong>de</strong> Rubus sp (30% <strong>de</strong>l total), seguido por la<br />

abundancia <strong>de</strong> Cardamine pratensis (19% <strong>de</strong>l total) y finalmente por las especies <strong>de</strong> juncos (12.7 %<br />

<strong>de</strong>l total). La similitud entre especies presentes en el banco <strong>de</strong> semillas <strong>de</strong> <strong>los</strong> pinares con respecto<br />

al bosque caducifolio fue <strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un 80%. Había una similitud <strong>de</strong> un 75% entre las especies<br />

<strong>de</strong> árboles y arbustos presentes, un 72% entre las especies <strong>de</strong> amplio rango y un 62% entre las<br />

especies típicas <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques.<br />

Si comparamos las especies presentes en la vegetación frente a las presentes en el banco <strong>de</strong><br />

semillas, sólo 23 especies <strong>de</strong> las 66 que había en la vegetación aparecieron en el banco <strong>de</strong> semillas.<br />

Hubo 6 especies que estaban presentes en el banco <strong>de</strong> semillas y no en la vegetación: Cerastium sp,<br />

Juncus sp., Lotus corniculatus, Plantago lanceolata, Danthonia <strong>de</strong>cumbens y Deschampsia flexuosa<br />

(Tabla 1). El banco <strong>de</strong> semillas en ambos tipos <strong>de</strong> ecosistemas forestales tenía menos especies que<br />

la vegetación (t-test= 10,4, g.l.= 4, p


que la vegetación. La similitud entre el banco <strong>de</strong> semillas y la vegetación fue mayor para las plantaciones<br />

<strong>de</strong> P. radiata (50%) que para el bosque caducifolio (36%). En el pinar la mayor similitud entre<br />

las especies presentes en la vegetación y el banco <strong>de</strong> semillas fue en el grupo <strong>de</strong> las especies <strong>de</strong><br />

amplio rango, 58%, seguida <strong>de</strong> las especies típicas <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques, 52% y finalmente <strong>de</strong> <strong>los</strong> árboles<br />

y arbustos, 42%. En el bosque caducifolio la mayor similitud se vio también entre las especies <strong>de</strong><br />

amplio rango, 40%, siendo la <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> árboles y arbustos y las especies típicas <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un 30%. Todo esto lleva a pensar sobre la baja similitud que existe entre la vegetación<br />

y el banco <strong>de</strong> semillas <strong>de</strong> las diferentes áreas.<br />

Discusión<br />

La problemática que se plantea, sobre todo en el campo <strong>de</strong> la conservación <strong>de</strong> la diversidad <strong>de</strong><br />

la flora <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques autóctonos, se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> cambios que se dan tanto en la vegetación<br />

como en el banco <strong>de</strong> semillas entre <strong>los</strong> dos tipos <strong>de</strong> ecosistemas forestales. Hay especies como la<br />

Caltha palustris, Colchicum autumnale, Fragaria vesca, Galium mollugo, G. odoratum, Lamiastrum<br />

galeobdolon y Saxifraga hirsuta que aunque presentes en el bosque autóctono, no se encuentran presentes<br />

ni en la vegetación ni en el banco <strong>de</strong> semillas <strong>de</strong> las plantaciones P. radiata y tampoco en el<br />

banco <strong>de</strong> semillas <strong>de</strong>l bosque autoctono, a excepción <strong>de</strong> Fragaria vesca y G. mollugo. Por otro lado,<br />

especies como Helleborus viridis, Hepatica nobilis, Mercurialis perennis, Sanicula europaea, aunque<br />

presentes en la vegetación <strong>de</strong>l pinar es en menor cobertura y tampoco presentan un banco <strong>de</strong> semillas.<br />

Finalmente esta el grupo formado por Arun maculatum, He<strong>de</strong>ra helix, Oxalis acetosella, Veronica<br />

serpyllifolia y Viola riviniana que se encuentran presentes tanto en la vegetación como en el banco <strong>de</strong><br />

semillas <strong>de</strong> las plantaciones <strong>de</strong> P. radiata. Sin embargo, si se profundiza más <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> este último<br />

grupo, se observa cómo las proporciones en la vegetación y en el banco <strong>de</strong> semillas varía con respecto<br />

al observado en el bosque autóctono. Arun maculatum y Oxalis acetosella aparecen en la vegetación<br />

<strong>de</strong> ambos tipos <strong>de</strong> ecosistema forestal pero sólo en el banco <strong>de</strong> semillas <strong>de</strong> las plantaciones<br />

<strong>de</strong> P. radiata. Oxalis acetosella es una especie bien adaptada a la sombra pero presenta diferentes<br />

estrategias <strong>de</strong> regeneración según <strong>los</strong> hábitats (Packham y Cohn 1990). En las plantaciones <strong>de</strong> coníferas<br />

lo hace gracias al banco <strong>de</strong> semillas y en cambio en el bosque caducifolio lo realiza <strong>de</strong> forma<br />

vegetativa. Esto mismo podría ser el caso <strong>de</strong> A. maculatum. He<strong>de</strong>ra helix se le consi<strong>de</strong>ra como una<br />

especie bien adaptada a las perturbaciones (Packham 1992) y así como una especie tolerante a la<br />

sombra (Grime 1979). Por último, tanto Viola riviniana como Veronica serpyllifolia se les pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar<br />

especies adaptadas a diferentes ambientes, ya que tienen un banco <strong>de</strong> semillas abundante y<br />

persistente (Ridley 1930, Milberg 1992).<br />

La abundancia <strong>de</strong> Rubus sp tanto en la vegetación como en el banco <strong>de</strong> semillas se vio positivamente<br />

favorecida por las plantaciones <strong>de</strong> coníferas, ya que no es capaz <strong>de</strong> soportar la casi nula<br />

radiación <strong>de</strong> luz que penetra en verano bajo el dosel <strong>de</strong>l bosque autóctono (Barckham 1992). Por otro<br />

lado, la mayoría <strong>de</strong> las especies que sólo aparecían en las plantaciones <strong>de</strong> coníferas como Aquilegia<br />

vulgaris, Carduus sp, Danthonia <strong>de</strong>cumbens, Deschampsi flexuosa, Hypericum hirsutm, Lotus corniculatus<br />

o Rubia peregrina fueron aquellas pertenecientes al grupo <strong>de</strong> especies no tolerantes a la sombra<br />

y que se caracterizan por incrementar su abundancia <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la poda o perturbación <strong>de</strong>l suelo.<br />

Conclusiones<br />

En general se pudo observar un efecto <strong>de</strong> las plantaciones <strong>de</strong> coníferas en la vegetación y banco<br />

<strong>de</strong> semillas <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques autóctonos, favoreciendo la dispersión <strong>de</strong> las especies <strong>de</strong> amplia<br />

distribución. Ello podría ser <strong>de</strong>bido a que la perturbación producida por las labores realizadas en el<br />

suelo antes <strong>de</strong> la plantación <strong>de</strong> las coníferas favorezca la implantación <strong>de</strong> especies ubiquistas caracterizadas<br />

por una alta producción <strong>de</strong> semillas y una fácil dispersión <strong>de</strong> las mismas.<br />

Por otro lado, se ha visto que la flora característica <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques se ve afectada <strong>de</strong> forma<br />

negativa por el cambio especies <strong>de</strong> hoja caducifolia por coníferas. En general, se observa una disminución<br />

y ausencia en el banco <strong>de</strong> semillas <strong>de</strong> las especies características <strong>los</strong> bosques y dada la baja<br />

capacidad <strong>de</strong> dispersión <strong>de</strong> éstas, una vez que se pier<strong>de</strong>n <strong>de</strong> una zona es muy difícil que vuelvan a<br />

59


colonizar estas áreas. Así especies típicas <strong>de</strong> zonas sombrías como Caltha palustris, Colchicum<br />

autumnale, Galium mollugo, Lamiastrum galeobdolon o Saxifraga hirsuta podrían tardar años en volver<br />

a recolonizar las zonas y en ausencia <strong>de</strong> áreas contiguas don<strong>de</strong> se mantengan como “reservas”<br />

<strong>de</strong> dicha flora, algunas especies no podrían volver a recolonizar dichas áreas. Esto junto al hecho <strong>de</strong><br />

que la mayoría <strong>de</strong> las especies típicas <strong>de</strong>l sotobosque caducifolio no mantienen un banco <strong>de</strong> semillas<br />

persistente (Leckie et al. 2000) y su capacidad <strong>de</strong> dispersión es muy baja, como es el caso <strong>de</strong><br />

Colchicum autumnale, Galium mollugo, Helleborus viridis, Hepatica nobilis, Lamiastrum galeobdolon,<br />

Mercurialis perennis, Sanicula europaea y Tamus comunis, hace que el futuro <strong>de</strong> dichas especies<br />

nemorales no esté muy claro (Webb 1966, Rackham 1975, Doneland y Thompson 1980, Brown y<br />

Oosterhuis 1981).<br />

Con todo ello se concluye que sería <strong>de</strong> vital importancia para el mantenimiento <strong>de</strong> la diversidad<br />

<strong>de</strong> la flora <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques autóctonos, el mantener manchas <strong>de</strong> dicha vegetación entre las plantaciones<br />

<strong>de</strong> coníferas u otras especies exóticas, con objeto <strong>de</strong> asegurar la persistencia <strong>de</strong> la biodiversidad.<br />

60


Tabla 1. Abundacia <strong>de</strong> especies (escala <strong>de</strong> 1-5) y total <strong>de</strong> semillas germinadas por m 2<br />

en el banco <strong>de</strong> semillas <strong>de</strong> cada ecosistema forestal (*= helecho)<br />

Bosque mixto<br />

Plantación <strong>de</strong> pino<br />

Vegetación Banco <strong>de</strong> semillas Vegetación Banco <strong>de</strong> semillas<br />

Árboles y arbustos<br />

Acer campestre 0,5<br />

Alnus glutinosa 2 12 (6) 0,5 9(6)<br />

Betula celtiberica 0,5 0,5<br />

Castanea sativa 4 3<br />

Castanea sativa seedlings 0,25<br />

Cornus sanguinea 1 0,5 3(2)<br />

Crataegus monogyna 4 1<br />

Erica vagans 0,25 9(6)<br />

Fagus sylvatica 2<br />

Fraxinus excelsior 3 10(5) 1 2(1)<br />

Fraxinus excelsior seedlings 4 2<br />

Ilex aquifolium 0,5<br />

Laurus nobilis 1<br />

Pinus radiata 4<br />

Quercus ilex 0,5<br />

Quercus robur 1<br />

Rosa arvensis 1 0,5<br />

Rubus ulmifolius 2 62(30) 4 122(78)<br />

Salix atrocinerea 0,5<br />

Tilia cordata 0,5<br />

Especies <strong>de</strong> amplio rango<br />

Agrostis capillaris 3 19(9) 3 5(3)<br />

Ajuga reptans 4(2) 1 3(2)<br />

Bellis perennis 2<br />

Cardamine pratensis 1 8(4) 1 77(49)<br />

Carduus sp 0,25 5(3)<br />

Carex sp 2 10(5) 19(12)<br />

Cerastium sp 2(1) 5(3)<br />

Deschampsia flexuosa 2(1)<br />

Euphorbia amygdaloi<strong>de</strong>s 4(2) 0,25 33(21)<br />

Geranium robertianium 2,5 1 2(1)<br />

Juncus sp. 129(62) 52(33)<br />

Lotus corniculatus 3(2)<br />

Lysimachia nemorum 2 4(2) 5(3)<br />

Myosotis arvensis 3 0,5<br />

Plantago lanceolata 4(2)<br />

Poa pratensis 3<br />

Prunella sp 2(1) 1<br />

Pteridium aquilinum* 1 2<br />

Ranunculus nemorosus 3 10(5) 2 5(3)<br />

Rumex acetosella 2,5<br />

Taraxacum officinale 1<br />

Urtica dioica 0,5<br />

Vicia sp. 0,5 2(1)<br />

61


Tabla 1. (Continuación)<br />

Bosque mixto<br />

Plantación <strong>de</strong> pino<br />

Vegetación Banco <strong>de</strong> semillas Vegetación Banco <strong>de</strong> semillas<br />

Especies típicas <strong>de</strong>l sotobosque<br />

<strong>de</strong> bosques autoctonos<br />

Aquilegia vulgaris 0,5<br />

Arum maculatum 2 1 2(1)<br />

Asplenium trichomanes * 1<br />

Athyrium filix-femina * 2 1<br />

Blechnum spicant * 0,5 3 2(1)<br />

Caltha palustris 2<br />

Colchicum autumnale 1<br />

Danthonia <strong>de</strong>cumbens 6(4)<br />

Fragaria vesca 2 4(2)<br />

Galium mollugo 0,25 4(2)<br />

Galium odoratum 0,5<br />

He<strong>de</strong>ra helix 4 2(1) 4 3(2)<br />

Helleborus viridis seedlings 1<br />

Helleborus viridis 1,5 1<br />

Hepatica nobilis 1 0.5<br />

Hypericum androsaemum 2(1) 2 3(2)<br />

Hypericum hirsutum 0,25<br />

Lamiastrum galeobdolon 0.5<br />

Luzula sp. 6(3) 8(5)<br />

Mercurialis perennis 1 1<br />

Ophiog<strong>los</strong>um vulgatum * 1<br />

Oxalis acetosella 4 4 6(4)<br />

Polyplodium vulgare * 1<br />

Polystichum setiferum * 2<br />

Rubia peregrina 0,5<br />

Sanicula europaea 1 1<br />

Saxifraga hirsuta 1<br />

Tamus communis 1 2<br />

Veronica serpyllifolia 2 4(2) 1 2(1)<br />

Viola riviniana 2 8(4) 0,5 9(6)<br />

Sin i<strong>de</strong>ntificar 2(1) 3(2)<br />

TOTAL 312(152) 405(258)<br />

Número medio <strong>de</strong> especies 33,3±1,86 (3) 10,3±1,2 (3) 22,5±1,66 (4) 12 ±2,12 (4)<br />

Árboles y arbustos 15 3 14 5<br />

Especies <strong>de</strong> amplio rango 14 11 10 14<br />

Especies carac. bosques autóct. 21 7 18 9<br />

Número total <strong>de</strong> especies 50 21 42 28<br />

Diversidad (H’) 3,69 2,13 3,4 2,36<br />

62


Bibliografía<br />

AMÉZAGA, I. & ONAINDIA 1997. The effect of evergreen and <strong>de</strong>ciduous coniferous plantations on the field<br />

layer and seed bank of native woodlands. -Ecography 20: 308-318.<br />

ANDERSON, M. 1979. The <strong>de</strong>velopment of plant habitats un<strong>de</strong>r exotic forestcrops. - In: Wright, S. E. & Buckley,<br />

G. P. (eds), Ecology and <strong>de</strong>sign in anemity land management, Wye College, Wye, pp. 87-108.<br />

BARCKHAM, J. P. 1992. The effects of management on the ground flora of ancient woodland, Brigsteer<br />

Park Wood, Cumbria, England. - Biological Conservation 60: 167-187.<br />

BAUER, H. J. 1973. Ten year´s of biocenological succession in the excavated mines of the Cologne lignite<br />

district. - In: Ecology and Reclamation of Devastated Land. R. J. Hutnik & G. Davids (eds).<br />

Gordon & Breach, New York. Vol 1, 271-283.<br />

BROWN, A. H. F. y OOSTERHUIS, L. 1981. The role of buried seeds in coppicewoods. - Biol. Conserv. 21:<br />

19-38.<br />

BRUNET J., FALKEENGREN-GRERUP, U. y TYLER, G., 1996. Herb layer vegetation of south Swedish beech<br />

and oak forests-effect of management and soil acidity during one <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>. Forest Ecology and<br />

Management, 88: 259-272.<br />

DONELAND, M. y THOMPSON, K. 1980. Distribution of buried viable seeds along a successional series. -<br />

Biol. Conserv. 17: 297-311.<br />

GRAHAM, A. W. y HOPKINS, M. S. 1990. Soil seed banks of adjacent unlogged rainforest types in North<br />

Queensland. - Aust. J. Bot. 38: 261-268.<br />

GRIME, J. P. 1979. Plant strategies and vegetation process. - Wiley, New York.<br />

HARPER, J. L., 1977. Population Biology of Plants. Aca<strong>de</strong>mic Press, London.<br />

HILL, M. O. 1979. The <strong>de</strong>velopment of a flora in even-aged plantations. - In: Ford, E. D., Malcom, D.<br />

C. & An<strong>de</strong>rson, J. (eds), The Ecology of Even-aged Plantations. Intitute of Terrestrial Ecology,<br />

Cambridge, pp. 175-92.<br />

JOHNSON, M. S. y BRADSHAW, A. D. 1979. Ecological principles for the restoration of disturbed and<br />

<strong>de</strong>gra<strong>de</strong>d land. - Appl. Biol. 4: 141-200.<br />

LECKIE, S., VELLEND, M., BELL, G. y LECHOWICZ, M.J. 2000. The seed bank in an old-growth, temperate<br />

<strong>de</strong>ciduous forest. Can. J. Bot. 78: 18-192.<br />

MAYOR, J. y PIGOTT, W. T. 1966. Buried, viable seeds in two California Bunchgrass sites and their bearing<br />

on the <strong>de</strong>finiton of a flora. - Vegetatio 13: 253-282.<br />

MILBERG, P. 1992. Seed bank in a 35 year old experiment with different treatments of a semi-natural<br />

grassland. - Acta Oecol. 13: 743-752.<br />

MILBERG, P. 1995. Soil seed bank after eighteen years of succession from grassland to forest. - Oikos<br />

72: 3-13.<br />

OLSSON, B. A. y STAAF, H. 1985. Influence of harvesting intensity of logging residues on ground vegetation<br />

in coniferous forests. - J. Appl. Ecol. 32: 640-654.<br />

ONAINDIA, M. 1986. Ecología Vegetal <strong>de</strong> Vizcaya. Las Encartaciones y el Macizo <strong>de</strong>l Gorbea. - Servicio<br />

<strong>de</strong> Publicaciones <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong>l País Vasco. Bilbao.<br />

ONAINDIA, M. & AMEZAGA, I. 2000. Seasonal variation in the seed banks of native woodland and coniferous<br />

plantations in Northern Spain. –For. Ecol. Manag. 126: 163-172.<br />

PACKHAM, J. R. y COHN, E. V. J. 1990. Ecology of the woodland field layer. - Arboricultural Journal 14,<br />

357-371.<br />

PETERKEN, G. F. y GAME, M. 1984. Historical factors affecting the number and distribution of vascular<br />

plant species in the woodlands of central Lincolnshire. - J. Ecol 72: 155-182.<br />

PIGOTT, C. D. 1990. The influence of evergreeen conifers nurse-crop on the field layer in two woodland<br />

communities. - J. Appl. Ecol. 27: 448-459.<br />

RACKHAM, O. 1975. Harley Wood. - Cambridge and Isle of Elys’ Trust Ltd., Cambridge.<br />

RIDLEY, H. N. 1930. The dispersal of plants throughout the world. - Ashford. Reeve.<br />

SPARKS, T. H., GREATOREX-DAVIES, J. N., MOUNTFORD, J. O., HALL, M. L. y MARRS, R. H., 1996. The effects<br />

of sha<strong>de</strong> on the plant communities of ri<strong>de</strong>s in plantation woodland and implications for butterfly<br />

conservation. Forest Ecology and Management, 80: 197-207.<br />

WEBB, D. A. 1966. Dispersal and establishment: what do we really know? - In: Hawkes, J. G. (ed),<br />

Reproductive Biology and Taxonomy of Vascular Plants. B. S. B. I. Conference Report, Nº 9.<br />

Pergamon Press, Oxford.<br />

WEBSTER, S. D. y KIRBY, K. J. 1988. A comparison of the structure and composition of an ancient and<br />

an adjacent recent wood in Essex. - The London Naturalist 67: 33-45.<br />

WELLING, C. H., PETERSON, R. L. y VAN DER VALK, A. G. 1988. Recruitment from the seed bank and the <strong>de</strong>velopment<br />

of emerging zonation during a drawdown in a prairie wetland. - J. Ecol. 76: 483-496.<br />

63


BERTAKO ZUHAITZ ESPEZIEAK KENDU ETA KONIFERAK LANDATZEAK<br />

SORTUTAKO ERAGINA LANDARETZAN ETA HAZI BANKUETAN<br />

Euskal Autonomia Erki<strong>de</strong>goan bertoko basoa hostoerorkor basoak dira, batez ere. Aurreko men<strong>de</strong>ko<br />

amaieratik baso azalera, batez ere Bizkaia eta Gipuzkoan, zuhaitz hosto iraunkorrekin landatua izan<br />

da, batez ere P. radiata rekin. Horrek baso baldintzen aldaketak dakartza: argi erregimena, hezetasuna,<br />

tenperatura etab.<br />

Ikerketa honen helburua Urkiolako Parke Naturalean lehen esandako zuhaitz espezieen aldaketak<br />

landaredi eta hazi bankoan ekar lezakeen ondorioak aztertzea izan zen.<br />

Zuhaitz espezie nagusiaren aldaketak landaredi espezieen kopurua murriztu zuen eta baso ekosistema<br />

bien arteko espezie parekotasuna % 60 koa izan zen. Hazi bankoaren parekotasuna % 80 koa. Baso<br />

ekosistema bakoitzan landaredi eta hazi banko arteko parekotasuna txikia zen, % 50 pinudian eta % 36<br />

bertoko basoan. Baso helduen landare bereizgarriak, adibi<strong>de</strong>z Caltha palustris, Gallium mollugo,<br />

Lamiastrun galeobdolon etab., ez zuten hazi bankorik eta asko ez ziren pinudiko landaredian agertzen.<br />

Beraz, bertoko basoen landareen biodibertzitatea mantentzeko pinudien artean bertoko baso guneak<br />

mantentzea beharrezkoa da, leku hauek espezie erreserba moduan izateko.<br />

EFFECT OF SUBSTITUTING CONFERS FOR INDIGENOUS<br />

WOODLAND SPECIES ON VEGETATION AND SEED BANKS<br />

From the beginning of the 20 th century, indigenous forest species throughout the world have been,<br />

and are still being, replaced by exotic species. Diverse studies have shown how today, this forest management<br />

method is having a consi<strong>de</strong>rable effect on typical <strong>de</strong>ciduous forest vegetation, and resulting in a<br />

sharp <strong>de</strong>crease in vascular plants, in particular vernal and nemoral flora (An<strong>de</strong>rson 1979, Hill 1979,<br />

Olsson & Staaf 1985, Graham & Hopkins 1990, Pigott 1990, Barkham 1992, Milberg 1995, Brunet et al.<br />

1996, Sparks et al. 1996, Amezaga & Onaindia 1997 & 2000). One of these species’ distinguishing characteristics<br />

is that their life cycle lasts from the end of winter to the beginning of summer, before the<br />

surrounding trees have fully <strong>de</strong>veloped their leaves (An<strong>de</strong>rson 1979). In or<strong>de</strong>r to survive, some species<br />

have even <strong>de</strong>veloped the ability to thrive in the sha<strong>de</strong>, a condition common to <strong>de</strong>ciduous forests during<br />

spring and summer. The introduction of evergreen conifers, forest species that allow a low level of light<br />

filtration all year round, has had a significant effect on typical forest flora. The result is <strong>de</strong>trimental to<br />

nemoral un<strong>de</strong>rgrowth species, especially those mentioned above, since these species are usually unable<br />

to compete with other more ubiquitous varieties that have adapted to a wi<strong>de</strong>r range of conditions.<br />

Furthermore, the seed banks for these zones are also affected. These banks enable the extrapolation<br />

of vegetation that would re-colonise the region in the event of a disturbance that wipes out the flora<br />

(Major & Pigott 1966, Donelan & Thompson 1980, Brown & Oosterhuis 1981, Welling et al. 1988).<br />

They also serve as a reserve for species that are affected by a change in conditions, enabling them to germinate<br />

if and when these conditions become favourable once again (Harper 1977). It is particularly<br />

important for those working towards the conservation of vegetation to be aware of the species contained<br />

in the seed bank, since some typical forest species do not have this resource, and, due to their low dispersion<br />

capacity, are very unlikely to colonise new areas (Webb 1966).<br />

The isolation of natural areas combined with these species’ low dispersion capacity, makes the<br />

colonisation of new areas extremely difficult (Bauer 1973, Johnson & Bradshaw 1979, Peterken & Game<br />

1984, Webster & Kirby 1988).<br />

Indigenous forests in the BAC are mainly <strong>de</strong>ciduous. Since the end of the last century, forested<br />

areas, principally in the historical territories of Bizkaia and Gipuzkoa, have been taken over by conifer<br />

plantations and, more specifically, by Monterey pine, or Pinus radiata D. Don, more commonly known<br />

as insignis pine. The aim of this study is to <strong>de</strong>termine the possible effects of replacing <strong>de</strong>ciduous forest<br />

ecosystems with evergreens on the un<strong>de</strong>rgrowth flora and seed banks.<br />

64


Ibaiertzeko landarediaren<br />

funtzioak. Egurraren garrantzia<br />

Joserra Díez, Arturo E<strong>los</strong>egi<br />

• Ekologia laborategia. Landare Biologia<br />

eta Ekologia Saila. Zientzi Fakultatea. EHU<br />

Sarrera<br />

Ibaiertzak lur eta ur-ekosistemen arteko transizio-guneak dira, eta lurrazpiko ezaugarri hidrologikoen<br />

menpe dau<strong>de</strong>. Ekotonoak izanik, hainbat inguruneko faktoreen gradienteak, prosezu ekologiko<br />

eta landaredi-komunitateak biltzen dituzte (Gregory eta laguntzaileak, 1991). Halaber, gune hauek<br />

Lurraren habitat dibertso, dinamiko eta konplexuenetakoak dira (Naiman eta Décamps, 1990).<br />

Ibaiertzeko zonal<strong>de</strong>ak uhol<strong>de</strong>ek urperatzen duten eremua hartzen du. Eremu hau oso estua izan<br />

daiteke iturburuetako erreketan, eta kilometro askotakoa ibai handietan. Errekastoetan, ibaiertzeko<br />

landaredia nekez <strong>de</strong>sberdintzen da ondoko basoetatik, ia espezie berdinak agertzen baitira. Ibai handitan,<br />

aldiz, ibaiertzek zabalera handiagoa hartzen dute, eta bertan lurrazpiko ura zein uhol<strong>de</strong>en arabera<br />

landaredi-zerrenda <strong>de</strong>sberdinak azaltzen dira.<br />

Gure haranen eitearen ondorioz, ibaiertzeko landarediak esparru estua estali izan du betidanik.<br />

Baina gizakiak are gehiago murriztu du, bere lur oparo eta lauak nekazaritzarako, urbanizatzeko edo<br />

industriarako erabiliz. Tamalez, orain arteko antolamendu-planek apenas hartu dute kontutan ibaiertza,<br />

non ez <strong>de</strong>n izan berau ubi<strong>de</strong>ratzeko, uhol<strong>de</strong>ak kontrolatu nahian.<br />

Ibaiertzeko landarediaren funtzioak<br />

Ibaiertzetako landarediak lurrari eusten dio, azaleko higadura eta eskorrentia murriztuz. Zuhaitz<br />

handienek sustrai konplexuak dituztenez, txikiak baino hobeak dira zeregin honetan, belarkaren papera<br />

garrantzitsua bada ere (Magette eta laguntzaileak, 1989). Horrela, eskorrentiak ekarritako sedimentuak<br />

eta mantenugaiak ibaiertzan metatzen dira.<br />

Kanalizatuta dau<strong>de</strong>n ibaietan uraren korronteak norabi<strong>de</strong> bakarra dauka. Ostera, eraldatu gabekoetan<br />

ibaiak lotura hertsia du hiporreosarekin (hots, ubi<strong>de</strong> azpiko eta alubioi-lautadako sedimentuekin).<br />

Han norabi<strong>de</strong> ugariko mantenugai-transferentziak burutzen dira, hainbat prozesu kimiko eta biologiko<br />

tarteko. Bestetik, ibaiertzeko landaredia <strong>de</strong>snitrifikatzaile aparta izaki (Gregory eta laguntzaileak,<br />

1991), mantenugai disolbatuen <strong>de</strong>purazioa areagotzen du.<br />

Era berean, landarediaren estaldurak ubi<strong>de</strong>a eguzki gogorretik gerizatzen du, horrela urak fresko<br />

eta oxigenoan aberatsak mantenduz. Gainera, ibaiertzeko basoek sare luze eta konplexua eratzen<br />

dute, animalia zein landareen dispertsioa eta babesa ahalbi<strong>de</strong>tzen duten korridore aberatsak eratuz<br />

(Naiman eta Décamps, 1990).<br />

65


Egurraren garrantzia<br />

Ibaientzako funtsezkoa da lehorral<strong>de</strong>tik datorkien materia organikoa (orbela, adarrak, fruituak<br />

edota enborrak), hau baita komunitatearen bazka iturri-nagusia. Ornodun eta ornogabe asko ekosistema<br />

hauetan bizi dira, eta ezinbestekoa dute orbela eta egurra jaki eta habitat modura.<br />

Orbela eta egur-hondakinak hainbat mekanismoren bitartez iristen dira ubi<strong>de</strong>etara, hala nola<br />

hostoen abszisioa, haizeteek zain-iraulitako zuhaitzak, lubiziak eta abar. Gainera, hainbat faktoreren<br />

menpe dago sarrera hau: ibaiertzeko basoaren espezie-konposizioa, basoaren altuera, ubi<strong>de</strong>-mota eta<br />

-tamaina, eta lur-erabilpenaren historia (Bisson eta laguntzaileak, 1987). Materia organikoaren sarrerak<br />

kronikoak izan daitezke, maiztasun handikoak, udazkeneko orbel-sarrera kasu. Beste sarrera batzuk<br />

aldizkakoak dira, baina ez horregatik garrantzi txikikoak. Orokorrean, erreka beherantz doan heinean<br />

gero eta materia organiko gutxiago jasotzen du ertzetatik, eta gero eta garrantzi gutxiago du honek<br />

komunitatearen metabolismoan (Vannotte eta laguntzaileak, 1980). Aldi berean, ibaiaren tamainak<br />

kontrolatzen du neurri batean ubi<strong>de</strong>an metatutako egur-kopurua. Hondakin gehiago dago iturburutan,<br />

eta ibaia beherantz doan heinean egurra gero eta urriagoa izan ohi da, erreka zabalduz doalako, eta<br />

hondakinak alubioi-lautadarantz garraiatzeko ahalmena handitzen <strong>de</strong>lako (Keller eta Swanson, 1979).<br />

Orokorrean, basogintzak egur-kantitatean eta enborren neurrian eragin handia du. Aguera ibaiaren<br />

arroan, adibi<strong>de</strong>z egur-kantitatea, neurria, egonkortasuna eta sarrera-tasa askoz ere txikiagoa da hazkuntza<br />

azkarreko landaketen ondoko ubi<strong>de</strong>etan (E<strong>los</strong>egi eta laguntzaileak, 1999). Díez-ek (2000) Agueraren<br />

20 ibaial<strong>de</strong>tan behatu zuenez, egur-kantitateak ibaiertzeko basoaren heldutasunaren eta ubi<strong>de</strong>aren<br />

zabaleraren menpe dago. Horrez gain, basoa moztean, orbel eta enborren sarrera eten egiten da. Basoa<br />

berriro hazi ahala, orbela nahiko epe laburrean errekuperatzen bada ere, hamarkada ugari behar dira<br />

enbor handiak sartzen hasteko, eta honek komunitate bentonikoetan eragin handia du, ubi<strong>de</strong>ek materia<br />

organikoa atxekitzeko duten gaitasuna galdu egiten baitute (Webster eta laguntzaileak, 1990).<br />

Behin materia organikoa ubi<strong>de</strong>an dagoela, bere <strong>de</strong>skonposizioa prosezu fisiko, kimiko eta biologikoen<br />

ondorio da; faktore hauen eragina zeharo aldatzen da materia-mota eta ibaiaren arabera<br />

(Webster eta Benfield, 1986). Zatiketa fisikoak ez du garrantzi handirik izaten uhol<strong>de</strong>etatik kanpo, baina<br />

hala ere, mikrobioen kolonizazioa areagotzen du (Suberkropp eta Klug, 1980). Onddo, bakterio eta<br />

animaliek <strong>de</strong>tritusaren <strong>de</strong>skonposizioan eginkizun <strong>de</strong>sberdinak betetzen dituzte. Orokorrean, onddoek<br />

erasotzen dute hasieran, eta gero bakterioek. Animaliek, ostera, mikroorganismoek egokitutako orbela<br />

jaten dute soilik (Wallace eta laguntzaileak, 1982). Egurraren kasuan animaliak ez dira <strong>de</strong>skonposatzaile<br />

nagusiak ibaietan, itsasoan eta estuarioetan ez bezala (Maser eta Se<strong>de</strong>ll, 1994).<br />

Janari izateaz gain, egurrak uraren abiaduran, ubi<strong>de</strong>en morfologian eta sedimentuen metaketan<br />

eragiten du (Harmon eta laguntzaileak, 1986). Sarritan, egur-hondakinak pilatu egiten dira presak eratuz.<br />

Hauen inguruan ur-sakonera handiagoa da eta uraren abiadura moteldu egiten da, mantenugai<br />

eta materia organikoaren atxikimendua areagotuz. Horrela, ibaian behera doan materia organikoa neurri<br />

handiagoan erabiltzen da, elementuen birziklapena areagotuz.<br />

Horrez gain, egur-hondakinek konplexutasuna ematen diote ubi<strong>de</strong>ari. Sustraiak, adarrak, eta<br />

enborrek ur-zutabean zehar babesa eta itzala ematen diote hainbat espezieri. Izan ere, arrain gazte<br />

zein helduek mikrohabitat zehatzak behar dituzte. Batzuek arroken atzeko zurrunbiloak nahiago dituzte,<br />

beste batzuek ur-lasterren abiadura, eta beste batzuek putzu sakonak aukeratzen dituzte. Beraz,<br />

habitat-mota ugari dauzkaten errekek arrain-espezie gehiago izaten dituzte erreka sinpleek baino.<br />

Ur-lasterrek, putzuek eta korronte geldoko guneek konplexutasun hau eskeintzen dute. Horrez gain,<br />

ertz azpiko izkutalekuek, sakonera gutxiko ibaiertzek eta beste ezaugarri batzuek mikrohabitatak<br />

eskeintzen dizkiete arrainei. Egin izan diren zenbait esperimentuk (adibi<strong>de</strong>z, Angermeier eta Karr,<br />

1984, Wallace eta laguntzaileak, 1995) argi utzi dute ubi<strong>de</strong>an dagoen egurra areagotzea ornogabe zein<br />

arrainentzako mese<strong>de</strong>garri <strong>de</strong>la. Al<strong>de</strong>rantziz ere, Aguera ibaian Díez et al.-ek (2000) iturburuetako bi<br />

erreketan egurra ezabatu ondoren, ubi<strong>de</strong>aren <strong>de</strong>segonkortasuna eta morfologian aldaketa handiak<br />

behatu izan dute, eta ornogabe-komunitateen aldaketa nabarmena.<br />

Ku<strong>de</strong>aketarako irizpi<strong>de</strong>ak<br />

Hainbat estatutan ibaiertzetako zonal<strong>de</strong>a babesteko arau eta programak jarri dira martxan aspaldi.<br />

Gure kasuan, “Euskal Autonomi Elkarteko ibaien eta erreken ertzak antolatzeko Lurralearen Arloko<br />

Plana”-k urbanizaezina diren lurretan ubi<strong>de</strong>ak babesteko 50metroko lerroa ezartzen du ibaietan, eta<br />

66


25ekoa erreketan (Eusko Jaurlaritza, 1999). Jakina, plana hau handizalea da, ubi<strong>de</strong>aren eta ertzaren<br />

mugaketa gauzatzen ez <strong>de</strong>n bitartean ku<strong>de</strong>aketa egokia ezin izango da burutu eta.<br />

Edozein kasutan, ibaiertzeko zonal<strong>de</strong>a zenbat eta zabalago, konplexuago eta jarraiago izan,<br />

funtzio ekologiko gehiago bermatuko ditu. Hau, zalantzarik gabe, lurraren jabetza eta kontsi<strong>de</strong>razio<br />

ekonomikoekin gatazkan sartzen da. Beraz, ku<strong>de</strong>aketa-tresnak malguak izan beharko dira uraren kalitatea<br />

eta bestelako funtzioak bermatzeko. Esate baterako, zenbait herrial<strong>de</strong>tan programa hauek dirulaguntzak,<br />

sentsibilizazio-kanpainak eta aholkularitza teknikoaren bitartez proiektuaren bi<strong>de</strong>ragarritasuna<br />

bermatzen dute (Phillips eta laguntzaileak, 2000).<br />

Ibaiertzeko basoa ku<strong>de</strong>atzerakoan gutxienez bi irizpi<strong>de</strong> hartu behar ditugu kontutan. Batetik,<br />

zein <strong>de</strong>n basoaren konposizioa eta egitura. Bestetik, zein <strong>de</strong>n gure helburua zonal<strong>de</strong> horrentzat (egurekoizpena,<br />

aisialdia, basabizitzarako gunea,….). Ku<strong>de</strong>aketa espezie autoktonoekin egin behar da ahal<br />

<strong>de</strong>n neurrian. Haltza, sahatsa, lizarra, urritza, astigarra, eta abar izan beharko dira gure tresnak. Ubi<strong>de</strong>ra<br />

iristen <strong>de</strong>n materia organikoaren kalitatea garrantzitsua da eta basoaren konposizioak eragin<br />

handia du komunitatean. Haltza espezie dominatzailea da gune hauetan, erregenerazio azkarrekoa,<br />

eta hainbat onura ekartzen dio ibai-ekosistemari: orbela ornogabeentzako kalitateko bazka da (Cole<br />

eta laguntzaileak, 1978; Diez, 2000), eta ekainetik abendura arte erortzen da. Horrez gain, <strong>de</strong>snitrifikazioa<br />

askoz handiagoa da haltzadietan konifero-basoetan baino (Gregory eta laguntzaileak, 1991).<br />

Ustiaketarako egurra ekoiztea izan daiteke ibaiertzetako basoen helburu bat, baina habitatak eta<br />

prozesu ekologikoak mantentzea ala berreskuratzea helburu nagusia da (Crow eta laguntzaileak,<br />

2000). Orduan, egurra ekoizteko ku<strong>de</strong>aketa-erregimenak ezin izango ditu ekosistemaren prosezuak<br />

eraldatu (materia organikoaren sarrera, itzala, uhol<strong>de</strong>en kontrola, sedimentu eta nutrienteen atxikimendua,...).<br />

Aldi berean, ibaiertzan oso heterogeneoak dira, eta honek ku<strong>de</strong>aketarako aholku orokorrak<br />

ematea zailtzen du.<br />

Ibaiertzen errekuperaziorako programa baten kostuak erraz neur daitezkeen bitartean, zaila da<br />

onurak ekonomikoki kuantifikatzea. Onura batzuek gizarteari bere osotasunean edo tal<strong>de</strong> konkretuei<br />

(ehiztariak, arrantzaleak, naturalistak...) eragin diezaiokete, baina beste askok ez daukate balorerik<br />

merkatuan: espezieen kontserbazioa, korridore-papera, lurzoruen ekoizpena... Azkenik, ikuspuntu paisajistiko<br />

batetik, ibaiertzeko landarediak garrantzia handia du paisai orekatu eta dibertsoak eratuz.<br />

Arestian aipatu bezala, egur-kantitatea eta ezaugarriak ibaial<strong>de</strong>z ibaial<strong>de</strong> aldatzen da. Gure iturburuetan,<br />

baso heldua dagoen tokietan bost egur-presa dau<strong>de</strong> 100 metroko. Dentsitate hau zeharo murrizten<br />

da nekazal-eremuetan edota baso-landaketen inguruan (Díez, 2000). Iturburu hauetan orokorrean<br />

egurrak ez ditu problemak sortzen, beraz ahalik eta egur gehiena edukitzen saiatu beharko genuke.<br />

Erdiko eta beheko ibaial<strong>de</strong>etan, or<strong>de</strong>a, egur kantitatea oso txikia da, baina arazoak ere hor sor ditzake.<br />

Ubio<strong>de</strong>an neurri guztietako egurra behar da, baina orokorrean, zenbat eta enbor handiagoak,<br />

onura handiagoa dakarte. Ubi<strong>de</strong>an egur-hondakin handiak eskuratzeko ku<strong>de</strong>aketa-estrategia bi egon<br />

daitezke: bat, ibaiertzeko landaredia berez heltzen uztea, epe luzera enbor-iturria bermatzeko. Eta bi,<br />

ubi<strong>de</strong>an enborrak sartzea, habitaten dibertsitatea areagotzeko, korrontearen energia murrizteko, eta<br />

ubi<strong>de</strong>aren forma eta sedimentuen garraioa egonkortzeko. Kasu hauetan, kalteak sahiesteko enborrak<br />

kablez lotu daitezke, eta edozein proiektu gauzatu aurretik arrantzale, kaiakzale eta ibaien beste erabiltzaileen<br />

adostasuna behar da. Tamalez, habitata hobetzeko proiektuak garestiak dira eta soilik oso<br />

tramo konkretuetan gauza daitezke.<br />

Gure ibaiertzeko basoen egoeraren ondorioz, nekez erortzen dira enborrak ubi<strong>de</strong>ra, non ez diren<br />

basoak moztean pilatutako hondakinak. Hondakin hauen eragina eztabaidagarria da. Autore batzuk (ad.<br />

Bilby, 1984), adar mehe guztiak ubi<strong>de</strong>taik ateratzea proposatzen dute, enbor handiak bertan utziz. Beste<br />

batzuren ustez, mozketen hondakin guztiak atera behar dira (Toews eta Moore, 1982). Hala ere, bestelako<br />

proposamenak egin daitezke. Esate baterako, mozketen hondakinak ibaira bota beharrean, lursailan<br />

bertan uztea. Honek higadura muirriztuko luke, eta lurra ongarritu (E<strong>de</strong>so eta laguntzaileak, 1998).<br />

Uhol<strong>de</strong>ek egur-kantitate handiak pilatu ditzakete zubi eta presetan, eta inguruan kalte larriak sor<br />

daitezke. Ohizko ku<strong>de</strong>aketa berau ateratzea da, arrisku hidraulikoak ekiditearren. Askotan ubi<strong>de</strong> osoko<br />

enbor guztiak ateratzen dira helburu horrexekin. Baina inoiz ezin izango <strong>de</strong>nez enborrak ibaietara<br />

iristea eragotzi, beste zenbait aukera ere aztertzekoak dira. Esate baterako, Kalifornian berriki ikusi<br />

<strong>de</strong>nez, zenbaitetan merkeagoa da arazoak pilatzen dituen zubia enborrak pasatzeko moduan berreraikitzea,<br />

eta ez etengabe ubi<strong>de</strong>ak “garbitzen” aritzea (Lassettre eta Kondolf, 2000).<br />

Azken urteotan, gure ibaien uren kalitateari arreta handia eskeini zaio, eta aurrerapen handiak<br />

egin dira urak araztatzeko. Hala eta guztiz ere, bada garaia ibaiertzeko ekosistema hauek ku<strong>de</strong>atzen<br />

dituzten planak martxan jartzeko, kontutan hartuz egurrak betetzen dituen funtzioak.<br />

67


Bibliografía<br />

ANGERMEIER P.L. eta KARR J.R., 1984. Relantionships between woody <strong>de</strong>bris and fish habitat in a small<br />

warmwater stream. Transactions of the American Fisheries Society 113:716-726.<br />

BILBY R.E., 1984. Removal of woody <strong>de</strong>bris may affect stream channel stability. Journal of Forestry,<br />

82: 609-613.<br />

BISSON P.A., BILBY R.E., BRYANT M.D., DOLLOF C.A., GRETTE G.B., HOUSE R.A., MURPHY M.L., KOSKI K.V.<br />

eta SEDELL J.R., 1987. Large woody <strong>de</strong>bris in forested streams in the Pacific Northwest: Past,<br />

present and future. Streamsi<strong>de</strong> management: Forestry and fishery interactions (E.O. Salo eta<br />

T.W. Cundy, arg.): 143-190. College of Forest Resources. University of Washington, Seattle.<br />

COLE D.W., GESSEL S.P. eta TURNER J., 1978. Comparative mineral cycling in red al<strong>de</strong>r and Douglas-fir.<br />

Utilization and management of Al<strong>de</strong>r. (D.G. Briggs, D.S. Debell eta W.A. Atkinson, arg.): 327-336.<br />

Gen. Tech. Rep. PNW-70. U.S. Department of Agriculture, Forest Service, Pacific Northwest<br />

Research Station, Potland, OR.<br />

CROW T.R., BAKER M.E. eta BARNES B.V., 2000. Diversity in riparian landscapes. Riparian Management<br />

in Forests of the Continental Eastern United States (Verry E.S, J.W Hornbeck eta C.A. Dolloff,<br />

arg.): 273-286. Lewis Publishers, New York.<br />

DÍEz J.R. Dinámica y función <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra en el sistema fluvial <strong>de</strong>l Agüera. Relaciones con la vegetación<br />

<strong>de</strong> la cuenca. Tesis Doctoral. Facultad <strong>de</strong> Ciencias. UPV/EHU. 116 or.<br />

DÍEZ J.R., LARRAÑAGA S., ELOSEGI A. eta POZO J., 2000. Effect of removal of woody <strong>de</strong>bris on streambed<br />

stability and retention of organic matter. Journal of National American Benthological Society.<br />

In Press.<br />

EDESO J.M., MERINO A., GONZÁLEZ M.J. eta MARAURI P., 1998. Soil erosion un<strong>de</strong>r different harvesting<br />

managements in steep forestlands from northern Spain. Land Degradation and Development, 9:<br />

1-10.<br />

ELOSEGI A., DÍEZ J.R. eta POZO J., 1999. Abundance, characteristics, and movement of woody <strong>de</strong>bris<br />

in four Basque streams. Archiv für Hydrobiologie, 144: 455-471.<br />

Euskal Autonomi Elkarteko ibaien eta erreken ertzak antolatzeko Lurral<strong>de</strong>aren Arloko Plana, 1999.<br />

Eusko Jaurlaritza. Lurral<strong>de</strong> Antolamendu, Etxebizitza eta Ingurugiro Saila. Vitoria-Gasteiz.<br />

GREGORY S.V., SWANSON F.J., MCKEE W.A. eta CUMMINS K.W., 1991. An ecosystem perpective of riparian<br />

zone. Bioscence, 41: 540-551.<br />

HARMON M.E., FRANKLIN J.F., SWANSON F.J., SOLLINS P., GREGORY S.V., LATTIN J.D., ANDERSON N.H., CLINE<br />

S.P., AUMEN N.G., SEDELL J.R., LIENKAEMPER G.W., CROMACK K.C. JR. eta CUMMINS K.W., 1986. Ecology<br />

of coarse woody <strong>de</strong>bris in temperate ecosystems. Advances in Ecological Resources, 15:<br />

133-302.<br />

KELLER E.A. eta SWANSON F.J., 1979. Effects of large organic material on channel form and fluvial processes.<br />

Earth Surface Processes, 4: 361-380.<br />

LASSETTRE N. eta KONDOLF G.M., 2000. Process-based management of in-channel large woody material<br />

at the basin scale. Procceedings of International conference on wood in World rivers. October<br />

23-27, 2000. Oregon State University, Corvallis, Oregon.<br />

MAGETTE W.L., BRINSFIELD R.B., PALMER R.E. eta WOOD J.D., 1989. Nutrient and sediment removal by<br />

vegetated filter strips. Transactions of American Society of Agricultural Engineering, 32: 663-667.<br />

MASER C. eta SEDELL J.R., 1994. From the forest to the sea. The ecology of wood in streams, rivers,<br />

estuaries, and oceans. St. Lucie Press, Delray Beach.<br />

NAIMAN R.J. eta DÉCAMPS H. (arg.), 1990. The ecology and management of aquatic-terrestrial ecotones.<br />

Man and Biosphere series, 4, Parthenon, UNESCO.<br />

PHILLIPS M.J., SWIFT L.W. JR. Eta BLINN C.R., 2000. Best Management Practices for riparian areas. Riparian<br />

Management in Forests of the Continental Eastern United States (Verry E.S, J.W Hornbeck<br />

eta C.A. Dolloff, arg.): 273-286. Lewis Publishers, New York.<br />

SUBERKROPP K. eta KLUG M.J., 1980. The maceration of <strong>de</strong>ciduous leaf litter by aquatic hyphomycetes.<br />

Canadian Journal of Botany, 58: 1025-1031.<br />

68


TOEWS D.A.A. eta MOORE M.K., 1982. The effects of streamsi<strong>de</strong> logging on large organic <strong>de</strong>bris in Carnation<br />

Creek. Land Manage. Rep. 11. Prov. British Columbia. Minist. For., Vancouver.<br />

VANNOTE R.L., MINSHALL G.W., CUMMINS K.W., SEDELL J.R. eta CUSHING C.E., 1980. The River Continuum<br />

Concept. Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences, 37: 130-137.<br />

WALLACE J.B., WEBSTER J.R. eta CUFFNEY T.F., 1982. Stream <strong>de</strong>tritus dynamics: regulation by invertebrate<br />

consumers. Oecologia, 53: 197-200.<br />

WALLACE J.B., WEBSTER J.R. eta MEYER J.L., 1995. Influence of log additions on physical and biotic<br />

characteristics of a mountain stream. Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences., 52:<br />

2120-2137.<br />

WEBSTER J.R. eta BENFIELD E.F., 1986. Vascular plant breakdown in freshwater ecosystems. Annual<br />

Review Ecological Systematics, 17: 567-594.<br />

WEBSTER J.R., GOLLADAY S.W., BENFIELD E.F., D´ANGELO D.J. eta PETERS G.T., 1990. Effects of forest disturbance<br />

on particulate organic matter budgets of small streams. Journal of National American<br />

Benthological Society, 9: 120-140.<br />

69


FUNCIONES DE LA VEGETACIÓN DE RIBERA. LA IMPORTANCIA DE LA MADERA<br />

Las riberas <strong>de</strong> <strong>los</strong> ríos hacen frontera entre <strong>los</strong> ecosistemas <strong>de</strong> tierra y <strong>los</strong> <strong>de</strong> agua, y hoy en día,<br />

ya se sabe que la relación que guardan con <strong>los</strong> ríos es muy importante. De hecho, la vegetación <strong>de</strong> ribera<br />

da estabilidad a las orillas y limita la erosión. Al mismo tiempo, crean hábitat nuevos para diversos<br />

seres vivos y tienen gran influencia a la hora <strong>de</strong> controlar las inundaciones. La vegetación <strong>de</strong> ribera tiene<br />

mucho que ver con la calidad <strong>de</strong>l agua, ya que es un filtro muy activo. A<strong>de</strong>más, <strong>de</strong>bido a que la vegetación<br />

da sombra al cauce <strong>de</strong>l agua, la temperatura se mantiene más fresca y la concentración <strong>de</strong> oxígeno<br />

suele ser más alta.<br />

Los bosques <strong>de</strong> ribera liberan materia orgánica. Como casi todos <strong>los</strong> riachue<strong>los</strong> surgen en el interior<br />

<strong>de</strong>l bosque, la producción <strong>de</strong> plantas y algas suele ser baja y la comunidad tiene que vivir <strong>de</strong> la materia<br />

orgánica que llega al cauce. La hojarasca es la más abundante, y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista metabólico,<br />

la más importante. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> la hojarasca, también llega ma<strong>de</strong>ra a <strong>los</strong> ríos, aunque no sea tan frecuentemente<br />

como la hojarasca.<br />

Las personas siempre han intentado sacar la ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>l cauce, pero como se ha podido comprobar<br />

hace poco, la ma<strong>de</strong>ra cumple funciones ecológicas muy importantes en nuestros ríos. Los restos <strong>de</strong><br />

ma<strong>de</strong>ra aminoran la fuerza <strong>de</strong> la corriente y favorecen la retención <strong>de</strong> agua, nutrientes y materia orgánica.<br />

A<strong>de</strong>más, intensifican la complejidad <strong>de</strong>l cauce y crean un hábitat apropiado para diversos seres vivos.<br />

También dotan <strong>de</strong> estabilidad al cauce, ya que influyen mucho en el traslado <strong>de</strong> sedimentos.<br />

Hoy en día, las zonas <strong>de</strong> ribera están totalmente transformadas y, por <strong>de</strong>sgracia, nuestros bosques<br />

<strong>de</strong> ribera, excepto en el origen, no son más que una línea <strong>de</strong> arboles en la mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos. Por lo<br />

tanto, es imprescindible poner en marcha cuanto antes <strong>los</strong> planes que gestionan estos ecosistemas, teniendo<br />

en cuenta las funciones que cumple la ma<strong>de</strong>ra. En algunos sitios la acumulación <strong>de</strong> hojarasca y ma<strong>de</strong>ra<br />

pue<strong>de</strong> ser peligrosa, claro está, pero la gestión activa <strong>de</strong> las riberas es esencial, más que <strong>de</strong>seable, para<br />

la diversidad, para la producción <strong>de</strong> invertebrados y peces y para preservar el régimen <strong>de</strong> aguas y el traslado<br />

<strong>de</strong> sedimentos.<br />

FUNCTIONS OF RIVERSIDE VEGETATION. THE IMPORTANCE OF TIMBER<br />

Riverbanks are the frontiers between land and water-based ecosystems and today, we know that<br />

their relationship with the river is of vital imnportance. In fact, riversi<strong>de</strong> vegetation serves to stabilise<br />

riverbanks and limit erosion. At the same time, it creates new habitats for many living creatures and plays<br />

a vital role in controlling floods. Being an active filter, riversi<strong>de</strong> vegetation is c<strong>los</strong>ely linked to water<br />

quality. Furthermore, due to the fact that vegetation sha<strong>de</strong>s the river, temperatures remain cool and the<br />

oxygen level is usually higher.<br />

Riversi<strong>de</strong> forests liberate organic matter. Since almost all streams rise insi<strong>de</strong> forests, the production<br />

of plants and algae is usually low and the community is obliged to live on organic matter until it<br />

reaches the main river channel. Dead leaves are usually the most abundant and, from a metabolic point<br />

of view, the most important source. In addition to <strong>de</strong>ad leaves, timber also reaches rivers, although not<br />

as frequently.<br />

Humans have always tried to clear timber from water channels, but as we have recently discovered,<br />

timber fulfils a number of very important ecological functions in our rivers. Timber remains reduce<br />

the force of the current and increase the retention of water, nutrients ans organic matter. Furthermore, it<br />

intensifies the complexity of the channel and creates a number of habitats suitable for diverse living<br />

creatures. It also gives the channel stability, since it has a significant effect on the movement of sediment.<br />

Today, riversi<strong>de</strong> zones have been totally transformed, and unfortunately, our riversi<strong>de</strong> forests,<br />

except at their origin, are usually nothing more than a line of trees. It is therefore vital that we establish<br />

management plans for these ecosystems as soon as possible, bearing in mind the functions fulfilled by<br />

timber. In some areas, the accumulation of <strong>de</strong>ad leaves and timber may, of course, be dangerous, but active<br />

management of our riverbanks is not just advisable, but rather essential to the maintenance of diversity,<br />

the production of invertebrates and fish, the preservation of our water systems and the transport of<br />

sediments.<br />

70


Impacto <strong>de</strong> <strong>los</strong> incendios<br />

en <strong>los</strong> ecosistemas forestales<br />

cantábricos: dinámica<br />

postincendio en Urdaibai<br />

Juan M. Lapuente, Pamela C. Köster<br />

& Javier Loidi<br />

• Lab. Botánica, Dpto. Biología Vegetal y Ecología,<br />

Fac. Ciencias, UPV-EHU<br />

Introducción<br />

Está ampliamente aceptado que el fuego es un factor perturbador <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques <strong>de</strong> primer<br />

or<strong>de</strong>n, produciendo cambios tanto en su estructura como en su composición florística (Bond, 1996;<br />

Trabaud, 1992). Así mismo, el suelo se ve afectado tanto por la erosión ocasionada por la pérdida<br />

<strong>de</strong> la protección que brinda la cubierta vegetal como por la modificación <strong>de</strong> sus propieda<strong>de</strong>s físicoquímicas<br />

(Díaz Fierros, 1990; Giovannini et al., 1998). También la estructura <strong>de</strong>l paisaje pue<strong>de</strong> verse<br />

modificada, especialmente en el caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s incendios (Moreno, 1996, 1997; CEAM, 1997).<br />

En las últimas décadas, la problemática <strong>de</strong> <strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s incendios ha ido creciendo en España<br />

y en todo el entorno mediterráneo (Vázquez, 1996; Moreno, 1996). En el ámbito <strong>de</strong> la Cornisa Cantábrica,<br />

<strong>los</strong> incendios también han alcanzado altas cotas por su extensión y frecuencia en <strong>los</strong> últimos<br />

años, <strong>de</strong>stacando la terrible oleada <strong>de</strong> fuegos <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1989. 22.981 Ha. <strong>de</strong> arbolado ardieron<br />

en Vizcaya y 2.920 Ha en Guipúzcoa (Galera & Saenz, 1990), con incendios tan <strong>de</strong>vastadores<br />

como el <strong>de</strong>l monte Sollube, <strong>de</strong> 1400 Ha. Este último monte fue tan sólo una parte <strong>de</strong> la enorme extensión<br />

perteneciente a la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai que se vio afectada por el fuego, habiendo<br />

sido la mayor parte <strong>de</strong> sus bosques tocados por las llamas en el breve período <strong>de</strong> una semana,<br />

en diciembre <strong>de</strong> 1989.<br />

A diferencia <strong>de</strong> la parte mediterránea <strong>de</strong> la Península, en la Cornisa Cantábrica <strong>los</strong> incendios se<br />

producen en invierno, por lo que la fenología <strong>de</strong> las distintas especies vegetales es totalmente diferente<br />

a la <strong>de</strong> las mediterráneas en el momento en el que se queman (Bond, 1996). Por esta razón, <strong>los</strong><br />

efectos <strong>de</strong>l fuego sobre ellas son diferentes y poco conocidos, ya que se ha estudiado poco sobre<br />

<strong>los</strong> fuegos invernales en general y aun menos sobre <strong>los</strong> <strong>de</strong> la Cornisa Cantábrica (Vera, 1994, 1995).<br />

En la CAPV, el estudio <strong>de</strong>l fuego está comenzando en <strong>los</strong> últimos años, con <strong>los</strong> trabajos pioneros <strong>de</strong><br />

nuestro laboratorio.<br />

El régimen <strong>de</strong> fuegos también influye en la estructura y composición específica <strong>de</strong> la vegetación,<br />

observándose una ten<strong>de</strong>ncia hacia la pérdida <strong>de</strong> diversidad con el aumento en la frecuencia <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> fuegos (Bond, 1996; Aerts, 1993; Moreno et al., 1996). Los <strong>de</strong>nominados gran<strong>de</strong>s incendios (<strong>los</strong><br />

mayores <strong>de</strong> 500 Ha., según directrices <strong>de</strong> la C.E.) tienen graves implicaciones en la diversidad estructural<br />

<strong>de</strong> la vegetación y <strong>de</strong>l paisaje, ya que contribuyen a su homogeneización y banalización y dificultan<br />

la recolonización <strong>de</strong> las áreas quemadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> las áreas periféricas que se libraron <strong>de</strong>l fuego<br />

(Moreno et al., 1996).<br />

71


Por otra parte, el uso <strong>de</strong>l fuego ha estado tradicionalmente ligado a la gestión <strong>de</strong> zonas <strong>de</strong> uso<br />

gana<strong>de</strong>ro y agrícola tanto para la limpieza <strong>de</strong> rastrojo como para favorecer la producción <strong>de</strong> pastos.<br />

En la actualidad, <strong>los</strong> fuegos prescritos están adquiriendo un gran protagonismo como herramienta<br />

<strong>de</strong> gestión <strong>de</strong>bido a su utilidad para la reducción <strong>de</strong> biomasa en zonas <strong>de</strong> alto riesgo <strong>de</strong> incendio y<br />

para la conservación <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s que requieren cierto grado <strong>de</strong> perturbación, como <strong>los</strong> brezales,<br />

consi<strong>de</strong>rados <strong>de</strong> protección prioritaria por la Directiva Hábitat <strong>de</strong> la U.E., <strong>los</strong> cuales <strong>de</strong>saparecen<br />

en ausencia <strong>de</strong> fuego.<br />

El conocimiento <strong>de</strong> la respuesta <strong>de</strong> la vegetación al fuego es fundamental para realizar una gestión<br />

apropiada <strong>de</strong> <strong>los</strong> espacios quemados (Pérez & Moreno, 1998) así como para la prevención <strong>de</strong><br />

nuevos fuegos por medio <strong>de</strong> la estimación <strong>de</strong> las tasas <strong>de</strong> acumulación <strong>de</strong> biomasa y <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong><br />

la variación en <strong>los</strong> patrones estructurales <strong>de</strong> la vegetación y <strong>de</strong>l paisaje.<br />

Es necesario conocer cómo el régimen <strong>de</strong> fuegos al que se encuentran sometidos <strong>los</strong> ecosistemas<br />

forestales <strong>de</strong> Urdaibai está cambiando y cómo esos cambios pue<strong>de</strong>n afectar a su conservación.<br />

La huella <strong>de</strong> <strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s incendios <strong>de</strong> 1989, todavía muy presente en <strong>los</strong> montes <strong>de</strong> la Reserva,<br />

nos pue<strong>de</strong> ayudar a compren<strong>de</strong>r cuál pue<strong>de</strong> llegar a ser el impacto que <strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s incendios<br />

<strong>de</strong>scontrolados podrían tener en unos ecosistemas <strong>de</strong> conservación imprescindible.<br />

Historia <strong>de</strong> fuegos en Urdaibai<br />

La dinámica <strong>de</strong> <strong>los</strong> incendios en la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai sigue un patrón semejante<br />

a <strong>los</strong> que han afectado a otras áreas forestales <strong>de</strong> Bizkaia. Durante sig<strong>los</strong>, el aprovechamiento<br />

extensivo <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos produjo un complejo mosaico <strong>de</strong> usos en el que tuvieron lugar un número<br />

variable <strong>de</strong> incendios, normalmente <strong>de</strong> escasa importancia. El progresivo abandono <strong>de</strong> estas activida<strong>de</strong>s<br />

ha conducido a una expansión <strong>de</strong> las áreas <strong>de</strong> matorral y prebosque, aumentando la conectividad<br />

entre parches con distinta vegetación. A consecuencia <strong>de</strong> la mayor acumulación <strong>de</strong> combustible<br />

y <strong>de</strong> la mayor uniformidad <strong>de</strong> su distribución espacial, el riesgo <strong>de</strong> fuegos catastróficos se ha<br />

incrementado enormemente.<br />

Durante el invierno, nuestra estación <strong>de</strong> incendios, (Figura 1) una enorme cantidad <strong>de</strong> necromasa<br />

se encuentra acumulada tanto en matorrales como en bosque <strong>de</strong>cíduo, proporcionando una<br />

gran cantidad <strong>de</strong> combustible potencial <strong>de</strong> fácil ignición. En esta época <strong>de</strong>l año, <strong>los</strong> centros <strong>de</strong> bajas<br />

presiones, que suelen ubicarse al oeste <strong>de</strong> nuestro territorio, impulsan fuertes vientos a través <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

montes cantábricos provocando un efecto Foehn que calienta y seca la atmósfera. La combinación<br />

<strong>de</strong> todos estos factores, sumada a la extensa práctica <strong>de</strong> <strong>los</strong> fuegos intencionados, bien sea en relación<br />

con usos gana<strong>de</strong>ros o bien por<br />

oscuras motivaciones, hace que sea<br />

durante este período cuando mayor<br />

número <strong>de</strong> incendios ocurre y mayor<br />

sea la extensión afectada.<br />

Este tipo <strong>de</strong> situación propicia<br />

se produjo repetidamente a lo largo<br />

<strong>de</strong>l excepcionalmente seco y caluroso<br />

año 1989 y especialmente durante<br />

la semana <strong>de</strong>l 10 al 17 <strong>de</strong> diciembre<br />

<strong>de</strong> 1989. Este año, más <strong>de</strong><br />

25.000 Ha. ardieron en Bizkaia, siendo<br />

gravemente afectadas las áreas<br />

forestales <strong>de</strong> Urdaibai, particularmente<br />

<strong>los</strong> encinares <strong>de</strong> Atxarre-Ereñozar-Aozar<br />

y la casi totalidad <strong>de</strong>l<br />

monte Sollube. En dicho monte,<br />

emblemático por ser la cima <strong>de</strong> la<br />

Reserva, unas 1400 Ha. se quemaron<br />

el 16 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1989 en un<br />

sólo incendio que afectó a <strong>los</strong> municipios<br />

<strong>de</strong> Busturia, Mundaka, Sukarreta,<br />

Arrieta y Bermeo.<br />

Figura 1. Distribución mensual <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> incendios ocurridos en<br />

5 <strong>de</strong> nuestras estaciones <strong>de</strong> muestreo durante el <strong>de</strong>cenio 1988-1998.<br />

Un total <strong>de</strong> 271 incendios repartidos entre Jaizkibel (Guipúzcoa),<br />

Karrantza, Umbe, Sollube, Ereñozar (Bizkaia) y Rasines (Cantabria),<br />

según datos proporcionados por las diputaciones <strong>de</strong> Cantabria, Bizkaia,<br />

Gipuzkoa y DGCONA.<br />

72


El monte Sollube ha sufrido al<br />

menos 32 incendios en <strong>los</strong> 15 años<br />

que van <strong>de</strong> 1983 a 1998, <strong>de</strong>mostrando<br />

ser una típica área propensa al<br />

fuego.<br />

Durante este fatídico año, más<br />

<strong>de</strong>l 25 % <strong>de</strong> las 14.865 Ha. <strong>de</strong> superficie<br />

forestal arbolada <strong>de</strong> la Reserva<br />

fue recorrido por el fuego. La mayor<br />

parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> encinares fueron tocados<br />

con mayor o menor gravedad.<br />

Los <strong>de</strong>l monte Ereñozar sufrieron<br />

fuegos especialmente severos, por lo<br />

que su arbolado no se ha recobrado<br />

11 años <strong>de</strong>spués y sigue cubierto<br />

por el bortal. Otro tanto se pue<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>cir <strong>de</strong> aquellas parcelas <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

montes Sollube, Arburu y Oiz que no<br />

Figura 2. Historia <strong>de</strong> fuegos <strong>de</strong>l Monte Sollube entre 1983 y 1998.<br />

(Datos tomados <strong>de</strong> partes <strong>de</strong> incendio facilitados por el Servicio <strong>de</strong><br />

Montes <strong>de</strong> la Diputación <strong>de</strong> Bizkaia y DGCONA).<br />

han sido reforestadas con Pinus radiata o Eucaliptus globulus y que presentan actualmente <strong>de</strong>nsos<br />

brezales-argomales y pequeños fragmentos <strong>de</strong> prebosque acidófilo poco <strong>de</strong>sarrollado.<br />

Riesgo <strong>de</strong> incendio en Urdaibai<br />

Las áreas más propensas al fuego en nuestra<br />

Comunidad son las que tienen substratos litológicos<br />

muy filtrantes, tales como areniscas masivas,<br />

flisch y calizas. Dichos tipos <strong>de</strong> substratos son muy<br />

abundantes en Urdaibai y mayoritarios en las zonas<br />

<strong>de</strong> bosque.<br />

Las activida<strong>de</strong>s forestales, tales como quemas<br />

tras rozas o las asociadas a la gana<strong>de</strong>ría,<br />

como quemas <strong>de</strong> pasto, suelen incrementar el riesgo<br />

<strong>de</strong> fuegos acci<strong>de</strong>ntales.<br />

Ambas se dan frecuentemente tanto en el<br />

Monte Sollube como en <strong>los</strong> alre<strong>de</strong>dores <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

encinares <strong>de</strong> la Reserva.<br />

Las áreas sometidas a aprovechamiento<br />

agropecuarios y forestales más intensos son las<br />

que tienen mayores probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sufrir incendios,<br />

que pue<strong>de</strong>n dar lugar a gran<strong>de</strong>s fuegos si las<br />

condiciones meteorológicas lo permiten y falla el<br />

operativo <strong>de</strong> extinción.<br />

Por otra parte, las plantaciones forestales <strong>de</strong><br />

especies exóticas, fundamentalmente coníferas<br />

resinosas como Pinus radiata, han creado superficies<br />

arboladas muy extensas con una alta combustibilidad.<br />

La mayor parte <strong>de</strong> estas explotaciones<br />

carecen <strong>de</strong> un mantenimiento y laboreo a<strong>de</strong>cuados,<br />

lo que conduce a la acumulación <strong>de</strong> pies<br />

muertos por falta <strong>de</strong> clareo y <strong>de</strong> matorral <strong>de</strong>nso en<br />

el sotobosque, dando lugar a una enorme acumulación<br />

<strong>de</strong> combustible y a una gran severidad <strong>de</strong>l<br />

fuego en caso <strong>de</strong> producirse. La forma en la que<br />

están distribuidas estas plantaciones, formando<br />

Figura 3. Superficie perteneciente a la Reserva <strong>de</strong> la<br />

Biosfera afectada por <strong>los</strong> fuegos <strong>de</strong> 1989. Basado en<br />

el mapa realizado por el Servicio <strong>de</strong> montes <strong>de</strong> la<br />

Diputación <strong>de</strong> Bizkaia.<br />

73


gran<strong>de</strong>s masas contiguas a masas <strong>de</strong> bosque autóctono o ro<strong>de</strong>ándolas, hace posible que en <strong>los</strong><br />

gran<strong>de</strong>s incendios se vean afectadas formaciones arbóreas <strong>de</strong> gran importancia para la conservación<br />

<strong>de</strong> suelo y biota cuyo riesgo <strong>de</strong> incendio sería bajo en otras circunstancias, como robledales, encinares<br />

e incluso alisedas.<br />

Impacto <strong>de</strong>l fuego en <strong>los</strong> medios forestales<br />

<strong>de</strong> Urdaibai<br />

La mayoría <strong>de</strong> las masas forestales <strong>de</strong> Urdaibai se asientan sobre sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rado y alto<br />

riesgo <strong>de</strong> erosión o sobre sue<strong>los</strong> esqueléticos con substrato calizo (Aranburu et al., 1993). La <strong>de</strong>saparición<br />

<strong>de</strong> la cubierta vegetal causada por el fuego agudiza <strong>los</strong> efectos erosivos <strong>de</strong> la escorrentía.<br />

Las labores <strong>de</strong> corta a hecho y la construcción <strong>de</strong> pistas y paso <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s máquinas asociadas<br />

a la actividad forestal en zonas como Sollube, Oiz o Arburu, implican una gran <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

sistemas radicales <strong>de</strong> la vegetación <strong>de</strong>l sotobosque, así como gran exposición <strong>de</strong> suelo. Los efectos<br />

<strong>de</strong>l fuego se sumarían a <strong>los</strong> <strong>de</strong> dichas actuaciones. En <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> esqueléticos bajo el encinar se produce<br />

un proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>nudación <strong>de</strong> la roca y en <strong>los</strong> arenosos, un gran arrastre <strong>de</strong> <strong>los</strong> horizontes<br />

superficiales. En ambos casos, las capas más fértiles <strong>de</strong>l suelo son lavadas junto con el banco<br />

<strong>de</strong> semillas que albergan. Este proceso sólo pue<strong>de</strong> ser frenado por el rápido rebrote <strong>de</strong> las leñosas<br />

y <strong>de</strong> las herbáceas criptófitas y hemicriptófitas. La reiteración <strong>de</strong> <strong>los</strong> fuegos pue<strong>de</strong> conducir al agotamiento<br />

<strong>de</strong> las reservas subterráneas <strong>de</strong> las rebrotadoras, impidiendo su regeneración. En cuanto<br />

a <strong>los</strong> germinadores obligados, una frecuencia elevada <strong>de</strong> fuegos conlleva una reducción paulatina<br />

<strong>de</strong>l banco <strong>de</strong> semillas <strong>de</strong>l suelo, hipotecando la capacidad <strong>de</strong> recuperación postfuego <strong>de</strong> dichas<br />

especies.<br />

La reducción <strong>de</strong> las poblaciones e incluso <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> las especies más sensibles provoca<br />

un <strong>de</strong>scenso <strong>de</strong> la riqueza específica y <strong>de</strong> la diversidad en las áreas sometidas a fuegos frecuentes.<br />

Así se ha constatado para la serie <strong>de</strong> <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong>l robledal acidófilo en el Monte Jaizkibel, Gipuzkoa,<br />

con vegetación potencial y condiciones edafoclimáticas similares a las que pue<strong>de</strong>n encontrarse<br />

en la mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> montes silíceos en Urdaibai.<br />

Capacidad <strong>de</strong> regeneración postfuego<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques <strong>de</strong> Urdaibai<br />

En <strong>los</strong> bosques potenciales <strong>de</strong><br />

nuestro territorio, tanto en el Lauro-<br />

Quercetum ilicis como en el Hyperico-Quercetum<br />

roboris, predominan<br />

fundamentalmente las especies rebrotadoras,<br />

que gracias a sus sistemas<br />

subterráneos <strong>de</strong> almacenamiento<br />

<strong>de</strong> reservas, tienen una gran capacidad<br />

<strong>de</strong> recuperación tras el fuego<br />

y proporcionan gran<strong>de</strong>s coberturas<br />

pocos meses <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l incendio.<br />

Por rebrote regeneran todas las especies<br />

nativas <strong>de</strong> meso y macrofanerófitos,<br />

tanto <strong>de</strong>l encinar (Quercus<br />

ilex, Laurus nobilis, Rhamnus alaternus,<br />

Phillyrea latifolia, Arbutus unedo)<br />

como <strong>de</strong>l robledal acidófilo (Quercus<br />

robur, Quercus pyrenaica, Salix atrocinerea,<br />

Betula celtiberica, Frangula<br />

alnus) por lo que las masas arboladas<br />

<strong>de</strong> estas especies tienen gran-<br />

Figura 4. Capacidad <strong>de</strong> rebrote <strong>de</strong> meso y macrofanerófitos dominantes<br />

en las masas forestales autóctonas <strong>de</strong> Bizkaia. Datos <strong>de</strong> crecimiento<br />

tomados entre enero <strong>de</strong> 1996 y junio <strong>de</strong> 1998 en Umbe<br />

(Erandio) <strong>de</strong> enero 1998 a junio 2000, Galdao.<br />

74


<strong>de</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> autorregeneración, al contrario <strong>de</strong> lo que ocurre con las <strong>de</strong> pinar que <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>n<br />

<strong>de</strong> la germinación (Lapuente, 1998, 1999, Köster, 2000).<br />

Esta mejor capacidad <strong>de</strong> regeneración junto con la menor combustibilidad <strong>de</strong> las frondosas<br />

pue<strong>de</strong> hacer conveniente su uso en restauración <strong>de</strong> áreas sometidas a frecuentes fuegos como el<br />

monte Sollube o el monte Jaizkibel, en Gipuzkoa (Ascasibar, 1991)<br />

Las masas <strong>de</strong> pinar <strong>de</strong> Urdaibai son intensamente manejadas, por lo que han sido mayoritariamente<br />

replantadas tras <strong>los</strong> fuegos, siendo sólo el sotobosque lo que <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong> la autorregeneración.<br />

Aún así, tanto en las parcelas replantadas como en las abandonadas tras el fuego, se ve un gran<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l matorral <strong>de</strong> sustitución con una fuerte dominancia <strong>de</strong> Ulex gallii, Genista occi<strong>de</strong>ntalis y<br />

Pteridium aquilinum lo que pue<strong>de</strong> ser un grave riesgo <strong>de</strong> cara a la prevención <strong>de</strong> nuevos fuegos. Ulex<br />

gallii y Genista occi<strong>de</strong>ntalis se regeneran tanto por un rebrote muy productivo, merced a su capacidad<br />

noduladora, como por germinación, estimulada por el fuego. Esto les permite una gran capacidad <strong>de</strong><br />

colonización <strong>de</strong> espacios perturbados por lo que sus matorrales se van expandiendo en las áreas<br />

quemadas (Reyes, 1998).<br />

Tras <strong>los</strong> incendios <strong>de</strong> 1989, <strong>de</strong>nsos matorrales <strong>de</strong> sustitución ocuparon extensas áreas forestales<br />

en <strong>los</strong> montes <strong>de</strong> Urdaibai y 10 años más tar<strong>de</strong> las especies arbóreas aún no han recobrado su<br />

dominancia en la comunidad.<br />

Los incendios forestales<br />

ante el cambio global<br />

Dentro <strong>de</strong> la dinámica <strong>de</strong> procesos socioeconómicos que se están produciendo a escala global,<br />

uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> más <strong>de</strong>stacables es la rápida reducción <strong>de</strong>l sector primario, acompañado <strong>de</strong> un imparable<br />

<strong>de</strong>spoblamiento rural y el consiguiente abandono <strong>de</strong> <strong>los</strong> montes. Estos cambios <strong>de</strong> usos están<br />

conduciendo a la homogeneización <strong>de</strong>l paisaje, con un enorme incremento <strong>de</strong> la cobertura <strong>de</strong> mato-<br />

Figura 5. Cambios en la estructura <strong>de</strong>l encinar <strong>de</strong> Ereñozar por porcentaje <strong>de</strong> cobertura <strong>de</strong> las especies presentes.<br />

10 años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l fuego vemos que en quemado todavía dominan las especies <strong>de</strong>l matorral heliófilo y propenso<br />

a nuevos fuegos, frente a la estructura mucho más forestal y esciófila <strong>de</strong> no quemado, don<strong>de</strong> un fuego sólo<br />

entraría en condiciones <strong>de</strong> extremo estrés hídrico.<br />

75


al y bosquecil<strong>los</strong> secundarios. Aunque la recuperación <strong>de</strong> la vegetación autóctona se beneficie <strong>de</strong><br />

este proceso, implica un gran aumento <strong>de</strong>l riesgo <strong>de</strong> incendio y sobre todo <strong>de</strong> la propagación <strong>de</strong><br />

gran<strong>de</strong>s incendios, al actuar estas manchas <strong>de</strong> matorral como puente entre masas forestales<br />

(Lapuente et al., 1997). Por otro lado, <strong>los</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong> climáticos, como <strong>los</strong> Mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong> Circulación Global,<br />

pronostican como consecuencia <strong>de</strong>l cambio climático un aumento <strong>de</strong> temperaturas y reducción<br />

<strong>de</strong> humedad y precipitaciones, especialmente las <strong>de</strong> verano, para la Cornisa Cantábrica en <strong>los</strong> próximos<br />

40 ó 50 años. Teniendo en cuenta que <strong>los</strong> años secos y cálidos han incrementado enormemente<br />

el número y extensión <strong>de</strong> <strong>los</strong> incendios en nuestro territorio, este factor <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong>be ser<br />

tenido en cuenta por <strong>los</strong> gestores que <strong>de</strong>berían tomar medidas preventivas.<br />

El fuego como herramienta <strong>de</strong> gestión<br />

Tradicionalmente el fuego ha estado ligado a la relación hombre-vegetación. En nuestro entorno,<br />

fuertemente antropizado, el fuego ha <strong>de</strong>sempeñado un importante papel mo<strong>de</strong>lando paisajes y<br />

seleccionando las especies más tolerantes para dar una vegetación característica en las áreas más<br />

frecuentemente quemadas.<br />

En Urdaibai, paisajes tan característicos como el encinar podrían tener mucho más que ver con<br />

el uso secular <strong>de</strong>l fuego <strong>de</strong> lo que se solía consi<strong>de</strong>rar, a la luz <strong>de</strong> <strong>los</strong> hallazgos <strong>de</strong> la paleopolinología<br />

y paleoantracología. En efecto, es posible que la transición <strong>de</strong>l robledal caducifolio al encinar fuese<br />

facilitada o incluso mediada (Zapata, 2000) por el pastoreo y las quemas asociadas que el hombre ha<br />

venido realizando en la zona <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Holoceno.<br />

Des<strong>de</strong> entonces, paisajes y formaciones vegetales tan características <strong>de</strong> la Cornisa Cantábrica<br />

como <strong>los</strong> brezales o <strong>los</strong> pastizales <strong>de</strong> diente han venido siendo mantenidos por medio <strong>de</strong> quemas<br />

controladas, que evitaban en parte la acumulación <strong>de</strong> combustible potencial en un paisaje más intensamente<br />

manejado que el actual (Loidi et al., 1994).<br />

Ya en nuestros días, el fuego está adquiriendo un protagonismo creciente como herramienta <strong>de</strong><br />

gestión, tanto para la conservación <strong>de</strong> ecosistemas <strong>de</strong> interés prioritario, como <strong>los</strong> brezales, que tien<strong>de</strong>n<br />

a <strong>de</strong>saparecer en ausencia <strong>de</strong> fuegos (Bruggink, 1993, Aerts, 1993) como para la prevención <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> propios incendios forestales (Gómez Arnau et al., 1995). Los fuegos prescritos se están convirtiendo<br />

en una <strong>de</strong> las más eficaces herramientas para la reducción <strong>de</strong> la biomasa acumulada en el<br />

sotobosque, fundamentalmente en plantaciones forestales y bosques con alto riesgo <strong>de</strong> incendios.<br />

La quema controlada, en condiciones meteorológicas favorables, <strong>de</strong>l matorral que representa combustible<br />

potencial permite reducir el riesgo <strong>de</strong> fuegos incontrolados y, <strong>de</strong> producirse, disminuye su<br />

severidad y aumenta las probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> supervivencia <strong>de</strong>l arbolado.<br />

En todo caso, el uso <strong>de</strong> fuegos prescritos requiere un riguroso conocimiento <strong>de</strong> la ecología y<br />

fenología <strong>de</strong> las especies afectadas, animales y vegetales, y <strong>de</strong> la estructura <strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s (Loidi,<br />

1994) por lo que <strong>de</strong>be aplicarse tras una a<strong>de</strong>cuada investigación <strong>de</strong> <strong>los</strong> procesos que se verían<br />

envueltos. Muchas especies amenazadas o <strong>de</strong> interés especial se encuentran en áreas susceptibles<br />

<strong>de</strong> ser manejadas mediante fuegos prescritos (Aizpuru et al., 1997), por lo que el conocimiento <strong>de</strong> su<br />

respuesta ante esta perturbación <strong>de</strong>be ser completo, antes <strong>de</strong> ejercer el uso <strong>de</strong>l fuego como herramienta<br />

<strong>de</strong> gestión.<br />

Conclusiones<br />

1. El fuego perturba <strong>los</strong> ecosistemas forestales en composición específica y estructura <strong>de</strong> la<br />

comunidad.<br />

2. Cada comunidad vegetal tiene un régimen característico <strong>de</strong> fuegos v. gr. la frecuencia <strong>de</strong> fuegos<br />

que mantiene la estructura <strong>de</strong> un brezal es incompatible con el mantenimiento <strong>de</strong> un<br />

bosque.<br />

3. El cambio <strong>de</strong> usos <strong>de</strong>l territorio y el abandono conduce a una mayor homogeneización <strong>de</strong> la<br />

vegetación y el paisaje y aumenta el riesgo <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s incendios.<br />

76


4. La prevención <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s incendios requiere no sólo <strong>de</strong> la reducción <strong>de</strong> la biomasa <strong>de</strong> matorral<br />

sino también <strong>de</strong> la mosaicización <strong>de</strong>l paisaje, con la creación <strong>de</strong> barreras <strong>de</strong> baja combustibilidad<br />

y parches <strong>de</strong> vegetación menores.<br />

5. Las especies autóctonas están adaptadas para sobrevivir al fuego, siempre que no se supere<br />

la frecuencia que toleran.<br />

6. El cambio global pue<strong>de</strong> conducir a mayor riesgo <strong>de</strong> incendios, por lo que <strong>los</strong> gestores <strong>de</strong>berían<br />

adoptar medidas preventivas.<br />

7. El uso <strong>de</strong>l fuego como herramienta <strong>de</strong> gestión contribuye paradójicamente a la prevención<br />

<strong>de</strong> incendios forestales y a la conservación <strong>de</strong> la biodiversidad.<br />

Agra<strong>de</strong>cimientos<br />

Los estudios <strong>de</strong> ecología <strong>de</strong>l fuego que realiza el Laboratorio <strong>de</strong> Botánica <strong>de</strong> la UPV-EHU son<br />

realizados con el respaldo y colaboración <strong>de</strong>: Gobierno Vasco (Dpto. Agricultura y Pesca, Dpto. Educación,<br />

Universida<strong>de</strong>s e Investigación), Diputaciones <strong>de</strong> Gipuzkoa, Bizkaia y Cantabria y EHNE-UGAV.<br />

Bibliografía<br />

AERTS, R. (1993): “Competition between dominant plant species in heathlands”. In Heathlands:<br />

Patterns and Processes in a Changing Environment. Pp 125- 151. Netherlands.<br />

AIZPURU, I., ASEGUINOLAZA, C., URIBE, P., URRUTIA P. (1997): “Propuesta <strong>de</strong> catálogo vasco <strong>de</strong> especies<br />

amenazadas -flora vascular-” Instituto alavés <strong>de</strong> la naturaleza y Sociedad <strong>de</strong> ciencias Aranzadi.<br />

San Sebastián.<br />

ARANBURU, A., VALLEJO, T., ARANA, X., ARRIETA, I., GONZÁLEZ, E. & LANDA, J. (1993): “Plan Rector <strong>de</strong> <strong>Uso</strong><br />

y Gestión <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai”. Gobierno Vasco.<br />

ASCASIBAR, J. (1991) “Mejora <strong>de</strong> la cubierta vegetal <strong>de</strong>l Monte Jaizkibel”. Sustrai, 7: 68- 71.<br />

BOND, W.J. & VAN-WILGEN, B.W. (1996): “Fire and plants”. Population & Community Biology Series, 14.<br />

263 pp. UK.<br />

BRUGGINK, M. (1993): “Seed bank germination, and establishment of ericaceous and gramineous species<br />

in heathlands”. In Heathlands: Patterns and Processes in a Changing Environment. pp 153-<br />

180. Netherlands.<br />

CEAM (1997): “La restauración <strong>de</strong> la cubierta vegetal en la Comunidad Valenciana”. Consellería <strong>de</strong><br />

Agricultura y Medio Ambiente. 601 pp. Valencia.<br />

DÍAZ-FIERROS, F., BENITO, E., VEGA, J.A., CASTELAO, A., SOTO, B., PÉREZ, R. & TABOADA, T. (1990): “Solute<br />

<strong>los</strong>s and soil erosion in burnt soil from Galicia (NW Spain)”. In Fire in Ecosystems dynamics:<br />

Maditerranean and Northern perspectives. pp 103-116. Netherlands.<br />

GALERA, A. & SÁENZ, D. (1990): “Los incendios forestales en Euskadi durante 1989, <strong>los</strong> más graves <strong>de</strong><br />

su historia reciente”. Sustrai, 18: 46-50.<br />

GIOVANNINI, S., LUCCHESI, S. & CIOMPI, S. (1998): “Effects of fire intensity on soil erodibility”.Fire Management<br />

and Landscape Ecology. 1998: 63- 68.USA.<br />

GÓMEZ-ARNAU, G. & PICARDO, A. (1995): “Motivaciones <strong>de</strong> incendios forestales. El uso <strong>de</strong>l fuego en<br />

quemas con finalidad gana<strong>de</strong>ra o agrícola. Últimas experiencias <strong>de</strong> quemas controladas en el<br />

Norte <strong>de</strong> Burgos”. Montes, nº 41:32-36.<br />

KÖSTER, P.C., LAPUENTE, J.M., LOIDI, J. & MORENO, J.M. (2000): “Regeneración <strong>de</strong> la cubierta vegetal tras<br />

el fuego y su relación con la presión gana<strong>de</strong>ra en el Monte Jaizkibel. (Estudio <strong>de</strong>l efecto <strong>de</strong> distintos<br />

métodos <strong>de</strong> gestión postincendio en la vegetación <strong>de</strong>l Jaizkibel, Guipúzcoa”. Informe<br />

interno para el Depto. <strong>de</strong> Industria, Agricultura y Pesca. (inédito).<br />

77


LAPUENTE, J.M., LOIDI, J. & MORENO, J.M. (1997): “Land-use change history and its relationship with<br />

wildfires: an example of the last 30 years, in the Basque Country (Spain)”, In Proceedings of the<br />

Advanced Course on Fire Management. 502 pp. Marathon, Greece.<br />

LAPUENTE, J.M., LOIDI, J. & MORENO, J.M. (1998): “Post-fire succession in a secondary Quercus robur<br />

woodland in the Cantabrian Fringe, Spain”. Vegetation science in retrospect and perspective<br />

(Abstract). Studies in Plant Ecology. Vol. 20, 1998.<br />

LAPUENTE, J.M., KÖSTER, P.C., LOIDI, J. & MORENO, J.M. (1999): “Differences between un<strong>de</strong>rstorey<br />

postfire succession un<strong>de</strong>r Pinus pinaster and Quercus pyrenaica forests in Northern Spain”.<br />

Proceedings of the 42 nd Annual Symposium of the IAVS. 205 pp. Bilbao.<br />

LOIDI, J. (1994): “Phytosociology applied to nature in conservation and land management. In: Song, Y.<br />

et al. (eds.). Applied vegetation ecology. East China Univ. Press.<br />

LOIDI, J., HERRERA, M., OLANO, J.M. & SILVÁN, F. (1994): “Maquis vegetation in the eastern Cantabrian<br />

fringe. Journal of Vegetation Science, 5: 533-540.<br />

MORENO, J.M., VÁZQUEZ, A., PÉREZ, B., FARACO, A.M., FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ, F. QUINTANA, J.R. & CRUZ, A.<br />

(1996): “Los incendios forestales en España y su impacto sobre <strong>los</strong> ecosistemas: lecciones <strong>de</strong>l<br />

estudio <strong>de</strong> <strong>los</strong> montes <strong>de</strong> Gredos”. Avances en Fitosociología: 23-42. Bilbao.<br />

PÉREZ, B. & MORENO, J.M. (1998): “Fire- type and forestry management effects on the early postfire<br />

vegetation dynamics of a Pinus pinaster woodland”. Plant Ecology 134: 27- 41.<br />

REYES, O. & CASAL, M. (1998): “Are the dominant species in N.W. Spain fire- prone?”. Fire Management<br />

and Landscape Ecology. 1998: 177- 188.<br />

TRABAUD, L. (1992): “Responses <strong>de</strong>s vègétaux ligneux méditerranéens à l’action du feu”. Pirineos, 140:<br />

89-107.<br />

VÁZQUEZ, A. (1996): “Régimen <strong>de</strong> incendios en España peninsular: 1974-1994. Relaciones con la climatología<br />

y el paisaje”. Tesis doctoral. Univ. Complutense <strong>de</strong> Madrid, octubre <strong>de</strong> 1996.<br />

VÁZQUEZ, A. & MORENO J. M. (1998): “Fire frequency and fire rotation period in areas with different<br />

potencial vegetation type in peninsular Spain”. In Large Fires: 305- 314.<br />

VERA, M.L. (1994): “ Regeneración <strong>de</strong> un “aulagar” <strong>de</strong> Ulex europaeus <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> un incendio en el<br />

norte <strong>de</strong> España”. Pirineos, 143-144: 87-98.<br />

VERA, M.L. & OBESO, J.R. (1995): “Regeneración <strong>de</strong> un brezal atlántico <strong>de</strong> Cabo <strong>de</strong> Peñas <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />

un incendio severo”. Studia Oecologica, 12: 223-236.<br />

ZAPATA, L. (2000): “Estudio paleoambiental y disponibilidad <strong>de</strong> recursos en el Neolítico: el yacimiento<br />

<strong>de</strong> Kobae<strong>de</strong>rra (Oma, Kortezubi).” En Investigación aplicada a la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong><br />

Urdaibai: 221-228.<br />

78


SUTEEN ERAGINA BASOKO EKOSISTEMA KANTAURIARRETAN:<br />

SUTEEN ONDOKO DINAMIKA URDAIBAIN<br />

Erabat onartu da ondorengo hau: sua <strong>de</strong>la basoak eraldatzen dituen lehen mailako faktorea. Izan<br />

ere, aldaketak eragiten baititu basoen egituran, eta baita lore konposizioan ere. Halaber, lurrean ere eragiten<br />

du: azal begetalak ematen dion babesa galtzen du lurrak eta bere propietate fisiko/kimikoak aldatu<br />

egiten dira. Paisaiaren egitura ere aldatzen da batzuetan, sute handien eraginez, batez ere.<br />

Azken hamarka<strong>de</strong>tan, suteen arazoa gero eta larriagoa da Espainian eta Mediterraneoko ingurune<br />

osoan. Kantauri Itsasertzean ere halaxe gertatu da, suteek hedadura handia izan baitute eta gero eta sarriago<br />

gertatu baitira azken urteotan. 1989ko abenduan izandako sute bolada ikaragarria azpimarratu behar<br />

dugu, 22.981 ha zuhaizti erre baitziren Bizkaian eta 2.920 ha Gipuzkoan. Abenduaren 16an izugarrizko<br />

sutea izan zen Sollube mendian (1.400 ha). Mendi horretaz gain, Urdaibai Biosferaren Erreserbako beste<br />

eskual<strong>de</strong> askotan ere eragin zuten suteek, astebetean baso gehienetan izan baitzen sua 1989ko abenduan.<br />

Penintsulako Mediterraneoko ingurunean ez bezala, Kantauri Itsasertzean suteak ez dira, normalean,<br />

udako lehortean zehar izaten, Foehn efektuaren eraginez baizik, hau da, neguan zehar, hego-haize<br />

indartsuaren eraginez. Bertako egoera klimatologiko bereziaren ondorioz gertatzen da, beraz, aipatutakoa.<br />

Suteak neguan izaten direnez landare espezieen fenologia, erretzen diren unean, Mediterraneoko<br />

espezien fenologiarekin al<strong>de</strong>ratuta, erabat <strong>de</strong>sberdina izaten da. Hori <strong>de</strong>la-eta, suaren eraginak bestelakoak<br />

izaten dira eta ez dira ondo ezagutzen, ez baitira azterketa gehiegi egin neguko suteen inguruan, are<br />

gutxiago Kantauri Itsasertzeko suteen inguruan. EAEn, azken urteetan hasi dira suteak aztertzen, eta gure<br />

laborategiko lanak aitzindariak izan dira.<br />

Suak landaretzaren egituran eta konposizio espezifikoan ere eragiten du; dibertsitate eta aberastasun<br />

espezifikoa galtzen da eta suteen maiztasunak gora egiten du. Sute handiek (500 ha-tik gora, Europako<br />

Batasuneko Batzor<strong>de</strong>aren arteztarauen arabera) landaretza egituraren dibertsitatearen eta paisaiaren<br />

kontserbazioan ere eragin larriak izaten dituzte, homogeneizazioa eta banalizazioa eragiten baitute eta<br />

eragotzi egiten baitute erretako eskual<strong>de</strong>ak sutetik kanpo geratu diren eskual<strong>de</strong>etatik berriro kolonizatzea.<br />

Bestal<strong>de</strong>, suaren erabilera abeltzaintza eta nekazaritza erabilerako eskual<strong>de</strong>en ku<strong>de</strong>aketarekin lotu<br />

da tradizionalki, bai uztondoak garbitzeko, baita bazkalekuak errazago sortzeko ere. Gaur egun, kontrolatutako<br />

suak oso garrantzitsuak dira ku<strong>de</strong>aketa tresna gisa: al<strong>de</strong> batetik, biomasa murrizteko erabiltzen<br />

dira suteen arrisku handia duten eskual<strong>de</strong>etan, eta bestal<strong>de</strong>, komunitateak kontserbatzeko erabiltzen dira<br />

maila batean etetea behar dutenean, adibi<strong>de</strong>z, txilardien kasuan: EBeko Habitat Arteztarauak lehentasunezko<br />

babesa eman behar zaiela ezarri du, surik gabe <strong>de</strong>sagertu egiten baitira.<br />

Ezinbestekoa da landaretzak suaren aurrean nola erantzuten duen jakitea, erretako espazioak behar<br />

bezala ku<strong>de</strong>atu ahal izateko, eta baita beste sute batzuk prebenitzeko ere. Suteak prebenitzeko, biomasaren<br />

metatze tasak kalkulatu behar dira eta landaretzaren eta paisaiaren egitura patroiak nola aldatzen<br />

diren aztertu behar da.<br />

Azterlan honetan al<strong>de</strong>rdi hauek aztertu nahi izan ditugu: nola eragiten dien suak Urdaibaiko baso<br />

ekosistemei, nola ari <strong>de</strong>n sute horien erregimena aldatzen eta nola eragiten duten suteek ekosistemen<br />

kontserbazioan. 1989ko sute handien arrastoa argi eta garbi ikusten da Erreserbako mendietan, oraindik<br />

ere. Arrasto hori lagungarria izan daiteke honakoa ezagutzeko: zein eragin izan <strong>de</strong>zaketen kontrolik<br />

gabeko sute handiek lehentasunezko babeseko ekosistemetan.<br />

79


THE IMPACT OF FIRES ON FOREST ECOSYSTEMS IN THE CANTABRIAN REGION:<br />

POST-FIRE DYNAMICS IN URDAIBAI<br />

It is wi<strong>de</strong>ly accepted that fire is highly disruptive to forests, changing both their structure and their<br />

floristic composition. Soil is also affected both by erosion caused by the <strong>los</strong>s of the protection provi<strong>de</strong>d<br />

by the plant cover and as a result of changes to its physical-chemical properties. The structure of the<br />

landscape may also be affected, especially in the case of large fires.<br />

Over recent <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>s, the problem of large forest fires has become increasingly serious both in<br />

Spain and throughout the Mediterranean region. Along the Cantabrian Coast, fires have recently become<br />

a serious problem, as a result of both their scale and frequency. One particular example of this is the terrible<br />

series of fires of December 1989, that <strong>de</strong>stroyed 22,981 hectares of forest in Vizcaya and 2,920 hectares<br />

in Guipúzcoa and inclu<strong>de</strong>d such <strong>de</strong>vastating fires as that which raged over 1,400 hectares at Mount<br />

Sollube on 16 December. Mount Sollube was only part of the enormous area encompassed within the<br />

Urdaibai Biosphere Reserve that was affected by the fire. In<strong>de</strong>ed, the majority of the Reserve’s forests<br />

were affected to some extent during that brief seven-day period in December 1989.<br />

Unlike in Spain’s Mediterranean region, due to its climatic conditions, fires do not usually occur<br />

along the Cantabrian Coast during the dry summer season, but rather during winter, when the Foehn<br />

effect is produced by strong southerly winds. As fires occur during the winter months, the phenology of<br />

the different plant species at the moment they are burnt is completely different from that of Mediterranean<br />

species. The effects of the fire are therefore different and not very well documented, since few studies<br />

have been carried out on winter fires in general, and even fewer on those occurring along the Cantabrian<br />

Coast. In the BAC, this area has been the subject of several investigations over recent years, and<br />

a number of pioneering studies have been carried out in our laboratory.<br />

Fire patterns also influence the specific structure and composition of an area’s vegetation, and a<br />

drop in species diversity has been linked to an increase in the frequency of forest fires. So-called great<br />

fires (those spreading over 500 hectares, according to European Commission gui<strong>de</strong>lines) also have a<br />

serious impact on the conservation of landscape and vegetation structure diversity, since they favour<br />

homogenisation and pooling and make re-colonisation of burnt areas from unaffected peripheral regions<br />

more difficult.<br />

On the other hand, the use of fire has been traditionally linked to the management of grazing or<br />

farming land, as a means of removing stubble and improving pasture. Today, controlled fires are becoming<br />

increasingly popular as a management tool, due to their effectiveness in reducing biomass in highrisk<br />

areas and their usefulness in conserving areas which require a certain <strong>de</strong>gree of disruption, such as<br />

moorland, which has been <strong>de</strong>clared a priority protected environment by the EU Habitat Directive and<br />

which cannot survive without the occasional fire.<br />

An un<strong>de</strong>rstanding of how vegetation responds to fire is essential both to ensuring the appropriate<br />

management of burnt areas and to preventing new fires by estimating biomass accumulation and<br />

studying variations in the structural patterns of vegetation and landscape.<br />

This study aims to examine how fires affect the forest ecosystems of Urdaibai, how the pattern of<br />

these fires is changing and how these changes may affect conservation. The marks left by the great fires<br />

of 1989 can still be seen in the Reserve’s mountains, and can help us un<strong>de</strong>rstand the impact that uncontrolled<br />

fires may have on priority protected ecosystems.<br />

80


Urdaibaiko basoak<br />

ingurugiro hezkuntzatik<br />

Jose Manuel Gutiérrez Bastida,<br />

Carmen Gómez Llarena, Teresa<br />

Zaballa Tejada & SESZko Tal<strong>de</strong><br />

Pedagogikoa<br />

• SESZ - Sukarrietako Eskola-Saiakuntzarako<br />

Zentroa<br />

SESZ<br />

SESZ () 1982an sortu zen, Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza Sailaren eta Bilbao Bizkaia Kutxaren<br />

Gizarte-Ekintzaren artean sinaturiko lanki<strong>de</strong>tza-hitzarmenari esker. Bertan agertzen diren bi helburu<br />

nagusiak honako hauek dira:<br />

“Ingurune fisiko eta pedagogiko bat eskaintzea lurral<strong>de</strong>ko neska-mutikoei naturara hurbiltzea,<br />

komunikazioa eta elkarbizitza lagundu nahian.”<br />

“Leku bat eskaintzea irakasleei bai esperientzia pedagogikoetarako bai materialak sortzeko,<br />

betiere pedagogia aktiboaren testuinguruan”.<br />

Lehen helburuari dagokionez, Bizkaiko ikasleek astebeteko egonaldiak egiteko aukera dute gure<br />

ikastegian, barnetegi erara. Egonaldi horretan, SESZko jarduera pedagogikoaren ardatza honako bost<br />

lan-proiektuetan zehazten da: “Ura”, “Baserria eta Nekazaritza”, “Itsasadarra”, “Basoa” eta “Planeta<br />

Ber<strong>de</strong>a”.<br />

Bigarren helburua honako lau ekintza-arloetan zehazten da:<br />

Egonaldia izan aurretik lan-saioak izatea irakasleekin.<br />

Ingurugiro-hezkuntza planteamendu batean parte hartzeko parada eskaintzea.<br />

Ikerketa lanak egin, material didaktikoak eta publikazioak sortu eta irakasleen eskura jartzea.<br />

Adibi<strong>de</strong>z:<br />

“50 proposamen basoa ingurugiro ikuspegitik ikertzeko”. SESZ. Bilbo.1996.<br />

“Aurretiazko i<strong>de</strong>iak eta ingurugiro hezkuntza”. SESZ. Bilbo. 1998.<br />

“Urdaibaiko basoak”. SESZ. Bilbo. 2000.<br />

“Ikastetxeen hezkuntza proiektuak egiteko zenbait iradokizun ingurugiro heziketaren ikuspegitik”.<br />

CEIDA-SESZ. Eusko Jaurlaritza.Gasteiz. 1993.<br />

Hezkuntza Sailak edota Urdaibai Biosferaren Erreserbako erakun<strong>de</strong>ek dituzten beste hainbat<br />

ekipamenduren lanki<strong>de</strong> izatea, irakasleak birziklatzeko programetan kolaboratuz, materialak eta programazioak<br />

prestatuz, ingurugiro-hezkuntzari buruzko lan-mintegietan parte hartuz...<br />

81


Zergatik “basoak”?<br />

Basoek betidanik eduki dute garrantzi handia gizakiaren bizimoduan, ez bakarrik baliabi<strong>de</strong><br />

modura baizik eta hainbat lekutan gizartearen kultura bera basoaren eraginpean garatu da.<br />

Zoritxarrez historian zehar basoekin izan dugun lotura galtzen joan gara. Gizakion erabilpen<br />

<strong>de</strong>segokiaren ondorioz planetako baso kopuruak erabateko murrizketa jasan du.<br />

Basoen <strong>de</strong>sagerpena sortarazten duen problematika honen aurrean “BASOA” Lan-Proiektuaren<br />

xe<strong>de</strong> nagusia hauxe da: basoa zaintzeko eta kontserbatzeko beharraz kontzientzia hartzera heltzea, naturarekiko<br />

erantzukizun eta begirune jarrerak zein beraren kontserbazioaren al<strong>de</strong>ko portaerak bultzatuz.<br />

Gure kasuan, geure hurbileko inguruan dau<strong>de</strong>n basoen kontserbazioak berebiziko garrantzia<br />

dauka zeren eta basoa hezkuntzaren helburua izateaz gain ikerketa eta ikasteko ezinbesteko baliabi<strong>de</strong><br />

bihurtzen da.<br />

Horretarako lan-proiektu honetan lantzen ditugun aspektuak ondokoak dira: dau<strong>de</strong>n baso mota<br />

ezberdinen ikerketa, baso bat osatzen dituzten elementuak eta berauen artean ezartzen diren erlazioak,<br />

ematen dizkiguten etekinak, giza jardueragatik jasatzen duten eraldatze edo <strong>de</strong>sagertzea, <strong>de</strong>sagertze<br />

honek dakartzan ondorioetaz kontzientzia hartzea, eta baita basoen al<strong>de</strong>ko ekimenak bultzatzea<br />

ere.<br />

Helburu orokorrak<br />

Gure lan eremua Ingurugiro Hezkuntza izanik naturaren al<strong>de</strong>rdi fisiko-naturalak bakarrik aztertzera<br />

ezin gara mugatu, faktore anitzetako problematika bat konpontzeko bi<strong>de</strong>a topatzera baizik.<br />

Halaber, ingurunea konplexua <strong>de</strong>n neurrian kontutan izaten ditugu faktore ugarien presentzia (kulturalak,<br />

ekonomikoak, soziopolitikoak,...) eta beraien arteko eragina.<br />

Planteamendu honek beste esparru batetara eramaten gaitu, Ingurugiro Hezkuntza berariazkotzat<br />

duen etika maila eransten da eta horrek zera esan nahi du: jarrera hartzearen beharrizana (norbanako<br />

zein kolektiboki) eta ingurugiro arazoen konponbi<strong>de</strong>an parte hartzea.<br />

Ibilbi<strong>de</strong> guzti hau konkretatzen da “BASOA” lan-proiektuaren helburu orokorretan. Lau helburu<br />

hauek era progresiboan joan behar dira betetzen kontutan hartuz ez <strong>de</strong>la posiblea izango azken helburu<br />

modura finkatuta dagoen erabakiak hartzekoa ez badira bete al<strong>de</strong>z aurretik sentsibilizazioa, ezaguera<br />

eta kontzientziatzioarena.<br />

Sentsibilizazioa<br />

Ezaguera<br />

Kontzientziazioa<br />

Ekimena bultzatu<br />

Ikasleak basoen <strong>de</strong>sagerpenaren problematikaz sentsibilizatu<br />

Gizakiontzako basoek duten garrantzia estimatu.<br />

Basoa ekosistemaren elementu ezberdinak eta berauen elkar-erlazioak ezagutu.<br />

Gizakiontzako basoek baliabi<strong>de</strong> eta etekin-iturri bezala duten garrantzia onartu.<br />

Basoen <strong>de</strong>sagerpenari dagozkion problematika <strong>de</strong>sberdinak i<strong>de</strong>ntifikatu.<br />

Gizakiontzako basoek baliabi<strong>de</strong> eta etekin-iturri bezala duten garrantzia baloratu.<br />

Baso eta ingurugiroarengan giza inpaktuaren garrantziaz kontzientzia hartu.<br />

Gure basoen babespenaren beharraz jabetu.<br />

Basoen <strong>de</strong>sagerpenaren problematikaz jarrera arduratsuak garatu eta bere irtenbi<strong>de</strong>rako<br />

zuzendutako portaerak erraztu.<br />

“Basoa” lan-proiektuaren helburu orokorrak<br />

betetzeko?<br />

SESZen aurreko helburuak lortzeko erabiltzen dugun metodologiak ardatz nagusi bi ditu: Irakaskuntzari<br />

buruzko ikusmol<strong>de</strong> KONSTRUKTIBISTA dauka erreferentzia moduan, eta INGURUGIRO<br />

HEZKUNTZAren printzipio metodologikoak erabiltzen ditu.<br />

82


Al<strong>de</strong>rdi bi hauek SESZ-en ondorengo puntuetan zehazten dira:<br />

Ikasleak egiazko arazoen aurrean jartzen ditugu.<br />

Ingurugiroak oso errealitate konplexua izanda, diziplinarteko ikuspegi batetik ikasten dugu, arloak<br />

problematikaren konponbi<strong>de</strong>an laguntzen duten neurrian kontsi<strong>de</strong>ratuaz.<br />

Saio bakoitzeko helburuak ikastal<strong>de</strong>arekin zehaztuz tal<strong>de</strong>ak bereak egiten ditu eta saioaren<br />

zehar horien lorpen maila neurtzen joaten gara.<br />

Ingurunera era bizi eta ludiko batez hurbiltzen gara (kanpo-lana ezinbesteko baliabi<strong>de</strong> metodologikoa<br />

dugu) eta ikasleengandik partehartze gogotsua lortzen saiatzen gara.<br />

Tal<strong>de</strong> banaketa malguen bitartez lanki<strong>de</strong>tza bultzatzen ahalegintzen gara.<br />

Planteatzen dugun problematikari buruz ikastal<strong>de</strong>ak dauzkan aurretiazko i<strong>de</strong>ietatik abiatzen gara.<br />

Azken puntu honi buruz 1996. urtean zentroko Tal<strong>de</strong> Pedagogikoak burututako “Aurretiazko<br />

i<strong>de</strong>iak eta Ingurugiro Hezkuntza” ikerketa agertu zen. Besteak beste, eta umeek basoa gaiari buruzko<br />

zeuzkaten i<strong>de</strong>iak aztertzean, orokorrean emaitza hauek lortu genituen:<br />

Ekosistema baten elementuei buruzko kontzepzioak ikertzean nabaritzen da 9 urtera arte (% 97)<br />

basoari buruzko ikuspegi idilikoa dutela eta kasu gehienetan espazio natural, baserri, paisaia... eta<br />

abarreko jolas esparruekin nahasten dutela, oso egituraketa txikia erakutsiz elementuen artean. Ostera,<br />

11 eta 13 urteetan (% 13 eta % 30 hurrenez hurren) nahiko era esanguratsuan hazten doaz elementu<br />

ezberdinen egituraketa eta beraien arteko koherentziaren i<strong>de</strong>ia, eta elementuok aberatsagoak<br />

dira espezifikotasuna eta barietateari begira; era berean, giza-presentzia ere handituz doa, basotik<br />

onurak ateratzeko jarduera bezala.<br />

Basoko elementuen artean dau<strong>de</strong>n elkar-erlazioei buruz, orokorrean begiratuta, 7 urtekoen multzo<br />

ia osoa (% 97) batez ere kokapen-aditzak eta ekintza estatikoak (“dago”, “da”) erabiltzen dituzte.<br />

Neurri txikiago batean agertzen dira fantasiazko harremanak elementuen artean (adiski<strong>de</strong>tasuna) eta<br />

are neurri txikiagoan, benetako erlazio adierazten duten aditzak (“jaten du”, “behar du”...). 9 urteetatik<br />

12 urteetara ematen da eboluzio txiki bat emaitzetan, adierazpen dinamikoagoak agertzen direlarik.<br />

Ezaugarri komun sinpleren bat ere aipatzen da: “narraz dabiltza”, “lurzoruan bizi dira”, “harrak<br />

jaten ditu”... Hamahiru urterekin era askotako erlazioak dituzten elementuak agertzen dira. Erantzun<br />

kopuru handiagoa dago baina, kalitateari dagokionez, ez dago aurrerakada esanguratsurik. Orokortu<br />

egiten dira erantzun-motak baina bizitzeko premietara mugatzen dituzte: aire, janari, edota aterpe premietara<br />

alegia eta, orokorrean, “bizitzeko”. Ezaugarri komuntzat honako hauek aipatzen dituzte: “izaki<br />

biziak”, animaliak”, “belarjaleak”, “haragijaleak”...<br />

Basoaren <strong>de</strong>sagerpenari buruz 7 urtekoen eta 9 urtekoen % 74ak “basoa mozteak” arazoak<br />

dakartzala erantzuten du (“aire-falta”, “arnasarik ezin hartu” eta “gizakiok ezin dugula bizi”...); baina<br />

“basoa ez mozteak”, ostera, ez. Badirudi naturaren ukiezintasunaren i<strong>de</strong>ia hori 7tik 13 urtera arte gutxienez<br />

nagusitzen <strong>de</strong>la. Dena <strong>de</strong>la, naturaz baliatu beharraren i<strong>de</strong>ia paraleloki doa garatuz, baliabi<strong>de</strong><br />

iturri ezinbestekotzat agertzen <strong>de</strong>n neurrian. Giza-jarduera, kasu horretan, argia eta justifikatua da.<br />

I<strong>de</strong>ia horrek 13 urtetik aurrera hartzen du nolabaiteko pisua. 11 urterekin erantzuten hasten dira ez<br />

mozteak ere arazoak sor ditzakeela. Baina 13 urtera heldu behar da azken pertzepzio honek indarra<br />

hartzeko (“zuhaitzak <strong>de</strong>sagertzen dira, <strong>de</strong>na basamortua da, ez luke euririk egingo eta urik gabe <strong>de</strong>na<br />

hilko litzateke”, “zuhaitzik gabe ez dago oxigenorik, karbono dioxidoa gehituz doa eta <strong>de</strong>na hiltzen<br />

da”, edo ere bai “papera birziklatu behar da zuhaitz gutxiago ebakitzeko”.<br />

Nola garatzen dugu “basoa”<br />

lan - proiektua?<br />

Proiektua garatzeko momentuan baldintza ezberdinak hartu behar ditugu kontutan:<br />

Ikasleen jatorria.<br />

Gaiarekiko aurretiazko i<strong>de</strong>iak.<br />

Ikaslegoaren adina (9 urtetik 14 urtetara).<br />

Egonaldiaren iraupenak suposatzen duen muga (25 ordu).<br />

83


Honen aurrean ondoko hauek burutzen ditugu:<br />

Irakaslegoarekin kontaktuan jarri tal<strong>de</strong>ari buruzko informazioa jasotzeko.<br />

Egonaldia egin baino lehen ikasleen aurretiazko i<strong>de</strong>iak basoari buruz ikertu.<br />

Problematika hau adinetara egokitzeko sekuentziatzio bat prestatu da bi mailetan: I.maila Lehen<br />

Hezkuntzarako eta II.maila Bigarrenerako. Nahiz eta mailak ezberdinak izan, ziurtatu nahi duguna bietan<br />

Lan-Proiektuaren helburu orokorren lorpena da. Bakoitzari dagozkion eduki trataera eta sakontasunekin.<br />

Lan-Proiektuaren garapenean hasierako momentuan sentsibilizaziorako helburuek protagonismo<br />

handiena hartzen dute; berriz, garapenaren amaieran jarrera hartzekoak eta basoen al<strong>de</strong>ko ekimenari<br />

zuzendutakoak nagusitzen dira.<br />

Aurrekoa ildo nagusia izan arren, momentu askotan arlo ezberdinetarako helburuak batera lantzen<br />

dira.<br />

Horrela izanda:<br />

Sentsibilizazio helburuak lantzeko ondoko ekintzak antolatzen ditugu: paisajearen eraldaketa<br />

aztertu, basoen <strong>de</strong>sagerpenaz ohartu, basoetan jasotzen ditugun sentsazioak eta honekin batera<br />

basoek eskaintzen diguten gozamena eta lasaitasuna, basoen gaur egungo egoera, landaketaren presentziaz<br />

ohartu, basoen <strong>de</strong>sagerpenean gizakion eraginaz hausnartu...<br />

Ezaguera helburuak betetzeko: basoa ekosistema moduan ezagutu, basoak ematen dituen etekinak<br />

ezagutu eta haiengandik ateratako onuraz ohartu, basoen eta landaketaren gaur egungo presentzia<br />

jakin, gizakiok egiten dugun erabilera <strong>de</strong>segokiak eta suntsipenak dakartzan ondorioetaz ohartu...<br />

I. Mailan Bizkaiko eta, bereziki, Urdaibaiko problematikak aztertuz eta II. Mailan Urdaibaikoa<br />

abiapuntu modura harturik planeta mailara zabalduz.<br />

Kontzientziazio helburuak: basoek daukaten garrantzia baloratu, basoen <strong>de</strong>sagerpena sortarazten<br />

duten zergatiak eta ondorioetaz jabetu (II. Mailan baita ere norbanako zein kolektiboan ditugun<br />

joerek planeta mailan ondorioak dituztela kontzientzia hartu), basoekiko ardura, begirune eta kontserbazioaren<br />

beharraz kontziente izan... Jolas batzuen bi<strong>de</strong>z ikasleek gizartean agertzen diren tal<strong>de</strong><br />

ezberdinetako “rolak” antzeztuz bereziki lantzen dira aipatutako helburuak.<br />

Ekimena bultzatzeko helburuak: basoen <strong>de</strong>sagerpenak sortarazten duen problematikaren aurrean<br />

hausnarketa kritikoa garatu, gure basoekiko ardura, begirune eta kontserbazioaren al<strong>de</strong>ko portaera<br />

arduratsua garatu, irtenbi<strong>de</strong>ak planteatu eta inguruaren hobekuntzarako norbanako zein kolektibo motatako<br />

ekintzak burutu (kanpaina informatiboa, paperaren birziklapena, bertoko zuhaitzak landatu...).<br />

Komentatutakoa honelako plangintza ereduan garatzen da:<br />

Hasiera batean ikasleei planteatzen diegu: Non dau<strong>de</strong> basoak? Urdaibaiko paisajean geratzen<br />

diren basoak kokatzen ditugu: non dau<strong>de</strong>n, zeintzuk diren, ea betidanik paisaje hori horrelakoa izan<br />

<strong>de</strong>n...<br />

Baina, zer da baso bat? Hurrengo pausu batean basoa ekosistema bezala oraindik mantentzen<br />

<strong>de</strong>n kantauriar artadia ikertzen dugu: dau<strong>de</strong>n elementuak, euren arteko erlazioak, giza inpaktua...<br />

Baina, baso guztiak berdinak al dira? Gaur egun ia <strong>de</strong>sagertzear dagoen haltzadia ezagutzera<br />

goaz: baso honen ezaugarriak, funtzioak, basoak ematen dituen etekinak...<br />

II. mailan ekintza hau egin beharrean giza-ustiapen eta inpaktuari buruz hausnarketa egiten<br />

dugu. Honetarako egurra lantzen duten Urdaibaiko lantegi bi bisitatzen ditugu.<br />

Hain garrantzitsuak ba dira basoak, zer <strong>de</strong>la eta gero eta baso gutxiago agertzen zaigu paisajean?<br />

Urdaibaiko paisajean gehien zabaltzen <strong>de</strong>n zuhaitza pinua da. Pinudia aztertzera goaz, basoarekin<br />

konparaketa egiten dugu eta hausnartzen dugu: zeintzuk diren pinudien presentziaren arrazoiak...<br />

Basoen <strong>de</strong>sagerpenaz ohartzen gara eta zuzenean alternatiben bila abiatzen gara:<br />

Zer egin daiteke?<br />

➯ Garapen sostengarria aldarrikatu.<br />

Zer egin <strong>de</strong>zakegu? ➯ Gure eskura dagoena pentsatu, proposatu...<br />

Zer egingo dugu?<br />

➯ Ekintza konkretu batzutan parte hartu: kanpaina informatiboa antolatu,<br />

papera birziklatzen ikasi, bertoko zuhaitzak landatu...<br />

84


Bibliografia<br />

50 proposamen basoa ingurugiro ikuspegitik ikertzeko / 50 propuestas para estudiar el bosque <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

una perspectiva medioambiental. SESZ. Bilbo.1996.<br />

Aprendizaje escolar y constructivismo. Coll, C. Paidos. Madrid.1997.<br />

Aurretiazko i<strong>de</strong>iak eta ingurugiro hezkuntza / I<strong>de</strong>as previas y educación ambiental. SESZ. Bilbo. 1998.<br />

Educación y medio ambiente. Novo, M. UNED. Madrid.1986.<br />

El constructivismo en el aula. AAVV Ed. Grao. Barcelona. 1993.<br />

IHITZA. Ceidaren buletina.<br />

Ikastetxeen hezkuntza proiektuak egiteko zenbait iradokizun ingurugiro heziketaren ikuspegitik.<br />

CEIDA-SESZ. Eusko Jaurlaritza.Gasteiz. 1993.<br />

La educación ambiental. M. Novo. Uned. Madrid. 1999.<br />

Los valores en la educación. Camps, V. Anaya. Madrid. 1994.<br />

Oinarrizko Curriculum Diseinua. Eusko Jaurlaritza, Hezkuntza Saila. Gasteiz. 1992.<br />

Ten<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> la Educación Ambiental. Unesco. París. 1980.<br />

Urdaibaiko basoak / Los bosques <strong>de</strong> Urdaibai. SESZ. Bilbo. 2000.<br />

LOS BOSQUES DE URDAIBAI DESDE LA EDUCACIÓN AMBIENTAL<br />

El CEEP es un centro <strong>de</strong>dicado a la Educación Ambiental surgido en 1982 como resultado <strong>de</strong> un<br />

acuerdo <strong>de</strong> colaboración entre la BBK - Obra Social y el Gobierno Vasco - Departamento <strong>de</strong> Educación.<br />

El programa <strong>de</strong> Educación Ambiental en el centro se vertebra en torno a cinco Proyectos <strong>de</strong> Trabajo:<br />

“Agricultura y gana<strong>de</strong>ría”, “Ría <strong>de</strong> Urdaibai”, “Agua”, “Planeta Ver<strong>de</strong>” y “Bosque”.<br />

El punto <strong>de</strong> partido <strong>de</strong>l Proyecto “Bosque” lo encontramos en el hecho <strong>de</strong> que <strong>los</strong> bosques han<br />

tenido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> siempre una importancia fundamental en el modo <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>los</strong> seres humanos, no sólo<br />

como fuente <strong>de</strong> recursos, sino también como generadores culturales. Y, por supuesto, en el grave problema<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>forestación galopante que sufre el planeta.<br />

La metodología empleada en el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l Proyecto se sustenta en dos ejes centrales:<br />

– Las TEORÍAS CONSTRUCTIVISTAS en el proceso <strong>de</strong> enseñanza-aprendizaje, y<br />

– <strong>los</strong> principios <strong>de</strong> la EDUCACIÓN AMBIENTAL.<br />

De esta circunstancia emanan <strong>los</strong> objetivos generales <strong>de</strong>l Proyecto <strong>de</strong> Trabajo: sensibilización,<br />

conocimiento, concienciación y toma <strong>de</strong> postura. Cuyo nivel <strong>de</strong> consecución se entien<strong>de</strong> <strong>de</strong> un modo progresivo.<br />

El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l proyecto está condicionado por distintos factores: edad y proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l alumnado,<br />

sus i<strong>de</strong>as previas referentes al tema y la limitación <strong>de</strong>l tiempo <strong>de</strong> estancia en el CEEP. Teniendo<br />

en cuenta estos condicionantes y, manteniendo <strong>los</strong> mismos objetivos generales, se <strong>de</strong>sarrolla el programa<br />

secuenciado en dos niveles distintos: uno adaptado a la enseñanza primaria y otro a la secundaria.<br />

La última fase <strong>de</strong>l Proyecto se centra en dar respuesta a estas tres cuestiones:<br />

¿Qué se pue<strong>de</strong> hacer? ➯ Haciendo referencia al <strong>de</strong>sarrollo sostenible.<br />

¿Qué po<strong>de</strong>mos hacer? ➯ Pensando que está en manos <strong>de</strong>l alumnado y aportando i<strong>de</strong>as.<br />

¿Qué vamos a hacer? ➯ Tomando parte en varias acciones concretas: organizar una campaña<br />

informativa, apren<strong>de</strong>r a reciclar papel, plantar árboles autóctonos...<br />

85


THE URDAIBAI FORESTS FROM AN ENVIRONMENTAL EDUCATION PERSPECTIVE<br />

The CEEP Environmental Education Centre was created in 1982 as a result of a collaboration<br />

agreement between BBK-Obras Social and the Basque Government Ministry of Education.<br />

The centre’s Environmental Education Programme is based around five Working Projects: “Agriculture<br />

and Livestock”, The Urdaibai Ria”, “Water”, “Green Planet” and “Forests”.<br />

The “Forests” Project is based firstly, on the fact that forests have always played a fundamental<br />

role in human lifestyles, not only as a source of natural resources, but also as cultural generators; and<br />

secondly, on the serious problem of the ever-increasing rate of <strong>de</strong>forestation.<br />

The Project’s methodology rests on two key concepts:<br />

– CONSTRUCTIVIST THEORIES in the teaching-learning process; and<br />

– The principles of ENVIRONMENTAL EDUCATION.<br />

It is from these concepts that the Working Project’s general objectives emerge. These objectives<br />

are: to raise awareness, increase knowledge and un<strong>de</strong>rstanding and take a stand. Achievement of these<br />

objectives is a gradual process.<br />

The project’s <strong>de</strong>velopment is influenced by a number of different factors: stu<strong>de</strong>nt’s age and origin,<br />

their preconceived i<strong>de</strong>as about the subject and the duration of their stay at CEEP. Bearing in mind these<br />

<strong>de</strong>termining factors, and maintaining the same general objectives, the programme is divi<strong>de</strong>d into two<br />

different levels: one aimed at primary school and the other at secondary school stu<strong>de</strong>nts.<br />

The final stage of the Project focuses on providing answers to the following three questions:<br />

What can be done?<br />

What can we do?<br />

➯ With regard to sustainable <strong>de</strong>velopment.<br />

➯ Stressing that it is up to the stu<strong>de</strong>nts and suggesting i<strong>de</strong>as.<br />

What are we going to do? ➯ Taking part in various specific activities: organising an awareness<br />

raising campaign, learning to recycle paper, planting indigenous<br />

trees, etc.<br />

86


Elementos <strong>de</strong> planificación<br />

forestal en el País Vasco<br />

Daniel Sáenz García &<br />

Alejandro Cantero Amiano<br />

• IKT, S.A.<br />

Antece<strong>de</strong>ntes<br />

El Estatuto <strong>de</strong> Autonomía <strong>de</strong>l País Vasco, aprobado por medio <strong>de</strong> la Ley Orgánica 3/1979, <strong>de</strong><br />

18 <strong>de</strong> diciembre, otorga (Art. 10.8) a la Comunidad Autónoma <strong>de</strong>l País Vasco competencia exclusiva<br />

en “montes, aprovechamientos y servicios forestales, vías pecuarias y pastos”. No obstante, según el<br />

Art. 149.1.23 <strong>de</strong> la Constitución, el Estado mantiene competencia exclusiva en legislación básica<br />

sobre las citadas materias.<br />

Posteriormente, la Ley <strong>de</strong> Territorios Históricos 27/1983, <strong>de</strong> 25 <strong>de</strong> noviembre, otorga (Art. 7.a.9)<br />

a <strong>los</strong> Organos Forales <strong>de</strong> <strong>los</strong> respectivos Territorios Históricos competencia exclusiva en “montes,<br />

aprovechamientos y servicios forestales, vías pecuarias y pastos; guar<strong>de</strong>ría forestal y conservación y<br />

mejora <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> agrícolas y forestales”. Las Instituciones Comunes vascas, por su parte, se<br />

reservan competencias legislativas en materias como <strong>de</strong>fensa contra incendios (Art. 7.c.4) y sanidad<br />

e investigación forestal (Art. 7.b.1).<br />

Las Diputaciones Forales vascas, en base a la normativa propia en materia forestal, cuentan por<br />

lo tanto con sendas Normas Forales encargadas <strong>de</strong> planificar y gestionar la actuación forestal en <strong>los</strong><br />

respectivos Territorios Históricos: Normas Forales <strong>de</strong> Montes 13/86 <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> Álava, 3/94 <strong>de</strong> 2<br />

<strong>de</strong> junio <strong>de</strong> Bizkaia y 6/94 <strong>de</strong> 8 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> Gipuzkoa.<br />

En la sesión plenaria <strong>de</strong>l 5 <strong>de</strong> Junio <strong>de</strong> 1992, el Parlamento Vasco con relación al Plan Estratégico<br />

Rural Vasco aprueba la Resolución nº 24, sobre la necesidad <strong>de</strong> crear una estrategia integral<br />

para la conservación y mejora <strong>de</strong>l medio natural consi<strong>de</strong>rando que para la consecución <strong>de</strong> <strong>los</strong> anteriores<br />

objetivos se “requiere una a<strong>de</strong>cuada planificación cuya ejecución <strong>de</strong>be plantearse en un horizonte<br />

temporal suficientemente largo como para posibilitar unos cambios y mejoras que precisan <strong>de</strong><br />

largos períodos <strong>de</strong> maduración”. En la citada sesión se adquirió el compromiso <strong>de</strong> elaborar en el plazo<br />

máximo <strong>de</strong> dos años un <strong>de</strong>tallado Plan Forestal que partiendo <strong>de</strong>l diagnóstico <strong>de</strong> la situación<br />

actual <strong>de</strong> <strong>los</strong> montes vascos plantee el escenario futuro para un intervalo mínimo <strong>de</strong> 35 años, coinci<strong>de</strong>nte<br />

con el turno <strong>de</strong> aprovechamiento <strong>de</strong>l Pinus radiata que se toma como referencia. Así nació el<br />

Plan Forestal Vasco 1994-2030, que recoge una sistematización <strong>de</strong> objetivos y acciones a aplicar en<br />

las áreas <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nación, forestación, gestión, investigación medioambiental, formación, comercialización,<br />

vertebración sectorial y mejora <strong>de</strong> la competitividad <strong>de</strong>l sector transformador.<br />

Normas Forales <strong>de</strong> Montes<br />

A continuación se reseñan una serie <strong>de</strong> conceptos regulados por las Normas Forales <strong>de</strong> Montes<br />

que pue<strong>de</strong>n dar una visión ilustrativa <strong>de</strong>l alcance <strong>de</strong> estas normas:<br />

87


La necesidad para <strong>los</strong> propietarios privados <strong>de</strong> montes <strong>de</strong> solicitar a la Administración Forestal<br />

un permiso, licencia o respuesta a la notificación previa a cualquier aprovechamiento forestal no<br />

incluido en Planes forestales <strong>de</strong> aprovechamiento en vigor.<br />

La obligación para <strong>los</strong> propietarios <strong>de</strong> montes públicos <strong>de</strong> mantener un Fondo <strong>de</strong> Mejoras al<br />

que se <strong>de</strong>stine obligatoriamente un porcentaje <strong>de</strong>l beneficio generado en <strong>los</strong> aprovechamientos forestales.<br />

Dicho Fondo se <strong>de</strong>stina, como su nombre indica, a realizar inversiones <strong>de</strong> mejora en <strong>los</strong> montes<br />

<strong>de</strong> la Entidad propietaria.<br />

La obligación para el propietario <strong>de</strong> reforestar un monte en el plazo <strong>de</strong> 2 años posteriores a una<br />

corta a hecho o aclareo intensivo.<br />

La prohibición <strong>de</strong> cortas a hecho en montes poblados con especies naturales <strong>de</strong> crecimiento<br />

lento.<br />

La obligación para <strong>los</strong> propietarios privados <strong>de</strong> montes <strong>de</strong> notificar a la Administración Forestal<br />

la existencia <strong>de</strong> plagas o enfermeda<strong>de</strong>s en sus montes.<br />

La necesidad <strong>de</strong> que el pastoreo en <strong>los</strong> montes arbolados sea compatible con la conservación<br />

y mejora <strong>de</strong> su arbolado, lo que supone la posibilidad <strong>de</strong> prohibir el acceso <strong>de</strong> ganado a zonas en<br />

reforestación durante el tiempo que se estime necesario.<br />

La importancia <strong>de</strong> <strong>los</strong> actuales Proyectos <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación forestal y Planes Técnicos <strong>de</strong> Gestión.<br />

El novedoso término “aprovechamiento sostenible” ya estaba implícito <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo XIX en <strong>los</strong> objetivos<br />

<strong>de</strong> estas Or<strong>de</strong>naciones forestales: persistencia <strong>de</strong> las masas, rendimiento sostenido y máximo<br />

<strong>de</strong> utilida<strong>de</strong>s.<br />

Posibilidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>claración <strong>de</strong> Utilidad Pública <strong>de</strong> <strong>los</strong> montes públicos que presenten características<br />

productivas y/o protectoras <strong>de</strong> gran valor para el conjunto <strong>de</strong> la Sociedad. En el caso <strong>de</strong> tratarse<br />

<strong>de</strong> montes privados, la figura legal para este tipo <strong>de</strong> montes es la <strong>de</strong> montes protectores.<br />

El Plan Forestal Vasco<br />

El Plan Forestal Vasco tiene como fin <strong>de</strong>sarrollar el Plan Estratégico Rural Vasco en lo concerniente<br />

al medio natural. Se parte <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>a básica <strong>de</strong> proteger el medio natural como soporte <strong>de</strong> bosques,<br />

fauna, flora y como lugar <strong>de</strong> ubicación <strong>de</strong> importantes activida<strong>de</strong>s productivas. Para conseguirlo,<br />

se estructura el Plan Forestal en tres fases:<br />

– Análisis <strong>de</strong> la realidad forestal <strong>de</strong> la Comunidad Autónoma <strong>de</strong>l País Vasco, con el fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar<br />

sus aspectos positivos y <strong>de</strong>tectar sus carencias y problemas<br />

– Enumeración <strong>de</strong> <strong>los</strong> principios, plazos y objetivos generales <strong>de</strong>l Plan<br />

– Desarrollo <strong>de</strong> las medidas concretas a adoptar, trazando para cada una <strong>de</strong> ellas el horizonte<br />

<strong>de</strong> actuación y <strong>los</strong> agentes implicados<br />

Debe tenerse en cuenta que el término forestal es más amplio que el término arbolado. El Plan<br />

Forestal no sólo hace referencia a las masas arboladas, bosques o plantaciones forestales, sino también<br />

a otros tipos <strong>de</strong> vegetación, recursos naturales o usos <strong>de</strong>l territorio que tienen como ámbito el<br />

medio natural.<br />

El Título I <strong>de</strong>l Plan Forestal Vasco, Análisis <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>Sistemas</strong> <strong>Forestales</strong> <strong>de</strong> la C.A.P.V., tiene como<br />

fin resumir la realidad forestal <strong>de</strong> la C.A.P.V. Es éste un tema complejo e interrelacionado, dado el gran<br />

número <strong>de</strong> entida<strong>de</strong>s, personas e intereses implicados y el amplio conjunto <strong>de</strong> bienes y servicios proporcionados<br />

por el monte.<br />

• Plan Forestal Vasco. Principios que lo informan<br />

La parte introductoria <strong>de</strong>l Título II, Plan Forestal Vasco, <strong>de</strong>fine dicho Plan, enumera sus Principios<br />

generales y establece su ámbito <strong>de</strong> aplicación y vigencia.<br />

El Plan Forestal Vasco apoya sus Principios generales en la “Declaración Autorizada” <strong>de</strong> la Conferencia<br />

<strong>de</strong> las Naciones Unidas sobre el Medio Ambiente y el Desarrollo, C.N.U.M.A.D., celebrada en<br />

88


Río <strong>de</strong> Janeiro en Junio <strong>de</strong> 1992. Dicha Declaración supuso un hito al reconocer el papel <strong>de</strong> primera<br />

magnitud que juegan el bosque natural y las plantaciones forestales en el logro <strong>de</strong> un Medio Ambiente<br />

equilibrado apto para la vida humana, la satisfacción <strong>de</strong> sus necesida<strong>de</strong>s y la conservación <strong>de</strong> las<br />

especies.<br />

Otros foros, como el Congreso Forestal Mundial (París, Septiembre <strong>de</strong> 1991) o el Consejo Europeo<br />

(Lisboa, Junio <strong>de</strong> 1992), apuntan en igual sentido que la Conferencia <strong>de</strong> Río. La misma Comunidad<br />

Económica Europea a través <strong>de</strong> <strong>los</strong> Reglamentos <strong>de</strong> reforma <strong>de</strong> la P.A.C. y diversas Directivas,<br />

como la relativa a la protección <strong>de</strong> <strong>los</strong> Hábitats Naturales, se halla comprometida en el mismo objetivo<br />

común, la <strong>de</strong>fensa <strong>de</strong>l Medio Ambiente Natural, en el que <strong>los</strong> Bosques y las Plantaciones <strong>Forestales</strong><br />

son consi<strong>de</strong>rados elementos <strong>de</strong> capital importancia. Por todo ello, el Consejo Europeo se comprometió<br />

a la rápida aplicación <strong>de</strong> las principales medidas adoptadas en la C.N.U.M.A.D.,<br />

disponiendo un Programa Comunitario <strong>de</strong> Política y Actuación en Materia <strong>de</strong> Medio Ambiente y Desarrollo<br />

Sostenible.<br />

En cualquier caso, no <strong>de</strong>be nunca per<strong>de</strong>rse <strong>de</strong> vista en la Planificación Forestal, el mantenimiento<br />

<strong>de</strong> la triple función mundialmente reconocida al monte: espacios <strong>de</strong> ocio y cultura, factor <strong>de</strong><br />

renta y empleo y soporte para la conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos naturales y la vida silvestre, como se<br />

recoge en el Memorándum <strong>de</strong> la Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Ministros <strong>de</strong> Agricultura <strong>de</strong> la C.E.E.,<br />

hecho en Luxemburgo el 19 y 20 <strong>de</strong> Junio <strong>de</strong> 1989.<br />

• Ámbito y vigencia <strong>de</strong>l Plan<br />

El Plan se dirige a todas las superficies que sean forestales y a<strong>de</strong>más a las que <strong>de</strong>ban serlo en<br />

el futuro, a tenor <strong>de</strong> <strong>los</strong> factores <strong>de</strong>l Medio o <strong>de</strong> <strong>los</strong> condicionantes socioeconómicos. Se consi<strong>de</strong>ra<br />

que el Plan, como conjunto <strong>de</strong> acciones que han <strong>de</strong> aplicarse a un soporte físico vivo, <strong>de</strong>be tener por<br />

referencia la duración <strong>de</strong> <strong>los</strong> cic<strong>los</strong> vitales productivos <strong>de</strong> las diferentes especies forestales más<br />

abundantes en la C.A.P.V., puesto que, en relación con su existencia, hay implicaciones socioeconómicas<br />

<strong>de</strong> gran importancia, afectas a la población.<br />

El caso <strong>de</strong> la C.A.P.V. está condicionado por el fuerte predominio <strong>de</strong> las plantaciones <strong>de</strong> Pinus<br />

radiata, lo que, unido a su alta productividad, conlleva que la mayor parte <strong>de</strong> la actividad forestal gravite<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> dicha especie. Otros hechos <strong>de</strong> vital importancia, como el predominio <strong>de</strong> la propiedad<br />

particular <strong>de</strong> estos pinares, su fragmentación en pequeñas parcelas y el turno <strong>de</strong> tratamiento <strong>de</strong><br />

estas masas (30-35 años), son factores <strong>de</strong>cisivos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la realidad forestal vasca, a <strong>los</strong> cuales se<br />

<strong>de</strong>berá supeditar las posibles acciones <strong>de</strong>l Plan.<br />

Los razonamientos anteriores conducen a estimar que es viable y eficaz plantear la solución <strong>de</strong><br />

gran parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> problemas ambientales <strong>de</strong>tectados, planificando las transformaciones a la distancia<br />

temporal <strong>de</strong>l turno <strong>de</strong> Pinus radiata: 35 años. Ello permite adaptar las acciones urgentes a las<br />

zonas <strong>de</strong> corta que, año tras año <strong>de</strong> forma más o menos regular y previsible, se van a suce<strong>de</strong>r <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

el año 1 hasta el año 35.<br />

• Objetivos <strong>de</strong>l Plan Forestal<br />

Los Objetivos generales <strong>de</strong>l Plan Forestal Vasco son cinco:<br />

III.–Garantizar la diversidad y permanencia <strong>de</strong> <strong>los</strong> montes arbolados, <strong>de</strong>limitando, or<strong>de</strong>nando y<br />

articulando el territorio forestal y el continuo ecológico y paisajístico.<br />

III.–Establecer Directrices <strong>de</strong> Gestión Forestal respetuosa con el Medio Natural y eficaz en el<br />

suministro permanente y pre<strong>de</strong>cible <strong>de</strong> bienes y servicios.<br />

III.–Dotar al territorio forestal <strong>de</strong> las infraestructuras necesarias <strong>de</strong> comunicación, prevención y<br />

<strong>de</strong>fensa, y <strong>de</strong> estructuras flexibles <strong>de</strong> investigación, información permanente y formación<br />

técnica.<br />

IV.–Cohesionar el sector forestal, dirigiéndolo hacia sus máximas potencialida<strong>de</strong>s, acor<strong>de</strong>s con<br />

<strong>los</strong> primeros objetivos, facilitando la acción empresarial.<br />

IV.–Vincular la acción forestal con la sociedad rural y urbana, creando cultura ambiental y forestal.<br />

Dichos Objetivos generales se <strong>de</strong>sarrollan, <strong>de</strong> manera más concreta, a través <strong>de</strong> Directrices y<br />

<strong>de</strong> Acciones.<br />

89


Las Directrices representan la forma escogida para plasmar con un mayor grado <strong>de</strong> concreción<br />

<strong>los</strong> Objetivos generales. Estas Directrices representan un escalón intermedio entre <strong>los</strong> referidos Objetivos<br />

<strong>de</strong>l Plan y las Acciones concretas a <strong>de</strong>sarrollar.<br />

Las Acciones, por su parte, concretan la forma <strong>de</strong> llevar a cabo <strong>los</strong> Objetivos y Directrices <strong>de</strong>l<br />

presente Plan Forestal. Existen acciones que pue<strong>de</strong>n superponerse en parte <strong>de</strong>l espacio físico, al<br />

emanar <strong>de</strong> directrices distintas pero no incompatibles. Por su parte, existe un corto número <strong>de</strong> acciones,<br />

<strong>de</strong>nominadas Acciones Instrumentales, que suponen la creación <strong>de</strong> instrumentos físicos <strong>de</strong> gestión<br />

forestal, emanados directamente <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong> Objetivos generales. Será función <strong>de</strong> la política<br />

forestal y <strong>de</strong> la Administración discernir cuál o cuáles <strong>de</strong> estas Acciones se han <strong>de</strong> aplicar con<br />

mayor prioridad según las circunstancias, siempre bajo <strong>los</strong> criterios objetivos <strong>de</strong>l Plan: conservación<br />

<strong>de</strong>l suelo, <strong>de</strong> la flora y <strong>de</strong> la fauna, control <strong>de</strong>l régimen hídrico y optimización <strong>de</strong> rentas.<br />

El Plan Territorial Sectorial Agroforestal<br />

y <strong>de</strong>l Medio Natural<br />

El Plan Forestal Vasco contemplaba el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> esta Acción Instrumental, enmarcada en <strong>los</strong><br />

documentos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las Directrices <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio. Este Plan está actualmente<br />

en fase <strong>de</strong> redacción <strong>de</strong>l Avance y será un complemento interesante al resto <strong>de</strong> documentos <strong>de</strong><br />

Planificación Forestal, remitiéndonos para su conocimiento a sus fases <strong>de</strong> exposición pública.<br />

Las Fuentes <strong>de</strong> Información.<br />

Los Inventarios <strong>Forestales</strong><br />

Hasta la actualidad, se han realizado tres inventarios forestales <strong>de</strong>l País Vasco en su concepción<br />

<strong>de</strong> inventario cuantitativo <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong> superficies y existencias ma<strong>de</strong>rables.<br />

El primero (año 1971 Gipuzkoa, año 1972 Alava y Bizkaia) y tercero (1996) se han enmarcado en la<br />

estructura <strong>de</strong> <strong>los</strong> inventarios nacionales (estatales), primero y segundo respectivamente. Entre el<strong>los</strong><br />

se realizó un inventario exclusivo <strong>de</strong>l País Vasco (1986).<br />

Una <strong>de</strong> las informaciones principales que proporciona el inventario forestal es el cómputo <strong>de</strong> la<br />

extensión superficial <strong>de</strong> <strong>los</strong> diferentes usos <strong>de</strong>l suelo en el ámbito geográfico objeto <strong>de</strong> inventariación.<br />

Dado el objetivo específico <strong>de</strong>l inventario, <strong>los</strong> datos <strong>de</strong> superficie <strong>de</strong>l uso forestal arbolado se<br />

<strong>de</strong>sagregan en las especies o grupo <strong>de</strong> especies forestales objeto <strong>de</strong> interés. En la concepción<br />

mo<strong>de</strong>rna <strong>de</strong> <strong>los</strong> inventarios forestales se busca que estos datos cuantitativos estén acompañados por<br />

una representación geográfica <strong>de</strong> la citada distribución.<br />

El segundo grupo <strong>de</strong> estadísticas que proporciona el inventario forestal es el relativo a la estructura<br />

<strong>de</strong> las masas: <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong>s, número <strong>de</strong> pies por hectárea, <strong>de</strong> las principales formaciones arbóreas<br />

y distribución <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> pies y alturas <strong>de</strong>l arbolado según diámetros. Con <strong>los</strong> datos anteriores y<br />

el empleo <strong>de</strong> ecuaciones <strong>de</strong> cubicación se obtienen <strong>los</strong> datos <strong>de</strong> existencias ma<strong>de</strong>rables que, junto<br />

con <strong>los</strong> datos <strong>de</strong> crecimiento <strong>de</strong> las masas, constituye uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> principales datos <strong>de</strong> planificación<br />

<strong>de</strong>l sector forestal.<br />

Proceso Ministerial <strong>de</strong> Protección<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> Bosques <strong>de</strong> Europa<br />

La Conferencia <strong>de</strong> Helsinki (1993) sirvió como respuesta en <strong>los</strong> bosques europeos a las <strong>de</strong>cisiones<br />

adoptadas por la Conferencia <strong>de</strong> las Naciones Unidas sobre el Medio Ambiente y el Desarrollo<br />

(CNUMAD), celebrada en Río en 1992.<br />

La citada Conferencia <strong>de</strong>finió la gestión forestal sostenible como “la administración y utilización<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques y terrenos forestales <strong>de</strong> tal forma y a tal ritmo que se mantiene su biodiversidad, pro-<br />

90


ductividad, capacidad <strong>de</strong> regeneración, vitalidad y su potencial para cumplir, ahora y en el futuro,<br />

importantes funciones ecológicas, económicas y sociales, a nivel local, nacional y global, y que no<br />

causan daños a otros ecosistemas”.<br />

Las resoluciones <strong>de</strong> Helsinki han hecho especial hincapié en una mejor <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>los</strong> elementos<br />

esenciales <strong>de</strong> la or<strong>de</strong>nación forestal sostenible y en la elaboración <strong>de</strong> un instrumento para<br />

evaluar el progreso en este sentido. La i<strong>de</strong>ntificación y adopción <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> criterios e indicadores<br />

para la or<strong>de</strong>nación forestal sostenible a nivel nacional ha sido un importante logro <strong>de</strong>l proceso.<br />

Los criterios para la Gestión Forestal Sostenible se han formulado <strong>de</strong> la siguiente manera:<br />

Criterio 1: Mantenimiento y mejora a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos forestales y su contribución a <strong>los</strong><br />

cic<strong>los</strong> globales <strong>de</strong>l carbono.<br />

Criterio 2: Mantenimiento <strong>de</strong> la salud y vitalidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecosistemas forestales.<br />

Criterio 3: Mantenimiento y mejora <strong>de</strong> las funciones productivas <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques (productos<br />

ma<strong>de</strong>reros y no ma<strong>de</strong>reros).<br />

Criterio 4: Mantenimiento, conservación y mejora apropiada <strong>de</strong> la diversidad biológica <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

ecosistemas forestales.<br />

Criterio 5: Mantenimiento y mejora apropiada <strong>de</strong> las funciones protectoras en la gestión <strong>de</strong>l<br />

bosque (sobre todo, suelo y agua).<br />

Criterio 6: Mantenimiento <strong>de</strong> otras funciones y condiciones socioeconómicas.<br />

BASO PLANGINTZAKO ELEMENTUAK EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOAN<br />

Foru Aldundi bakoitzak eginiko Mendiko Foru Arauak dira Lurral<strong>de</strong> Historikoetan baso ekintzak<br />

planifikatu eta ku<strong>de</strong>atzeko tresna nagusiak.<br />

Foru Aldundiek badute beste elementu garrantzitsu bat ere: baso neurrietarako laguntza erregimeneko<br />

Dekretuak. Dekretu horiek nabarmenki eta dinamikoki zuzentzen dute baso politika.<br />

1993. urtean, Eusko Jaurlaritzak eta Foru Aldundiek 1994-2030 Basoen Euskal Plana egin zuten<br />

elkarrekin. Bertan zenbait printzipio bildu zituzten eta printzipio horiek hainbat helbururen bi<strong>de</strong>z eratu<br />

eta Arau eta Ekintzen bi<strong>de</strong>z garatu zituzten zehatzago.<br />

Aipatutako plangintza dokumentua eta antzekoak egiteko ezinbestekoa da baso errealitatea ezagutzea.<br />

Ezagutza hori estatistika jakin batzuek ematen dute; horien artean Baso Inbentarioa azpimarratuko<br />

dugu, hamar urtetik behin egiten <strong>de</strong>na.<br />

Halaber, Europako Basoak Babesteko Ministerio Prozesuak, hainbat batzarren bi<strong>de</strong>z (Estrasburgon<br />

1990an, Helsinkin 1993an eta Lisboan 1998an), Baso Ku<strong>de</strong>aketa Eusgarriaren kontzeptua <strong>de</strong>finitu du eta<br />

ebaluatzeko irizpi<strong>de</strong> eta adierazle batzuen bi<strong>de</strong>z gauzatu du. Europako 41 estatuk, Espainiak besteak beste,<br />

sinatu dute printzipio hori.<br />

91


ELEMENTS OF FORESTRY PLANNING IN THE BASQUE COUNTRY<br />

The Provincial Mountain Regulations compiled by each Provincial Government are the principal<br />

forestry activity planning and management tools for each of the Historical Territories.<br />

The forestry activity subsidy system Decrees are another well-known and dynamic element of the<br />

Provincial Governments’ forestry policy.<br />

In 1993, the Basque Government and the Provincial Governments worked together to compile the<br />

1994-2030 Basque Forest Plan, which outlines a number of principles that are expressed as a series of<br />

objectives and <strong>de</strong>veloped through various Gui<strong>de</strong>lines and Initiatives.<br />

Up-to-date information about the current situation and condition of the forests in question is essential<br />

when compiling documents such as those mentioned above. This information is provi<strong>de</strong>d by a series<br />

of statistics, such as the Forest Inventory, for example, which is carried out at ten-yearly intervals.<br />

Along the same lines, the Ministerial Conferences on the Protection of Forests in Europe has, during<br />

conferences held in Strasbourg (1990), Helsinki (1993) and Lisbon (1998), <strong>de</strong>fined the concept of Sustainable<br />

Forest Management as well as establishing a series of criteria and gui<strong>de</strong>lines for its assessment.<br />

41 European countries (including Spain) now subscribe to this management principle.<br />

92


Integración <strong>de</strong> <strong>los</strong> factores<br />

socioeconómicos en la<br />

planificación <strong>de</strong> espacios<br />

naturales protegidos<br />

Isabel Otero Pastor, Juan Marín Otero,<br />

Marta Hernán<strong>de</strong>z Aguado<br />

• E.T.S.I. Montes <strong>de</strong> Madrid.<br />

Universidad Politécnica <strong>de</strong> Madrid<br />

Introducción<br />

En ocasiones, la protección <strong>de</strong>l medio ambiente y el <strong>de</strong>sarrollo socioeconómico se han percibido<br />

como objetivos contradictorios; por el contrario hoy en día, se ha manifestado cada vez con más<br />

fuerza la conciencia <strong>de</strong> que medio ambiente y <strong>de</strong>sarrollo socioeconómico tienen un carácter complementario<br />

y sinérgico. En este sentido <strong>los</strong> recursos naturales <strong>de</strong> una ZEPA (Zona <strong>de</strong> Especial Protección<br />

para las Aves) revisten un interés medioambiental y socioeconómico esencial por constituir el<br />

apoyo básico <strong>de</strong>l hombre y <strong>los</strong> ecosistemas. La calidad medioambiental <strong>de</strong> la zona pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar<br />

la capacidad <strong>de</strong> atracción <strong>de</strong> <strong>los</strong> municipios rurales <strong>de</strong> una región y, como tal, es un factor importante<br />

<strong>de</strong> cara a la orientación <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s relacionadas con el <strong>de</strong>sarrollo rural.<br />

En este contexto y haciéndonos eco <strong>de</strong> las futuras ten<strong>de</strong>ncias en política medioambiental, se<br />

ha planteado el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l trabajo que se recoge en esta comunicación, en el cual se proponen<br />

unos objetivos ambientales, sociales y económicos que <strong>de</strong>berán alcanzarse <strong>de</strong> una manera coordinada<br />

y mutuamente compatible; así el VI Programa Marco <strong>de</strong> la U.E. se toma como pilar básico<br />

<strong>de</strong> la estrategia comunitaria global a favor <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo sostenible dirigiéndonos a la consecución <strong>de</strong><br />

unos objetivos económicos sociales y ambientales, <strong>de</strong> una manera tal que todos se apoyen entre sí.<br />

Desarrollo <strong>de</strong> la ponencia<br />

Centrado en el contexto que se ha esbozado en la introducción el trabajo que nos ocupa ha<br />

tenido como objetivo prioritario:<br />

“asegurar la protección, mejora y utilización racional <strong>de</strong>l espacio natural <strong>de</strong> la ZEPA <strong>de</strong>l Alto<br />

Lozoya, en la Comunidad <strong>de</strong> Madrid, contemplando el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las poblaciones incluidas, así<br />

como orientar las activida<strong>de</strong>s encaminadas a la regeneración y restitución <strong>de</strong> las posibles áreas<br />

<strong>de</strong>gradadas <strong>de</strong> su ámbito”.<br />

La consecución <strong>de</strong> este objetivo exige el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una doble tarea:<br />

De una parte es necesario formular <strong>los</strong> criterios orientadores <strong>de</strong> las políticas sectoriales y or<strong>de</strong>nadores<br />

<strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s socioeconómicas y sociales, públicas y privadas, para que sean compatibles<br />

con las exigencias señaladas.<br />

De otra es necesario <strong>de</strong>finir y señalar el estado <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos y ecosistemas<br />

en el ámbito territorial <strong>de</strong> la ZEPA con el fin <strong>de</strong> orientar la asignación y or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> usos en ella.<br />

93


Proceso <strong>de</strong> orientación<br />

<strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s socioeconómicas<br />

Tomando como punto <strong>de</strong> referencia: la Conferencia Europea sobre <strong>de</strong>sarrollo rural <strong>de</strong> Cork; la<br />

Perspectiva Europea <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio; la Agenda 2000 y la cohesión económico-social; la<br />

propuesta <strong>de</strong> la Comisión Europea <strong>de</strong>l Reglamento <strong>de</strong> Desarrollo Rural y la nueva iniciativa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

rural a partir <strong>de</strong>l año 2000, el proceso <strong>de</strong> orientación <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s socioeconómicas se ha<br />

elaborado con un enfoque eminentemente participativo siguiendo la metodología <strong>de</strong> Aprendizaje<br />

Social <strong>de</strong>sarrollada en el Departamento <strong>de</strong> Proyectos y Planificación Rural <strong>de</strong> la Universidad Politécnica<br />

<strong>de</strong> Madrid, que ha dado en llamarse “Planificación como aprendizaje social” (FRIEDMANN,<br />

1995). El eje <strong>de</strong> esta metodología radica en el hecho <strong>de</strong> que todo aprendizaje efectivo proviene <strong>de</strong> la<br />

experiencia <strong>de</strong> cambio en la realidad. La población afectada participa activamente en la planificación.<br />

Haciendo esto, se valida el conocimiento experimentado por la gente normal y se produce un aprendizaje<br />

mutuo entre el experto <strong>de</strong> la planificación y la población afectada. En este proceso la planificación<br />

muestra una doble dirección, ya que, partiendo <strong>de</strong> las propuestas <strong>de</strong> <strong>los</strong> agentes implicados<br />

beneficiarios, se elaboran criterios para la toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión política; por otro lado la población refleja<br />

sus propios criterios conforme a sus problemas y objetivos futuros. La planificación es entonces<br />

un proceso <strong>de</strong> abajo a arriba en don<strong>de</strong> el conocimiento se valida en la práctica y forma parte <strong>de</strong> la<br />

acción. Contar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> inicio con la población afectada es condición necesaria para que<br />

la iniciativa esté <strong>de</strong> su parte y permita al equipo planificador conocer la potencialidad social que presenta<br />

un <strong>de</strong>terminado espacio regional o local (<strong>de</strong> <strong>los</strong> RÍOS y otros 2.000).<br />

Siguiendo estos principios se ha realizado, en la ZEPA <strong>de</strong>l Alto Lozoya, un proceso participativo<br />

con consultas a las corporaciones locales, así como a las personas más en contacto con <strong>los</strong> valores<br />

naturales <strong>de</strong> la zona <strong>de</strong> estudio (Ayuntamientos, representantes <strong>de</strong> Escuelas Taller, agricultores,<br />

gana<strong>de</strong>ros, etc.) y personal <strong>de</strong> administración autonómica.<br />

El proceso se ha <strong>de</strong>sarrollado conforme a las siguientes fases:<br />

FASE I: Diagnóstico socioeconómico.<br />

Se trata <strong>de</strong> elaborar un diagnóstico lo más completo posible <strong>de</strong> <strong>los</strong> distintos sectores socioeconómicos,<br />

complementado con la participación social.<br />

ANÁLISIS Y DIAGNÓSTICO<br />

• INDICADORES, ESTADÍSTICAS<br />

• INVENTARIOS, TENDENCIAS DE<br />

LOS DIFERENTES SECTORES<br />

CORPORACIONES LOCALES<br />

APORTACIONES Y CONSULTAS<br />

SECTORES PRODUCTIVOS<br />

Agricultores, Gana<strong>de</strong>ros<br />

APORTACIONES Y CONSULTAS<br />

• IDENTIFICACIÓN DE IMPACTOS<br />

• VALORACIÓN DE EFECTOS<br />

• CLASIFICACIÓN DE ACTIVIDADES<br />

➞<br />

DIRECTRICES PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE<br />

• PRIORIDADES<br />

• OBJETIVOS Y MEDIDAS<br />

• POSIBLE FINANCIACIÓN DE MEDIDAS<br />

Las aportaciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> gana<strong>de</strong>ros son especialmente valiosas, por el conocimiento <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

recursos y las activida<strong>de</strong>s productivas <strong>de</strong> la zona.<br />

94


FASE II: I<strong>de</strong>ntificación y valoración <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s<br />

En esta segunda fase, y en función <strong>de</strong> la información anterior, se i<strong>de</strong>ntifican las activida<strong>de</strong>s existentes<br />

con mayor relevancia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista socioeconómico y ambiental, pasando posteriormente<br />

a clasificarlas y valorar sus efectos conforme a <strong>los</strong> criterios siguientes: beneficio económico,<br />

fortalecimiento <strong>de</strong>l sector agrícola, beneficio social y beneficio ambiental.<br />

FASE III: Propuesta <strong>de</strong> directrices<br />

Con la información proveniente <strong>de</strong> las fases anteriores se realiza una propuesta <strong>de</strong> directrices<br />

prioritarias <strong>de</strong> cara a un <strong>de</strong>sarrollo socio-económico sostenible. Redundando en lo ya expuesto, el<br />

objetivo <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> planificación como aprendizaje social aplicado a la ZEPA <strong>de</strong>l Alto Lozoya en<br />

la Comunidad <strong>de</strong> Madrid se ha concretado en la <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> la potencialidad <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s<br />

económicas y sociales, compatibles con la conservación <strong>de</strong>l espacio sus recursos y valores, que puedan<br />

ser susceptibles <strong>de</strong> ser utilizados como incentivadores <strong>de</strong>l progreso socioeconómico <strong>de</strong> <strong>los</strong> habitantes<br />

<strong>de</strong> la zona en que está situado el espacio natural y en aquellas otras <strong>de</strong> su ámbito <strong>de</strong> influencia,<br />

buscando el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> esas comunida<strong>de</strong>s humanas y <strong>de</strong> su entorno.<br />

Con las activida<strong>de</strong>s que se proponían en <strong>los</strong> cuestionarios <strong>de</strong> participación social, y las que se<br />

han extraído <strong>de</strong> la aportación específica <strong>de</strong> <strong>los</strong> agentes sociales, se procedió a realizar una valoración<br />

multicriterio pon<strong>de</strong>rada.<br />

Las activida<strong>de</strong>s que generan impactos positivos, se valoran <strong>de</strong> 0 a 5 puntos.<br />

Aquellas que generan impactos negativos, se valoran <strong>de</strong> –1 a –5 puntos.<br />

Los beneficios económicos se han pon<strong>de</strong>rado un 20%, frente al 40% <strong>de</strong> <strong>los</strong> ambientales y <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> <strong>de</strong>seos y necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la población afectada.<br />

El resultado final permite or<strong>de</strong>nar las activida<strong>de</strong>s propuestas según un valor <strong>de</strong> sostenibilidad.<br />

La tabla adjunta muestra el resultado <strong>de</strong> la aplicación <strong>de</strong> esta valoración a las principales activida<strong>de</strong>s<br />

consi<strong>de</strong>radas.<br />

Tabla 1. Valoración final <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong> sostenibilidad<br />

Valoración Valoración Valoración Valoración<br />

ACTIVIDADES económica <strong>de</strong> la medio- final Valor <strong>de</strong><br />

PROPUESTAS para la aportación ambiental Vf=(1)x0,2+(2)x sostenibilidad<br />

población (1) social (2) ZEPA (3) 0,4+(3)x0,4<br />

Turismo y recreo 5 2 1 2,2 Alto<br />

Gana<strong>de</strong>ría extensiva 4 1 2 2 Alto<br />

Desarrollo industrial 4 2 –1 1,2 Medio<br />

Conservación <strong>de</strong><br />

valores naturales 0 0 5 2 Alto<br />

Fomento y creación<br />

<strong>de</strong>l asociacionismo 4 2 0 1,6 Medio<br />

Urbanización resi<strong>de</strong>ncial<br />

<strong>de</strong> baja <strong>de</strong>nsidad 2 1 –1 0,4 Nulo<br />

Transporte público<br />

regular 0 5 0 2 Alto<br />

Aprovechamiento<br />

forestal 1 0 –4 –1.4 Bajo<br />

Repoblación <strong>de</strong><br />

protección 0 0 5 2 Alto<br />

Caza 2 –1 –5 –2 Muy bajo<br />

Pesca 1 –1 –2 –1 Bajo<br />

95


Valoración ambiental <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s<br />

El objetivo <strong>de</strong> esta fase es la valoración ambiental <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s surgidas <strong>de</strong> la fase anterior,<br />

orientada hacia una or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> las mismas que garantice la conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos<br />

naturales <strong>de</strong> la ZEPA, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> las actuales ten<strong>de</strong>ncias previstas en la programación <strong>de</strong>l nuevo período<br />

2000-2006, en las que se señala que la aplicación <strong>de</strong> <strong>los</strong> diferentes programas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo han<br />

<strong>de</strong> ser compatibles con el <strong>de</strong>sarrollo sostenible y las normas medioambientales <strong>de</strong>l espacio protegido.<br />

Este objetivo básico se ha abordado planteando una valoración <strong>de</strong> la capacidad e impacto <strong>de</strong><br />

las diferentes activida<strong>de</strong>s sobre el medio, enfrentando mediante matrices <strong>de</strong> valoración las activida<strong>de</strong>s<br />

consi<strong>de</strong>radas con el medio que ha <strong>de</strong> acogerlas; la asignación <strong>de</strong> valores se ha realizado a través<br />

<strong>de</strong> consulta a expertos utilizando la técnica Delphi (VARIOS AUTORES, 1998), <strong>de</strong> gran utilidad en<br />

el campo <strong>de</strong> <strong>los</strong> estudios <strong>de</strong>l medio físico <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el momento que resuelve dos <strong>de</strong> sus problemas fundamentales:<br />

el establecimiento <strong>de</strong> pesos o asignación <strong>de</strong> valores a <strong>de</strong>scripciones cualitativas y la participación<br />

pública en las diferentes fases <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión. Una vez construidas las matrices <strong>de</strong> valoración<br />

y pon<strong>de</strong>ración, se procedió a elaborar <strong>los</strong> mapas <strong>de</strong> capacidad e impacto para cada actividad, expresando<br />

las matrices <strong>de</strong> valoración en hojas <strong>de</strong> cálculo e integrándolo posteriormente en un Sistema <strong>de</strong><br />

Información Geográfica (en nuestro caso Arcview).<br />

Las escalas <strong>de</strong> valor utilizadas fueron las siguientes:<br />

CAPACIDAD DE ACOGIDA: 0 Excluyente; 1 Muy baja; 2 Baja; 3 Media; 4 Alta; 5 Muy alta<br />

IMPACTO: –2 Negativo fuerte; –1 Negativo mo<strong>de</strong>rado; 0 Indiferente; +1 Ligero impacto positivo;<br />

+2 Mo<strong>de</strong>rado impacto positivo.<br />

Una vez obtenidos estos mapas, se procedió a calcular la aptitud <strong>de</strong>l territorio para el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> cada actividad, <strong>de</strong>finiendo un criterio <strong>de</strong> integración <strong>de</strong> <strong>los</strong> conceptos <strong>de</strong> capacidad e impacto,<br />

que en este caso fue el <strong>de</strong> máxima capacidad y mínimo impacto como queda recogido en la<br />

matriz siguiente:<br />

Tabla 2. Valores <strong>de</strong> aptitud por integración <strong>de</strong> capacidad e impacto.<br />

C A P A C I D A D<br />

0 1 2 3 4 5<br />

I<br />

M<br />

P<br />

A<br />

C<br />

T<br />

O<br />

–2 0 0 0 0 0 0<br />

–1 0 0 0 1 2 2<br />

0 0 0 1 2 2 3<br />

1 0 1 2 2 3 3<br />

2 0 2 2 3 3 3<br />

Asignación óptima <strong>de</strong> usos al suelo<br />

La asignación <strong>de</strong> usos al suelo se trata <strong>de</strong> un problema <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión con múltiples objetivos y<br />

múltiples criterios, que pue<strong>de</strong> ser resuelto por diferentes vías (BARREDO, 1996); en nuestro caso se<br />

ha optado por una regla <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión basada en la adopción <strong>de</strong> la técnica <strong>de</strong> la solución priorizada<br />

(EASTMAN et al 1993), con ligeras modificaciones. Las activida<strong>de</strong>s se han or<strong>de</strong>nado, <strong>de</strong> acuerdo con<br />

<strong>los</strong> criterios que emergen <strong>de</strong>l estudio socioeconómico, en una escala ordinal <strong>de</strong> preferencia; la primera<br />

actividad <strong>de</strong> la escala será la primera que se implantará en el territorio, escogiendo aquellas<br />

zonas que presenten la clase <strong>de</strong> mayor aptitud; posteriormente se asigna la superficie restante a la<br />

clase <strong>de</strong> aptitud superior <strong>de</strong> la siguiente actividad en la escala y así sucesivamente hasta completar<br />

la extensión superficial <strong>de</strong> todo el territorio.<br />

96


Bibliografía<br />

ÁLVAREZ, M. y OTERO, I. 2000. Aspectos socioeconómicos a consi<strong>de</strong>rar en la elaboración <strong>de</strong> planes <strong>de</strong><br />

gestión <strong>de</strong> espacios naturales. Revista Forestal Española n.º 24, 4-11.<br />

BARREDO, J.L. 1996. <strong>Sistemas</strong> <strong>de</strong> Información Geográfica y Evaluación Multicriterio en la Or<strong>de</strong>nación<br />

<strong>de</strong>l Territorio.Ed Ra-ma, Madrid.<br />

EASTMAN, J.R. et al 1993. GIS and Decision Making. UNITAR. Ginebra.<br />

CENTRO DE INVESTIGACIÓN, F. GONZÁLEZ-BERNÁLDEZ, 1997. Metodología <strong>de</strong> evaluación multicriterio para el<br />

apoyo a la toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones en la selección <strong>de</strong> zonas <strong>de</strong> especial protección (Red Natura<br />

2000). Comunidad <strong>de</strong> Madrid.<br />

FRIEDMAN, J. 1995. Hacia un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> planificación no euclidiana. In: Cazorla, A (Ed.). Planificación<br />

e Ingeniería. Nuevas Ten<strong>de</strong>ncias. UPM-CM.<br />

MARÍN OTERO, J. 2000. Planificación <strong>de</strong> Espacios Naturales Protegidos basada en el Aprendizaje<br />

Social. Aplicación a la ZEPA <strong>de</strong>l Alto Lozoya.Estudio Fin <strong>de</strong> Carrera.ETS <strong>de</strong> Ingenieros <strong>de</strong> Montes.<br />

OTERO, I. 1993. Planificación Territorial. Estudio <strong>de</strong> Casos. FCVS. Madrid.<br />

DE LOS RÍOS, I. y otros 2000. La participación social, para la toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones en la planificación <strong>de</strong><br />

áreas protegidas. Aplicación a la ZEPA <strong>de</strong>l Alto Lozoya (Documento no publicado).<br />

RUIZ DE LA TORRE, J. 1982. Criterios <strong>de</strong> prioridad para la selección <strong>de</strong> Espacios Naturales Protegidos.<br />

Planificación y Gestión <strong>de</strong> Espacios Naturales Protegidos. FCVS. Madrid.<br />

VARIOS AUTORES, 1988. Guía para la elaboración <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> medio físico: Contenido y Metodología.<br />

Ministerio <strong>de</strong> Medio Ambiente.<br />

BABESTUTAKO EREMU NATURALEN PLANGINTZAN<br />

FAKTORE SOZIOEKONOMIKOAK SARTZEA<br />

Ondorengoa da txosten honetan laburbildutako lanaren helburu nagusia: babestutako eremu naturalen<br />

antolamendurako metodologia diseinatzea. Metodologia horretan baliabi<strong>de</strong> naturalak kontserbatzeko<br />

egungo politikak eta irizpi<strong>de</strong> sozioekonomikoak sartu behar dira.<br />

Beraz, diseinatutako metodologiak honako al<strong>de</strong>rdiak hartzen ditu kontuan: Babestutako Eremuen<br />

Landa Garapena baldintzatzen duten al<strong>de</strong>rdiak (biztanleria, lana, nekazaritza eta baso jarduerak, ekipamenduak,<br />

turismo sektorea, etab.). Gero, lurral<strong>de</strong> jakin baten ingurugiro errealitatean sartzen ditu al<strong>de</strong>rdi<br />

horiek, eta ondorioz, lur erabileren esleipen hobezina lortzen da, lehentasun jakin batzuen arabera.<br />

Metodologia “Alto Lozoya”ko ZEPAn (Hegaztientzako Babes Bereziko Eremua) frogatu da, Madrilgo<br />

Komunitatean. ZEPA hori Natura 2000 sareko Babestutako Eremu Natural bat da.<br />

Lortutako emaitza Babestutako Eremu Naturalen antolamendu eta ku<strong>de</strong>aketa prozesuan erabakien<br />

sistema automatikoa ezartzeko oinarria da.<br />

97


INTEGRATION OF SOCIOECONOMIC FACTORS<br />

IN THE ORGANISATION OF PROTECTED AREAS<br />

The main objective of the study summarised in this presentation was to <strong>de</strong>sign a methodology for<br />

organising protected areas which would combine current natural resource conservation policy with socioeconomic<br />

criteria.<br />

Therefore, the methodology in question must bear in mind those aspects which are held to be<br />

<strong>de</strong>termining factors in the Rural Development of Protected Areas (population, employment, farming and<br />

forestry activities, facilities, tourism, etc.), in or<strong>de</strong>r to integrate them into the region’s actual environmental<br />

situation, thereby ensuring the optimum use of land in accordance with specific priorities. The<br />

methodology was validated in the ZEPA (Special Bird Protection Zone), in Alto Lozoya, Madrid, a Protected<br />

Area inclu<strong>de</strong>d in the 2000 Nature Network.<br />

The results obtained constitute the basis for establishing an automatic <strong>de</strong>cision-making system<br />

within the Protected Area organisation and management process.<br />

98


Restauración Ecológica<br />

<strong>de</strong> las fincas “Los Sotos”<br />

y “Monterue<strong>los</strong>”, en el<br />

Parque Nacional <strong>de</strong> Doñana<br />

Francisco Javier López–Pasarín Basabe<br />

• Parque Nacional <strong>de</strong> Doñana,<br />

Centro Administrativo “El Acebuche”, Huelva<br />

Introducción<br />

La acción continuada <strong>de</strong>l hombre, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace sig<strong>los</strong>, ha ido transformando el paisaje en la<br />

comarca <strong>de</strong> Doñana, modificando las cubiertas vegetales y eliminando e introduciendo distintas especies<br />

animales y vegetales. Las continuas quemas que se realizaban para regenerar el matorral y<br />

crear pastos para caza y ganado, fueron reteniendo continuadamente la evolución <strong>de</strong> la vegetación<br />

natural hacia su cabeza <strong>de</strong> serie o etapas climáticas (etapas que por otra parte son muy difíciles <strong>de</strong><br />

alcanzar por la limitación <strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong>l suelo).<br />

El sistema así constituido, se ha mantenido durante sig<strong>los</strong> en un equilibrio pseudoestable, don<strong>de</strong><br />

la influencia antrópica ha sido constante y <strong>de</strong>finitoria. Es, sin embargo, a partir <strong>de</strong>l comienzo <strong>de</strong><br />

las plantaciones <strong>de</strong> eucaliptos, cuando empiezan a producirse situaciones más comprometidas para<br />

el mantenimiento <strong>de</strong> las formaciones vegetales naturales. Dichas formaciones fueron sencillamente<br />

eliminadas y las especies animales asociadas, sufrieron serias disminuciones en sus poblaciones,<br />

abandonando aquel<strong>los</strong> territorios transformados y que <strong>de</strong>jaron <strong>de</strong> serles aptos.<br />

En toda la comarca <strong>de</strong> Doñana, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Almonte hasta Moguer y Pa<strong>los</strong> <strong>de</strong> la Frontera, la actividad<br />

forestal basada en la repoblación con eucaliptos surge <strong>de</strong> forma muy intensa en la década <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> 40, cuando el ya extinto Patrimonio Forestal <strong>de</strong>l Estado, inicia las repoblaciones a gran escala,<br />

produciéndose así, y en un corto intervalo <strong>de</strong> tiempo, una transformación radical <strong>de</strong>l paisaje, la economía<br />

y la propia cultura comarcal. Se revalorizan estas tierras poco fértiles <strong>de</strong>bido a su transformación<br />

masiva en eucaliptares. En la actualidad esta ten<strong>de</strong>ncia se invierte, reconociéndose un mayor<br />

valor a estos terrenos en función <strong>de</strong> sus valores naturales, disminuyendo progresivamente las superficies<br />

<strong>de</strong> eucaliptar.<br />

En <strong>los</strong> propios territorios sobre <strong>los</strong> que actualmente se asienta el Parque Nacional <strong>de</strong> Doñana,<br />

se incluyeron aproximadamente unas 2.500 ha <strong>de</strong> eucaliptar, que fueron plantadas durante <strong>los</strong> años<br />

cincuenta. En estos terrenos se ha comprobado que el eucaliptar contribuye a una <strong>de</strong>gradación continuada,<br />

afectando muy negativamente al conjunto <strong>de</strong> especies vegetales naturales características <strong>de</strong><br />

estos territorios. Por ello, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong> <strong>los</strong> años 80 se ha venido erradicando el eucaliptar <strong>de</strong> distintas<br />

zonas <strong>de</strong> Doñana y se consi<strong>de</strong>ra que la eliminación <strong>de</strong> esta mirtácea es una pieza clave en la<br />

restauración <strong>de</strong> hábitats en el Norte <strong>de</strong>l Parque Nacional.<br />

Y así viene reflejado en la normativa vigente, ya que en virtud <strong>de</strong> lo establecido respecto a especies<br />

exóticas, en la Ley 91/1.978 <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> Diciembre <strong>de</strong>l Parque Nacional <strong>de</strong> Doñana, y según lo dispuesto<br />

en <strong>los</strong> objetivos básicos <strong>de</strong>l 2º Plan Rector <strong>de</strong> <strong>Uso</strong> y Gestión, estos eucaliptares <strong>de</strong>ben ser<br />

progresivamente eliminados.<br />

Conforme a esto, en 1998 se ha emprendido la restauración <strong>de</strong>l mayor área <strong>de</strong> eucaliptar aún<br />

existente en el Parque Nacional <strong>de</strong> Doñana.<br />

99


1. Descripción <strong>de</strong>l medio<br />

Dentro <strong>de</strong> <strong>los</strong> cuatro gran<strong>de</strong>s ecosistemas en <strong>los</strong> que en líneas generales se pue<strong>de</strong> dividir el<br />

Parque Nacional <strong>de</strong> Doñana, es <strong>de</strong>cir, Dunas Costeras, Marisma, Cotos y Vera, el área <strong>de</strong> restauración<br />

se engloba en estos dos últimos.<br />

Se trata <strong>de</strong> 1.556 ha ubicadas en el Noroeste <strong>de</strong>l Parque Nacional <strong>de</strong> Doñana, fincas públicas<br />

tras sendos procesos <strong>de</strong> expropiación, concluido el último <strong>de</strong> el<strong>los</strong> en 1997, sobre un terreno arenoso<br />

<strong>de</strong> génesis eólica, con una importante variabilidad edáfica en función principalmente <strong>de</strong> la vegetación<br />

y el grado <strong>de</strong> hidromorfía existentes, pero caracterizada en su mayor parte por la escasa o nula<br />

cohesión <strong>de</strong> sus partículas y elevada permeabilidad que condiciona su evolución hacia sue<strong>los</strong> más<br />

maduros.<br />

En la vera, el paso <strong>de</strong> la marisma al arenal es gradual, aumentando paulatinamente la cantidad<br />

<strong>de</strong> arcillas presentes.<br />

Topográficamente, la ondulación <strong>de</strong>l área afectada es muy escasa; las pendientes medias no<br />

superan el 1% salvo cuando el conjunto <strong>de</strong> arenas es drenado por arroyos. Existe una relación muy<br />

estrecha entre aspectos hidrológicos superficiales y subterráneos, con la presencia <strong>de</strong> múltiples lagunas<br />

y criptohumedales, cuyo estado <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong> ligeras variaciones en el nivel freático, condicionadas<br />

por el estado <strong>de</strong>l acuífero subterráneo (acuífero 27). Todos <strong>los</strong> arroyos naturales tienen una marcada<br />

estacionalidad, <strong>de</strong>stacando por su régimen y tamaño <strong>los</strong> conocidos como Arroyo <strong>de</strong>l Soto<br />

Gran<strong>de</strong> y <strong>de</strong>l Soto Chico. Pero no son <strong>los</strong> únicos, sino que otros como el <strong>de</strong>l Guaperal o Casa <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

Guardas son así mismo relevantes.<br />

En cuanto a la vegetación previa a la restauración, la nota predominante ha sido la presencia <strong>de</strong><br />

Eucalyptus globulus y Eucalyptus camaldulensis, con aprovechamiento irregular y prácticamente<br />

nu<strong>los</strong> tratamientos selvícolas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> principios <strong>de</strong> <strong>los</strong> años 90. En zonas <strong>de</strong>spobladas o con escasa<br />

<strong>de</strong>nsidad coexistían retazos <strong>de</strong> vegetación autóctona, por lo general con índices <strong>de</strong> <strong>de</strong>gradación elevados.<br />

Este tipo <strong>de</strong> cobertura vegetal autóctona, que es precisamente la que se tratará <strong>de</strong> potenciar<br />

con la restauración, tiene una distribución estrechamente ligada a la profundidad <strong>de</strong> la capa freática,<br />

diferenciándose tres gran<strong>de</strong>s grupos:<br />

1. Monte Blanco: es la vegetación <strong>de</strong> zonas don<strong>de</strong> la capa freática aparece a más <strong>de</strong> un metro<br />

<strong>de</strong> profundidad durante todo el año. Se trata <strong>de</strong> una formación <strong>de</strong> matorral compuesta mayoritariamente<br />

por cistáceas y labiadas en las que <strong>de</strong>staca por su abundancia el jaguarzo blanco<br />

(Halimium halimifolium). Otros géneros presentes son Thymus, Lavandula y Rosmarinus. El<br />

pinar <strong>de</strong> piñonero (Pinus pinea) se ha adaptado a las condiciones <strong>de</strong> extrema sequedad y<br />

pobreza <strong>de</strong>l substrato, observándose una expansión por todo el área afectada por el proyecto.<br />

2. Monte Negro: es la vegetación <strong>de</strong> zonas en don<strong>de</strong> la capa freática aparece a menos <strong>de</strong> 1<br />

metro <strong>de</strong> profundidad durante todo el año. Se trata <strong>de</strong> una formación <strong>de</strong> matorral don<strong>de</strong> hay<br />

presencia aislada <strong>de</strong> alcornoques, predominando especies <strong>de</strong> <strong>los</strong> géneros Erica, Phillyrea,<br />

Arbutus, Myrtus con raros ejemplares <strong>de</strong> acebuches y piruétanos.<br />

3. La vegetación que bor<strong>de</strong>a caños y arroyos, que está constituida por fresnedas y saucedas<br />

en sotos y bosques <strong>de</strong> galería. Ambas formaciones son escasas, apareciendo generalmente<br />

una etapa <strong>de</strong> sustitución en la que abundan zarzas y madreselvas. Su presencia más abundante<br />

es en la zona <strong>de</strong> Sotos (Soto Chico y Soto Gran<strong>de</strong>).<br />

Respecto a la fauna, es en general una zona <strong>de</strong> valor extraordinario, con multitud <strong>de</strong> especies<br />

representadas, aunque con graves problemas para el correcto <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> sus poblaciones por la<br />

escasez <strong>de</strong> hábitats a<strong>de</strong>cuados. Muchas <strong>de</strong> las especies i<strong>de</strong>ntificadas están catalogadas <strong>de</strong> interés<br />

especial; algunas lo están en la categoría <strong>de</strong> peligro <strong>de</strong> extinción (R.D. 439/90). Lince y Águila imperial<br />

se encuentran sometidos a sendos planes <strong>de</strong> manejo cuya principal finalidad es favorecer la creación<br />

<strong>de</strong> hábitats a<strong>de</strong>cuados para ellas y sus potenciales presas.<br />

Como factores económicos más relevantes en la zona <strong>de</strong>stacan la actividad gana<strong>de</strong>ra y apícola<br />

<strong>de</strong>sarrolladas en ambas fincas, y más ocasionalmente la saca <strong>de</strong> leñas. El factor sociocultural más<br />

importante es el relacionado con la Romería <strong>de</strong>l Rocío y el Camino <strong>de</strong> las Hermanda<strong>de</strong>s provenientes<br />

<strong>de</strong>l otro lado <strong>de</strong>l Guadalquivir, que se aproximan a la Al<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l Rocío a través <strong>de</strong> la Vía Pecuaria<br />

Sanlúcar – El Rocío que atraviesa estas fincas <strong>de</strong> norte a sur.<br />

100


2. Problemática <strong>de</strong>tectada<br />

La <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong>l medio tras la consecución y aprovechamiento continuado <strong>de</strong> las plantaciones<br />

<strong>de</strong> eucalipto en una zona <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s valores ecológicos, se ha hecho notable en múltiples aspectos:<br />

– Territorios antaño ricos, con vegetación autóctona <strong>de</strong> matorral y pastos en don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sarrollaban<br />

poblaciones <strong>de</strong> conejo y sus predadores como el Lince o diversas rapaces, se convierten<br />

en cuasi<strong>de</strong>siertos biológicos, utilizados por escasas especies, en su mayor parte oportunistas<br />

o <strong>de</strong> excepcional adaptabilidad.<br />

– El complejo <strong>de</strong> lagunas estacionales presente en el área <strong>de</strong> actuación sufre una <strong>de</strong>gradación<br />

muy importante ya que, la plantación <strong>de</strong> eucaliptos significó la <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> la vegetación<br />

lagunar <strong>de</strong> alto valor ecológico y efecto estabilizador, junto a la fauna asociada, y por las<br />

importantes modificaciones en su régimen <strong>de</strong> inundación, <strong>de</strong>bidas en buena parte a <strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s<br />

volúmenes <strong>de</strong> agua extraídos por <strong>los</strong> eucaliptos.<br />

– En estos terrenos se ha comprobado que el eucaliptar impi<strong>de</strong> la evolución <strong>de</strong>l suelo hacia etapas<br />

más maduras, ya que sus restos se <strong>de</strong>scomponen difícilmente. Esto crea aún más problemas<br />

en unos sue<strong>los</strong> con una fertilidad muy escasa y con unas limitaciones en cuanto a<br />

retención <strong>de</strong> agua muy gran<strong>de</strong>s.<br />

Las transformaciones <strong>de</strong>bidas a planes <strong>de</strong> fomento <strong>de</strong> la actividad agrícola en la comarca, concretamente<br />

el Plan Almonte – Marismas <strong>de</strong>sarrollado por el IARA, y ya anteriormente y <strong>de</strong> modo fundamental,<br />

la explotación agrícola <strong>de</strong> la finca <strong>de</strong> <strong>los</strong> Mimbrales en <strong>los</strong> años 60, se traduce en una parcelación,<br />

apertura <strong>de</strong> pozos para regadío y, en la captación y canalización artificial <strong>de</strong> las escorrentías<br />

superficiales, en el área <strong>de</strong> cabecera <strong>de</strong> cuantos arroyos discurren por la zona. Esto causa una disminución<br />

<strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> la capa freática <strong>de</strong>l acuífero 21 <strong>de</strong>bido a las extracciones para el regadío, la<br />

contaminación <strong>de</strong> las escorrentías superficiales con productos químicos <strong>de</strong> uso agrícola, y la evacuación<br />

<strong>de</strong> estas escorrentías por un canal artificial <strong>de</strong> lecho hormigonado, conocido como Canal <strong>de</strong><br />

Los Mimbrales, que discurre por el límite norte <strong>de</strong> la finca <strong>de</strong> <strong>los</strong> Sotos <strong>de</strong> Doñana hasta la marisma.<br />

La consecuencia es la alteración <strong>de</strong>l equilibrio <strong>de</strong> la cobertura vegetal, <strong>de</strong>pendientes <strong>de</strong>l nivel<br />

<strong>de</strong> la capa freática, principalmente en las numerosas lagunas y criptohumedales que ven alterado su<br />

régimen y disminuida su extensión. Los arroyos ven igualmente disminuidos <strong>los</strong> aportes haciéndose<br />

más estacionales, mientras que el Canal <strong>de</strong> <strong>los</strong> Mimbrales en épocas <strong>de</strong> lluvias es causante <strong>de</strong> numerosas<br />

riadas y <strong>de</strong>sbordamientos, aportando una grave cantidad <strong>de</strong> sedimentos a la marisma que se<br />

refleja en una amplia área <strong>de</strong> <strong>de</strong>yección en su <strong>de</strong>sembocadura.<br />

La presión ejercida por ungulados silvestres y principalmente por ganado doméstico en estas<br />

fincas tan próximas a la Al<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l Rocío, ejerce un efecto <strong>de</strong>structor sobre la vegetación autóctona<br />

existente, principalmente en <strong>los</strong> lechos <strong>de</strong> <strong>los</strong> arroyos, lagunas y criptohumedales.<br />

3. Zonificación <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> restauración<br />

En función <strong>de</strong> la problemática existente y <strong>de</strong> la distinta capacidad para absorber el conjunto <strong>de</strong><br />

impactos potenciales que se <strong>de</strong>riven <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajos previsibles en la restauración, se establece la<br />

siguiente zonificación previa <strong>de</strong>l terreno.<br />

Zonas muy sensibles: Presentan baja capacidad para absorber el conjunto <strong>de</strong> impactos potenciales<br />

previsibles. Incluyen aquellas zonas <strong>de</strong> escorrentía temporal y permanente confirmada y una<br />

franja <strong>de</strong> 100 metros <strong>de</strong> anchura en la zona <strong>de</strong> contacto <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> eucaliptar con la marisma.<br />

Zonas mo<strong>de</strong>radamente sensibles: Capacidad media para absorber <strong>los</strong> impactos previsibles.<br />

Incluye aquel<strong>los</strong> cantones con <strong>de</strong>nsidad superior a 250 cepas por hectárea y aquel<strong>los</strong> que no llegando<br />

a esa cantidad <strong>de</strong> cepas, están próximos y su situación especial <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> eucaliptar<br />

así lo recomienda.<br />

Zonas poco sensibles: Capacidad elevada para absorber o recuperarse naturalmente frente <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> impactos previsibles. Se incluyen aquel<strong>los</strong> cantones con pocas cepas por arrancar, más alejados<br />

<strong>de</strong> la marisma.<br />

Zonas especiales: Se correspon<strong>de</strong>n con criptohumedales y lagunas interiores. Pue<strong>de</strong>n<br />

absorber ciertos impactos, siendo muy sensibles frente a otros. En ellas hay que i<strong>de</strong>ntificar individualmente<br />

<strong>los</strong> posibles impactos y valorar<strong>los</strong> a<strong>de</strong>cuadamente.<br />

101


4. Trabajos <strong>de</strong> restauración<br />

y medidas <strong>de</strong> ejecución<br />

Se han elaborado exhaustivos trabajos <strong>de</strong> inventariación, estudios <strong>de</strong> viabilidad y planificación,<br />

estudio <strong>de</strong> impacto ambiental, y contando con experiencias previas en labores <strong>de</strong> erradicación <strong>de</strong><br />

eucaliptos a menor escala, en otros territorios <strong>de</strong>l interior <strong>de</strong>l Parque Nacional, se proyecta la erradicación<br />

<strong>de</strong> eucaliptos y restauración ecológica <strong>de</strong> las fincas “Los Sotos <strong>de</strong> Doñana” y “Monterue<strong>los</strong>”.<br />

Los objetivos básicos a alcanzar con este proyecto son:<br />

102


– La correcta y completa eliminación <strong>de</strong> <strong>los</strong> eucaliptos en las fincas Los Sotos <strong>de</strong> Doñana y<br />

Monterue<strong>los</strong> (operaciones <strong>de</strong> corta, arranque y restitución microtopográfica <strong>de</strong>l terreno, acordonado<br />

y amontonado, quema y eliminación <strong>de</strong> restos).<br />

– La recuperación ecológica <strong>de</strong> <strong>los</strong> territorios afectados por la eliminación <strong>de</strong> eucaliptos, y concretamente,<br />

<strong>de</strong> cuantos arroyos lagunas y criptohumedales que se ubican en ambas fincas<br />

(a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> enclaves específicos con plantaciones <strong>de</strong> árboles y arbustos, así como protección<br />

<strong>de</strong> las mismas frente a ganado y fitófagos silvestres).<br />

En 1998 se inicia esta obra con un presupuesto <strong>de</strong> 442.500.000 pesetas, que afecta a 1.556 ha<br />

<strong>de</strong> superficie, y a <strong>de</strong>sarrollar durante <strong>los</strong> años 1998, 1999, 2000 y 2001.<br />

Los trabajos <strong>de</strong> corta, arranque y amontonado ya han concluido, ejecutándose en el momento<br />

actual <strong>los</strong> <strong>de</strong> quema, así como cerramientos y plantaciones. La obra se ha estructurado <strong>de</strong> la siguiente<br />

manera:<br />

A) Erradicación <strong>de</strong>l Eucaliptar<br />

• La actividad con la que se inicia la eliminación <strong>de</strong>l eucaliptar es la corta y saca <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra.<br />

Ésta fue subastada por el Organismo Autónomo Parques Nacionales, imponiendo las correspondientes<br />

normas <strong>de</strong> ejecución, con limitaciones para el tránsito <strong>de</strong> camiones, etc.<br />

• A continuación se ha procedido a la eliminación <strong>de</strong> la actividad <strong>de</strong> cepas y raíces mediante<br />

<strong>de</strong>stoconado por arranque puntual y selectivo <strong>de</strong> cepas con el empleo <strong>de</strong> retoexcavadoras<br />

con un fleco <strong>de</strong> uña doble. La máquina avanza entre dos hileras <strong>de</strong> tocones, <strong>de</strong>stoconando<br />

simultáneamente 4 hileras y acordonando <strong>los</strong> restos en dos fajas con el fin <strong>de</strong> realizar posteriormente<br />

un menor transporte cuando hayan <strong>de</strong> amontonarse <strong>los</strong> restos. Al mismo tiempo, la<br />

retoexcavadora tras arrancar y <strong>de</strong>splazar el tocón, rellena <strong>los</strong> agujeros abiertos empujando las<br />

arenas acumuladas en sus inmediaciones.<br />

Los trabajos <strong>de</strong> arranque se planifican por cantones, siendo su arranque generalizado en el<br />

caso <strong>de</strong> estar clasificados como “Zonas poco sensibles”. En “Zonas mo<strong>de</strong>radamente sensibles”,<br />

<strong>de</strong> eucaliptar <strong>de</strong>nso con más <strong>de</strong> 400 cepas/Ha., el arranque <strong>de</strong>l cantón se ha realizado<br />

durante dos años consecutivos, a razón <strong>de</strong> la mitad <strong>de</strong> la superficie total en cada uno <strong>de</strong> el<strong>los</strong>,<br />

por parcelas rectangulares <strong>de</strong> unas 10 ha., con su lado mayor con orientación N-S. Su disposición<br />

se ha intercalado a modo <strong>de</strong> tablero <strong>de</strong> ajedrez para evitar problemas <strong>de</strong> erosión eólica.<br />

En las “Zonas muy sensibles” (franja <strong>de</strong> 30 m. en las márgenes <strong>de</strong> las zonas <strong>de</strong> escorrentía<br />

superficial y franja <strong>de</strong> 100 m. en la vera en contacto con la marisma, se ha <strong>de</strong>stoconado con<br />

extrema precaución afectando en la menor medida posible a la vegetación autóctona existente<br />

así como a <strong>los</strong> cauces presentes. En casos específicos en <strong>los</strong> que esto no ha sido posible,<br />

se ha <strong>de</strong>jado sin <strong>de</strong>stoconar y habrán <strong>de</strong> repasarse <strong>los</strong> rebrotes durante mínimo unos<br />

cuatro años consecutivos previsiblemente. En las “Zonas especiales” se ha procedido <strong>de</strong><br />

modo similar según cada caso concreto, interviniéndose en cualquier caso cuando se han<br />

encontrado secas.<br />

• La eliminación <strong>de</strong> restos <strong>de</strong> tocones ha requerido una fase inicial <strong>de</strong> amontonado efectuado<br />

mediante excavadoras con pala <strong>de</strong> empuje. Estos montones preparados para su posterior<br />

quema, se han ejecutado con un tamaño variable en función <strong>de</strong> la <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> restos existentes,<br />

<strong>de</strong> modo que no se arrastrase un tocón más <strong>de</strong> 25-30 m, con <strong>los</strong> tocones ya secos y<br />

siempre en enclaves sin vegetación natural.<br />

• La quema <strong>de</strong> restos se está realizando sobre <strong>los</strong> montones una vez que las cepas se han<br />

secado suficientemente y con las garantías suficientes <strong>de</strong> seguridad. Para ello, en cada área<br />

<strong>de</strong> quema se cuenta con dos palas excavadoras que abren un acerado alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> cada<br />

montón, y que remueven estos montones hasta su quema completa. A<strong>de</strong>más un retén contraincendios<br />

vigila la quema las veinticuatro horas <strong>de</strong>l día. Para realizar estas quemas, en<br />

cualquier caso se ha esperado a que cayesen las primeras lluvias y hume<strong>de</strong>ciesen la zona.<br />

• Durante <strong>los</strong> dos próximos años se hará necesaria la eliminación <strong>de</strong> brotes, tanto <strong>de</strong> raíz como<br />

<strong>de</strong> semilla.<br />

B) Recuperación Ecológica<br />

Tras la erradicación <strong>de</strong>l eucaliptar, se está ejecutando un plan <strong>de</strong> recuperación ecológica <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

territorios afectados, enfocado hacia la recuperación <strong>de</strong> la vegetación natural para la consecución <strong>de</strong><br />

103


hábitats estables aptos para la fauna. En el caso <strong>de</strong>l Monte Blanco, la recuperación se basa en la propia<br />

capacidad <strong>de</strong> regeneración natural <strong>de</strong> esta vegetación autóctona tras la retirada <strong>de</strong>l eucalipto.<br />

Para restaurar el Monte Negro y la Vegetación <strong>de</strong> Rivera, las medidas ya iniciadas se apoyan en trabajos<br />

<strong>de</strong> repoblación con especies autóctonas, y en el establecimiento <strong>de</strong> vallados con el objetivo <strong>de</strong><br />

proteger a<strong>de</strong>cuadamente todas las plantaciones y zonas especiales <strong>de</strong> recuperación, contra posibles<br />

daños producidos por el ganado y ungulados silvestres.<br />

• Las repoblaciones compren<strong>de</strong>rán plantaciones <strong>de</strong> plantones <strong>de</strong> matorral con cepellón, y plantación<br />

<strong>de</strong> ejemplares arbóreos, <strong>de</strong> plantones con cepellón o <strong>de</strong> adultos mediante la técnica<br />

<strong>de</strong>l escayolado.<br />

Las especies se han seleccionado en función <strong>de</strong> que sean autóctonas <strong>de</strong> la zona y preferiblemente<br />

pertenecientes a comunida<strong>de</strong>s maduras, que contribuyan a la madurez edáfica, preferiblemente<br />

leñosas y que contribuyan al incremento <strong>de</strong> biomasa y con fruto comestible por<br />

fauna y ganado. Estas especies y las cantida<strong>de</strong>s previstas en proyecto son: 2.355 alcornoques<br />

(Quercus suber) y 785 acebuches (Olea europaea) escayolados, y 9.420 plantones <strong>de</strong><br />

madroño (Arbutus unedo), 4.710 <strong>de</strong> piruétano (Pyrus bourgaeana), 7.850 <strong>de</strong> fresno (Fraxinus<br />

angustifolia), 4.710 <strong>de</strong> labiérnago (Phillyrea angustifolia) y otros 4.710 <strong>de</strong> mirto (Myrtus communis).<br />

En todo caso se está empleando planta proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> la zona, pasando un riguroso control<br />

sanitario en origen.<br />

• Los cerramientos se establecen mediante instalación <strong>de</strong> malla cinegética <strong>de</strong> acero galvanizado<br />

<strong>de</strong> 2 m. <strong>de</strong> altura (a enterrar medio metro en el terreno) y con postes <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> pino<br />

tratada cada 4 metros, <strong>de</strong> 2,5 m. <strong>de</strong> altura, que se enterrarán 1 m. en el terreno. Estos se<br />

están construyendo en torno a diversas lagunas y arroyos.<br />

5. Medidas especiales<br />

Los condicionantes específicos que afectan a estas actuaciones están siendo muy numerosos.<br />

El hecho <strong>de</strong> transformar una superficie tan amplia <strong>de</strong> eucaliptar como la consi<strong>de</strong>rada, requiere afrontar<br />

<strong>los</strong> trabajos con suma cautela y cuidado.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estas lógicas medidas concretas, y <strong>de</strong> otras <strong>de</strong> carácter general extensibles a todo<br />

trabajo en un Parque Nacional (referentes a basuras, fuegos, etc), se han establecido unas normas <strong>de</strong><br />

ejecución entre las que <strong>de</strong>stacan las siguientes:<br />

– La suspensión temporal <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajos, por motivos <strong>de</strong> cría y reproducción <strong>de</strong> la fauna silvestre,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el 30 <strong>de</strong> enero hasta el 31 <strong>de</strong> junio.<br />

– La or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> la circulación <strong>de</strong> maquinaria y personal, empleando principalmente la Vía<br />

Pecuaria El Rocío - Sanlúcar <strong>de</strong> Barrameda (en esta vía se han preservado tres hileras <strong>de</strong><br />

eucalipto a cada lado para minimizar el impacto <strong>de</strong> <strong>los</strong> tránsitos) y otros viales principales.<br />

Queda prohibido abrir nuevos carriles permanentes.<br />

– En cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajos <strong>de</strong>scritos, <strong>los</strong> movimientos <strong>de</strong> avance y retroceso <strong>de</strong> la maquinaria,<br />

<strong>los</strong> <strong>de</strong> personal, se realizan por calles <strong>de</strong>finidas dañando lo menos posible la vegetación<br />

autóctona existente, y sin atravesar, cauces, lagunas ni criptohumedales. Esta servirá <strong>de</strong><br />

base para una más rápida recuperación ecológica <strong>de</strong>l área, permitirá la existencia <strong>de</strong> corredores<br />

para fauna terrestre y amortiguará el impacto visual inicial.<br />

– I<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> árboles con nidos <strong>de</strong> especies singulares como águila imperial (en el único<br />

existente en la zona se ha preservado un área <strong>de</strong> unas 40 ha en la que <strong>los</strong> trabajos se están<br />

ejecutando a un ritmo más lento), águila calzada, cernícalo común, milanos negro y real, etc,<br />

<strong>de</strong>jándose estos ejemplares y <strong>los</strong> aledaños en pie.<br />

– Puntualmente, y a razón <strong>de</strong> unos tres montones cada 10 ha, se están <strong>de</strong>jando <strong>los</strong> montones<br />

a medio quemar para que estos sean utilizados por <strong>los</strong> conejos para la construcción <strong>de</strong> sus<br />

conejeras.<br />

– En la vera, se han <strong>de</strong>jado tres hileras <strong>de</strong> eucalipto en pie para no <strong>de</strong>jar el área <strong>de</strong>sprotegida<br />

<strong>de</strong> vegetación y evitar así problemas erosivos superficiales al actuar como barrera cortavientos,<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>fensa frente a arrastres superficiales.<br />

104


6. Primeros resultados<br />

Como parcela <strong>de</strong> prueba para estimar <strong>los</strong> resultados que se conseguirían, en el año 1998 se<br />

completó la erradicación <strong>de</strong>l eucaliptar en el tramo final <strong>de</strong>l Soto Gran<strong>de</strong> y se valló completamente.<br />

Pasados dos años, el incremento <strong>de</strong>l caudal transportado por este arroyo ha sido muy notorio y la<br />

cobertura vegetal <strong>de</strong>l terreno es <strong>de</strong>l 100%, poblada principalmente por especies herbáceas, pero con<br />

buena regeneración también <strong>de</strong>l matorral. Se efectuó así mismo la plantación <strong>de</strong> 28 alcornoques<br />

escayolados, manteniéndose actualmente todos el<strong>los</strong> en buen estado.<br />

En el resto <strong>de</strong>l territorio, se está observando que <strong>los</strong> cantones en <strong>los</strong> que el impacto ha sido<br />

mayor, y menor proporción <strong>de</strong> la vegetación arbustiva natural se ha podido conservar, ha sido en las<br />

“Zonas mo<strong>de</strong>radamente sensibles”, en las que principalmente la fase <strong>de</strong> amontonado <strong>de</strong> tocones ha<br />

sido muy <strong>de</strong>structiva. La capacidad <strong>de</strong> regeneración sin embargo parece buena.<br />

La aparición <strong>de</strong> rebrotes <strong>de</strong> raíz así como <strong>de</strong> plántulas <strong>de</strong> semilla <strong>de</strong> eucalipto, está siendo muy<br />

irregular. En algunas zonas casi inexistente, pero en otras muy intensa. Los trabajos para su erradicación<br />

se empren<strong>de</strong>rán durante <strong>los</strong> dos próximos años.<br />

Se está <strong>de</strong>tectando una incipiente y esperanzadora colonización <strong>de</strong>l territorio por el conejo.<br />

7. Reseña <strong>de</strong> la Actuación n.º 1<br />

<strong>de</strong>l Proyecto Doñana 2005<br />

Según se ha comentado anteriormente, esta actuación emprendida por la Confe<strong>de</strong>ración Hidrográfica<br />

<strong>de</strong>l Guadalquivir y asesorada por técnicos <strong>de</strong>l Parque Nacional, está acometiendo la regeneración<br />

<strong>de</strong> la fracción este <strong>de</strong> la finca agrícola <strong>de</strong> Los Mimbrales.<br />

El principal efecto <strong>de</strong> esta actuación sobre las fincas <strong>de</strong> Los Sotos y Monterue<strong>los</strong>, va a ser la<br />

eliminación <strong>de</strong> <strong>los</strong> canales que captaban todas las aguas superficiales <strong>de</strong> la zona. Mediante la construcción<br />

<strong>de</strong> cauces naturalizados, <strong>de</strong> dos balsas con efecto <strong>de</strong> filtro ver<strong>de</strong>, y con la eliminación total<br />

<strong>de</strong>l Canal <strong>de</strong> <strong>los</strong> Mimbrales (también conocido como Canal Nuevo <strong>de</strong> la Arenilla), las escorrentías<br />

superficiales volverán a fluir hacia <strong>los</strong> arroyos naturales que <strong>de</strong>sembocan en la marisma, aportando a<br />

ésta aguas más limpias, con menos sedimentos, y recuperando <strong>los</strong> cauces sus regímenes naturales.<br />

Bibliografía <strong>de</strong> referencia<br />

CANO-MANUEL LEÓN, FCO. JAVIER. 1993. Estudio <strong>de</strong> Viabilidad y Planificación <strong>de</strong> la Erradicación <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

Eucaliptares <strong>de</strong>l Parque Nacional <strong>de</strong> Doñana.<br />

CANO-MANUEL LEÓN, FCO. JAVIER. 1994. Estudio <strong>de</strong> Viabilidad y Planificación <strong>de</strong> la Restauración <strong>de</strong><br />

Veras, Caños y Bosques <strong>de</strong> Galería en <strong>los</strong> sotos <strong>de</strong>l Parque Nacional <strong>de</strong> Doñana.<br />

CANO-MANUEL LEÓN, FCO. JAVIER. 1998. Proyecto para la Erradicación <strong>de</strong> <strong>los</strong> Eucaliptares <strong>de</strong>l Parque<br />

Nacional <strong>de</strong> Doñana y su Restauración Ecológica.<br />

CLEMENTE SALAS, LUIS. 1998. Los sue<strong>los</strong> <strong>de</strong>l Parque Nacional <strong>de</strong> Doñana. Colección Técnica. Servicio<br />

<strong>de</strong> Publicaciones <strong>de</strong>l Organismo Autónomo Parques Nacionales.<br />

URDIALES, CARLOS. 1998. El Canal <strong>de</strong> <strong>los</strong> Mimbrales; impactos y propuesta <strong>de</strong> actuación.<br />

105


“LOS SOTOS” ETA “MONTERUELOS” LURSAILEN<br />

BERRIZTAPEN EKOLOGIKOA, DOÑANA NATUR PARKEAN<br />

Lursail horien ia azalera osoan (1.556 ha bi lursailen artean) eukalipto sail zabalak (Eucalyptus<br />

glóbulus eta Eucalyptus camaldulensis) egon dira 60 eta 70eko hamarka<strong>de</strong>tatik, ustiapen irregularrik<br />

gabe eta inongo funtzio kulturalik jaso gabe.<br />

Landaketa horiek ingurugiroa an<strong>de</strong>atu (kaltetu) dute eta hori al<strong>de</strong>rdi askotan nabarmentzen da:<br />

flora eta animali aniztasuna gutxitzea, higadura arazoak, urmael eta ubi<strong>de</strong> naturalak lehortzea, etab.<br />

Doñana Natur Parkeari buruzko abenduaren 28ko 91/1978 Legeari jarraiki eta Erabilera eta Ku<strong>de</strong>aketaren<br />

2. Plan Zuzentzailearen arabera, eukalipto sail horiek kendu egin behar dira pixkanaka.<br />

Horregatik, 1998. urte bukaeratik hona, bi lursailen berriztapena burutzen ari dira ondorengo bi lan<br />

hauen bitartez:<br />

– Eukalipto saila kentzea: zura moztu eta atera, motzondoak kendu, pilatu eta kentzea. Horretaz<br />

gain, kimuak ere kendu egin behar dira.<br />

– Bertako landaretza berreskuratzea: ungulatu handiengandik babesteko itxiturak ezarriz eta landaketa<br />

handiez lagundurik, batez ere erreka eta urmael bazterretan.<br />

Burutu behar diren lanetan i<strong>de</strong>ntifikatutako eragin potentzialak jasotzeko gaitasunaren arabera, lan<br />

eremua hainbat zonatan sailkatu da: sentsibilitate baxuko zonak, sentsibilitate ertaineko zonak, sentsibilitate<br />

altuko zonak eta zona bereziak.<br />

Hala ere, eraginei aurre egiteko neurri zuzentzaileak betetzen ari dira orain.<br />

Lanak 2001. urtean amaituko dira, eta inbertsioa 442.500.000 pta.koa izango <strong>de</strong>la kalkulatu da.<br />

ECOLOGICAL RESTORATION OF THE “LOS SOTOS”<br />

AND “MONTERUELOS” AREAS IN THE DOÑANA NATIONAL PARK<br />

Practically 100% of the surface area of the regions in question (1556 hectares in total) have<br />

supported eucalyptus plantations (Eucalyptus glóbulus and Eucalyptus camaldulensis) since the 60s and<br />

70s. Exploitation has been irregular and no cultural activities have been carried out.<br />

These plantations have resulted in environmental damage that has affected all natural areas: reduction<br />

in plant and animal diversity, erosion, drying up of lakes and natural rivers, etc.<br />

In accordance with that stipulated in Act 91/1998, dated 28 December, on the Doñana National<br />

Park, as well as with the 2 nd Master Plan for Use and Management, these eucalyptuses are now being gradually<br />

eliminated.<br />

At the end of 1998, restoration work began on the two areas. Two main methods are being employed:<br />

– Elimination of the eucalyptus plantations; through the felling and removing of the wood and the<br />

unearthing, stacking and elimination of the stumps, complemented by the elimination of new<br />

shoots.<br />

– Recuperation of indigenous vegetation; through enc<strong>los</strong>ures protected against large ungulates,<br />

ai<strong>de</strong>d by diverse plantations mainly along riverbanks and by the si<strong>de</strong> of lakes.<br />

In accordance with their ability to absorb potential impacts, gauged during diverse studies, the<br />

areas in question have been divi<strong>de</strong>d into various zones: slightly sensitive zones, mo<strong>de</strong>rately sensitive<br />

zones, very sensitive zones and special zones.<br />

A series of anticipatory and corrective measures are being implemented also.<br />

Work is expected to finish during 2001. The total investment is estimated at 442,500,000 pesetas.<br />

106


Reflexiones y apuntes<br />

sobre otra gestión forestal<br />

Pako Zufiaur González <strong>de</strong> Langarika<br />

• Guardabosques. Navarra<br />

Aviso para navegantes<br />

Nadie <strong>de</strong>bería esperar <strong>de</strong> este escrito soluciones a todos sus problemas. El que firma no es ni<br />

un gran teórico ni un investigador. Sus i<strong>de</strong>as se basan en la experiencia <strong>de</strong> 8 años trabajando día a<br />

día en el monte, y en la percepción objetiva <strong>de</strong> lo que suce<strong>de</strong> en el mercado <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra.<br />

Yo, el primero, he <strong>de</strong> aceptar mi ignorancia en gran parte <strong>de</strong> lo que me (nos) suce<strong>de</strong> día a día<br />

en el campo, y <strong>de</strong> la misma manera se hace necesario el proclamar la imposibilidad <strong>de</strong> dogmatizar<br />

sobre la práctica forestal: las actuaciones realizadas sobre robledales normandos pue<strong>de</strong>n no ser <strong>de</strong><br />

la misma utilidad en nuestra zona, o sencillamente <strong>de</strong>bemos reconocer que la planta se porta <strong>de</strong> diferente<br />

manera en sitios tan cercanos como pue<strong>de</strong>n ser dos faldas <strong>de</strong>l mismo monte (dos orientaciones,<br />

dos alturas...), por no hablar <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sconcierto que crea la falta <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> la planta <strong>de</strong><br />

vivero, o el poco control que se tiene en el transporte <strong>de</strong> esta planta.<br />

Para terminar esta introducción creo también necesario <strong>de</strong>cir que parte <strong>de</strong> la actuación <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

técnicos forestales <strong>de</strong>bería estar basada en echar un vistazo a <strong>los</strong> errores cometidos en el pasado,<br />

tanto pasado próximo (2-10 años) como pasado lejano (10-100 años) e intentar apren<strong>de</strong>r <strong>de</strong> el<strong>los</strong>.<br />

Al grano<br />

La i<strong>de</strong>a principal <strong>de</strong> este escrito es la siguiente: la rentabilidad <strong>de</strong>l bosque mixto autóctono<br />

(o repoblaciones mixtas <strong>de</strong> frondosas) pue<strong>de</strong> ser tan gran<strong>de</strong>, o incluso mayor, que las rentabilida<strong>de</strong>s<br />

que ofrece el pino radiata o el eucalipto en estos momentos.<br />

¿En qué me baso para realizar esta afirmación?<br />

El crecimiento <strong>de</strong> ciertas especies, como por ejemplo el abedul o el castaño, pue<strong>de</strong> ser tan rápido<br />

como el <strong>de</strong>l pino, y para eso no hay más que darse una vuelta por ciertos sitios privilegiados (privilegiado<br />

en el sentido <strong>de</strong> que todavía es posible ver estas especies en el monte, no porque sean<br />

sitios y plantas excepcionales) y ver la planta, proveniente <strong>de</strong> semilla, que sin ningún tipo <strong>de</strong> tratamiento<br />

selvícola previo nos po<strong>de</strong>mos encontrar.<br />

Por otra parte, también creo interesante afirmar que la mayoría <strong>de</strong> las matarrasas en pinares se<br />

realizan con eda<strong>de</strong>s superiores a <strong>los</strong> 35 años (40-45 años). Edad ésta, 35 años (40-45 años), que se<br />

aproxima ya un poco más a la edad <strong>de</strong> corta <strong>de</strong> cerezos y fresnos (50-60 años), y que suplen esa di-<br />

107


ferencia <strong>de</strong> años con unos precios que duplican, triplican,... a <strong>los</strong> precios <strong>de</strong>l pino. Por no hablar <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

problemas sanitarios que está teniendo en estos momentos el pino (procesionaria, Diploi<strong>de</strong>a pinea,<br />

banda roja...) y por no mencionar <strong>los</strong> peligros <strong>de</strong> una estructura <strong>de</strong> mercado basada en un única especie<br />

(recor<strong>de</strong>mos el efecto que todavía está teniendo el vendaval <strong>de</strong> finales <strong>de</strong> 1999 en Francia...).<br />

También consi<strong>de</strong>ro muy interesante comentar <strong>los</strong> precios <strong>de</strong> especies “arbustivas” que <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

siempre han habitado en nuestros bosques naturales y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> siempre también han sido cortados en<br />

tratamientos selvícolas previos a aprovechamientos económicos para “beneficiar” a las especies principales<br />

(roble, haya,...). Estas especies arbustivas son <strong>los</strong> sorbus (serbales), que en Francia alcanzan<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> precios más altos. En concreto, me refiero a especies como Sorbus aria, Sorbus torminalis, y<br />

Sorbus domestica, que alcanzan precios entre 100.000 y 200.000 pts/m 3 .<br />

Evito hacer comentarios <strong>de</strong>l nogal <strong>de</strong>bido a la poca experiencia <strong>de</strong> que dispongo con esta especie,<br />

aunque consi<strong>de</strong>ro muy recomendable estudiar <strong>los</strong> trabajos que se realizan en Francia con Junglans<br />

regia y Junglans nigra.<br />

De todas formas, todo trabajo selvícola (por lo menos en bosques <strong>de</strong> suficiente entidad) <strong>de</strong>bería<br />

estar incluido <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>los</strong> correspondientes Planes técnicos o Planes <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nación, <strong>de</strong> cara a<br />

evitar, en la medida <strong>de</strong> lo posible, la improvisación.<br />

Dificulta<strong>de</strong>s<br />

No dudo que comenzar a tratar selvícolamente las especies citadas anteriormente conlleva sus<br />

dificulta<strong>de</strong>s, pero si no empezamos nunca conseguiremos ningún fuste.<br />

Dificulta<strong>de</strong>s que comienzan por nosotros mismos, y por nuestra incapacidad para romper ciertos<br />

mol<strong>de</strong>s y límites que nos marcan la cotidianeidad; quiero <strong>de</strong>cir que, o todo es P. radiata, o todo<br />

es haya… y no salimos <strong>de</strong> ahí. Es necesario abrir un poco <strong>los</strong> ojos a experiencias que se realizan fuera<br />

<strong>de</strong> nuestras fronteras y <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> pensar que ciertos productos solo se pue<strong>de</strong>n conseguir en otros<br />

sitios; es posible que la fertilidad <strong>de</strong> ciertos lugares privilegiados sean superiores a la <strong>de</strong> nuestros ácidos<br />

sue<strong>los</strong> (problema agravado por ciertas prácticas forestales como el <strong>de</strong>capado o el subsolado),<br />

pero vuelvo a repetir que hay que abrir <strong>los</strong> ojos y ver lo que nos encontramos en el monte sin que<br />

nadie lo haya trabajado nunca.<br />

Otro problema grave es la estructura <strong>de</strong> mercado actual. Aquel que disponga <strong>de</strong> algo al margen<br />

<strong>de</strong> este mercado <strong>de</strong>be buscar al comprador y no <strong>de</strong>jarse engañar. Sin ningún tipo <strong>de</strong> duda un<br />

buen cerezo vale mucho más que 12.000 ptas/m 3 .<br />

En lo que a bosque natural se refiere se <strong>de</strong>be comenzar con selvicultura al individuo, empezando<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> estadios muy jóvenes y dando la importancia que se merece, tanto económica como<br />

ecológicamente, a las especies secundarias (cerezos, castaños, abedules, arces,…).<br />

En repoblaciones artificiales se necesita planta <strong>de</strong> calidad, con origen y genética a<strong>de</strong>cuadas.<br />

Posiblemente haya muchas más dificulta<strong>de</strong>s, pero esto no preten<strong>de</strong> ser más que una introducción.<br />

Conclusiones<br />

Debemos comenzar. Como antes he dicho, nadie nos va a regalar nada y no vale la excusa <strong>de</strong><br />

que en Francia o Alemania nos llevan 400 años <strong>de</strong> ventaja. A nuestro favor juega el po<strong>de</strong>r estudiar y<br />

asimilar esa experiencia <strong>de</strong> 400 años en muy poco tiempo y comenzar a ponerla en práctica, siempre<br />

teniendo en cuenta dón<strong>de</strong> nos encontramos y las limitaciones <strong>de</strong> nuestro territorio.<br />

Quizás tendrían que ser las asociaciones <strong>de</strong> forestalistas las que en consonancia con la administración<br />

<strong>de</strong>berían comenzar a dar información <strong>de</strong> todo esto.<br />

El objetivo <strong>de</strong>bería ser variar la oferta, crear una oferta diversa y <strong>de</strong> CALIDAD; no olvi<strong>de</strong>mos<br />

que es la oferta la que pue<strong>de</strong> crear la <strong>de</strong>manda, por lo que no <strong>de</strong>be ser muy importante que en estos<br />

108


momentos no exista una estructura <strong>de</strong> mercado que <strong>de</strong>man<strong>de</strong> estos productos. A<strong>de</strong>más la ma<strong>de</strong>ra<br />

<strong>de</strong> calidad siempre se ven<strong>de</strong>rá a buen precio, aunque haya que buscar y encontrar al comprador<br />

(¿otra tarea <strong>de</strong> las asociaciones <strong>de</strong> forestalistas?).<br />

Como anécdota <strong>de</strong>cir que con ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> calidad el 5% <strong>de</strong> las plantas por hectárea pue<strong>de</strong>n dar<br />

el 50% <strong>de</strong> la renta, con todas las repercusiones y reflexiones que cada uno quiera hacer sobre esto.<br />

Volviendo al tema <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l pasado, creo que no se <strong>de</strong>ben realizar cambios bruscos, y<br />

por tanto no conviene que lo que ahora es radiata se convierta a corto plazo en cerezo. No <strong>de</strong>bemos<br />

cometer ese tipo <strong>de</strong> errores; <strong>de</strong>bemos ir gradualmente eligiendo <strong>los</strong> mejores sitios para las especies<br />

más preciosas.<br />

Por último, un par <strong>de</strong> apuntes:<br />

Deberíamos <strong>de</strong>sechar YA prácticas agresivas: <strong>de</strong>capados, subsolados, <strong>de</strong>stoconados...<br />

Deberíamos intentar buscar métodos <strong>de</strong> saca más “blandos”.<br />

Debería limitarse la construcción <strong>de</strong> vías <strong>de</strong> saca tanto en terrenos privados como públicos.<br />

BESTELAKO KUDEAKETARI BURUZKO OHARRAK ETA GOGOETAK<br />

Inolako eztabaida teoriko edo zientifikoan sartu gabe, baso gestioan beste ikuspuntu bat zabaldu<br />

nahi da:egunerokotasunak agintzen dizkigun pinua eta eukaliptuaz gain zeintzu diren jorra ditzakegun<br />

gainerako espezieak. Nere ustez hauexek izanen lirateke:gerezia, lizarra, urkia, gaztaina,... Helburua garbi<br />

beharko genuke: eskaintza anitza eta kalitatezkoa sortzea, eta modu honetan eta ahal dugun neurrian<br />

produktu bakar batean oinarritutako merkatuek sortzen dituzten arazoak ekiditea.<br />

REFLECTIONS AND NOTES ABOUT AN ALTERNATIVE<br />

FOREST MANAGEMENT METHOD<br />

Without entering into theoretical or scientific discussions, this paper aims to provi<strong>de</strong> another perspective<br />

on species that are potential objects of forest management. Our aim is to step outsi<strong>de</strong> the limits<br />

that <strong>de</strong>fine our daily activities, to look beyond pines and eucalyptuses in or<strong>de</strong>r to predict, as objectively<br />

as possible, what may happen if we begin to work with species such as cherry, ash, chestnut or birch.<br />

Our objective should be to achieve a diverse, high-quality offer, thereby avoiding as far as possible the<br />

problems inherent in markets based on a single product.<br />

109


Gestión forestal <strong>de</strong> las fincas<br />

públicas <strong>de</strong>l Parque Natural<br />

<strong>de</strong>l Montseny<br />

Josep Argemi Relat<br />

• Servicio <strong>de</strong> Parques Naturales.<br />

Diputación <strong>de</strong> Barcelona<br />

Des<strong>de</strong> finales <strong>de</strong> <strong>los</strong> años setenta, la Diputación <strong>de</strong> Barcelona, a través <strong>de</strong>l Servicio <strong>de</strong> Parques<br />

Naturales, ha sido promotora <strong>de</strong> la protección <strong>de</strong> varios espacios naturales situados en el entorno <strong>de</strong><br />

Barcelona utilizando como herramienta <strong>los</strong> Planes especiales <strong>de</strong> protección previstos por la ley <strong>de</strong>l<br />

suelo.<br />

Actualmente la Diputación <strong>de</strong> Barcelona gestiona 4 parques naturales (Montseny, Sant Llorenç<br />

<strong>de</strong>l Munt i l’Obac, Montnegre i el Corredor y Garraf) y 2 parques comarcales (Montesquiu y Olerdola)<br />

y, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1996, está impulsando un proyecto <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> un anillo ver<strong>de</strong> <strong>de</strong>l área metropolitana <strong>de</strong><br />

Barcelona mediante la promoción <strong>de</strong> otras fórmulas <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nación y protección <strong>de</strong>l territorio: Consorcios<br />

<strong>de</strong> municipios, Parques Agrarios, Corredores Biológicos, etc.<br />

De acuerdo con <strong>los</strong> objetivos establecidos en dichos Planes, la Diputación <strong>de</strong> Barcelona ha<br />

adquirido a lo largo <strong>de</strong> estos años más <strong>de</strong> 11.000 ha <strong>de</strong> terreno con el fin <strong>de</strong> propiciar una mejor gestión<br />

<strong>de</strong> estos espacios naturales: Zonas <strong>de</strong> reserva integral, don<strong>de</strong> el Plan sólo admite activida<strong>de</strong>s<br />

científicas; terrenos o inmuebles necesarios para la creación <strong>de</strong> instalaciones y equipamientos <strong>de</strong>l<br />

Parque; terrenos estratégicos para la protección <strong>de</strong> elementos singulares o para <strong>de</strong>tener activida<strong>de</strong>s<br />

no compatibles; y zonas <strong>de</strong>gradadas don<strong>de</strong> es necesario realizar proyectos <strong>de</strong> restauración.<br />

Espacio Natural Protegido Superficie Total (ha) Propiedad Pública (ha) %<br />

PN Montseny 30.120,1 3.712,0 12<br />

PN Sant Llorenç <strong>de</strong>l Munt 13.693,8 4.922,2 36<br />

PN Montnegre i Corredor 15.010,0 1.388,0 9<br />

PN Garraf 10.638,0 1.101,9 10<br />

PC d’Olerdola 608,2 0,0 0<br />

PC Montesquiu 546,5 546,5 100<br />

Total 70.617 11.671 17<br />

Actualmente, en el Parque Natural <strong>de</strong>l Montseny, la Diputación <strong>de</strong> Barcelona es propietaria <strong>de</strong><br />

3.712 ha, repartidas en 37 fincas <strong>de</strong> las cuales, 15 tienen una superficie mayor <strong>de</strong> 100 ha. Sin embargo,<br />

esta superficie representa sólo un 12 % <strong>de</strong> la superficie total <strong>de</strong>l Parque (30.120 ha).<br />

111


La mayor parte <strong>de</strong> estas propieda<strong>de</strong>s son terrenos forestales, principalmente encinares y hayedos,<br />

que habían sido sometidos a aprovechamientos más o menos intensos antes <strong>de</strong> ser adquiridos<br />

por la administración gestora <strong>de</strong>l Parque. El cambio <strong>de</strong> propiedad comportó la <strong>de</strong>tención <strong>de</strong> estos<br />

aprovechamientos y, a excepción <strong>de</strong> algunas intervenciones puntuales, la Diputación <strong>de</strong>jó que estos<br />

bosques evolucionaran <strong>de</strong> forma natural.<br />

A partir <strong>de</strong> 1994 se inicio la elaboración <strong>de</strong> Planes técnicos <strong>de</strong> gestión y mejora forestal <strong>de</strong><br />

aquellas fincas no afectadas por zonas <strong>de</strong> reserva integral y con una superficie mayor <strong>de</strong> 100 ha, y<br />

el año 1995 se ejecutaron <strong>los</strong> primeros trabajos forestales con <strong>los</strong> siguientes objetivos:<br />

– Garantizar el aprovechamiento <strong>de</strong> recursos naturales renovables mediante la explotación<br />

racional y or<strong>de</strong>nada <strong>de</strong>l bosque<br />

– Garantizar la compatibilidad entre la explotación <strong>de</strong> estos recursos y la conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

valores naturales y paisajísticos <strong>de</strong> estos espacios forestales.<br />

A continuación se exponen <strong>los</strong> objetivos y <strong>los</strong> primeros resultados <strong>de</strong> las seis líneas <strong>de</strong> actuación<br />

más importantes:<br />

1. Planes Técnicos <strong>de</strong> Gestión<br />

y Mejora Forestal<br />

Inicio <strong>de</strong> la actuación: 1986 (a partir <strong>de</strong> 1992, coincidiendo con la creación <strong>de</strong>l Centro <strong>de</strong> la Propiedad<br />

Forestal y <strong>de</strong> una línea <strong>de</strong> ayudas específica para la redacción <strong>de</strong> PTGMF <strong>de</strong> fincas privadas,<br />

el parque <strong>de</strong>jó <strong>de</strong> ofrecer la redacción <strong>de</strong> estos planes, si bien ha seguido manteniendo el soporte<br />

técnico a aquel<strong>los</strong> propietarios que lo solicitan).<br />

Objetivos:<br />

– Ofrecer al silvicultor un instrumento <strong>de</strong> planificación y gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajos forestales.<br />

– Compatibilizar <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong> explotación y <strong>de</strong> conservación.<br />

– Mejorar la planificación y <strong>los</strong> rendimientos <strong>de</strong> las explotaciones tradicionales.<br />

– Participación <strong>de</strong>l órgano gestor <strong>de</strong>l parque en el sector forestal.<br />

– Orientar la línea <strong>de</strong> ayudas a las explotaciones forestales con el fin <strong>de</strong> favorecer las políticas<br />

<strong>de</strong> gestión <strong>de</strong>l parque.<br />

Resultados:<br />

– Redacción <strong>de</strong> 27 Planes con un total <strong>de</strong> 4.015 ha or<strong>de</strong>nadas (75 % pp).<br />

– Potenciación <strong>de</strong> métodos y tratamientos tradicionales <strong>de</strong> explotación.<br />

– Incorporación <strong>de</strong> nuevos tratamientos silvícolas, usos y/o productos.<br />

– Replanteo <strong>de</strong> la red <strong>de</strong> caminos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembosque.<br />

– Protección <strong>de</strong> elementos forestales singulares.<br />

– Optimización <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos económicos públicos <strong>de</strong>stinados al sector forestal<br />

Propuestas <strong>de</strong> futuro:<br />

– Finalizar la redacción <strong>de</strong> <strong>los</strong> PTGMF <strong>de</strong> las propieda<strong>de</strong>s públicas.<br />

– Establecer un convenio <strong>de</strong> colaboración con la propiedad privada (CPF) con el fin <strong>de</strong> participar<br />

en el seguimiento, modificación y/o revisión <strong>de</strong> <strong>los</strong> planes aprobados.<br />

– Seleccionar varias fincas piloto y realizar un seguimiento <strong>de</strong>tallado.<br />

– Realizar trabajos conjuntos en ámbitos afectados por incendios.<br />

– Promocionar el asociacionismo en el sector forestal.<br />

112


2. Trabajos forestales<br />

<strong>de</strong> aprovechamiento y mejora<br />

Inicio <strong>de</strong> la actuación: 1994<br />

Objetivos:<br />

– Recuperar la explotación forestal <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques públicos mediante aclareos mo<strong>de</strong>rados.<br />

– Potenciar una estructura <strong>de</strong> bosque irregular equilibrada.<br />

– Mejorar la calidad <strong>de</strong> la masa.<br />

– Incrementar la biodiversidad.<br />

– Favorecer la regeneración <strong>de</strong> semilla.<br />

– Ensayar métodos <strong>de</strong> explotación y prácticas silvícolas exportables a propieda<strong>de</strong>s forestales<br />

privadas.<br />

– Recopilar datos técnicos, biológicos y económicos sobre la gestión forestal.<br />

Resultados:<br />

– Realización <strong>de</strong> 6 Campañas <strong>de</strong> aprovechamiento con un total <strong>de</strong> 72 ha tratadas.<br />

– Obtención <strong>de</strong> 1.800 Tm <strong>de</strong> leñas y otros productos forestales.<br />

– Participación <strong>de</strong> <strong>los</strong> empresarios forestales locales.<br />

– Incremento <strong>de</strong> la regeneración natural por semilla y <strong>de</strong> la diversidad <strong>de</strong> las especies acompañantes<br />

en las zonas tratadas, <strong>de</strong> un 2% inicial a un 7% en la masa final.<br />

– Recuperación <strong>de</strong> métodos tradicionales <strong>de</strong> explotación forestal.<br />

Datos sobre <strong>los</strong> aclareos mo<strong>de</strong>rados realizados en un total <strong>de</strong> 48 ha <strong>de</strong> encinar en la finca La Trauna<br />

(Fogars <strong>de</strong> Montclús)<br />

Valores Inicial Final Extraído %<br />

Densidad 1.742 p/ha 1.175 p/ha 567 p/ha 33<br />

Área basimétrica 28 m 2 /ha 17 m 2 /ha 11 m 2 /ha 40<br />

Cobertura 147 % 86 % 61 % 41<br />

Volumen total productos 825 tm 469 tm 313 tm 38<br />

CD<br />

Propuestas <strong>de</strong> futuro:<br />

– Continuar la ejecución <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajos previstos en <strong>los</strong> PTGMF.<br />

– Elaborar un estudio sobe <strong>los</strong> costes económicos <strong>de</strong> explotación.<br />

– Diseñar una metodología <strong>de</strong> seguimiento <strong>de</strong> las actuaciones y divulgar <strong>los</strong> resultados obtenidos.<br />

113


3. Canales artificiales para <strong>de</strong>sembosque<br />

Inicio <strong>de</strong> la actuación: 1992<br />

Objetivos:<br />

– Experimentar y dar a conocer este sistema <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembosque.<br />

– Reducir <strong>los</strong> impactos <strong>de</strong> <strong>los</strong> métodos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembosque tradicionales.<br />

– Mejorar <strong>los</strong> rendimientos <strong>de</strong> la explotación forestal tradicional.<br />

– Estudio comparativo con otros sistemas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembosque.<br />

– Promover su implantación en el sector.<br />

Resultados:<br />

– Adquisición <strong>de</strong> 200 m <strong>de</strong> canales <strong>de</strong> polietileno <strong>de</strong> 40 cm <strong>de</strong> diámetro.<br />

– Cesión gratuita mediante documento administrativo a 15 silvicultores.<br />

– Trabajos en 35 campañas con más <strong>de</strong> 2.240 Tm <strong>de</strong> leñas <strong>de</strong>semboscadas.<br />

– Gran adaptación en explotaciones tradicionales <strong>de</strong> la zona: Lenya corta <strong>de</strong> encina.<br />

– Reducción <strong>de</strong> jornales <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembosque y reducción <strong>de</strong> costes. 2,6 pts/kg.<br />

– Mejoras en las condiciones <strong>de</strong>l trabajo forestal.<br />

Trabajos<br />

Datos comparativos sobre <strong>los</strong> rendimientos obtenidos en el <strong>de</strong>sembosque tradicional,<br />

mediante empuje manual, y <strong>los</strong> obtenidos utilizando el sistema <strong>de</strong> canales artificiales:<br />

Método tradicional<br />

Canales artificiales<br />

Jornales (%) Rendimiento (Kg/J) Jornales (%) Rendimiento (Kg/J)<br />

Cortar 41,2 3.632,9 52 3.654,7<br />

Desramar y apilar 24,9 6.010,5 27,1 7.006,9<br />

Desemboscar 33,9 4.415,4 12,5 9.071,4<br />

Montar canales 0 0 8,5 0<br />

100 100<br />

114


Comparación <strong>de</strong>l coste total <strong>de</strong> explotación entre <strong>los</strong> dos sistemas:<br />

Trabajos<br />

M. Tradicional Canales Artificiales<br />

(pts/Kg)<br />

(pts/Kg)<br />

Cortar 2,8 2,7<br />

Desramar y apilar 1,1 0,9<br />

Desemboscar 1,5 0,4<br />

Montar canales 0 0,3<br />

Pistas <strong>de</strong>sembosque 2,6 1,5<br />

Total 8 5,8<br />

Propuestas <strong>de</strong> futuro:<br />

– Renovación <strong>de</strong>l prototipo <strong>de</strong> canal original.<br />

– Promocionar su implantación <strong>de</strong>finitiva en las explotaciones <strong>de</strong>l Parque.<br />

– Elaborar un documento divulgativo y realizar <strong>de</strong>mostraciones sobre el terreno.<br />

4. Recuperación <strong>de</strong> pastos<br />

y terrenos <strong>de</strong> cultivo<br />

Inicio <strong>de</strong> la actuación: 1997<br />

Objetivos:<br />

– Recuperar espacios abiertos y romper la continuidad <strong>de</strong> masas forestales.<br />

– Recuperar <strong>los</strong> valores naturales y paisajísticos <strong>de</strong> <strong>los</strong> espacios abiertos.<br />

– Potenciar las activida<strong>de</strong>s agropecuarias tradicionales.<br />

– Favorecer nuevos instrumentos <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> la fauna.<br />

– Crear líneas naturales <strong>de</strong> <strong>de</strong>fensa contra el fuego.<br />

– Estudiar la implantación <strong>de</strong> pastos plurianuales.<br />

Resultados:<br />

– Recuperación <strong>de</strong> 20 ha <strong>de</strong> pastos y cultivos.<br />

– Implantación <strong>de</strong> 8 ha <strong>de</strong> pastos plurianuales para ganado ovino-caprino.<br />

– Recopilación <strong>de</strong> datos sobre distintos métodos <strong>de</strong> eliminación <strong>de</strong> la vegetación y <strong>de</strong> <strong>los</strong> costes<br />

económicos <strong>de</strong> estos trabajos.<br />

– Vinculación <strong>de</strong> las explotaciones agropecuarias existentes a estas actuaciones.<br />

– Mejora <strong>de</strong> <strong>los</strong> valores paisajísticos <strong>de</strong>l parque.<br />

Datos sobre <strong>los</strong> costes económicos <strong>de</strong> recuperar y implantar<br />

pastos plurianuales en 4,8 ha <strong>de</strong> cultivos abandonados hace unos<br />

30 años en la finca La Trauna (Fogars <strong>de</strong> Montcús)<br />

Actuación Coste (ptas) Coste (ptas/ha) %<br />

Eliminación vegetación 1.470.000 306.250 102<br />

Preparación <strong>de</strong>l terreno 449.000 93.542 31<br />

Siembra 164.000 34.167 11<br />

Productos obtenidos –638.600 –133.042 –44<br />

Total 1.444.400 300.917 100<br />

115


Propuestas <strong>de</strong> futuro:<br />

– Divulgar y promocionar estas actuaciones.<br />

– Elaborar Planes <strong>de</strong> aprovechamiento y mejora <strong>de</strong> pastos.<br />

– Realizar estudios sobre la gestión <strong>de</strong> pastos naturales y el aprovechamiento gana<strong>de</strong>ro extensivo.<br />

5. Red viaria básica <strong>de</strong> prevención<br />

<strong>de</strong> incendios<br />

Inicio <strong>de</strong> la actuación: 1994<br />

Objetivos:<br />

– Crear franjas <strong>de</strong> baja combustibilidad en <strong>los</strong> caminos abiertos al tránsito <strong>de</strong> vehícu<strong>los</strong>.<br />

– Mejorar la red viaria básica <strong>de</strong>l parque para <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> extinción <strong>de</strong> incendios.<br />

– Colaborar con las Asociaciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>fensa forestal locales (ADF).<br />

Resultados:<br />

– Realización <strong>de</strong> franjas <strong>de</strong> 2 metros a cada lado en más <strong>de</strong> 122 km <strong>de</strong> caminos.<br />

– Recopilación <strong>de</strong> datos sobre distintos métodos <strong>de</strong> realizar estos trabajos y <strong>de</strong> sus costes económicos.<br />

– Mejora <strong>de</strong> la coordinación entre el parque y las ADF en materia <strong>de</strong> creación y mejora <strong>de</strong> infraestructuras<br />

<strong>de</strong> prevención y extinción <strong>de</strong> incendios forestales.<br />

Propuestas <strong>de</strong> futuro:<br />

– Potenciar la mecanización <strong>de</strong> estos trabajos.<br />

– Ampliar la longitud <strong>de</strong> estas franjas en aquel<strong>los</strong> caminos que, por su característica, pue<strong>de</strong>n<br />

ser utilizados como líneas cortafuegos, y ampliar divulga.<br />

– Ensayar métodos que permitan mantener estas franjas con un coste económico menor.<br />

6. Recuperación <strong>de</strong>l Castaño <strong>de</strong> fruto<br />

Inicio <strong>de</strong> la actuación: 1996<br />

Objetivos:<br />

– Garantizar la conservación <strong>de</strong>l castaño como especie singular <strong>de</strong>l paisaje <strong>de</strong>l parque.<br />

116


– Recuperar las parcelas <strong>de</strong> castaños <strong>de</strong> fruto mediante tratamientos <strong>de</strong> rejuvenecimiento para<br />

su posterior explotación.<br />

– Ensayar tratamientos preventivos contra el chancro.<br />

– Estudiar la existencia <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s autóctonas resistentes a la enfermedad.<br />

– Estudiar la introducción <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s resistentes testadas genéticamente.<br />

– Promover y divulgar <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> estos trabajos.<br />

Resultados:<br />

Tratamientos <strong>de</strong> rejuvenecimiento en una parcela <strong>de</strong> 2,2 ha <strong>de</strong> castaños <strong>de</strong> fruto abandonados.<br />

Recopilación <strong>de</strong> datos sobre la respuesta <strong>de</strong>l castaño a estos tratamientos y <strong>de</strong> distintos métodos<br />

preventivos contra la proliferación <strong>de</strong>l xancro. En este sentido <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong>muestran que <strong>los</strong><br />

castaños <strong>de</strong> gran tamaño que presentan más <strong>de</strong>l 75 % <strong>de</strong> la copa afectada por el xancro y que ocupan<br />

estaciones poco favorables, no sobreviven al trasmocho, y por tanto es más interesante realizar<br />

una nueva plantación.<br />

Propuestas <strong>de</strong> futuro:<br />

– Establecer un convenio con la Universidad <strong>de</strong> Lérida para realizar un estudio <strong>de</strong>tallado sobre<br />

el estado sanitario actual <strong>de</strong>l Castaño en el Montseny y un primer muestreo para aislar individuos<br />

que presentan resistencia natural al xancro.<br />

– Plantación <strong>de</strong> una parcela <strong>de</strong> 2 ha con varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> castaño resistentes al xancro seleccionadas<br />

en Galicia y Navarra.<br />

Conclusiones<br />

Si bien la experiencia es todavía poca, <strong>los</strong> trabajos realizados durante estos 6 años han contribuido<br />

a:<br />

Reforzar el papel dinamizador <strong>de</strong> la administración gestora <strong>de</strong>l parque en el sector forestal. En<br />

este sentido es muy importante establecer fórmulas administrativas que articulen esta colaboración y<br />

que garanticen que las líneas <strong>de</strong> trabajo recojan no tan solo <strong>los</strong> criterios <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong>l parque sino<br />

también <strong>los</strong> intereses y la participación <strong>de</strong> la población local.<br />

Ensayar nuevos métodos <strong>de</strong> explotación y prácticas silvícolas que, respetando <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong><br />

gestión <strong>de</strong>l parque natural, son exportables a propieda<strong>de</strong>s forestales privadas.<br />

Abrir interesantes líneas <strong>de</strong> trabajo en el campo <strong>de</strong> la silvicultura sostenible.<br />

Demostrar que la gestión forestal or<strong>de</strong>nada es una herramienta imprescindible para garantizar<br />

la conservación <strong>de</strong> aquel<strong>los</strong> ecosistemas surgidos <strong>de</strong>l equilibrio hombre y medio, y que la No gestión<br />

pue<strong>de</strong> comportar no sólo la ruptura <strong>de</strong> este frágil equilibrio si no también la perdida <strong>de</strong> aquel<strong>los</strong><br />

valores naturales y paisajísticos singulares por <strong>los</strong> cuales fueron protegidos.<br />

117


MONTSENY-KO PARKE NATURALEKO LURSAIL PUBLIKOEN BASO KUDEAKETA<br />

Hirurogeita hamarreko hamarkadaren bukaeratik, Bartzelonako Diputazioak, Parke Naturaletako<br />

Zerbitzuaren bitartez, Bartzelona inguruko hainbat eremu natural babestu ditu. Horretarako, lurreko<br />

legeak aurreikusitako Babeserako plan bereziak erabili ditu.<br />

Plan horiek ezarritako helburuak kontuan izanik, Bartzelonako Diputazioak 11.000 ha lur baino<br />

gehiago erosi ditu urte hauetan, espazio natural horien ku<strong>de</strong>aketa hobea egiteko: Erreserba integraleko<br />

Eskual<strong>de</strong>ak (Planak jarduera zientifikoak baino ez ditu bertan onartzen); Parkerako instalazioak eta ekipamenduak<br />

sortzeko behar diren lurrak edo ondasun higiezinak; lur estrategikoak, elementu bereziak<br />

babesteko edo jarduera bateraezinak geldiarazteko; eta an<strong>de</strong>atutako eskual<strong>de</strong>ak, hau da, berriztapen<br />

proiektuen beharra duten eskual<strong>de</strong>ak.<br />

Gaur egun, Bartzelonako Diputazioak 3.712 ha ditu Montsenyko Parke Naturalean, 37 lursailetan<br />

banatuta. Horietatik 15ek 100 ha-tik gorako azalera dute. Hala ere, Parkearen azalera osoaren (30.120 ha)<br />

%12 baino ez dira lursail horiek.<br />

Lur horietatik, gehienak baso lurrak dira, artadiak eta pagadiak batez ere. Parkearen administrazio<br />

ku<strong>de</strong>atzaileak eskuratu aurretik, ustiatu egiten zituzten (gogorrago edo arinago) aipatutako lurrak. Jabetza<br />

aldatutakoan, gelditu egin ziren ustiapen horiek eta, gai jakin batzuetan baino ez du esku hartu Diputazioak,<br />

basoek bilakaera naturala izan <strong>de</strong>zaten.<br />

1994. urtetik aurrera, baso ku<strong>de</strong>aketa eta hobekuntzarako Plan teknikoak egiten hasi ziren, erreserba<br />

integraletik kanpo geratu eta 100 ha-tik gorako azalera duten lursailentzat. 1995. urtean burutu<br />

ziren lehenengo baso lanak, honako helburu hauek erdiesteko:<br />

– Baliabi<strong>de</strong> natural berriztagarrien ustiapena bermatzea, basoaren ustiapen arrazional eta or<strong>de</strong>natuaren<br />

bi<strong>de</strong>z.<br />

– Bateragarritasuna bermatzea honakoen artean: baliabi<strong>de</strong> horien ustiapenaren eta baso espazio<br />

horien balio natural eta paisaia balioen artean.<br />

Esperientzia handirik ez duten arren, 5 urteotan eginiko lanek honetan lagundu dute:<br />

– Parkearen administrazio ku<strong>de</strong>atzailearen zeregin dinamizatzailea baso sektorean indartzen.<br />

– Ustiapen eta basogintza praktikako metodo berriak probatzen; izan ere, parke naturaleko helburuak<br />

errespetatuz, baso jabetza pribatuetan ere aplika baitaitezke metodo horiek.<br />

– Basogintza eusgarriaren arloan lan ildo interesgarriak zabaltzen.<br />

– Baso ku<strong>de</strong>aketa or<strong>de</strong>natua ondorengorako ezinbesteko tresna <strong>de</strong>la egiaztatzen: gizakiaren eta<br />

ingurunearen arteko orekatik sortutako ekosistemen kontserbazioa bermatzeko. Honakoa egiaztatzen<br />

ere bai: Ku<strong>de</strong>aketarik ezak oreka hori hausteaz gain, balio natural eta paisaia balio bereziak<br />

ere <strong>de</strong>sagerraraz ditzakeela.<br />

118


FOREST MANAGEMENT OF PUBLIC AREAS OF THE MONTSENY NATURE RESERVE<br />

Since the end of the seventies, the Barcelona Provincial Government’s Nature Reserve Service has<br />

used the special protection plans outlined in the land law as a tool in their efforts towards protecting<br />

various natural areas located throughout the Barcelona region.<br />

In accordance with the objectives established in these Plans, the Barcelona Provincial Government<br />

has acquired over 11,000 hectares of land with the aim of providing improved management. The areas<br />

inclu<strong>de</strong>: integral reservation zones, where the Plan only permits scientific activities; land or property<br />

required for the creation of Reserve facilities and equipment; strategic land for the protection of specific<br />

elements or for preventing incompatible activities; and damaged zones that require restoration operations.<br />

Currently, the Barcelona Provincial Government owns 3,712 hectares of the Montseny Nature<br />

Reserve, divi<strong>de</strong>d into 37 plots, 15 of which have a surface Area of over 100 hectares. However, this is<br />

only 12% of the Reserve’s total surface Area (30,120 hectares).<br />

The majority of these plots are forested areas, mainly oak or beech groves, which had been<br />

subjected to a greater or lesser <strong>de</strong>gree of exploitation before being acquired by the Reserve management.<br />

The change in ownership put an end to all exploitation and, with the exception of a few specific operations,<br />

the Provincial Government has since let the forests evolve naturally.<br />

Management technique and forest improvement plans were set in motion at the end of 1994 in<br />

areas of over 100 hectares not <strong>de</strong>signated integral reservation zones, and in 1995, the first forestry operations<br />

were carried out with the following objectives:<br />

– To guarantee the use of renewable natural resources through rational and or<strong>de</strong>red exploitation of<br />

the forests.<br />

– To guarantee compatibility between the exploitation of resources and the conservation of the<br />

natural and landscape values of these forested areas.<br />

Although the project is still in its initial stages, the work carried out over the past 5 years has<br />

contributed to:<br />

– Reinforcing the active role of the Reserve management in the forest sector.<br />

– Testing new exploitation methods and forestry practices which, while respecting the nature<br />

reserve’s management objectives, can also be exported to privately-owned forested areas.<br />

– Opening up interesting new areas in the field of sustainable forest management.<br />

– Demonstrating that or<strong>de</strong>red forest management is essential to guaranteeing the conservation of<br />

ecosystems arising from a balance between man and the environment, and that lack of management<br />

may result in not only the <strong>de</strong>struction of this fragile balance, but also in the <strong>los</strong>s of the<br />

unique natural and landscape values which protected it.<br />

119


La explotación óptima <strong>de</strong><br />

bosques como herramienta <strong>de</strong><br />

apoyo a la gestión multifuncional<br />

José Albiac a , Elena Calvo b<br />

y Renan-Ulrich Goetz c<br />

a<br />

Unidad <strong>de</strong> Economía Agraria, Gobierno <strong>de</strong> Aragón<br />

b<br />

Departamento <strong>de</strong> Análisis Económico,<br />

Universidad <strong>de</strong> Zaragoza<br />

c<br />

Departamento <strong>de</strong> Economía,<br />

Universidad <strong>de</strong> Gerona<br />

Introducción<br />

Los bosques están generando un interés social cada vez mayor en muchos países, y también<br />

en España. En el marco <strong>de</strong>l Panel Intergubernamental <strong>de</strong> Bosques (IPF) <strong>de</strong> Naciones Unidas, se ha<br />

logrado establecer una amplia serie <strong>de</strong> Propuestas <strong>de</strong> Acción. La implementación <strong>de</strong> las Propuestas<br />

<strong>de</strong> Acción ha sido aprobada por el Consejo <strong>de</strong> Ministros <strong>de</strong> la Unión Europea y por la Asamblea<br />

General <strong>de</strong> Naciones Unidas (MMA 2000). Ante las nuevas <strong>de</strong>mandas sociales es necesario diseñar<br />

medidas <strong>de</strong> política forestal que consigan fomentar una gestión multifuncional sostenible. Estas medidas<br />

<strong>de</strong>ben servir para que la actividad forestal sea rentable, potenciar las externalida<strong>de</strong>s positivas,<br />

promover la estabilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecosistemas, y contribuir al <strong>de</strong>sarrollo rural.<br />

La política forestal española en el pasado se basó en la tutela <strong>de</strong>l estado mediante la <strong>de</strong>claración<br />

<strong>de</strong> utilidad pública <strong>de</strong> <strong>los</strong> montes <strong>de</strong> las entida<strong>de</strong>s locales. En las décadas <strong>de</strong> <strong>los</strong> cincuenta y<br />

sesenta se realizaron gran<strong>de</strong>s inversiones forestales. Esta política tenía aspectos cuestionables, ya<br />

que estaba orientada a la repoblación sin tener en cuenta <strong>los</strong> aspectos socioeconómicos, lo que impidió<br />

el mantenimiento <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques repoblados que quedaron abandonados.<br />

En <strong>los</strong> últimos 20 años las administraciones autónomas han ampliado <strong>los</strong> espacios protegidos<br />

sin <strong>de</strong>dicar recursos a su mantenimiento. En la década <strong>de</strong> <strong>los</strong> noventa se han iniciado repoblaciones<br />

con fondos comunitarios, pero estas repoblaciones carecen en general <strong>de</strong> una a<strong>de</strong>cuada planificación<br />

y or<strong>de</strong>nación, y <strong>de</strong> imbricación con las comunida<strong>de</strong>s locales (Rojas, 1999).<br />

Los bosques tienen una multiplicidad <strong>de</strong> funciones que pue<strong>de</strong>n clasificarse en biológicas,<br />

ambientales, paisajísticas y socioeconómicas. La conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques ha <strong>de</strong> estar ligada a<br />

la gestión, para asegurar su mantenimiento, y las medidas <strong>de</strong> política forestal <strong>de</strong>ben estar dirigidas<br />

hacia las comunida<strong>de</strong>s rurales que gestionan <strong>los</strong> bosques. En zonas como Aragón, en que una parte<br />

significativa <strong>de</strong> la propiedad es <strong>de</strong> <strong>los</strong> ayuntamientos y la gestión la realiza la administración autonómica,<br />

se <strong>de</strong>bería estudiar <strong>los</strong> cambios en la organización <strong>de</strong> la gestión que permitan una mayor<br />

intervención <strong>de</strong> la población local en la toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones. A<strong>de</strong>más <strong>los</strong> bosques pue<strong>de</strong>n contribuir<br />

al reequilibrio territorial <strong>de</strong> <strong>los</strong> territorios con baja <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> población como Aragón. Los bosques<br />

potencian el <strong>de</strong>sarrollo económico <strong>de</strong> zonas <strong>de</strong>sfavorecidas y <strong>de</strong> montaña con ten<strong>de</strong>ncia al <strong>de</strong>spoblamiento.<br />

121


En esta comunicación se expone la situación <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques en Cataluña y Aragón, y se estudian<br />

métodos <strong>de</strong> optimización aplicados a la gestión <strong>de</strong> bosques. Entre <strong>los</strong> diversos aspectos multifuncionales<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques, <strong>los</strong> servicios medioambientales tienen una gran importancia, pero la rentabilidad<br />

es una condición indispensable para el mantenimiento <strong>de</strong> la actividad forestal.<br />

Históricamente, el problema <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar la vida o momento óptimo <strong>de</strong> corta <strong>de</strong> una plantación<br />

o masa forestal no es nuevo, y fue resuelto por Faustman, Pressler y Ohlin. El enfoque que se<br />

propone permite analizar las estrategias <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> un bosque con árboles <strong>de</strong> edad heterogénea,<br />

incorporando la provisión <strong>de</strong> las diferentes funciones <strong>de</strong>l bosque en el proceso <strong>de</strong> optimización.<br />

La situación <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques<br />

en Cataluña y Aragón<br />

La superficie forestal arbolada en España cubre el 32 por cien <strong>de</strong>l territorio y alcanza el 46 por<br />

cien con prados y pastizales. La superficie arbolada en Cataluña cubre el 40 por cien <strong>de</strong>l territorio<br />

(62% con prado y pastizal) y en Aragón el 28 por cien (53% con prado y pastizal). En Cataluña <strong>los</strong><br />

bosques <strong>de</strong> coníferas ocupan el 40 por cien <strong>de</strong> la superficie arbolada, y las especies más importantes<br />

son el pino carrasco (halepensis) que es el que mayor superficie ocupa, y el pino laricio (nigra)<br />

que es la especie con mayor producción <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra. Otras especies <strong>de</strong> importancia son las encinas<br />

y <strong>los</strong> robles. En Aragón <strong>los</strong> bosques <strong>de</strong> confieras representan el 50 por cien <strong>de</strong> la superficie arbolada,<br />

y el pino silvestre (sylvestris) es el que tiene una mayor superficie y producción. El pino silvestre<br />

predomina en las provincias <strong>de</strong> Huesca y Teruel, y el pino carrasco en la provincia <strong>de</strong> Zaragoza. Otras<br />

especies <strong>de</strong> importancia en la región son las encinas y quejigos.<br />

El crecimiento <strong>de</strong> la masa forestal en Cataluña y Aragón es bajo, <strong>de</strong> 2,3 m 3 /ha-año en Cataluña<br />

y 1,3 en Aragón, lo que muestra la falta <strong>de</strong> competitividad <strong>de</strong>l bosque en comparación con zonas<br />

como País Vasco y Galicia con crecimientos cercanos a <strong>los</strong> 10 m 3 /ha-año. Algunas propuestas para<br />

incrementar la productividad ma<strong>de</strong>rera recomiendan introducir especies <strong>de</strong> crecimiento rápido como<br />

chopo, pino insigne y eucalipto, con tala completa evitando la tala selectiva <strong>de</strong> mayor coste.<br />

La propiedad <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques en Cataluña está básicamente en manos privadas (72% <strong>de</strong> la superficie)<br />

mientras que en Aragón solo la mitad <strong>de</strong> la superficie <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques está en manos privadas.<br />

El valor <strong>de</strong> la producción <strong>de</strong>l sector forestal en Cataluña es 8.800 millones <strong>de</strong> pesetas que se<br />

distribuyen entre ma<strong>de</strong>ra y leña (35%); setas, trufas y frutos (40%); y caza y pesca (22%). La producción<br />

<strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra y leña es <strong>de</strong> un millón <strong>de</strong> m 3 que se <strong>de</strong>stinan a aserra<strong>de</strong>ros (40%), trituración<br />

(31%) y quema <strong>de</strong> leñas (29%). En Aragón la producción <strong>de</strong>l sector forestal alcanza <strong>los</strong> 2.600 millones<br />

<strong>de</strong> pesetas, distribuidos entre ma<strong>de</strong>ra y leña (46%), caza y pesca (20%) y otros aprovechamientos<br />

(34%), y la producción <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra y leña es <strong>de</strong> unos 450.000 m 3 <strong>de</strong>stinada a aserra<strong>de</strong>ros (33%),<br />

trituración (37%) y quema <strong>de</strong> leñas (30%).<br />

Los bosques tanto en Cataluña como en Aragón, no son competitivos por la baja calidad y producción,<br />

la localización en zonas <strong>de</strong> montaña, la débil capitalización (diámetro pequeño y elevado<br />

número <strong>de</strong> árboles), el riesgo <strong>de</strong> incendios, y la inseguridad jurídica. Consi<strong>de</strong>rando un precio medio<br />

<strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> unas 5.000 ptas/m 3 para un crecimiento <strong>de</strong> 2,3 y 1,3 m 3 /ha-año en Cataluña y Aragón<br />

respectivamente, <strong>los</strong> ingresos por hectárea son <strong>de</strong> 11.500 pesetas en Cataluña y 6.500 pesetas<br />

en Aragón, <strong>de</strong> <strong>los</strong> que hay que <strong>de</strong>scontar gastos e impuestos.<br />

Esta falta <strong>de</strong> competitividad fomenta el abandono <strong>de</strong>l bosque, lo que unido al abandono <strong>de</strong> tierras<br />

consecuencia <strong>de</strong> la Política Agrícola Común, ha ampliado la superficie forestal abandonada. Este<br />

abandono parece tener un impacto sobre el riesgo <strong>de</strong> incendios forestales, y la única acción <strong>de</strong> la<br />

administración en las últimas décadas ante <strong>los</strong> problemas <strong>de</strong>l sector forestal ha sido la lucha contra<br />

incendios.<br />

La provisión <strong>de</strong> externalida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques y la gestión multifuncional<br />

Los ecosistemas forestales conforman el principal uso <strong>de</strong>l territorio, y suministran bienes y<br />

servicios <strong>de</strong> mercado y <strong>de</strong> no-mercado o externalida<strong>de</strong>s. La <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques<br />

permite fundamentar medidas normativas, subvenciones o penalizaciones, aumento en <strong>los</strong> gastos <strong>de</strong><br />

122


gestión pública, o fomentar alternativas <strong>de</strong> mercado. Para calcular el valor <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques es necesario<br />

i<strong>de</strong>ntificar <strong>los</strong> bienes y servicios que proveen <strong>los</strong> bosques y valorar estos bienes y servicios <strong>de</strong><br />

mercado y no-mercado. Los Criterios e Indicadores Pan-Europeos i<strong>de</strong>ntifican <strong>los</strong> siguientes bienes y<br />

servicios: productos <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra, otros productos comercializables (caza, pesca, setas y trufas), biodiversidad,<br />

protección <strong>de</strong>l suelo y <strong>de</strong>l agua, y activida<strong>de</strong>s recreativas. Merlo y Rojas (2000) clasifican<br />

<strong>los</strong> valores que proveen <strong>los</strong> bienes y servicios <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques en valor <strong>de</strong> uso directo (ma<strong>de</strong>ra) e indirecto<br />

(ciclo <strong>de</strong>l agua), valor <strong>de</strong> opción (recreo futuro), valor <strong>de</strong> no-uso (legado), y valor <strong>de</strong> existencia<br />

(biodiversidad).<br />

Las medidas normativas establecen obligaciones que son a veces rechazadas por la población<br />

local. Las subvenciones a la producción <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra no están dirigidas a la provisión <strong>de</strong> externalida<strong>de</strong>s,<br />

y son insuficientes para bosques <strong>de</strong> bajo rendimiento como es el caso <strong>de</strong> Cataluña y Aragón.<br />

Las subvenciones <strong>de</strong>ben compensar <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong> no-mercado <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques, pero se ha observado<br />

que en la actualidad no compensan a <strong>los</strong> agentes que proveen la parte sustancial <strong>de</strong> las externalida<strong>de</strong>s.<br />

Algunas propuestas plantean el pago <strong>de</strong> tasas por cada externalidad (CO2, ciclo <strong>de</strong>l agua<br />

y erosión, activida<strong>de</strong>s recreativas). Estas propuestas son alternativas <strong>de</strong> mercado que pue<strong>de</strong>n aplicarse<br />

a <strong>los</strong> valores <strong>de</strong> uso indirecto <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques, y su conversión en bienes o servicios <strong>de</strong> mercado<br />

<strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong> la rivalidad y exclusión en el consumo.<br />

La gestión multifuncional ha <strong>de</strong> permitir valorar el conjunto <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s forestales <strong>de</strong> forma<br />

que incluya <strong>los</strong> bienes y servicios <strong>de</strong> mercado y no-mercado que provee el bosque.<br />

La optimización <strong>de</strong> la explotación forestal<br />

• El problema <strong>de</strong> Faustmann<br />

El problema <strong>de</strong> Faustmann estudia el turno <strong>de</strong> una plantación en la que la biomasa crece como<br />

una función <strong>de</strong>l tiempo f(t) y <strong>de</strong>termina el turno T <strong>de</strong> corta que maximiza el valor presente <strong>de</strong> la tala<br />

<strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra (Montgomery y Adams 1995, Hanley et al. 1997).<br />

El valor presente viene dado por:<br />

– c + e –rT [pf(T) – c] + e –rT [pf(T) – c] + e –r2T [pf(T) – c] +... =<br />

(1) = ∑ e –riT [pf(T) – c] – c = [pf(T) – c]/[ e –rT – 1] – c<br />

(2) = ∑ e –riT [pf(T) e –rT – c] = [pf(T) e –rT – c]/[1 – e –rT ]<br />

La expresión a maximizar es:<br />

max [pf(T) e –rT – c]/[1 – e –rT ]<br />

T<br />

y la condición necesaria <strong>de</strong> máximo es:<br />

pf‘(T) = rpf(T) + r [pf(T) e –rT – c]/[1 – e –rT ]<br />

El primer término es el incremento marginal en valor por el crecimiento <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra, que <strong>de</strong>be<br />

ser igual al coste <strong>de</strong> oportunidad <strong>de</strong> corta <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra más el coste <strong>de</strong> oportunidad <strong>de</strong> la tierra.<br />

Se comprueba que si p aumenta, T (rotación) disminuye; si c aumenta, T aumenta; y que si r<br />

aumenta, T disminuye.<br />

• El problema <strong>de</strong> Hartmann<br />

Hartmann consi<strong>de</strong>ra que el flujo <strong>de</strong> beneficio <strong>de</strong>l bosque por servicios <strong>de</strong> no mercado es g(t),<br />

que <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong> la edad <strong>de</strong> la plantación t (Bowes y Krutilla 1985). La función a maximizar es:<br />

max<br />

T<br />

∞<br />

i=1<br />

∞<br />

i=1<br />

T<br />

[1/(1 – e –rT )] [pf(T) e –rT ∫+g(t) e –rT dt – c]<br />

0<br />

y la condición necesaria <strong>de</strong> máximo es:<br />

T<br />

pf‘(T) + g(T) = rpf(T) + [r/(1 – e –rT )] [pf(T) e –rT +∫g(t) e –rT dt – c]<br />

0<br />

123


Los dos primeros términos son el incremento marginal en valor por crecimiento <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra y<br />

el flujo <strong>de</strong> beneficios <strong>de</strong> <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong> no mercado, que <strong>de</strong>ben ser igual al coste <strong>de</strong> oportunidad <strong>de</strong><br />

corta <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra más el coste <strong>de</strong> oportunidad <strong>de</strong> la tierra.<br />

Dependiendo <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> servicio, g(t) pue<strong>de</strong> aumentar o disminuir con la edad <strong>de</strong> la plantación.<br />

La rotación Hartmann TH estará entre la rotación Faustmann TF y la rotación que maximiza el valor presente<br />

<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar únicamente <strong>los</strong> beneficios <strong>de</strong> <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong> no mercado g(t).<br />

Se comprueba que un incremento <strong>de</strong> p, disminuye el período <strong>de</strong> rotación en caso <strong>de</strong> que<br />

TH > TF; pero aumenta el período <strong>de</strong> rotación en caso <strong>de</strong> que TH < TF.<br />

• Máximo rendimiento sostenible<br />

Este criterio busca producir el mayor flujo medio <strong>de</strong> valor <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra por año, lo que supone<br />

rotaciones más largas y equivale a ignorar <strong>los</strong> tipos <strong>de</strong> interés:<br />

max [pf(T) – c] / T<br />

T<br />

y la condición necesaria es:<br />

[pf‘(T)]/[pf(T) – c] = 1/T<br />

La rotación <strong>de</strong> máximo rendimiento TM es mayor que la rotación Faustmann TF. Algunos autores<br />

afirman que esta rotación TM fomenta la multifuncionalidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques.<br />

Un enfoque <strong>de</strong> gestión multifuncional<br />

La gestión multifuncional consiste en elegir entre un conjunto <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s, valorando el flujo<br />

<strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra y <strong>los</strong> <strong>de</strong>más servicios: recreativo, biodiversidad, ciclo <strong>de</strong>l agua y erosión, existencia.<br />

Para calcular la rotación óptima <strong>de</strong> múltiple uso es necesario contar con estimaciones <strong>de</strong>l flujo<br />

<strong>de</strong> beneficios <strong>de</strong> <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong> no mercado. La valoración <strong>de</strong> estos servicios se realiza usualmente<br />

mediante la valoración contingente y el coste <strong>de</strong> viaje, y existen numerosos trabajos <strong>de</strong> valoración<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques (Navrud 1992, Kramer et al. 1995, Azqueta y Pérez 1996). En <strong>los</strong> países<br />

europeos la valoración <strong>de</strong>l recreo forestal se encuentra en torno a <strong>los</strong> 5-10 dólares por visita o<br />

20-40 dólares por hogar-año.<br />

Para que el enfoque sea operativo, un primer problema a solucionar es el <strong>de</strong> la transferencia <strong>de</strong><br />

beneficio entre distintos bosques, para lo que hay que tener en cuenta <strong>los</strong> atributos específicos <strong>de</strong><br />

cada bosque (Ready et al. 1999, Scarpa et al. 2000). Un segundo aspecto a solucionar es la variación<br />

<strong>de</strong>l valor <strong>de</strong> <strong>los</strong> servicios medioambientales con la edad <strong>de</strong>l bosque o las combinaciones <strong>de</strong> eda<strong>de</strong>s,<br />

y con la mezcla <strong>de</strong> especies.<br />

En este contexto Calvo y Goetz (1999) plantean un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> optimización para la gestión <strong>de</strong><br />

una plantación <strong>de</strong> edad heterogénea. El criterio a optimizar incluye <strong>los</strong> beneficios netos <strong>de</strong> corta <strong>de</strong><br />

ma<strong>de</strong>ra, <strong>los</strong> beneficios medioambientales, y <strong>los</strong> costes <strong>de</strong> plantación y mantenimiento. Los árboles<br />

tienen eda<strong>de</strong>s heterogéneas con tala y plantación selectiva, por lo que no pue<strong>de</strong> aplicarse el mo<strong>de</strong>lo<br />

Faustmann-Pressler-Ohlin. La información sobre beneficios <strong>de</strong> corte <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra y costes <strong>de</strong> plantación<br />

y mantenimiento, pue<strong>de</strong>n obtenerse <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> explotaciones forestales. El crecimiento <strong>de</strong> la<br />

biomasa sigue una función <strong>de</strong> tipo logístico, que pue<strong>de</strong> generarse con ayuda <strong>de</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong> crecimiento<br />

<strong>de</strong> plantaciones <strong>de</strong> árboles facilitados por el CREAF <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> Barcelona. Los<br />

datos <strong>de</strong> beneficios medioambientales han <strong>de</strong> tomarse a partir <strong>de</strong> experiencias <strong>de</strong> trabajos similares<br />

a nivel nacional e internacional. Los beneficios medioambientales que se están consi<strong>de</strong>rando son<br />

recreo, soporte <strong>de</strong> biodiversidad, y fijación <strong>de</strong> CO2.<br />

El estudio que se plantea tiene un gran interés y novedad, ya que son muy pocos <strong>los</strong> trabajos<br />

realizados en esta línea <strong>de</strong> trabajo. La contribución <strong>de</strong> este enfoque consiste en analizar las estrategias<br />

<strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> un bosque con árboles <strong>de</strong> edad heterogénea, incorporando la provisión <strong>de</strong> diferentes<br />

bienes y servicios. El trabajo tiene una gran complejidad técnica, pero las nuevas <strong>de</strong>mandas<br />

sociales <strong>de</strong> provisión <strong>de</strong> externalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> bosques gestionados por <strong>los</strong> agentes locales privados o<br />

públicos, hace necesario <strong>de</strong>dicar un esfuerzo especial para mejorar y ampliar las técnicas <strong>de</strong> análisis<br />

disponibles.<br />

124


Referencias bibliográficas<br />

AZQUETA D., L. PÉREZ (Eds.). 1996. Gestión <strong>de</strong> espacios naturales. La <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> servicios recreativos.<br />

McGraw-Hill. Madrid.<br />

BOWES M., J. KRUTILLA. 1985. Multiple Use Management of Public Forestlands. En A. Kneese y J.<br />

Sweeney (Eds.) Handbook of Natural Resource and Energy Economics. Elsevier. Volume II.<br />

Amsterdam.<br />

CALVO E., R. GOETZ. 1999. Forest Management and Selective Logging: A Numerical Approach Based<br />

on Weighted Residuals and Mathematical Programming. 3 rd Seminar on Environmental and<br />

Resource Economics. Universidad <strong>de</strong> Gerona. Gerona.<br />

HANLEY N., J. SHOGREN, B. WHITE. 1997. The Economics of Forestry Explotation. Capítulo <strong>de</strong>l libro Environmental<br />

Economics in Theory and Practice. Oxford University Press. Oxford.<br />

KRAMER R., N. SHARMA, M. MUNASINGHE. 1995. Valuing Tropical Forest. Methodology and Case Study<br />

of Madagascar. World Bank Environment Paper 13. World Bank. Washington.<br />

MINISTERIO DE MEDIO AMBIENTE. 2000. Estrategia Forestal Española. Dirección General <strong>de</strong> Conservación<br />

<strong>de</strong> la Naturaleza. Ministerio <strong>de</strong> Medio Ambiente. Madrid.<br />

MERLO M., E. ROJAS. 2000. Public goods and externalities linked to Mediterranean forests: economic<br />

nature and policy. Land Use Policy 17: 197-208.<br />

MONTGOMERY C., D. ADAMS. 1995. Optimal Timber Management Policies. En D. Bromley (Ed.) The<br />

Handbook of Environmental Economics. Blackwell. Oxford.<br />

NAVRUD S. (Ed.) 1992. Pricing the European Environment. Scandinavian University Press. Oslo.<br />

READY R., S. NAVRUD, B. DAY, R. DUBOURG, F. MACHADO, S. MOURATO, F. SPANNIKS, M. VÁZQUEZ. 1999.<br />

Benefit Transfer in Europe: Are Values Consistent Across Countries?. Seminario Valoración<br />

Medioambiental en Europa <strong>de</strong> la UE sobre Transferencia <strong>de</strong> Beneficios. Lillehammer.<br />

ROJAS E. 1999. El bosque mediterráneo en el siglo XXI. Medi Ambient. Tecnología i Cultura 23: 2-18.<br />

SCARPA R., G. HUTCHINSON, S. CHILTON, J. BUONGIORNO. 2000. Reliability of Benefit Value Transfers from<br />

Contingent Valuation Data with Forest-specific Attributes. Journal of Environmental Economics<br />

and Management. En prensa.<br />

125


BASOEN USTIAPEN HOBEZINA, KUDEAKETA<br />

FUNTZIOANITZARI LAGUNTZEKO TRESNA GISA<br />

Basoek gero eta interes sozial handiagoa ari dira sortzen estatu askotan, baita Espainian ere. Nazio<br />

Batuen Basoen Gobernuarteko Panelaren (IPF) esparruan, Ekintza Proposamen ugari ezarri dira. Eskakizun<br />

sozial berriak direla-eta, jabeek ku<strong>de</strong>aketa funtzioanitz eusgarria egitea lortu behar da basoen politika<br />

diseinatzerakoan. Ondorengoak lortu behar dira basoen politika horren bi<strong>de</strong>z: baso jarduera errentagarria<br />

izatea, esternalitate positiboak bultzatzea, ekosistemen egonkortasuna sustatzea eta landa garapena<br />

bultzatzea.<br />

Komunikazio honetan basoen ku<strong>de</strong>aketari aplikatzeko optimizazio metodoak aztertu ditugu, basoen<br />

errentagarritasuna hobetzeko, ekosistemen egonkortasuna sustatzeko eta basoek sortutako esternalitate<br />

positiboak sartzeko. Ekosistemen egonkortasuna bultzatzeko eta ingurugiro onurak errazago lortzeko,<br />

zuhaitzen mozketa selektiboa egin behar da. Orain arte, basoen ku<strong>de</strong>aketa erregimen hori ez da ia inoiz<br />

aztertu ingurugiro ekonomiako literaturan, egileak mozketa osoaz edo adin bereko sailen ku<strong>de</strong>aketaz aritu<br />

izan baitira. Orain, adin heterogeneoko sailen optimizazio dinamikoa proposatu da. Aurkeztutako hurbilketaren<br />

bi<strong>de</strong>z, arazo ekonomikoa konpon daiteke, zenbait irizpi<strong>de</strong> funtzioanitz sartuta, hala nola, al<strong>de</strong>rdi<br />

biologikoak eta ingurugiro eta paisaia al<strong>de</strong>rdiak. Hurbilketari esker, adin heterogeneoko zuhaitzak<br />

dituzten basoen ku<strong>de</strong>aketa estrategiak azter daitezke, basoen funtzioen hornidura optimizazio prozesuan<br />

sartuta.<br />

OPTIMUM EXPLOITATION OF FORESTS AS A<br />

MULTIFUNCTIONAL MANAGEMENT SUPPORT TOOL<br />

Forests are generating increasing social interest in many countries, including Spain. A wi<strong>de</strong> range<br />

of Action Plans have been established within the framework of the United Nations’ Intergovernmental<br />

Panel of Forests (IPF). In the face of new social <strong>de</strong>mands, it is necessary to <strong>de</strong>sign a forestry policy that<br />

will enable owners to carry out sustainable multifunctional management. This forestry policy should<br />

ensure that forestry activity is not only profitable, but that it also enhances positive externalities, promotes<br />

the stability of ecosystems and contributes to rural <strong>de</strong>velopment.<br />

This paper aims to examine forest management optimisation methods as instruments that contribute<br />

to improving profitability, promoting the stability of ecosystems and incorporating positive externalities.<br />

One of the main forest management instruments that facilitates the stability of ecosystems and<br />

promotes the provision of environmental profits is selected felling. Up until now, almost no references<br />

to this forest management method have been ma<strong>de</strong> in environmental economic studies, whose authors<br />

have always contemplated complete felling or the management of same age plantations. The analysis<br />

technique proposed is the dynamic optimisation of mixed aged plantations. This approach offers a solution<br />

to the economic problem, incorporating multifunctional criteria such as biological, environmental<br />

and landscape issues. It also enables the analysis of mixed age forest management strategies, incorporating<br />

the provision the forest’s different functions in the optimisation process.<br />

126


La certificación forestal:<br />

una herramienta para la<br />

conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques<br />

Raquel Gómez Almaraz<br />

• Responsable <strong>de</strong> Bosques <strong>de</strong> WWF/A<strong>de</strong>na<br />

Introducción<br />

Aproximadamente el 28 % <strong>de</strong> la superficie emergida <strong>de</strong> nuestro planeta (unos 3.400 millones <strong>de</strong><br />

ha) está cubierta <strong>de</strong> bosques. Las dos terceras partes <strong>de</strong> esa superficie forestal están sometidas al<br />

aprovechamiento comercial <strong>de</strong> su ma<strong>de</strong>ra. En la actualidad, el <strong>de</strong>safío más patente para el sector forestal<br />

es el <strong>de</strong> satisfacer la <strong>de</strong>manda creciente <strong>de</strong> productos forestales y al mismo tiempo salvaguardar<br />

la capacidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques <strong>de</strong> prestar todos sus servicios: ecológicos, económicos y sociales.<br />

Antece<strong>de</strong>ntes y origen<br />

<strong>de</strong> la certificación forestal<br />

En el pasado, la política que concernía a lo forestal o al medio ambiente estuvo generalmente<br />

a cargo <strong>de</strong> <strong>los</strong> gobiernos y era llevada a cabo por el<strong>los</strong>, mientras que ONGs y el sector privado trataban<br />

<strong>de</strong> influenciar a esos gobiernos. En <strong>los</strong> últimos años, sin embargo, han cambiado <strong>los</strong> papeles<br />

y las ONGs y el sector privado han comenzado a buscar instrumentos <strong>de</strong> política que puedan <strong>de</strong>sarrollar<br />

y poner en marcha el<strong>los</strong> mismos.<br />

El público en general (en ciertos países más que en otros) está jugando también un papel más<br />

activo en la formulación <strong>de</strong> la política. Los individuos interesados en temas ambientales o sociales<br />

específicos tien<strong>de</strong>n a modificar sus hábitos <strong>de</strong> consumo para promover ciertos objetivos relacionados<br />

con la conservación <strong>de</strong>l medio ambiente natural.<br />

Las condiciones en el ámbito <strong>de</strong> la política internacional (<strong>los</strong> compromisos adquiridos por <strong>los</strong><br />

gobiernos especialmente <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la Cumbre <strong>de</strong> Río en 1992 relativos a lograr una gestión forestal<br />

sostenible) y el creciente interés y sensibilización <strong>de</strong>l público por <strong>los</strong> temas ambientales han dado<br />

lugar a la aparición <strong>de</strong> la certificación forestal como un nuevo instrumento <strong>de</strong> política.<br />

La primera operación forestal certificada tuvo lugar en una plantación <strong>de</strong> teca (Tectona grandis)<br />

en Indonesia, y fue llevada a cabo por el Smart Wood Program en 1990. El Smart Wood Program, es<br />

el programa <strong>de</strong> certificación forestal <strong>de</strong> la Rainforest Alliance, ONG con se<strong>de</strong> en Nueva York.<br />

A comienzos <strong>de</strong> la década <strong>de</strong> <strong>los</strong> 90, el creciente interés por la certificación y la proliferación <strong>de</strong><br />

planes <strong>de</strong> etiquetado amenazaban con confundir tanto a <strong>los</strong> productores como a <strong>los</strong> consumidores.<br />

Sin embargo, en un esfuerzo para validar las afirmaciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> certificadores y evitar la confusión,<br />

un grupo <strong>de</strong> diversos representantes <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> conservación, silvicultores, ma<strong>de</strong>reros,<br />

127


organizaciones <strong>de</strong>fensoras <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indígenas, asociaciones <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s<br />

forestales, se reunieron para establecer el FSC, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> tres años <strong>de</strong> planificación y consultas en<br />

varios países.<br />

En qué consiste la certificación forestal<br />

La certificación forestal se <strong>de</strong>fine como un proceso voluntario realizado por una tercera parte<br />

in<strong>de</strong>pendiente que da lugar a una <strong>de</strong>claración escrita o certificado que garantiza que la gestión<br />

forestal que se realiza en una Unidad <strong>de</strong> Gestión se hace <strong>de</strong> acuerdo a unos estándares<br />

que contemplan aspectos económicos, ecológicos y sociales.<br />

Los objetivos principales <strong>de</strong> este sistema <strong>de</strong> certificación son dos:<br />

1. mejorar la gestión forestal <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques <strong>de</strong> todo el mundo y<br />

2. acercar el consumidor y el aprovechamiento responsable <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos forestales<br />

Los elementos clave <strong>de</strong> todo programa <strong>de</strong> certificación <strong>de</strong> tercera parte, y en particular <strong>de</strong>l<br />

esquema <strong>de</strong> certificación forestal, son tres: <strong>los</strong> estándares, la acreditación <strong>de</strong>l organismo certificador,<br />

y la evaluación en el terreno o auditoría forestal por parte <strong>de</strong>l certificador.<br />

• Los estándares o normas <strong>de</strong> gestión forestal<br />

Para que un sistema <strong>de</strong> certificación forestal sea internacionalmente reconocido y un consumidor<br />

pueda diferenciar un producto etiquetado con un sello <strong>de</strong> buena gestión, in<strong>de</strong>pendientemente <strong>de</strong><br />

don<strong>de</strong> proceda la ma<strong>de</strong>ra, <strong>los</strong> estándares con <strong>los</strong> que se evalúa la gestión forestal, <strong>de</strong>ben estar basados<br />

en principios universales.<br />

A partir <strong>de</strong> dichos principios, <strong>de</strong>ben <strong>de</strong>sarrollarse unos estándares regionales o nacionales,<br />

mediante procedimientos estrictos que aseguren la coherencia y equidad con <strong>los</strong> <strong>de</strong> otros países o<br />

regiones. A<strong>de</strong>más, para que tengan credibilidad en un país, <strong>de</strong>ben <strong>de</strong>sarrollarse por grupos <strong>de</strong> trabajo<br />

en <strong>los</strong> que estén representados <strong>de</strong> forma equilibrada <strong>los</strong> intereses económicos sociales y<br />

ambientales.<br />

• La acreditación<br />

Para que la certificación forestal funcione es indispensable la credibilidad por parte <strong>de</strong>l público<br />

en general y <strong>de</strong> todos <strong>los</strong> implicados en el proceso, en particular.<br />

La acreditación es <strong>de</strong>finida por ISO como el procedimiento por el cual un organismo autorizado<br />

reconoce formalmente que una entidad o persona es competente para llevar a cabo<br />

tareas específicas.<br />

En certificación forestal, el papel <strong>de</strong> la acreditación es ofrecer una garantía <strong>de</strong> que las entida<strong>de</strong>s<br />

certificadoras son competentes e in<strong>de</strong>pendientes al realizar sus servicios: la evaluación <strong>de</strong> la gestión<br />

y las prácticas forestales en el terreno, así como <strong>de</strong> la ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> custodia (las dos fases <strong>de</strong>l proceso<br />

<strong>de</strong> certificación). La acreditación se refiere al proceso <strong>de</strong> evaluar, aprobar y controlar a las<br />

organizaciones certificadoras para que la certificación sea consistente, creíble y ejecutable.<br />

• El proceso <strong>de</strong> la certificación forestal<br />

o auditorías forestales<br />

Como ya se ha mencionado, son las entida<strong>de</strong>s certificadoras acreditadas las que llevan a cabo<br />

la certificación cuyo proceso se compone <strong>de</strong> dos fases:<br />

– Evaluación en el terreno <strong>de</strong> la gestión forestal la cual <strong>de</strong>be alcanzar o superar <strong>los</strong> niveles <strong>de</strong> ejecución<br />

establecidos en <strong>los</strong> estándares para po<strong>de</strong>r recibir el certificado <strong>de</strong> gestión forestal y<br />

– Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> custodia o seguimiento <strong>de</strong>l producto a lo largo <strong>de</strong> toda la ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> transformación<br />

y suministro, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que se extrae <strong>de</strong>l monte hasta que se etiqueta el producto con la<br />

marca.<br />

128


Oportunida<strong>de</strong>s y beneficios<br />

<strong>de</strong> la certificación<br />

Para analizar <strong>los</strong> beneficios indirectos (<strong>los</strong> directos serían <strong>los</strong> que repercuten en un incremento<br />

<strong>de</strong> las rentas <strong>de</strong> <strong>los</strong> poseedores <strong>de</strong>l certificado) recor<strong>de</strong>mos <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong> la certificación forestal:<br />

1. Mejorar la gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques <strong>de</strong> todo el mundo y<br />

2. Acercar el consumidor y el aprovechamiento responsable <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos forestales.<br />

Lograr esos objetivos supone unos claros beneficios que no parece necesario justificar. Pero,<br />

veamos cómo ayuda la certificación a alcanzar<strong>los</strong>.<br />

Los estándares <strong>de</strong> gestión forestal para la certificación <strong>de</strong>ben exigir unos niveles mínimos que<br />

sólo aquel<strong>los</strong> bosques bien gestionados pue<strong>de</strong>n alcanzar o superar. Por tanto, todas las masas forestales<br />

que quieran conseguir la certificación <strong>de</strong>berán mejorar sus sistemas <strong>de</strong> gestión hasta el umbral<br />

establecido, que, por lo general es algo más exigente que las actuales legislaciones que afectan a la<br />

explotación forestal.<br />

Por otra parte, <strong>los</strong> consumidores <strong>de</strong> productos forestales (ma<strong>de</strong>ra y otros) tienen <strong>de</strong>recho a<br />

conocer sus características y proce<strong>de</strong>ncia. En particular, <strong>de</strong>ben po<strong>de</strong>r diferenciar aquel<strong>los</strong> productos<br />

que proce<strong>de</strong>n <strong>de</strong> bosques gestionados <strong>de</strong> forma responsable <strong>de</strong> <strong>los</strong> que no lo son, in<strong>de</strong>pendientemente<br />

<strong>de</strong> su país <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia. De esta forma, con su <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> compra pue<strong>de</strong>n contribuir a la<br />

conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques y al fomento <strong>de</strong> su buena gestión.<br />

Otros beneficios indirectos o no económicos están íntimamente ligados con la contribución <strong>de</strong><br />

la certificación forestal a aminorar <strong>los</strong> principales problemas que actualmente sufren <strong>los</strong> bosques <strong>de</strong><br />

todo el mundo, y muchos son <strong>de</strong> naturaleza intangible. Posiblemente, <strong>los</strong> mayores beneficios en relación<br />

con dichos problemas se alcancen a medio o largo plazo, sin embargo hoy se pue<strong>de</strong>n citar algunos<br />

logros importantes como: el acercamiento e implicación <strong>de</strong> <strong>los</strong> distintos grupos con intereses en<br />

el aprovechamiento <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos forestales, incluyendo las alianzas establecidas por industria y<br />

organizaciones conservacionistas; la influencia en reformas política y/o legislativa (en Gran Bretaña,<br />

se han <strong>de</strong>sarrollado paralelamente y <strong>de</strong> la mano <strong>los</strong> estándares nacionales <strong>de</strong>l FSC y <strong>los</strong> <strong>de</strong> la<br />

Forestry Commission, y finalmente ambas iniciativas han diseñado unos estándares comunes); el<br />

fomento <strong>de</strong> las agrupaciones <strong>de</strong> propietarios o productores forestales (en varios países <strong>los</strong> pequeños<br />

propietarios <strong>de</strong> varios han unido para trabajar en un sistema <strong>de</strong> certificación en grupo y <strong>los</strong> productores<br />

<strong>de</strong> carbón vegetal en Inglaterra lo han hecho para certificar su producción y promocionar sus<br />

ventas certificadas), etc.<br />

La situación <strong>de</strong> la certificación en el mundo<br />

Hoy en día, el único sistema <strong>de</strong> certificación forestal <strong>de</strong> ámbito mundial ampliamente reconocido<br />

y operativo es el <strong>de</strong>l FSC (Forest Stewardship Council). FSC se fundó en Octubre <strong>de</strong> 1993 en<br />

Toronto (Canadá), por un grupo <strong>de</strong> 130 representantes <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> 25 países. La organización,<br />

no gubernamental, in<strong>de</strong>pendiente y sin ánimo <strong>de</strong> lucro cuenta actualmente con más <strong>de</strong> 350<br />

miembros <strong>de</strong> organizaciones que representan, <strong>de</strong> forma equilibrada <strong>los</strong> intereses económicos, sociales<br />

y ambientales <strong>de</strong> países <strong>de</strong>l Norte y <strong>de</strong>l Sur.<br />

La principal actividad <strong>de</strong> FSC es la acreditación <strong>de</strong> certificadores y es el único acreditador <strong>de</strong><br />

ámbito internacional para certificadores <strong>de</strong> gestión forestal. Para ello ha <strong>de</strong>sarrollado un programa<br />

<strong>de</strong> acreditación basándose en gran medida en Guías <strong>de</strong> ISO (Directriz 62 <strong>de</strong> ISO).<br />

Hasta la fecha se han certificado casi 19 millones <strong>de</strong> ha forestales en todo el mundo y más <strong>de</strong><br />

650 empresas, algunas <strong>de</strong> la talla <strong>de</strong> IKEA, Carrefour o la americana Home Depot (la mayor ca<strong>de</strong>na<br />

mundial <strong>de</strong> “hágaselo usted mismo”) han incluido la marca FSC en sus políticas <strong>de</strong> venta.<br />

El éxito <strong>de</strong> la certificación <strong>de</strong>l FSC se basa en que es un sistema transparente, participativo y<br />

creíble para las empresas y ONGs <strong>de</strong> todo el mundo.<br />

A nivel nacional o regional existen o se están <strong>de</strong>sarrollando otras iniciativas <strong>de</strong> certificación<br />

como en el caso <strong>de</strong> algunos países europeos en <strong>los</strong> que, se está <strong>de</strong>sarrollando el sistema PEFC promovido<br />

por la Confe<strong>de</strong>ración Europea <strong>de</strong> Propietarios <strong>de</strong> Bosques.<br />

129


Este sistema no goza <strong>de</strong>l apoyo <strong>de</strong> las ONGs por diversos motivos entre <strong>los</strong> que <strong>de</strong>staca la<br />

falta <strong>de</strong> equilibrio <strong>de</strong> intereses en el diseño <strong>de</strong>l sistema, pasando por alto <strong>los</strong> acuerdos adoptados en<br />

la Cumbre <strong>de</strong> Río en este sentido y que se recogen en la Agenda 21 e<br />

Oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la certificación forestal<br />

para el sector forestal<br />

Hoy en día, la <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> productos con el sello <strong>de</strong>l FSC supera ampliamente a la oferta, por<br />

lo que el propietario que <strong>de</strong>cida voluntariamente someter su masa forestal a la certificación, no sólo<br />

tendrá garantizada la venta <strong>de</strong> sus productos, sino que a<strong>de</strong>más estos se revalorizarán y podrán colocarse<br />

en nuevos mercados, con la posibilidad <strong>de</strong> conseguir un sobreprecio. Sin duda, esto representa<br />

una excelente oportunidad para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> comarcas forestales ofreciendo una alternativa que<br />

compagina el <strong>de</strong>sarrollo económico con el tratamiento ambientalmente apropiado y socialmente<br />

beneficioso <strong>de</strong>l monte sometido a explotación.<br />

Para el sector forestal español, las ventajas y <strong>los</strong> logros conseguidos en otros países, presentados<br />

más arriba <strong>de</strong>berían servir <strong>de</strong> incentivo para una mayor implicación en procesos <strong>de</strong> certificación.<br />

BASO ZIURTAPENA: BASOAK ZAINTZEKO TRESNA<br />

Baso ziurtapena aparteko hirugarren batek egiten duen borondatezko prozesua da. Prozesuaren<br />

ondorioz adierazpen idatzia edo ziurtagiria sortzen da eta honakoa bermatzen du ziurtagiriak: Ku<strong>de</strong>aketa<br />

Unitate bateko baso ku<strong>de</strong>aketa irizpi<strong>de</strong> batzuen arabera egiten <strong>de</strong>la. Irizpe<strong>de</strong>ek al<strong>de</strong>rdi ekonomikoak,<br />

ekologikoak eta sozialak hartzen dituzte barne.<br />

Bi hauek dira ziurtapen sistema horren helburu nagusiak:<br />

– Mundu osoko basoen ku<strong>de</strong>aketa hobetzea, eta<br />

– ziurtatutako basoetan sortutako produktuak merkaturatuko direla bermatzea.<br />

Hirugarren baten ziurtapen programek, eta baso ziurtapenaren eskemakoek batez ere, oinarrizko<br />

hiru elementu dituzte. Hona hemen: irizpi<strong>de</strong>ak, ziurtatuko duen erakun<strong>de</strong>aren akreditazioa, eta erakun<strong>de</strong><br />

horrek tokian bertan egindako ebaluazioa edo baso auditoria.<br />

Baso ziurtapenaren prozesua osatzeko eta artikuluek jatorria ziurtatzen duen logotipoa izateko, bi<br />

auditoria egin behar dira:<br />

– Tokian bertan baso ku<strong>de</strong>aketa ebaluatzea; ebaluazioak irizpi<strong>de</strong>etan finkatutako exekuzio mailak<br />

lortu edo gainditu behar ditu baso ku<strong>de</strong>aketako ziurtagiria jaso ahal izateko.<br />

– Zainketa katea edo produktuaren jarraipena egitea eraldaketa eta hornikuntza kate osoan zehar,<br />

menditik ateratzen <strong>de</strong>netik produktuari marka duen etiketa jartzen zaion arte.<br />

Gaur egun, GKEek laguntza ematen dioten eremu globaleko sistema bakarra Forest Stewardship<br />

Council-ekoa da. 1993an sortu zen eta 19 milioi hektarea ziurtatu dira jada sistema horren bi<strong>de</strong>z, munduko<br />

30 herrial<strong>de</strong> baino gehiagotan.<br />

130


FOREST CERTIFICATION: A TOOL FOR FOREST CONSERVATION<br />

Forest certification is <strong>de</strong>fined as a voluntary process carried out by an in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nt third party<br />

which results in a written or certified <strong>de</strong>claration guaranteeing that the forest management carried out<br />

in a Management Unit conforms to a series of economic, ecological and social standards.<br />

The two main objectives of this certification system are:<br />

– to improve forest management all over the world; and<br />

– ensure access to the market of products from certified forests.<br />

The three key elements of all third party certification programmes, and in particular the forest certification<br />

initiative, are: standards, the cre<strong>de</strong>ntials of the certifying body and the on-site assessment or<br />

forest audit.<br />

In or<strong>de</strong>r to complete this forest certification process and to ensure that an article is able to carry<br />

the logo that attests to the good management of its origin forest, two different audits must be carried out:<br />

– Firstly, an assessment of the forest management land, which should reach or exceed the levels<br />

established in the standards in or<strong>de</strong>r to qualify for the forest management certificate;<br />

– And secondly, a custody chain or monitoring of the product throughout the transformation and<br />

supply process, from the moment of its removal from the forest to its labelling.<br />

Today, the only world wi<strong>de</strong> system supported by NGOs is the Forest Stewardship Council, which<br />

was foun<strong>de</strong>d in 1993 and has since certified 19 million hectares in over 30 countries throughout the<br />

world.<br />

131


Certificación <strong>de</strong> la Gestión<br />

Forestal Sostenible:<br />

un reto asumido<br />

Esteban Goitia<br />

• Gerente <strong>de</strong> la Mesa Intersectorial <strong>de</strong> la Ma<strong>de</strong>ra<br />

<strong>de</strong> Euskadi – Euskadiko Zur Mahaia<br />

En 1985 y por un encargo <strong>de</strong> las Naciones Unidas, Gro Harlem Brundlant, ex primera ministro<br />

noruega, dirigió una comisión <strong>de</strong> expertos para realizar un informe sobre la posibilidad <strong>de</strong> respetar el<br />

<strong>de</strong>sarrollo económico sostenible, la cooperación internacional y la preservación <strong>de</strong>l medio natural. Era<br />

una actitud lógica y necesaria dada la preocupación mundial ante el aumento <strong>de</strong> la <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> recursos naturales y como consecuencia <strong>de</strong> la creciente sensibilidad medioambiental.<br />

El informe finalizó y fue presentado en 1987 con el título <strong>de</strong> “Nuestro futuro común” y entre sus<br />

conclusiones señalaba la necesidad <strong>de</strong> convocar una gran conferencia internacional <strong>de</strong> una manera<br />

urgente.<br />

También acuño el concepto (tan utilizado y no siempre <strong>de</strong> una manera a<strong>de</strong>cuada) <strong>de</strong> gestión<br />

sostenible.<br />

La <strong>de</strong>finió como aquella gestión respetuosa con el medio natural y capaz <strong>de</strong> legar a futuras<br />

generaciones al menos <strong>los</strong> mismos recursos que hemos heredado <strong>de</strong> nuestros antecesores.<br />

En 1992 se celebró en Río <strong>de</strong> Janeiro la Conferencia <strong>de</strong> Naciones Unidas sobre Medio Ambiente<br />

y Desarrollo.<br />

La <strong>de</strong>forestación y la pérdida <strong>de</strong>l bosque tropical, conocida su relación con otros factores<br />

vitales como agua, aire, suelo, <strong>de</strong>mografía, renta económica, etc., fue tratada <strong>de</strong> una manera prioritaria.<br />

Aun a pesar <strong>de</strong> la buena salud <strong>de</strong>l bosque en <strong>los</strong> países <strong>de</strong>sarrollados y en contraposición a la<br />

<strong>de</strong>gradación <strong>de</strong> la <strong>de</strong> <strong>los</strong> países sub<strong>de</strong>sarrollados o en vías <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, se celebró en Helsinki la<br />

Conferencia Interministerial Europea bajo el enorme influjo <strong>de</strong> la Conferencia <strong>de</strong> Río <strong>de</strong> Janeiro <strong>de</strong>l<br />

año anterior. Se adoptaron varias resoluciones, pero la más importante para <strong>los</strong> bosques y su gestión<br />

fue la H1 referente a criterios e indicadores paneuropeos sobre la gestión forestal sostenible.<br />

Según el esquema paneuropeo (Pan European Forest Certification – PEFC) hay seis criterios y<br />

veintisiete indicadores (pue<strong>de</strong>n variar según el estado que <strong>los</strong> aplique) que <strong>los</strong> cuantifican y/o <strong>de</strong>scriben.<br />

Los países europeos que lo han firmado y forman parte <strong>de</strong>l comité PEFC son 14 (Austria, Bélgica,<br />

Chequia, Dinamarca, Finlandia, Francia, Alemania, Irlanda, Latvia, Noruega, Portugal, España,<br />

Suecia, Suiza); <strong>los</strong> pendientes <strong>de</strong> entrada 7 (Reino Unido, Estonia, Bielorusia, Lituania, Hungría,<br />

Luxemburgo, Eslovenia) y <strong>los</strong> que han mostrado algún tipo <strong>de</strong> interés 7 (Bulgaria, Grecia, Italia, Polonia,<br />

Rumania, Eslovaquia, Rusia).<br />

Los seis criterios en que se basa el sistema son <strong>los</strong> siguientes:<br />

133


Mantenimiento y mejora <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos forestales<br />

y su contribución a <strong>los</strong> cic<strong>los</strong> globales <strong>de</strong>l carbono<br />

Los indicadores tratarán sobre superficie y estructura, existencias y tasas <strong>de</strong> crecimiento, calidad<br />

<strong>de</strong> la regeneración, fijación <strong>de</strong> carbono, existencia <strong>de</strong> guías <strong>de</strong> gestión, a<strong>de</strong>cuación funcional <strong>de</strong><br />

la masa...<br />

Mantenimiento <strong>de</strong> la salud y vitalidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecosistemas forestales<br />

Los indicadores medirán sobre manejo <strong>de</strong> daños bióticos y abióticos, planes <strong>de</strong> <strong>de</strong>fensa contraincendios,<br />

control <strong>de</strong> combustible, estado nutricional <strong>de</strong>l suelo, técnicas <strong>de</strong> control <strong>de</strong> plagas y<br />

enfermeda<strong>de</strong>s, técnicas aplicadas en <strong>los</strong> trabajos forestales, estado <strong>de</strong> regeneración <strong>de</strong> zonas afectadas<br />

por catástrofes, daños originados por herbívoros.<br />

Mantenimiento y mejora <strong>de</strong> las funciones productivas <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques<br />

(ma<strong>de</strong>ra y otros productos forestales)<br />

Se cuantificarán seguimiento y evaluación <strong>de</strong> la producción, relación aprovechamiento / crecimiento,<br />

rentabilidad económica, accesibilidad.<br />

Mantenimiento, mejora y conservación <strong>de</strong> la biodiversidad en <strong>los</strong> ecosistemas forestales<br />

Estimación <strong>de</strong> la biodiversidad, conservación <strong>de</strong> espacios protegidos, conservación y mejora <strong>de</strong><br />

hábitat y ecotonos, especies amenazadas, bosques seminaturales y naturales.<br />

Mantenimiento y mejora <strong>de</strong> funciones protectoras. Fundamentalmente <strong>de</strong> suelo y agua<br />

Control <strong>de</strong> la erosión, aguas, montes protectores, gestión <strong>de</strong> residuos no forestales.<br />

Mantenimiento <strong>de</strong> funciones sociales<br />

Conservación <strong>de</strong> árboles y entornos singulares, condiciones <strong>de</strong> trabajo forestal, evolución <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>sarrollo rural, empleo, patrimonio histórico, cultural, valores recreativos y paisajísticos.<br />

El sistema <strong>de</strong> certificación forestal paneuropea (PEFC) está especialmente adaptado y aceptado<br />

por y para la inmensa mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> micropropietarios forestales europeos (las organizaciones que<br />

lo soportan agrupan a más <strong>de</strong> 12.000.000 <strong>de</strong> propietarios) y para la sociedad europea, en general.<br />

Existen otros potentes sistemas <strong>de</strong> certificación regionales como la norteamericana SFI (Sustainable<br />

Forestry Initiative) con 24,7 millones <strong>de</strong> hectáreas en U.S.A.; en Canadá o bien con CSA (Canadian<br />

Standards Association) o con ISO 14.001se certifica la mayoría <strong>de</strong> su superficie forestal; FSC...<br />

Para universalizar la credibilidad y la aceptación <strong>de</strong> dichos sistemas <strong>de</strong> certificación sería conveniente<br />

que entre el<strong>los</strong> se diese un reconocimiento mutuo.<br />

Actualmente, y aunque el sistema comenzó su andadura hace relativamente poco tiempo, se<br />

certifican 24 millones <strong>de</strong> hectáreas <strong>de</strong> bosques en Europa según el sistema PEFC: en Finlandia (15<br />

millones <strong>de</strong> hectáreas), Suecia (1,2), Noruega (5), Alemania (2,3) y Austria (0,5). Se espera hacerlo brevemente<br />

en Francia y en el resto <strong>de</strong> países europeos.<br />

En España se preten<strong>de</strong> implantarlo en el mínimo tiempo posible. Para ello preten<strong>de</strong>mos crear (y<br />

en ello estamos) una norma UNE-EN 162 bajo la directriz <strong>de</strong>l Comité Técnico <strong>de</strong> Normalización (CTN)<br />

sobre Gestión Forestal Sostenible. El sector forestal vasco participa activamente en dicho comité, en el<br />

cual participan propietarios, sindicatos, industrias, centros <strong>de</strong> investigación, universida<strong>de</strong>s, ONGs, etc.<br />

La certificación en su forma procedimental seguirá un esquema similar a cualquier aseguramiento<br />

conocido <strong>de</strong> calidad (familia <strong>de</strong> las ISO 9.000) o aseguramiento <strong>de</strong> gestión medioambiental<br />

(familia <strong>de</strong> las ISO 14.000): acreditación, documento base, certificación, puntos <strong>de</strong> no conformidad,<br />

modificaciones, plazos, etc.<br />

En el caso <strong>de</strong> utilización <strong>de</strong> un logotipo acreditativo será necesaria una trazabilidad o ca<strong>de</strong>na<br />

<strong>de</strong> custodia <strong>de</strong>l producto, para salvaguardar <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong>l consumidor final <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el monte,<br />

pasando por todas las fases intermedias <strong>de</strong> distribución.<br />

El primer logotipo PEFC que ha salido al mercado ha sido emitido por PEFC Finland a la empresa<br />

Pölkky Oy. Otras empresas con licencia <strong>de</strong> emisión son Metsälitto Osuuskunta, UPM-Kymmene<br />

Metsä y Schauman Wood Company (dato actualizado el 13 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong>l 2000).<br />

Actualmente no existe una especial <strong>de</strong>manda por parte <strong>de</strong>l consumidor final, pero sí por parte<br />

<strong>de</strong> distribuidores y comerciantes. De todos modos se prevé un aumento futuro en dicha <strong>de</strong>manda.<br />

134


Esta certificación tendrá un coste a soportar que frecuentemente se obvia. Dicho coste será<br />

asumido como bien empleado si conseguimos <strong>los</strong> dos objetivos propuestos: <strong>de</strong>mostrar <strong>de</strong> una manera<br />

científica que nuestra gestión forestal es la a<strong>de</strong>cuada (nuestra secular gestión sostenible) y por otra<br />

parte concienciar y sensibilizar aún más a la sociedad acerca <strong>de</strong> que nuestro producto (la ma<strong>de</strong>ra y<br />

la gama <strong>de</strong> productos forestales) es el producto ecológico por excelencia (renovable, regenerable,<br />

limpio, aprovechamiento íntegro <strong>de</strong> <strong>los</strong> residuos, no contaminante), con características físico-mecánicas<br />

y estéticas inigualables.<br />

Para más información: www.pefc.org<br />

MENDIA-INDUSTRIA INTEGRAZIOA: BASO KUDEAKETA JASANGARRIA<br />

Lehendabizi hauxe azalduko dugu: zer <strong>de</strong>n Euskadiko Zur Mahaia, nola dagoen osatuta eta zein<br />

diren bere helburuak eta funtzioak. Gero, Baso Eusgarrien Egiaztapen kontzeptua <strong>de</strong>finituko dugu eta<br />

PEFCa (Pan European Forest Certification) zer <strong>de</strong>n adieraziko dugu, bere irizpi<strong>de</strong>ak eta adierazleak eta<br />

baita logotipoa ere. 1. eraldakuntzako sektorearen garrantzi ekonomikoa eta fluxuak ere azaldu behar<br />

ditugu. Amaitzeko, sektorearen egoera Urdaibai eskual<strong>de</strong>an nolakoa <strong>de</strong>n azalduko dugu.<br />

CERTIFICATION OF SUSTAINABLE FOREST MANAGEMENT:<br />

TAKING UP THE CHALLENGE<br />

Firstly we will explain the composition, objectives and functions of the Basque Country Inter-sectorial<br />

Committee on Wood/Euskadiko Zur Mahaia.<br />

We will then <strong>de</strong>fine the concept of the Sustainable Forest Certification and the PEFC (Pan European<br />

Forest Certification), their criteria, means of evaluation and logo.<br />

We will also illustrate the economic importance and flows of the 1 st transformation.<br />

Finally, we will concentrate on the situation in the Urdaibai region.<br />

135


Diagnóstico y propuesta<br />

<strong>de</strong> gestión <strong>de</strong>l Patrimonio<br />

Histórico-Arqueológico<br />

en <strong>los</strong> sistemas forestales<br />

<strong>de</strong>l territorio <strong>de</strong> Urdaibai<br />

Juan Car<strong>los</strong> López Quintana y<br />

Fernando Bazeta Gobantes<br />

• Área <strong>de</strong> Prehistoria y Sección <strong>de</strong> Conservación -<br />

Restauración (UPV/EHU)<br />

• AGIRI Arkeologi Kultur Elkartea<br />

• GALTZAGORRIAK Urdaibairen al<strong>de</strong>ko bolondresak<br />

La gestión forestal <strong>de</strong>l territorio <strong>de</strong> Urdaibai, realizada fundamentalmente a través <strong>de</strong> la plantación<br />

<strong>de</strong> especies exóticas <strong>de</strong> crecimiento rápido –pino y eucalipto–, es, sin ninguna duda, el principal<br />

factor <strong>de</strong> alteración y <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong>l Patrimonio Histórico-Arqueológico <strong>de</strong> la comarca. La mayor<br />

parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> yacimientos arqueológicos, y también algunas obras arquitectónicas <strong>de</strong> gran valor histórico<br />

–caseríos, construcciones agrícolas y gana<strong>de</strong>ras, instalaciones protoindustriales, etc–, se<br />

encuentran en una situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>sprotección, incluso en ocasiones a nivel legal, y carecen <strong>de</strong> una<br />

precisa <strong>de</strong>limitación y señalización que <strong>los</strong> haga i<strong>de</strong>ntificables <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l paisaje. Esta situación <strong>de</strong><br />

abandono y la falta <strong>de</strong> coordinación entre <strong>los</strong> distintos organismos competentes en Patrimonio Histórico<br />

y Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio –Gobierno Vasco, Diputación Foral <strong>de</strong> Bizkaia y Ayuntamientos– ha<br />

dado lugar a un ingente <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong>l registro cultural en la cuenca hidrográfica <strong>de</strong>l río Oka. La gestión<br />

<strong>de</strong>l territorio <strong>de</strong> Urdaibai –forestal, urbanística, <strong>de</strong> infraestructuras viarias, etc– apenas ha evaluado<br />

la inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo económico sobre el conjunto <strong>de</strong>l Patrimonio Cultural y Ambiental, si<br />

bien hay que <strong>de</strong>cir que en <strong>los</strong> últimos años está situación está cambiando favorablemente. Aún así,<br />

<strong>los</strong> yacimientos arqueológicos emplazados en áreas forestales continúan en un estado absoluto <strong>de</strong><br />

abandono y <strong>de</strong>satención.<br />

Asimismo, es necesario conocer a<strong>de</strong>cuadamente la información que contienen estos enclaves<br />

arqueológicos para valorar <strong>de</strong> forma precisa qué supone la pérdida <strong>de</strong>l Patrimonio Histórico-Arqueológico.<br />

– El registro cultural: un yacimiento arqueológico está compuesto por una asociación <strong>de</strong> restos<br />

materiales <strong>de</strong> diversa tipología que revelan la evolución <strong>de</strong> las respuestas adaptativas <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

grupos humanos ante <strong>los</strong> cambios ambientales, procesos que pue<strong>de</strong>n ser <strong>de</strong>finidos <strong>de</strong> forma<br />

rigurosa a nivel cronológico y cultural. La investigación arqueológica en Urdaibai ha posibilitado<br />

compren<strong>de</strong>r la inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l ser humano sobre <strong>los</strong> recursos bióticos, faunísticos y vegetales,<br />

constatando transformaciones antrópicas sobre el paisaje <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace ya 8.000 años.<br />

– El registro ambiental: <strong>los</strong> <strong>de</strong>pósitos arqueológicos conservan en sus secuencias estratigráficas<br />

importantes datos sobre la evolución <strong>de</strong>l clima, <strong>de</strong> la fauna y la flora, <strong>de</strong>terminables a través<br />

<strong>de</strong> la Sedimentología, Arqueozoología, Paleobotánica, etc. A este respecto, el registro <strong>de</strong><br />

pólenes fósiles recuperado en la ocupación al aire libre <strong>de</strong> Pareko Landa (Busturia/Bermeo),<br />

emplazada actualmente en un medio forestal <strong>de</strong> pino y eucalipto, revela interesantes testimonios<br />

sobre el paisaje vegetal <strong>de</strong> Sollube hace 8.000 años.<br />

137


Por lo tanto, el conocimiento preciso <strong>de</strong> la evolución <strong>de</strong>l paisaje, así como <strong>de</strong> la conducta<br />

humana para/con el medio, es un dato <strong>de</strong> extraordinaria importancia <strong>de</strong> cara a la educación ambiental<br />

y a la proyección apropiada <strong>de</strong> la repoblación forestal en la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai. De<br />

esta manera, el Patrimonio Histórico-Arqueológico sería, a su vez, Patrimonio Ambiental, con un enorme<br />

potencial como enseñanza para la gestión y or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l territorio.<br />

Los sistemas forestales <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai contienen más <strong>de</strong> un centenar<br />

<strong>de</strong> yacimientos arqueológicos y zonas <strong>de</strong> presunción que, según su estructura y/o adscripción cronocultural,<br />

se pue<strong>de</strong>n englobar en cuatro grupos.<br />

1. Asentamientos prehistóricos al aire libre<br />

Es el conjunto más numeroso, más frágil y más <strong>de</strong>teriorado por las labores <strong>de</strong> repoblación<br />

forestal <strong>de</strong> especies exóticas. Este tipo <strong>de</strong> yacimientos, reconocibles únicamente a través <strong>de</strong>l hallazgo<br />

<strong>de</strong> materiales arqueológicos superficiales, suele correspon<strong>de</strong>r a estructuras <strong>de</strong> hábitat: cabañas<br />

confeccionadas con materiales perece<strong>de</strong>ros, aisladas o formando pequeños grupos. El registro estratigráfico<br />

pue<strong>de</strong> contener, en casos <strong>de</strong> buena conservación, sue<strong>los</strong> empedrados, hogares, diversos<br />

tipos <strong>de</strong> utensilios –industria lítica tallada y pulimentada, cerámica, etc.–, así como restos <strong>de</strong>l registro<br />

paleoambiental –pólenes; ma<strong>de</strong>ras, frutos y semillas carbonizados, etc–. Sedimentológicamente,<br />

estos niveles arqueológicos suelen aparecer con frecuencia a muy poca profundidad, por lo que cualquier<br />

labor mínima <strong>de</strong> remoción <strong>de</strong>l subsuelo <strong>de</strong>struye por completo estos registros documentales.<br />

En el caso <strong>de</strong>l yacimiento <strong>de</strong> Pareko Landa, en Sollube, a 15 cms <strong>de</strong> profundidad se conserva un<br />

estrato con testimonios <strong>de</strong>l Neolítico, <strong>de</strong> hace aproximadamente 6.000 años <strong>de</strong> antigüedad.<br />

La ineficaz gestión en la conservación <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> ocupaciones prehistóricas en las áreas<br />

<strong>de</strong> repoblación forestal <strong>de</strong> Urdaibai queda bien reflejada en esta cita <strong>de</strong> las V JORNADAS DE DESA-<br />

RROLLO SOSTENIBLE. INVESTIGACIÓN APLICADA A LA RESERVA DE LA BIOSFERA DE URDAIBAI<br />

(LÓPEZ QUINTANA, J.C., 1999, p. 231):<br />

Hemos llevado a cabo campañas <strong>de</strong> son<strong>de</strong>os estratigráficos en 13 localizaciones, principalmente<br />

en yacimientos caracterizables, habiendo excavado un total <strong>de</strong> 83 metros cuadrados. Esta<br />

labor nos ha permitido documentar dos asentamientos en contexto estratigráfico, Pareko Landa, que<br />

representa la secuencia holocénica al aire libre más completa <strong>de</strong>l País Vasco atlántico, y Goienzabal<br />

1, aún por estudiar. A<strong>de</strong>más, se ha i<strong>de</strong>ntificado una estructura megalítica en un aceptable estado <strong>de</strong><br />

conservación, Munjozuri, y un asentamiento romano <strong>de</strong> cronología Altoimperial, Tribis Buru 1. En 5 <strong>de</strong><br />

las localizaciones restantes hemos podido certificar la presencia <strong>de</strong> ocupaciones prehistóricas <strong>de</strong>scontextualizadas<br />

por las agresivas labores <strong>de</strong> repoblación forestal.<br />

2. Monumentos megalíticos<br />

El megalitismo es la primera expresión <strong>de</strong> arquitectura monumental, aunque sus estructuras<br />

pétreas son altamente vulnerables al uso <strong>de</strong> maquinaria pesada utilizada habitualmente en <strong>los</strong> trabajos<br />

forestales. En este caso el balance <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> dólmenes/túmu<strong>los</strong> en la<br />

Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai es <strong>de</strong>salentador: el 100% <strong>de</strong> estos monumentos ha sido afectado<br />

por las tareas <strong>de</strong> tala, <strong>de</strong>stoconamiento y plantación <strong>de</strong> pinos y eucaliptos. Algunos <strong>de</strong> éstos han<br />

sido arrasados en su totalidad –Añabusti, Pakatene, Gomezkorta y Katillotxu I–; otros todavía pue<strong>de</strong>n<br />

ser recuperados por lo menos parcialmente –Sollubeko Iturri, Munjozuri, Katillotxu II y Urkidi–.<br />

La escasa consi<strong>de</strong>ración hacia el Patrimonio megalítico <strong>de</strong> las áreas forestales <strong>de</strong> la cuenca<br />

hidrográfica <strong>de</strong>l río Oka, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>los</strong> planes <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio, se manifiesta con rotundidad<br />

en un reciente suceso acaecido en el cordal <strong>de</strong> Sollube:<br />

El 22 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 1998, una empresa <strong>de</strong> trabajos forestales contratada por el Dpto. <strong>de</strong> Agricultura<br />

<strong>de</strong> la Diputación Foral <strong>de</strong> Bizkaia se disponía a roturar el área don<strong>de</strong> se ubica el dolmen-túmulo<br />

<strong>de</strong> Sollubeko Iturria (Bermeo), <strong>de</strong>clarado como Zona <strong>de</strong> Presunción Arqueológica (Bermeo n.º 48)<br />

por parte <strong>de</strong>l Dpto. <strong>de</strong> Cultura <strong>de</strong>l Gobierno Vasco. La presencia casual <strong>de</strong> miembros <strong>de</strong> AGIRI Arkeologi<br />

Kultur Elkartea evitó la <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong>l monumento. El día 28 <strong>de</strong> enero procedimos a su señalización,<br />

<strong>de</strong>limitando una circunferencia <strong>de</strong> 24 metros <strong>de</strong> diámetro.<br />

3. Poblados fortificados y espacios rituales <strong>de</strong> la Edad <strong>de</strong>l Hierro<br />

Se conocen <strong>de</strong> forma precisa cuatro yacimientos arqueológicos <strong>de</strong> este tipo en la comarca <strong>de</strong><br />

Urdaibai: <strong>de</strong> el<strong>los</strong> dos se hallan emplazados en áreas forestales (Marueleza y Gastiburu), afectados<br />

por la presencia <strong>de</strong> pinares –las raíces perjudican <strong>de</strong> forma consi<strong>de</strong>rable a las estructuras arquitec-<br />

138


tónicas <strong>de</strong> estos enclaves– y por las pistas forestales que <strong>los</strong> atraviesan diametralmente. El castro <strong>de</strong><br />

Kosnoaga fue dañado en el año 1989 por una roturación extensiva en toda la superficie <strong>de</strong>l recinto.<br />

Por último, el castro <strong>de</strong> Ilunzar presenta presumiblemente un buen estado <strong>de</strong> conservación al estar<br />

ubicado en un área <strong>de</strong> pastizal.<br />

4. Poblados romanos<br />

La mayor parte <strong>de</strong> estos yacimientos arqueológicos se localizan en el fondo <strong>de</strong>l valle, con ubicaciones<br />

próximas a la red fluvial o marítima –Forua, Portuondo, Bermeo–. Su emplazamiento en áreas<br />

urbanas ha sido el factor principal <strong>de</strong> alteración <strong>de</strong> sus estratigrafías. Un caso singular y <strong>de</strong> gran<br />

importancia para el conocimiento histórico <strong>de</strong>l proceso romanizador en Urdaibai lo constituye el asentamiento<br />

romano <strong>de</strong> Tribis Buru (Bermeo), en una estribación <strong>de</strong>l cordal <strong>de</strong> Sollube. Recientemente<br />

su superficie ha sido roturada para la repoblación forestal –en este caso <strong>de</strong> especies autóctonas– y<br />

es necesario una intervención arqueológica para conocer la inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> estas obras que, a primera<br />

vista, han podido tener graves consecuencias en el registro estratigráfico <strong>de</strong>l sitio.<br />

Así pues, po<strong>de</strong>mos afirmar que la actividad forestal en Urdaibai constituye el principal factor <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>gradación <strong>de</strong>l Patrimonio Histórico-Arqueológico en la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai. Debemos<br />

precisar que el problema radica en las prácticas agresivas, principalmente las roturaciones y la<br />

apertura <strong>de</strong> pistas forestales. Son numerosas las citas bibliográficas referentes a la alteración <strong>de</strong> yacimientos<br />

arqueológicos por dichas activida<strong>de</strong>s (AGIRI, 1995; LÓPEZ QUINTANA, J.C., 1996, 1999;<br />

LÓPEZ QUINTANA, J.C. y AGUIRRE, M., 1997; URIARTE, A., 1998). Este último autor, <strong>de</strong>l Servicio <strong>de</strong><br />

Montes <strong>de</strong> la Diputación Foral <strong>de</strong> Bizkaia, realiza un interesante estudio sobre la <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong><br />

megalitos a causa <strong>de</strong> la actual Política forestal. Una <strong>de</strong> las razones que explicaría la diferencia entre<br />

<strong>los</strong> daños causados a <strong>los</strong> megalitos en las provincias <strong>de</strong> Bizkaia (25%) y Gipuzkoa (10%), radicaría<br />

en la existencia <strong>de</strong> convenios entre la Diputación Foral <strong>de</strong> Gipuzkoa y la Sociedad <strong>de</strong> Ciencias Aranzadi<br />

que posibilitan un seguimiento <strong>de</strong> las labores <strong>de</strong> repoblación forestal, protegiendo <strong>los</strong> monumentos<br />

megalíticos y otros elementos patrimoniales.<br />

Como conclusión, po<strong>de</strong>mos afirmar que la falta <strong>de</strong> coordinación entre <strong>los</strong> diferentes organismos<br />

competentes en Patrimonio Histórico y Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio –Gobierno Vasco, Diputación Foral<br />

<strong>de</strong> Bizkaia y Ayuntamientos– es la principal causa <strong>de</strong> este <strong>de</strong>scontrol en la protección patrimonial. Por<br />

otra parte, <strong>de</strong>bemos excluir <strong>de</strong> forma tajante la actividad forestal en áreas <strong>de</strong> interés arqueológico y<br />

<strong>de</strong> presunción, así como en su entorno inmediato. La repoblación forestal <strong>de</strong>l territorio <strong>de</strong> Urdaibai,<br />

ejecutada racionalmente, <strong>de</strong>be ser compatible con la conservación <strong>de</strong>l Patrimonio Histórico-Arqueológico.<br />

Propuesta <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong>l patrimonio<br />

histórico-arqueológico <strong>de</strong> la Reserva<br />

<strong>de</strong> la biosfera <strong>de</strong> Urdaibai<br />

Recientemente hemos propuesto un plan integral para la gestión <strong>de</strong>l patrimonio Histórico-<br />

Arqueológico <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai. El programa abarca diversas estrategias, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

la educación histórico-ambiental, la protección <strong>de</strong> áreas <strong>de</strong> interés arqueológico y la elaboración<br />

<strong>de</strong> un riguroso inventario <strong>de</strong> Patrimonio, que permita una coordinación ágil entre <strong>los</strong> diferentes <strong>de</strong>partamentos<br />

<strong>de</strong> la Administración Pública. El primer paso consiste en la actualización <strong>de</strong>l inventario <strong>de</strong><br />

Bienes <strong>de</strong> Interés Histórico y Cultural, para su inclusión en el P.R.U.G. La coordinación entre <strong>los</strong> diferentes<br />

organismos públicos (Gobierno Vasco, Diputación Foral <strong>de</strong> Bizkaia y Ayuntamientos) y un programa<br />

a medio-largo plazo <strong>de</strong> conservación y difusión <strong>de</strong> estos enclaves son la base para lograr la<br />

protección <strong>de</strong> nuestro patrimonio cultural.<br />

– El objetivo principal preten<strong>de</strong> poner en funcionamiento un método <strong>de</strong> gestión operativo <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> recursos <strong>de</strong>l Patrimonio Histórico-Arqueológico <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai<br />

(control arqueológico, protección y difusión).<br />

– Conseguir, por medio <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> educación histórico-ambiental, puestos ya en marcha<br />

(AGIRI), una conciencia social <strong>de</strong> respeto e interés hacia <strong>los</strong> valores <strong>de</strong>l Patrimonio Cultural<br />

<strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai.<br />

139


– Consolidar una red <strong>de</strong> participación activa en la protección <strong>de</strong>l Patrimonio Arqueológico<br />

a través <strong>de</strong> diversos agentes sociales. A este respecto, la comarca <strong>de</strong> Urdaibai sería pionera<br />

con <strong>los</strong> proyectos <strong>de</strong>sarrollados en el seno <strong>de</strong> la Plataforma <strong>de</strong> Voluntariado Ambiental<br />

Urdaibaiko Galtzagorriak.<br />

– Establecer un compromiso entre diferentes organismos institucionales: Patronato <strong>de</strong> la<br />

Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai, Servicio <strong>de</strong> Patrimonio Histórico <strong>de</strong> la Diputación Foral <strong>de</strong><br />

Bizkaia, Dpto. <strong>de</strong> Agricultura <strong>de</strong> la Diputación Foral <strong>de</strong> Bizkaia, Instituto <strong>de</strong> Estudios Territoriales,<br />

Ayuntamientos <strong>de</strong> la comarca, etc.<br />

Bibliografía<br />

AGIRI, ASOCIACIÓN CULTURAL DE ARQUEOLOGÍA (1995): “El Patrimonio Histórico-Arqueológico <strong>de</strong> Urdaibai:<br />

estado actual y perspectivas <strong>de</strong> futuro”. Jornadas PLANEAMIENTO AMBIENTAL DEL TERRI-<br />

TORIO Y DESARROLLO SOSTENIBLE. Viceconsejería <strong>de</strong> Medio Ambiente (Gobierno Vasco).<br />

Vitoria-Gasteiz 1995 (pp. 83-87).<br />

EDESO, J.M. (1997): “Pérdidas <strong>de</strong> suelo en explotaciones forestales <strong>de</strong> la vertiente cantábrica <strong>de</strong>l País<br />

Vasco”. Jornadas DESARROLLO RURAL Y MEDIO AMBIENTE: EL FUTURO DEL SECTOR<br />

AGRARIO. Viceconsejería <strong>de</strong> Medio Ambiente (Gobierno Vasco). Bilbao 1997 (pp. 63-80).<br />

EDESO, J.M. (1999): “Pérdidas <strong>de</strong> suelo en la<strong>de</strong>ras sometidas a distintos manejos forestales”. V JOR-<br />

NADAS DE DESARROLLO SOSTENIBLE. INVESTIGACIÓN APLICADA A LA RESERVA DE LA<br />

BIOSFERA DE URDAIBAI. Documento <strong>de</strong> trabajo. Unesco Etxea. Azti, Sukarrieta, octubre <strong>de</strong><br />

1999.<br />

LÓPEZ QUINTANA, J.C. (1996): “Los yacimientos neolíticos <strong>de</strong> superficie <strong>de</strong> Sollube (Bizkaia): materias<br />

primas y territorio”. ACTES DEL I CONGRES DE NEOLITIC A LA PENINSULA IBERICA. RUBRI-<br />

CATUM 1, vol. 1, Gavà-Bellaterra 1996 (pp. 177-182).<br />

LÓPEZ QUINTANA, J.C. y AGUIRRE, M. (1997): “Patrones <strong>de</strong> asentamiento en el Neolítico <strong>de</strong>l litoral vizcaino”.<br />

Coloquio Internacional O NEOLITICO ATLANTICO E AS ORIXES DO MEGALITISMO.<br />

Santiago <strong>de</strong> Compostela 1996 (pp. 335-351).<br />

LÓPEZ QUINTANA, J.C. (1999): “La cuenca <strong>de</strong> Urdaibai durante la primera mitad <strong>de</strong>l Holoceno: evolución<br />

<strong>de</strong>l poblamiento (VIII-III milenio a. <strong>de</strong> C.)”. V JORNADAS DE DESARROLLO SOSTENIBLE.<br />

INVESTIGACIÓN APLICADA A LA RESERVA DE LA BIOSFERA DE URDAIBAI. Documento <strong>de</strong><br />

trabajo. Unesco Etxea. Azti, Sukarrieta, octubre <strong>de</strong> 1999.<br />

URIARTE, A. (1998): “Política forestal y <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> megalitos en la Comunidad Autónoma Vasca”.<br />

QUERCUS, Cua<strong>de</strong>rno 152. Madrid 1998 (pp. 38-41).<br />

140


URDAIBAI EREMUKO BASO SISTEMEN ONDARE HISTORIKO/ARKEOLOGIKOAREN<br />

DIAGNOSTIKOA ETA KUDEAKETA PROPOSAMENA<br />

Urdaibai Biosferaren Erreserbako baso sistemetan aztarnategi arkeologiko eta presuntzio eremu<br />

ugari dau<strong>de</strong>. Egitura eta/edo atxikimendu kronokulturalaren arabera, lau tal<strong>de</strong> hauetan biltzen dira:<br />

1. Historiaurreko kokalekuak kanpoan.<br />

2. Monumentu megalitikoak.<br />

3. Burdin Aroko gotortutako herrixkak eta gune erritualak.<br />

4. Erromatarren herrixkak.<br />

Ondare elementu horien testuinguru geoestratigrafikoa eta arkitektura oso ahulak direnez, elementuak<br />

ere oso ahulak dira kanpoko erasorik txikienaren aurrean ere.<br />

Baso jarduera da, noski, Urdaibaiko Ondare Historiko/Arkeologikoa hondatzeko faktore nagusia.<br />

Baina arazoa, benetan, praktika erasotzaileek eragiten dute, luberritzeek eta baso bi<strong>de</strong>ak irekitzeak, batez<br />

ere. Urdaibaiko ondarean eragindako kalteak ebaluatu ondoren, hauxe azpimarratu behar dugu: monumentu<br />

megalitiko guzti-guztietan (%100etan) izan dutela baso praktikek eraginen bat, handiagoa edo txikiagoa.<br />

Duela gutxi, Urdaibai Biosferaren Erreserbako Ondare Historiko/Arkeologikoa ku<strong>de</strong>atzeko proposamena<br />

egin da. Proposamena martxan jartzeko, lehendabizi, eguneratu egin behar da Interes Historiko<br />

eta Kulturaleko Ondarearen inbentarioa, PRUGean sartu ahal izateko. Hona hemen gure ondare kulturala<br />

babesteko oinarriak: batetik, Administrazio Publikoko <strong>de</strong>partamentuen arteko koordinazioa (Udalak,<br />

Kultura, Ingurugiroa eta Nekazaritza), eta bestetik, enklabe horien kontserbazio eta hedapenerako programa<br />

martxan jartzea epe ertain/luzera.<br />

Beraz, erabat baztertu behar dugu baso jarduera interes arkeologikoko eremuetan eta presuntzio<br />

eremuetan, baita horien inguruan ere. Urdaibai eremuko basoa berritzeak, arrazionalki eginez gero, eta<br />

Ondare Historiko/Arkeologikoaren kontserbazioak bateragarriak izan behar dute.<br />

141


DIAGNOSIS AND MANAGEMENT PROPOSAL FOR HISTORICAL-ARCHAEOLOGICAL<br />

REMAINS IN THE URDAIBAI FOREST SYSTEMS<br />

The Urdaibai Biosphere Reserve forest systems contain a large number of actual and presumed<br />

archaeological sites which, according to their structure and/or chrono-cultural category, can be divi<strong>de</strong>d<br />

into four groups:<br />

1. Open air prehistoric settlements.<br />

2. Megalithic monuments.<br />

3. Fortified Iron Age settlements and ritual sites.<br />

4. Roman settlements.<br />

Due to their geostratigraphic context and their generally very frail architecture, all these historical<br />

remains are extremely vulnerable to the smallest external disturbance.<br />

Forestry activity in Urdaibai is, without a doubt, the main cause of damage to the area’s Historical<br />

and Archaeological Remains. We should, however, un<strong>de</strong>rline that the problem stems from aggressive<br />

methods, mainly rototilling and the laying of forest tracks. In the assessment of the damage caused to<br />

the Urdaibai’s historical remains, the case of the megalithic monuments is perhaps the most extreme.<br />

100% of these monuments have been affected, to a greater or lesser <strong>de</strong>gree, by forestry activity.<br />

The recently presented Urdaibai Biosphere Reserve Historical-Archaeological Remains management<br />

proposal plans to update the inventory of Objects of Historical and Cultural Interest in or<strong>de</strong>r to<br />

inclu<strong>de</strong> it in the P.R.U.G.(Master Plan for Use and Management). Co-ordination between different Public<br />

Administration <strong>de</strong>partments (Town Councils, Departments of Culture, the Environment and Agriculture)<br />

and a medium to long-term conservation and awareness-raising programme form the basis of this initiative<br />

to protect our cultural heritage.<br />

In conclusion, we should stress that forestry activity must be categorically forbid<strong>de</strong>n in areas of<br />

actual and presumed archaeological interest as well as in their immediate surroundings. Rationally managed,<br />

the reforestation of Urdaibai should be compatible with the conservation of its Historical-Archaeological<br />

Remains.<br />

142


Conservación preventiva<br />

mediante intervención<br />

medioambiental en monumentos<br />

megalíticos <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas<br />

forestales <strong>de</strong> Urdaibai<br />

Fernando Bazeta Gobantes,<br />

Juan Car<strong>los</strong> López Quintana<br />

• Sección <strong>de</strong> Conservación y Restauración, Fac.<br />

BBAA, Área <strong>de</strong> Prehistoria UPV/EHU.<br />

• Agiri y Galtzagorriak<br />

Introducción<br />

Al igual que en el resto <strong>de</strong> Euskadi, en la cuenca <strong>de</strong> Urdaibai, la explotación forestal, la expansión<br />

cada vez mayor <strong>de</strong> <strong>los</strong> núcleos urbanos, y el <strong>de</strong>sconocimiento <strong>de</strong>l valor cultural <strong>de</strong>l patrimonio<br />

histórico-artístico están produciendo un daño irreparable en <strong>los</strong> bienes culturales arqueológicos. Por<br />

esta causa la arqueología y la conservación se presentan como una a<strong>de</strong>cuada herramienta para <strong>de</strong>tener,<br />

evitar y paliar esta continua <strong>de</strong>strucción.<br />

Con este objetivo presentamos una solución que radica en articular <strong>los</strong> intereses <strong>de</strong> preservación<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> bienes culturales con la explotación <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas forestales. Para lograrlo se propone<br />

un plan <strong>de</strong> actuación (ya aplicado sobre el dolmen <strong>de</strong> Sollubeko Iturria) basado en conceptos básicos<br />

<strong>de</strong> reconocidos organismos internacionales sobre Conservación y Restauración.<br />

Criterios <strong>de</strong> intervención<br />

Vamos a citar muy brevemente dos documentos internacionales sobre conservación y restauración:<br />

la Carta <strong>de</strong> Venecia y las Cartas <strong>de</strong>l Restauro. De ellas emanan postulados como <strong>los</strong> siguientes<br />

“El monumento es inseparable <strong>de</strong> la historia <strong>de</strong> la cual es testigo y también <strong>de</strong>l medio en que<br />

está situado...” (artículo n.º 7 <strong>de</strong> la Carta <strong>de</strong> Venecia).<br />

“Se prohibe (...) la alteración <strong>de</strong> condiciones accesorias o ambientales en que ha llegado hasta<br />

nuestros días la obra <strong>de</strong> arte, el sitio monumental o ambiental o lugar histórico” (Articulo N.º 6 <strong>de</strong> la<br />

Carta <strong>de</strong>l Restauro) 1 .<br />

Aquí ya encontramos plenamente reconocida la valoración <strong>de</strong>l conjunto pieza-entorno como un<br />

caso especial a tener en cuenta y que sirve como punto <strong>de</strong> arranque para la propuesta <strong>de</strong> conservación<br />

preventiva mediante intervención medioambiental.<br />

Se basa en la categorización <strong>de</strong>l entorno vegetal y natural como parte integrante <strong>de</strong>l bien cultural<br />

o monumento arqueológico. Partiendo <strong>de</strong> esta i<strong>de</strong>a, la intervención propuesta se centra en <strong>los</strong><br />

siguientes conceptos:<br />

1<br />

BRANDI, Cesare, Teoría <strong>de</strong> la Restauración, Madrid, Alianza Editorial, 1988, 132 pp.<br />

143


Recolocación <strong>de</strong> <strong>los</strong> parámetros <strong>de</strong>l entorno en sus niveles a<strong>de</strong>cuados, <strong>de</strong> tal manera que no<br />

<strong>de</strong>scompongan la imagen visual <strong>de</strong>l objeto y que por el contrario ayu<strong>de</strong>n a re<strong>de</strong>finirlo.<br />

Revitalización <strong>de</strong> <strong>los</strong> elementos medio-ambientales cuando estos sean <strong>de</strong> claro provecho con<br />

relación al objeto que contienen. Así, cuando estos elementos pue<strong>de</strong>n representar papeles <strong>de</strong> protección<br />

frente a <strong>los</strong> elementos naturales es conveniente utilizar<strong>los</strong>. Por el contrario, en <strong>los</strong> casos <strong>de</strong><br />

infestación y mimetización se han <strong>de</strong> eliminar o atenuar.<br />

Junto a esta i<strong>de</strong>a encontramos también el concepto <strong>de</strong> lugares culturales. El término <strong>de</strong> lugar<br />

cultural proviene <strong>de</strong> una fi<strong>los</strong>ofía conservadora que tien<strong>de</strong> a hacer <strong>de</strong> un sitio específico una zona<br />

reservada, protegida. El seudónimo usado en inglés “museum on site” <strong>de</strong>fine más claramente el espíritu<br />

que anima su creación. Esta teoría se ve refrendada por la absoluta ilegitimidad <strong>de</strong>l <strong>de</strong>smantelamiento<br />

y recomposición <strong>de</strong>l objeto en un lugar diferente a aquel don<strong>de</strong> fue realizado.<br />

Otro concepto a tener en cuenta es la revitalización. Se <strong>de</strong>fine este principio como el intento <strong>de</strong><br />

dotar a <strong>los</strong> conjuntos histórico artísticos <strong>de</strong> nueva vida. En palabras <strong>de</strong> Jaime Litva King 2 no hay mejor<br />

objeto conservado que el que pue<strong>de</strong> mantener algún uso, por que en ese uso se producen utilida<strong>de</strong>s<br />

y beneficios, no solo para el componente social, sino también para el mismo objeto.<br />

Supeditado a estos aspectos se halla otro no menos importante: la elaboración <strong>de</strong> un patrón<br />

específico pero flexible <strong>de</strong> intervención, apto y extensible a la generalidad <strong>de</strong>l conjunto arqueológico.<br />

Este patrón se <strong>de</strong>fine por cumplir tres puntos referentes a su aplicación, que ha <strong>de</strong> ser: realista, práctico<br />

y <strong>de</strong> bajo o mo<strong>de</strong>rado costo.<br />

Procesos <strong>de</strong> intervención<br />

Vamos a relacionar a continuación las intervenciones especificas que se han seleccionado. Son<br />

en líneas generales:<br />

1. Valoración y diagnóstico<br />

Es el primer acercamiento al monumento dolménico. Se valoran todos <strong>los</strong> aspectos concernientes<br />

a la pieza que <strong>de</strong>ban ser conocidos previamente a <strong>los</strong> procesos directos.<br />

Dentro <strong>de</strong>l primer bloque se realiza un catálogo <strong>de</strong> <strong>los</strong> usos pasados y presentes en el dolmen,<br />

tales como históricos, documentales, artísticos, estéticos, rurales, turísticos, sociales, económicos,<br />

etc. El siguiente aspecto entra ya a valorar <strong>los</strong> elementos constituyentes <strong>de</strong> la pieza y el entorno.<br />

La última y más importante valoración se centra directamente sobre el <strong>de</strong>terioro en todos sus<br />

aspectos.<br />

Para completar este análisis se <strong>de</strong>terminan las valoraciones <strong>de</strong> riesgo en <strong>los</strong> casos en <strong>los</strong> que<br />

el agente está localizado pero sin surtir efecto, es <strong>de</strong>cir se halla en un estado potencial o “durmiente”.<br />

2. Rehabilitación. limpieza<br />

Consiste básicamente en la eliminación <strong>de</strong> vegetación que pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse como dañina.<br />

Entra <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> esta categoría el exceso <strong>de</strong> vegetación que:<br />

A) Oculta la pieza <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el exterior a <strong>los</strong> ojos y percepción <strong>de</strong>l potencial espectador.<br />

B) Camufla y/o mimetiza las dimensiones y configuración morfológica <strong>de</strong> la pieza entre el elemento<br />

vegetal circundante.<br />

3. Liberación <strong>de</strong> añadidos<br />

Se entien<strong>de</strong>n estos añadidos como cualquier objeto que se halle asociado a la estructura <strong>de</strong>l<br />

dolmen y que interfiera <strong>de</strong> algún modo en su correcta percepción o en su relación con el entorno.<br />

2<br />

LITVA KING, Jaime, “Conservación: un Punto <strong>de</strong> Vista”, en AAVV Encuentro Nacional <strong>de</strong> Conservadores,<br />

México, INAH-SEP, 1984, 21 pp.<br />

144


Añadidos negativos para el conjunto son consi<strong>de</strong>rados <strong>los</strong> caminos, pistas y sen<strong>de</strong>ros que <strong>de</strong><br />

forma secante o tangente se acercan al entorno, o aún peor cruzan el dolmen. En estos casos la única<br />

solución conveniente es el alejamiento <strong>de</strong> la vía hasta por lo menos el exterior <strong>de</strong>l entorno.<br />

4. Restitución <strong>de</strong> componentes estructurales<br />

Tiene como objetivo recomponer en medida <strong>de</strong> lo posible la estructura e imagen <strong>de</strong> la pieza. Es<br />

un caso frecuente que las <strong>los</strong>as y piedras en el caso <strong>de</strong>l dolmen o <strong>de</strong>l túmulo se hallen ligeramente<br />

esparcidas o <strong>de</strong>sperdigadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su bor<strong>de</strong> exterior en dirección <strong>de</strong> la caída <strong>de</strong> su inclinación hacia<br />

el entorno. La restitución consiste en este caso en la recolocación razonada, documentada y convenientemente<br />

señalizada <strong>de</strong> las piedras en posiciones estables.<br />

5. Reintegración <strong>de</strong> otros elementos<br />

Una vez que el terreno se encuentra <strong>de</strong>spejado y que se ha restituido todo el componente vegetal<br />

posible, el conservador se encuentra con el problema <strong>de</strong> mantener el estado y nuevo or<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />

cosas establecido. Para ello, y evitando intervenir <strong>de</strong> alguna otra forma poco consecuente en el dolmen,<br />

la labor se ha <strong>de</strong> dirigir hacia <strong>los</strong> componentes vegetales.<br />

En primer lugar se <strong>de</strong>be tratar el estrato herbáceo, por ser el más importante <strong>de</strong> cara a la consecución<br />

<strong>de</strong> una a<strong>de</strong>cuada percepción visual. Si se mantiene el nivel <strong>de</strong> la hierba constante o semi<br />

constante en su altura a través <strong>de</strong> sus cic<strong>los</strong> <strong>de</strong> crecimiento la estructura arqueológica siempre será<br />

visible al espectador. Para ello se pue<strong>de</strong> mantener el substrato herbáceo natural, se pue<strong>de</strong> combinar<br />

con otras especies <strong>de</strong> hierba o se pue<strong>de</strong> cambiar totalmente.<br />

6. Señalización<br />

La <strong>de</strong>marcación tiene un sentido protector al separar <strong>de</strong> todo un paisaje vegetal una zona especialmente<br />

acotada don<strong>de</strong> la valoración que se hace <strong>de</strong> ella <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong>l conjunto dolménico y entorno<br />

inmediato.<br />

Como conclusión al tema <strong>de</strong> la elección <strong>de</strong> una herramienta <strong>de</strong> señalización se ha optado por<br />

proponer el tipo <strong>de</strong> marcaje: placa <strong>de</strong> metal unida a un hito <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra inserto <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l entorno<br />

inmediato <strong>de</strong>l monumento dolménico<br />

7. Procesos preventivos post-intervención<br />

Una correcta intervención no pue<strong>de</strong> acabar sino con la realización <strong>de</strong> un estudio que tienda a<br />

mitigar las cualida<strong>de</strong>s negativas por las que el monumento ha perdido su integridad y se ha <strong>de</strong>teriorado.<br />

Barclay 3 <strong>de</strong>fien<strong>de</strong> que primeramente se han <strong>de</strong> <strong>de</strong>tectar cuáles son estos rasgos negativos y en<br />

segundo lugar intentar eliminar<strong>los</strong> o reducir<strong>los</strong> hasta unos parámetros que ofrezcan una relativa seguridad<br />

al mantenimiento <strong>de</strong> la pieza. Estos procesos son la estabilización <strong>de</strong>l umbral <strong>de</strong> riesgo y control<br />

y revisión.<br />

Estabilización <strong>de</strong>l umbral <strong>de</strong> riesgo<br />

El objetivo que se marca es, mediante la intervención en elementos <strong>de</strong>l entorno lejano, eliminar<br />

o atenuar potenciales riesgos por medio <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> peligro <strong>de</strong> la zona. Entre éstos<br />

<strong>de</strong>stacan la cercanía <strong>de</strong> pistas forestales, explotaciones forestales incontroladas, y cercanía <strong>de</strong> núcleos<br />

habitados. También cabe citar problemas intrínsecos <strong>de</strong>l hábitat, como erosiones <strong>de</strong> la capa<br />

vegetal, <strong>de</strong>sertizaciones, peligro <strong>de</strong> incendios, etc.<br />

Control y revisión<br />

Es la creación <strong>de</strong> un programa que controle la a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> las intervenciones y que asegure<br />

temporalmente el correcto estado <strong>de</strong> conservación. Se establecen inicialmente unas revisiones <strong>de</strong><br />

control periódicas cada seis meses a partir <strong>de</strong> la finalización <strong>de</strong> la intervención.<br />

3<br />

G. JONES, Barclay, “Preventing Damage” e AAVV G. Jones, Barclay, Protecting Histiric Architecture from<br />

Natural Disasters, USA, Butterworths, 1986, 111 - 189 pp.<br />

145


8. Asignación <strong>de</strong> usos posteriores<br />

como didácticos o pedagógicos<br />

Las activaciones <strong>de</strong> uso posterior funcionan como una justificación <strong>de</strong> las anteriores intervenciones,<br />

como opina María Antonieta Cantu 4 y dotan al conjunto dolménico <strong>de</strong> una nueva vida al pasar<br />

a ser objetos o ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong> estudios didácticos y pedagógicos. Un perfecto ejemplo <strong>de</strong> este impulso<br />

revitalizador lo encontramos en la creación <strong>de</strong> rutas alternativas o rutas etnográfico culturales.<br />

La creación <strong>de</strong> la ruta “etnográfico cultural” parte <strong>de</strong> esta i<strong>de</strong>a; la mejor forma <strong>de</strong> conferir un<br />

uso a <strong>los</strong> elementos culturales pasa por un cambio <strong>de</strong> actitud hacia el<strong>los</strong>.<br />

Una vez intervenidos, se requiere que sean introducidos en una ruta o recorrido que <strong>los</strong> acerque<br />

a un potencial público. La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l proyecto <strong>de</strong> recorrido encaja también con un cierto tipo <strong>de</strong><br />

montañismo o sen<strong>de</strong>rismo practicado actualmente en Euskadi. Así, la pieza arqueológica adquiere<br />

unos usos culturales, turísticos y/o etnográficos, recaba una ajustada importancia sobre sí misma y<br />

se da a conocer al publico, es <strong>de</strong>cir adquiere una función eficaz para la actual sociedad.<br />

Como advertencia final <strong>de</strong> lo que pue<strong>de</strong> ocurrir cuando <strong>los</strong> bienes culturales son <strong>de</strong>jados <strong>de</strong><br />

lado, queremos citar el caso <strong>de</strong>l dolmen G - 2 en el macizo <strong>de</strong> Gorbeia. El G - 2, era recuperable en<br />

gran medida con una limpieza y una sencilla operación <strong>de</strong> anasti<strong>los</strong>is, dado que sólo presentaba un<br />

ligero <strong>de</strong>sor<strong>de</strong>n en sus <strong>los</strong>as. Las operaciones <strong>de</strong> tala, extracción <strong>de</strong> <strong>los</strong> troncos y nueva replantación<br />

<strong>de</strong> resinosas fueron las causantes <strong>de</strong> su <strong>de</strong>saparición, al no ser fácilmente reconocible, y hallarse sin<br />

placas o hitos <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación y confundirse con el entorno vegetal. Ahora ya no es nada, tan sólo<br />

un registro documental en el capítulo <strong>de</strong> una tesis.<br />

INGURUGIRO ESKU-HARTZEEN BIDEZ PREBENTZIO KONTSERBAZIOA EGITEA<br />

URDAIBAIKO BASO SISTEMETAKO MONUMENTU MEGALITIKOETAN<br />

Euskadiko gainerako eskual<strong>de</strong>etan bezala, Urdaibaiko arroan ere, zenbait al<strong>de</strong>rdi izugarrizko kalteak<br />

eragiten ari dira kultur ondare arkeologikoan. Hona hemen: baso ustiapena, hiri guneak gero eta<br />

gehiago hedatzea eta ondare historiko/artistikoaren balio kulturala ez ezagutzea. Horregatik, arkeologia<br />

eta kontserbazioa tresna egokiak dira hondamen hori gelditu, saihestu eta arintzeko.<br />

Helburu hori lortzeko, konponbi<strong>de</strong> bat aurkeztu dugu, honetan oinarritua: ondasun kulturalen zainketa<br />

eta baso sistemen ustiapena lotzean. Horretarako, ekintza plana proposatu da. Plana Sollubeko Iturriko<br />

trikuharrian aplikatu da jada. Kontserbazioaren eta Berriztapenaren inguruko nazioarteko erakun<strong>de</strong><br />

ospetsuen funtsezko kontzeptuetan dago oinarrituta Plana.<br />

PREVENTATIVE CONSERVATION THROUGH ENVIRONMENTAL INTERVENTION<br />

IN MEGALITHIC MONUMENTS IN THE URDAIBAI FOREST SYSTEM<br />

As in the rest of the Basque Country, in the Urdaibai basin, the exploitation of woodland areas,<br />

ever-increasing urban expansion and a general ignorance of the cultural value of our historical and artistic<br />

heritage is causing irreparable damage to archaeological remains. Archaeology and conservation are<br />

i<strong>de</strong>al instruments for stopping, preventing and redressing this continuous <strong>de</strong>struction.<br />

To this end, our solution is based on harmonising the conservation of our cultural heritage with<br />

the exploitation of the forest systems. In or<strong>de</strong>r to do this, we propose an action plan (which is already<br />

un<strong>de</strong>rway with the Sollubeko Iturria dolmen) based on the basic concepts espoused by well-known international<br />

Conservation and Restoration organisations.<br />

4<br />

CANTU, María Antonieta, “La Conservación <strong>de</strong>l patrimonio Cultural en la Museografía <strong>de</strong> Exposiciones<br />

Arqueológicas e Históricas” en AAVV Encuentro Nacional <strong>de</strong> Conservadores, México, INAH-SEP, 1984, 41 pp.<br />

146


El <strong>de</strong>sarrollo forestal<br />

en Urdaibai no es sostenible<br />

en su dinámica actual<br />

Olate Arrarte<br />

• Sindicato agrario EHNE<br />

1. Introducción<br />

Des<strong>de</strong> que en 1992, en la Conferencia <strong>de</strong> Río, y en Helsinki, en 1993, con cada vez mayor concreción,<br />

se socializó el concepto <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sostenible, más o menos todos sabemos <strong>de</strong> qué estamos<br />

hablando, sin embargo no hay una unificación <strong>de</strong>l concepto adaptado a nuestro territorio.<br />

Genéricamente hablamos <strong>de</strong> que el <strong>de</strong>sarrollo forestal sostenible es el <strong>de</strong>recho que tienen las<br />

siguientes generaciones a disfrutar <strong>de</strong> este recurso y <strong>de</strong> su riqueza a nivel social, económico y<br />

ambiental, y por lo tanto tenemos la obligación <strong>de</strong> no ponerlo en peligro.<br />

Ante esta situación, esta ponencia preten<strong>de</strong> aportar el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> EHNE, intentando concretar<br />

este concepto por medio <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong>l Plan Rector <strong>de</strong> <strong>Uso</strong> y Gestión (P.R.U.G) como herramienta<br />

potencialmente eficaz para lograr un <strong>de</strong>sarrollo forestal sostenible en Urdaibai.<br />

2. Desarrollo forestal sostenible<br />

2.1. No es <strong>de</strong>sarrollo forestal sostenible<br />

Empezamos por <strong>de</strong>cir que NO es el <strong>de</strong>sarrollo forestal sostenible, por ser estos argumentos utilizados<br />

con gran simplificación y frecuentemente:<br />

No significa volver a plantar lo que se corta, ni siquiera plantar 67 árboles (principalmente pinos)<br />

por cada 10 que se talan como ha sido el caso <strong>de</strong>l balance <strong>de</strong> 1999, pues se está obviando sistemáticamente<br />

el uso más a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> la tierra con su capacidad agronómica.<br />

No significa que sea suficiente que el Gobierno Vasco en marzo <strong>de</strong> 1998 haya proclamado que<br />

se esté realizando una gestión sostenible en <strong>los</strong> montes <strong>de</strong> la C.A.V, pues ésta es una <strong>de</strong>cisión política<br />

puramente formal y/o <strong>de</strong> interés económico.<br />

No significa simplemente asumir <strong>los</strong> criterios <strong>de</strong> una certificación forestal como por ejemplo la<br />

Paneuropea si <strong>los</strong> criterios se dictan a tenor <strong>de</strong> las necesida<strong>de</strong>s exclusivamente económicas <strong>de</strong>l sector<br />

ma<strong>de</strong>rero.<br />

No significa que exista normativa específica que regule con ciertas limitaciones las labores<br />

forestales, pues lo grave es que aún no se están cumpliendo.<br />

147


No significa que se niegue el reconocimiento <strong>de</strong>l monocultivo <strong>de</strong>l pino aludiendo a la cada vez<br />

mayor introducción <strong>de</strong>l eucalipto, pues en Urdaibai las 12.000 ha <strong>de</strong> pino frente a las 2.000 ha <strong>de</strong><br />

eucalipto lo dicen todo, más aún cuando esta última tiene una expansión geográfica limitada.<br />

No significa reconocer simplemente que la ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> pino sea un recurso barato energéticamente,<br />

reciclable y renovable, pues faltaría cuantificar las alteraciones que crea esta especie en el<br />

medio ambiente, tanto por el monocultivo que representa como por las técnicas agresivas que se utilizan<br />

en su explotación.<br />

Para lograr un <strong>de</strong>sarrollo forestal sostenible se <strong>de</strong>ben poner <strong>los</strong> medios que tengan como objetivo:<br />

2.2. Desarrollo forestal sostenible<br />

Llevar a cabo el más a<strong>de</strong>cuado uso con respecto a la capacidad agronómica <strong>de</strong> la tierra.<br />

Hoy día la plantación indiscriminada <strong>de</strong> pino es junto con otras intervenciones como las gran<strong>de</strong>s<br />

infraestructuras, urbanización, industrialización <strong>de</strong>l monte... uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> factores que afectan a la problemática<br />

<strong>de</strong> falta <strong>de</strong> tierra para el sector agrario y que crean también afecciones ambientales importantes.<br />

La or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> <strong>los</strong> diferentes usos en el territorio es la que posibilita la convivencia <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

diferentes sectores económicos y la conservación <strong>de</strong>l medio ambiente. En Urdaibai la zonificación<br />

realizada es la base para el uso or<strong>de</strong>nado.<br />

El monocultivo <strong>de</strong> una especie foránea lleva consigo directamente una reducción <strong>de</strong> la biodiversidad<br />

<strong>de</strong> la flora y la fauna y simplificación <strong>de</strong> la dinámica compleja <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas forestales, e<br />

indirectamente provoca <strong>de</strong>sequilibrios que en el caso <strong>de</strong> Urdaibai igual que en el resto <strong>de</strong>l territorio<br />

se traduce en plagas masivas, y aunque no como único factor causante también graves alteraciones<br />

en la dinámica poblacional <strong>de</strong> animales salvajes, aumento <strong>de</strong>l riesgo <strong>de</strong> incendios...<br />

Comparando <strong>los</strong> inventarios forestales realizados en el año 1986 y en el 1996 (cuadro 1), y a<br />

pesar <strong>de</strong> que en el año 1993 se aprobara el P.R.U.G, se aprecia claramente que en esta comarca siendo<br />

la superficie arbolada el 80%, el 75% <strong>de</strong> ésta pertenece a plantaciones <strong>de</strong> pino y eucalipto, incluso<br />

habiéndose dado un claro aumento <strong>de</strong> estas especies, sin que haya servido <strong>de</strong> mucho ni una zonificación<br />

ni un Plan Rector <strong>de</strong> <strong>Uso</strong> y Gestión para realmente modificar la ten<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> las plantaciones<br />

y lograr mayor diversidad.<br />

Cuadro 1<br />

Especie Total 1986 Total 1996<br />

Pinus pinaster 936 1.187<br />

Pinus radiata 10.783 11.994<br />

Otras coníferas 1.454 83<br />

TOTAL CONÍFERAS 13.173 13.264<br />

Quercus ilex 1.308 1.614<br />

Bosque atlántico 949 1.081<br />

Otras frondosas 738 295<br />

TOTAL FRONDOSAS 2.995 2.990<br />

EUCALIPTO 222 2.188<br />

TOTAL 17.106 18.442<br />

Fuente: Inventario Forestal 1986-1996.<br />

En el cuadro 2 analizamos las características que <strong>de</strong>finen cada zona, su objetivo y <strong>los</strong> usos permitidos<br />

<strong>de</strong>terminados en el P.R.U.G. Y sin embargo se aprecia que existen plantaciones <strong>de</strong> pino y<br />

eucalipto prácticamente en cualquier zona, con todo lo que conlleva ello, sea zona <strong>de</strong> especial protección<br />

o bien sea zona <strong>de</strong> clara vocación agraria. Deducimos que si bien el régimen <strong>de</strong> usos <strong>de</strong>finido<br />

en el P.R.U.G podría ser efectivamente una herramienta eficaz para una reconducción <strong>de</strong> la situación<br />

forestal en Urdaibai, no lo es, <strong>de</strong>bido a que:<br />

Haciendo caso omiso a las limitaciones <strong>de</strong> usos marcados, se plantan estas especies incluso<br />

en zonas NO permitidas, sin que por ello haya <strong>de</strong>masiados medios para evitarlo (falta <strong>de</strong> personal<br />

para su vigilancia, <strong>de</strong>cisiones políticas...).<br />

148


Área<br />

A1<br />

A2<br />

A3<br />

C2<br />

PO<br />

P1<br />

P3<br />

YA15<br />

YA16<br />

YA17<br />

YA18<br />

YA19<br />

YA20<br />

YA21<br />

SRC<br />

ECR<br />

IS<br />

F2<br />

F1<br />

NR<br />

P4<br />

P5<br />

P6<br />

Cuadro 2. Existencia <strong>de</strong> plantaciones <strong>de</strong> pino y eucalipto según zonificación (Ingeniería gráfica y <strong>de</strong> sistemas, SL 1996)<br />

Denominación Planta %<br />

Limitación a las plantaciones<br />

Características<br />

Vegas<br />

Interés agrario sobre<br />

acuíferos<br />

Interés agrario<br />

32,8<br />

183,8<br />

149,1<br />

9,38<br />

25,88<br />

17,64<br />

Permitido el uso forestal existente, controlando y limitando aquel<strong>los</strong> actos<br />

<strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l suelo, que supongan un cambio en la configuración <strong>de</strong>l<br />

territorio y en especial <strong>los</strong> que supongan un incremento <strong>de</strong> la superficie<br />

forestal. <strong>Uso</strong> tolerado<br />

Acoge específicamente a <strong>los</strong> mejores sue<strong>los</strong> por su potencial agrario. Se caracterizan<br />

por sus excelentes propieda<strong>de</strong>s fisicoquímicas, fertilidad así como por su<br />

manejabilidad y accesibilidad por su posición topográfica<br />

Su objetivo general consiste en asegurar la conservación <strong>de</strong>l recurso natural SUE-<br />

LO para el uso agrario productivo.<br />

Área <strong>de</strong>l litoral<br />

Intermareales supramareales<br />

Supramareales aisladas<br />

Área <strong>de</strong> encinar Cantábrico<br />

Yacimiento arqueológico<br />

Yacimiento arqueológico<br />

Yacimiento arqueológico<br />

Yacimiento arqueológico<br />

Yacimiento arqueológico<br />

Yacimiento arqueológico<br />

Yacimiento arqueológico<br />

1,3<br />

0,6<br />

6,2<br />

137,9<br />

11,3<br />

1,6<br />

0,2<br />

0,5<br />

1,8<br />

6,2<br />

0,7<br />

1,36<br />

0,18<br />

2,23<br />

9,37<br />

69,32<br />

100,00<br />

100,00<br />

100,00<br />

100,00<br />

34,63<br />

50<br />

No permitido<br />

No permitido<br />

No permitido<br />

Mantenimiento forestal <strong>de</strong> conservación y regeneración <strong>de</strong>l bosque,<br />

compatible con la conservación y mejora <strong>de</strong>l encinar<br />

Excluidas las activida<strong>de</strong>s forestales <strong>de</strong> cualquier tipo, excepto la explotación<br />

ma<strong>de</strong>rera existente en el momento <strong>de</strong> entrada en vigor <strong>de</strong>l la Ley<br />

Protección y Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> Urdaibai.<br />

La explotación ma<strong>de</strong>rera <strong>de</strong>be realizarse sin utilización <strong>de</strong> vehícu<strong>los</strong> a<br />

motor, se excluye el <strong>de</strong>stoconamiento y apertura <strong>de</strong> pistas<br />

Son las áreas en las que la protección alcanza carácter prioritario y fundamental;<br />

acoge a <strong>los</strong> ecosistemas singulares o más frágiles, y las especies <strong>de</strong> fauna, flora<br />

o <strong>los</strong> fenómenos naturales que requieren una protección <strong>de</strong> todas aquellas influencias<br />

que no sean naturales.<br />

Su objetivo general consiste en preservar el medio natural<br />

Suelo rústico común<br />

2.199<br />

50,13<br />

Permitidos <strong>los</strong> usos agrícolas, gana<strong>de</strong>ros y forestales compatibles con<br />

<strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong>l Plan Rector.<br />

Son áreas <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nación agropecuaria y forestal en las que predomina el uso agrícola<br />

y forestal dando lugar al paisaje <strong>de</strong> la campiña agraria <strong>de</strong>l Caserío Vasco<br />

Su objetivo general consiste en preservar el paisaje rural y <strong>los</strong> mejores sue<strong>los</strong>, apoyar<br />

el <strong>de</strong>sarrollo socioeconómico y la calidad <strong>de</strong> vida rural, fomentar técnicas agrarias<br />

que respeten el medio, así como activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ecoturismo<br />

Equipamiento comunitario<br />

y recreativo<br />

Infraestructuras básicas<br />

y <strong>de</strong> servicio<br />

2,5<br />

2,3<br />

6,47<br />

16,19<br />

No podrán autorizarse plantaciones <strong>de</strong> arbolado que afecten a la visibilidad<br />

o seguridad <strong>de</strong> la circulación<br />

Son las <strong>de</strong>stinadas a soportar las infraestructuras básicas y <strong>los</strong> equipamientos comunitarios<br />

que <strong>de</strong>ben instalarse en el suelo rústico y que resulten precisos para el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l territorio.<br />

Su objetivo general consiste en minimizar el potencial impacto negativo <strong>de</strong> estas<br />

áreas<br />

Zona <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> erosión<br />

muy alto<br />

Zona <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> erosión<br />

mo<strong>de</strong>rada<br />

1.617,4<br />

4.115,4<br />

78,31<br />

86,34<br />

Permitidos <strong>los</strong> usos agrarios y forestales existentes estableciendo, en su<br />

caso aquellas medidas correctoras en aquellas activida<strong>de</strong>s que supongan<br />

un riesgo para la protección <strong>de</strong>l suelo y <strong>los</strong> recursos hídricos, tendiendo<br />

siempre a la conservación y regeneración <strong>de</strong>l bosque natural.<br />

<strong>Uso</strong> tolerado<br />

Permitido a<strong>de</strong>más el cultivo y explotación <strong>de</strong> especies forestales<br />

Acoge terrenos ubicados sobre sustratos especialmente sensibles a la erosión <strong>de</strong>bido<br />

a su posición topográfica en zonas <strong>de</strong> cabecera y vertientes <strong>de</strong> fuerte pendiente<br />

con sustratos dispuestos a favor <strong>de</strong>l <strong>de</strong>splazamiento y muchas veces sometidos<br />

a una explotación que incrementa <strong>los</strong> riegos <strong>de</strong> erosión<br />

Su objetivo general consiste en asegurar una cubierta forestal protectora que estabilice<br />

el suelo, preserve la red <strong>de</strong> drenaje superficial y <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> recarga <strong>de</strong><br />

acuíferos, <strong>de</strong> modo compatible con la regeneración <strong>de</strong> la vida silvestre y la extracción<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> productos forestales<br />

Núcleo<br />

<strong>de</strong> población<br />

5,2<br />

2,57<br />

Permitido el uso forestal <strong>de</strong> regeneración <strong>de</strong>l bosque natural<br />

Son áreas <strong>de</strong> edificaciones agrícolas y resi<strong>de</strong>nciales próximas entre sí.<br />

Su objetivo general consiste en albergar <strong>los</strong> asentamientos necesarios para el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s productivas <strong>de</strong>l territorio, minimizando el potencial impacto<br />

negativo<br />

Protección <strong>de</strong>l litoral y<br />

márgenes <strong>de</strong> arroyos<br />

Protección <strong>de</strong> encinar<br />

Cantábrico, bosques naturales<br />

y sue<strong>los</strong> con riesgo<br />

<strong>de</strong> erosión muy altos<br />

Alta vulnerabilidad visual<br />

2.103,3<br />

578,2<br />

451,8<br />

57,52<br />

51,75<br />

73,66<br />

Permitido el mantenimiento <strong>de</strong> <strong>los</strong> usos agrícolas, gana<strong>de</strong>ros y forestales<br />

existentes con las limitaciones precisas para alcanzar <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong><br />

protección <strong>de</strong>l área. <strong>Uso</strong> tolerado<br />

En una franja <strong>de</strong> terreno <strong>de</strong> 25 m <strong>de</strong> ancho a lo largo <strong>de</strong>l cauce en cada<br />

uno <strong>de</strong> sus márgenes, tiene como <strong>de</strong>stino básico, no excluyente ni exclusivo,<br />

la regeneración <strong>de</strong>l bosque natural.<br />

Permitido el mantenimiento <strong>de</strong> <strong>los</strong> usos agrícolas, gana<strong>de</strong>ros y forestales<br />

existentes con las limitaciones precisas para alcanzar <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong><br />

protección <strong>de</strong>l área. <strong>Uso</strong> tolerado<br />

Permitido el mantenimiento <strong>de</strong> <strong>los</strong> usos agrícolas, gana<strong>de</strong>ros y forestales<br />

existentes con las limitaciones precisas para alcanzar <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong><br />

protección <strong>de</strong>l área. <strong>Uso</strong> tolerado<br />

Son áreas que por albergar zonas <strong>de</strong> interés naturalístico y cultural, sistemas ambientales<br />

sensibles o recursos naturales escasos requieren medidas <strong>de</strong> protección<br />

que garanticen su preservación<br />

Su objetivo general consiste en asegurar la preservación <strong>de</strong>l conjunto e incluso su<br />

regeneración y ampliación, facilitando al mismo tiempo la investigación, educación<br />

ambiental y esparcimiento, compatibilizando la explotación <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos naturales<br />

y la conservación <strong>de</strong>l medio natural<br />

149


El régimen <strong>de</strong> usos NO respon<strong>de</strong> a las características y objetivos <strong>de</strong> ciertas zonas (por ejemplo<br />

zona A1, A2, A3, F2, P4...), pues éste limita las plantaciones con una expresión in<strong>de</strong>terminada, susceptible<br />

<strong>de</strong> ser muy diversamente interpretada, como “permitido el uso forestal existente...”.<br />

Así pues, existen en Urdaibai en nuestra opinión, en un primer análisis, <strong>de</strong> las 14.000 ha <strong>de</strong> pino<br />

y eucalipto unas 7.400 ha in<strong>de</strong>bidas por no cumplir con las características y objetivos <strong>de</strong> las<br />

diferentes zonas, cuales son concretamente: A1, A2, A3, C2, P0, P1, P3, YA15, YA16, YA17,<br />

YA18,YA19, YA20, YA21, ECR, IS, F2, NR, P4, P5, P6, SRC.<br />

La explotación forestal a pesar <strong>de</strong> estar regular por medio <strong>de</strong> diferentes Normas y Decretos<br />

Forales se realiza aún en contra <strong>de</strong> lo dictado por éstas y con métodos <strong>de</strong> gran agresividad para<br />

el medio ambiente provocando pérdidas importantes <strong>de</strong> tierra, alteraciones negativas en las propieda<strong>de</strong>s<br />

físico-químicas <strong>de</strong> la tierra, afecciones en <strong>los</strong> cursos <strong>de</strong> agua y en las zonas <strong>de</strong> recarga <strong>de</strong><br />

acuíferos alterando gravemente a la cantidad y calidad <strong>de</strong>l agua, alteraciones en la flora y fauna...<br />

El mercado <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra se caracteriza por ser importante tanto económicamente como por el<br />

número <strong>de</strong> trabajadores que emplea, sin embargo no está exento <strong>de</strong> problemas y <strong>de</strong> riesgos futuros.<br />

En nuestra opinión la transformación <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra es un sector que carece <strong>de</strong> estabilidad sólida.<br />

El sector <strong>de</strong> la transformación se caracteriza por estar muy especializado, es <strong>de</strong>cir, es el pino<br />

prácticamente la única ma<strong>de</strong>ra que se pue<strong>de</strong> trabajar en esta industria. Por otro lado, existe un creciente<br />

incremento <strong>de</strong> las importaciones <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra motivado por el elevado precio que en nuestro<br />

territorio tiene el pino pero también en busca <strong>de</strong> otros tipos <strong>de</strong> pinos aquí escasos, y a su vez una<br />

cantidad importante <strong>de</strong> nuestra ma<strong>de</strong>ra, el 30%, sale para su transformación a mueble perdiendo <strong>de</strong><br />

esta forma el principal valor añadido.<br />

El sector <strong>de</strong> la transformación aún se queja <strong>de</strong> la calidad escasa <strong>de</strong>l pino, <strong>de</strong>l elevado precio y<br />

<strong>de</strong> las negativas previsiones en cuanto a la caída <strong>de</strong> la oferta <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra propia, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> 10-15<br />

años, para abastecer este sector.<br />

En un territorio como Urdaibai el paisaje, el recreo,... cobran especial relevancia y sin embargo<br />

las plantaciones <strong>de</strong> pino y eucalipto como monocultivo no invitan a ello.<br />

3. Conclusiones y propuesta<br />

Partiendo <strong>de</strong> que la <strong>de</strong>claración <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai tiene el objetivo <strong>de</strong><br />

conservar y preservar el medio ambiente en conjunción con el <strong>de</strong>sarrollo socioeconómico <strong>de</strong> las diferentes<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> este entorno y que numerosas voces <strong>de</strong> expertos, entida<strong>de</strong>s, grupos... a las<br />

que se suma EHNE, reclaman un nuevo planteamiento forestal para Urdaibai sin el cual no se podrán<br />

conseguir <strong>los</strong> objetivos marcados, pensamos que el P.R.U.G podría articular estos cambios, por lo<br />

que proponemos que:<br />

El régimen <strong>de</strong> usos <strong>de</strong>be ser concreto y congruente con <strong>los</strong> objetivos y características <strong>de</strong> cada<br />

zona, sin <strong>de</strong>jar lugar a diversísimas interpretaciones como es el caso <strong>de</strong>l actual P.R.U.G. De esta forma<br />

se obtendrían:<br />

La recuperación <strong>de</strong> 1.617,4 ha <strong>de</strong> bosque <strong>de</strong> protección para las zonas <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> erosión<br />

muy alto, F2 y 578,2 ha para las zonas <strong>de</strong> protección <strong>de</strong>l encinar P5.<br />

La recuperación así mismo <strong>de</strong> 2.103,3 ha <strong>de</strong> vegetación típica <strong>de</strong> márgenes y arroyos, P4.<br />

Una reserva <strong>de</strong> tierra agraria <strong>de</strong> 365,7 ha correspondientes a las zonas <strong>de</strong> vega, A1, A2, y A3.<br />

En las zonas <strong>de</strong> alta vulnerabilidad, por ser <strong>los</strong> puntos más visibles, las 451,8 ha <strong>de</strong>berían adaptarse<br />

a<strong>de</strong>más al mejor uso y a la capacidad agronómica <strong>de</strong> cada punto.<br />

En las 2.199 ha <strong>de</strong> suelo rústico común, por ser zonas <strong>de</strong> fondo <strong>de</strong> valle y media la<strong>de</strong>ra, como<br />

alternativa a la producción <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> pino y eucalipto, se propone plantaciones <strong>de</strong> especies <strong>de</strong><br />

crecimiento medio como cerezo, fresno, nogal,... pues son especies <strong>de</strong> alto rendimiento económico,<br />

precisamente a<strong>de</strong>cuadas a esta situación topográfica por su exigencia en tierra y que plantadas en<br />

amplios marcos no hipotecan otros usos aptos <strong>de</strong> estas zonas como es por ejemplo el gana<strong>de</strong>ro.<br />

Toda autorización para plantar, así como la explotación forestal <strong>de</strong>be poseer el informe favorable<br />

<strong>de</strong>l Patronato. Ésta es una llamada seria dirigida tanto a particulares como a la administración<br />

forestal. Para asegurar que el Patronato emita, efectivamente, su informe sobre todas las plantacio-<br />

150


nes que se hagan, es preciso establecer la obligación (vía legal o cotractual) <strong>de</strong> que la administración<br />

forestal <strong>de</strong>l Territorio Histórico <strong>de</strong> Bizkaia, remita al Patronato la información <strong>de</strong>tallada <strong>de</strong> las plantaciones<br />

<strong>de</strong>l ámbito <strong>de</strong> la Reserva (pues la Norma Foral <strong>de</strong> Montes somete a autorización administrativa<br />

<strong>de</strong>l Departamento <strong>de</strong> Montes toda plantación forestal, lo que permite muy fácilmente el control <strong>de</strong><br />

las plantaciones efectivamente hechas).<br />

Y <strong>de</strong> esta forma, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l punto anterior, en las zonas don<strong>de</strong> según el P.R.U.G no está permitida<br />

la plantación para explotación ma<strong>de</strong>rera, se recuperarían:<br />

– 8,1 ha <strong>de</strong> ecosistemas típicos <strong>de</strong> las zonas <strong>de</strong>l litoral, intermareales o supramareales y zonas<br />

<strong>de</strong> marismas;<br />

– 137,9 ha <strong>de</strong> encinar Cantábrico y vegetación típica asociada a ésta;<br />

– recuperación <strong>de</strong> yacimientos arqueológicos en 22,3 ha.<br />

El P.A.T (Plan <strong>de</strong> Acción Territorial) para la or<strong>de</strong>nación y aprovechamiento <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos <strong>de</strong> las<br />

Areas <strong>Forestales</strong> no pensamos que pueda cumplir sus objetivos, pues como se ha comentado anteriormente<br />

existen plantaciones prácticamente en todas las zonas, en concreto 5.900 ha están fuera<br />

<strong>de</strong> las zonas forestales que equivale a casi la mitad <strong>de</strong> las plantaciones existentes en Urdaibai. Luego<br />

necesita <strong>de</strong> un replanteamiento.<br />

Esta aportación no preten<strong>de</strong> hacer <strong>de</strong> Urdaibai un jardín, sino conjugar la conservación y la producción.<br />

Si bien se ha <strong>de</strong>terminado exclusivamente la cantidad <strong>de</strong> pino y eucalipto plantadas in<strong>de</strong>bidamente,<br />

existen también otros usos in<strong>de</strong>bidos con respecto a la <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> la zona, como es el<br />

caso por ejemplo <strong>de</strong>l uso agrario en zonas <strong>de</strong> gran pendiente y elevado riesgo <strong>de</strong> erosión. Por ello<br />

éste es un primer análisis don<strong>de</strong> <strong>los</strong> datos aportados quieren ser únicamente unas directrices y por<br />

lo tanto <strong>de</strong>berían ser trabajados y concretados con <strong>de</strong>tenimiento.<br />

Tampoco preten<strong>de</strong> ser un castigo sobre todo para <strong>los</strong> propietarios, por lo que, por un lado, se<br />

<strong>de</strong>berían contemplar compensaciones por la estricta limitación <strong>de</strong> usos <strong>de</strong> ciertas zonas premiando<br />

la labor ecológica que ello supone, pero por otro lado preten<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollar también el uso <strong>de</strong> otras<br />

especies forestales, las <strong>de</strong> crecimiento medio, siempre que se lleve una explotación compatible con<br />

la conservación <strong>de</strong>l medio, que concretamente en Urdaibai cumplen con una función ecológica<br />

importante a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> rentable económicamente. Por ello, <strong>de</strong> las 7.400 ha <strong>de</strong> pino y eucalipto plantadas<br />

in<strong>de</strong>bidamente, 2.000 ha en nuestra opinión <strong>de</strong>berían ser sustituidas por otras especies aún<br />

siendo también <strong>de</strong> explotación ma<strong>de</strong>rera. Y las 5.000 ha restantes efectivamente <strong>de</strong>berían poseer<br />

otro uso.<br />

Creemos que <strong>de</strong> esta forma se logrará caminar hacia una gestión forestal sostenible y será<br />

entonces cuando la <strong>de</strong>claración <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai, en cuanto a este tema se<br />

refiere, tendrá verda<strong>de</strong>ro valor. Reclamamos simplemente que Urdaibai sea pionera en la gestión<br />

forestal sostenible.<br />

Bibliografía<br />

ARANZADI, SOCIEDAD DE CIENCIAS. (1984). Estudio ecológico <strong>de</strong>l valle y estuario <strong>de</strong> la Ría <strong>de</strong> Guernica-<br />

Mundaca. Memoria. Departamento <strong>de</strong> Política Territorial y Obras Públicas. Gobierno Vasco.<br />

ATAURI, J.A., DE PABLO, C.L., MARTÍN DE AGAR, P., PINEDA, F.D., RESCIA, A.J., SCHMITZ, M.F, UGARTE, F. et<br />

al. (1993). Elaboración <strong>de</strong> material <strong>de</strong> divulgación sobre la pérdida <strong>de</strong> recursos naturales <strong>de</strong>bida<br />

a cambios en <strong>los</strong> usos <strong>de</strong>l suelo en el País Vasco y sus efectos sobre la dinámica <strong>de</strong>l ecosistema.<br />

Documento Técnico nº 1. Departamento <strong>de</strong> Urbanismo, Vivienda y Medio Ambiente. Viceconsejería<br />

<strong>de</strong> Medio Ambiente. Gobierno Vasco.<br />

ATAURI, J.A., DE PABLO, C.L., MARTÍN DE AGAR, P., PINEDA, F.D., RESCIA, A.J., SCHMITZ, M.F.(1994). Evaluación<br />

<strong>de</strong> la pérdida <strong>de</strong> recursos ambientales <strong>de</strong>bida a <strong>los</strong> cambios <strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l suelo en el País<br />

Vasco y sus efectos sobre la dinámica <strong>de</strong>l ecosistema: repercusiones sobre el paisaje y estudio<br />

<strong>de</strong> casos representativos. Documento Técnico n.º 2. Departamento <strong>de</strong> Urbanismo, Vivienda y<br />

Medio Ambiente. Viceconsejería <strong>de</strong> Medio Ambiente. Gobierno Vasco.<br />

151


BESGA, G., OLARIETA, J.R., RODRÍGUEZ, R., RODRÍGUEZ, M., VIRGEL, S. (1997). Evolución <strong>de</strong> la cubierta <strong>de</strong>l<br />

suelo con diferentes sistemas <strong>de</strong> preparación <strong>de</strong>l terreno tras la matarrasa <strong>de</strong> plantaciones <strong>de</strong><br />

Pinus radiata. I Congreso forestal Hispano-Luso, Pamplona.<br />

BESGA, G., OLARIETA, J.R., RODRÍGUEZ, R., RODRÍGUEZ, M., VIRGEL, S., DOMINGO, M. (1997). Efecto <strong>de</strong> las<br />

labores mecanizadas <strong>de</strong> preparación <strong>de</strong>l terreno para plantaciones <strong>de</strong> Pinus radiata en algunas<br />

propieda<strong>de</strong>s físico-químicas <strong>de</strong>l suelo. I Congreso forestal Hispano-Luso, Pamplona.<br />

INGENIERÍA GRÁFICA Y DE SISTEMAS, SL (IGS). (1996). Cruce <strong>de</strong> <strong>los</strong> mapas <strong>de</strong> vegetación y municipios con<br />

el Plan Rector. Departamento <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio, Vivienda y Medio Ambiente. Gobierno<br />

Vasco.<br />

INVENTARIO FORESTAL 1986. Departamento <strong>de</strong> agricultura y pesca. Gobierno Vasco.<br />

INVENTARIO FORESTAL 1996. Departamento <strong>de</strong> agricultura y pesca. Gobierno Vasco.<br />

EDESO, J.M., MERINO, A., GONZÁLEZ, M.J., OURO, G., MARAURI, P. (1999). Pérdidas <strong>de</strong> suelo en la<strong>de</strong>ras<br />

sometidas a distintos manejos forestales. V. Jornadas <strong>de</strong> Urdaibai sobre <strong>de</strong>sarrollo sostenible.<br />

Investigación aplicada a la R.B.U.p 203-208.<br />

PLAN RECTOR DE USO Y GESTIÓN DE LA RESERVA DE LA BIOSFERA DE URDAIBAI. (1993). Departamento <strong>de</strong><br />

Urbanismo, Vivienda y Medio Ambiente. Gobierno Vasco.<br />

EXISTENCIA DE PLANTACIONES DE PINO Y EUCALIPTO SEGÚN ZONIFICACIÓN (Ingeniería gráfica y <strong>de</strong> sistemas, SL<br />

1996)<br />

152


URDAIBAI EREMUKO BASO GARAPENA EZ DA IRAUNKORRA EGUNGO EGOERAN<br />

1992an, Río-ko Konferentzian, baso garapen iraunkorra kontzeptua sozializatu zenetik, eta gero eta<br />

zehaztasun gehiagorekin Helsinkin 1997an, gutxi gora behera zertaz ari garen jakin arren, berba hori eduki<br />

zehatzaz betetzea falta zaigu. Eta ildo honetan, jakin badakigu, hurrengo belaunaldiek basoaz eta bere<br />

aberastasunaz –sozialki, ekonomikoki eta inguremenari dagokionez–, gozatzeko daukaten eskubi<strong>de</strong>a kolokan<br />

jarriko ez duen baso garapenaz ari bagara, hain zentzu zabala duen termino honek, hain zuzen ere,<br />

inondik inora ez du landaketa baten ustiaketaren ondoren beste landaketa bat gauzatu beharraren sinplifikazioa<br />

esan nahi eta are gutxiago, dinamika horrekin monolaborearen iraunkortasuna zihurtatzearena.<br />

Bizi dugun baso monolabore egoera honetan, –hainbat arlotan eragiten dituen ondorio kaltegarriak<br />

ikusita–, ez dago baso garapen iraunkorra gauzatzerik.<br />

Belaunaldiz belaunaldi baso monolaborearen eragin kaltegarriak berez edozein baso motak bezala<br />

monolaboreak ere dituen eragin onuragarriak gainditzen doaz:<br />

– Mendia zentzu zabal zabalean, basoaz gain beste hainbat erabilpenen eta betekizunen kokagunea<br />

izanik, basoa zentzu murritzan hartzeak mendiaren erabilpen ezberdinen antolaketa falta eragiten<br />

du, onuragarriak eta ezinbestekoak diren beste erabilpen hauek baztertuz edo ez baliagarriak<br />

bilakatuz.<br />

– Monolaboreak flora eta faunaren bioaniztasuna murriztu eta baso sistemen dinamika konplexua<br />

sinplifikatu eta <strong>de</strong>sorekatzen du. Gaixotasun eta izurriteen hedapena erreztu eta gaitzagoa bilakatzen<br />

du, ondorioz erabiltzen diren produktu kimikoak ugalduz doaz eta ingumenean eta gizakian<br />

eragin kaltegarriak sortzen dira.<br />

– Suteen arriskua haunditu eta zabalpen arina bi<strong>de</strong>ratzen du.<br />

– Monolabore hauen ustiaketa bortitzak ur sarea suntsitzen du, higadura eragin, lurra pobretu,...<br />

– Monolaboreak zuraren eraldaketarako industria espezifikoa garatzen du, baina, era berean, merkatuan<br />

arrisku handia sortzen du ere.<br />

– Gure baldintzetan, monolaborean erabiltzen <strong>de</strong>n espeziearen emaitza <strong>de</strong>igarriak (hazkuntza,<br />

adaptazio edota errentei dagokienez) errentagarriak izan daitezken beste baso espezie batzu baztertzea<br />

ekartzen du.<br />

– Monolaborearen dinamika intentsiboak beste arlo batzutan ere baditu eragin kaltegarriak: aztarna<br />

arkeologikoen suntsiketa, argi sarearen apurketa,...<br />

– Monolaboreak paisaia arrotza eta monotonoa bihurtzen du.<br />

Urdaibaiko eremuan Bizkaiko baso monolaborearen bataz besteko azalera gainditzen da: Bizkaian<br />

baso azaleraren %60a monolaborea izanik, Urdaibairena %77a da.<br />

Monolabore egoera horretan ez da nabarmenki aldatzeko aukera handirik, baso politikan norabi<strong>de</strong><br />

aldaketa erradikala ez badago. Gainera esan behar da bereziki Urdaibai bezalako babespeko ingurune<br />

honetan, non natur baliabi<strong>de</strong>ak egoki kontserbatu, antolatu eta ku<strong>de</strong>atzeko arautegi propioa dagoen, tresna<br />

juridiko horiek ere ez direla nahikoak izaten ari ustiakuntza iraunkor hori bermatzeko. Hau da, PRUG-ak<br />

gauzatzen duen zonifikazioaz gain, baliabi<strong>de</strong> naturalak kontserbatu eta ku<strong>de</strong>atzeko aurreikusten dituen<br />

arauak eta planak, aurrerapauso garrantzitsu bat izan arren, ez dira nahikoak egoera aldatzeko.<br />

Aniztasunaren onurak berreskuratzeko, baso monolaboreari aurre egitea helburua izanik –eta ez<br />

baso laborearen azalera murriztea–, PRUG-ak ez du zehaztasun nahikorik arautzen, basogintza ez bait<br />

dago soilik baso eremuetan baimenduta (F1 eta F2), baizik eta P4, P5, P6 (eremu hauetan baso monolaborea<br />

mugatuta egon arren ez dago <strong>de</strong>bekaturik, ez eta zehazturik) eta landa-lur arrunteko eremuetan ere,<br />

azkeneko honek baso monolaboreari inolako mugarik ezartzen ez diolarik. Bestetik, basogintzari dagokionez,<br />

Lurral<strong>de</strong>-Ekintzarako Egitamua (P.A.T), F1 eta F2 eremuetara soilik murriztuko da.<br />

Egoera honi Aldundiko nekazaritza politika, baso monolaborearen <strong>de</strong>fentsa sutsuan dirauela eta<br />

laguntza planak baso monolaboreari ematen dion lehentasuna batu ezkero, P.R.U.G-a eta honen ondorioz<br />

etorriko diren planak zehaztu ezean, Urdaibai eremuko baso garapena ez da iraunkorra izango, ez orain<br />

ez eta bihar-etzi baten.<br />

Mendien ku<strong>de</strong>aketarako estrategia orokor baten barruan, besteak beste, aipatutako arautegi eta planen<br />

zehaztea; basogintza baimenduta dagoen eremuetan, balditzak baldintza, egokien diren baso espezien<br />

zerrenda egitea eta hauen landaketa suspertzeko beharrezkoak diren baldintzak indarrean jartzea baso<br />

ku<strong>de</strong>aketa iraunkor baterako oinarritariko batzuk izango lirateke.<br />

153


FOREST DEVELOPMENT OF THE URDAIBAI REGION<br />

IS NOT SUSTAINABLE IN ITS CURRENT SITUATION<br />

At the 1992 Río Conference, the concept of sustainable forest management was <strong>de</strong>fined, and in<br />

Helsinki, in 1997, this <strong>de</strong>finition was <strong>de</strong>veloped in more <strong>de</strong>tail. Since then, we know more or less what<br />

we are talking about, but the concept still needs to be provi<strong>de</strong>d with a more solid content. We know that<br />

when we talk of <strong>de</strong>velopment that does not endanger future generations’ right to enjoy forests and their<br />

wealth (socially, economically and environmentally), this term, which has such a wi<strong>de</strong> range of meanings,<br />

in no way equates to the simplified concept that one exploitative operation should be followed by<br />

another, or that this approach should be used to guarantee the permanence of monocultural practices.<br />

In light of their harmful effects in diverse fields, the current prevalence of monocultural practices<br />

is completely incompatible with sustainable forest <strong>de</strong>velopment.<br />

Generation after generation, the harmful effects of forest monoculture have outweighed the benefits<br />

that, like any type of forest, single species plantations offer:<br />

– Mountain areas, in the wi<strong>de</strong>st sense of the word, in addition to being the home of forests, also<br />

have many other uses and functions. Therefore, if we consi<strong>de</strong>r forests only in their strictest sense,<br />

we fail to appreciate the diverse possibilities of mountain areas and either neglect or ren<strong>de</strong>r<br />

fruitless uses that are both beneficial and necessary.<br />

– Monoculture reduces the biodiversity of an area’s flora and fauna and simplifies and unbalances<br />

the complex dynamics of forest systems. It favours the spread of diseases and epi<strong>de</strong>mics, thereby<br />

increasing the amount of chemicals used and the subsequent harm to both humans and the environment.<br />

– It also increases the risk of fires and facilitates the rapid spread of flames.<br />

– Intense monocultural exploitation <strong>de</strong>stroys the water network, causes erosion and impoverishes<br />

the soil, etc.<br />

– Monocultural plantations <strong>de</strong>velop the specific wood transformation industry while at the same<br />

time creating a significant market risk.<br />

– In our case, the outstanding results (regarding growth, adaptation and profit) of the species used<br />

in monoculture, cause other potentially profitable forest species to be neglected.<br />

– The intensive exploitation of monocultural plantations is harmful to other areas and results in the<br />

<strong>de</strong>struction of archaeological remains and the rupture of the electrical network, among others.<br />

– Monocultural practices create a strange and monotonous landscape.<br />

In the Urdaibai region, the amount of land covered by single species plantations is higher than the<br />

average for Bizkaia: 77% as opposed to 60% of the surface Area in Bizkaia.<br />

Without a radical change in forestry policy, this situation will be very difficult to change. Furthermore,<br />

the internal regulations on conservation, organisation and management that exist in protected areas<br />

like Urdaibai are not enough to guarantee sustainable exploitation. In addition to the zoning policy stipulated<br />

in the PRUG 1 , the regulations and plans <strong>de</strong>veloped with the aim of conserving and managing<br />

natural resources are an important step forward, but are not enough to change the un<strong>de</strong>rlying situation.<br />

In connection with efforts to recover the benefits of diversity, and with the aim of tackling the problems<br />

posed by monocultural plantations (and not of reducing the surface Area of forest plantations), the<br />

PRUG is not specific enough, since forestry activities are authorised not only in forested areas (F1 and<br />

F2), but in P4, P5 and P6 areas (where, although limited, it is neither prohibited nor specified in <strong>de</strong>tail)<br />

and ordinary rural regions also (where there are no limitations whatsoever). Furthermore, with regard to<br />

forestry activities, the Territorial Action Plan (PAT) only encompasses F1 and F2 areas.<br />

If on top of this we consi<strong>de</strong>r that fact that the Provincial Government’s agricultural policy fervently<br />

<strong>de</strong>fends forest monoculture, and that the subsidy plan prioritises this practice, unless the PRUG and related<br />

plans are ren<strong>de</strong>red more specific, forest <strong>de</strong>velopment in Urdaibai will not be sustainable either now<br />

or in the foreseeable future.<br />

The following is an outline of what must be done in or<strong>de</strong>r to achieve sustainable forest <strong>de</strong>velopment:<br />

ren<strong>de</strong>r the aforementioned regulations and plans more specific, within a general mountain Area<br />

management strategy; in areas in which forestry activity is authorised, and bearing in mind the diverse<br />

conditions, compile a list of the most appropriate forest species and take the necessary steps to create the<br />

conditions conducive to their cultivation.<br />

1<br />

PRUG: Master Plan for Use and Management.<br />

154


I<strong>de</strong>as para una política forestal<br />

más natural y menos agresiva:<br />

el caso <strong>de</strong> la cuenca <strong>de</strong> Mape<br />

(Urdaibai)<br />

Enrike Arzubiaga Ar<strong>de</strong>o<br />

• Asociación <strong>de</strong> vecinos AÑEBUSTIN-AÑETU,<br />

Busturia<br />

Como vecinos <strong>de</strong> una zona <strong>de</strong>nsamente repoblada, fundamentalmente con eucalipto y pino<br />

insignis, que vivimos literalmente sumergidos en un mar dominado sobre todo por estas especies,<br />

queremos hacer reflexionar sobre algunas i<strong>de</strong>as. Por una parte, queremos aprovechar esta ocasión<br />

para aportar nuestra experiencia, dado que en contadas ocasiones se ha tenido en cuenta la opinión<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> habitantes <strong>de</strong> la comarca a la hora <strong>de</strong> tomar <strong>de</strong>cisiones, tanto en el ámbito <strong>de</strong> la gestión forestal<br />

como en otros ámbitos, siendo en nuestro caso, <strong>los</strong> que sufrimos directamente en nuestra vida<br />

cotidiana las consecuencias <strong>de</strong> políticas forestales nefastas. Por todo ello hemos vivido dramáticas<br />

situaciones a consecuencia <strong>de</strong> <strong>los</strong> incendios, pérdidas <strong>de</strong> caseríos, muerte <strong>de</strong> ganado, etc. Por otra<br />

parte, queremos expresar nuestro temor ante la nueva situación que vemos venir, ya que se vuelven<br />

a repetir, e incluso, agravar las condiciones que entonces ocasionaron resultados catastróficos.<br />

También queremos alertar, dada la gran <strong>de</strong>nsidad forestal que se ha generado en estos últimos<br />

años y que, a corto plazo, va a requerir una actividad muy intensa y continuada para que dichas tareas<br />

dañen lo menos posible la zona <strong>de</strong> Mape, que es nuestro acuífero más importante o a <strong>los</strong> caminos<br />

ya que en ocasiones anteriores hemos visto convertirse <strong>los</strong> accesos a nuestras viviendas en<br />

barrizales impracticables, siendo ya, la actual carretera la tercera que se construye en un corto período<br />

<strong>de</strong> tiempo con todo el trastorno que esto ha supuesto para el normal <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> nuestra vida<br />

cotidiana. La citada carretera se utiliza actualmente en casos <strong>de</strong> emergencia como alternativa a la<br />

carretera Gernika-Bermeo. De ahí la importancia <strong>de</strong> su mantenimiento en buen estado.<br />

Así mismo, no po<strong>de</strong>mos olvidar que nuestra zona es también blanco continuo <strong>de</strong> la actividad<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> jabalíes, que buscan en nuestras huertas, pra<strong>de</strong>ras y plantaciones <strong>de</strong> frutales, el alimento que<br />

no encuentran en el monte y que <strong>los</strong> vecinos y vecinas achacamos a la inexistencia <strong>de</strong> bosque <strong>de</strong><br />

frondosas capaz <strong>de</strong> sustentar a la fauna silvestre. Puesto que la lógica nos hace ver que <strong>de</strong>l monocultivo<br />

<strong>de</strong> pino, y mucho menos, <strong>de</strong>l eucalipto no pue<strong>de</strong>n vivir muchos animales.<br />

El monocultivo unido a la caza<br />

El monocultivo <strong>de</strong> estas especies es radicalmente opuesto a la diversidad faunística siendo el<br />

causante en muchos casos <strong>de</strong> la <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> especies y en otros casos <strong>de</strong> hacer<strong>los</strong> <strong>de</strong>pendientes<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> cultivos <strong>de</strong> <strong>los</strong> caseríos, como es el caso <strong>de</strong>l jabalí. Ligado a esto, está el problema <strong>de</strong> la<br />

gran presión cinegética que se genera en el entorno <strong>de</strong>l caserío, dado que la diversidad <strong>de</strong> cultivos<br />

existentes a su alre<strong>de</strong>dor <strong>los</strong> convierte en lugares <strong>de</strong> atracción para las aves, etc., como si se trataran<br />

<strong>de</strong> pequeños oasis en medio <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sierto <strong>de</strong> <strong>los</strong> monocultivos. Como consecuencia <strong>de</strong> ello tene-<br />

155


mos la aparición <strong>de</strong> <strong>los</strong> cazadores junto a viviendas, cultivos, ganado, con <strong>los</strong> graves problemas que<br />

esto ocasiona y que son sobradamente conocidos por las instituciones, ya que el vecindario <strong>de</strong> estos<br />

barrios llevamos años peleando y <strong>de</strong>nunciando para que las normativas <strong>de</strong> caza se cumplan, siendo<br />

muchas las cartas que se han intercambiado con la administración, en las que, las personas afectadas,<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> reflejar nuestras quejas, hemos tratado <strong>de</strong> aportar posibles soluciones, casi siempre<br />

relacionadas con la política forestal, petición <strong>de</strong> ampliación <strong>de</strong>l refugio <strong>de</strong> caza, etc.<br />

Incendios<br />

Con respecto a la experiencia vivida con <strong>los</strong> incendios recor<strong>de</strong>mos que eran mayoritarios las<br />

plantaciones <strong>de</strong> pino, insignis y marítimo fundamentalmente. El incendio sobrevino <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> una<br />

larga sequía y el fuerte viento favoreció su rápida propagación <strong>de</strong> una parte a la otra <strong>de</strong> Busturia. Se<br />

hace imposible relatar las dramáticas situaciones que vivimos las personas que permanecimos <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> este infierno.<br />

Tras <strong>los</strong> incendios no se hizo ningún caso a las recomendaciones <strong>de</strong>l personal técnico y especialistas<br />

que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> diferentes instancias se hicieron y que salieron reflejadas en <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> comunicación,<br />

como eran la no introducción <strong>de</strong> maquinaria pesada, la conveniencia <strong>de</strong> realizar siembras<br />

<strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s herbáceas que fijaran el suelo, o que no se iniciarán <strong>de</strong> inmediato las tareas <strong>de</strong> tala,<br />

saca, etc. Pero <strong>los</strong> criterios que prevalecieron fueron <strong>los</strong> <strong>de</strong>l aprovechamiento inmediato <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra<br />

quemada, iniciándose una <strong>de</strong>senfrenada actividad <strong>de</strong> talas a matarrasa y saca precipitada <strong>de</strong> la<br />

ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> la que las papeleras salieron como máximas favorecidas, aún a costa <strong>de</strong> dañar gravemente<br />

el suelo y favorecer una brutal erosión.<br />

En relación a las distancias <strong>de</strong> seguridad que actualmente se están tratando <strong>de</strong> acortar por parte<br />

<strong>de</strong>l sector forestalista, po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que ardieron caseríos ro<strong>de</strong>ados <strong>de</strong> pra<strong>de</strong>ra y en <strong>los</strong> que <strong>los</strong><br />

pinos estaban a más <strong>de</strong> cien metros <strong>de</strong> distancia, como es el caso <strong>de</strong> Pagozarreta, que ardió completamente<br />

con el ganado en su interior. El suelo estaba tan seco, tras el largo periodo <strong>de</strong> sequía que<br />

ardió totalmente el sustrato vegetal quedando la roca madre al <strong>de</strong>snudo, <strong>de</strong>sapareciendo también<br />

mucha vida silvestre, siendo durante mucho tiempo difícil encontrar cualquier variedad <strong>de</strong> hongos por<br />

ejemplo.<br />

El único ser viviente que se veía al día siguiente <strong>de</strong> <strong>los</strong> incendios por las zonas afectadas era la<br />

procesionaria <strong>de</strong>l pino que recorrían <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> calcinados o trepaban por <strong>los</strong> troncos <strong>de</strong>snudos en<br />

busca <strong>de</strong> nuevos lugares para vivir, lo que nos <strong>de</strong>muestra en la práctica que existió una larga convivencia<br />

entre estos insectos y el fuego y que están perfectamente adaptados a él, resisitiendo <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> sus nidos incombustibles y aislantes <strong>de</strong>l calor. También pudimos observar, como las piñas que<br />

habían permanecido cerradas durante el fuego se abrían y esparcían sus semillas por todas partes,<br />

llegando a zonas en las que anteriormente no había existido pino, siendo espectacular la germinación<br />

que se dio <strong>de</strong> todas estas semillas en la primavera siguiente, en la que el suelo apareció cubierto <strong>de</strong><br />

pequeñas plantas <strong>de</strong> pino en tal <strong>de</strong>nsidad, que parecía haberse convertido todo en un vivero. Lo mismo<br />

sucedió con el eucalipto, haciendo pensar a mucha gente que se habían realizado siembras <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

avionetas.<br />

Después <strong>de</strong> esta dura lección práctica, nos hemos ido enterando <strong>de</strong> ciertas características <strong>de</strong><br />

estas especies arbóreas, como por ejemplo que se les llama pirófitas, por la <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia que tienen<br />

<strong>de</strong>l fuego para su supervivencia y expansión, que acidifican <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> sobre <strong>los</strong> que crecen con el<br />

objeto <strong>de</strong> impedir el crecimiento <strong>de</strong> otras plantas y que su savia es inflamable, o sea que trabajan sin<br />

<strong>de</strong>scanso para preparar las mejores condiciones para el incendio, esperando con paciencia a que <strong>los</strong><br />

factores meteorológicos sean propicios y tar<strong>de</strong> o temprano volver a repetir la catástrofe. Ahora sabemos<br />

que vivimos en medio <strong>de</strong> un material altamente peligroso y que las normas <strong>de</strong> seguridad son<br />

tomadas <strong>de</strong>masiado a la ligera.<br />

En este momento vemos que se vuelven a repetir las mismas condiciones que entonces e incluso<br />

creemos que se han agravado. La esperanza <strong>de</strong> que las cosas iban a cambiar tras <strong>los</strong> incendios<br />

<strong>de</strong>saparecieron, las voces que aseguraban que en a<strong>de</strong>lante se iba a actuar <strong>de</strong> una manera más exigente<br />

en cuanto a distancias, cortafuegos, etc, se acallaron y <strong>los</strong> consejos <strong>de</strong> <strong>los</strong> especialistas y científicos<br />

se olvidaron. Una vez pasado el susto se ha vuelto a incumplir cualquier norma <strong>de</strong> seguridad,<br />

se planta hasta el bor<strong>de</strong> mismo <strong>de</strong> <strong>los</strong> caminos, no se respetan las distancias entre plantaciones,<br />

márgenes <strong>de</strong> ríos, no se efectúan labores <strong>de</strong> limpieza, etc.<br />

156


Mape (Busturia)<br />

El barranco <strong>de</strong> Mape, acuífero <strong>de</strong> Busturia, Pe<strong>de</strong>rnales-Sukarrieta y Mundaka, que <strong>de</strong>bido al<br />

carácter torrencial <strong>de</strong>l río y a que presenta la<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> gran pendiente lo que le hace ser una zona muy<br />

sensible a la erosión fue también objeto <strong>de</strong> una <strong>de</strong>senfrenada actividad tras <strong>los</strong> incendios para la<br />

extracción, en un plazo mínimo <strong>de</strong> tiempo, <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra, provocando evi<strong>de</strong>ntes muestras <strong>de</strong> erosión,<br />

reflejadas en la colmatación <strong>de</strong> que fue objeto la <strong>de</strong>puradora <strong>de</strong> agua potable, entonces nueva, con<br />

averías que repercutieron en <strong>los</strong> vecinos <strong>de</strong> Busturia y no en <strong>los</strong> responsables y propietarios <strong>de</strong> la<br />

gestión <strong>de</strong>l monte. En esos momentos es cuando mejor se pudo apreciar, y a<strong>de</strong>más a simple vista,<br />

que tras las lluvias caídas la tierra que el río arrastraba en gran cantidad <strong>de</strong>bido a las matarrasas,<br />

<strong>de</strong>stoconamientos y roturaciones llevadas a cabo en la mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos en la misma dirección<br />

<strong>de</strong> las pendientes llegaba una gran mancha areno-limo-arcil<strong>los</strong>a que saliendo <strong>de</strong>l Río Mape llenaba el<br />

estuario y se internaba en el mar casi hasta la altura <strong>de</strong> la Isla <strong>de</strong> Izaro.<br />

En el período anterior a <strong>los</strong> incendios existían todavía en Mape bosquetes importantes <strong>de</strong> especies<br />

autóctonas que fueron taladas, incluso robles <strong>de</strong> gran envergadura siendo sustituidas por eucaliptos<br />

casi en su totalidad.<br />

En la actualidad el eucalipto es la especie dominante, con gran diferencia sobre las <strong>de</strong>más y<br />

estamos hablando <strong>de</strong> cientos <strong>de</strong> hectáreas. Ha habido una exagerada proliferación <strong>de</strong> pistas que surcan<br />

las la<strong>de</strong>ras <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la cima hasta la base, acelerando el discurrir <strong>de</strong>l agua y provocando rápidas<br />

crecidas <strong>de</strong>l río, agravando la ya escasa retención <strong>de</strong> humedad que se da en <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> en <strong>los</strong> que<br />

se cultiva el eucalipto y contribuyendo a la <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> diferentes manantiales, muy apreciados<br />

por <strong>los</strong> vecinos y <strong>los</strong> caminantes. Si a todo esto añadimos la actividad que dada la edad y homogeneidad<br />

<strong>de</strong> la mayoría <strong>de</strong> la plantación estará a punto <strong>de</strong> iniciarse po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que en este lugar se<br />

dan las peores condiciones para lo que se supone es el acuífero más importante <strong>de</strong> la zona, y por lo<br />

tanto, <strong>de</strong> gran utilidad pública, por lo que creemos <strong>de</strong>bería ser especialmente mimado favoreciendo<br />

todos <strong>los</strong> factores que hicieron posible la buena salud <strong>de</strong> éste acuífero.<br />

Pagokolanda<br />

Junto a la cima <strong>de</strong> Sollube cabecera <strong>de</strong> cuenca <strong>de</strong>l río Artike, <strong>de</strong> propiedad pública, ha sido roturado,<br />

repoblado y cosido literalmente por pistas por la Diputación Foral <strong>de</strong> Bizkaia, habiéndose plantado<br />

fundamentalmente especies exóticas, eucaliptos y pinos sobre todo, y algunas hayas. Estas la<strong>de</strong>ras<br />

vierten sus aguas en la cuenca <strong>de</strong>l Río Artike que <strong>de</strong>semboca en el puerto <strong>de</strong> Bermeo a través<br />

<strong>de</strong> un túnel <strong>de</strong> varios cientos <strong>de</strong> metros, convirtiéndose en las riadas en un cuello <strong>de</strong> botella. Es un<br />

río <strong>de</strong> curso corto y torrencial que ha causado graves problemas con sus crecidas. Recor<strong>de</strong>mos lo<br />

sucedido en agosto <strong>de</strong>l 83, por lo que se le <strong>de</strong>be <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar altamente peligroso en ese sentido,<br />

siendo, así nos parece, una temeridad el haber llenado la cabecera <strong>de</strong> la cuenca con especies que<br />

no favorecen en nada la retención el agua, cuando éste <strong>de</strong>bería ser uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> objetivos prioritarios<br />

dadas las circunstancias y en cambio sí aumentan <strong>los</strong> riesgos al haber llenado toda la cabecera con<br />

un sinfín <strong>de</strong> pistas confluyentes que aceleran el discurrir <strong>de</strong>l agua por las pronunciadas pendientes.<br />

Se da la circunstancia <strong>de</strong> que en la zona <strong>de</strong> cota algo inferior y colindante con ella se hizo una<br />

repoblación con frondosas a raíz <strong>de</strong> las graves inundaciones <strong>de</strong>l 83, siendo un ejemplo que podía<br />

haber sido imitado y <strong>de</strong> esa manera haber creado un amplio espacio boscoso regulador <strong>de</strong>l agua con<br />

diversidad <strong>de</strong> especies para po<strong>de</strong>r acoger a su vez a diversas especies <strong>de</strong> fauna silvestre. Si las Instituciones<br />

Públicas tienen realmente interés en la recuperación <strong>de</strong> la fauna silvestre <strong>de</strong> Bizkaia, es, a<br />

nuestro enten<strong>de</strong>r un empeño imposible si a la vez no se recuperan espacios que puedan darles cobijo<br />

y sustento. Es tan imposible como preten<strong>de</strong>r que <strong>los</strong> peces vivan fuera <strong>de</strong>l agua.<br />

Propuestas <strong>de</strong> futuro<br />

para una gestión sostenible<br />

Des<strong>de</strong> nuestro punto <strong>de</strong> vista la política forestal que se realiza actualmente en Bizkaia se rige<br />

exclusivamente por la rentabilidad económica a corto plazo <strong>de</strong>jando <strong>de</strong> lado la importante función<br />

157


social que <strong>de</strong>be <strong>de</strong> cumplir el bosque como regulador <strong>de</strong>l agua, mantenedor <strong>de</strong> la biodiversidad, <strong>los</strong><br />

valores paisajísticos, la fertilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong>, etc.<br />

Todos <strong>los</strong> terrenos, tengan las características que tengan, se consi<strong>de</strong>ran idóneos para la plantación<br />

<strong>de</strong> especies <strong>de</strong> rápido crecimiento, que al tener un ciclo <strong>de</strong> vida tan corto exigen una continua<br />

actividad que no favorecen en nada la recuperación <strong>de</strong>l suelo, provocan el empobrecimiento <strong>de</strong> la<br />

biodiversidad, perjudican <strong>los</strong> acuíferos y aumentan <strong>los</strong> riesgos <strong>de</strong> incendios.<br />

Creemos urgente un cambio radical en esta política, en la que prime sobre todo la rentabilidad<br />

social, que se hagan inversiones a medio y largo plazo, plantando especies cuyos cic<strong>los</strong> vitales sean<br />

más largos, intercalados con <strong>los</strong> <strong>de</strong> rápido crecimiento y que aseguren para el futuro ma<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> alta<br />

calidad que abran nuevas perspectivas para diversificar la industria ma<strong>de</strong>rera, que puedan mantener<br />

una mayor diversidad <strong>de</strong> fauna y flora, etc., que se asegure la supervivencia <strong>de</strong> <strong>los</strong> acuíferos, que<br />

hagan disminuir <strong>los</strong> riesgos <strong>de</strong> incendios, etc.<br />

Deberían regularse <strong>los</strong> usos <strong>de</strong>l monte, lo mismo que se regulan <strong>los</strong> usos <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> urbanos,<br />

dándoles el uso que en virtud <strong>de</strong> sus características sean más recomendables, en cuanto a<br />

especies más convenientes para repoblaciones, etc. Y si esas normas ya existen se <strong>de</strong>ben hacer<br />

cumplir.<br />

Debe cumplirse la normativa existente estrictamente en lo referente a medidas <strong>de</strong> seguridad,<br />

cortafuegos, etc, no <strong>de</strong>jándolo a la mera voluntad <strong>de</strong> <strong>los</strong> y las particulares.<br />

Es imprescindible regular estrictamente la actividad forestal con maquinaria pesada, en zonas<br />

especialmente frágiles como es el caso <strong>de</strong> Mape, evitando matarrasas, permitiendo las tareas <strong>de</strong><br />

saca únicamente en las épocas <strong>de</strong>l año que existe menos riesgo para el suelo o impulsar técnicas<br />

menos dañinas y más respetuosas con <strong>los</strong> sue<strong>los</strong>.<br />

Debería sustituirse paulatinamente el eucalipto, a medida que se vayan extrayendo las actuales<br />

plantaciones, por otras especies arbóreas más acor<strong>de</strong>s con las funciones que <strong>de</strong>be cumplir un acuífero<br />

<strong>de</strong> las características <strong>de</strong>l Mape.<br />

Deben establecerse ayudas para las personas propietarias que <strong>de</strong>cidan plantar en sus terrenos<br />

especies menos rentables económicamente por las características <strong>de</strong>l terreno pero <strong>de</strong> mayor rentabilidad<br />

social, haciendo equiparables <strong>los</strong> rendimientos económicos entre las especies <strong>de</strong> corto y largo<br />

crecimiento.<br />

En <strong>los</strong> terrenos <strong>de</strong> titularidad pública el único criterio válido para la gestión forestal <strong>de</strong>bería ser<br />

la <strong>de</strong> la rentabilidad social, por encima <strong>de</strong> la rentabilidad económica a corto plazo.<br />

En Pagokolanda, <strong>de</strong>be sustituirse parte <strong>de</strong> sus plantaciones, sobre todo las <strong>de</strong> eucaliptos, por<br />

especies <strong>de</strong> frondosas que posibiliten una mejor regulación <strong>de</strong>l ciclo <strong>de</strong>l agua y una mayor biodiversidad<br />

que <strong>de</strong>scargue, en parte, la presión que se ejerce sobre el caserío por parte <strong>de</strong> la fauna silvestre<br />

(jabalí).<br />

Deberían regularse las fumigaciones que se realizan sobre <strong>los</strong> monocultivos <strong>de</strong> coníferas, informando<br />

acerca <strong>de</strong> las sustancias que se utilizan para este fin y evitando la fumigación indiscriminada<br />

sobre cultivos no forestales, personas, animales y áreas pobladas.<br />

En Busturia, a 31 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2000.<br />

158


BASO POLITIKA NATURALAGOA ETA EZ HAIN AGRESIBOA EGITEKO IDEIAK:<br />

MAPE ARROAREN KASUA (URDAIBAI)<br />

Jardunaldi hauetan egingo dugun ekarpenak ez du zerikusirik ez zifrekin, ez ehunekoekin, ez<br />

errentagarritasun ekonomikoarekin, ezta horrelako beste ezerekin ere. Baso politikaren ondorioak zuzenago<br />

bizi ditugunok jen<strong>de</strong>a ohartarazi nahi dugu. Etxeak sutan ikusi ditugu gutako batzuek, edo erreta<br />

aurkitu ditugu, abereak barruan zirelarik. Egoera larriak bizi izan ditugu <strong>de</strong>nok, <strong>de</strong>skribatu ere ezin diren<br />

egoerak. Emaria gutxitu egin zaie lehen ur ugari zuten iturriei, edo bestela, <strong>de</strong>sagertu egin dira. Basoko<br />

animaliak gure uztetatik bizi direla ikusten dugu askotan, mendian jateko nahikoa aurkitzen ez dute-eta.<br />

Euria egiten duen bakoitzean, sortutako hainbeste eta hainbeste bi<strong>de</strong> uhar bihurtzen direla ikusten dugu;<br />

lurraren al<strong>de</strong>rik elikagarriena narriatuz eta itsasora edo hondartza eta paduretara eramaten. Lurrari egindako<br />

erasoak oso bizkor ari dira areagotzen, gero eta makina handiagoak eta agresiboagoak erabiltzen<br />

baitira. Bi<strong>de</strong>ak blokeatuta egoten dira, eta ondorioz, <strong>de</strong>nbora galtzen dugu eta ibilgailuak hondatzen zaizkigu<br />

sarritan. Ikusiko duzuenez, oso zaila da zifraren bat ematea, ez baitakigu zein baremoren bi<strong>de</strong>z<br />

neurtzen diren beldurra, mina, amorrua, bizi kalitatea, etab. Guztiaren aurrean errentagarritasun ekonomikoa<br />

eta epe laburrera aberastea ipintzen dutenen kontra, jasangarritasuna proposatzen dugu guk. Izan<br />

ere, guk zuzenago bizi arren, badakigu guzti-guztiek dutela mendian gertatzen <strong>de</strong>naren berri.<br />

IDEAS FOR A MORE NATURAL AND LESS AGGRESSIVE FORESTRY POLICY:<br />

THE MAPE BASIN (URDAIBAI)<br />

Our contribution to this conference has nothing to do with figures, percentages, economic viability<br />

or other such matters. We simply aim to call attention to those most directly affected by the consequences<br />

of forestry policy. Some of us have seen our houses burn down, or have arrived home to find our<br />

farms in ashes and our livestock trapped and incinerated insi<strong>de</strong>. We have all lived through experiences<br />

impossible to <strong>de</strong>scribe. We see how springs that used to gush with water now only trickle, or have dried<br />

up altogether. We see how the local wildlife eats our crops because there is no longer enough food in the<br />

mountains. We see how many tracks become mudsli<strong>de</strong>s when it rains, the soil’s most nutritive layers<br />

exposed and then <strong>de</strong>posited in the sea or marshes or on the beaches. Soil damage has increased dramatically<br />

as a result of the use of ever-larger and more aggressive machinery. We find roads blocked, often<br />

forcing us to waste precious time and causing damage to our vehicles. In light of this, it is very difficult<br />

to reel off a list of figures, because we do not know on which scale to measure fear, pain, rage or quality<br />

of life, to name but a few. In opposition to those who always place economic profits and short-term<br />

gains before everything else, we propose sustainability, as we are aware that although we are the ones<br />

suffering the direct effects, no one can escape the consequences of what happens in our mountains.<br />

159


El Plan <strong>de</strong> Acción Territorial<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> encinares cantábricos<br />

<strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera<br />

<strong>de</strong> Urdaibai<br />

Xabier Arana Eiguren,<br />

Marta Rozas Ormazábal<br />

• Patronato <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai<br />

Dpto. <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio,<br />

Vivienda y Medio Ambiente (Gobierno Vasco)<br />

1. Introducción<br />

El encinar cantábrico es uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecosistemas <strong>de</strong> mayor valor naturalístico y cultural <strong>de</strong> la<br />

Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai. Así, la Ley 5/1989 <strong>de</strong> protección y or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong><br />

la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai ya calificó como área <strong>de</strong> especial protección el conjunto <strong>de</strong> las cinco superficies<br />

que configuran este sistema natural. Posteriormente, la aprobación <strong>de</strong>l Plan Rector <strong>de</strong> <strong>Uso</strong> y<br />

Gestión <strong>de</strong> Urdaibai dotó a estas zonas núcleo o <strong>de</strong> especial valor <strong>de</strong> unas Zonas <strong>de</strong> Protección periféricas<br />

para asegurar la preservación y conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos ambientales presentes en el<br />

área. Como último paso <strong>de</strong> la acción planificadora, se ha elaborado un Plan <strong>de</strong> Acción Territorial <strong>de</strong>l<br />

conjunto integrado por las masas <strong>de</strong> encinar cantábrico y sus zonas <strong>de</strong> protección (en fase <strong>de</strong> tramitación),<br />

a fin <strong>de</strong> iniciar una gestión activa sobre el área <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el conocimiento profundo <strong>de</strong> la realidad<br />

bio-física y social, y con el criterio esencial <strong>de</strong>l uso sostenible <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos ambientales.<br />

2. Los encinares cantábricos en Urdaibai<br />

La Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai alberga en su seno tres ecosistemas <strong>de</strong> gran valor y singularidad<br />

en el paisaje costero <strong>de</strong> Euskadi: el litoral, el estuario o ría y el bosque <strong>de</strong> encinar cantábrico.<br />

Estas tres unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l paisaje, junto a <strong>los</strong> yacimientos arqueológicos, están expresamente<br />

recogidas como áreas <strong>de</strong> especial protección por la Ley <strong>de</strong> Urdaibai.<br />

Históricamente el bosque <strong>de</strong> encinar cantábrico ha sido sometido a una fortísima presión que<br />

ha provocado la reducción <strong>de</strong> su superficie potencial y la simplificación <strong>de</strong> las masas existentes. El<br />

tradicional aprovechamiento <strong>de</strong> la leña y la ma<strong>de</strong>ra, junto a la ampliación <strong>de</strong> las superficies agrícolas<br />

y gana<strong>de</strong>ras, ha sido sustituido en su magnitud, durante las décadas más recientes, por la acción <strong>de</strong><br />

las explotaciones mineras y las plantaciones forestales <strong>de</strong> especies alóctonas. Todo ello <strong>de</strong>termina la<br />

importancia y necesidad imperiosa <strong>de</strong> preservar este bosque característico <strong>de</strong> la cornisa cantábrica<br />

en superficies lo más amplias posibles, con la vocación y <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> convertirse en verda<strong>de</strong>ras<br />

“reservas” y muestras representativas <strong>de</strong> nuestro patrimonio natural.<br />

161


El área <strong>de</strong> encinares cantábricos <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai está constituida por<br />

las masas <strong>de</strong>sarrolladas en ambas márgenes <strong>de</strong> la ría sobre formaciones geológicas calizas o carbonatadas<br />

<strong>de</strong>l complejo Urgoniano, don<strong>de</strong> <strong>los</strong> fenómenos kársticos son apreciables <strong>de</strong> forma significativa.<br />

El conjunto <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> encinares cantábricos tiene una superficie <strong>de</strong> 1.440,87 ha y está constituido<br />

por las siguientes unida<strong>de</strong>s:<br />

Denominación Superficie en hectáreas<br />

Ogoño 83,4<br />

Atxarre 752,5<br />

Ereñozar 338,97<br />

Atxapunte 34,85<br />

Peña <strong>de</strong> Atxondo 231,13<br />

Total 1.440,85<br />

A pesar <strong>de</strong> que la naturaleza kárstica <strong>de</strong>l sustrato provoca que la cantidad <strong>de</strong> agua retenida en<br />

el suelo sea relativamente escasa, la inexistencia <strong>de</strong> una estación propiamente seca y <strong>los</strong> aportes<br />

<strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> la lluvia horizontal (niebla, rocío, escarcha) condiciona la existencia <strong>de</strong> una vegetación<br />

mediterránea con una fuerte influencia oceánica. Por otro lado, la naturaleza heterogénea <strong>de</strong>l suelo y<br />

la presencia <strong>de</strong> diferentes formaciones <strong>de</strong>l paisaje kárstico, favorecen la presencia <strong>de</strong> distintas unida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> vegetación en el bosque, como por ejemplo, el Encinar Cantábrico, el Encinar Cantábrico<br />

con bosque mixto o el Madroñal, y su fauna característica asociada. Esta diversidad vegetal, faunística<br />

y paisajística, se acentúa en <strong>los</strong> bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l encinar.<br />

Estas formaciones forestales se <strong>de</strong>sarrollan sobre un conjunto geológico <strong>de</strong> gran valor. Por un<br />

lado, el relieve o paisaje <strong>de</strong>l karst permite disfrutar en el área <strong>de</strong> un interesante conjunto <strong>de</strong> elementos<br />

como lapiaces, simas, grutas y galerías, dolinas, úvalas y valles endorreicos. La cueva <strong>de</strong> Santimamiñe,<br />

la galería <strong>de</strong> la cueva <strong>de</strong> San Pedro (Busturia), la sima <strong>de</strong> Atxinda, <strong>los</strong> valles <strong>de</strong> Basondo y<br />

Oma, o el sumi<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> Bolintzulo y la surgencia <strong>de</strong> Argatxa, son ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> sitios <strong>de</strong> interés geológico<br />

o espeleológico <strong>de</strong> estos complejos calizos. Asimismo, en el seno <strong>de</strong> estos amplios y potentes<br />

paquetes calizos, encontramos un recurso muy preciado: el agua. Tal es la importancia <strong>de</strong> este<br />

recurso, con manantiales como <strong>los</strong> <strong>de</strong> Olal<strong>de</strong> y Oxiña, que su aprovechamiento está permitiendo<br />

garantizar el abastecimiento <strong>de</strong> toda la comarca <strong>de</strong> Busturial<strong>de</strong>a. Asimismo, cabe citar brevemente<br />

que en las grutas ocultas <strong>de</strong>l bosque <strong>de</strong> encinar cantábrico se han localizado y estudiado yacimientos<br />

arqueológicos <strong>de</strong> un valor incalculable por <strong>los</strong> vestigios que han conservado hasta nuestros días<br />

y por la información cultural y ambiental que conservan. Por este motivo, yacimientos como la cueva<br />

<strong>de</strong> Santimamiñe o la <strong>de</strong> Kobae<strong>de</strong>rra, entre otras, están protegidas por la Ley <strong>de</strong> Urdaibai como<br />

áreas <strong>de</strong> especial protección (anexo I). En el conjunto <strong>de</strong>l amplio y diverso patrimonio cultural presente<br />

en el área, a estos yacimientos arqueológicos habría que sumar <strong>los</strong> bienes o sitios <strong>de</strong> interés<br />

etnográfico y arquitectónico (caleros, carboneras, ermitas, molinos, caseríos, etc.) diseminados por<br />

todo el área <strong>de</strong> encinares cantábricos y su entorno inmediato.<br />

Junto a estos elementos <strong>de</strong> interés que se presentan en el conjunto <strong>de</strong>l medio abiótico, la flora<br />

y fauna presente en el área <strong>de</strong> encinar cantábrico es asimismo sobresaliente. Como botón <strong>de</strong> muestra<br />

se <strong>de</strong>stacan (anexo I) las especies presentes en el Catálogo Vasco <strong>de</strong> Especies Amenazadas <strong>de</strong><br />

la Flora y la Fauna. Así, al valor implícito que supone por si mismo la existencia <strong>de</strong> amplias manchas<br />

<strong>de</strong> bosque encinar cantábrico (unas 1.500 ha) en la zona costera <strong>de</strong> Euskadi, se suman especies <strong>de</strong><br />

interés y poblaciones excepcionales <strong>de</strong> Tejo y Acebuche, así como rodales <strong>de</strong> bosque mixto; en lo<br />

referente a la fauna, la presencia <strong>de</strong> Culebrera europea, Azor, Gato montes, Garduña, Gineta e importante<br />

poblaciones <strong>de</strong> murcielagos son algunos ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong>l especial valor faunístico <strong>de</strong> la zona.<br />

Por último, el variado y singular paisaje <strong>de</strong>l área con amplias manchas <strong>de</strong> bosque autóctono,<br />

junto a acantilados y escarpes, cumbreras, afloramientos calizos y formaciones kárticas, le proporcionan<br />

al territorio una diversidad y calidad ambiental excepcional.<br />

Todos estos valores naturales y culturales dotan al área <strong>de</strong> encinares cantábricos <strong>de</strong> un indiscutible<br />

interés natural y científico. A estos se suman otros que también po<strong>de</strong>mos consi<strong>de</strong>rar <strong>de</strong> interés<br />

general, como es el <strong>de</strong>l aprovechamiento <strong>de</strong>l recurso agua y las activida<strong>de</strong>s educativas y <strong>de</strong> ocio,<br />

y, por otro lado, las <strong>de</strong> interés particular (aprovechamiento <strong>de</strong> leñas y explotación forestal y minera).<br />

162


Ahora bien, en una comarca tan humanizado, las dificulta<strong>de</strong>s para la preservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> valores<br />

y recursos <strong>de</strong> interés general arriba citados están asociadas a la siguiente problemática ambiental<br />

en estas Areas <strong>de</strong> Especial Protección:<br />

Explotaciones extractivas al aire libre <strong>de</strong> roca caliza, activas o abandonadas sin restaurar, con<br />

fuerte inci<strong>de</strong>ncia ambiental.<br />

Importantes manchas <strong>de</strong> explotaciones forestales con especies exóticas en el seno <strong>de</strong> estas<br />

áreas, que precisan <strong>de</strong> accesos para la saca, así como la existencia <strong>de</strong> nuevas repoblaciones con<br />

especies ma<strong>de</strong>rables <strong>de</strong> crecimiento rápido.<br />

Labores <strong>de</strong> entresaca y aclareo en el encinar, no reguladas ni planificadas.<br />

Incendios forestales, que entre otras consecuencias han provocado el que parte <strong>de</strong>l encinar se<br />

encuentre en una etapa sucesional primaria (matorral).<br />

Problemática relativa a la red <strong>de</strong> caminos y cortafuegos.<br />

Desconocimiento geológico, biológico y ecológico <strong>de</strong>l sistema, en muchas <strong>de</strong> sus facetas.<br />

Presencia continua <strong>de</strong> visitantes en la zona (sen<strong>de</strong>ristas, escaladores, naturalistas, etc.).<br />

Expoliación y <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> <strong>los</strong> bienes patrimoniales <strong>de</strong> las cuevas con yacimientos arqueológicos.<br />

3. La protección legal <strong>de</strong>l área<br />

<strong>de</strong> encinares cantábricos<br />

La Ley 5/1989, <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> julio, <strong>de</strong> Protección y Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai<br />

calificó al área <strong>de</strong> encinares cantábricos como zona <strong>de</strong> especial protección, estableció el ámbito<br />

territorial mediante una <strong>de</strong>limitación cartográfica y, por último, dispuso un régimen <strong>de</strong> usos para el<br />

área. Paralelamente, calificaba también <strong>de</strong> áreas <strong>de</strong> especial protección <strong>los</strong> yacimientos en cuevas y<br />

al aire libre <strong>de</strong> interés arqueológico.<br />

Otro paso importante supuso la aprobación <strong>de</strong>l Plan Rector <strong>de</strong> <strong>Uso</strong> y Gestión <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong><br />

la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai (Decreto 242/1993), ya que calificó <strong>los</strong> terrenos que circundan las cinco unida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>l área <strong>de</strong> encinares cantábricos como Zona <strong>de</strong> Protección <strong>de</strong> encinares cantábricos (P.5),<br />

como espacio <strong>de</strong> amortiguación <strong>de</strong> unas 1.117 ha, y estableció, a su vez, un régimen <strong>de</strong> usos <strong>de</strong>l<br />

suelo y <strong>de</strong> construcción. No obstante, el PRUG <strong>de</strong> Urdaibai prevé su <strong>de</strong>sarrollo mediante unos instrumentos<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>nominados Planes <strong>de</strong> Acción Territorial, que tienen como fin fundamental<br />

<strong>de</strong>sarrollar, or<strong>de</strong>nar y proteger el territorio <strong>de</strong> su ámbito territorial y <strong>de</strong>berán incorporar aquel<strong>los</strong> Planes<br />

<strong>de</strong> Manejo y Programas Integrados inherentes a <strong>los</strong> mismos.<br />

La formulación <strong>de</strong>l documento base <strong>de</strong>l Plan <strong>de</strong> Acción Territorial <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> encinares cantábricos<br />

y sus zonas <strong>de</strong> protección estuvo apoyada en un estudio <strong>de</strong> <strong>de</strong>talle que fue realizado, a instancia<br />

<strong>de</strong>l Patronato <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai, por la empresa Ecología Aplicada, S.L.<br />

(anexo III) en colaboración con un equipo científico y técnico multidisciplinar. Tras su presentación y<br />

exposición pública, con fecha <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1999 se procedió a la aprobación inicial <strong>de</strong> este<br />

Plan <strong>de</strong> Acción Territorial, dando inicio a la tramitación oficial para su aprobación.<br />

4. El Plan <strong>de</strong> Acción Territorial<br />

El Plan <strong>de</strong> Acción Territorial <strong>de</strong> las áreas <strong>de</strong> especial protección <strong>de</strong> encinares cantábricos (P.3) y<br />

<strong>de</strong> las zonas <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> encinares cantábricos (P.5) <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai abarca<br />

en su totalidad una superficie <strong>de</strong> unas 2.570 hectáreas e inci<strong>de</strong> en 11 municipios <strong>de</strong> la comarca.<br />

De <strong>los</strong> documentos que componen el Plan (anexo IV), sólo tienen carácter vinculante las normas<br />

<strong>de</strong> or<strong>de</strong>nación y sectoriales, así como <strong>los</strong> planos <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nación.<br />

Tras realizar una <strong>de</strong>tallada clasificación y sistemización <strong>de</strong> usos, se proce<strong>de</strong> a la calificación<br />

pormenorizada <strong>de</strong> <strong>los</strong> sectores <strong>de</strong> conservación y gestión i<strong>de</strong>ntificados, a partir <strong>de</strong> la calificación<br />

163


general establecida (Area <strong>de</strong> Especial Protección P.3 y Zona <strong>de</strong> Protección P.5) por el PRUG. Los sectores<br />

y sus superficies son <strong>los</strong> siguientes:<br />

Sector Denominación Subsector código Superficie (Ha)<br />

A Interés naturalístico especial P.3 58,7<br />

P.5 –<br />

B Ecosistemas íntegros o poco <strong>de</strong>gradados P.3.B 1.046,6<br />

P.5.B. 57,65<br />

C Ecosistemas <strong>de</strong>gradados y repoblaciones forestales P.3.C 479,3<br />

P.5.C 792,56<br />

D Pra<strong>de</strong>ras y cultivos P.3.D 6,22<br />

P.5.D 128,4<br />

E Equipamientos E.1. Kanala<br />

E.2. Kantera-Gorria<br />

A partir <strong>de</strong> esta sectorización pormenorizada, que se encuentra reflejada en <strong>los</strong> planos <strong>de</strong><br />

or<strong>de</strong>nación (escala 1:5.000), se establece un régimen <strong>de</strong> actos <strong>de</strong> uso y <strong>de</strong> construcción y, a continuación,<br />

normas <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nación para cada una <strong>de</strong> las zonas, temáticas <strong>de</strong> protección y sectores <strong>de</strong><br />

actividad. Por último, repasado el régimen <strong>de</strong> intervención administrativa y el apartado <strong>de</strong> in<strong>de</strong>mnizaciones<br />

e incentivos financieros, se <strong>de</strong>sarrollan <strong>los</strong> Planes <strong>de</strong> Manejo y Programas Integrados.<br />

Efectivamente, Los Planes <strong>de</strong> Manejo, con sus Programas Integrados, son <strong>los</strong> documentos que<br />

contienen <strong>los</strong> objetivos operativos, las directrices <strong>de</strong> manejo y <strong>los</strong> métodos y actuaciones <strong>de</strong> gestión<br />

<strong>de</strong>tallados para cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> sectores y ámbitos <strong>de</strong> actuación previstos. Se han diseñado un total<br />

<strong>de</strong> 2 Planes <strong>de</strong> Manejo, 9 Programas Integrados y 11 Subprogramas (anexo V). Cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> programas<br />

<strong>de</strong> actuación se acompaña <strong>de</strong> un presupuesto o valoración económica <strong>de</strong> las actuaciones<br />

previstas, así como <strong>de</strong> la priorización <strong>de</strong> las mismas.<br />

A gran<strong>de</strong>s rasgos po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>stacar como algunas <strong>de</strong> las actuaciones propuestas más <strong>de</strong>stacadas<br />

las siguientes: La adquisición <strong>de</strong>l bosque <strong>de</strong> encinar cantábrico, la protección <strong>de</strong> <strong>los</strong> manantiales<br />

y puntos <strong>de</strong> interés hídrico, la restauración <strong>de</strong> huecos <strong>de</strong> canteras, la protección <strong>de</strong> cuevas, la<br />

edición <strong>de</strong> materiales divulgativos y el acondicionamiento <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> interpretación y ocio <strong>de</strong> Kantera-<br />

Gorria. Asimismo, como no podía ser <strong>de</strong> otra forma, la investigación contará con un apartado especial<br />

y posibilitará continuar con las investigaciones que ha apoyado y financiado el Patronato <strong>de</strong> la<br />

Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai estos últimos años (arqueología y paleontología, zoología –carnívoros<br />

y quirópteros–, evaluación <strong>de</strong> daños <strong>de</strong> la fauna, especies <strong>de</strong> flora amenazadas, etc.).<br />

Para finalizar cabe resaltar que, sin perjuicio <strong>de</strong> <strong>los</strong> trámites para la aprobación <strong>de</strong> este Plan <strong>de</strong><br />

Acción Territorial y <strong>de</strong> las actuaciones que se acometan en el futuro, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> la calificación <strong>de</strong> área<br />

<strong>de</strong> especial protección <strong>de</strong> la Ley <strong>de</strong> Urdaibai, en la actualidad el conjunto <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> encinares cantábricos<br />

está incluido en el refugio <strong>de</strong> caza <strong>de</strong> la ría <strong>de</strong> Gernika-Mundaka y, por otro lado, este bosque<br />

natural ha sido propuesto como Lugar <strong>de</strong> Interés Comunitario (LIC) para su incorporación a la<br />

Red Natura 2000.<br />

5. Bibliografía<br />

Ley 5/1989, <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> julio, <strong>de</strong> protección y or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai.<br />

B.0.P.V. n.º 145, <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1989.<br />

Decreto 242/1993, <strong>de</strong> 3 <strong>de</strong> agosto, por el que se aprueba el Plan Rector <strong>de</strong> <strong>Uso</strong> y Gestión <strong>de</strong> la<br />

Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai. B.O.P.V. n.º 235, <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1993.<br />

ARANA, X.; BILBAO, E.; LLANTADA, J.; MARTÍNEZ, J.A. y TREVIÑO, F. 1993. Directrices y propuestas <strong>de</strong> gestión<br />

para el área <strong>de</strong> encinares cantábricos <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai. (Inédito)<br />

GOBIERNO VASCO. 1999. Plan <strong>de</strong> Acción Territorial <strong>de</strong> las Áreas <strong>de</strong> Especial Protección <strong>de</strong> Encinares<br />

Cantábricos y <strong>de</strong> las Zonas <strong>de</strong> Protección <strong>de</strong> Encinares Cantábricos <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera<br />

<strong>de</strong> Urdaibai. Documento <strong>de</strong> Aprobación Inicial.<br />

RIVAS MATOS, C. et al. ECOLOGÍA APLICADA, S.L. 1996. Plan <strong>de</strong> Acción Territorial <strong>de</strong> las Zonas <strong>de</strong><br />

Especial Protección <strong>de</strong> <strong>los</strong> encinares cantábricos <strong>de</strong> Urdaibai. (Inédito).<br />

164


Anexo I<br />

ÁREAS DE INTERÉS ARQUEOLÓGICO CALIFICADOS COMO ZONAS DE ESPECIAL<br />

PROTECCIÓN<br />

Yacimientos en cuevas<br />

– Atxondo<br />

A. 1. Moruzillo.<br />

– Atxarre<br />

A. 2. Burrutxagane.<br />

A. 3. Antoliña koba.<br />

A. 4. Arteagako Kobae<strong>de</strong>rra.<br />

A. 5. Axpe.<br />

A.12. Gerrandijo.<br />

– Ereñozar<br />

A. 6. Atxondo.<br />

A. 7. Aurtenetxe.<br />

A. 8. Aritzgane.<br />

A. 9. Ondaro.<br />

A.10. Sagastigorri.<br />

A.13. Santimamiñe.<br />

A.14. Kobae<strong>de</strong>rra.<br />

Yacimientos al aire libre<br />

– Atxarre<br />

B.24. Yacimientos <strong>de</strong> Kanala I y II.<br />

Anexo II<br />

INVENTARIO DE ESPECIES DEL ÁREA DE ENCINARES CANTÁBRICOS PRESENTES<br />

EN EL CATÁLOGO VASCO DE ESPECIES AMENAZADAS DE LA FAUNA Y FLORA<br />

(Decreto 167/1996, <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> julio; Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 8 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 19997; Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1998)<br />

FLORA VASCULAR<br />

Catalogadas como Raras<br />

Lavatera arborea L.<br />

Catalogadas como <strong>de</strong> Interés Especial<br />

Taxus baccata L.<br />

REPTILES<br />

Catalogadas <strong>de</strong> Interés Especial<br />

Lacerta schreiberi Schreiber muskerra Lagarto verdinegro<br />

Elaphe longissima Esculapio sugea Culebra <strong>de</strong> Esculapio<br />

AVES<br />

Catalogadas como Vulnerables<br />

Upupa epops Argi-oilarra Abubilla<br />

Phoenicurus phoenicurus Buztangorri argia Colirrojo real<br />

Lanius excubitor Antzadobi handia Alcaudón real<br />

Lanius senator Antzadobi kaskagorria Alcaudón común<br />

Catalogadas como Raras<br />

Hydrobates pelagicus Ekaitz-txori txikia Paiño común<br />

Phalacrocorax aristotelis Ubarroi mottoduna Cormorán moñudo<br />

Circaetus gallicus Arrano sugezalea Culebrera europea<br />

Accipiter gentilis Aztorea Azor común<br />

Falco subbuteo Zuhaitz-belatza Alcotán europeo<br />

Falco peregrinus Belatz handia Halcón peregrino<br />

Phyl<strong>los</strong>copus trochilus Txio horia Mosquitero musical<br />

Ficedula hypoleuca Euli-txori beltza Papamoscas cerrojillo<br />

165


Catalogadas como <strong>de</strong> Interés Especial<br />

Accipiter nisus Gabiraia Gavilán común<br />

Caprimulgus europaeus Zata arrunta Chotacabras gris<br />

Jynx torquilla Lepitzulia Torcecuello<br />

Dendrocopos minor Okil txikia Pico menor<br />

Saxicola rubetra Pitxartxar nabarra Tarabilla norteña<br />

Sylvia melanocephala Txinbo burubeltza Curruca cabecinegra<br />

Regulus regulus Mendi-erregetxoa Reyezuelo sencillo<br />

Corvus corax Erroia Cuervo<br />

Carduelis spinus Tarina Lúgano<br />

MAMÍFEROS<br />

Catalogadas en Peligro <strong>de</strong> Extinción<br />

Rhinolophus euryale Ferra-saguzar mediterranearra Murciélago mediterráneo <strong>de</strong> herradura<br />

Catalogadas como Vulnerables<br />

Rhinolophus ferrumequinum Ferra-saguzar handia Murciélago gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> herradura<br />

Rhinolophus hipposi<strong>de</strong>ros Ferra-saguzar txikia Murciélago pequeño <strong>de</strong> herradura<br />

Myotis emarginatus Geoffroy saguzarra Murciélago <strong>de</strong> geoffroy<br />

Plecotus auritus Ipar-belarrihandia Murciélago orejudo septentrional<br />

Miniopterus schreibersii Schreibers saguzarra Murciélago <strong>de</strong> cueva<br />

Glis glis Muxar grisa Lirón gris<br />

Catalogadas como <strong>de</strong> Interés Especial<br />

Plecotus austriacus Hego-belarrihandia Murciélago orejudo meridional<br />

Felis silvestris Basakatua Gato montés<br />

Anexo III<br />

CONTENIDOS DEL ESTUDIO BÁSICO UTILIZADO PARA LA FORMULACIÓN<br />

DEL PLAN DE ACCIÓN TERRITORIAL DE LOS ENCINARES CANTÁBRICOS<br />

Inventario ambiental<br />

Climatología<br />

Geología, geomorfología e hidrogeología<br />

Edafología<br />

Vegetación<br />

Fauna<br />

Paisaje<br />

Evolución histórica <strong>de</strong>l encinar<br />

<strong>Uso</strong>s y recursos ambientales<br />

Planeamiento y estructura <strong>de</strong> la propiedad<br />

Anejos <strong>de</strong>l inventario<br />

Inventario <strong>de</strong> cavida<strong>de</strong>s<br />

Esquema sintaxonómico y series <strong>de</strong> vegetación<br />

Inventario histórico-artístico<br />

Propietarios<br />

Bibliografía<br />

Valoración y diagnóstico<br />

Valoración y diagnóstico <strong>de</strong> la calidad ambiental<br />

Síntesis <strong>de</strong> resultados. Zonificación.<br />

Propuesta <strong>de</strong> P.A.T.<br />

Normativa<br />

Planes<br />

Presupuesto total y financiaciones<br />

166


Cartografía<br />

Mapa <strong>de</strong> hidrogeología<br />

Mapa <strong>de</strong> vegetación<br />

Mapa <strong>de</strong> catastro<br />

Mapa <strong>de</strong> patrimonio cultural, recursos ambientales e infraestructuras<br />

Mapa <strong>de</strong> sectorización<br />

Mapa con la re<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>los</strong> límites <strong>de</strong>l P.3 y P.5<br />

Anexo IV<br />

DOCUMENTOS QUE CONFORMAN EL PLAN DE ACCIÓN TERRITORIAL DEL ÁREA<br />

DE ENCINARES CANTÁBRICOS<br />

VOLUMEN I:<br />

0. Memoria justificativa.<br />

I. Normativa <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación y Gestión.<br />

II. Normas <strong>de</strong> carácter sectorial.<br />

III. Planes <strong>de</strong> manejo y programas integrados.<br />

IV. Valoración económica global y priorización <strong>de</strong> las actuaciones <strong>de</strong>l Plan <strong>de</strong> Acción Territorial <strong>de</strong><br />

encinares cantábricos y sus zonas <strong>de</strong> protección.<br />

VOLUMEN II:<br />

ANEXO I. Planos <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación.<br />

VOLUMEN III:<br />

ANEXO III. Catálogo <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> interés histórico-artístico y cultural.<br />

ANEXO III. Inventario <strong>de</strong> cavida<strong>de</strong>s.<br />

ANEXO IV. Inventario <strong>de</strong> puntos <strong>de</strong> interés geológico.<br />

ANEXO IV. Inventario <strong>de</strong> especies presentes en el catálogo vasco <strong>de</strong> especies amenazadas <strong>de</strong> fauna<br />

y flora.<br />

Anexo V<br />

PLANES DE MANEJO Y PROGRAMAS INTEGRADOS<br />

A. PLAN DE MANEJO DE CONSERVACIÓN Y GESTIÓN DE LOS ECOSISTEMAS Y RECURSOS<br />

NATURALES DEL ÁREA DE ENCINARES CANTÁBRICOS (P.3) Y LAS ZONAS DE PROTEC-<br />

CIÓN (P.5).<br />

A.1. PROGRAMA DE CONSERVACIÓN DEL KARST Y GESTIÓN DE LOS RECURSOS HÍDRICOS<br />

DEL ÁREA DE ENCINARES CANTÁBRICOS (P.3) Y LAS ZONAS DE PROTECCIÓN (P.5).<br />

A.1.1. Subprograma <strong>de</strong> Conservación y Recuperación <strong>de</strong>l Sistema Kárstico <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Encinares<br />

Cantábricos (P.3) y las Zonas <strong>de</strong> Protección (P.5)<br />

A.1.2. Subprograma <strong>de</strong> Gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> Recursos Hídricos <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Encinares Cantábricos<br />

(P.3) y las Zonas <strong>de</strong> Protección (P.5).<br />

A.1.3. Subprograma <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> explotaciones extractivas <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Encinares Cantábricos<br />

(P.3) y las Zonas <strong>de</strong> Protección (P.5).<br />

A.2. PROGRAMA DE CONSERVACIÓN Y GESTIÓN DE LA BIOCENOSIS DEL ÁREA DE ENCINA-<br />

RES CANTÁBRICOS (P.3) Y LAS ZONAS DE PROTECCIÓN (P.5).<br />

A.2.1. Subprograma <strong>de</strong> Conservación y Gestión <strong>de</strong> la Vegetación <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Encinares Cantábricos<br />

(P.3) y las Zonas <strong>de</strong> Protección (P.5).<br />

A.2.2. Subprograma <strong>de</strong> Conservación y Gestión <strong>de</strong> la Fauna <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Encinares Cantábricos<br />

(P.3) y las Zonas <strong>de</strong> Protección (P.5).<br />

167


A.3. PROGRAMA DE PRESERVACIÓN DE LUGARES PAISAJÍSTICOS Y ELEMENTOS SINGULA-<br />

RES DE LA NATURALEZA DEL ÁREA DE ENCINARES CANTÁBRICOS (P.3) Y LAS ZONAS DE<br />

PROTECCIÓN (P.5).<br />

A.4. PROGRAMA DE INTEGRACIÓN DEL PATRIMONIO CULTURAL DEL ÁREA DE ENCINARES<br />

CANTÁBRICOS (P.3) Y LAS ZONAS DE PROTECCIÓN (P.5).<br />

B. PLAN DE INTERPRETACIÓN, TURISMO, INVESTIGACIÓN Y ADMINISTRACIÓN DEL ÁREA DE<br />

ENCINARES CANTÁBRICOS (P.3) Y LAS ZONAS DE PROTECCIÓN (P.5).<br />

B.1. PROGRAMA DE GESTIÓN TURÍSTICA Y RECREATIVA DEL ÁREA DE ENCINARES CANTÁ-<br />

BRICOS (P.3) Y LAS ZONAS DE PROTECCIÓN (P.5).<br />

B.2. PROGRAMA DE DIVULGACIÓN Y EDUCACIÓN AMBIENTAL DEL ÁREA DE ENCINARES<br />

CANTÁBRICOS (P.3) Y LAS ZONAS DE PROTECCIÓN (P.5).<br />

B.2.1. Subprograma <strong>de</strong> Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Educación Ambiental y Divulgación <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Encinares<br />

Cantábricos (P.3) y las Zonas <strong>de</strong> Protección (P.5).<br />

B.2.2. Subprograma <strong>de</strong> Publicaciones <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Encinares Cantábricos (P.3) y las Zonas <strong>de</strong><br />

Protección (P.5).<br />

B.2.3. Subprograma <strong>de</strong> Equipamientos <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Encinares Cantábricos (P.3) y las Zonas<br />

<strong>de</strong> Protección (P.5).<br />

B.3. PROGRAMA DE INVESTIGACIÓN DEL ÁREA DE ENCINARES CANTÁBRICOS (P.3) Y LAS<br />

ZONAS DE PROTECCIÓN (P.5).<br />

B.3.1. Subprograma <strong>de</strong> Investigación Básica <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Encinares Cantábricos (P.3) y las<br />

Zonas <strong>de</strong> Protección (P.5).<br />

B.3.2. Subprograma <strong>de</strong> Seguimiento <strong>de</strong> Ecosistemas <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Encinares Cantábricos (P.3)<br />

y las Zonas <strong>de</strong> Protección (P.5).<br />

B.3.3. Subprograma <strong>de</strong> Investigación para la Gestión (y Aplicación <strong>de</strong> Nuevas Tecnologías)<br />

<strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Encinares Cantábricos (P.3) y las Zonas <strong>de</strong> Protección (P.5).<br />

B.4. PROGRAMA DE VIGILANCIA Y SEGUIMIENTO DEL ÁREA DE ENCINARES CANTÁBRICOS<br />

(P.3) Y LAS ZONAS DE PROTECCIÓN (P.5).<br />

B.5. PROGRAMA DE GESTIÓN DEL SUELO Y COMPENSACIONES ECONÓMICAS DEL ÁREA DE<br />

ENCINARES CANTÁBRICOS (P.3) Y LAS ZONAS DE PROTECCIÓN (P.5).<br />

168


URDAIBAI BIOSFERA-ERRESERBAKO ARTAUDI<br />

KANTAURIARREN LURRALDE-EKINTZA EGITAMUA<br />

Artadi kantauriarra balio handiko ekosistema da Urdaibai Biosfera-Erreserban. Eremu berezi honetan<br />

dagoen ondarea oso garrantzitsua da bai naturaren eta ingurugiro baliabi<strong>de</strong>en ikuspegitik bai eta<br />

kulturari dagokionez. Baso edo ohian izaera bera aipagarria bada ere (bertoko espezieak, aniztasun biologikoa,<br />

habitat aparta animalientzako, paisaje dotorea), ezin dugu ahanztu eremu honen substratu geologikoak<br />

(kare-harri karstifikatua) gor<strong>de</strong>tzen dituen bitxikeriak (fosilak, kobazulo eta leizeak, aztarna<br />

arkeologikoak eta etnografikoak, urbaliabi<strong>de</strong>ak, eta abar). Balore guzti hauek, aintzat hartu eta arrazoi<br />

nahikoa izan ziren 5/1989 Urdaibaiko Legeak artadi kantauriarren al<strong>de</strong>ak Babes Bereziko Eremuak (P.3)<br />

izendatzeko. Ia 1.450 hektariatako eremu zabal hau, bost zatitan banatuta dagoena, 1993. urteko Erabili<br />

eta Ku<strong>de</strong>aketarako Egitamu Gidariaren bi<strong>de</strong>z oraindino gehiago babestu egin zen, Babes Al<strong>de</strong>aren (P.5)<br />

bitartez gozoki besarkatua izan baitzen. Arautegiak emandako babesa nahikoa ez <strong>de</strong>lako, Urdaibai Biosfera-Erreserbako<br />

Patronatuak, Egitamu Gidarian idatzita dagoena betez, Artadi Kantauriaren Lurral<strong>de</strong>-<br />

Ekintza Egitamua prestatu du, eremu honetako ondare eta baloreak hobeto kontserbatu eta jada ku<strong>de</strong>aketa<br />

aktiboaren eta eraginkorraren lehen urratsak eman daitezen. Orain, Lurral<strong>de</strong>-Ekintza Egitamu hau<br />

onespenerako tramitazio prozesuan murgilduta dago.<br />

TERRITORIAL ACTION PLAN FOR THE CANTABRIAN<br />

OAK GROVES IN THE URDAIBAI BIOSPHERE RESERVE<br />

The Cantabrian oak groves constitute a valuable ecosystem in the Urdaibai Biosphere Reserve. The<br />

area’s resources are so special that they are important from both an environmental and cultural perspective.<br />

The nature of the forests is well worth noting (indigenous species, biological diversity, exceptional<br />

habitat for wildlife, beautiful landscape, etc.), but we should not neglect the peculiarities of the area’s<br />

geological substrata (karstic limestone), which contain fossils, caves, potholes, archaeological and ethnographical<br />

remains and water resources, among others. All these elements were taken into consi<strong>de</strong>ration<br />

and together <strong>de</strong>emed sufficient for Act 5/1989 on Urdaibai to <strong>de</strong>signate the Cantabrian oak groves<br />

a Specially Protected Area (P.3). This extensive Area covers almost 1,450 hectares and is divi<strong>de</strong>d into<br />

five parts. The 1993 Master Plan for Use and Management gave the Area even more protection, including<br />

it in the Protection Zone (P.5). As the protection provi<strong>de</strong>d by this regulation has proved insufficient,<br />

the Urdaibai Biosphere Reserve Trust has, in accordance with that established in the Master Plan, compiled<br />

a Territorial Action Plan for the Cantabrian Oak Groves which aims to conserve the zone’s resources<br />

and value and lay the groundwork for active and efficient management. The Territorial Action Plan<br />

is currently in the process of being approved.<br />

169


Avance <strong>de</strong>l Plan <strong>de</strong> Acción<br />

Territorial <strong>de</strong> las Áreas<br />

<strong>Forestales</strong> (F1 y F2) <strong>de</strong> Urdaibai.<br />

Gestión Forestal Sostenible<br />

Alejandro Cantero Amiano,<br />

Daniel Sáenz García<br />

• IKT, S.A.<br />

Introducción<br />

Han pasado 16 años <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la Declaración <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai por la<br />

UNESCO y 11 años <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que se aprobó la Ley 5/1989 <strong>de</strong> Protección y Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> la Reserva<br />

<strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai. En este período, <strong>los</strong> conflictos con <strong>los</strong> propietarios <strong>de</strong> terrenos han sido<br />

numerosos, dada la escasa información divulgada sobre la normativa y su complejidad, las limitaciones<br />

surgidas en la gestión <strong>de</strong> sus terrenos y la ausencia <strong>de</strong> compensaciones por pérdida <strong>de</strong> renta.<br />

A finales <strong>de</strong> 1998 se adjudicó a IKT, S.A el Plan <strong>de</strong> Acción Territorial <strong>de</strong> las Areas F1 y F2, a las<br />

cuales se les añadió las zonas P6 <strong>de</strong> Protección paisajística, territorios <strong>de</strong> alta vulnerabilidad visual y<br />

escenográfica. En total afecta a unas 7.438 ha, lo que supone un 34% <strong>de</strong> la superficie total y un 45%<br />

<strong>de</strong> las masas forestales <strong>de</strong> la Reserva. Este trabajo tiene como objetivo regular la gestión <strong>de</strong> estos<br />

terrenos forestales <strong>de</strong> acuerdo con la normativa vigente y las nuevas directrices <strong>de</strong> la Gestión forestal<br />

sostenible.<br />

La normativa vigente en el ámbito forestal <strong>de</strong> Urdaibai se pue<strong>de</strong> agrupar en dos gran<strong>de</strong>s bloques:<br />

la referente a la Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio y la sectorial.<br />

Normativa <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio:<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> las Normas Subsidiarias y <strong>de</strong> Planeamiento vigentes en cada municipio <strong>de</strong> la Reserva,<br />

en la zona se sigue un régimen legislativo propio, contenido en la Ley 5/1989 <strong>de</strong> Protección y<br />

Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai. En dicha ley se prevén una serie <strong>de</strong> instrumentos<br />

<strong>de</strong> or<strong>de</strong>nación, entre <strong>los</strong> que <strong>de</strong>staca el Plan Rector <strong>de</strong> <strong>Uso</strong> y Gestión, realizado en 1993. Actualmente<br />

se está procediendo a su Revisión, por lo que es posible que su articulado conozca cambios.<br />

Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> Planes <strong>de</strong> Acción Territorial previstos en el PRUG (Art. 32) es el que afecta a las áreas<br />

forestales. Se <strong>de</strong>finen estas áreas forestales F1 y F2 (Art. 66) como <strong>los</strong> “terrenos ubicados sobre<br />

sustratos especialmente sensibles a la erosión <strong>de</strong>bido a su posición topográfica en zonas <strong>de</strong> cabecera,<br />

y vertientes <strong>de</strong> fuerte pendiente con sustratos litológicos dispuestos a favor <strong>de</strong>l <strong>de</strong>splazamiento<br />

en masa <strong>de</strong> las la<strong>de</strong>ras y muchas veces sometidos a una explotación que incrementa <strong>los</strong> riesgos<br />

<strong>de</strong> erosión”. La zonificación establecida compren<strong>de</strong> la clasificación <strong>de</strong> las Areas <strong>Forestales</strong> en dos<br />

tipos (Art. 77):<br />

F.1. Zona con riesgos <strong>de</strong> erosión mo<strong>de</strong>rados: 4.771,29 ha según la cartografía<br />

F.2. Zona con riesgos <strong>de</strong> erosión muy altos: 2.066,37 ha según la cartografía<br />

171


El régimen <strong>de</strong> usos en ambas zonas (Art. 91) establece unas mayores restricciones en la zona<br />

F2., referentes a actos <strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l suelo y <strong>de</strong> construcción.<br />

Normativa sectorial:<br />

La Norma Foral 3/94, <strong>de</strong> 2 <strong>de</strong> junio, <strong>de</strong> Montes y Administración <strong>de</strong> Espacios Naturales Protegidos,<br />

es la norma básica <strong>de</strong> gestión forestal en Bizkaia. Entre otros preceptos, establece las competencias<br />

<strong>de</strong> la Administración Forestal (Departamento <strong>de</strong> Agricultura <strong>de</strong> la Diputación Foral <strong>de</strong> Bizkaia)<br />

y el régimen <strong>de</strong> aprovechamientos que se pue<strong>de</strong>n seguir en <strong>los</strong> montes. Dichos montes se<br />

pue<strong>de</strong>n dividir, a gran<strong>de</strong>s rasgos, en dos tipos: <strong>los</strong> montes <strong>de</strong> gestión pública (Montes <strong>de</strong> Utilidad<br />

Pública y montes protectores) son gestionados directamente por la Administración Forestal, mientras<br />

que el resto <strong>de</strong> montes (privados y patrimoniales no <strong>de</strong>clarados <strong>de</strong> Utilidad Pública) son gestionados<br />

por sus propietarios, aunque se <strong>de</strong>be solicitar las licencias y permisos correspondientes a la Administración<br />

como paso previo a la realización <strong>de</strong> distintas labores en el monte.<br />

En otros aspectos ligados al medio natural, hay que referirse a la Ley 16/94, <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> Junio, <strong>de</strong><br />

Conservación <strong>de</strong> la Naturaleza <strong>de</strong>l País Vasco, y a la Norma Foral 11/97, <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> octubre, <strong>de</strong> Régimen<br />

Específico <strong>de</strong> diversas especies forestales autóctonas.<br />

Situación actual<br />

La Reserva <strong>de</strong> Urdaibai se extien<strong>de</strong> por 22.041 ha, lo que supone el 10% <strong>de</strong> la superficie total<br />

<strong>de</strong> Bizkaia, el 11% <strong>de</strong> las masas forestales <strong>de</strong>l Territorio Histórico y el 12% <strong>de</strong> la superficie <strong>de</strong> pino<br />

radiata <strong>de</strong> Bizkaia. Son cifras importantes, que dan a enten<strong>de</strong>r la importancia <strong>de</strong> esta zona <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l<br />

conjunto <strong>de</strong> la actividad forestal <strong>de</strong>l País Vasco.<br />

El uso forestal es el predominante en el paisaje <strong>de</strong> la Reserva, ya que las masas arboladas<br />

suponen un 65% <strong>de</strong> la superficie. A continuación vendrían <strong>los</strong> prados y cultivos, con un 25% <strong>de</strong> uso<br />

<strong>de</strong>l suelo. Tanto la superficie <strong>de</strong> matorral como la <strong>de</strong> pastizal son muy escasas, no llegando entre<br />

ambas al 5% <strong>de</strong>l territorio. Ello habla bien a las claras <strong>de</strong> la escasa importancia superficial <strong>de</strong>l uso<br />

gana<strong>de</strong>ro en <strong>los</strong> montes <strong>de</strong> Urdaibai, lo que se pue<strong>de</strong> corroborar comprobando el escaso número <strong>de</strong><br />

cabezas pastantes fuera <strong>de</strong>l entorno <strong>de</strong> <strong>los</strong> caseríos. Sólo se pue<strong>de</strong> hablar <strong>de</strong> pastizales <strong>de</strong> montaña,<br />

con mayor o menor presencia <strong>de</strong> matorral, en las zonas más altas: monte Sollube, la<strong>de</strong>ras <strong>de</strong>l Oiz<br />

y monte Iluntzar (Nabarniz).<br />

La propiedad forestal está mayoritariamente repartida entre particulares (93%), aunque algunos<br />

<strong>de</strong> estos propietarios son Ayuntamientos dueños <strong>de</strong> montes patrimoniales, es <strong>de</strong>cir, se trata <strong>de</strong> parcelas<br />

forestales no catalogadas como Montes <strong>de</strong> Utilidad Pública. Según datos <strong>de</strong>l Censo Agrario <strong>de</strong><br />

1989, la propiedad forestal particular está muy parcelada en la comarca <strong>de</strong> Gernika-Bermeo: las<br />

2.156 explotaciones con superficie forestal propiedad <strong>de</strong> “personas físicas” abarcaban 10.869 hectáreas.<br />

La superficie forestal media por explotación (5 ha) se encuentra por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> la media <strong>de</strong> Bizkaia<br />

(5,7 ha) y <strong>de</strong>l País Vasco (6,2 ha). Un tercio <strong>de</strong> las explotaciones <strong>de</strong> Gernika-Bermeo cuentan con<br />

una superficie forestal comprendida entre 2 y 5 ha, mientras que únicamente en 70 explotaciones se<br />

superan las 20 hectáreas forestales. Una propiedad forestal tan repartida actúa, por tanto, en la<br />

mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos, como un complemento <strong>de</strong> rentas agrarias <strong>de</strong> <strong>los</strong> baserritarras.<br />

Las empresas relacionadas con el sector forestal en Urdaibai son unas 35, <strong>de</strong>stacando entre<br />

ellas 12 empresas <strong>de</strong> aserrado y cepillado <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra, 14 <strong>de</strong> carpintería y ebanistería para la construcción<br />

y 4 <strong>de</strong>dicadas a la fabricación <strong>de</strong> envases y embalajes <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra. Gernika es el municipio<br />

que concentra la mayor parte <strong>de</strong> estas empresas (10), seguido <strong>de</strong> Bermeo (8). En general, son empresas<br />

<strong>de</strong> pequeñas dimensiones, aunque dos <strong>de</strong> ellas, ubicadas en Muxika, <strong>de</strong>stacan claramente <strong>de</strong>l<br />

resto por sus dimensiones: la única industria <strong>de</strong> tableros <strong>de</strong>l País Vasco y la serrería que actualmente<br />

se encuentra en fase <strong>de</strong> instalación. Se calcula un número <strong>de</strong> empleos en el sector cercano a las<br />

300 personas, a <strong>los</strong> que habría que sumar <strong>los</strong> 180 puestos <strong>de</strong> trabajo que, se estima, son generados<br />

en el monte (en las fases <strong>de</strong> implantación, mantenimiento y aprovechamiento <strong>de</strong> las masas) y en el<br />

transporte <strong>de</strong> productos forestales.<br />

La importancia productiva <strong>de</strong> las masas forestales <strong>de</strong> Urdaibai es consi<strong>de</strong>rable, tanto cuantitativa<br />

como cualitativamente. A la gran superficie ocupada por plantaciones productivas (unas 12.000<br />

ha) se le aña<strong>de</strong>n unas condiciones climáticas y edáficas aptas para la consecución <strong>de</strong> unos buenos<br />

rendimientos en ma<strong>de</strong>ra, como ocurre con especies como el pino radiata o el marítimo y, más recientemente,<br />

el eucalipto y el pino laricio.<br />

172


Labores realizadas en el PAT forestal<br />

La complejidad <strong>de</strong> realización <strong>de</strong>l PAT <strong>de</strong> las áreas F1, F2 y P6 aconseja agrupar <strong>los</strong> trabajos<br />

realizados en fases:<br />

1. Recopilación <strong>de</strong> trabajos <strong>de</strong> partida:<br />

Se han encontrado tres fuentes fundamentales <strong>de</strong> datos para analizar el estado actual <strong>de</strong> la actividad<br />

forestal <strong>de</strong> Urdaibai:<br />

– El Inventario Forestal <strong>de</strong>l País Vasco (1996) proporciona datos <strong>de</strong> parcelas <strong>de</strong> muestreo situadas<br />

en <strong>los</strong> nudos <strong>de</strong> las cuadrículas UTM, por lo que cubren la superficie forestal <strong>de</strong> Urdaibai<br />

en forma <strong>de</strong> malla <strong>de</strong> 1 km <strong>de</strong> separación. El número total <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> parcelas en pinares<br />

con datos <strong>de</strong> edad y altura dominante es <strong>de</strong> 62.<br />

– En 1997 se realizó la Caracterización <strong>de</strong> las masas <strong>de</strong> pino radiata <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera<br />

<strong>de</strong> Urdaibai (Proyecto Fin <strong>de</strong> Carrera <strong>de</strong> Anaixa Ibarlucea para la Universitat <strong>de</strong> Lleida),<br />

que aporta otras 51 parcelas en pinares con datos <strong>de</strong> edad y altura dominante.<br />

– Los trabajos <strong>de</strong> E<strong>de</strong>so et al. (1995) están permitiendo, por medio <strong>de</strong> tomas <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong><br />

suelo en terrenos sometidos a distintos tipos <strong>de</strong> tratamientos forestales, estimar las pérdidas<br />

<strong>de</strong> suelo en dichos terrenos.<br />

El Inventario Forestal <strong>de</strong>l País Vasco ha permitido constatar el proceso <strong>de</strong> rejuvenecimiento que<br />

se viene dando en las masas <strong>de</strong> pino radiata en Urdaibai. Comparando <strong>los</strong> dos últimos Inventarios<br />

<strong>Forestales</strong> <strong>de</strong>l País Vasco (1986 y 1996), se constata un <strong>de</strong>scenso <strong>de</strong> la superficie <strong>de</strong> fustales o pinares<br />

adultos (33%) y un gran aumento <strong>de</strong> las masas jóvenes, en estado <strong>de</strong> repoblado o monte bravo<br />

(60%). En ciertos municipios el efecto <strong>de</strong> <strong>los</strong> fuegos <strong>de</strong> 1989 aún es patente en la distribución por<br />

eda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> pinares <strong>de</strong> radiata: en Mundaka, Sukarrieta, Busturia, Ibarrangelu, Kortezubi, Elantxobe<br />

y Gautegiz-Arteaga predominan las superficies <strong>de</strong> reciente plantación (repoblaciones y monte bravo)<br />

frente a <strong>los</strong> fustales, al contrario <strong>de</strong> lo que suce<strong>de</strong> en el resto <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> Urdaibai. En otros<br />

municipios colindantes, caso <strong>de</strong> Bermeo y Ereño, el efecto <strong>de</strong>l fuego fue más parcial y las superficies<br />

entre un tipo <strong>de</strong> masas y otro se igualan un tanto entre sí. En conjunto, la estructura <strong>de</strong> superficies<br />

según la edad <strong>de</strong> <strong>los</strong> pinares está muy bien proporcionada en Urdaibai, lo que asegura una a<strong>de</strong>cuada<br />

or<strong>de</strong>nación forestal.<br />

2. Rodalización:<br />

Dado lo extenso <strong>de</strong> la superficie forestal objeto <strong>de</strong> este Plan, se ha realizado una rodalización,<br />

es <strong>de</strong>cir, la i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> áreas homogéneas en cuanto a sus cualida<strong>de</strong>s naturales y <strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l<br />

terreno (geología, geomorfología, edafología, erosión, vulnerabilidad <strong>de</strong> acuíferos subterráneos, vegetación<br />

y usos <strong>de</strong>l suelo). Se ha procedido a reforzar el muestreo <strong>de</strong> parcelas forestales en cada una<br />

<strong>de</strong> estas 20 zonas homogéneas, aumentando el conjunto <strong>de</strong> datos con otras 24 parcelas <strong>de</strong> muestreo<br />

situadas en su mayor parte en terrenos calificados como F1 y F2 en la zonificación <strong>de</strong>l PRUG <strong>de</strong><br />

Urdaibai.<br />

3. Estimación <strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong> las masas forestales:<br />

A partir <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos disponibles, se ha procedido a cuantificar el papel <strong>de</strong> diversos agentes físicos<br />

en la calidad <strong>de</strong> las plantaciones forestales, tomando el caso <strong>de</strong>l pino radiata como especie más<br />

representativa por aparecer como dominante en las 137 parcelas empleadas en su cálculo. La estimación<br />

<strong>de</strong> dicha calidad <strong>de</strong> las masas va a ser un factor clave en el cálculo <strong>de</strong> compensaciones económicas<br />

por pérdida <strong>de</strong> renta. Se ha podido apreciar, por medio <strong>de</strong> una fórmula matemática, que la<br />

calidad prevista en un pinar es menor conforme aumenta la altitud, la pendiente y la diferencia en grados<br />

respecto al rumbo SE.<br />

4. Empleo <strong>de</strong>l catastro <strong>de</strong> rústica:<br />

A partir <strong>de</strong> la información catastral plasmada en fotos aéreas <strong>de</strong> 1956, se ha podido conocer<br />

<strong>los</strong> límites <strong>de</strong> municipio, polígono y parcela <strong>de</strong>l catastro <strong>de</strong> rústica, contabilizando 8.718 parcelas<br />

afectadas por las áreas F1, F2 y P6 (0,85 ha <strong>de</strong> media).<br />

Como se pue<strong>de</strong> comprobar a través <strong>de</strong> estas fotos aéreas antiguas, la mayor parte <strong>de</strong> Urdaibai<br />

se encontraba en <strong>los</strong> años 50 <strong>de</strong>sarbolada y las plantaciones <strong>de</strong> pinos (<strong>de</strong> pocos años, en su mayor<br />

173


parte) se situaban sobre antiguos pastizales, ocupando entonces un porcentaje escaso <strong>de</strong> la superficie<br />

geográfica <strong>de</strong> Urdaibai. Tomando la lista <strong>de</strong> municipios que cuentan con una parte significativa<br />

<strong>de</strong> su territorio <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la Reserva, se pue<strong>de</strong> comprobar la evolución que ha acaecido en <strong>los</strong> últimos<br />

40 años en la superficie <strong>de</strong> plantaciones <strong>de</strong> coníferas (básicamente, pino radiata y marítimo). En<br />

el conjunto <strong>de</strong> municipios <strong>de</strong> Urdaibai ha ido aumentando la superficie <strong>de</strong> coníferas, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una proporción<br />

estimada en torno a un 34% en 1956 (unas 9.900 ha) hasta un 50% en 1996 (unas 14.500<br />

ha). Las citadas fotografías <strong>de</strong> 1956 muestran amplias superficies <strong>de</strong> monte rasas, centradas sobre<br />

todo al noroeste (Bermeo, Busturia y Mundaka).<br />

5. Reclasificación entre las áreas F1 y F2:<br />

El PRUG <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> Urdaibai <strong>de</strong>finió las áreas F1 como zona forestal <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> erosión<br />

mo<strong>de</strong>rado y las áreas F2 como zona forestal <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> erosión muy alto. A raíz <strong>de</strong>l dictamen<br />

<strong>de</strong> 10 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1996 <strong>de</strong> la Comisión sobre el sector primario <strong>de</strong> Urdaibai, se <strong>de</strong>cidió una revisión<br />

<strong>de</strong> las áreas F2, que a partir <strong>de</strong> entonces serían aquellas áreas forestales <strong>de</strong> pendiente superior<br />

al 50% y aquéllas dispuestas sobre pendientes entre 30% y 50% sobre sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> litología sensible<br />

frente a la erosión.<br />

Empleando esta <strong>de</strong>finición y en base a la cartografía <strong>de</strong> litología y pendientes, se han reclasificado<br />

las áreas F1 y F2 <strong>de</strong> Urdaibai, según la siguiente metodología:<br />

– Se parte <strong>de</strong> un mapa <strong>de</strong> pendientes generado <strong>de</strong> manera automática, empleando cuadrículas<br />

<strong>de</strong> 25*25 m (0,0625 ha). Así, aparece un gran número <strong>de</strong> pequeñas zonas F1 <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> otras<br />

F2 y viceversa, consiguiendo un mapa muy completo en su exactitud, pero crea una situación<br />

futura <strong>de</strong> difícil gestión práctica.<br />

– Para evitar esos problemas, se ha <strong>de</strong>cidido trabajar con una superficie mínima <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong><br />

1 hectárea. Ello supone, aplicando el catastro <strong>de</strong> rústica, que aquellas parcelas catastrales<br />

con zonas F1 o F2 y <strong>de</strong> superficie inferior a 2 ha van a ser asignadas en su totalidad a la clasificación<br />

predominante: serán F1 si la zona calificada como F1 supera el 50% <strong>de</strong> la superficie<br />

<strong>de</strong> la parcela y F2 en el caso contrario. En el caso <strong>de</strong> las parcelas <strong>de</strong> superficie superior<br />

a 2 ha, se integran <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la zonificación predominante (F1 o F2 en cada caso) <strong>los</strong> polígonos<br />

que hubiera en su interior <strong>de</strong> superficie inferior a 1 ha y que estuvieran calificados <strong>de</strong> otra<br />

forma (F2 o F1). Si en estas parcelas mayores <strong>de</strong> 2 ha, existen polígonos <strong>de</strong> superficie continua<br />

superior a 1 ha englobados en una zonificación distinta, la parcela queda partida, con <strong>los</strong><br />

correspondientes polígonos F1 o F2 <strong>de</strong> superficie superior a 1 ha ro<strong>de</strong>ados por otra clasificación<br />

distinta.<br />

– Va a haber parcelas <strong>de</strong> rústica partidas, con zonas F1 y F2 en su interior, aunque, obviamente,<br />

estas parcelas serán menos numerosas que en el caso <strong>de</strong> la situación actual. En todos <strong>los</strong><br />

casos, hay que hacer anotar una salvedad: la zonificación F1 y F2 se ha basado en el mapa<br />

litológico 1/25.000 <strong>de</strong>l EVE y en la cartografía <strong>de</strong> pendientes generada a partir <strong>de</strong> la base<br />

topográfica 1/25.000 <strong>de</strong>l Departamento <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio <strong>de</strong>l Gobierno Vasco. Ello<br />

supone que trabajar con una base cartográfica más exacta, tipo 1/5.000, o una visita al campo<br />

a medir in situ la pendiente <strong>de</strong> una la<strong>de</strong>ra pue<strong>de</strong> suponer un cambio en la asignación F1<br />

o F2 <strong>de</strong> una parcela pequeña.<br />

– En todo caso, se prevé que en las parcelas <strong>de</strong> mayor tamaño (superficie mayor <strong>de</strong> 2 ha) y que<br />

tuvieran en su interior a la vez áreas F1 y F2 se obligue a <strong>los</strong> propietarios forestales a elaborar<br />

un Plan <strong>de</strong> Gestión forestal en el que se recoja la <strong>de</strong>limitación 1/5.000 <strong>de</strong> dichas áreas F1<br />

y F2 como paso previo a la aprobación por parte <strong>de</strong> la Administración forestal <strong>de</strong> las labores<br />

a efectuar en las masas forestales. Con esta medida, <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> 8.454 parcelas <strong>de</strong> catastro<br />

clasificadas como F1 o F2 se disminuye a 732 el número <strong>de</strong> parcelas (3.487 ha) que van a<br />

requerir dicho Plan <strong>de</strong> Gestión forestal.<br />

Los cambios previstos en la zonificación no son significativos cuantitativamente: las áreas F1<br />

pasan <strong>de</strong> 4.771 ha a 4.835 ha, mientras que las F2 pasan <strong>de</strong> 2.066 ha a 1.917 ha.<br />

6. Propuesta <strong>de</strong> normativa forestal:<br />

El Decreto Foral 52/95, <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> mayo, sobre Autorización <strong>de</strong> Repoblación Forestal afecta a <strong>los</strong><br />

montes públicos no catalogados y particulares no protectores, que no estén incluidos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

Espacios Naturales Protegidos <strong>de</strong> Bizkaia (Parques Naturales, Reserva <strong>de</strong> Urdaibai), en cuyo caso se<br />

regirán por su propia Normativa. En dicho Decreto se establecen las condiciones que <strong>de</strong>ben concu-<br />

174


ir en <strong>los</strong> trabajos previos a las plantaciones forestales con el fin <strong>de</strong> obtener la preceptiva autorización<br />

administrativa.<br />

Actualmente se está elaborando una propuesta <strong>de</strong> normativa forestal ten<strong>de</strong>nte a, como afirma<br />

el dictamen <strong>de</strong> la Comisión sobre el sector primario <strong>de</strong> Urdaibai, proteger el suelo frente a <strong>los</strong> problemas<br />

<strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> su aprovechamiento productivo. En dicho dictamen se especifica que en las áreas<br />

F2 se <strong>de</strong>be limitar la utilización <strong>de</strong> técnicas <strong>de</strong> explotación que acentúen la erosión <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong>.<br />

Por tanto, las medidas propuestas en el presente PAT Forestal intentan establecer una normativa<br />

<strong>de</strong> empleo <strong>de</strong> técnicas <strong>de</strong> mecanización <strong>de</strong> labores forestales basadas en características físicas<br />

<strong>de</strong> cada la<strong>de</strong>ra (pendiente, tipo <strong>de</strong> suelo), <strong>de</strong> elección <strong>de</strong> especies forestales a<strong>de</strong>cuadas para cada<br />

zona <strong>de</strong> Urdaibai y <strong>de</strong> a<strong>de</strong>cuación a las normas que pudieran adoptarse en Bizkaia sobre la gestión<br />

forestal sostenible.<br />

URDAIBAIKO BASO EREMUEN (F1 ETA F2) LURRALDEKO EKINTZA<br />

PLANAREN AURRERAPENA. BASO KUDEAKETA EUSGARRIA<br />

F1 eta F2 Eremuetako Lurral<strong>de</strong>ko Ekintza Planak zuhaitzak dituzten Urdaibaiko baso azaleraren<br />

%45i eragiten dio. Lan honen helburuetako bat eremu horien baso ku<strong>de</strong>aketa erraztea da; horretarako,<br />

baso ku<strong>de</strong>aketa eusgarriko irizpi<strong>de</strong>ak aplikatu behar dira eta erabilitako teknikak arautzea azpimarratu<br />

behar da, baso espezieak mugatzea baino gehiago.<br />

Arrazoi indartsuak dau<strong>de</strong> Urdaibaiko baso jarduera sustatzeko. Hona hemen: lur horien baso emankortasun<br />

altua, baserritar askori baso sailek ematen dizkieten errenta osagarriak eta, azkenik, eskual<strong>de</strong>an<br />

sortutako aberastasuna, industria eta lanpostuak direla-eta. Hala ere, arrazoi horiek ez dute traba izan<br />

behar etorkizunean ere eusgarria izango <strong>de</strong>n baso ku<strong>de</strong>aketa <strong>de</strong>fendatzeko. Hori bai, ez dira etorkizuneko<br />

produkzio gaitasuna eta lur horien babesa arriskuan jarri behar.<br />

Bizkaiko baso arauek azken urteotan agerian jartzen ari direnez, baso ku<strong>de</strong>aketaren eusgarritasuna<br />

lortzeko arazorik handienak al<strong>de</strong>rdi hauekin dau<strong>de</strong> lotuta: emankortasuna mantentzea eta lurren tratamendu<br />

mekanikoa malda handietan. Horregatik, al<strong>de</strong>rdi horiek azpimarratu ditu bereziki F1 eta F2 Eremuetako<br />

Lurral<strong>de</strong>ko Ekintza Planak.<br />

ABSTRACT OF THE URDAIBAI FOREST AREAS (F1 AND F2)<br />

TERRITORIAL ACTION PLAN. SUSTAINABLE FOREST MANAGEMENT<br />

The F1 and F2 Área Territorial Action Plan encompasses 45% of the Urdaibai woodland forest<br />

Área. One of the aims of this Plan is to facilitate forest management in these areas, applying sustainable<br />

forest management criteria and concentrating more on the regulation of techniques employed than on<br />

limiting forest species.<br />

The high level of forest productivity in this region, the income provi<strong>de</strong>d by forest plantations for<br />

many farmers and the wealth generated for the province as a result of related industries and jobs, are<br />

powerful arguments for promoting forestry activity in Urdaibai. The should not, however, constitute an<br />

obstacle to the establishment of a sustainable management method which protects the forest’s soil and<br />

does not put its future production capacity at risk.<br />

As the Bizkaia forestry regulations have un<strong>de</strong>rlined over recent years, the most serious problems<br />

faced by those wishing to establish sustainable forest management methods are usually related to maintaining<br />

fertility and the mechanical treatment of soil on steep slopes. For this reason, the F1 and F2 Área<br />

Territorial Action Plan focuses especially on these aspects.<br />

175


Afección <strong>de</strong> la <strong>de</strong>claración <strong>de</strong><br />

Espacios Naturales Protegidos<br />

a la actividad forestal:<br />

el caso <strong>de</strong> Urdaibai<br />

Josu Azpitarte Andrinua<br />

• Bizkaiko Basogintza Elkartea -<br />

Asociación <strong>de</strong> Forestalistas <strong>de</strong> Bizkaia<br />

Declaración <strong>de</strong> espacios<br />

Naturales Protegidos:<br />

objetivos y forma <strong>de</strong> conseguir<strong>los</strong><br />

Toda <strong>de</strong>claración <strong>de</strong> Espacios Naturales Protegidos trae consigo una mayor o menor preocupación<br />

<strong>de</strong> la población local. Es lógico que la primera reacción sea el rechazo ante una figura que<br />

seguro les acarreará numerosas intromisiones en su actividad en el medio natural.<br />

Las primeras <strong>de</strong>claraciones <strong>de</strong> estas figuras en el País Vasco pecaron todas ellas <strong>de</strong> precipitación<br />

en su estudio y puesta en funcionamiento. La consulta a <strong>los</strong> habitantes <strong>de</strong> estas zonas y afectados<br />

por las normativas a imponer fue escasa y la asunción por el<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> objetivos marcados<br />

prácticamente nula.<br />

Las <strong>de</strong>claraciones <strong>de</strong> esta Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai y el Parque Natural <strong>de</strong> Urkiola fueron<br />

prácticamente simultáneas. En ambos casos la contestación social <strong>de</strong> <strong>los</strong> afectados fue importante.<br />

En el caso <strong>de</strong> Urkiola, la aprobación <strong>de</strong> su PORN (año 1992) se pospuso varios meses hasta<br />

consensuar un acuerdo con <strong>los</strong> propietarios afectados por el Parque Natural. Se cambiaron algunos<br />

puntos <strong>de</strong>l articulado y, sobre todo, se llegó al compromiso <strong>de</strong> que todas las afecciones a <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> propietarios afectados se compensarían, acordando <strong>los</strong> importes <strong>de</strong> las compensaciones<br />

por cada limitación <strong>de</strong>tectada. Des<strong>de</strong> entonces las relaciones entre <strong>los</strong> afectados y la administración<br />

<strong>de</strong>l Parque (aunque como es normal también hay puntos <strong>de</strong> fricción) entraron en una fase <strong>de</strong> entendimiento<br />

que todavía hoy continúa.<br />

El caso <strong>de</strong> Urdaibai<br />

En Urdaibai, tras muchos años <strong>de</strong> <strong>de</strong>scontento <strong>de</strong> la población afectada, en el año 1996 se<br />

entró en una fase <strong>de</strong> diálogo entre el órgano gestor <strong>de</strong> la Reserva, las diferentes administraciones y<br />

entida<strong>de</strong>s representantes <strong>de</strong> colectivos <strong>de</strong>l sector primario. Tras numerosas reuniones se rubricó un<br />

acuerdo por todas las partes que salvaba <strong>los</strong> principales escol<strong>los</strong>, manteniendo <strong>los</strong> objetivos marcados<br />

por la Ley <strong>de</strong> Urdaibai. Cuatro años más tar<strong>de</strong> <strong>de</strong> esto, tenemos un documento para la reforma<br />

177


<strong>de</strong>l vigente PRUG que recoge gran parte <strong>de</strong> esos acuerdos, aunque continuamos sin que se reconozca<br />

el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> <strong>los</strong> propietarios afectados por limitaciones <strong>de</strong> la normativa <strong>de</strong> Urdaibai a que<br />

sean compensadas tales cargas.<br />

Des<strong>de</strong> la <strong>de</strong>claración como Espacios Naturales Protegidos estos dos territorios, se han producido<br />

otras <strong>de</strong>claraciones, y aunque todo diálogo sea escaso y no siempre satisfaga a las partes, la<br />

consulta a la población local es una fase importante <strong>de</strong>l proceso.<br />

Des<strong>de</strong> la labor <strong>de</strong> <strong>los</strong> equipos redactores <strong>de</strong> las normativas, es preciso analizar bien <strong>los</strong> objetivos,<br />

acercarse a la óptica <strong>de</strong> <strong>los</strong> que están <strong>de</strong>s<strong>de</strong> años ligados al territorio y profundizar en la forma<br />

que estos objetivos se puedan llevar a cabo minimizando la afección a la actividad <strong>de</strong> la población<br />

local. Es importante eliminar tópicos <strong>de</strong>l mundo urbano hacia las activida<strong>de</strong>s rurales y hacia colectivos<br />

que han mantenido la riqueza <strong>de</strong> estos lugares como para que puedan <strong>de</strong>clararse espacios protegidos.<br />

Estos tópicos y prejuicios contra la actividad forestal han sido evi<strong>de</strong>ntes en la normativa <strong>de</strong><br />

Urdaibai, si no serían incomprensibles situaciones como, por ejemplo, estas tres:<br />

El objetivo fundamental para las zonas F2 es la conservación <strong>de</strong>l suelo. La forma propuesta para<br />

conseguirlo es la regeneración <strong>de</strong>l arbolado autóctono con lo cual se prohibe la repoblación <strong>de</strong> masas<br />

forestales en 2.065 ha. <strong>de</strong> Urdaibai. Pues bien, es sabido que unas especies no tienen por qué conservar<br />

el suelo mejor que otras (sí pue<strong>de</strong>n llegar a equilibrios suelo-planta diferentes en unos casos<br />

que en otros); lo que en realidad marca la diferencia en su conservación es el manejo que se realice<br />

en esos sue<strong>los</strong>.<br />

Las zonas P4 abarcan como mínimo dos franjas <strong>de</strong> 25 m. a ambos lados <strong>de</strong> todos <strong>los</strong> cursos<br />

<strong>de</strong> agua (3.656 ha.). Su objetivo fundamental es preservar esos cauces y riberas. Pues bien, se prohiben<br />

las repoblaciones forestales en toda esta área; en cambio, es posible llevar a cabo cultivos agrícolas<br />

o mantener pastizales y prados hasta 5 m. <strong>de</strong>l cauce, cuando su afección tanto al suelo como<br />

el uso <strong>de</strong> fertilizantes y fitosanitarios es radicalmente superior que en el uso forestal.<br />

Distancias a edificaciones: En las zonas <strong>de</strong> Suelo Rústico Común (SRC) las plantaciones <strong>de</strong> crecimiento<br />

rápido tienen que distanciarse 150 m. (5 veces su altura máxima alcanzable) <strong>de</strong> las edificaciones<br />

<strong>de</strong> uso resi<strong>de</strong>ncial. Esto supone más <strong>de</strong> 7 ha. <strong>de</strong> terreno alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>los</strong> caseríos. ¿Cual es<br />

el motivo que sólo molesten hasta ese punto ese tipo <strong>de</strong> plantaciones, en cambio, otras que tengan<br />

un <strong>de</strong>sarrollo más lento no se les aplique ninguna normativa?<br />

Con todas la zonas en las que se propone la regeneración <strong>de</strong>l bosque natural, se crearán más<br />

<strong>de</strong> 4.000 Ha. <strong>de</strong> estas masas. ¿Quién va a gestionar estos terrenos e invertir dinero, tiempo y trabajo<br />

en esa labor que no tiene retorno como mínimo en 100 años?<br />

Distribución <strong>de</strong> usos y especies forestales<br />

en Urdaibai<br />

A continuación pormenorizo cuantitativamente <strong>los</strong> usos y especies existentes en Urdaibai, así<br />

como la afección <strong>de</strong>l PRUG-93.<br />

Las marismas <strong>de</strong> la <strong>de</strong>sembocadura <strong>de</strong>l Oka son un elemento <strong>de</strong> singularidad para la vida silvestre<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la cornisa cantábrica, pero el resto <strong>de</strong>l territorio <strong>de</strong>clarado como Reserva <strong>de</strong> la<br />

Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai no presenta ninguna especificidad respecto al territorio que ro<strong>de</strong>a este Espacio<br />

Natural Protegido: cuencas <strong>de</strong> Lea-Artibai, Ibaizábal y Butrón.<br />

De la distribución <strong>de</strong> usos y especies vegetales presentes en este territorio <strong>de</strong>stacan el uso<br />

forestal y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> él las plantaciones <strong>de</strong> pino radiata y masas <strong>de</strong> encina.<br />

Mirar gráficos adjuntos.<br />

178


4%<br />

25%<br />

7%<br />

64%<br />

For. arbolado<br />

Matorral<br />

Agric. gana<strong>de</strong>ro<br />

Urbano/otros<br />

1%<br />

0%<br />

1%<br />

1%<br />

1%<br />

2%<br />

2%<br />

4%<br />

5%<br />

6%<br />

24%<br />

53%<br />

Plantaciones forestales<br />

Prados y cultivos atlánticos<br />

Encinar cantábrico<br />

Robledal acidófilo y b. mixto<br />

Berzal-argomal-helechal atlántico<br />

Ría<br />

prados-juncales<br />

Veget. ru<strong>de</strong>ral nitrof<br />

Veget. marismas<br />

Lastonar u otros pastos<br />

Sin vegetación<br />

Otros<br />

Vegetación<br />

Sup (ha)<br />

Plantaciones forestales 11.635<br />

Prados y cultivos atlánticos 5.236<br />

Encinar cantábrico 1.426<br />

Robledal acidófilo y b. mixto 1.020<br />

Brezal-argomal-helechal atlántico 927<br />

Ría 392<br />

Prados-juncales 356<br />

Veget. ru<strong>de</strong>ral nitrof. 294<br />

Veget. marismas 224<br />

Lastonar u otros pastos 148<br />

Sin vegetación 102<br />

Veget. acantilados y roquedos 100<br />

Carrizales 67<br />

Bortal o matorral alto termoatlánt. 42<br />

Veget. arenales costeros 38<br />

Aliseda cantábrica 17<br />

Prebrezal atlántico 8<br />

Parques urbanos y jardines 7<br />

SUMA 22.039<br />

179


Afección <strong>de</strong>l articulado <strong>de</strong>l PRUG-93<br />

a la actividad forestal<br />

El documento normativo para este espacio, el PRUG aprobado en 1993 (PRUG-93), divi<strong>de</strong><br />

Urdaibai en diferentes zonas.<br />

Las propuestas para la actividad forestal en nueve <strong>de</strong> estas zonas (las que mayor superficie<br />

forestal abarcan) eran las siguientes:<br />

Zona Hectáreas Normas para actividad forestal<br />

A2 710 Permanencia <strong>de</strong>l uso forestal existente. No nuevas plantaciones.<br />

A3 845 Permanencia <strong>de</strong>l uso forestal existente. No nuevas plantaciones.<br />

F1 4.115 Actividad forestal prácticamente como en el resto <strong>de</strong>l territorio <strong>de</strong> Bizkaia.<br />

F2 2.065 Conservación y regeneración <strong>de</strong>l bosque natural.<br />

P3 1.471 Conservación y regeneración <strong>de</strong>l encinar.<br />

P4 3.656 Conservación y regeneración <strong>de</strong>l bosque natural.<br />

P5 1.117 Permanencia <strong>de</strong>l uso forestal existente. No nuevas plantaciones.<br />

P6 613 Permanencia <strong>de</strong>l uso forestal existente. No nuevas plantaciones.<br />

SRC 2.199 Distancias <strong>de</strong> 150 m. a edificaciones.<br />

Las limitaciones cuantificables directamente más graves recaen en las zonas F2, P4 y P3. Del<br />

cruce <strong>de</strong>l mapa <strong>de</strong> zonas y el <strong>de</strong> vegetación po<strong>de</strong>mos obtener la magnitud <strong>de</strong> la superficie con esta<br />

limitación, así como la proporción <strong>de</strong> ella en la que a fecha <strong>de</strong> aprobación <strong>de</strong>l PRUG-93 estaba ocupada<br />

por plantaciones forestales:<br />

Zona PRUG Total<br />

Plantaciones<br />

forestales prohibidas<br />

%<br />

P4 3.656 2.102 57<br />

F2 2.065 1.617 78<br />

P3 1.471 138 9<br />

TOTAL 7.192 3.857<br />

De un cálculo aproximado <strong>de</strong> la productividad <strong>de</strong> esta actividad forestal <strong>de</strong> Urdaibai, las 12.000<br />

ha. <strong>de</strong> plantaciones forestales, produciendo una media <strong>de</strong> 10 m3/ha/año (por lo bajo), pue<strong>de</strong>n producir<br />

120.000 m3/año <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra, cuyo precio medio pue<strong>de</strong> rondar las 10.000 Pts./m3. Esto representan<br />

1.200 millones <strong>de</strong> Pts./año. ¿Son conscientes <strong>los</strong> redactores <strong>de</strong> las normativas <strong>de</strong> lo que este<br />

dinero supone para el mantenimiento <strong>de</strong> la población local <strong>de</strong> Urdaibai?<br />

Por otro lado, según fuentes <strong>de</strong> la Mesa Intersectorial <strong>de</strong> la Ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> Euskadi, en Urdaibai hay<br />

cerca <strong>de</strong> 70 empleos en las empresas <strong>de</strong> rematantes, 140 en sierras, 350 en la única fábrica <strong>de</strong> tableros<br />

<strong>de</strong> Euskadi, aparte <strong>de</strong> las más <strong>de</strong> 100 personas <strong>de</strong>dicadas a labores selvícolas. Facturarán en su<br />

totalidad más <strong>de</strong> 7.000 millones <strong>de</strong> Pts.<br />

El acuerdo <strong>de</strong> 1996 trata <strong>de</strong> solventar estas contradicciones y perjuicios, y esperemos sean<br />

recogidos por el nuevo PRUG. Lo que <strong>de</strong> momento no se ha aceptado, aunque haya sido incluido en<br />

el comentado acuerdo, es la compensación efectiva <strong>de</strong> las limitaciones específicamente establecidas<br />

en la Reserva, pasando responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> una administración a otra.<br />

Todos estos problemas vienen <strong>de</strong>rivados a mi enten<strong>de</strong>r por un déficit <strong>de</strong> <strong>los</strong> equipos redactores<br />

<strong>de</strong> las normativas, que no se acercan a la certeza <strong>de</strong> <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong>l medio natural y se <strong>de</strong>spreocupan<br />

<strong>de</strong> analizar en profundidad <strong>los</strong> usos y activida<strong>de</strong>s que durante décadas ha llevado a cabo<br />

la población local.<br />

Se podrían haber evitado 10 años <strong>de</strong> profundo malestar <strong>de</strong> la población afectada.<br />

180


BABESTUTAKO EREMU NATURALEN DEKLARAZIOAK BASO<br />

JARDUERAN DUEN ERAGINA: URDAIBAIREN KASUA<br />

BABESTUTAKO EREMU NATURALEN DEKLARAZIOA:<br />

HELBURUAK ETA LORTZEKO MODUAK<br />

Babestutako Eremu Naturalen <strong>de</strong>klarazioek bertako populazioa kezkatzea eragiten dute, neurri<br />

batean edo bestean. Lehenengo erreakzioa negatiboa izaten da, normala <strong>de</strong>nez, euren jardueran (ingurune<br />

naturalean) muturra sartuko dutela uste baitute.<br />

Euskadin horrelako lehenengo <strong>de</strong>klarazioak egin zirenean, azkarregi egin ziren azterlanak eta azkarregi<br />

jarri ziren martxan. Inguruko biztanleei eta araudiek ukitutakoei ez zitzaien ia batere kontsultatu,<br />

eta horiek, bestal<strong>de</strong>, ez zituzten finkatutako helburuak onartu.<br />

Urdaibaiko Biosferaren Erreserbaren eta Urkiolako Parke Naturalaren <strong>de</strong>klarazioak ia aldi berean<br />

egin ziren. Bi kasuetan, kaltetutakoen erantzun soziala garrantzitsua izan zen.<br />

Urkiolaren kasuan, bere PORNaren onarpena (1992. urtea) hainbat hilabetetan atzeratu zen, Parke<br />

Naturalak ukitutako jabeekin akordioa adostu arte. Artikuluetako zenbait puntu aldatu ziren eta, batez<br />

ere, konpromiso hau hartu zuten: ukitutako jabeei ordaindu egingo zitzaiela, euren eskubi<strong>de</strong>etan eragindako<br />

kalte guztiengatik. Eta aurkitutako muga bakoitzeko zenbateko kopurua emango zitzaien ere adostu<br />

zuten. Ordutik aurrera, ukituen eta Parkeko administrazioaren arteko harremanak bi<strong>de</strong> onetik joan dira<br />

orain arte, nahiz eta tirabira batzuk izan, normala <strong>de</strong>nez.<br />

EFFECT OF THE DECLARATION OF PROTECTED<br />

AREAS ON FORESTRY ACTIVITY: URDAIBAI<br />

The <strong>de</strong>claration of any Protected Area will inevitably give rise to a certain <strong>de</strong>gree of concern<br />

among the local population. It is logical for people’s first reaction to be a rejection of a <strong>de</strong>cision that is<br />

sure to result in a large <strong>de</strong>gree of interference in their forestry activities.<br />

The first Protected Areas <strong>de</strong>clared in the Basque Country were too hurriedly studied and implemented.<br />

The local inhabitants that were directly affected by the corresponding regulations were barely<br />

consulted, and their participation in and commitment to the established objectives was therefore practically<br />

non-existent.<br />

The Urdaibai Biosphere Reserve and the Urkiola Nature Reserve were <strong>de</strong>clared protected areas<br />

more or less simultaneously. In both cases, the social response of those affected was significant.<br />

In the case of Urkiola, approval of its PORN (1992) was <strong>de</strong>layed for a number of months in or<strong>de</strong>r<br />

for an agreement to be reached with affected owners. A few points in its articles were modified and,<br />

above all, it was agreed that all owners’ rights affected by the establishment of the Reserve would be<br />

compensated accordingly, and the corresponding figures duly agreed for each case. As a result, although<br />

certain areas of friction still remain, relations between locals and the Reserve management have since<br />

been much improved.<br />

181


Jardunaldien amaiera<br />

Clausura <strong>de</strong> las jornadas


UNESCO Etxeak bene-benetan eskertu nahi du Bermeoko Udalak Garapen Jasangarriari buruzko<br />

Urdaibaiko VI. Jardunaldiak burutu diren hiru egunetan zehar eman dion harrera. Izan ere, Nestor<br />

Barrenetxea aretoko instalazio zoragarrietan egin diren jardunaldietan Alkate jaunak berak eta udaleko<br />

langile guztiek tratu oso ona eman digute.<br />

Jardunaldietako lan saioetako parte-hartze maila oso handia izan da, eta bertan landutako gaiak<br />

eta aurkeztutako txostenak eta jakinarazpenak era askotakoak ez ezik, interes eta zehaztasun handikoak<br />

ere izan dira. Alor horretan, eskerrik beroena eman nahi genioke gurekin izan diren parai<strong>de</strong>ei,<br />

hain zuzen ere, honako nazioarteko erakun<strong>de</strong>en or<strong>de</strong>zkaritzan etorri direnei: UNESCO; Pro Silva eta<br />

ADENA - WWF; Bosges du Nord, Montseny, Somiedo eta Doñana Biosferaren Erreserbak, Bartzelonako<br />

Unibertsitate Autonomoa; Complutense Unibertsitatea; Madrileko Universidad Politécnica;<br />

Vigoko Unibertsitatea; Bartzelonako Diputazioa; eta Zaragozako eta Nafaroako Unidad <strong>de</strong> Economía<br />

Agraria.<br />

Bereziki, eskerrak eman nahi dizkiegu, gainera, jardunaldietan parte hartu duten or<strong>de</strong>zkari eta<br />

txostengile guztiei, direla Euskal Herriko Unibertsitatekoak, direla euskal basogintzaren plangintzaz eta<br />

ku<strong>de</strong>aketaz eta ingurugiro hezkuntzaz eta garapen sozio-ekonomikoaz arduratzen diren elkarte, zentro<br />

tekniko eta erakun<strong>de</strong> publiko eta pribatuetakoak. Izan ere, jardunaldiek eskainitako eztabaida<br />

lekuetaz baliatzea ezinbesteko zaigu gai horietan parte hartzen duten al<strong>de</strong>rdi guztien proposamenak,<br />

esperientziak eta ikuspegiak trukatu eta hedatzeko, horrela lortuko baitugu guztiok helburu komunak<br />

izatea.<br />

Halaber, eskertu egin nahi nuke jardunaldietako Batzor<strong>de</strong> Zientifikoko, Urdaibaiko Biosferaren<br />

Erreserbako Patronatuko, Bizkaiko Basogintza Elkarteko, EHNE Sindikatuko eta Euskadiko Zur Mahaiko<br />

ki<strong>de</strong>ek emandako laguntza.<br />

Azkenik, UNESCO Etxeak izugarri eskertzen du ekimen honek Eusko Jaurlaritzako Lurral<strong>de</strong><br />

Antolaketa, Etxebizitza eta Ingurugiro Sailaren eta Gernikako eta Bermeoko udalen laguntza izatea,<br />

bai eta Euskal Herriko Unibertsitatearen gure ekimena aintzat hartzea ere.<br />

Etorkizunean ere eztabaida leku gehiago antolatzeko prest gau<strong>de</strong>, horien bi<strong>de</strong>z ekosistemen ku<strong>de</strong>aketa<br />

jasangarriaren inguruko gaiak, eta ingurugiroa eta gizakia integratzea bermatuko duten lurral<strong>de</strong><br />

garapen eredu berriak abian jartzeko ekimenak eztabaidatu badaitezke. Eta orduan ere guztion<br />

interesa eta laguntza izatea espero dugu.<br />

Mila esker.<br />

Paul Ortega Etcheverry<br />

UNESCO Etxeako Zuzendaria<br />

Director <strong>de</strong> UNESCO Etxea - Centro UNESCO Euskal Herria<br />

185


UNESCO Etxea -Centro UNESCO Euskal Herria <strong>de</strong>sea agra<strong>de</strong>cer sinceramente la atenta acogida<br />

que el Ayuntamiento <strong>de</strong> Bermeo nos ha dispensado, tanto el Sr. Alcal<strong>de</strong> como la totalidad <strong>de</strong>l personal,<br />

durante <strong>los</strong> tres días en <strong>los</strong> que se han celebrado las VI Jornadas <strong>de</strong> Urdaibai sobre Desarrollo<br />

Sostenible en las magníficas instalaciones <strong>de</strong> la Sala Néstor Barrenetxea.<br />

Queremos <strong>de</strong>stacar el elevado nivel <strong>de</strong> participación que se ha generado durante las sesiones<br />

<strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> las jornadas, así como la variedad, interés y rigor <strong>de</strong> <strong>los</strong> temas tratados y <strong>de</strong> las ponencias<br />

y comunicaciones presentadas. En este sentido, queremos transmitir nuestro agra<strong>de</strong>cimiento a<br />

<strong>los</strong> participantes que nos han acompañado en representación <strong>de</strong> las organizaciones internacionales<br />

UNESCO, Pro Silva y ADENA - WWF, <strong>de</strong> las Reservas <strong>de</strong> la Biosfera Bosges du Nord, Montseny,<br />

Somiedo y Doñana, <strong>de</strong> la Universidad Autónoma <strong>de</strong> Barcelona, la Universidad Complutense y la Universidad<br />

Politécnica <strong>de</strong> Madrid, la Universidad <strong>de</strong> Vigo, <strong>de</strong> la Diputación <strong>de</strong> Barcelona, <strong>de</strong> la Unidad<br />

<strong>de</strong> Economía Agraria <strong>de</strong> Zaragoza y <strong>de</strong> Navarra.<br />

Queremos agra<strong>de</strong>cer especialmente la participación en estas jornadas <strong>de</strong> <strong>los</strong> representantes y<br />

ponentes <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong>l País Vasco, y <strong>de</strong> las diversas asociaciones, centros técnicos y entida<strong>de</strong>s<br />

públicas y privadas relacionadas con la planificación y gestión forestal vascas y con líneas <strong>de</strong><br />

trabajo tan significativas como la educación ambiental o el <strong>de</strong>sarrollo socioeconómico. Es fundamental<br />

que este tipo <strong>de</strong> foros sean aprovechados para intercambiar y difundir las diversas propuestas,<br />

experiencias y puntos <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> todas las partes implicadas, como medio para avanzar hacia<br />

metas comunes.<br />

Así mismo, me gustaría agra<strong>de</strong>cer la colaboración prestada por <strong>los</strong> miembros <strong>de</strong>l Comité Científico<br />

<strong>de</strong> las jornadas, <strong>de</strong>l Patronato <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai, <strong>de</strong> la Asociación <strong>de</strong><br />

Forestalistas <strong>de</strong> Bizkaia, <strong>de</strong>l Sindicato Agrario EHNE-UGAV, y <strong>de</strong> la Mesa Intersectorial <strong>de</strong> la Ma<strong>de</strong>ra<br />

<strong>de</strong> Euskadi.<br />

Por último, agra<strong>de</strong>cemos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> UNESCO Etxea que nuestra iniciativa haya podido contar con<br />

el apoyo y la colaboración <strong>de</strong>l Departamento <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio, Vivienda y Medio Ambiente<br />

<strong>de</strong>l Gobierno Vasco, <strong>de</strong> <strong>los</strong> Ayuntamientos <strong>de</strong> Gernika y Bermeo, y con el reconocimiento <strong>de</strong> la<br />

Universidad <strong>de</strong>l País Vasco.<br />

Preten<strong>de</strong>mos continuar en el futuro con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> nuevos foros <strong>de</strong> <strong>de</strong>bate en relación a<br />

las diversas cuestiones ligadas a la gestión sostenible <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecosistemas y la puesta en marcha <strong>de</strong><br />

nuevos mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo territorial que garanticen la integración <strong>de</strong> las dimensiones ambiental y<br />

la humana. Esperamos seguir contando con el interés y aportaciones <strong>de</strong> todas las personas.<br />

Muchas gracias.<br />

Paul Ortega Etcheverry<br />

UNESCO Etxeako Zuzendaria<br />

Director <strong>de</strong> UNESCO Etxea - Centro UNESCO Euskal Herria<br />

186


Komunikazio<br />

osagarriak<br />

Comunicaciones<br />

complementarias


Problemas ambientales<br />

asociados a las prácticas<br />

forestales que se realizan<br />

en la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera<br />

<strong>de</strong> Urdaibai (RBU)<br />

Germán Alonso, Calabria F. J.,<br />

De Pablo C.L. & Martín <strong>de</strong> Agar, M.P.<br />

• Departamento <strong>de</strong> Ecología, Facultad <strong>de</strong> Biología,<br />

Universidad Complutense <strong>de</strong> Madrid<br />

Introducción<br />

El Plan Rector <strong>de</strong> <strong>Uso</strong> y Gestión (PRUG) <strong>de</strong> la RBU consi<strong>de</strong>ra como una <strong>de</strong> las amenazas más<br />

importantes para el paisaje <strong>de</strong> la Reserva la generalización <strong>de</strong> <strong>los</strong> usos forestales con especies <strong>de</strong><br />

crecimiento rápido, en <strong>de</strong>trimento <strong>de</strong>l uso agrario tradicional centrado en el caserío.<br />

De <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> estudios previos <strong>de</strong> este equipo se <strong>de</strong>duce que <strong>los</strong> principales efectos<br />

ambientales <strong>de</strong> <strong>los</strong> cultivos <strong>de</strong> Pinus radiata D.(Don) se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> ciertas prácticas realizadas a lo largo<br />

<strong>de</strong>l ciclo <strong>de</strong> explotación <strong>de</strong>l pinar. Existen, sin embargo, alternativas a esas prácticas que pue<strong>de</strong>n<br />

minimizar <strong>los</strong> efectos ambientales negativos.<br />

El objetivo <strong>de</strong> este estudio es <strong>de</strong>tectar <strong>los</strong> problemas ambientales que se generan por las prácticas<br />

forestales que se realizan actualmente, con objeto <strong>de</strong> establecer unas directrices para realizar<br />

un Manual <strong>de</strong> buenas prácticas forestales en la RBU.<br />

Método<br />

El método seguido se ha basado en: 1) la elaboración <strong>de</strong> un documento inicial, que sintetiza la<br />

información disponible y <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> investigaciones previas realizadas en la zona, 2) contraste<br />

<strong>de</strong> ese documento con <strong>los</strong> agentes sociales implicados, y 3) elaboración <strong>de</strong> un documento que recoge<br />

las conclusiones <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> investigadores y <strong>de</strong> <strong>los</strong> agentes consultados.<br />

Con estas premisas, el documento inicial <strong>de</strong> síntesis <strong>de</strong> <strong>los</strong> resultados previos para la primera<br />

ronda <strong>de</strong> conversaciones, <strong>de</strong>bía ser sencillo, fácil <strong>de</strong> manejar, redactado en un lenguaje asequible y<br />

que propiciara la comunicación y discusión entre <strong>los</strong> diferentes sectores implicados o afectados por<br />

<strong>los</strong> cultivos <strong>de</strong> pinos. Para ello se ha optado por <strong>de</strong>sg<strong>los</strong>ar la actividad forestal según las diferentes<br />

prácticas que resulta necesario realizar en una plantación, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la preparación <strong>de</strong>l terreno hasta la<br />

corta final, incluyéndose la construcción <strong>de</strong> cercados, la apertura <strong>de</strong> pistas, etc.<br />

Para cada una <strong>de</strong> dichas prácticas, se han evaluado sus efectos sobre <strong>los</strong> siguientes aspectos:<br />

La propia explotación forestal. Se trata <strong>de</strong> conocer en qué medida las prácticas forestales se<br />

justifican en función <strong>de</strong> sus efectos sobre la cantidad y/o calidad <strong>de</strong>l producto que se obtiene <strong>de</strong> la<br />

plantación.<br />

189


El medio socioeconómico <strong>de</strong> la RBU. Se evalúa el efecto <strong>de</strong> las prácticas forestales sobre las<br />

características socioeconómicas <strong>de</strong> este territorio, especialmente sobre la propia actividad forestal<br />

entendida en sentido amplio. No se trata <strong>de</strong> una evaluación <strong>de</strong>l tipo “creación/eliminación <strong>de</strong> puestos<br />

<strong>de</strong> trabajo”, sino <strong>de</strong> conocer si la realización <strong>de</strong> tales prácticas contribuye al mantenimiento <strong>de</strong><br />

una cultura forestal-rural basada en <strong>los</strong> recursos y conocimientos locales, favorece el uso público <strong>de</strong>l<br />

monte, permite mantener la actividad económica local en la Reserva, etc. Es <strong>de</strong>cir, se trata <strong>de</strong> estimar<br />

<strong>los</strong> efectos <strong>de</strong> las prácticas con una perspectiva socioeconómica amplia y no sólo basada en la<br />

obtención <strong>de</strong> rendimientos económicos a corto plazo.<br />

Efectos ambientales. Se evalúan <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong> las prácticas forestales sobre diferentes aspectos<br />

<strong>de</strong> la calidad ambiental <strong>de</strong> Urdaibai:<br />

Efectos sobre <strong>los</strong> elementos <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecosistemas <strong>de</strong> la RBU, concretamente fauna, flora y suelo.<br />

La evaluación se refiere al fomento o <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> esos elementos y a la ganancia o pérdida <strong>de</strong><br />

hábitats, y <strong>de</strong> <strong>los</strong> valores ecológicos y naturalísticos que poseen.<br />

Efectos sobre <strong>los</strong> procesos que contribuyen a la funcionalidad ecológica <strong>de</strong>l territorio. Se han<br />

seleccionado como procesos fundamentales <strong>los</strong> relacionados con la circulación <strong>de</strong>l agua y con el<br />

suelo. Los primeros se refieren principalmente a variaciones en la velocidad <strong>de</strong> la circulación <strong>de</strong>l agua,<br />

como indican las modificaciones <strong>de</strong> las tasas <strong>de</strong> escorrentía e infiltración. Los segundos se refieren<br />

a la erosión <strong>de</strong>l suelo y a las alteraciones <strong>de</strong>l sistema biogeoedáfico.<br />

Efectos sobre el paisaje. Afecciones a la calidad visual <strong>de</strong>l paisaje relacionadas con las prácticas<br />

forestales y con la disposición espacial <strong>de</strong> las propias plantaciones (pérdida/ganancia <strong>de</strong> contraste<br />

en el paisaje, valores estéticos, etc.).<br />

Efectos sobre <strong>los</strong> valores culturales, sobre todo <strong>los</strong> relacionados con <strong>los</strong> yacimientos arqueológicos<br />

y <strong>los</strong> recursos didácticos <strong>de</strong> la Reserva (<strong>los</strong> efectos sobre la cultura rural se estimaron en el<br />

apartado socioeconómico).<br />

Para realizar esta evaluación se ha elaborado una Tabla cuyas columnas recogen las prácticas<br />

forestales, y las filas representan <strong>los</strong> recursos afectados. Tanto las prácticas forestales como <strong>los</strong><br />

recursos expresados en la Tabla son resultado <strong>de</strong> las observaciones <strong>de</strong> campo realizadas por <strong>los</strong><br />

miembros <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> trabajo (Atauri et al. 1991, De Pablo et al. 1991, Ugarte et al. 1991, Martín<br />

<strong>de</strong> Agar et al. 1992, 1995, Rescia et al. 1993, Schmitz et al. 1998, E<strong>de</strong>so et al. 1998,1999, Calabria<br />

1999, entre otros), <strong>de</strong> las prácticas que <strong>los</strong> propietarios <strong>de</strong> explotaciones forestales manifestaron en<br />

las entrevistas realizadas, y <strong>de</strong> la bibliografía consultada (ver, por ej., Gandullo et al. 1974, Sociedad<br />

<strong>de</strong> Ciencias Aranzadi 1980, ICONA 1989, Ruiz Urrestarazu 1992, Cortina & Vallejo 1993, Munson et<br />

al. 1993, Merino et al. 1997).<br />

A continuación esta Tabla fue distribuida entre <strong>los</strong> diferentes agentes sociales implicados en el<br />

territorio: Sindicatos agrarios, Asociación <strong>de</strong> forestalistas, Mesa <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra, Asociaciones culturales<br />

y ecologistas, Universida<strong>de</strong>s, Ayuntamientos, Gobierno Vasco (Departamentos <strong>de</strong> Obras Públicas,<br />

Agricultura, Sanidad, Medio ambiente) y Diputación Foral <strong>de</strong> Vizcaya (Departamento <strong>de</strong> Agricultura).<br />

En una segunda fase se <strong>de</strong>batió con el<strong>los</strong> su contenido en unas reuniones celebradas en U<strong>de</strong>txea,<br />

en las que cada uno hizo las observaciones que consi<strong>de</strong>ró oportunas al contenido <strong>de</strong>l documento.<br />

Resultados<br />

Del análisis <strong>de</strong> las consultas realizadas, se <strong>de</strong>staca lo siguiente:<br />

El territorio <strong>de</strong>l País Vasco presenta una notable potencialidad para el aprovechamiento forestal,<br />

el cual, incluyendo todas sus activida<strong>de</strong>s, es un sector socioeconómico importante.<br />

Pinus radiata es la especie con mayor capacidad <strong>de</strong> explotación para la producción forestal en<br />

este territorio.<br />

Aunque al realizar las prácticas forestales, se tien<strong>de</strong> a ser cada vez más cuidadoso, aún se realizan<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> manejo y explotación, sobre todo <strong>de</strong> las plantaciones <strong>de</strong> turno corto, que tienen<br />

una fuerte inci<strong>de</strong>ncia en la conservación <strong>de</strong>l patrimonio ambiental, cultural y paisajístico <strong>de</strong>l territorio<br />

Vasco. En la Tabla 1 se recogen <strong>los</strong> problemas más relevantes <strong>de</strong>tectados en la RBU por <strong>los</strong> distintos<br />

sectores consultados, así como las posibles soluciones que se propusieron.<br />

190


Tabla 1. Resumen <strong>de</strong> <strong>los</strong> problemas ambientales más relevantes relacionados con las prácticas<br />

forestales, reconocidos por <strong>los</strong> agentes sociales consultados.<br />

Problemas <strong>de</strong>tectados en relación con:<br />

Valores culturales<br />

Afección/<strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> yacimientos arqueológicos por maquinaria<br />

usada en las explotaciones forestales.<br />

Eliminación <strong>de</strong> sistemas agrarios tradicionales (caserío). Escasa<br />

diversificación <strong>de</strong> usos agrarios.<br />

Muchos espacios potencialmente agrícolas son utilizados forestalmente<br />

<strong>de</strong> manera absentista, restando posibilida<strong>de</strong>s a la<br />

agricultura.<br />

Recursos edáficos<br />

Importante pérdida <strong>de</strong> suelo (erosión) y <strong>de</strong> su fertilidad, por <strong>de</strong>terminadas<br />

prácticas (ej., subsolado lineal en zonas <strong>de</strong> elevada<br />

pendiente) y por la realización <strong>de</strong> plantaciones sucesivas.<br />

Recursos hídricos<br />

Afecciones a cauces y riberas –sobre todo regatas <strong>de</strong> cabecera–<br />

y ecosistemas estuarinos. Disminución <strong>de</strong>l caudal <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

manantiales. Eliminación <strong>de</strong> bosques <strong>de</strong> ribera.<br />

Disminución <strong>de</strong> la calidad y cantidad <strong>de</strong>l agua.<br />

Descoordinación <strong>de</strong> las administraciones, ausencia <strong>de</strong> comunicación<br />

<strong>de</strong> solicitu<strong>de</strong>s y no aviso <strong>de</strong> actuaciones forestales. (Autorización<br />

expresa a <strong>los</strong> 100 metros, se inva<strong>de</strong>n las zonas <strong>de</strong> servidumbre<br />

-5 metros- <strong>de</strong> paso).<br />

Fauna, vegetación y procesos ecológicos<br />

Afección a las especies, <strong>de</strong>sapareciendo algunas <strong>de</strong> ellas, por<br />

fragmentación <strong>de</strong>l territorio.<br />

Eliminación <strong>de</strong> bosques <strong>de</strong> ribera.<br />

Afección a la marisma, y por tanto a la avifauna acuática vinculada<br />

a estos ecosistemas.<br />

Afección a la fauna acuática autóctona.<br />

En eucaliptales, tanto la diversidad como la abundancia <strong>de</strong><br />

aves y <strong>de</strong> fauna edáfica son sensiblemente menores que en <strong>los</strong><br />

otros bosques.<br />

Pérdida <strong>de</strong> hábitats y especies.<br />

Alteración <strong>de</strong> cic<strong>los</strong> hidrológicos y pérdida <strong>de</strong> equilibrio biogeoedáfico.<br />

Recursos socio-económicos<br />

Desequilibrio entre beneficio particular y costes sociales.<br />

Afección al uso público <strong>de</strong>l monte y <strong>de</strong> riberas fluviales.<br />

Disminución <strong>de</strong> la calidad y cantidad <strong>de</strong>l agua para consumo.<br />

Aumento <strong>de</strong> <strong>los</strong> costes <strong>de</strong> tratamiento <strong>de</strong> agua para abastecimiento.<br />

Afección al turismo que percibe una pérdida <strong>de</strong> calidad visual<br />

por homogeneización <strong>de</strong>l paisaje.<br />

Modificación <strong>de</strong> la trama tradicional <strong>de</strong> itinerarios por las vías<br />

<strong>de</strong> saca.<br />

Riesgos para la población por no mantener distancia <strong>de</strong> seguridad<br />

<strong>de</strong> las plantaciones a vías <strong>de</strong> comunicación, infraestructuras,<br />

viviendas y vías <strong>de</strong> agua.<br />

Escasa profesionalidad <strong>de</strong> las empresas que realizan las prácticas<br />

forestales.<br />

Pérdida <strong>de</strong> población rural y <strong>de</strong> cultura agraria tradicional lo<br />

que provoca que no haya buena mano <strong>de</strong> obra en el sector forestal.<br />

La ten<strong>de</strong>ncia al monocultivo es un riesgo económico en el ámbito<br />

comercial.<br />

Pérdida <strong>de</strong> rentabilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> aserra<strong>de</strong>ros, por especialización.<br />

La diversificación <strong>de</strong> productos forestales no favorece a la industria.<br />

Esto se contrapone con la pérdida <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s económicas<br />

por no usar especies nobles, con más valor económico y<br />

que puedan tener otros usos.<br />

Difícil la sustitución <strong>de</strong> maquinaria por mano <strong>de</strong> obra por motivos<br />

económicos y por escasa formación/capacitación.<br />

Las subvenciones para la limpieza <strong>de</strong>l monte hace que no haya<br />

cooperación con <strong>los</strong> gana<strong>de</strong>ros para aprovechamiento <strong>de</strong>l bosque.<br />

Posibles soluciones<br />

Hacer catálogo <strong>de</strong> yacimientos, y <strong>de</strong> su importancia, para<br />

adoptar medidas que eviten su <strong>de</strong>strucción<br />

Reconducir las actuales subvenciones a la actividad forestal<br />

hacia la diversificación <strong>de</strong> usos agrarios y recuperación <strong>de</strong> <strong>los</strong> tradicionales.<br />

Paso <strong>de</strong>l minifundio al latifundio. Recuperación <strong>de</strong> espacios<br />

abandonados para que <strong>los</strong> exploten otros. Vuelta al régimen <strong>de</strong><br />

monte público o uso comunal.<br />

Dejar <strong>de</strong>scansar el suelo entre un turno y otro.<br />

Dejar la viruta resultante <strong>de</strong> la trituración <strong>de</strong> restos in situ, para<br />

que el suelo no se que<strong>de</strong> <strong>de</strong>snudo antes <strong>de</strong> la siguiente plantación.<br />

Evitar el <strong>de</strong>capado.<br />

Trocear la ma<strong>de</strong>ra con unas dimensiones máximas para la<br />

saca.<br />

Evitar las cortas a hecho<br />

Denunciar por parte <strong>de</strong> la guar<strong>de</strong>ría <strong>de</strong> la Confe<strong>de</strong>ración Hidrográfica<br />

las afecciones al dominio público hidráulico.<br />

Utilizar plantas apropiadas, que la Confe<strong>de</strong>ración Hidrográfica<br />

proporciona, para repoblar en <strong>los</strong> 5 metros <strong>de</strong> servidumbre a ambos<br />

lados <strong>de</strong> <strong>los</strong> cauces.<br />

Gestión en gran<strong>de</strong>s extensiones, por ejemplo, al nivel <strong>de</strong> cuenca<br />

hidrológica, para evitar la fragmentación <strong>de</strong>l territorio.<br />

Mantener unos estándares <strong>de</strong> diversidad <strong>de</strong> paisajes. Esto no<br />

sólo beneficia al paisaje sino a <strong>los</strong> procesos y flujos.<br />

Compra <strong>de</strong> terrenos privados para garantizar la funcionalidad<br />

<strong>de</strong>l bosque.<br />

<strong>Uso</strong> social <strong>de</strong>l pinar como otra fuente <strong>de</strong> recursos que no sea<br />

sólo el forestal.<br />

Cuantificar las afecciones al sistema <strong>de</strong> abastecimiento <strong>de</strong><br />

agua y las consecuencias <strong>de</strong>l empeoramiento <strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong>l<br />

agua potable sobre la salud <strong>de</strong> la población.<br />

Gestión en gran<strong>de</strong>s extensiones, por ejemplo, a nivel <strong>de</strong> cuenca<br />

hidrológica y diversificación <strong>de</strong> usos manteniendo unos estándares<br />

<strong>de</strong> diversidad <strong>de</strong>l paisaje.<br />

Denunciar por parte <strong>de</strong> la guar<strong>de</strong>ría <strong>de</strong> la Confe<strong>de</strong>ración Hidrográfica<br />

las afecciones al dominio público hidráulico.<br />

Exigir fianzas a <strong>los</strong> ma<strong>de</strong>ristas para hacer frente a <strong>los</strong> posibles<br />

daños que causaran con su actividad.<br />

Mayor profesionalidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> ma<strong>de</strong>ristas.<br />

Usar otras materias primas para hacer pasta <strong>de</strong> papel.<br />

Potenciar el uso <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra como material alternativo en diferentes<br />

campos.<br />

Dirigir subvenciones a la diversificación <strong>de</strong> usos y recursos, para<br />

garantizar el mantenimiento <strong>de</strong> recursos y resistir a cambios en<br />

el mercado, daños catastróficos, riesgos naturales, etc.: Incentivar<br />

las plantaciones <strong>de</strong> turnos largos, con especies nobles, y las buenas<br />

prácticas; aplicar medidas compensatorias por la pérdida <strong>de</strong><br />

rentas que se obtendrían con especies <strong>de</strong> turno corto, y porque:<br />

– contribuyen a recuperar la fertilidad <strong>de</strong>l suelo,<br />

– aumentan la diversidad paisajística,<br />

– contribuyen a mejorar la calidad <strong>de</strong>l agua,<br />

– posibilitan otros usos, p. ej. <strong>los</strong> recreativos.<br />

Ecocertificación forestal para las buenas prácticas forestales.<br />

Controlar las prácticas, mejorar la seguridad laboral y aumentar<br />

el esfuerzo <strong>de</strong> prevención <strong>de</strong> riesgos.<br />

Posibilidad <strong>de</strong> objeción fiscal a las ayudas para malas prácticas<br />

forestales<br />

Potenciar la mano <strong>de</strong> obra en el monte, en lugar <strong>de</strong> subvencionar<br />

el uso <strong>de</strong> maquinaria.<br />

Gestión cooperativa <strong>de</strong> la explotación forestal, y cooperación<br />

con <strong>los</strong> gana<strong>de</strong>ros para aprovechamiento <strong>de</strong>l bosque. Vuelta al régimen<br />

<strong>de</strong> monte público o uso comunal.<br />

Compatibilizar la política forestal con la planificación <strong>de</strong>l territorio.<br />

Ven<strong>de</strong>r el bosque por árboles y no por parcelas.<br />

Tasación <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong>l monte por agentes distintos al ma<strong>de</strong>rista.<br />

Recuperación <strong>de</strong> espacios abandonados para que <strong>los</strong> exploten<br />

otros.<br />

191


Esta problemática se ve agravada porque no hay control efectivo sobre las acciones <strong>de</strong>l PRUG<br />

por parte <strong>de</strong>l Patronato <strong>de</strong> la RBU, ya que sólo gestiona las <strong>de</strong>nuncias. No se actúa <strong>de</strong> oficio ni hay<br />

inspección. De las 11.000 ha <strong>de</strong> pinar que hay en Urdaibai, unas 6000 ha están en áreas en las que<br />

se permite el uso forestal y 5000 fuera <strong>de</strong> ellas, por lo que habría que eliminar éstas. Sin embargo,<br />

<strong>los</strong> expedientes sancionadores se dan en pocos casos, y, normalmente, la sanción suele ser multa y<br />

reposición <strong>de</strong> daños.<br />

Conclusiones<br />

Existe un consenso general sobre la necesidad <strong>de</strong> gestionar el territorio a escala <strong>de</strong> paisaje,<br />

para organizar y programar la actividad forestal (superficie <strong>de</strong>dicada a ella y lugares don<strong>de</strong> se hace)<br />

y sus necesida<strong>de</strong>s (pistas, cortafuegos, cortas, etc.), así como sobre las especies utilizadas. En efecto,<br />

el problema <strong>de</strong> las especies se plantea cuando las que se preten<strong>de</strong>n explotar, P. radiata y Eucaliptus,<br />

sólo pue<strong>de</strong>n serlo mediante cortas a hecho. A<strong>de</strong>más, la mayoría <strong>de</strong> las masas <strong>de</strong> pinar hay<br />

que cortarlas a <strong>los</strong> 35 años porque a mayor edad aparecen nudos, que disminuyen la calidad <strong>de</strong> la<br />

ma<strong>de</strong>ra.<br />

Se tiene también la opinión <strong>de</strong> que el PRUG es contrario a las ten<strong>de</strong>ncias que interesan al sector<br />

forestal, y que las prácticas forestales más negativas para <strong>los</strong> valores ambientales, aún estando<br />

prohibidas legalmente o, en su caso, muy controladas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la administración Forestal, se siguen<br />

realizando habitualmente.<br />

Como conclusiones principales <strong>de</strong>l estudio cabe <strong>de</strong>stacar:<br />

La necesidad <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nar el territorio, no permitiendo la ocupación exclusivista <strong>de</strong>l espacio por<br />

<strong>los</strong> pinos. En este sentido, un manual <strong>de</strong> buenas prácticas forestales <strong>de</strong>be enmarcarse en la gestión<br />

<strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s extensiones, por ejemplo, a escala <strong>de</strong> cuenca hidrológica, para evitar la fragmentación <strong>de</strong>l<br />

territorio y otros problemas que surgen cuando la gestión forestal se realiza sólo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la perspectiva<br />

<strong>de</strong> la parcela.<br />

Compatibilizar la política forestal con la planificación <strong>de</strong>l territorio. Un paso esencial para lograr<br />

este objetivo es reorientar las actuales subvenciones que se dan para la actividad forestal hacia la<br />

diversificación <strong>de</strong> usos agrarios y recuperación <strong>de</strong> <strong>los</strong> tradicionales, así como al uso social <strong>de</strong>l pinar<br />

para otros fines que no sean sólo la explotación forestal.<br />

Establecer medidas económicas, políticas y <strong>de</strong> planificación para fomentar el cuidado <strong>de</strong> la tierra<br />

y garantizar la funcionalidad <strong>de</strong>l bosque. Potenciar el uso <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra en el monte en <strong>de</strong>trimento<br />

<strong>de</strong> la maquinaria.<br />

Hacer un seguimiento y control <strong>de</strong> <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong> las buenas prácticas sobre el suelo, la diversidad,<br />

la conservación <strong>de</strong> especies <strong>de</strong> interés, etc., para <strong>de</strong>terminar si se consiguen <strong>los</strong> efectos<br />

ambientales <strong>de</strong>seados. Se trata, pues, <strong>de</strong> saber cuánto cuesta cada tipología <strong>de</strong> manejos, con objeto<br />

<strong>de</strong> cuantificar la mejora ambiental según una forma <strong>de</strong> explotación u otra.<br />

Incentivar vía subvenciones las buenas prácticas, ya que se consi<strong>de</strong>ra un buen método para<br />

implantarlas. La ecocertificación forestal para las buenas prácticas forestales pue<strong>de</strong> ser un arma<br />

comercial y <strong>de</strong> garantía ambiental.<br />

Incentivar las plantaciones <strong>de</strong> turno largo.<br />

Gestión cooperativa <strong>de</strong> la explotación forestal, y cooperación con <strong>los</strong> gana<strong>de</strong>ros para aprovechamiento<br />

<strong>de</strong>l bosque. Vuelta al régimen <strong>de</strong> monte público o <strong>de</strong> uso comunal, y recuperación <strong>de</strong><br />

espacios abandonados.<br />

Se consi<strong>de</strong>ra que el suelo es el principal receptor <strong>de</strong> <strong>los</strong> impactos generados por la actividad<br />

forestal. Esto resulta especialmente importante dado el largo tiempo que se requiere para la recuperación<br />

<strong>de</strong> la fertilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> <strong>de</strong>gradados y la formación <strong>de</strong> nuevos sue<strong>los</strong> que se hayan perdido<br />

completamente. La pérdida <strong>de</strong>l suelo tiene también importantes consecuencias negativas sobre<br />

<strong>los</strong> patrones y velocidad <strong>de</strong> circulación <strong>de</strong>l agua y la supervivencia <strong>de</strong> numerosas especies.<br />

Por último, es importante señalar que la clasificación <strong>de</strong> problemas en las categorías que se han<br />

expuesto en este estudio (Tabla 1) resulta todavía preliminar, por cuanto la mayoría <strong>de</strong> el<strong>los</strong> se podrían<br />

encuadrar en varias <strong>de</strong> esas categorías. Es <strong>de</strong>cir, <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong> <strong>los</strong> problemas reconocidos, y<br />

192


en consecuencia <strong>de</strong> sus alternativas, son multidimensionales, <strong>de</strong> manera que la solución <strong>de</strong> uno <strong>de</strong><br />

el<strong>los</strong>, o la adopción <strong>de</strong> alguna <strong>de</strong> las alternativas propuestas, pue<strong>de</strong> afectar fácilmente a otros, positiva<br />

o negativamente. Por tanto, la <strong>de</strong>finición final <strong>de</strong> las buenas prácticas forestales <strong>de</strong>be contemplar<br />

esta multidimensionalidad para evitar efectos imprevistos y no <strong>de</strong>seados y para potenciar la sinergia<br />

positiva entre diferentes alternativas.<br />

Referencias<br />

ATAURI J.A. DE PABLO C.L., MARTIN DE AGAR P., SCHMITZ M.F., UGARTE F.M. & PINEDA F.D. 1991. Cambios<br />

<strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l suelo en la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai (Vizcaya) en el pasado reciente. Dpto.<br />

<strong>de</strong> Urbanismo, Vivienda y Medio Ambiente. Gobierno Vasco. Vitoria, 39 p.<br />

CALABRIA F.J. 1999. Repercusiones ecológicas <strong>de</strong> las prácticas <strong>de</strong> manejo forestal en la Comunidad<br />

Autónoma <strong>de</strong>l País Vasco: Efectos sobre la comunidad <strong>de</strong> biotipos leñosos <strong>de</strong>l sotobosque.<br />

Tesis <strong>de</strong> Licenciatura. Depto. Interuniversitario <strong>de</strong> Ecología. UCM. Madrid, 106 p.<br />

CORTINA J. & VALLEJO V.R. 1993. Efectos <strong>de</strong> las plantaciones <strong>de</strong> Pinus radiata sobre la fertilidad <strong>de</strong>l suelo.<br />

1.er Congr. Forestal Español. Lourizán.<br />

DE PABLO C.L., PINEDA F.D., MARTIN DE AGAR P. & UGARTE F.M. 1991. Pérdida <strong>de</strong>l suelo y explotación<br />

forestal en el País Vasco. Bizia, 6: 35-38.<br />

EDESO J.M., MERINO A., GONZÁLEZ M.J. & MARAURI P. 1998. Manejo <strong>de</strong> explotaciones forestales y pérdida<br />

<strong>de</strong> sue<strong>los</strong> en zonas <strong>de</strong> elevada pendiente <strong>de</strong>l País Vasco. Cuaternario y Geomorfología, 12<br />

(1-2): 105-116.<br />

EDESO J.M., MERINO A., GONZÁLEZ M.J. & MARAURI P. 1999. Soil erosion un<strong>de</strong>r different harvesting management<br />

in Steep Forestlands from Northern Spain. Land Degradation & Development, 10: 79-88.<br />

GANDULLO J.M., GONZÁLEZ ALONSO S. & PALOMARES O.S. 1974. Ecología <strong>de</strong> <strong>los</strong> pinares españoles. IV.<br />

Pinus radiata D.(Don). M.º <strong>de</strong> Agricultura. I.N.I.A. Madrid, 187 p.<br />

ICONA. 1989. Subsolado lineal. En: Técnicas <strong>de</strong> Forestación en países Mediterráneos. Mº <strong>de</strong> Agricultura,<br />

Pesca y Alimentación. Madrid.<br />

MARTÍN DE AGAR, P., DE PABLO, C.L., PINEDA, F.D., ATAURI, J.A., PRIETO, C., SCHMITZ, M.F. & UGARTE, F.M.<br />

1992. Environmental effects of Pinus radiata D. Don plantations in the Basque Country (Spain).<br />

In: A. Teller, P. Mathy and J.N.R. Jeffers (eds.), Response of Forest Ecosystems to Environmental<br />

Changes. Elsevier Applied Science: 871-873.<br />

MARTÍN DE AGAR, P.; DE PABLO, C.L.; SCMITZ, M.F.; ATAURI, J.A.; RESCIA, A. & PINEDA, F.D. 1995. Inci<strong>de</strong>ncias<br />

ambientales <strong>de</strong> <strong>los</strong> cambios <strong>de</strong> usos <strong>de</strong>l suelo en la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai. En:<br />

Angulo E. & Quincoces I. (eds). Trabajos <strong>de</strong> investigación en Urdaibai. Serv. Central <strong>de</strong> Publ. <strong>de</strong>l<br />

Gobierno Vasco. Vitoria, 297-334.<br />

MERINO A., OURO G. & EDESO J.M. 1997. Efectos <strong>de</strong> las técnicas <strong>de</strong> preparación <strong>de</strong>l terreno sobre las<br />

propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> en plantaciones forestales. Rev. Soc. Esp. Ciencia <strong>de</strong>l Suelo: 3-2:<br />

347-358.<br />

MUNSON A.D., MARGOLIS H.A & BRAND D. 1993. Intensive silvicultural treatment: Impacts on soil fertility<br />

and planted conifer response. Soil Sci. Soc. Amb. Journal 57: 246-255.<br />

RESCIA, A.J., MARTIN DE AGAR, P., DE PABLO, C.L., SCHMITZ, M.F., ATAURI, J.A. & PINEDA, F.D. 1993. Evaluación<br />

<strong>de</strong> la pérdida <strong>de</strong> recursos ambientales <strong>de</strong>bida a <strong>los</strong> cambios <strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l suelo en el Pais<br />

Vasco y sus efectos sobre la dinámica <strong>de</strong>l ecosistema: Repercusiones sobre el paisaje y estudio<br />

<strong>de</strong> casos representativos. Departamento <strong>de</strong> Economía, Planificación y Medio Ambiente. Gobierno<br />

Vasco.<br />

RUIZ URRESTARAZU, M. Mª 1992. Análisis y diagnóstico <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas forestales <strong>de</strong> la Comunidad Autónoma<br />

<strong>de</strong>l País Vasco. Servicio Central <strong>de</strong> Publicaciones <strong>de</strong>l Gobierno Vasco, Vitoria-Gasteiz.<br />

SCHMITZ M.F., RESCIA A.J. ATAURI J.A., DE PABLO C.L., MARTIN DE AGAR M.P. & PINEDA F.D. (1998). Changes<br />

in land use in Northern Spain: Effects of forestry management on soil conservation. Forest<br />

Ecology and Management, 109: 137-150.<br />

193


URDAIBAIKO BIOSFERAKO ERRESERBAN EGITEN DITUZTEN<br />

BASOGINTZA JARDUEREKIN LOTUTAKO INGURUGIRO ARAZOAK<br />

Urdaibaiko Biosferaren Erreserbaren baitan basogintza jarduerek eragiten dituzten ingurugiro<br />

ondorioak ebaluatu dituzte. Ondorio horiek ondorengo ezaugarriak aintzat hartuz aztertu dituzte: baso<br />

ustiapena, inguru sozioekonomikoa, inguruaren ezaugarriak eta beren elkarrekintza ekologikoak, balore<br />

kulturalak eta paisaia. Tokian tokiko prospekzioen, prospekzio bibliografikoen eta landaketen jabeei<br />

egindako inkesten bitartez zehaztu dute zein <strong>de</strong>n bertan jorratzen duten basogintza jarduera mota.<br />

Hasiera batean, tal<strong>de</strong> horrek lortutako emaitzekin eta basogintza jarduerei buruzko informazio<br />

bibliografikoa al<strong>de</strong>ratuz egin zuten ingurugiro ondorioen balorazioa. Ondoren, lortutako informazio hori,<br />

lurral<strong>de</strong> horrekin harremana duten eragileek (nekazaritza sindikatuek, erakun<strong>de</strong> baso sartzaileek, kultur<br />

erakun<strong>de</strong>ek, ekologi tal<strong>de</strong>ek, zientzialariek, Udalek, Foru Aldundiak eta Eusko Jaurlaritzak) eskainitako<br />

informazioarekin al<strong>de</strong>ratu zuten.<br />

Landaketek eta basogintza jarduerek dituzten arazo eta abantailak zehaztu zituzten, eta baita arazo<br />

horiek gainditzeko alternatibak ere (ingurugiro eta sozioekonomi ikuspegitik begiratuta).<br />

Aipatzekoa da, bereziki, basogintza jarduerak eragiten dituen arazoen inguruan gizarte eragileak<br />

bat etorri izana; halaber, inplikatutako eragileak bat etorri ziren jarduera horiek egiterakoan kontrol eta<br />

koordinazio handiagoaren beharra aldarrikatzean. Ildo horri jarraituz, basogintza jarduera planifikatu eta<br />

garatu ahal izateko, lurral<strong>de</strong>a paisaia ikuspegiarekin ku<strong>de</strong>atzea proposatu da.<br />

Burututako lanari esker, Basogintza egokirako Gidaliburua sortzeko oinarrizko txostena dugula<br />

esan genezake. Gidaliburu horrek bi esparru bateratu beharko ditu: batetik, inplikatutako sektoreen interes<br />

eta beharrak eta, bestetik, erreserbako ingurugiro balioen mantenimendua.<br />

ENVIRONMENTAL PROBLEMS ASSOCIATED WITH FORESTRY<br />

METHODS USED IN THE URDAIBAI BIOSPHERE RESERVE<br />

A study has been carried out into the environmental effects of forestry methods currently used in<br />

the UBR. The effects were consi<strong>de</strong>red in relation to forest exploitation, socioeconomic issues, elements<br />

of the surrounding Area and their ecological interactions, cultural values and landscape. Forestry methods<br />

were <strong>de</strong>termined by bibliographical and field research, and surveys were carried out of plantation<br />

owners.<br />

Initially, environmental effects were assessed by contrasting the scientific results obtained by the<br />

research team with bibliographical information on forestry methods. Later, this assessment was contrasted<br />

with information provi<strong>de</strong>d by various social organisations active in the region (farming syndicates,<br />

forestry associations, cultural associations, environmental groups, scientists, town councils, the Provincial<br />

Government and the Basque Government).<br />

The study i<strong>de</strong>ntifies the advantages and problems associated with plantations and their forestry<br />

methods, and offers alternative solutions which take into account both environmental and socioeconomic<br />

criteria.<br />

We un<strong>de</strong>rline the consensus of all social organisations with regard to the environmental problems<br />

generated by forestry activities, as well as the need for stricter control and c<strong>los</strong>er co-ordination between<br />

all sectors involved in the <strong>de</strong>velopment of these activities. We also stress the need for competent landscape<br />

management in the planning and <strong>de</strong>velopment of forestry activity.<br />

The study can be used as a basic document in the compilation of a Manual of good forestry methods<br />

that combines the interests and needs of all sectors involved with the conservation of the Reserve’s<br />

environmental values.<br />

194


Gestión forestal responsable<br />

Kepa Atutxa<br />

• Ma<strong>de</strong>ras Atutxa<br />

Debemos respetar y cuidar el bosque por lo que en contrapartida recibimos <strong>de</strong> él.<br />

Entre sus bonda<strong>de</strong>s y externalida<strong>de</strong>s están las ya conocidas <strong>de</strong>l afianzamiento <strong>de</strong>l CO2, limpieza<br />

<strong>de</strong>l aire y emisión <strong>de</strong> O2, regulación <strong>de</strong>l ciclo hídrico <strong>de</strong>l agua, evita la pérdida <strong>de</strong>l suelo y la erosión.<br />

Por otra parte, aporta espacio para el ocio y el esparcimiento: caza, hongos, lugar <strong>de</strong> paseo y<br />

práctica <strong>de</strong> <strong>de</strong>porte.<br />

No po<strong>de</strong>mos olvidar, lógicamente, el suministro <strong>de</strong> un producto natural y limpio a la industria,<br />

con lo que esto conlleva <strong>de</strong> empleo y <strong>de</strong>sarrollo rural.<br />

El equilibrio y la aportación <strong>de</strong> funciones sociales, ecológicas y económicas es lo que hacen que<br />

un bosque sea fuerte y cumpla criterios sensatos <strong>de</strong> multifuncionalidad.<br />

Un bosque sano nos aporta una compleja estructura, madura, biodiversa, con tasas interesantes<br />

<strong>de</strong> crecimiento, una preventiva <strong>de</strong>fensa natural <strong>de</strong> daños bióticos y abióticos, la conservación <strong>de</strong><br />

habitats y ecotonos, etc.<br />

En la medida <strong>de</strong> mis posibilida<strong>de</strong>s he intentado compatibilizar en la gestión forestal <strong>de</strong> mis montes<br />

estas tres funciones.<br />

Un monte gestionado <strong>de</strong> una manera sostenible <strong>de</strong>be estar asentado sobre <strong>los</strong> cuidados y<br />

necesida<strong>de</strong>s que ese bosque <strong>de</strong>manda: análisis, tiempo y <strong>de</strong>dicación.<br />

Hay que particularizar sobre cada terreno, <strong>de</strong>pendiendo <strong>de</strong> la estación, condiciones edáficas,<br />

suelo, clima, altitud, adaptación, especie arbórea, etc.<br />

Para que sirva como regla general (ningún monte y ningún árbol se parecen a otro), po<strong>de</strong>mos<br />

<strong>de</strong>cir que un buen selvicultor <strong>de</strong>be empezar con:<br />

Una buena limpieza y preparación <strong>de</strong>l terreno.<br />

Esto consiste en la eliminación <strong>de</strong>l matorral y <strong>los</strong> restos <strong>de</strong> corta por medios manuales o mecánicos,<br />

pero respetando siempre la legalidad vigente.<br />

Se pue<strong>de</strong> hacer roza al aire, subsolados, bien lineal continuo o discontinuo (<strong>de</strong>pendiendo <strong>de</strong> las<br />

pendientes), pero jamás un <strong>de</strong>capado superficial <strong>de</strong>l terreno.<br />

Quema <strong>de</strong> restos según las limitaciones impuestas por la Administración Forestal.<br />

El marco <strong>de</strong> plantación conveniente.<br />

En casillas u hoyos <strong>de</strong>pendiendo <strong>de</strong> la especie.<br />

La plantación a raíz <strong>de</strong>snuda o con cepellón.<br />

La forma <strong>de</strong> ejecutarlo <strong>de</strong>be ser la a<strong>de</strong>cuada. Se realizará un aporcado y un alcorque.<br />

Respetar escrupu<strong>los</strong>amente las épocas <strong>de</strong> plantación según especie.<br />

195


Reposición correcta <strong>de</strong> marras.<br />

Limpiezas <strong>de</strong> repoblación: escarda o binado sobre herbáceas y limpia o <strong>de</strong>sbroce sobre leñosas.<br />

Abonado.<br />

Poda.<br />

Hay tres tipos <strong>de</strong> poda: baja o <strong>de</strong> penetración, alta y <strong>de</strong> formación (fundamentalmente sobre frondosas).<br />

Clareos y claras.<br />

Espaciamiento.<br />

Según criterios <strong>de</strong> <strong>de</strong>nsidad.<br />

Cerramientos.<br />

Labor complementaria para establecer un obstáculo para el ganado o animales silvestres.<br />

Tratamientos fitosanitarios. Si fueran necesarios.<br />

Estos trabajos manuales que pue<strong>de</strong>n parecer tan sencil<strong>los</strong> <strong>de</strong> ejecutar, tienen su complicación<br />

y se nota mucha diferencia <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> una cuadrilla a otra.<br />

Los principales <strong>de</strong>fectos a consi<strong>de</strong>rar en la selección <strong>de</strong> <strong>los</strong> árboles son:<br />

bifurcación, curvatura, inclinación, fuste cónico, enfermeda<strong>de</strong>s, raíces sobresalientes, quemaduras,<br />

conos en el fuste, <strong>de</strong>masiadas ramas, etc.<br />

Aunque es verdad que he recibido reconocimientos a la mejor gestión forestal estos últimos<br />

años (Zeanuri 98, Gernika 99, el absoluto <strong>de</strong> Bizkaia 99), esto no hace, aparte <strong>de</strong>l lógico sentimiento<br />

<strong>de</strong> orgullo, sino aumentar el grado <strong>de</strong> responsabilidad ante la sociedad y <strong>los</strong> organismos que me <strong>los</strong><br />

han concedido.<br />

Los misterios o “truquitos” que he empleado no son tales, porque para mí es más una afición<br />

o hobby que un sacrificio. Por si pue<strong>de</strong> interesar a alguien, señalaré unos cuantos:<br />

Una limpieza y tratamiento a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> la tierra antes y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la plantación.<br />

La limpieza y el <strong>de</strong>sbroce <strong>los</strong> efectúo dos veces en vez <strong>de</strong> una.<br />

El abono <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> situación <strong>de</strong> la explotación.<br />

Reduzco la intensidad <strong>de</strong> las podas, y hago cuatro en vez <strong>de</strong> dos. Simultáneamente con cada<br />

poda hago una mini-entresaca.<br />

Posteriormente, realizo cada cinco años entresacas intermitentes, con lo que aprovecho para<br />

sanear el monte y a la vez puedo acompañar con abono a las zonas aparentemente más débiles.<br />

Finalmente, aparte <strong>de</strong>l pino radiata, y según las exigencias <strong>de</strong>l terreno con la inclusión <strong>de</strong> bosques<br />

galerías o bosquetes naturales, tengo plantaciones <strong>de</strong> robles, acacias, mixtos <strong>de</strong> roble-haya,<br />

ciprés, etc. como una manera <strong>de</strong> diversificar usos.<br />

Todo sea por la obligación <strong>de</strong> “legar a futuras generaciones lo que al menos hemos heredado<br />

<strong>de</strong> las anteriores”, según reza la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Gestión Forestal sostenible.<br />

BASOEN KUDEAKETA ARDURATSUA<br />

• Basoaren al<strong>de</strong> onak eta esternalitate positiboakazpimarratzen dira.<br />

• Basozain on batek basoa ondo ku<strong>de</strong>atzeko eman behar dituen pausoak laburbiltzen dira.<br />

• Nire mendietan zer lan egiten ditudan esatera ausartzen naiz.<br />

RESPONSIBLE FOREST MANAGEMENT<br />

• Outline of the advantages and positive externalities provi<strong>de</strong>d by forests.<br />

• Summary of steps a responsible forester should follow in or<strong>de</strong>r to ensure a well-managed forest.<br />

• List of activities carried out by the speaker in his forests.<br />

196


Historia <strong>de</strong> <strong>los</strong> caminos rurales<br />

y su problemática <strong>de</strong>rivada<br />

<strong>de</strong>l avance <strong>de</strong> las tecnologías<br />

Elena Aranda Lambea<br />

• Ingeniero <strong>de</strong> montes<br />

El tema <strong>de</strong> <strong>los</strong> “caminos rurales” es <strong>de</strong> singular interés <strong>de</strong>s<strong>de</strong> muy diversas y hasta contradictorias<br />

perspectivas, todas ellas legítimas pero fuente <strong>de</strong> frecuentes conflictos:<br />

– Los caminos como acceso a caseríos y explotaciones agrarias.<br />

– Los caminos como acceso a explotaciones forestales.<br />

– Los caminos como acceso <strong>de</strong> <strong>los</strong> ciudadanos (urbanos) al monte, a la naturaleza (montañismo,<br />

sen<strong>de</strong>rismo).<br />

– Los caminos como importante elemento <strong>de</strong> nuestro patrimonio histórico, <strong>de</strong> interpretación <strong>de</strong>l<br />

territorio y su evolución así como <strong>de</strong> nuestra historia.<br />

A la hora <strong>de</strong> leer este artículo e interpretarlo es importante situarse en la globalidad <strong>de</strong> las perspectivas<br />

antes mencionadas y no tratarlas <strong>de</strong> forma separada.<br />

Revisando la bibliografía existente a lo largo <strong>de</strong> la historia sobre <strong>los</strong> caminos y la problemática<br />

<strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> la evolución y avance <strong>de</strong> las tecnologías, he consi<strong>de</strong>rado oportuno resaltar estos acontecimientos:<br />

1. En la Edad Media, curiosamente, tuvieron la necesidad <strong>de</strong> ensanchar <strong>los</strong> caminos para que<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> caballerías pudieran circular también las carretas. A continuación aporto una pequeña<br />

explicación al respecto.<br />

A lo largo <strong>de</strong> toda la Edad Media, el transporte terrestre conoció auténticos progresos, dirigiéndose<br />

<strong>los</strong> esfuerzos hacia dos frentes:<br />

En primer lugar la atención se centró en las innovaciones técnicas aplicadas a <strong>los</strong> animales <strong>de</strong><br />

tiro o a <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> arrastre. En el primer caso, dos sistemas nuevos permitieron que se aprovechara<br />

mejor la fuerza <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales: la masificación a partir <strong>de</strong>l siglo XII <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> la collera (collar<br />

acolchado, relleno) y el herraje <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales, permitiendo un pleno aprovechamiento <strong>de</strong> su fuerza.<br />

La segunda innovación importante es la carreta <strong>de</strong> 4 ruedas. Estas carretas tiradas por bueyes, significaron<br />

un importante progreso, evi<strong>de</strong>ntemente no por su rapi<strong>de</strong>z, ya que no conseguían recorrer<br />

más <strong>de</strong> 40 km al día, sino por su capacidad <strong>de</strong> transporte.<br />

En el segundo frente se <strong>de</strong>dicaron mayores esfuerzos para acondicionar las rutas y caminos.<br />

Los caminos que solamente posibilitaban el tránsito <strong>de</strong> cabalgaduras van a ensancharse lo necesario<br />

para <strong>de</strong>jar paso a las carretas <strong>de</strong> cuatro ruedas. A<strong>de</strong>más se mejoró el firme y se construyeron<br />

puentes.<br />

Es <strong>de</strong> suponer que en ese momento <strong>los</strong> propietarios <strong>de</strong> <strong>los</strong> terrenos colindantes también pusieron<br />

sus pegas.<br />

197


2. El segundo acontecimiento que quiero resaltar es el perfeccionamiento <strong>de</strong> las llantas <strong>de</strong> las<br />

ruedas <strong>de</strong> <strong>los</strong> carros y la necesidad que hubo <strong>de</strong> buscar soluciones a <strong>los</strong> daños que sobre <strong>los</strong> caminos<br />

producían.<br />

Siguiendo <strong>los</strong> datos proporcionados por Azpiazu, cabe afirmar que el carro no produjo ningún<br />

problema significativo en las vías hasta que apareció la llanta <strong>de</strong> hierro. Para enten<strong>de</strong>r esta afirmación,<br />

es necesario distinguir, tres tipos <strong>de</strong> carro:<br />

a) carro bajo con ruedas <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra sin llanta herrada y que hasta 1550 serviría para labores<br />

agrícolas y domésticas;<br />

b) en <strong>los</strong> años siguientes aparecería otro tipo, bajo como el anterior, que reforzaba la rueda con<br />

una llanta <strong>de</strong> hierro fina y ancha;<br />

c) el tercero aña<strong>de</strong> más hierro a las llantas, las hace más estrechas y cortantes, tiene clavos<br />

que sujetan la llanta a la rueda y presentan sus cabezas en la superficie exterior, extremo que<br />

acaba por convertirla en peligroso enemigo <strong>de</strong> la integridad <strong>de</strong> la calzada.<br />

Los <strong>de</strong>sperfectos causados afectaban esencialmente a <strong>los</strong> caminos empedrados y a las calzadas,<br />

haciendo surcos, separando <strong>los</strong> cascajos <strong>de</strong> su pavimento y <strong>de</strong>suniendo el cascajo <strong>de</strong> la piedra.<br />

La solución a este problema no era fácil. Téngase en cuenta que con las ruedas herradas la capacidad<br />

<strong>de</strong> carga <strong>de</strong>l carro aumentaba notablemente y, por lo tanto, resultaba difícil conseguir que transportistas<br />

y comerciantes renunciasen a esta ventaja.<br />

Existe normativa provincial que prohibía el uso <strong>de</strong> <strong>los</strong> carros herrados: En 1575 por ejemplo, “la<br />

Junta acordó e mandó que <strong>los</strong> alcal<strong>de</strong>s <strong>de</strong> las villas e lugares e alcaldías <strong>de</strong> esta Provincia cada uno<br />

en su jurisdicción thengan espeçial cuidado e no consientan que por las calçadas y caminos públicos<br />

que estubieren empedrados an<strong>de</strong>n carros o carretas <strong>de</strong> naturales ni <strong>de</strong> estranjeros estando herradas<br />

las ruedas <strong>de</strong> <strong>los</strong> carros, sino que <strong>los</strong> estorben e ympidan e pongan pena a <strong>los</strong> dueños <strong>de</strong> <strong>los</strong> dichos<br />

carros”.<br />

También se argumentaba que sin el<strong>los</strong> no podrían abastecerse <strong>los</strong> vecinos y se aña<strong>de</strong>: “no se<br />

podrán conservar las herrerías y faltando el fierro que es el fruto principal <strong>de</strong> V.S. cesará el comercio<br />

y quedarán yermadas las herrerías y la universal conveniencia se <strong>de</strong>be aten<strong>de</strong>r y no la particular”.<br />

3. Como tercer acontecimiento llama la atención la prohibición que se impuso en el siglo XVIII,<br />

<strong>de</strong> arrastrar ma<strong>de</strong>ra por <strong>los</strong> caminos.<br />

El Comisionado <strong>de</strong> <strong>los</strong> caminos <strong>de</strong> Bizkaia, propuso que no se arrastrase ma<strong>de</strong>ra, porque las<br />

rastras <strong>de</strong>strozaban el suelo <strong>de</strong>l camino.<br />

En 1772 las peticiones provinciales recibieron respuesta positiva <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la Corte diciendo que<br />

“las ma<strong>de</strong>ras <strong>de</strong>berán ser transportadas sobre cuatro ruedas, por el daño que el arrastre ocasiona en<br />

<strong>los</strong> caminos por su gran peso haciendo baches, pantanos y vati<strong>de</strong>ros”.<br />

No se dispone <strong>de</strong> datos suficientes para po<strong>de</strong>r saber cómo se vivieron estos acontecimientos<br />

en su momento, lo que sí po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>ducir con bastante exactitud es que existieron conflictos, y que<br />

fue el sentido común y la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l bien común que antaño imperaba en la mentalidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> baserritarras,<br />

lo que permitió avanzar.<br />

Hoy en día, comenzando el siglo XXI, la problemática existente sobre <strong>los</strong> caminos es parecida<br />

(anchura necesaria acor<strong>de</strong> a <strong>los</strong> usos actuales, daños ocasionados por la maquinaria,...). Vamos a utilizar<br />

también el sentido común.<br />

No es cuestión <strong>de</strong> primar criterios economicistas sobre conservacionistas, ni al contrario. Es<br />

cuestión <strong>de</strong> ampliar miras y compren<strong>de</strong>r que ambos son complementarios, como ya lo <strong>de</strong>mostraron<br />

nuestros antepasados. Y que con buenas dosis <strong>de</strong> su misma disposición al bien comunitario se pue<strong>de</strong><br />

alcanzar el respeto por todos <strong>los</strong> valores que coinci<strong>de</strong>n en torno a <strong>los</strong> caminos rurales.<br />

La pujante industria forestal supone la explotación <strong>de</strong> un importante recurso natural como es la<br />

ma<strong>de</strong>ra, contribuyendo al <strong>de</strong>sarrollo económico <strong>de</strong> esta tierra y sus gentes. Es un sector <strong>de</strong> gran<br />

repercusión en el entorno natural, que merece el esfuerzo <strong>de</strong> todos para minimizar el <strong>de</strong>terioro que<br />

las nuevas tecnologías en maquinaria pesada provocan en la tierra y <strong>los</strong> caminos. Es bueno aumentar<br />

la rentabilidad, pero que no sea a costa <strong>de</strong> alguna <strong>de</strong> las <strong>de</strong>más perspectivas citadas, porque<br />

como si <strong>de</strong> una ley <strong>de</strong> mínimos se tratara, en <strong>de</strong>finitiva y a la larga, solamente será rentable cuando<br />

respeten su globalidad.<br />

198


La solución para esta situación actual, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mi punto <strong>de</strong> vista, necesita un buen apoyo institucional<br />

al sector forestal, dirigido a la formación y la inversión en tecnología respetuosa con el medio<br />

natural, sin menoscabo <strong>de</strong> su eficacia.<br />

Es urgente invertir en la formación <strong>de</strong>l personal que trabaja en el monte y transmitirles que son<br />

el<strong>los</strong> <strong>los</strong> verda<strong>de</strong>ros cuidadores <strong>de</strong>l medio natural.<br />

Y <strong>de</strong> igual manera es urgente invertir en investigación tecnológica para que la maquinaria y el<br />

manejo silvícola sean <strong>los</strong> a<strong>de</strong>cuados.<br />

No po<strong>de</strong>mos volver a encontrar calzadas <strong>de</strong> piedra <strong>de</strong>strozadas, calzadas construidas <strong>de</strong> forma<br />

artesanal por nuestros antepasados y mantenidas durante sig<strong>los</strong> con el esmero que aplicaban a<br />

la conservación <strong>de</strong> las infraestructuras <strong>de</strong> la comunidad. Como patrimonio histórico y como elemento<br />

vivo <strong>de</strong>l sector primario, abogo en este artículo por la responsabilidad <strong>de</strong> todos <strong>los</strong> afectados, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

el baserritarra y el paseante o montañero hasta las Instituciones <strong>de</strong> Agricultura y Cultura (arqueólogos,<br />

historiadores, ingenieros...), pasando por la industria forestal y sus trabajadores. Pidiendo<br />

encarecidamente ese esfuerzo en el manejo <strong>de</strong> las explotaciones y en la evolución “blanda” <strong>de</strong> la tecnología<br />

aplicada.<br />

Bibliografía<br />

ACHÓN, J.A. 1998. Historia <strong>de</strong> las vías <strong>de</strong> comunicación en Gipuzkoa. Edad Mo<strong>de</strong>rna. Diputación Foral<br />

<strong>de</strong> Gipuzkoa.<br />

AZPIAZU, J.A. 1986. Aspectos técnicos y legislativos referentes a carros y calzadas en Guipuzcoa a<br />

comienzos <strong>de</strong> la Edad Mo<strong>de</strong>rna. Revista Internacional <strong>de</strong> <strong>los</strong> Estudios Vascos.<br />

GARCÍA DE CORTÁZAR, J.A.; ARIZAGA, B.; RÍOS, M.L.; DEL VAL, I. Bizcaya en la Edad Media. Tomo II.<br />

GOÑI, J. 2000. Regulación <strong>de</strong> la titularidad y uso <strong>de</strong> <strong>los</strong> caminos rurales <strong>de</strong> Gipuzkoa. Revista Pyrenaica<br />

n.º 199.<br />

OMAR, A. 1992. Caminos forestales. El problema <strong>de</strong> las pistas forestales en Bizkaia. Euskadi Basogintza.<br />

Euskadi Forestal. Revista <strong>de</strong> la Confe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Forestalistas <strong>de</strong>l País Vasco. n.º 33.<br />

199


BIDEEN HISTORIA ETA TEKNOLOGIEN AURRERAKUNTZAREN<br />

ONDORIOZ SORTUTAKO PROBLEMATIKA<br />

Bi<strong>de</strong>ak biztanleriaren hainbat sektoreen intereserako dira, baserrietarako eta nekazal ustiategietarako,<br />

baso ustiapenetarako, mendirako eta naturarako sarbi<strong>de</strong> diralako eta baita ere gure ondare historikoaren<br />

parte diralako. Interes hauek askotan kontraesanak izaten dira eta arazo iturriak beraz, baina konponbi<strong>de</strong>a<br />

lehen aipatutako ikuspuntuen osotasunean bilatu behar da. Era berean, teknologien<br />

aurrerakuntzak historian zehar bi<strong>de</strong>ei buruz arazo garrantzitsuak sortu izan ditu. Hemen gertaera horietako<br />

batzuk aipatzen dira (Erdi Aroan bi<strong>de</strong>en zabalera haunditu beharra, gurdi ferratuak sortutako kalteak,<br />

egurra arrastatzeko <strong>de</strong>bekua,…)<br />

Sen ona eta aintzina baserritarren pentsaeran agintzen zuen i<strong>de</strong>iak (gauzak guztien onerako egin<br />

behar zirela) izan zirela arazo horiek konpontzen lagundu ziena suposatzen da. Artikulu honetan ere bi<strong>de</strong><br />

bardina <strong>de</strong>fendatzen da gaur egungo zailtasunak gainditzeko.<br />

Baso industriak gaur egungo ekonomi garapenerako lagungarri <strong>de</strong>n natura baliabi<strong>de</strong> baten esplotazioa<br />

dakar. Basogintzako makineriaren arloan garatutako teknologiek bi<strong>de</strong>etan eta lurrean sortzen duten<br />

ondorioa txikiagotzeko konponbi<strong>de</strong>ak, lehen aipatutakoaz gain, instituzioen laguntza behar du; basoan<br />

lan egiten duten langileen prestakuntzan eta inguru naturala errespetatzen duten makineria eta erabilerak<br />

aurkitzen laguntzen duten teknologien ikerkuntzan inbertitzeko laguntza.<br />

HISTORY OF RURAL PATHS AND ASSOCIATED PROBLEMS<br />

CAUSED BY TECHNOLOGICAL ADVANCES<br />

“Rural paths” are important for many sectors of the population, since in addition to serving as<br />

access roads to farms and farmhouses, forest plantations, mountain areas and nature in general, they are<br />

also an integral part of our historical heritage. These interests are often contradictory, and therefore a<br />

source of conflict, but the solution lies in adopting a more global perspective of the issue. Similarly,<br />

technological advances have caused serious problems regarding paths throughout history. Some examples<br />

are outlined here (the need to wi<strong>de</strong>n paths during the Middle Ages, damage caused by carriages with<br />

metal wheels, prohibition against timber dragging, etc.).<br />

We must suppose that in days gone by, these problems were solved on the basis of common<br />

sense and the concept of the common good that was once utmost in farmers’ minds. This paper aims to<br />

respond to current difficulties using the same sound principles.<br />

The forestry industry involves the exploitation of a natural resource that contributes to current economic<br />

<strong>de</strong>velopment. If we are to minimise the negative effect that technological advances in heavy<br />

machinery is having on paths and soil, in addition to that mentioned above, institutional support is also<br />

required: investment in the training of those who work in natural areas and investment in technological<br />

research into environmentally-friendly yet efficient machinery and methods.<br />

200


Evaluación <strong>de</strong>l interés<br />

natural y cultural <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> sistemas forestales<br />

José Antonio Cadiñanos Aguirre &<br />

Guillermo Meaza Rodríguez<br />

• Dpto. <strong>de</strong> Geografía <strong>de</strong> la UPV/EHU<br />

Introducción<br />

Una vez elaborada y perfeccionada en diferentes contribuciones la metodología general para la<br />

evaluación <strong>de</strong>l valor natural y cultural <strong>de</strong> la vegetación (CADIÑANOS & MEAZA, 1998; MEAZA &<br />

CADIÑANOS, 2000), nos ha parecido oportuno <strong>de</strong>sarrollar una valoración complementaria exclusiva<br />

para ecosistemas boscosos y, en general, para todos <strong>los</strong> conformados mayoritariamente por macrofanerófitas.<br />

Se trata <strong>de</strong> complementar (en ningún modo sustituir) dicho INNAT-INCON-PRICON con<br />

una serie <strong>de</strong> índices específicos que hacen referencia a valores exclusivos y consustanciales a este<br />

tipo <strong>de</strong> formaciones vegetales, como pue<strong>de</strong>n ser la estratificación o la inclusión <strong>de</strong> otros ecosistemas<br />

no evaluables <strong>de</strong> forma in<strong>de</strong>pendiente a las escalas que se suelen utilizar en este tipo <strong>de</strong> estudios.<br />

Sirve, pues, para comparar tanto comunida<strong>de</strong>s forestales diferentes, como parcelas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l mismo<br />

bosque. Aunque la mayor parte <strong>de</strong> estas variables es fruto <strong>de</strong> reflexiones personales, <strong>de</strong>bemos,<br />

no obstante, reconocer nuestra <strong>de</strong>uda por, sobre todo, las contribuciones <strong>de</strong> KIRBY (1986), cuya lectura<br />

sirvió, a<strong>de</strong>más, como acicate general para abordar esta labor.<br />

Ni qué <strong>de</strong>cir tiene que su ámbito <strong>de</strong> aplicación se restringe, al igual que el método general, a<br />

las latitu<strong>de</strong>s templadas y altas, ya que para su utilización en las zonas ecuatoriales y tropicales requeriría<br />

<strong>de</strong> amplias modificaciones.<br />

Como se verá a continuación, este sistema <strong>de</strong> evaluación tiene también una estructura jerárquica,<br />

con valores compuestos <strong>de</strong> la suma <strong>de</strong> otros más simples.<br />

Metodología <strong>de</strong> evaluación específica<br />

<strong>de</strong> la naturalidad (INNATFOR)<br />

y valor <strong>de</strong> conservación (INCONFOR)<br />

<strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s forestales<br />

• INNATFOR: Interés Natural Forestal<br />

Para calcular el INNATFOR, al INNAT general calculado previamente se sumarían <strong>los</strong> siguientes<br />

valores:<br />

• Variable estructural (FOREST). Se trata <strong>de</strong> dar más valor a aquel<strong>los</strong> bosques que mantienen mejor<br />

su diversidad estructural o se justifica, ya que esto es reconocido indicativo <strong>de</strong> su naturalidad.<br />

201


Se calcula mediante la suma <strong>de</strong>l RIQUEST y <strong>de</strong>l COBEST, en fórmula:<br />

FOREST = RIQUEST + COBEST, don<strong>de</strong>:<br />

– RIQUEST: Riqueza-diversidad por estratos. Se basa en una escala en cinco grados, similar,<br />

pero más simple, a la <strong>de</strong> la propuesta general. La riqueza total medida por estratos (se consi<strong>de</strong>rarían<br />

<strong>los</strong> cinco clásicos: herbáceo, subarbustivo, arbustivo, arborescente y arbóreo)<br />

sería la suma <strong>de</strong> las puntuaciones <strong>de</strong> cada estrato, por lo que su valor máximo podría<br />

alcanzar <strong>los</strong> 25 puntos. Antes <strong>de</strong> sumarlo a otros valores, se podría pon<strong>de</strong>rar por 0’4 para<br />

reducirlo a una escala <strong>de</strong>cimal, pero sin redon<strong>de</strong>ar el resultado. Por tanto, inspirados en el<br />

método <strong>de</strong> FERRERAS (1987), proponemos la siguiente escala:<br />

1: Estrato monoespecífico.<br />

2: Estrato con 2-4 taxones.<br />

3: Estrato con 5-9 taxones.<br />

4: Estrato con 10-19 taxones.<br />

5: Estrato con > 20 taxones.<br />

– COBEST: Cobertura (<strong>de</strong>nsidad) por estratos. Se trata <strong>de</strong> transformar en valores cuatificables<br />

<strong>los</strong> índices <strong>de</strong> cobertura usados en la inventariación según la ya tradicional escala <strong>de</strong><br />

BRAUN-BLANQUET aplicada a cada estrato (BERTRAND, 1966). Se establece el valor global<br />

por la suma <strong>de</strong>l <strong>de</strong> cada estrato. Por tanto, cinco estratos con cobertura + ó 1, darían<br />

un valor total <strong>de</strong> 5. El valor máximo también es 25 que se pon<strong>de</strong>raría posteriormente por<br />

0’5.<br />

1: Estrato con cobertura + ó 1.<br />

2: Estrato con cobertura 2.<br />

3: Estrato con cobertura 3.<br />

4: Estrato con cobertura 4.<br />

5: Estrato con cobertura 5.<br />

• Variable “diversidad <strong>de</strong> microhábitats” (FORHAB). Inspirado en KIRBY (1986) Se trata <strong>de</strong> valorar<br />

la existencia <strong>de</strong> hábitat espaciales contenidos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> una comunidad forestal, siempre<br />

y cuando no sean segragables cartográficamente, así como por la abundancia <strong>de</strong> líquenes,<br />

hongos (cuya cualidad bioindicativa está fuera <strong>de</strong> toda duda), etc. Se dará 1 punto por la presencia<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> siguientes microhábitats o cualida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> biodiversidad, sin que el valor máximo<br />

pueda rebasar, por convención, <strong>los</strong> 20 puntos.<br />

– Por cada hábitat acuático léntico diferenciado (charcas, lagunas, estanques, balsas, abreva<strong>de</strong>ros...)<br />

mayor <strong>de</strong> 2 m 2 <strong>de</strong> carácter permanente o semipermanente.<br />

– Por cada hábitat lótico diferenciado y no esporádico (arroyos, regatas, manantiales...) que<br />

atraviesen o nazcan en la unidad consi<strong>de</strong>rada. Si la corriente cruza la totalidad <strong>de</strong> la unidad<br />

y sus condiciones ecológicas son buenas se pue<strong>de</strong>n otorgar 2 puntos.<br />

– Por cada hábitat semiacuático diferenciado, como turberas, tremedales, ciénagas, la<strong>de</strong>ras<br />

rezumantes...<br />

– Por cada hábitat rupícola diferenciado (bloques <strong>de</strong> piedras, afloramientos rocosos, pequeñas<br />

gleras, pedrizas...) <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 2 m 2 <strong>de</strong> superficiales o verticales.<br />

– Por cada hábitat hipógeo o semihipógeo diferenciado: cuevas, cavernas, simas, dolinas,<br />

torcas y karst subterráneo en general.<br />

– Por la abundancia y diversidad <strong>de</strong> líquenes epífitos o terrícolas.<br />

– Por la abundancia y diversidad en musgos y briófitos.<br />

– Por la abundancia y diversidad en hongos en alguna <strong>de</strong> tres visitas o menos que se hayan<br />

hecho suficientemente espaciadas (sobre todo en otoño).<br />

– Por la presencia <strong>de</strong> algunos troncos añosos vivos o muertos en pie. Cuando la presencia<br />

<strong>de</strong> troncos añosos sea muy gran<strong>de</strong> se darán 2 puntos, siempre que la regenerabilidad <strong>de</strong>l<br />

bosque no esté comprometida.<br />

– Por la abundancia <strong>de</strong> troncos o ramas muertas en el suelo.<br />

– Por cualquier otro aspecto positivo para la diversidad <strong>de</strong>l bosque no contemplado anteriormente.<br />

202


• Variable espacial (FORESP). Igualmente este concepto se ha tomado <strong>de</strong> KIRBY (1986) 1 , que<br />

intenta, mediante este parámetro, valorizar <strong>los</strong> bosques más vastos a la vez que penalizar <strong>los</strong><br />

menos amplios, a causa <strong>de</strong>l conocido “efecto oasis”. Sin embargo, dado lo confuso <strong>de</strong> la formulación<br />

original <strong>de</strong> dicho autor (ver nota abajo), preferimos la siguiente escala, mediante la<br />

cual se darían las siguientes puntuaciones:<br />

– 1 punto por cada 0’4 ha compactas <strong>de</strong> bosque, hasta 2 puntos máximo.<br />

– 1 punto por cada 1 ha compacta <strong>de</strong> bosque, hasta 3 puntos máximo.<br />

– 1 punto por cada 4 ha compactas <strong>de</strong> bosque, hasta 2 puntos máximo.<br />

– 1 punto por cada 10 ha compactas <strong>de</strong> bosque, hasta 9 puntos máximo.<br />

– 2 puntos por cada 100 ha compactas <strong>de</strong> bosque, hasta 18 puntos máximo.<br />

– 4 puntos por cada 1.000 ha compactas <strong>de</strong> bosque (sin máximo).<br />

Para compren<strong>de</strong>r mejor este mecanismo <strong>de</strong> puntuación vamos a dar varios ejemp<strong>los</strong> supuestos<br />

<strong>de</strong>l mismo.<br />

– Una unidad boscosa con 0’23 ha no obtendría ninguna valoración por este concepto o, lo<br />

que es lo mismo, esta sería <strong>de</strong> 0 puntos.<br />

– Un bosque <strong>de</strong> 0’6 ha obtendría 1 punto.<br />

– Un bosque <strong>de</strong> 0’9 ha obtendría 2 puntos.<br />

– Un bosque <strong>de</strong> 1 ha obtendría 3 puntos, 2 por cada 0’4 ha y 1 por la ha.<br />

– Un bosque <strong>de</strong> 1 ha obtendría 4 puntos, 2 por cada 0’4 ha y 2 por cada ha.<br />

– Un bosque <strong>de</strong> 4, 5, 6 ó 7 ha obtendría 6 puntos, 2 por cada 0’4 ha, 3 por cada ha y 1 por<br />

cada 4 ha.<br />

Y así sucesivamente, <strong>de</strong> manera que la puntuación mínima que se pue<strong>de</strong> dar por este concepto<br />

es <strong>de</strong> 0 puntos y la máxima teórica <strong>de</strong> unos 50-62 puntos, pero en la práctica rara vez<br />

se sobrepasará <strong>los</strong> 30, <strong>de</strong> manera que, <strong>de</strong> hecho, se pue<strong>de</strong> afirmar que oscila entre <strong>los</strong> 0 y<br />

30 puntos.<br />

CÁLCULO DEL INNATFOR<br />

INNATFOR = INNAT (previo) + FOREST + FORHAB + FORESP<br />

Por tanto, INNATFOR pue<strong>de</strong> alcanzar <strong>los</strong> 230 puntos, 160 <strong>de</strong>l INNAT, 20 <strong>de</strong>l FOREST (10 <strong>de</strong>l<br />

RIQUEST y 10 <strong>de</strong>l COBEST), 20 <strong>de</strong>l FORHAB y 30 <strong>de</strong>l FORESP.<br />

• INCONFOR: Interés <strong>de</strong> Conservación Forestal<br />

Es un nuevo concepto <strong>de</strong>l interés <strong>de</strong> conservación que, <strong>de</strong> manera pormenorizada, es <strong>de</strong> aplicación<br />

exclusiva para <strong>los</strong> ecosistemas boscosos o frutescentes. Se fundamenta en el valor ETNO <strong>de</strong>l<br />

INCUL (ver MEAZA & CADIÑANOS, 2000: 252), pero, recalcamos, utilizado <strong>de</strong> manera mucho más<br />

concisa. Se compone obtiene <strong>de</strong> la suma <strong>de</strong>l INNATFOR, <strong>los</strong> valores percepcional (PER) y didáctico<br />

(DID) previamente calculados y un nuevo concepto, FORETNO, que preten<strong>de</strong> valorar <strong>los</strong> elementos<br />

etnoculturales que confluyen en el bosque. A su vez, se compone <strong>de</strong> dos índices, a saber:<br />

• Variable fisionómica (FORFIS): valora la existencia en la fisonomía arbórea <strong>de</strong> vestigios que<br />

nos hablan <strong>de</strong> usos y aprovechamientos propios <strong>de</strong> otras épocas, es <strong>de</strong>cir, son fundamentales<br />

para conocer la historia cultural <strong>de</strong>l bosque, en este caso plasmada en la forma <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

pies. Por ello, se conce<strong>de</strong>rá 1 punto por la presencia en la parcela forestal a consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong><br />

cada una <strong>de</strong> las siguientes morfologías arbóreas y que no sean diferenciables cartográficamente.<br />

En consecuencia, la valoración oscila entre 1, cuando sólo existe una dasotipología, y<br />

3 puntos cuando se entremezclan las tres:<br />

– Monte bajo, normalmente pluricaules <strong>de</strong> cepa: bosque tallar, “jaro”, “sebe”...<br />

– Monte alto con árboles pluricaules en altura: “trasmochos”, “<strong>de</strong>smochados”, “encabezados,<br />

o también conocidos como árboles en forma <strong>de</strong> can<strong>de</strong>labro.<br />

– Monte alto con porte forestal, fustes adultos mono o paucicaules: “ma<strong>de</strong>ras”, “tantaidi”...<br />

1<br />

KIRBY propone las siguientes puntuaciones, que se han tomado <strong>de</strong>l original sin modificaciones, pero cuya<br />

aplicación estimamos que es confusa o, al menos, complicada:<br />

1 punto por cada 0’4 ha <strong>de</strong> bosque (máximo 100 puntos).<br />

1 punto por cada 1’0 ha <strong>de</strong> bosque (sin límite superior).<br />

1 punto por cada 4’0 ha <strong>de</strong> bosque (sin límite superior).<br />

1 punto por cada 10’0 ha <strong>de</strong> bosque (sin límite superior).<br />

203


• Variable cultural (FORCUL): valora la presencia no esporádica en la parcela boscosa <strong>de</strong><br />

estructuras o microtopografías relictuales, arqueológicas o simbólicas o <strong>de</strong> sus restos i<strong>de</strong>ntificables,<br />

no <strong>de</strong>sagregables cartográficamente. Se dará 1 punto por la existencia <strong>de</strong> cada una<br />

<strong>de</strong> ellas, <strong>de</strong> manera que el máximo será <strong>de</strong> 7 puntos.<br />

– Carboneras u otro tipo <strong>de</strong> plataformas o rellanos artificiales que <strong>de</strong>noten usos antiguos.<br />

– Muros, muretes, caballones, “cárcavas”..., bien <strong>de</strong> contención <strong>de</strong> antiguos bancales, bien<br />

<strong>de</strong> separación <strong>de</strong> parcelas.<br />

– Cerraduras o estacados tradicionales <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra o vivos, setos...<br />

– Cabañas y otras construcciones rústicas.<br />

– Ferrerías <strong>de</strong> agua, molinos, aceñas, batanes y construcciones preindustriales similares,<br />

enclavadas en el bosque o en sus lin<strong>de</strong>s no <strong>de</strong>sagregables.<br />

– Í<strong>de</strong>m <strong>de</strong> ferrerías <strong>de</strong> altura, restos <strong>de</strong> escorias...<br />

– Restos arqueológicos antiguos.<br />

– Elementos simbólicos: árboles o bosques excepcionales por causa subjetiva cualquiera:<br />

tradiciones mágico-religiosas, ermitas, santuarios, cuevas...<br />

El cálculo <strong>de</strong>finitivo <strong>de</strong>l FORETNO se obtiene <strong>de</strong> la simplre adicción <strong>de</strong> FORFIS y FORCUL:<br />

FORETNO = FORFIS + FORCUL<br />

La puntuación <strong>de</strong> FORETNO oscila entre 1 y 10 puntos, ya que FORFIS va <strong>de</strong> 1 a 3 puntos y<br />

FORCUL <strong>de</strong> 0 á 7.<br />

CÁLCULO DEL INCONFOR<br />

Su cálculo final se haría <strong>de</strong> la siguiente manera:<br />

INCONFOR = INNATBOS (previo) + DID (previo) + PER (previo) + FORETNO<br />

Su puntuación pue<strong>de</strong> alcanzar <strong>los</strong> 260 puntos, 230 <strong>de</strong>l INNATBOS, 10 <strong>de</strong>l DID, 10 <strong>de</strong>l PER y 10<br />

<strong>de</strong>l FORETNO.<br />

Bibliografía citada<br />

BERTRAND, G. (1966): “Pour une étu<strong>de</strong> géographique <strong>de</strong> la végétation”. Revue Géographique <strong>de</strong>s Pyrénées<br />

et du Sud-Ouest. 39, p. 249-272.<br />

CADIÑANOS, J.A. & MEAZA, G. (1998): Bases para una biogeografía aplicada: criterios y sistemas <strong>de</strong> valoración<br />

<strong>de</strong> la vegetación. Logroño, Geoforma Ediciones. 144 p.<br />

FERRERAS (1987): “La phytosociologie comme moyen <strong>de</strong> diagnostic <strong>de</strong> l’etat du paysage vegetal”.<br />

Colloques phytosociologiques, XV. Strasbourg. p. 349-359.<br />

KIRBY, K. (1986): “Forest and woodland evaluation”. Wildlife Conservation Evaluation. London, Chapman<br />

and Hall. p. 202-221.<br />

MEAZA, G. & CADIÑANOS, J.A. (2000): Valoración <strong>de</strong> la vegetación.<br />

En MEAZA (coord. y dir.) Metodología y Práctica <strong>de</strong> la Biogeografía. Barcelona, Ediciones <strong>de</strong>l Serbal.<br />

BASO SISTEMEN INTERES NATURAL ETA KULTURALAREN EBALUAZIOA<br />

Orain <strong>de</strong>la gutxi egileok landaretza ebaluatzeko beraien metodologiaren azken bertsioa kaleratu<br />

dutela. Hori kontutan edukiz, komenigarritzat hartu dugu baso-ekosistemak ebaluatzeko osagarrizko<br />

metodo espezifiko bat gauzatzeko helburua. Beraz, basoen eta beste makrofanerofitoen eraketen interes<br />

naturalistikoa eta konserbatzekoa neurtzeko balio izango duelakoan gau<strong>de</strong>.<br />

ASSESSMENT OF NATURAL AND CULTURAL VALUE OF FOREST SYSTEMS<br />

We have recently published the latest version of our vegetation assessment method. With this<br />

in mind, we think it would be useful to set an objective of <strong>de</strong>veloping a specific forest ecosystem<br />

assessment method. We believe that this method could be used to measure the natural and conservational<br />

value of forests and other macro-phanerophytic formations.<br />

204


Pasado, presente y futuro<br />

<strong>de</strong>l monte vasco:<br />

su evolución y problemática<br />

en la Reserva <strong>de</strong>l Urdaibai<br />

Zugaitz Eguiarte Inchaurza<br />

• ASMOA AIA S.L. (Agro Investigación Aplicada)<br />

Introducción<br />

El monte vasco es fuente abundante <strong>de</strong> muchas cosas, historia, patrimonio, trabajo, dinero,<br />

materias primas, alimento, combustible, naturaleza, recreo, belleza natural, clima, agua. Podríamos<br />

<strong>de</strong>cir que la lista <strong>de</strong> sus riquezas naturales es casi ilimitada.<br />

En Bizkaia, como en cualquier rincón <strong>de</strong>l mundo, se encuentran montes o bosques aunque la<br />

utilización que se hace <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos y el valor que se les da, difiere consi<strong>de</strong>rablemente <strong>de</strong> un lugar<br />

a otro, incluso al nivel <strong>de</strong> comarca.<br />

En algunos pueb<strong>los</strong>, su valoración máxima la da su garantía <strong>de</strong> protección eficaz contra las<br />

catástrofes naturales, como suele ser en el caso <strong>de</strong> las inundaciones, cada vez más frecuentes. Sin<br />

embargo, en otras regiones <strong>de</strong>l mundo calificadas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrolladas por su mayor cohesión social<br />

–tasa ínfima <strong>de</strong> paro– a su producción <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra se le da más importancia que a ninguna otra externalidad<br />

neta positiva.<br />

A pesar <strong>de</strong> su dimensión relativamente reducida, parece que la actual sociedad <strong>de</strong> Bizkaia tiene<br />

diferentes i<strong>de</strong>as y valoraciones y está <strong>de</strong>mandando a <strong>los</strong> montes, en bastantes ocasiones, unas<br />

expectativas y <strong>de</strong>seos que exce<strong>de</strong>n <strong>de</strong> sus posibilida<strong>de</strong>s reales.<br />

Como es fácil compren<strong>de</strong>r, cuando las opiniones son muy divergentes, surgen <strong>los</strong> conflictos,<br />

cuyos efectos negativos en el ciclo natural forestal sólo se pue<strong>de</strong>n reparar a muy largo plazo.<br />

Urdaibai: reserva <strong>de</strong> la biosfera<br />

En el Golfo <strong>de</strong> Bizkaia, al abrigo <strong>de</strong>l Cabo <strong>de</strong> Matxitxako, la reserva <strong>de</strong>l Urdaibai se encuentra<br />

ubicada en la vertiente atlántica <strong>de</strong>l País Vasco. En esta área, que se encuentra integrada por varios<br />

valles volcados al mar, concurre, con toda seguridad, la mayor diversidad ecológica <strong>de</strong> la Comunidad<br />

Autónoma Vasca.<br />

Urdaibai es un Espacio <strong>de</strong> una riqueza indudable en cuanto a la fauna y flora que agrupa. La<br />

<strong>de</strong>claración <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera y su posterior reglamentación legislativa constituyen el marco<br />

jurídico necesario <strong>de</strong> cara a lograr el necesario equilibrio entre lo que <strong>de</strong>be ser la riqueza biológica<br />

y el <strong>de</strong>sarrollo económico sostenible.<br />

La Reserva Natural <strong>de</strong>l Urdaibai ocupa una superficie <strong>de</strong> 220 km 2 , lo que supone aproximadamente<br />

el 10% <strong>de</strong> la superficie <strong>de</strong>l Territorio Histórico <strong>de</strong> Bizkaia y agrupa a 22 municipios. El ámbito<br />

205


geográfico está <strong>de</strong>terminado más que por sus fronteras administrativas, por la cuenca hidrográfica<br />

<strong>de</strong>l río Oka, y <strong>de</strong> las cuencas <strong>de</strong> <strong>los</strong> ríos Golako, Mape, Artike y Laga.<br />

Los dos núcleos <strong>de</strong> mayor importancia <strong>de</strong> la zona lo constituyen, sin duda, <strong>los</strong> municipios <strong>de</strong><br />

Gernika y Bermeo, villas sobre las que <strong>de</strong>scansa la actividad económica <strong>de</strong> la comarca.<br />

La comarca <strong>de</strong>l Urdaibai ha contado con un papel <strong>de</strong>stacado en la organización social, política<br />

y económica <strong>de</strong>l Bizkaia. Cuenta con una población <strong>de</strong> unas 45.000 personas, <strong>de</strong> las cuales alre<strong>de</strong>dor<br />

<strong>de</strong>l 80% resi<strong>de</strong> en <strong>los</strong> municipios <strong>de</strong> Bermeo y Gernika. Su actividad económica está basada fundamentalmente<br />

en el sector metalúrgico y pesquero, así como por la explotación <strong>de</strong> la agricultura, la<br />

gana<strong>de</strong>ría y el sector forestal. A<strong>de</strong>más, el turismo alcanza en <strong>los</strong> meses estivales cierta importancia,<br />

especialmente por las playas y el legado histórico <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> sus municipios. La infraestructura<br />

turística se apoya en la importante red <strong>de</strong> alojamientos <strong>de</strong> agroturismo y pequeños hoteles dispersos<br />

por toda la zona. La población ocupada <strong>de</strong> la comarca ascien<strong>de</strong> a algo más <strong>de</strong> 14.000 personas <strong>de</strong><br />

las cuales más <strong>de</strong> la mitad <strong>de</strong>sempeñan su actividad en el sector servicios, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 4.000 personas<br />

trabajan en la industria, cerca <strong>de</strong> 2.000 en el sector primario y unas 1.000 en el sector <strong>de</strong> la<br />

construcción.<br />

Los bosques en la Península Ibérica<br />

Los bosques españoles son el resultado <strong>de</strong> la evolución experimentada por el paso continuo <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> diversos pueb<strong>los</strong> que han ido pasando por la península. El cambio ha sido continuo en función<br />

<strong>de</strong> las necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra y otras materias primas así como por la presión ejercida por la agricultura<br />

y la gana<strong>de</strong>ría. En la actualidad la balanza se está inclinando, a pesar <strong>de</strong> lo que muchos piensan,<br />

a favor <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques, y así lo avalan <strong>los</strong> datos obtenidos tras la realización <strong>de</strong>l II Inventario<br />

Forestal Nacional (1985-1995). De acuerdo con estos datos, nuestros bosques cuentan con una cifra<br />

total <strong>de</strong> 4.525 millones <strong>de</strong> árboles con una altura superior a 3 m y un diámetro mayor y/o igual <strong>de</strong> 7,5<br />

cm. Si también se tienen en cuenta <strong>los</strong> árboles por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> esas cotas, la cifra total se vería multiplicada<br />

por tres. En conjunto, <strong>los</strong> 4.183 millones <strong>de</strong> árboles contabilizados en el I Inventario Forestal<br />

Nacional realizado en 1975 se han convertido en 20 años en 11.922 millones, <strong>de</strong> <strong>los</strong> que 7.772<br />

millones correspon<strong>de</strong>n a frondosas y 4.200 millones a coníferas, lo que en cifras globales supone un<br />

incremento <strong>de</strong>l 54%. Este dato se explica por el hecho <strong>de</strong> que las especies frondosas poseen una<br />

mayor capacidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo que las coníferas, sobre todo en sue<strong>los</strong> con una cierta riqueza, y por<br />

una mejor adaptación a <strong>los</strong> cambios y a la ecología actual, al ser las primeras un grupo <strong>de</strong> plantas<br />

con mayor grado <strong>de</strong> evolución que las coníferas.<br />

Otro dato a <strong>de</strong>stacar es el aumento <strong>de</strong>l volumen ma<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> un 30% (591.979 metros cúbicos).<br />

Nuestros bosques son menos <strong>de</strong>nsos que <strong>los</strong> <strong>de</strong> otros Estados europeos, con un volumen <strong>de</strong><br />

ma<strong>de</strong>ra por hectárea <strong>de</strong> 42 metros cúbicos, con lo que estamos solamente por encima <strong>de</strong> Grecia,<br />

mientras otros países superan ampliamente <strong>los</strong> 200 metros cúbicos por hectárea. Cerca <strong>de</strong>l 80% <strong>de</strong><br />

nuestro territorio se encuentra sometido a condiciones climáticas que propician un crecimiento lento<br />

en <strong>los</strong> árboles <strong>de</strong> la inmensa mayoría <strong>de</strong> las especies <strong>de</strong> frondosas. El 20% restante se encuentra en<br />

la cordillera cantábrica y pirenáica, lo que convierte a estas áreas en la principales “fábricas <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra”<br />

<strong>de</strong> nuestro país. De hecho se trata <strong>de</strong> una <strong>de</strong> las zonas más productivas <strong>de</strong>l mundo. Suce<strong>de</strong> así,<br />

que, aunque su superficie forestal no sea muy extensa, la provincia con mayor volumen ma<strong>de</strong>rable<br />

es Navarra. Esta Comunidad se encuentra poblada por bosques muy <strong>de</strong>nsos, con especies que no<br />

son taladas hasta que alcanzan un gran tamaño y que han conseguido así reproducirse <strong>de</strong> forma<br />

natural.<br />

Por lo que se refiere a la propiedad <strong>de</strong> las zonas arboladas, un 61% se encuentra en manos privadas.<br />

Por lo que se refiere a la superficie arbolada, España, con 14.066.000 hectáreas (28% <strong>de</strong>l total<br />

<strong>de</strong> la superficie), ocupa en Europa el cuarto lugar, sólo superada por Suecia, Finlandia y Francia.<br />

Comparados <strong>los</strong> datos obtenidos <strong>de</strong>l I Inventario Forestal Nacional con <strong>los</strong> <strong>de</strong>l II Inventario Forestal<br />

Nacional, la superficie arbolada ha aumentado en un 19%, que en cifras absolutas supone un incremento<br />

<strong>de</strong> más <strong>de</strong> 400.000 hectáreas, pero aunque nuestros bosques han crecido, no lo han hecho<br />

en todas las provincias ni en todas las especies. A<strong>de</strong>más, las causas hemos <strong>de</strong> encontrarlas muchas<br />

veces en el abandono que han experimentado ciertos cultivos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace más <strong>de</strong> cuarenta años y<br />

en la disminución <strong>de</strong> la gana<strong>de</strong>ría, aunque también la actividad repobladora <strong>de</strong> las distintas Administraciones<br />

y particulares merece ser tenida muy en cuenta.<br />

206


En España, las roturaciones <strong>de</strong> terrenos forestales han influido también <strong>de</strong> forma notable en la<br />

<strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques. Entre <strong>los</strong> años <strong>de</strong> 1940 a 1950, se roturaron miles <strong>de</strong> hectáreas <strong>de</strong> monte,<br />

que se dispusieron para la explotación agrícola con el fin <strong>de</strong> obtener mayor producción <strong>de</strong> alimentos,<br />

y que luego se abandonaron por su baja productividad agrícola y que el propio bosque fue<br />

ocupando <strong>de</strong> nuevo con el paso <strong>de</strong> <strong>los</strong> años.<br />

Número <strong>de</strong> explotaciones<br />

y superficie forestal en Bizkaia:<br />

la flora en la comarca <strong>de</strong>l Urdaibai<br />

En Bizkaia se encuentran censadas alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 16.000 explotaciones, casi la mitad <strong>de</strong> las que<br />

se encontraban censadas a comienzos <strong>de</strong> <strong>los</strong> sesenta. De ellas, una cuarta parte se encuentran ubicadas<br />

en <strong>los</strong> municipios que configuran la comarca <strong>de</strong>l Urdaibai, algo más <strong>de</strong> 4.000, un número similar<br />

a las que existían a comienzos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>cenio <strong>de</strong> <strong>los</strong> sesenta. En la comarca <strong>de</strong>l Urdaibai, las explotaciones<br />

son en general <strong>de</strong> dimensiones algo mayores que en el resto <strong>de</strong> Bizkaia puesto que la mayor<br />

parte <strong>de</strong> las explotaciones vizcainas cuentan con menos <strong>de</strong> 5 hectáreas. La superficie arbolada se ha<br />

incrementado <strong>de</strong> forma importante durante <strong>los</strong> últimos años y ha pasado <strong>de</strong> las 84.000 hectáreas<br />

pobladas a comienzos <strong>de</strong> <strong>los</strong> sesenta, a las más <strong>de</strong> 127.000 que se encuentran censadas en la actualidad.<br />

Este incremento ha sido mayor en la comarca <strong>de</strong>l Urdaibai don<strong>de</strong> se encuentran ya pobladas<br />

más <strong>de</strong> 22.000 hectáreas <strong>de</strong> superficie arbolada frente a las poco más <strong>de</strong> 13.000 hectáreas censadas<br />

a comienzos <strong>de</strong> <strong>los</strong> sesenta. Esta cantidad representa ya el 18% <strong>de</strong> toda la riqueza forestal <strong>de</strong><br />

Bizkaia y su participación es cada vez mayor.<br />

La vegetación típica <strong>de</strong> Urdaibai, ha estado compuesta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> siempre por el encinar cantábrico<br />

sobre calizas arrecifales, el robledal sobre <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> ácidos <strong>de</strong> <strong>los</strong> valles, las alisedas y bosques<br />

mixtos bor<strong>de</strong>ando <strong>los</strong> ríos y algunos barrancos, y la vegetación <strong>de</strong> marisma sobre <strong>los</strong> terrenos fangosos<br />

y arenosos <strong>de</strong> influencia mareal, es <strong>de</strong>cir, allí don<strong>de</strong> penetra el agua salina.<br />

Si comparamos esta situación <strong>de</strong> fauna i<strong>de</strong>al con la vegetación que actualmente po<strong>de</strong>mos<br />

encontrar en la comarca, nos damos cuenta <strong>de</strong> la fuerte influencia ejercida por el hombre sobre su<br />

entorno a lo largo <strong>de</strong> <strong>los</strong> años. Los robledales han sido sustituidos casi en su totalidad por la campiña<br />

y las plantaciones <strong>de</strong> pino <strong>de</strong> Monterrey o <strong>de</strong> eucalipto, y la marisma ha sido sometida a distintos<br />

usos que han hecho variar su aspecto y composición <strong>de</strong> las distintas especies que la integran.<br />

• Superficie arbolada en Urdaibai<br />

Como ya se ha dicho, Vizcaya cuenta con algo más <strong>de</strong> 127.000 hectáreas <strong>de</strong> las cuales 93.000<br />

hectáreas correspon<strong>de</strong>n a especies <strong>de</strong> coníferas y las 35.000 restantes a especies frondosas. La comarca<br />

<strong>de</strong> Urdaibai está poblada también mayoritariamente por especies <strong>de</strong> coníferas –más <strong>de</strong> 18.000<br />

hectáreas–. Las especies <strong>de</strong> frondosas ocupan solamente algo más <strong>de</strong> 4.000 hectáreas <strong>de</strong> superficie<br />

forestal. Entre las principales especies <strong>de</strong> coníferas <strong>de</strong>staca el pino radiata con más <strong>de</strong> 16.000 hectáreas<br />

pobladas (72% <strong>de</strong> la superficie forestal arbolada <strong>de</strong> Urdaibai). Las especies frondosas están<br />

representadas mayormente por el eucalipto (1.900 hectáreas) y por el encinar (998 hectáreas). En la<br />

actualidad, uno <strong>de</strong> cada cinco eucaliptos y encinares vizcainos se encuentran en la comarca <strong>de</strong>l<br />

Urdaibai.<br />

El bosque <strong>de</strong> galería se <strong>de</strong>sarrolla bor<strong>de</strong>ando <strong>los</strong> cursos <strong>de</strong> agua, ocupando terrenos muy<br />

húmedos, a veces permanentemente encharcados. Cuando se trata <strong>de</strong> terrenos llanos, homogéneos<br />

y encharcados, el aliso es el árbol dominante y generalmente se ve acompañado <strong>de</strong> fresnos, robles<br />

y otros arbustos característicos, como el avellano, sauce, cornejo y espino blanco. El bosque <strong>de</strong> galería,<br />

también llamado aliseda, ejerce una serie <strong>de</strong> funciones elementales para el buen funcionamiento<br />

<strong>de</strong>l ecosistema. Esta vegetación controla la entrada <strong>de</strong> energía al sistema acuático y aporta restos<br />

vegetales que son fuente <strong>de</strong> producción secundaria. Las raíces ejercen una acción purificadora <strong>de</strong>l<br />

agua absorbiendo <strong>los</strong> nutrientes, protegen la orilla <strong>de</strong> la erosión y contribuyen a la sedimentación <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> elementos finos que arrastra la corriente. Las raíces y las plantas en general diversifican el medio<br />

y ejercen <strong>de</strong> refugio a las distintas especies faunísticas que viven en el entorno <strong>de</strong> las regatas y ríos.<br />

207


Explotación <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra en Vizcaya<br />

y su comercio exterior<br />

En Vizcaya se realizan casi la mitad <strong>de</strong> las talas que tienen lugar en la Comunidad Autónoma<br />

Vasca. En efecto, en 1998, se realizaron en Euskadi unas talas que superaron <strong>los</strong> 1,8 millones <strong>de</strong> m 3<br />

c.c. distribuidos <strong>de</strong> la siguiente forma; 249.200 m 3 c.c. en Álava, 835.400 m 3 c.c. en Bizkaia y 730.700<br />

m 3 c.c. en Gipuzkoa.<br />

Las especies más utilizadas son, sin lugar a dudas, las coníferas, <strong>de</strong> las cuales se talaron 1,7<br />

millones <strong>de</strong> m 3 c.c. mientras que las cortas <strong>de</strong> frondosas tan sólo ascendieron a 53.200 m 3 c.c.<br />

En Bizkaia, la corta <strong>de</strong> coníferas superó <strong>los</strong> 800.000 m 3 c.c. correspondiendo la mayor parte <strong>de</strong><br />

el<strong>los</strong> al Pino Monterrey (Pinus Radiata) mientras que en las varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> fronda, <strong>de</strong> las especies cortadas,<br />

ocupa el primer lugar el eucalipto con 31.300 m 3 c.c., seguido, a mucha distancia, por <strong>los</strong><br />

robles con 2.554 m 3 c.c. no cortándose apenas el resto <strong>de</strong> las especies.<br />

En 1998, en España, el déficit <strong>de</strong> productos forestales alcanzó la cifra récord <strong>de</strong> 377.000 millones<br />

<strong>de</strong> pesetas con una tasa <strong>de</strong> cobertura <strong>de</strong> tan sólo el 39%. En el ámbito comunitario, las transacciones<br />

son también <strong>de</strong>ficitarias, sin embargo, la mayor parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> Estados comunitarios cuenta<br />

con una balanza silvícola bastante más equilibrada que hace que la tasa <strong>de</strong> cobertura media se<br />

encuentre muy cercana a 100. En España, resulta <strong>de</strong>ficitario tanto el comercio exterior <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra<br />

como el <strong>de</strong>l papel y el cartón. En 1998, <strong>los</strong> intercambios con la ma<strong>de</strong>ra se saldaron con un déficit <strong>de</strong><br />

más <strong>de</strong> 150.000 millones <strong>de</strong> pesetas y <strong>los</strong> intercambios con papel y cartón alcanzaron unos números<br />

rojos que superaron <strong>los</strong> 200.000 millones <strong>de</strong> pesetas. Por su parte, en Bizkaia, durante el mismo año,<br />

el déficit logrado por el comercio exterior <strong>de</strong> productos forestales alcanzó la cifra <strong>de</strong> 15.000 millones<br />

<strong>de</strong> pesetas, registrándose importantes déficit tanto en <strong>los</strong> intercambios <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra como <strong>de</strong> papel. El<br />

déficit en <strong>los</strong> intercambios <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra se cifró en casi 3.000 millones <strong>de</strong> pesetas, tras unas importaciones<br />

<strong>de</strong> 4.600 millones <strong>de</strong> pesetas y unas exportaciones <strong>de</strong> 1.700 millones. Al mismo tiempo, las<br />

importaciones <strong>de</strong> papel han aumentado consi<strong>de</strong>rablemente alcanzando <strong>los</strong> 26.000 millones <strong>de</strong> pesetas<br />

mientras que las ventas apenas llegaron a <strong>los</strong> 14.000 millones, por lo que el déficit generado fue<br />

<strong>de</strong> algo más <strong>de</strong> 12.000 millones <strong>de</strong> pesetas.<br />

Nos disponemos, pues, a a<strong>de</strong>ntrarnos en el siglo XXI con la esperanza <strong>de</strong> que nuestros bosques<br />

y masas forestales aumenten consi<strong>de</strong>rablemente, lo que exigirá un mayor esfuerzo y una mayor<br />

concienciación y solidaridad por parte <strong>de</strong> todos.<br />

Referencia bibliográfica<br />

ASOCIACIÓN DE PROPIETARIOS FORESTALES DEL PAÍS VASCO: La repoblación forestal en el País Vasco.<br />

BANCO DE BILBAO: Vizcaya Forestal (Varios números).<br />

BARKHAM, Michael. La construcción naval vasca en el siglo XVI. La nao <strong>de</strong> uso múltiple. Eusko Ikaskuntza.<br />

DIPUTACIÓN FORAL DE VIZCAYA: El sector primario <strong>de</strong> Vizcaya en cifras. Departamento <strong>de</strong> Agricultura.<br />

ECHEVERRIA BALLARIN, Ignacio: Pinares <strong>de</strong>l Norte: La nudosidad <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra y el modo <strong>de</strong> evitarla.<br />

MAPA. Madrid 1959.<br />

INE: Estadísticas. Banco <strong>de</strong> Datos Tempus y aplicación PC-Axis.<br />

SKOGINDUSTRIERNA: A search for sustainable forestry.<br />

SKOGINDUSTRIERNA: Le cycle naturel <strong>de</strong> la forêt.<br />

VILLANUEVA ARANGUREN, J.A y RODRÍGUEZ, J.I.: Los bosques crecen. Comparación <strong>de</strong> <strong>los</strong> Resultados <strong>de</strong><br />

Inventarios <strong>Forestales</strong>.<br />

208


EUSKAL MENDIEN IRAGANA, ORAINA ETA ETORKIZUNA:<br />

MENDIEN BILAKAERA ETA PROBLEMATIKA URDAIBAI ERRESERBAN<br />

Euskal mendiak aberastasun iturri oparoak dira: historia, ondarea, lana, dirua, lehengaiak, elikagaiak,<br />

erregaiak, natura, atsegina, e<strong>de</strong>rtasun naturala, klima, ura; mendiek ematen dizkiguten aberastasunak<br />

aipatzen hasiz gero, zerrenda izugarri luzea egingo genuke.<br />

Bizkaian, mendien erabileran eta mendiei ematen zaien balioan al<strong>de</strong> handiak dau<strong>de</strong> leku batetik<br />

bestera, baita eskual<strong>de</strong> berean ere. Natur erreserba ia guztiak bezala, mendia neurririk gabe ustiatu izan<br />

da, nahiz eta gaur egun oihaneztatzeko ahalegin handiak egiten ari diren. Horrela, Bizkaian, gaur egun,<br />

oihaneztatutako ia 128.000 hektarea dau<strong>de</strong> (60ko hamarkadaren hasieran 85.000 ha baino ez ziren). Joera<br />

hori Urdaibai Erreserba osatzen duten udalerrietan ere nabarmendu da: lehen, landatutako azalera<br />

13.000 ha-koa zen; gaur egungoa, berriz, 22.000 ha-koa.<br />

Alabaina, berri txarrak ere baditugu. Basoak bere funtzioa bete <strong>de</strong>zan, beharrezkoa da gestioa eraginkorra<br />

izatea eta horretarako baliabi<strong>de</strong>rik hoberena nekazariak eta landako langileak dira. Funtsezko<br />

al<strong>de</strong>rdi horri dagokionez, esan beharra dago landako biztanleriak nabarmen egin duela behera. Bizkaian,<br />

ustiategiak lehengo erdiak dira, Urdaibai inguruan beherako joera horrek gutxiago eragin badu ere.<br />

Horregatik, premiazkoa da gizarteak mendiekiko sentsibilitatea areagotzea; izan ere, gatazkak sortzen<br />

direnean, basoko ziklo naturalean eragiten diren ondorio negatiboak epe luzera baino ezin baitira konpondu.<br />

THE PAST, PRESENT AND FUTURE OF BASQUE MOUNTAIN AREAS:<br />

THEIR EVOLUTION AND PROBLEMS IN THE URDAIBAI RESERVE<br />

Basque mountain areas are a rich source of history, heritage, work, money, raw materials, food,<br />

fuel, nature, leisure, natural beauty, climate and water. The list is endless.<br />

In Vizcaya, the use ma<strong>de</strong> of these areas and the value conferred on them differs drastically from<br />

one Area to another, even at a local level. Mountain areas, similarly to the majority of nature reserves,<br />

have been exploited irresponsibly for many years, although recent reforestation efforts are becoming<br />

increasingly noticeable. Vizcaya currently has 128,000 hectares of forested Area, as opposed to only<br />

85,000 hectares at the beginning of the seventies. This increase is also evi<strong>de</strong>nt in the region encompassed<br />

by the Urdaibai Reserve, where forests have expan<strong>de</strong>d from 13,000 to 22,000 hectares.<br />

The news, however, is not all good. In or<strong>de</strong>r for forests to fulfil their function, efficient management<br />

is required, and what better to ensure this than the co-operation of farmers and other workers of the<br />

land. Unfortunately, the rural population has <strong>de</strong>creased significantly over recent years. In fact, the number<br />

of farms in Vizcaya has halved, although this <strong>de</strong>crease has not affected the Urdaibai region to any<br />

great extent. It is therefore vital that the general pubic become more aware of the importance of mountain<br />

areas, since everyone needs to un<strong>de</strong>rstand that when conflicts arise, their negative effects on the<br />

natural forest cycle take many years to redress.<br />

209


La conciliación <strong>de</strong> producción<br />

y conservación: la gestión<br />

forestal próxima a la naturaleza<br />

Antonio García Abril<br />

• Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Pro Silva España.<br />

1. Fundamentos <strong>de</strong> la Gestión Forestal<br />

Próxima a la Naturaleza<br />

La gestión próxima a la naturaleza parte <strong>de</strong> un principio fundamental <strong>de</strong> aplicación Universal: el<br />

apoyo en la Naturaleza y en sus procesos dinámicos progresivos.<br />

La gestión forestal próxima a la naturaleza está imbuida <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> sostenibilidad, por ello<br />

no se dirige sólo a la ma<strong>de</strong>ra y otros productos materiales, sino a la gama completa <strong>de</strong> funciones que<br />

realizan <strong>los</strong> ecosistemas forestales. Es una gestión multifuncional y todas las funciones <strong>de</strong>ben combinarse<br />

tanto como sea posible en cada unidad <strong>de</strong> gestión (Pro Silva, 1997). Para el mantenimiento<br />

<strong>de</strong> la biodiversidad, coinci<strong>de</strong> con lo que se manifestó en la Agenda 21 <strong>de</strong> la Conferencia <strong>de</strong> Río:<br />

diversidad <strong>de</strong> especies, diversidad genética, diversidad <strong>de</strong> la estructura forestal en el espacio y en el<br />

tiempo (Pro Silva, 1997).<br />

La Gestión Próxima a la Naturaleza se inspira en el estudio <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques vírgenes y en las<br />

experiencias <strong>de</strong> la entresaca (jardinage); tiene su antece<strong>de</strong>nte en el movimiento <strong>de</strong> selvicultura natural<br />

surgido en el siglo pasado y cuenta como <strong>de</strong>mostraciones más concluyentes <strong>de</strong> su viabilidad el<br />

apoyo y aplicación rentable <strong>de</strong> propietarios privados, algunos con más <strong>de</strong> un siglo <strong>de</strong> experiencias<br />

familiares y la observación <strong>de</strong> la respuesta <strong>de</strong> las masas forestales antes vendavales y otras agresiones<br />

ocurridas en las últimas décadas.<br />

La Gestión Próxima a la Naturaleza se gestó y consolidó como un compromiso entre dos necesida<strong>de</strong>s<br />

complementarias obtener la máxima renta económica y mantener un ecosistema estable y<br />

productivo. En la época actual el recreo, el paisaje o la conservación constituyen razones suficientes<br />

para justificar <strong>de</strong>terminadas actuaciones sin recurrir a la necesidad <strong>de</strong> una rentabilidad económica<br />

directa. La gestión próxima a la naturaleza, proporciona instrumentos y experiencias preciosos que<br />

ligan uso y conservación, modos <strong>de</strong> vida productivos al mantenimiento <strong>de</strong> ecosistemas.<br />

2. La gestión <strong>de</strong>tallada como necesidad<br />

<strong>de</strong> la gestión forestal sostenible<br />

La gestión próxima a la naturaleza preconiza aprovechar la dinámica natural y el árbol <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />

la masa como unidad <strong>de</strong> gestión. Es una intervención <strong>de</strong>tallada y cuidadosa que juzga el <strong>de</strong>stino <strong>de</strong><br />

cada árbol según criterios económicos funcionales y ecológicos. Un árbol permanecerá en el monte<br />

211


mientras siga acumulando valor dinerario, o realice una función protectora o formadora sobre otros,<br />

o sin tener ninguna ventaja selvícola o económica apreciable, su permanencia no origina ningún perjuicio<br />

y pue<strong>de</strong> cumplir funciones paisajísticas, <strong>de</strong> refugio o aumento <strong>de</strong> la diversidad. Los tratamientos<br />

intermedios y la producción <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> pequeñas dimensiones queda reducida al mínimo, y<br />

por lo tanto <strong>los</strong> gastos, al tiempo que la capacidad productiva se dirige hacia <strong>los</strong> árboles <strong>de</strong> mayores<br />

dimensiones que <strong>los</strong> señalamientos procuran que sean <strong>los</strong> mejor conformados. La actuación puntual<br />

o en pequeños grupos conduce a la irregularización <strong>de</strong> la estructura, pues no hay un tiempo límite<br />

para que un árbol permanezca en el monte.<br />

El bosque complejo lejos <strong>de</strong> confundir al que lo observa por su apariencia ininteligible, es un<br />

escenario en el que el hombre libre pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollar su creatividad. En la gestión <strong>de</strong>tallada no hay<br />

una solución única y varias conformaciones <strong>de</strong>l bosque pue<strong>de</strong>n ser equivalentes en producción,<br />

diversidad y estructura.<br />

3. Criterios <strong>de</strong> calidad y <strong>de</strong> estructura<br />

<strong>de</strong>l bosque<br />

El criterio <strong>de</strong> producción en la gestión próxima a la naturaleza es el <strong>de</strong> calidad, éste conduce a<br />

acumular en pie <strong>de</strong>l mayor número <strong>de</strong> árboles con el diámetro máximo posible sin que existan problemas<br />

tecnológicos y sanitarios.<br />

Para la elección <strong>de</strong> <strong>los</strong> árboles que han <strong>de</strong> permanecer o extraerse existe otro criterio complementario<br />

y es el <strong>de</strong> la estructura, y es tal que la distribución horizontal y vertical <strong>de</strong> árboles <strong>de</strong> distintos<br />

tamaños ha <strong>de</strong> garantizar por sí misma la mayor estabilidad física <strong>de</strong>l conjunto y la regeneración.<br />

Tal es así que se afirma que en un bosque bien estructurado no hay que preocuparse por la<br />

regeneración porque siempre aparece en un número suficiente, no hay que mirar al suelo sino hacia<br />

lo alto, hacia el vuelo y poner atención sobre las copas.<br />

La regeneración aparece en pequeños grupos, que pue<strong>de</strong>n tener una alta <strong>de</strong>nsidad, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />

el<strong>los</strong> se produce un proceso <strong>de</strong> competencia que hará que <strong>los</strong> más preparados alcancen la dominancia.<br />

La sombra lateral <strong>de</strong> <strong>los</strong> árboles contiguos <strong>de</strong> mayor altura, también contribuye al autoaclarado<br />

y poda natural <strong>de</strong> <strong>los</strong> árboles <strong>de</strong>l regenerado y éstas son las razones por las que en las masas<br />

con estructura irregular <strong>los</strong> gastos <strong>de</strong> podas y claras disminuyen con relación a masa regulares equivalentes<br />

y por ello <strong>los</strong> onerosos gastos asociados. La disminución <strong>de</strong> intervenciones pue<strong>de</strong> ser tan<br />

importante que en palabras <strong>de</strong> Brice <strong>de</strong> Turckheim, primer Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Pro Silva Europa, es difícil<br />

hacer enten<strong>de</strong>r al propietario que se pue<strong>de</strong> ganar dinero sin hacer nada.<br />

En la gestión próxima a la naturaleza la cooperación es tan importante y a veces más influyente<br />

que la dominancia, pues <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> dinámica <strong>de</strong> grupos constituyen ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong> auto<strong>de</strong>fensa<br />

y mutua ayuda contra las adversida<strong>de</strong>s (Otto, 1993).<br />

4. Función <strong>de</strong> <strong>los</strong> tratamientos<br />

y criterios <strong>de</strong> corta<br />

Los tratamientos forestales tienen la función <strong>de</strong> orientar y dirigir la dinámica natural al tiempo<br />

que se extraen materias, así las cortas y <strong>de</strong>más actuaciones se convierten también en un instrumento<br />

<strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> ecosistemas, pudiendo ser la conservación el principal objetivo en muchas ocasiones,<br />

y la ma<strong>de</strong>ra un producto secundario que se obtiene sin originar <strong>de</strong>strucciones.<br />

El trabajo que sobre el arbolado realiza la gestión próxima a la naturaleza se resume en cortar<br />

<strong>los</strong> árboles <strong>de</strong> mejor calidad, cuidar <strong>de</strong>l regenerado, cuidar a <strong>los</strong> buenos productores, a las especies<br />

minoritarias y <strong>de</strong>jar algunos árboles muertos y moribundos (<strong>de</strong> Turckheim, 1992).<br />

Las intervenciones son frecuentes para evitar que sean muy intensas que son las que producen<br />

más daños. Las rotaciones <strong>de</strong> cortas oscilan entre <strong>los</strong> 4 y <strong>los</strong> 10 años y no se suelen superar <strong>los</strong> 60<br />

metros cúbicos por hectárea en cada intervención. Brice <strong>de</strong> Turckheim citando a Leibundgut expresa<br />

que una intervención está bien hecha cuando el gestor piensa que ha sido muy fuerte y el propietario<br />

dice que no se ha hecho nada.<br />

212


5. Objetivo <strong>de</strong> la producción en valor<br />

En la selvicultura próxima a la naturaleza no interesa la producción en volumen sino la producción<br />

en dinero, tener la mayor parte <strong>de</strong>l volumen en gran<strong>de</strong>s árboles otorga una gran flexibilidad económica<br />

y comercial.<br />

Con este tipo <strong>de</strong> gestión no se consigue un aumento <strong>de</strong> producción en volumen, se dirige la<br />

producción a que se concentre en <strong>los</strong> árboles más gruesos.<br />

En la figura 1, se muestra el reparto <strong>de</strong> volumen por interva<strong>los</strong> diamétricos para masas regulares<br />

e irregulares equivalentes <strong>de</strong> Picea abies. En la masa regular el 37 % <strong>de</strong>l volumen correspon<strong>de</strong> a<br />

<strong>los</strong> árboles con diámetros <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 55 cm. En cambio en la masa irregular aproximadamente el 80<br />

% <strong>de</strong>l volumen se acumula en <strong>los</strong> árboles <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 55 cm <strong>de</strong> diámetro (Schütz, 1997).<br />

En las masas regulares <strong>los</strong> máximos crecimientos se acumulan en eda<strong>de</strong>s jóvenes y ma<strong>de</strong>ra<br />

pequeña y <strong>de</strong>lgada, mientras que en las masas irregulares el crecimiento se acumula en la ma<strong>de</strong>ra<br />

gruesa que es la que tiene mayor valor económico (Schütz, 1997).<br />

En la Figura 2, se representa la diferencia <strong>de</strong> producción en valor entre masas regulares e irregulares<br />

equivalentes <strong>de</strong> Picea abies, y el reparto <strong>de</strong>l valor económico en función <strong>de</strong> <strong>los</strong> diámetros <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> árboles extraídos. En la masa regular el 49 % <strong>de</strong>l valor correspon<strong>de</strong> a <strong>los</strong> árboles con más <strong>de</strong> 55<br />

cm <strong>de</strong> diámetro, mientras que en la masa irregular es superior al 80 % (Schütz, 1997).<br />

6. Los propietarios privados<br />

Para el propietario privado responsable las i<strong>de</strong>as preconizadas en la gestión próxima a la naturaleza<br />

resultan muy atractivas, pues la naturaleza es una colaboradora que permite disminuir gastos,<br />

trabaja a nuestro servicio y la producción <strong>de</strong> calidad permite una mayor estabilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> ingresos.<br />

En el balance económico <strong>los</strong> posibles gastos mayores <strong>de</strong> la saca cuidadosa quedan compensados<br />

con el mayor precio <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos y disminución <strong>de</strong> otros gastos (<strong>de</strong> Turckheim, 1993).<br />

La estructuración <strong>de</strong>l bosque y la inexistencia <strong>de</strong> un plan rígido, también hace que no exista una<br />

obligatoriedad <strong>de</strong> cortar todos <strong>los</strong> años, pudiendo eludir <strong>los</strong> baches <strong>de</strong> precio <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra. La<br />

estructura compleja <strong>de</strong>l bosque y la pluriespecificidad también permiten una mayor resistencia contra<br />

plagas y enfermeda<strong>de</strong>s.<br />

La disminución <strong>de</strong> jornales empleados por metro cúbico <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra extraída no significa que se<br />

contribuya a aumentar el paro en las zonas rurales, pues la producción <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> calidad asociados,<br />

son capaces <strong>de</strong> procesarse en instalaciones cercanas a <strong>los</strong> montes, con un valor añadido<br />

muy superior (<strong>de</strong> Turckheim, 1993).<br />

Para la constitución <strong>de</strong> PRO SILVA (Asociación Europea para la Gestión Forestal Próxima a la<br />

Naturaleza), en Ljubljana (Eslovenia), el año 1989, tuvieron una importancia capital varios propietarios<br />

forestales privados.<br />

7. La aplicación a España <strong>de</strong> la Gestión<br />

Forestal Próxima a la Naturaleza<br />

Los principios <strong>de</strong> la gestión próxima a la Naturaleza surgieron en Centro Europa, trabajando<br />

sobre bosques. En este sentido y ámbito cualquier otra formación será objeto <strong>de</strong> las técnicas próximas<br />

a la Naturaleza si va a transformarse en bosque, sea matorral o monte bajo. Los tratamientos<br />

aplicados provocan el aumento <strong>de</strong> la complejidad estructural y <strong>de</strong> composición <strong>de</strong> las masas regulares<br />

y su transformación en masas irregulares y mixtas, que serían las formas más cercanas al óptimo<br />

natural en ambientes estables. Las masas <strong>de</strong> especies exóticas muy simplificadas, <strong>de</strong> turno corto<br />

no son objeto <strong>de</strong> atención como tales, sólo en el caso <strong>de</strong> dirigirlas hacia su estructuración y diversificación.<br />

213


Para la aplicación a España la Gestión Próxima a la Naturaleza necesita a<strong>de</strong>cuarse a nuestras<br />

formaciones y usos, algunos muy singulares si se compara con Centro Europa. Ello no comporta gran<br />

dificultad, pues el principio fundamental es ciertamente universal.<br />

En España <strong>los</strong> principios en que se basan las experiencias centroeuropeas, son perfectamente<br />

aplicables a las masas <strong>de</strong> pinos y Quercus. Las <strong>de</strong>hesas y otras formas silvopascícolas manifiestan<br />

una estabilidad, diversidad y producción sostenida que las convierte en un mo<strong>de</strong>lo especial <strong>de</strong> gestión<br />

próxima a la naturaleza.<br />

La integración <strong>de</strong> la gana<strong>de</strong>ría en el monte y bosque, también sería un carácter particular español,<br />

pero perfectamente compatible con <strong>los</strong> principios generales.<br />

La aplicación a las especies <strong>de</strong> crecimiento rápido es un problema arduo, pues la conversión a<br />

montes estructurados, diversos e igual o más productivos a partir <strong>de</strong> plantaciones <strong>de</strong> turno corto, exige<br />

un período <strong>de</strong> transformación en el que <strong>los</strong> ingresos pue<strong>de</strong>n disminuir y serían necesarias ciertas<br />

ayudas. No es menos cierto que <strong>los</strong> montes <strong>de</strong> pino insigne y eucalipto poseen muy baja diversidad<br />

y en su aprovechamiento por cortas a hecho se producen arrastres que obstruyen <strong>de</strong>sagües <strong>de</strong> carretera,<br />

re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> alcantarillado, colmatan embalses <strong>de</strong> abastecimiento y aterran rías y marismas. La<br />

explotación ma<strong>de</strong>rera intensiva <strong>de</strong> las especies <strong>de</strong> crecimiento rápido en espacios naturales pue<strong>de</strong><br />

ser fuente <strong>de</strong> muchos problemas.<br />

En Gran Bretaña se están aplicando iniciativas a sus plantaciones ma<strong>de</strong>reras para integrarlas en<br />

<strong>los</strong> paisajes y ecosistemas a través <strong>de</strong> la gestión selvícola: alargando <strong>los</strong> turnos <strong>de</strong> aprovechamiento<br />

para obtener ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> mayores dimensiones, procurando la regeneración natural, favoreciendo<br />

la mezcla con especies autóctonas e intentando irregularizar las masas.<br />

8. La Asociación Pro Silva y la Gestión<br />

Forestal Próxima a la Naturaleza<br />

La asociación PRO SILVA Europa fue fundada en 1989 en Ljubljana (Eslovenia), y reúne a 22<br />

asociaciones nacionales, cuyos miembros son propietarios y gestores públicos y privados en sus distintos<br />

niveles, trabajadores forestales, profesores, investigadores y usuarios <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques en distintos<br />

aspectos. En España La asociación PRO SILVA fue creada en julio <strong>de</strong> 1996.<br />

PRO SILVA Europa y España, <strong>de</strong>sarrollan sus activida<strong>de</strong>s por medio <strong>de</strong> reuniones prácticas, jornadas<br />

técnicas, congresos y la edición <strong>de</strong> documentación que permita conocer la aplicación <strong>de</strong> estas<br />

i<strong>de</strong>as y su a<strong>de</strong>cuación a <strong>los</strong> condicionantes particulares <strong>de</strong> cada país, región, localidad o monte.<br />

Cada bosque requiere un análisis y reflexión propia y soluciones adaptadas al mismo. La observación<br />

continua y la reflexión son comportamientos necesarios para una gestión eficiente y Pro Silva<br />

<strong>los</strong> quiere resaltar y promover.<br />

Cada monte es diferente pero el modo <strong>de</strong> observar, <strong>de</strong> reflexionar <strong>los</strong> modos <strong>de</strong> relación entre<br />

<strong>los</strong> árboles, <strong>los</strong> criterios <strong>de</strong> selección, <strong>los</strong> problemas implicados pue<strong>de</strong>n tener aspectos comunes a<br />

muchos lugares, por eso es necesario el intercambio <strong>de</strong> información y la discusión entre todos <strong>los</strong><br />

profesionales implicados. La misma multiplicidad <strong>de</strong> bosques y la observación y gestión <strong>de</strong>tallada<br />

exige discusiones en el campo fundamentalmente, don<strong>de</strong> todos <strong>los</strong> presentes se enfrenten al mismo<br />

caso, <strong>de</strong>limitando claramente el objeto <strong>de</strong> discusión.<br />

9. Congreso Pro Silva 2000<br />

Cada 4 años Pro Silva Europa celebra un congreso internacional. En el año 1993, fue en<br />

Besançon (Francia). En el año 1997 en Apeldoorn (Holanda). Del 2 al 7 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2000 tuvo lugar<br />

en Fallingbostel, cerca <strong>de</strong> Hannover (Baja Sajonia), y coincidiendo con la Expo 2000, el congreso PRO<br />

SILVA 2000, con el título <strong>de</strong> la sostenibilidad en el tiempo y en el espacio.<br />

Al congreso <strong>de</strong> Fallingbostel asistieron 600 personas y como todos <strong>los</strong> anteriores, tuvo también<br />

un carácter práctico con 2 días visitando diversos ejemp<strong>los</strong> seleccionados, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la aplicación <strong>de</strong>l<br />

214


Programa LOWE en Baja Sajonia. Como resultado <strong>de</strong>l congreso se presentó la Proclamación <strong>de</strong> Hannover,<br />

que es complementaria a la presentada en 1997 en el congreso <strong>de</strong> Apeldoorn. La <strong>de</strong>claración<br />

<strong>de</strong> Hannover pone el énfasis en la producción sostenible, que se pue<strong>de</strong> conseguir con la gestión<br />

forestal próxima a la Naturaleza y en la idoneidad <strong>de</strong> su aplicación sea cual sea el tipo <strong>de</strong> propiedad<br />

forestal. La <strong>de</strong>claración <strong>de</strong> Apeldoorn se centraba en <strong>los</strong> aspectos ligados a la conservación, el uso<br />

múltiple o la biodiversidad.<br />

Los bosques <strong>de</strong> Sajonia estaban <strong>de</strong>vastados a finales <strong>de</strong>l siglo XVIII, parte se repoblaron con<br />

pino silvestre, pero el grueso <strong>de</strong> la repoblación fue a mitad <strong>de</strong>l XIX, ya ha pasado un turno y las frondosas<br />

se han regenerado en el<strong>los</strong> o lo están haciendo. Los vendavales e incluso <strong>los</strong> incendios les han<br />

aportado enormes experiencias y enseñanzas que se sintetizaron en el programa LOWE.<br />

El Programa LOWE se comenzó a aplicar en 1994. Es válido para todos <strong>los</strong> bosques públicos,<br />

320.000 ha, y es obligatoria su aplicación inmediata. Para <strong>los</strong> bosques privados no es <strong>de</strong> obligada<br />

aplicación, pero se favorece su implantación con subvenciones económicas.<br />

El programa LOWE se apoya en 13 principios:<br />

Protección <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> y elección <strong>de</strong> especies conformes a la estación.<br />

Integración ecológica <strong>de</strong> las especies exóticas.<br />

Preferencia a la regeneración natural.<br />

Mejora <strong>de</strong> la estructura <strong>de</strong> las masas.<br />

Corta por diámetros <strong>de</strong> explotación.<br />

Protección <strong>de</strong> árboles viejos, protección <strong>de</strong> especies raras y amenazadas <strong>de</strong> extinción.<br />

Construcción <strong>de</strong> un dispositivo <strong>de</strong> zonas <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> la naturaleza.<br />

Garantías <strong>de</strong> las funciones <strong>de</strong> regulación <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques.<br />

Cuidados particulares en las zonas <strong>de</strong> transición <strong>de</strong> ecosistemas.<br />

Utilización <strong>de</strong> productos más naturales para <strong>de</strong>fensa <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques.<br />

Gestión <strong>de</strong> la caza mayor según la capacidad <strong>de</strong>l ecosistema.<br />

Utilización <strong>de</strong> las máquinas en condiciones <strong>de</strong> respeto a una silvicultura más próxima a la naturaleza.<br />

Pro Silva Europa y España continúan con sus reuniones <strong>de</strong> estudio. En el año 2000, la reunión<br />

anual <strong>de</strong> Pro Silva España se celebró en Cataluña <strong>de</strong>l 12 al 14 <strong>de</strong> mayo en la comarca <strong>de</strong> la Cerdanya<br />

y en el Montseny.<br />

La reunión <strong>de</strong> Pro Silva España para el año 2001, se tiene previsto realizar en Ronda durante el<br />

mes <strong>de</strong> mayo.<br />

Referencias<br />

DE TURCKHEIM, B.,1992. Pour une sylviculture proche <strong>de</strong> la nature. Forêts <strong>de</strong> France. 350:14-20.<br />

DE TURCKHEIM, B.,1993. Bases economiques <strong>de</strong> la sylviculture proche <strong>de</strong> la nature. Conferences 1º<br />

Congrés européen <strong>de</strong> PRO SILVA. 21-24, juin 1993. Besançon, Pro Silva.<br />

OTTO, H.J., 1993. El bosque dinámico. Fundamentos Ecológicos <strong>de</strong> la Selvicultura Próxima a la Naturaleza.<br />

Actes du Primer Congréss Européen PRO SILVA. 21-24, juin 1993. Besançon, pp. 65-84.<br />

PRO SILVA EUROPA, 1997. Declaración <strong>de</strong> Apeldoorn. En: Segundo congreso internacional Pro Silva, 29-<br />

31 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1997. Apeldoorn (Holanda)<br />

PRO SILVA EUROPA, 2000. Declaración <strong>de</strong> Hannover. En: La sostenibilidad en el tiempo y en el espacio:<br />

Tercer Congreso Internacional Pro Silva, 2 - 7 <strong>de</strong> junio en 2000. Fallingbostel (Baja Sajonia, Alemania)<br />

SCHÚTZ, J. PH., 1997. Sylviculture 2. La gestion <strong>de</strong>s forêts irrégulieres et melangées. Presses Polytechniques<br />

et Universitaires Roman<strong>de</strong>s. Lausanne.<br />

215


EKOIZPENA ETA BABESAREN ARTEKO KONTZILIAZIOA:<br />

BASOAREN KUDEAKETA NATURARENGANDIK HURBIL<br />

Naturaren ku<strong>de</strong>aketa hurbila mundu mailako aplikazioa duen oinarrizko printzipioan oinarritzen<br />

da: Naturaren eta bere etengabeko prozesu dinamikoen sostengua. Naturaren Ku<strong>de</strong>aketa Hurbila bi behar<br />

osagarriren arteko konpromiso gisa eratu eta finkatu zen: batetik, ahalik eta emaitza ekonomikorik handiena<br />

lortzea eta, bestetik, ekosistema iraunkorra eta emankorra mantentzea. Naturaren ku<strong>de</strong>aketa hurbilak<br />

baliabi<strong>de</strong> eta esperientzia izugarriak eskaintzen dizkigu, erabilpena eta babesa bateratuz (ekosistemak<br />

mantentzeko bizitza-mota emankorrak).<br />

Naturaren ku<strong>de</strong>aketa hurbilak, dinamika naturala eta zuhaitza, masaren baitan aprobetxatzea aldarrikatzen<br />

du, beti ere, ku<strong>de</strong>aketa unitate gisa. Zehaztutako eta zaindutako esku hartzea da, zuhaitz bakoitzaren<br />

zertarakoa aztertzen du, horretarako irizpi<strong>de</strong> ekonomikoak, funtzionalak eta ekologikoak erabiliz.<br />

Zehaztutako ku<strong>de</strong>aketan ez dago irtenbi<strong>de</strong> bakarra, eta gainera, basoaren hainbat osaera balioki<strong>de</strong>ak izan<br />

daitezke ekoizpenari, aniztasunari eta egiturari dagokionez.<br />

Naturaren ku<strong>de</strong>aketa hurbilaren ekoizpen irizpi<strong>de</strong>a kalitatea da. Dena <strong>de</strong>la, bertan utzi edo moztu<br />

behar diren zuhaitzak aukeratzeko badugu beste irizpi<strong>de</strong> osagarri bat, egituraren irizpi<strong>de</strong>a, hain zuzen ere.<br />

Irizpi<strong>de</strong> horrek, berez, ekosistemaren egonkortasun fisikorik ahalik eta handiena bermatu behar du eta<br />

baita birsorkuntza ere.<br />

Basoan egiten diren lanen xe<strong>de</strong>a, berezko dinamika bi<strong>de</strong>ratzea eta zuzentzea da, basoko gaiak ateratzen<br />

dituzten bitartean. Naturaren ku<strong>de</strong>aketa hurbilaren bitartez basoan egiten diren lanak, laburbilduz,<br />

ondoko hauek dira: kalitate hobereneko zuhaitzak moztea, emankorrenak eta gutxitutako espezieak zaintzea<br />

eta hildako edo hilzorian dau<strong>de</strong>n zenbait zuhaitz bertan uztea. Baso horietan nahiko sarri egiten dute<br />

lan, intentsitate handiko lanek kalte handiegiak eragiten dituztelako.<br />

Naturaren ku<strong>de</strong>aketa hurbileko basogintzaren helburua ez da bolumenaren araberako ekoizpena,<br />

baizik eta diruaren araberako ekoizpena; bolumenaren zatirik handiena zuhaitz handitan izateak malgutasun<br />

ekonomiko eta komertzial handia ematen du. Masa egonkorretan hazkuntzarik handienak zuhaitz<br />

gazteekin, txikiekin eta meheekin lortzen dituzte. Masa ezegonkorretan, bestal<strong>de</strong>, zuhaitz potoloekin lortzen<br />

dute hazkuntza, horiek direlako gehien balio dutenak.<br />

Naturaren ku<strong>de</strong>aketa hurbilaren inguruko i<strong>de</strong>iak erakargarritasun handia dute jabe arduratsuentzat,<br />

naturak protagonismo handia hartzen duelako: gastuak murriztea errazten dien laguna bilakatzen zaie,<br />

euren zerbitzura egiten du lan eta, gainera, kalitatezko ekoizpenei esker diru-sarrera egonkorragoak lortzen<br />

dituzte.<br />

Naturaren ku<strong>de</strong>aketa hurbilaren printzipioak Erdial<strong>de</strong>ko Europan sortu ziren. Espainiar estatuan,<br />

esperientzia horietan oinarritutako printzipioak, pinu eta quercus espezieei egokitzen zaizkie bereziki.<br />

“Dehesak” eta basoa eta larreak bateratzen dituzten antzeko ekoizpen motak naturaren ku<strong>de</strong>aketa hurbilaren<br />

eredu bereziak ditugu, erakusten diguten egonkortasunari, aniztasunari eta ekoizpen jasangarriari<br />

esker. Abeltzaintza mendian eta basoan integratzea Espainiako berezko izaera litzateke, baian printzipio<br />

orokorrekin bateragarria erabat.<br />

PRO SILVA. Europa elkartea Ljubljanan (Eslovenia) sortu zuten 1989an. Elkarteko ki<strong>de</strong>ak jabe eta<br />

ku<strong>de</strong>atzaile pribatu zein publikoak dira, bakoitza dagokion mailan. Baso bakoitzak bere azterketa eta<br />

gogoeta behar du eta baita bere egoerari egokitutako konponbi<strong>de</strong>ak ere. Baso guztiak <strong>de</strong>sberdinak dira,<br />

baina jasaten dituzten arazoak antzekoak izan daitezke toki askotan, horregatik, garrantzia handia hartzen<br />

dute informazio trukaketak eta arazo bera duten profesional guztien arteko eztabaidak. PRO SILVA.<br />

Europa eta Espainiak ikerketa bilerekin jarraitzen dute. PRO SILVA. Espainiaren 2001eko bilera, Rondan,<br />

maiatzean zehar antolatzeko asmoa dago.<br />

216


THE RECONCILIATION OF PRODUCTION AND CONSERVATION:<br />

CLOSE TO NATURE FOREST MANAGEMENT<br />

C<strong>los</strong>e to nature management is based on a universally applied fundamental principle: <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nce<br />

on Nature and its dynamic progressive processes. C<strong>los</strong>e to Nature Management was <strong>de</strong>veloped and consolidated<br />

as a compromise between two complementary necessities: that of obtaining the highest economic<br />

benefit possible and that of maintaining a stable and productive ecosystem. C<strong>los</strong>e to nature management<br />

provi<strong>de</strong>s valuable instruments and experiences that link use and conservation, and productive<br />

ways of life and the maintenance of ecosystems.<br />

C<strong>los</strong>e to nature management advocates the use of natural dynamics and individual trees within the<br />

forested Area as management units. It involves <strong>de</strong>tailed and careful intervention that <strong>de</strong>termines the fate<br />

of each tree in accordance with economic, functional and ecological criteria. With <strong>de</strong>tailed management<br />

there is no blanket solution, and a number of forest formations may be equivalent as regards production,<br />

diversity and structure.<br />

The fundamental production criteria in c<strong>los</strong>e to nature management is quality. Another complementary<br />

criteria which is taken into consi<strong>de</strong>ration when <strong>de</strong>termining which trees should be felled and<br />

which permitted to remain is structure, which alone should guarantee optimum physical stability and<br />

regeneration.<br />

Forest treatments aim to gui<strong>de</strong> and direct natural dynamics whilst extracting material. In c<strong>los</strong>e to<br />

nature management, interference with the forested Area can be summarised as felling the best quality trees,<br />

ensuring regeneration, looking after good producers and minority species and leaving a few <strong>de</strong>ad or<br />

dying trees. Intervention is frequent in or<strong>de</strong>r to avoid the need for intense work, which tends to cause the<br />

most damage.<br />

C<strong>los</strong>e to nature forestry is not interested in the volume of production, but rather in its economic<br />

profitability, and concentrating the majority of the volume in large trees enables a consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong>gree of<br />

economic and commercial flexibility. In regular forested areas, maximum growth is accumulated in<br />

young trees, and small, thin timber, whereas in irregular areas, growth is accumulated in thick timber,<br />

which has a higher economic value.<br />

For responsible private owners, the i<strong>de</strong>as advocated by c<strong>los</strong>e to nature management are extremely<br />

attractive, since nature is a collaborator that works in our favour and enables us to <strong>de</strong>crease costs, and<br />

quality production ensures a more stable income.<br />

The basic principles of c<strong>los</strong>e to nature management initially arose in Central Europe. In Spain, the<br />

principles that un<strong>de</strong>rpin Central European experiences are perfectly applicable to pine and Quercus<br />

forests. Meadows and other forest-pasture areas enjoy a level of stability, diversity and sustained production<br />

that makes them a special mo<strong>de</strong>l of c<strong>los</strong>e to nature management. The integration of livestock in<br />

the mountains and forests is also a specifically Spanish experience and is perfectly compatible with the<br />

general principles.<br />

The PRO SILVA Europe association was foun<strong>de</strong>d in 1989 in Ljubljana (Slovenia), and its members<br />

are mainly public and private owners and managers of varying levels. Each forest requires individual<br />

analysis and consi<strong>de</strong>ration, as well as specially adapted solutions. But although each mountain is<br />

different, the problems involved often have aspects common to many different places, which is why the<br />

exchange of information and discussion between professionals is so important. Pro Silva Europe and Pro<br />

Silva España continue to hold regular conferences. The Pro Silva España conference for the year 2001<br />

is due to be held in Ronda during the month of May.<br />

217


Caracterización <strong>de</strong> las masas<br />

<strong>de</strong> Pino radiata <strong>de</strong> la Reserva<br />

<strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai<br />

Anaixa Ibarluzea Telletxea<br />

• Ingeniera <strong>de</strong> Montes<br />

1. Introducción<br />

Des<strong>de</strong> la óptica <strong>de</strong> la gestión en la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai (R.B.U.), el uso forestal<br />

se contempla como una <strong>de</strong> las principales fuentes <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong>l territorio. El estudio inicial <strong>de</strong> la<br />

gestión forestal <strong>de</strong>mostró la necesidad <strong>de</strong> basar la or<strong>de</strong>nación forestal en el aprovechamiento racional<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos forestales mediante la mejora, conservación y recuperación <strong>de</strong> las masas arbóreas,<br />

garantizando la protección, regeneración y mejora <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> y recursos hídricos.<br />

La aplicación <strong>de</strong>l Plan Rector <strong>de</strong> <strong>Uso</strong> y Gestión <strong>de</strong> la R.B.U. (Decreto 242/93) supone algunas<br />

restricciones <strong>de</strong> usos en el ámbito forestal que se concretan en una reor<strong>de</strong>nación en cuanto al tipo<br />

<strong>de</strong> sue<strong>los</strong> que pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>stinarse al uso forestal, diversificación <strong>de</strong> las especies actualmente explotadas<br />

y limitaciones a la actividad:<br />

– Imposibilidad <strong>de</strong> repoblar con especies <strong>de</strong> crecimiento rápido en algunas zonas.<br />

– Mantenimiento <strong>de</strong> una distancia <strong>de</strong> 150 m entre plantaciones con especies <strong>de</strong> crecimiento<br />

rápido y las edificaciones resi<strong>de</strong>nciales en parte <strong>de</strong> la reserva.<br />

– Prohibición <strong>de</strong> las cortas a hecho en superficies continuas superiores a las 5 ha o en zonas<br />

<strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> erosión muy alto.<br />

En la actualidad la masa forestal ocupa 12.655 ha, un 57,4% <strong>de</strong> la superficie total <strong>de</strong> la R.B.U.<br />

De la superficie ocupada por especies forestales <strong>de</strong> crecimiento rápido (11.622 ha), fundamentalmente<br />

<strong>de</strong>dicadas al pino radiata y al eucalipto, una parte <strong>de</strong>be <strong>de</strong>saparecer y ser <strong>de</strong>stinada a otros<br />

usos o <strong>de</strong>be ser sustituida por otras especies ma<strong>de</strong>rables <strong>de</strong> turno medio y largo. A ello, <strong>de</strong>be añadirse<br />

que el 96% <strong>de</strong>l territorio es <strong>de</strong> titulariad privada, con las dificulta<strong>de</strong>s que conlleva.<br />

En el presente trabajo, se ha realizado un análisis y diagnóstico <strong>de</strong> las explotaciones <strong>de</strong> pino<br />

radiata <strong>de</strong> la R.B.U. relacionando la calidad <strong>de</strong> estación con factores <strong>de</strong>l medio, y estudiando la compatibilidad<br />

<strong>de</strong> estas explotaciones con la zonificación <strong>de</strong>l territorio establecida por el P.R.U.G. También<br />

se ha realizado una revisión <strong>de</strong> las técnicas <strong>de</strong> explotación utilizadas en las parcelas seleccionadas,<br />

bien sea durante la preparación <strong>de</strong>l terreno, en la plantación o en las activida<strong>de</strong>s realizadas a<br />

lo largo <strong>de</strong>l turno.<br />

Conociendo la productividad <strong>de</strong> las masas forestales, se podrá plantear cuál es la gestión más<br />

correcta <strong>de</strong> estas masas, ya que el objetivo planteado consiste en complementar la renta forestal con<br />

el beneficio asociado <strong>de</strong> estabilizar y proteger las cuencas hidrográficas. Dicho <strong>de</strong> otra forma, se aplicaría<br />

el objetivo <strong>de</strong> Desarrollo sostenible, característica <strong>de</strong> las Reservas <strong>de</strong> la Biosfera, uno <strong>de</strong> cuyos<br />

principios básicos es la conservación <strong>de</strong> la biodiversidad y el uso racional <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos existentes.<br />

219


2. Metodología<br />

La elección <strong>de</strong> las parcelas <strong>de</strong> muestreo para caracterizar las masas <strong>de</strong> pino radiata se basó en<br />

el material original <strong>de</strong>l suelo y la altitud. Se agruparon <strong>los</strong> diferentes materiales que aparecen en <strong>los</strong><br />

mapas geológicos en función <strong>de</strong>l suelo generado sobre el<strong>los</strong> para obtener un único mapa <strong>de</strong> material<br />

original con la siguiente clasificación:<br />

Predominio <strong>de</strong> areniscas calcáreas.<br />

Margas y margocalizas.<br />

Material volcánico.<br />

Areniscas y conglomerados.<br />

Calizas.<br />

Lutitas.<br />

Ofitas.<br />

Material aluvial.<br />

Material coluvial.<br />

Depósitos antropogénicos.<br />

Fangos estuarios, dunas y playas.<br />

De estos once grupos, <strong>los</strong> materiales coluviales no se tuvieron en cuenta al comprobar en campo,<br />

que varias muestras estudiadas no correspondían a esta clasificación; <strong>los</strong> <strong>de</strong>pósitos antropogénicos<br />

ocupaban una superficie muy pequeña para muestrear; y por último, en <strong>los</strong> fangos, estuarios,<br />

dunas y playas no hay pinares en la actualidad.<br />

Una vez completada la reagrupación <strong>de</strong>l material original se procedió <strong>de</strong>l mismo modo con <strong>los</strong><br />

mapas <strong>de</strong> vegetación, diferenciando dos tipos <strong>de</strong> manchas: masa forestal (abarcando todas las<br />

explotaciones forestales) y el resto <strong>de</strong> vegetación (encinar cantábrico, alisedas, robledales, campiña<br />

y cultivos, vegetación <strong>de</strong> las marismas, etc).<br />

A partir <strong>de</strong> la intersección entre el material original y la masa forestal, se localizaron distintos<br />

pinares <strong>de</strong> pino radiata, utilizando fotos aéreas para concretar su posición sobre el terreno. Se seleccionaron<br />

parcelas distribuidas a distintas altitu<strong>de</strong>s, para obtener a partir <strong>de</strong> qué altitud, la diferencia<br />

<strong>de</strong> crecimiento entre parcelas es significativa.<br />

A<strong>de</strong>más, con el fin <strong>de</strong> conocer cuáles son las características y evolución <strong>de</strong> la masa, se elaboró<br />

una encuesta en la que se recogió la siguiente información:<br />

Técnicas empleadas en la preparación <strong>de</strong>l terreno.<br />

Método empleado en la plantación.<br />

Tratamiento aplicado a la vegetación a lo largo <strong>de</strong>l turno.<br />

<strong>Uso</strong>s anteriores <strong>de</strong> la parcela.<br />

Obtenidos estos datos, se procedió a la realización <strong>de</strong>l inventario y muestreo, en parcelas <strong>de</strong> 10<br />

m <strong>de</strong> radio (superficie <strong>de</strong> 314 m 2 ) y posteriormente se elaboraron distintas tablas y cálcu<strong>los</strong> estadísticos<br />

para obtener las conclusiones correspondientes al estudio.<br />

3. Resultados y discusión<br />

3.1. Resultados <strong>de</strong> las encuestas<br />

a) <strong>Uso</strong> anterior <strong>de</strong>l suelo, para conocer su influencia en el crecimiento <strong>de</strong> las masas. Un 22%<br />

<strong>de</strong> las parcelas habían estado <strong>de</strong>dicadas anteriormente a plantación <strong>de</strong> pino radiata, un 15%<br />

se habían <strong>de</strong>stinado a cultivos hortícolas, un 41% fueron pastos o prados, un 19% fueron<br />

matorrales y finalmente en una parcela se ubicaba anteriormente un hayedo.<br />

b) Gestión realizada en las parcelas estudiadas. En la mayor parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> pinares la gestión<br />

había sido poco intensa, con las plantaciones realizadas manualmente y sin haber efectudado<br />

acciones que pudieran tener graves consecuencias en cuanto a erosión, pérdida <strong>de</strong> fertilidad,<br />

etc.<br />

El <strong>de</strong>stino previsto para el producto final es obtener ma<strong>de</strong>ra para sierra. Por ello, en muchas <strong>de</strong><br />

estas parcelas se han realizado dos claras y podas hasta <strong>los</strong> dos metros. También se han realizado<br />

<strong>de</strong>sbroces <strong>los</strong> primeros años <strong>de</strong> la explotación, excepto en aquellas parcelas en la que el uso anterior<br />

fuera el cultivo hortícola. Únicamente en dos parcelas se ha realizado una poda alta.<br />

El hecho <strong>de</strong> que la gestión sea poco intensa pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>berse a que el 95% <strong>de</strong> <strong>los</strong> selvicultores<br />

a nivel <strong>de</strong>l País Vasco, en el que se incluye la R.B.U., tiene una <strong>de</strong>dicación a tiempo parcial a esta<br />

220


actividad. El 23% <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos son empleados <strong>de</strong>l sector servicios, el 30% son jubilados y sólo el<br />

18% es profesional agrario. A<strong>de</strong>más, su concepto <strong>de</strong> la selvicultura <strong>de</strong>l pino radiata es hacer lo que<br />

sus padres o abue<strong>los</strong> hicieron (47%), realizarla como una actividad marginal que ha sido heredada<br />

(22%), pero también en algún caso se trata <strong>de</strong> una actividad escogida por el propietario (22%), por<br />

lo que la selvicultura se realiza <strong>de</strong> forma más correcta.<br />

Según una entrevista realizada a una empresa forestal que trabaja en la R.B.U., hasta hace<br />

siete años no se solicitaban las ayudas que ofrece la Diputación Foral <strong>de</strong> Bizkaia <strong>de</strong>stinadas a las<br />

operaciones silvoculturales necesarias para obtener ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> calidad.<br />

3.2. Análisis estadístico para cada variable analizada<br />

Altitud: La calidad <strong>de</strong> estación (crecimiento en relación a la edad) disminuye a medida que dicha<br />

variable aumenta <strong>de</strong> valor, estableciéndose el límite para una masa <strong>de</strong> calidad aceptable (calida<strong>de</strong>s I<br />

y II) en 350 metros.<br />

Pendiente: Influye en menor grado que la altitud, si bien su influencia es mayor en el caso <strong>de</strong><br />

las peores calida<strong>de</strong>s (calida<strong>de</strong>s III y IV).<br />

Material original: El crecimiento podría ser mayor en las parcelas que se encuentran sobre las<br />

ofitas, aluviales, lutitas y areniscas calcáreas. Los crecimentos más bajos correspon<strong>de</strong>n a las parcelas<br />

situadas sobre las calizas y ello podría <strong>de</strong>berse a la escasa profundidad enraizable que suelen<br />

tener <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> generados sobre este material.<br />

Exposición: Se observan dos grupos. Por un lado las exposiciones Este y Oeste, con un mayor<br />

crecimiento y por otro, la exposición Norte con un crecimiento más bajo. En esta última, el factor limitante<br />

posiblemente sean las heladas.<br />

Tipos <strong>de</strong> usos anterior en las parcelas: El crecimiento es mayor cuando en la rotación anterior<br />

en la parcela se ubicaba un pinar, prado o cultivo. En el caso <strong>de</strong>l pinar, pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>berse a que antes<br />

<strong>de</strong>l primer pinar existiera algún tipo <strong>de</strong> cultivo hortícola. Así, el suelo estaría más fertilizado, favoreciendo<br />

el crecimiento <strong>de</strong> <strong>los</strong> pinos. El menor crecimiento se ha dado cuando la vegetación anterior<br />

era matorral o hayedo. En el caso <strong>de</strong> la parcela en la cual en la anterior rotación se ubicaba un hayedo,<br />

pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>berse a la altitud <strong>de</strong> la parcela, superior a lo aconsejable para el pino radiata.<br />

3.3. Comparación con otros estudios<br />

Si comparamos el Índice <strong>de</strong> Estación <strong>de</strong> estas parcelas con <strong>los</strong> datos <strong>de</strong> Chile (4) nos encontramos<br />

con que en la R.B.U. el 49% <strong>de</strong> las parcelas superan lo que en Chile se consi<strong>de</strong>ra una estación<br />

<strong>de</strong> baja calidad (Indice <strong>de</strong> Estación 23,4 m), pero no llegan a <strong>los</strong> 27 m que correspon<strong>de</strong>rían a la<br />

calidad media. En el estudio <strong>de</strong> referencia realizado en Chile se encontró que la profundidad enraizable<br />

es una variable importante. Esto podría explicar <strong>los</strong> bajos Índices obtenidos en R.B.U. cuando el<br />

material original <strong>de</strong>l suelo es calizas y margocalizas, ya que <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> <strong>de</strong>sarrollados son poco profundos.<br />

Así mismo, <strong>los</strong> índices más altos, aparecerían sobre aluvial y ofitas, con sue<strong>los</strong> más profundos.<br />

En el estudio realizado sobre las estaciones ecológicas <strong>de</strong> <strong>los</strong> pinares españoles (5) se ve claramente<br />

que uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> factores más significativamente relacionado con la calidad <strong>de</strong> estación es la<br />

altitud. Se indica que a mayor altitud menor es la calidad, resultado confirmado por este estudio.<br />

4. Conclusiones<br />

En la mayor parte <strong>de</strong> la superficie <strong>de</strong> la R.B.U. se pue<strong>de</strong>n encontrar pinares <strong>de</strong> primer turno y<br />

en casi todos el<strong>los</strong> la gestión es menor <strong>de</strong> lo <strong>de</strong>seable. Sin embargo, las encuestas realizadas, apuntan<br />

una ten<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> incremento <strong>de</strong> las actuaciones (abonados, podas y claras) a realizar.<br />

La mayor parte <strong>de</strong> las masas estudiadas (41%) correspon<strong>de</strong>n a la calidad I, a un 33% le correspon<strong>de</strong>ría<br />

la calidad II, por lo que podría <strong>de</strong>cirse que en general, las masas son <strong>de</strong> buena calidad.<br />

221


La diferencia <strong>de</strong> crecimiento <strong>de</strong> las masas en función <strong>de</strong>l material original es clara. La mayor<br />

profundidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> generados sobre “aluvial” y “ofitas” explicarían el mejor crecimiento <strong>de</strong> las<br />

masas sobre <strong>los</strong> mismos. En cambio, <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> originados sobre calizas, con menor profundidad,<br />

generarían masas <strong>de</strong> menor crecimiento.<br />

Con la exposición también se observan diferencias claras. Los mejores crecimientos se dan en<br />

la<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> orientación este y oeste, mientras que en las la<strong>de</strong>ras expuestas norte se ubican las masas<br />

<strong>de</strong> peor crecimiento, <strong>de</strong>bido al efecto invernal.<br />

La altitud también influye en el crecimiento, que a su vez se refleja en la calidad <strong>de</strong> estación.<br />

Así, las mejores clases se encuentran por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> cierta altitud, que podría establecerse en <strong>los</strong> 350<br />

metros aproximadamente.<br />

Finalmente, se ha observado que la normativa específica para regular la actividad forestal que<br />

afecta a este sector, resulta escasa e insuficiente para conseguir el objetivo perseguido en el P.R.U.G.,<br />

como es lograr un <strong>de</strong>sarrollo sostenible, con <strong>los</strong> principios básicos <strong>de</strong> la biodiversidad y el uso racional<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos existentes en la actualidad.<br />

5. Bibliografía<br />

DE PABLO, C.L., DÍAZ PINEDA, F.D., MARTÍN DE AGAR, P. y UGARTE. 1991. Pérdida <strong>de</strong> suelo y explotación<br />

forestal en el País Vasco. Bizia, 6: 35-39.<br />

EDESO, J.M. y MERINO, A. 1997. La inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> las labores selvícolas en la conservación y fertilidad<br />

<strong>de</strong>l suelo. Sustrai, 47: 52-55.<br />

GARAYO, J.M. 1991. Las explotaciones forestales privadas <strong>de</strong> pino insignis en el País Vasco. Sustrai,<br />

22: 65-67.<br />

FRANCKE C., S., VERGARA R., N. y BENNEWITZ B., R. 1988. Evaluación preliminar <strong>de</strong> las principales series<br />

y fases <strong>de</strong> suelo en relación al índice <strong>de</strong> sitio <strong>de</strong> plantaciones <strong>de</strong> Pinus radiata D. Don <strong>de</strong> la X<br />

región. Ciencia e Investigación Forestal, 4: 1-14.<br />

GANDULLO J.M. y SÁNCHEZ, O. 1994. Estaciones Ecológicas <strong>de</strong> <strong>los</strong> Pinares Españoles. Colección técnica.<br />

ICONA, Ministerio <strong>de</strong> Agricultura Pesca y Alimentación, Madrid.<br />

MADRIGAL, A. y TOVAL, G. 1975. Tablas <strong>de</strong> Producción <strong>de</strong> Pinus radiata en el País Vasco. Ministerio <strong>de</strong><br />

Agricultura, Madrid.<br />

OLARIETA, J.R., RODRÍGUEZ, R., BESCA, G., RODRÍGUEZ, M. y VIRGEL, S. Evolución <strong>de</strong> la cubierta <strong>de</strong>l suelo<br />

con diferentes sistemas <strong>de</strong> plantación <strong>de</strong>l terreno tras la matarrasa <strong>de</strong> plantaciones <strong>de</strong> Pino<br />

Radiata. En: F. Puertas y M. Rivas (eds.), I Congreso Forestal Hispano-Luso. Gobierno <strong>de</strong> Navarra,<br />

Pamplona, 1997, vol. II, pp. 449-454.<br />

DEPARTAMENTO DE AGRICULTURA PESCA Y ALIMNETACIÓN. 1993. Plan Rector <strong>de</strong> <strong>Uso</strong> y Gestión <strong>de</strong> la Reserva<br />

<strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai. Gobierno Vasco, Vitoria Gazteiz.<br />

ENTE VASCO DE LA ENERGÍA (EVE), Mapas geológicos a escala 1:25.000 (Hojas: 38-I Bermeo; 38-III Mungia;<br />

38-IV Galdakao; 62-I Lezama; 62-II Gernika-Lumo; 62-III Galdakano; 62-IV Durango. 1993.<br />

GOBIERNO VASCO. Mapas <strong>de</strong> Vegetación <strong>de</strong> la Comunidad Autónoma <strong>de</strong>l País Vasco. 1990.<br />

222


URDAIBAI BIOSFERAREN ERRESERBAKO<br />

RADIATA PINUEN MASEN KARAKTERIZAZIOA<br />

Urdaibai Biosferaren Erreserbaren (UBE) gestioaren ikuspegitik begiratuta, oihaneztatutako koniferoak<br />

ustiatzea lurral<strong>de</strong>ko baliabi<strong>de</strong> iturri nagusitzat jotzen da. Horrela, baso gestioari buruz gaur egun<br />

UBEn egin <strong>de</strong>n hasierako azterketak erakutsi digunez, baso baliabi<strong>de</strong>ak zentzuz ustiatzeko beharrezkoa<br />

da baso or<strong>de</strong>nazio egokia egitea, horretarako zuhaitz masak hobetuz, kontserbatuz eta berreskuratuz, eta<br />

lurren eta baliabi<strong>de</strong> hidrikoen babesa, birsorkuntza eta hobekuntza bermatuz.<br />

Horregatik, UBEko radiata pinuen esplotazioak aztertu eta diagnostikatu dira, estazio kalitatea<br />

inguruko eragileekin erlazionatuz, eta esplotazio horiek zenbateraino diren bateragarriak eta doitzen<br />

diren Erabilerarako eta Gestiorako Plan Gidariak ezartzen dituen lurral<strong>de</strong>aren zonifikazioarekin. Halaber,<br />

aukeratutako lursailetan erabiltzen diren ustiapen teknikak aztertu dira, bai lurra prestatzean erabiltzen<br />

direnak, eta baita landaketan edo txandan zehar erabiltzen direnak ere.<br />

Baso masen produktibitatea zenbaterainokoa <strong>de</strong>n jakinda, masa horien gestiorik egokiena zein izan<br />

litekeen proposatu ahal izango da; izan ere, baso errenta emateaz gain, arro hidrografikoak egonkortzen<br />

eta babesten ere lagundu baitezakete. Horrela, Garapen eusgarria ezarriko litzateke; garapen mota horixe<br />

da Biosferaren Erreserben ezaugarrietako bat eta bere oinarrizko printzipioetako bi bioaniztasuna<br />

kontserbatzea eta tokian dau<strong>de</strong>n baliabi<strong>de</strong>en zentzuzko erabilera dira.<br />

CHARACTERISATION OF THE PINO RADIATA<br />

MASSES IN THE URDAIBAI BIOSPHERE RESERVE<br />

From the perspective of the management of the Urdaibai Biosphere Reserve (UBR), the exploitation<br />

of conifer reforestation areas is seen as one of the territory’s main resources. An initial study of the<br />

current UBR forest management system has highlighted the need for a forest organisation method aimed<br />

at the rational use of forest resources through the improvement, conservation and recuperation of forested<br />

areas, thereby guaranteeing the protection, regeneration and improvement of soil and hydraulic<br />

resources.<br />

To this end, an analysis and diagnosis of the UBR pino radiata plantations has been carried out,<br />

relating quality of condition with environmental factors and studying their compatibility with the zonification<br />

of the Area as established in the Master Plan for Use and Management. A review has also been<br />

carried out of the exploitation techniques used in selected plots during land preparation, planting or other<br />

activities <strong>de</strong>veloped during the cycle.<br />

Given the productivity of forested areas, the question arises as to the most appropriate management<br />

method, since in this case, profitability could be complemented by the ad<strong>de</strong>d benefits to be gained by<br />

stabilising and protecting hydrographic basins. This approach coinci<strong>de</strong>s with the objective of Sustainable<br />

Development, a fundamental characteristic of Biosphere Reserves, one of whose basic principles is<br />

the conservation of biodiversity and the rational use of existing resources.<br />

223


El Plan técnico <strong>de</strong> Gestión<br />

y Mejora forestal <strong>de</strong>l Parque<br />

Comarcal <strong>de</strong>l Castillo<br />

<strong>de</strong> Montesquiu<br />

Jorge Jürgens Mestre<br />

• Servicio <strong>de</strong> Parques Naturales<br />

Diputación <strong>de</strong> Barcelona<br />

1. Introducción<br />

En la memoria justificativa <strong>de</strong>l Plan Especial <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Parque Comarcal <strong>de</strong>l Castillo <strong>de</strong><br />

Montesquiu se establece como uno <strong>de</strong> sus principales objetivos generales la conservación y mejora<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s sistemas naturales.<br />

Con tal fin, el mencionado plan prevé la redacción <strong>de</strong>l Plan técnico <strong>de</strong> Gestión y Mejora forestal<br />

(en a<strong>de</strong>lante PTGMF), el cual <strong>de</strong>be <strong>de</strong>finir las actuaciones necesarias para dirigir las masas forestales<br />

hacia la situación <strong>de</strong> máxima estabilidad.<br />

Por otro lado, el mencionado PTGMF preten<strong>de</strong> ser, a largo plazo, un elemento dinamizador más<br />

en la zona, principalmente <strong>de</strong>l sector forestal. Mediante una gestión cercana a la naturaleza, apoyada<br />

en la investigación, se preten<strong>de</strong> dar respuesta a las <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> <strong>los</strong> habitantes y <strong>de</strong> la industria<br />

forestal local, haciendo compatibles la obtención <strong>de</strong> productos forestales con la conservación y mejora<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques.<br />

1.1. Situación<br />

Administrativamente, el Parque Comarcal <strong>de</strong>l castillo <strong>de</strong> Montesquiu se extien<strong>de</strong> en su mayor<br />

parte por el municipio <strong>de</strong> mismo nombre, situado al norte <strong>de</strong> la provincia <strong>de</strong> Barcelona, y a caballo<br />

entre las comarcas <strong>de</strong> Osona y <strong>de</strong>l Ripollés, en la zona <strong>de</strong>nominada por algunos autores como Subpirineo,<br />

la cual se diferencia <strong>de</strong>l Prepirineo por su menor elevación.<br />

Prácticamente la totalidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> terrenos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l límite <strong>de</strong>l parque son propiedad <strong>de</strong> la Diputación<br />

<strong>de</strong> Barcelona, ente local promotor y gestor <strong>de</strong> dicho espacio natural.<br />

1.2. Clima y relieve<br />

Según la clasificación <strong>de</strong> Allué, el clima <strong>de</strong> la zona es el centroeuropeo o atlántico <strong>de</strong> inviernos<br />

fríos, el cual equivale al clima templado frío marítimo o mediterráneo <strong>de</strong> alta montaña (submediterráneo)<br />

<strong>de</strong> Miller.<br />

El río Ter divi<strong>de</strong> el parque <strong>de</strong> norte a sur en dos sectores, y en relación al relieve, éste está formado<br />

por un conjunto <strong>de</strong> pequeños valles surcados por rieras, con la<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> bastante pendiente y<br />

orientadas en su mayoría hacia el oeste. Las cotas oscilan entre <strong>los</strong> 570 m y <strong>los</strong> 858 m, y el substrato<br />

está constituido principalmente por margas calizas y en menor medida por areniscas.<br />

225


1.3. Figuras <strong>de</strong> protección<br />

El Parque Comarcal <strong>de</strong>l castillo <strong>de</strong> Montesquiu está incluido en el Plan <strong>de</strong> Espacios <strong>de</strong> Interés<br />

Natural, aprobado por el Decreto 328/92 <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> la Generalitat <strong>de</strong> Cataluña.<br />

Así mismo, y en relación a la or<strong>de</strong>nación urbanística, cuenta con el Plan Especial <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación<br />

<strong>de</strong>l castillo <strong>de</strong> Montesquiu, aprobada su última modificación el 2 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1998 (DOG<br />

02/07/98, n.º 2672).<br />

2. Metodología<br />

Previamente a la redacción <strong>de</strong> un PTGMF <strong>de</strong>be realizarse un trabajo <strong>de</strong> inventario y posteriormente,<br />

a partir <strong>de</strong> la información y <strong>los</strong> datos obtenidos, se planifican para cada unidad mínima <strong>de</strong><br />

inventario tratamientos silvícolas <strong>de</strong> acuerdo con unos objetivos generales y particulares.<br />

2.1. Inventario<br />

Dentro <strong>de</strong> la fase <strong>de</strong> inventario po<strong>de</strong>mos distinguir tres etapas sucesivas:<br />

– división <strong>de</strong>l monte en unida<strong>de</strong>s mínimas inventariables.<br />

– muestreo y <strong>de</strong>scripción silvícola <strong>de</strong> la unidad mínima inventariable.<br />

– cálculo <strong>de</strong> existencias y síntesis <strong>de</strong> la información obtenida.<br />

2.1.1. División inventarial<br />

Las 504,28 ha. <strong>de</strong> superficie forestal arbolada <strong>de</strong>l monte se han dividido en cantones y rodales.<br />

Parar la división en cantones se han escogido límites claros (acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>l terreno, caminos,<br />

etc.), intentado <strong>de</strong>limitar zonas con pocas diferencias <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> estación.<br />

Los rodales acaban por diferenciar, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>los</strong> cantones, zonas con diferente calidad <strong>de</strong> estación,<br />

tipo <strong>de</strong> vegetación, edad o grado <strong>de</strong> recubrimiento.<br />

2.1.2. Muestreo y <strong>de</strong>scripción silvícola<br />

Con la finalidad <strong>de</strong> conocer con mayor precisión la situación actual <strong>de</strong> las masas arbóreas que<br />

pueblan el monte y po<strong>de</strong>r realizar una planificación y una valoración económica más exacta <strong>de</strong> sus<br />

aprovechamientos, se ha realizado un inventario forestal integrado por un muestreo estratificado (consi<strong>de</strong>rando<br />

como estrato cada rodal) y una <strong>de</strong>scripción silvícola <strong>de</strong>l rodal.<br />

Las variables muestreadas en cada parcela <strong>de</strong> inventario han sido las siguientes:<br />

– diámetro normal <strong>de</strong> las especies arbóreas presentes, consi<strong>de</strong>rando como regeneración todos<br />

aquel<strong>los</strong> pies inferiores a 1,3 m <strong>de</strong> altura;<br />

– submuestra <strong>de</strong> alturas, diámetros y eda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la especies arbóreas más abundantes;<br />

– abundancia, en porcentaje <strong>de</strong> recubrimiento, <strong>de</strong> las especies que constituyen el sotobosque<br />

(herbáceas, helechos, lianas y arbustos).<br />

Aparte <strong>de</strong> las variables cuantitativas muestreadas, se ha realizado una <strong>de</strong>scripción silvícola <strong>de</strong>l<br />

rodal con <strong>los</strong> siguientes puntos:<br />

clase natural <strong>de</strong> edad<br />

tipo <strong>de</strong> bosque<br />

índice <strong>de</strong> espesura<br />

estructura<br />

mezcla <strong>de</strong> especies<br />

vitalidad<br />

aspecto <strong>de</strong>l tronco<br />

ramosidad<br />

aspecto <strong>de</strong> la copa<br />

abundancia <strong>de</strong> la regeneración<br />

estado sanitario<br />

226


2.1.3. Cálculo <strong>de</strong> existencias y síntesis<br />

<strong>de</strong> la información obtenida<br />

A partir <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos <strong>de</strong>l muestreo se han calculado <strong>los</strong> valores medios <strong>de</strong> <strong>los</strong> siguientes parámetros:<br />

– <strong>de</strong>nsidad en número <strong>de</strong> pies por hectárea <strong>de</strong> las especies arbóreas presentes en el rodal;<br />

– área basimétrica por hectárea <strong>de</strong> las especies arbóreas presentes en el rodal;<br />

– volumen con corteza en metros cúbicos por hectárea <strong>de</strong> las especies principales: para su<br />

cálculo se han utilizado las fórmulas correspondientes dadas por el IFN-2 para la provincia <strong>de</strong><br />

Barcelona;<br />

– incremento anual <strong>de</strong>l volumen con corteza <strong>de</strong> las especies principales: como en el caso anterior,<br />

se han utilizado las fórmulas correspondientes dadas por le IFN-2 para la provincia <strong>de</strong><br />

Barcelona;<br />

– altura media y altura dominante: a partir <strong>de</strong> la submuestra <strong>de</strong> alturas, se ha ajustado para<br />

cada rodal y para cada una <strong>de</strong> las especies principales una curva altura - diámetro mediante<br />

una función polinómica <strong>de</strong> segundo grado. Esto permite obtener el valor <strong>de</strong> la altura <strong>de</strong> un pie<br />

conociendo únicamente su diámetro. La altura dominante se ha calculado a partir <strong>de</strong>l diámetro<br />

medio cuadrático <strong>de</strong> <strong>los</strong> 100 pies más gruesos por hectárea.<br />

Con la información obtenida a partir <strong>de</strong>l inventario y el cálculo <strong>de</strong> existencias se ha elaborado<br />

para cada rodal una ficha <strong>de</strong>scriptiva.<br />

2.1.4. Resultado y valoración <strong>de</strong> la finca<br />

El resultado <strong>de</strong>l inventario, a gran<strong>de</strong>s rasgos, se resume en <strong>los</strong> siguientes puntos:<br />

– se ha dividido la finca en 47 unida<strong>de</strong>s mínimas inventariables (rodales);<br />

– las masas forestales presentes en la finca son regulares y bastante jóvenes (30-70 años);<br />

– predomina el fustal bajo (árboles entre 14 y 28 cm <strong>de</strong> diámetro);<br />

– <strong>los</strong> tipos <strong>de</strong> bosque presentes en la finca son: robledales <strong>de</strong> Quercus humilis (213 ha.), pinares<br />

<strong>de</strong> Pinus silvestris (139 ha.), bosques mixtos (96 ha.), hayedos (42 ha.) y encinares (7 ha.);<br />

– la capacidad productiva <strong>de</strong>l bosque es en general mediana – baja, tanto para el pino silvestre<br />

como para el haya.<br />

3. Planificación<br />

3.1. Función preferente<br />

De acuerdo con <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong>l PTGMF, en cada una <strong>de</strong> las unida<strong>de</strong>s mínimas (rodales) se ha<br />

fijado una función preferente, productora o protectora. El principal parámetro que se ha utilizado para<br />

la <strong>de</strong>signación <strong>de</strong> la función ha sido la pendiente <strong>de</strong>l terreno, dado que ésta es el factor más limitante<br />

<strong>de</strong> la silvicultura en la finca.<br />

Cuando el porcentaje <strong>de</strong> superficie <strong>de</strong>l rodal con pendiente superior al 35% es inferior o igual<br />

al 25%, se ha <strong>de</strong>signado la función productora. En estas unida<strong>de</strong>s el objetivo silvícola es la producción<br />

<strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra dado que la silvicultura, sobretodo las cortas <strong>de</strong> regeneración, no presenta ninguna<br />

restricción especial.<br />

Dentro <strong>de</strong> la función protectora se han distinguido tres niveles o intensida<strong>de</strong>s diferentes. Entre<br />

el 26 y el 50% <strong>de</strong> la superficie <strong>de</strong>l rodal con pendiente superior al 35% se ha establecido la función<br />

protectora <strong>de</strong> intensidad I. En esta situación la función productora pier<strong>de</strong> importancia dado que en la<br />

mayor parte <strong>de</strong> estos casos no se pue<strong>de</strong> garantizar la persistencia mediante la regeneración natural.<br />

Por tanto, se aplicaran en la mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos exclusivamente tratamientos <strong>de</strong> mejora que garanticen<br />

el vigor y la estabilidad <strong>de</strong> la masa forestal. En el caso <strong>de</strong> la función protectora <strong>de</strong> intensidad II<br />

(51 al 75%), solamente se aplicaran tratamientos <strong>de</strong> mejora, y en el caso <strong>de</strong> la intensidad III no se<br />

realizará ningún tipo <strong>de</strong> gestión.<br />

227


Al igual que en el caso <strong>de</strong> la función protectora <strong>de</strong> intensidad III, las zonas clasificadas <strong>de</strong> tratamiento<br />

especial por el Plan Especial <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación han sido también excluidas <strong>de</strong> cualquier tipo<br />

<strong>de</strong> tratamiento silvícola, afectando aproximadamente el 30% <strong>de</strong> la superficie arbolada <strong>de</strong>l parque.<br />

3.2. Tipo <strong>de</strong> bosque objetivo<br />

Una herramienta muy importante para la planificación y gestión <strong>de</strong> las masas forestales <strong>de</strong><br />

acuerdo con <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong>l PTGMF es la <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> bosque objetivo o final <strong>de</strong>l rodal.<br />

A partir <strong>de</strong> su <strong>de</strong>terminación, se establecen <strong>los</strong> tratamientos silvícolas necesarios para obtener una<br />

<strong>de</strong>terminada estructura <strong>de</strong> masa.<br />

Para la <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> bosque objetivo hay que tener en cuenta, entre otros aspectos,<br />

<strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong>l PTGMF, la información referente a la fisiografía, clima, edafología y vegetación<br />

potencial <strong>de</strong> la zona, las plantas indicadoras i<strong>de</strong>ntificadas en el inventario, y la competencia entre las<br />

diferentes especies reflejada a través <strong>de</strong> su crecimiento en altura.<br />

3.3. Aspectos generales <strong>de</strong> la gestión<br />

Con la finalidad <strong>de</strong> a<strong>de</strong>cuar la oferta <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>l monte a las posibles variaciones <strong>de</strong> la<br />

<strong>de</strong>manda <strong>de</strong>l mercado se preten<strong>de</strong> potenciar, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l lo posible, la multiespecifidad <strong>de</strong>l monte.<br />

Atendiendo a las <strong>de</strong>mandas actuales <strong>de</strong> la industria <strong>de</strong> primera transformación <strong>de</strong> la zona y su<br />

evolución futura, parece aconsejable dirigir la gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques hacia la obtención <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra<br />

en rollo <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s dimensiones y <strong>de</strong> buena calidad. Por esta razón, <strong>los</strong> turnos que se fijan son tecnológicos<br />

y van dirigidos a la obtención <strong>de</strong> unos diámetros medios <strong>de</strong>terminados.<br />

Tal como se ha mencionado anteriormente, las masas que pueblan el parque son regulares. Las<br />

cortas <strong>de</strong> regeneración en las zonas productoras se realizaran mediante aclareo sucesivo por bosquetes,<br />

tratamiento que permite la regeneración <strong>de</strong> una amplia variedad <strong>de</strong> especies con distinto grado<br />

<strong>de</strong> tolerancia.<br />

Por razones <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> la fauna y con el fin <strong>de</strong> potenciar la biodiversidad <strong>de</strong>l monte,<br />

se propone <strong>de</strong>jar al menos un pie extracortable por hectárea en aquel<strong>los</strong> rodales don<strong>de</strong> la función<br />

preferente es productora.<br />

4. Gestión <strong>de</strong>l plan<br />

Para la gestión <strong>de</strong>l PTGMF el Parque Comarcal <strong>de</strong>l Castillo <strong>de</strong> Montesquiu cuenta con dos<br />

herramientas: el Sistema <strong>de</strong> Información Geográfica y el Plan <strong>de</strong> Seguimiento <strong>de</strong> Parámetros Ecológicos.<br />

Ambas herramientas permiten incorporar información sobre la ejecución y el control <strong>de</strong> <strong>los</strong> tratamientos<br />

silvícolas propuestos en le PTGMF. Esta información es indispensable para proce<strong>de</strong>r a la<br />

valoración <strong>de</strong>l PTGMF e incorporar las mejoras correspondientes en las sucesivas revisiones, las cuales<br />

se prevé realizar cada diez años.<br />

228


MONTESQUIU GAZTELUKO ESKUALDEKO PARKEAREN BASO<br />

GESTIORAKO ETA HOBEKUNTZARAKO PLAN TEKNIKOA<br />

Montesquiu Gazteluko Eskual<strong>de</strong>ko Parkea Or<strong>de</strong>natzeko Plan Bereziaren helburu orokorretako bat<br />

natur sistema handiak kontserbatzea eta hobetzea da eta horretarako Baso Gestiorako eta Hobekuntzarako<br />

Plan Teknikoa idaztea aurreikusita dago.<br />

Planifikazioaren bi<strong>de</strong>z, basogintza murrizteko neurriak ezarri dira, Plan Bereziaren helburuak eta<br />

baso masen ustiapen ekonomiko eusgarria bateratu ahal izateko.<br />

Inbentariatze fasean lortutako informazioa eta planifikatze fasean –Parametro Ekologikoen Segimendurako<br />

Planarekin batera– hartutako erabakiak Informazio Geografikorako Sisteman sartu ziren;<br />

horri esker, proposatutako jokaerak balioetsi ahal izango dira eta aurrerantzeko berrikusketetan hobekuntzak<br />

sartuko dira.<br />

THE CASTILLO DE MONTESQUIU REGIONAL PARK TECHNICAL<br />

FOREST MANAGEMENT AND IMPROVEMENT PLAN<br />

One of the general objectives of the Special Castillo <strong>de</strong> Montesquiu Regional Park Organisational<br />

Plan is the conservation and improvement of large natural systems, and to this end, the compilation of a<br />

Technical Forest Management and Improvement Plan.<br />

This planning process has established restrictions on forestry activity with the aim of harmonising<br />

the objectives of the Special Plan with sustainable economic exploitation of forested areas.<br />

Along with the Ecological Parameters Monitoring Plan, the integration of the data obtained during<br />

the inventory and the <strong>de</strong>cisions ma<strong>de</strong> during the planning process into a Geographical Information<br />

System should enable experts to evaluate the proposed measures and incorporate improvements during<br />

subsequent reviews.<br />

229


Manejo forestal y<br />

conservación <strong>de</strong> la diversidad<br />

biológica en plantaciones<br />

<strong>de</strong> Pinus radiata (D.) Don<br />

y bosques nativos en la Reserva<br />

<strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai<br />

Alejandro Rescia Perazzo<br />

• Departamento <strong>de</strong> Ecología,<br />

Universidad Complutense <strong>de</strong> Madrid<br />

Introducción<br />

La zona correspondiente a la Reserva <strong>de</strong> Urdaibai tiene una larga tradición en el uso intensivo<br />

<strong>de</strong>l suelo basado fundamentalmente en las prácticas agro-silvo-pastorales. Este tipo <strong>de</strong> prácticas se<br />

han ido modificando <strong>de</strong> acuerdo a una serie <strong>de</strong> factores que respon<strong>de</strong>n a las necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sus<br />

habitantes y a ciertas situaciones económicas coyunturales. Los registros históricos indican que la<br />

vegetación autóctona estaba caracterizada por bosques <strong>de</strong> especies frondosas, en especial robledales,<br />

y sus comunida<strong>de</strong>s asociadas, encinares, y matorrales <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> la explotación <strong>de</strong> aquél<strong>los</strong><br />

(Aramburu et al. 1982, 1984).<br />

En el pasado, la ten<strong>de</strong>ncia dominante <strong>de</strong> explotación forestal estaba basada en la producción<br />

sostenida, aceptando como premisas que la productividad potencial <strong>de</strong>l bosque era constante, que<br />

las predicciones <strong>de</strong> utilización podían basarse en un manejo para mantener un estado específico <strong>de</strong>l<br />

bosque que permitiera llevar la producción actual hacia la producción potencial y, que ese estado<br />

podía ser mantenido in<strong>de</strong>finidamente con un manejo sin efectos negativos. Evi<strong>de</strong>ntemente, estas premisas<br />

resultan insostenibles y el cambio <strong>de</strong>be producirse en el sentido <strong>de</strong> controlar procesos, más<br />

que buscar un estado <strong>de</strong>terminado <strong>de</strong>l bosque.<br />

En la Reserva <strong>de</strong> Urdaibai, la perturbación más conspicua es la tala, don<strong>de</strong> su intensidad viene<br />

dada por el tipo <strong>de</strong> intervención que se realice –corta a hecho, tala selectiva, etc.– y la frecuencia,<br />

por <strong>los</strong> turnos o cic<strong>los</strong> <strong>de</strong> corta –en las plantaciones– o la asiduidad con la que se intervienen <strong>los</strong><br />

bosques autóctonos. De esta manera, cualquier estrategia <strong>de</strong> explotación forestal involucra estas dos<br />

características: el intervalo o frecuencia entre las talas –o ciclo <strong>de</strong> corta– y la intensidad <strong>de</strong> la tala –o<br />

número <strong>de</strong> árboles extraídos–. Ambos factores afectan tanto el retorno económico <strong>de</strong> una parcela<br />

explotada como su diversidad biológica.<br />

En <strong>los</strong> últimos años, ha comenzado a consi<strong>de</strong>rarse el mantenimiento <strong>de</strong> la diversidad biológica<br />

como un factor <strong>de</strong> productividad, y como un valor <strong>de</strong>l bosque. Por tanto, preservarla es esencial para<br />

el buen estado <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> estos ecosistemas, lo que requiere, a su vez, un manejo apropiado<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos. La explotación racional <strong>de</strong> las masas forestales está relacionada con el concepto<br />

<strong>de</strong> sostenibilidad. Este concepto, en el contexto <strong>de</strong> un manejo forestal, está <strong>de</strong>finido en términos <strong>de</strong><br />

períodos <strong>de</strong> tiempo –manejar <strong>los</strong> bosques en función <strong>de</strong> varias rotaciones <strong>de</strong> corta o por miles <strong>de</strong><br />

años <strong>de</strong> producción– y en términos <strong>de</strong> estructura, función y composición <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecosistemas en juego<br />

que <strong>de</strong>ben ser mantenidos. Bajo este marco, se trata <strong>de</strong> mantener un régimen <strong>de</strong> extracción<br />

ma<strong>de</strong>rera que sea perdurable en el tiempo, a la vez que se perpetúan las especies –o el mayor número<br />

posible <strong>de</strong> ellas– <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques sometidos a la intervención humana, para garantizar el funcionamiento<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas ecológicos implicados.<br />

231


En el caso <strong>de</strong> la explotación <strong>de</strong> ecosistemas forestales, las distintas prácticas <strong>de</strong> manejo llevadas<br />

a cabo por el hombre pue<strong>de</strong>n tener efectos diversos sobre <strong>los</strong> distintos componentes <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecosistemas,<br />

tales como el medio edáfico (<strong>de</strong> Pablo et al. 1991; E<strong>de</strong>so et al. 1995; Schmitz et al. 1998)<br />

y las comunida<strong>de</strong>s biológicas existentes (Zavala y Oria 1995). Las prácticas selvícolas pue<strong>de</strong>n tener<br />

una inci<strong>de</strong>ncia negativa, amenazando la diversidad, por su incapacidad <strong>de</strong> mantener o imitar <strong>los</strong> procesos<br />

naturales <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecosistemas y por no tener en consi<strong>de</strong>ración las necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> las especies<br />

sensibles. Dependiendo <strong>de</strong> la naturaleza <strong>de</strong> estas prácticas, y <strong>de</strong> su intensidad y frecuencia se pue<strong>de</strong>n<br />

observar cambios en la composición <strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s animales y vegetales, ya sea por la<br />

sustitución <strong>de</strong> unas especies por otras o por cambios en sus abundancias relativas (Kadmon y<br />

Pulliam 1993).<br />

El objetivo <strong>de</strong> este estudio es analizar la relación entre las características intrínsecas y <strong>los</strong> tipos<br />

<strong>de</strong> manejo que se dan en las masas forestales presentes en Urdaibai y <strong>los</strong> valores actuales <strong>de</strong> la<br />

diversidad <strong>de</strong> plantas leñosas.<br />

Resultados y conclusión<br />

Para analizar la inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> las prácticas forestales sobre la diversidad <strong>de</strong> leñosas, previamente<br />

se clasificaron <strong>los</strong> bosques y las plantaciones, según su tipología y edad (frondosas y pinares,<br />

jóvenes y antiguos).<br />

Los tratamientos selvícolas consi<strong>de</strong>rados han sido la entresaca o tala selectiva, la limpieza <strong>de</strong><br />

sotobosque, o ambos tratamientos simultáneos. El primero consiste en la extracción diferencial <strong>de</strong><br />

individuos <strong>de</strong>l estrato arbóreo principal, que produce claros en la masa forestal. El segundo se refiere<br />

a la eliminación <strong>de</strong> elementos <strong>de</strong>l sotobosque –matorral, bosque secundario, rebrotes y hojarasca–<br />

que <strong>de</strong>jan el suelo al <strong>de</strong>scubierto.<br />

El efecto <strong>de</strong>l manejo sobre la diversidad <strong>de</strong> plantas leñosas es diferente en <strong>los</strong> distintos bosques.<br />

En nuestro análisis <strong>de</strong> la influencia <strong>de</strong> las prácticas forestales sobre la diversidad vegetal,<br />

observamos que las plantaciones <strong>de</strong> pinares son las que están sometidas con mayor frecuencia a<br />

perturbaciones –59.32% <strong>de</strong> casos– (Tabla 1a), lo que está significativamente asociado a valores muy<br />

bajos <strong>de</strong> diversidad <strong>de</strong> plantas. Por el contrario, la ausencia <strong>de</strong> manejo conlleva valores más altos <strong>de</strong><br />

diversidad (Tabla 1a). Por otro lado, <strong>los</strong> bosques nativos viejos están sujetos a tratamientos forestales<br />

<strong>de</strong> distinta intensidad y su respuesta varía en función <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> gestión (Tabla 1c). La ausencia<br />

<strong>de</strong> manejo o tratamientos forestales <strong>de</strong> baja intensidad están significativamente relacionados con<br />

valores medios y altos <strong>de</strong> diversidad <strong>de</strong> plantas, mientras que el manejo inci<strong>de</strong> negativamente sobre<br />

ella (Tabla 1c). En cuanto a <strong>los</strong> bosques nativos jóvenes, si bien están sometidos a intervenciones<br />

humanas importantes, son <strong>los</strong> menos perturbados –el 73.33 % <strong>de</strong> estos bosques no presentan una<br />

gestión apreciable para <strong>los</strong> tipos consi<strong>de</strong>rados– (Tabla 1b). En el<strong>los</strong> no se observa asociación significativa<br />

entre la diversidad y el manejo al que están sometidos.<br />

a)<br />

Tabla 1. Efecto <strong>de</strong> las prácticas forestales –manejo– sobre la diversidad <strong>de</strong> plantas leñosas.<br />

Número (y porcentaje) <strong>de</strong> observaciones con y sin prácticas forestales, para diferentes clases<br />

<strong>de</strong> diversidad <strong>de</strong> plantas leñosas. Residuos ajustados, usados para i<strong>de</strong>ntificar las categorías<br />

responsables para un valor <strong>de</strong> chi-cuadrado significativo (c2 ≥ 1.96; p £ 0.05)<br />

Plant. <strong>de</strong> pinos antiguas c2 = 16.549; p = 0.0024<br />

Diversidad <strong>de</strong> Sin manejo Limpieza y<br />

Limpieza y<br />

Sin manejo<br />

leñosas (bits) (%) entresaca (%) entresaca<br />

< 1.5 2 (11.11) 16 (88.89) –3.06 3.06<br />

1.5 - 2.0 5 (31.25) 11 (68.75) 0.90 0.90<br />

2.0 - 2.5 9 (60.00) 6 (40.00) 1.76 –1.76<br />

2.5 - 3.0 5 (71.43) 2 (28.57) 1.76 –1.76<br />

> 3.0 3 (100.00) 0 (0.00) 2.15 –0.15<br />

24 (40.68) 35 (59.32)<br />

232


)<br />

B. nativos jóvenes c2 = 5.455; p = 0.2438<br />

Diversidad <strong>de</strong> Sin manejo Limpieza<br />

leñosas (bits) (%) (%)<br />

Sin manejo<br />

Limpieza<br />

< 1.5 3 (60.00) 2 (40.00) –0.74 0.74<br />

1.5 -2.0 2 (40.00) 3 (60.00) –1.85 1.85<br />

2.0 - 2.5 4 (80.00) 1 (20.00) 0.37 –0.37<br />

2.5 - 3.0 8 (80.00) 2 (20.00) 0.58 –0.58<br />

> 3.0 5 (100.00) 0 (0.00) 1.48 –1.18<br />

22 (73.33) 8 (26.67)<br />

c)<br />

B. nativos antiguos c2 = 26.825; p = 0.0008<br />

Diversidad <strong>de</strong> Sin manejo Entresaca Limpieza<br />

leñosas (bits) (%) (%) (%)<br />

Sin manejo Entresaca Limpieza<br />

< 1.5 1 (12.50) 0 (0.00) 7 (87.5) –2.07 –1.05 2.70<br />

1.5 -2.0 3 (42.86) 0 (0.00) 4 (57.1) –0.13 –0.97 0.71<br />

2.0 - 2.5 8 (80.00) 0 (0.00) 2 (20.0) 2.57 –1.22 –1.83<br />

2.5 - 3.0 4 (40.00) 1 (10.00) 5 (50.0) –0.37 0.00 0.37<br />

> 3.0 2 (40.00) 3 (60.00) 0 (0.0) –0.24 3.98 –2.16<br />

18 (45.00) 4 (10.00) 18 (45.0)<br />

Una cierta intensidad y frecuencia <strong>de</strong> perturbaciones –consi<strong>de</strong>radas intermedias– provoca<br />

aumentos <strong>de</strong> la diversidad (Connell 1978, entre otros). Ante la perturbación, <strong>los</strong> ecosistemas suelen<br />

reaccionar poniendo en funcionamiento un número elevado <strong>de</strong> “resortes” –las especies– <strong>de</strong> manera<br />

que la diversidad <strong>de</strong>l sistema perturbado, en un principio, tien<strong>de</strong> a aumentar, particularmente si no se<br />

ha fomentado la competencia entre las especies (Montalvo et al. 1993). Sin embargo, el nivel <strong>de</strong> la<br />

perturbación intermedia i<strong>de</strong>al varía según <strong>los</strong> ecosistemas consi<strong>de</strong>rados (White 1979) y no pue<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>terminarse a priori.<br />

El tipo <strong>de</strong> gestión forestal tradicional que se lleva a cabo en la cuenca <strong>de</strong> Gernika parece apoyar<br />

estas i<strong>de</strong>as. La tala selectiva –una actividad histórica arraigada en esta zona– ha sido consi<strong>de</strong>rada<br />

como un tipo <strong>de</strong> perturbación que da lugar a un aclareo mo<strong>de</strong>rado en la estructura <strong>de</strong> la vegetación<br />

y que, raramente, causa cambios en la composición <strong>de</strong> especies <strong>de</strong>l estrato arbóreo (Villard et<br />

al. 1992). Esta explotación mo<strong>de</strong>rada causa aquí valores <strong>de</strong> diversidad altos.<br />

Aunque la diversidad a escala local pue<strong>de</strong> aumentar por prácticas <strong>de</strong> manejo que provocan un<br />

mosaico <strong>de</strong> hábitats y efectos <strong>de</strong> frontera –ecotonos–, este incremento local, que generalmente compren<strong>de</strong><br />

especies que son comunes en territorios altamente intervenidos, es obtenido a expensas <strong>de</strong><br />

aquellas especies que necesitan mayor protección. Las técnicas selvícolas para alcanzar la máxima<br />

diversidad difieren <strong>de</strong> acuerdo a la escala. Alcanzar la máxima diversidad local pue<strong>de</strong> no resultar el<br />

mejor plan <strong>de</strong> explotación forestal para mantener una alta diversidad a nivel regional. En general, la<br />

recuperación <strong>de</strong> una corta a matarrasa ocurre a partir <strong>de</strong> las especies generalistas y <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> –frontera–,<br />

con un bajo valor <strong>de</strong> conservación. Por lo tanto, la obtención <strong>de</strong> la máxima diversidad como el<br />

objetivo <strong>de</strong> la conservación <strong>de</strong> la naturaleza, <strong>de</strong>be contemplarse con cierto sentido crítico: un incremento<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> valores <strong>de</strong> diversidad pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>berse a la abundancia <strong>de</strong> especies no nativas y oportunistas.<br />

De hecho, si se aumenta artificialmente la riqueza <strong>de</strong> especies a escala local favoreciendo a<br />

especies ru<strong>de</strong>rales y oportunistas que acompañan las perturbaciones humanas, se corre el riesgo <strong>de</strong><br />

disminuir la biodiversidad global por la pérdida <strong>de</strong> especies sensibles y endémicas y cada sitio<br />

comienza a parecer el mismo, por lo cual la diversificación pue<strong>de</strong> transformarse fácilmente en una<br />

homogenización (Noss 1983, 1993).<br />

En general, <strong>los</strong> bosques <strong>de</strong> frondosas autóctonos presentan valores más altos <strong>de</strong> diversidad <strong>de</strong><br />

plantas leñosas que las plantaciones <strong>de</strong> coníferas. Esto se <strong>de</strong>be, principalmente, a la mayor complejidad<br />

estructural, relacionada con un manejo menos drástico que posibilita un <strong>de</strong>sarrollo sucesional<br />

más avanzado <strong>de</strong> estas formaciones, promoviendo el aumento <strong>de</strong> diversidad. Por lo tanto, si uno <strong>de</strong><br />

233


<strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong> la gestión forestal es mantener <strong>de</strong>terminada diversidad, las técnicas selvícolas <strong>de</strong>ben<br />

adaptarse para lograr que la complejidad estructural <strong>de</strong> las parcelas manejadas se asemeje a la <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

bosques autóctonos. Esto implica retener o imitar el legado estructural y reproducir esa estructura<br />

compleja a lo largo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la plantación (ver Swanson y Franklin 1992; Kessler et al. 1992).<br />

En Urdaibai, es el tipo <strong>de</strong> tratamiento selvícola aplicado el que <strong>de</strong>termina, básicamente, las<br />

características estructurales, funcionales y composicionales <strong>de</strong> <strong>los</strong> usos forestales. Los cultivos <strong>de</strong><br />

pinos sufren intervenciones humanas –limpieza y entresaca– más severas y frecuentes que <strong>los</strong> bosques<br />

autóctonos, las cuales producen alteraciones <strong>de</strong>l suelo, <strong>de</strong> <strong>los</strong> nutrientes y <strong>de</strong> la biomasa. Como<br />

consecuencia, la diversidad se ve afectada notablemente y mantiene valores más altos en <strong>los</strong> bosques<br />

autóctonos que en las plantaciones.<br />

La tala selectiva o entresaca, que tiene, a la vez, el papel <strong>de</strong> regeneración y mejora <strong>de</strong> la masa<br />

forestal, se consi<strong>de</strong>ra una perturbación mo<strong>de</strong>rada y tien<strong>de</strong> a aumentar la diversidad <strong>de</strong> plantas. Este<br />

tipo <strong>de</strong> tratamiento produce condiciones favorables para la colonización y distribución <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas<br />

especies, regulando la competencia y rejuveneciendo la masa, que se traduce en el aumento <strong>de</strong><br />

la diversidad.<br />

Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong>l manejo forestal en la Reserva, <strong>de</strong>be basarse en el control <strong>de</strong> la intensidad<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> tratamientos silviculturales y en la frecuencia <strong>de</strong> las cortas a hecho. En este sentido,<br />

<strong>de</strong>be implementarse un manejo <strong>de</strong>l territorio que regule el patrón espacial -esto es, <strong>de</strong>sincronización<br />

<strong>de</strong> las talas- <strong>de</strong> manera que, su inci<strong>de</strong>ncia resulte lo menos drástica posible para la diversidad biológica.<br />

En este territorio, don<strong>de</strong> la explotación forestal es una actividad prepon<strong>de</strong>rante, resultan muy<br />

importantes <strong>los</strong> tipos <strong>de</strong> tratamientos silvícolas que se apliquen. Bajo esta circunstancia, en la elección<br />

<strong>de</strong> dichos tratamientos se <strong>de</strong>ben consi<strong>de</strong>rar; las características <strong>de</strong> las especies –por ej. tolerancia<br />

a la falta <strong>de</strong> luz, susceptibilidad al viento, adaptabilidad a <strong>de</strong>terminadas perturbaciones, dispersión<br />

<strong>de</strong> semillas–, <strong>los</strong> valores ecológicos –por ej. diversidad <strong>de</strong> especies, protección <strong>de</strong> especies<br />

autóctonas, consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> la calidad ambiental– y, la eficiencia económica <strong>de</strong> la explotación.<br />

Concretamente, el manejo <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques y plantaciones entonces, <strong>de</strong>be estar encaminado<br />

hacia el mantenimiento <strong>de</strong> la diversidad biológica, asegurando la viabilidad <strong>de</strong> la explotación <strong>de</strong><br />

dichas masas forestales. Para ello, se necesita una visión paisajística –ecosistémica– <strong>de</strong> la gestión<br />

que coordine <strong>los</strong> requerimientos <strong>de</strong> hábitats <strong>de</strong> diversas especies –sobre todo las autóctonas– y <strong>los</strong><br />

atributos funcionales <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecosistemas. En la Reserva <strong>de</strong> Urdaibai, esto se traduce en una gestión<br />

territorial que garantice la permanencia <strong>de</strong> <strong>los</strong> pequeños y aislados ecosistemas remanentes –<strong>los</strong><br />

bosques autóctonos–, para proteger ciertos valores <strong>de</strong> diversidad biológica y <strong>de</strong> paisaje, manteniendo<br />

la explotación forestal como recurso económico <strong>de</strong> las poblaciones locales.<br />

Referencias<br />

ARAMBURU, A. et al. 1982. Estudio ecológico <strong>de</strong>l valle y estuario <strong>de</strong> la ría <strong>de</strong> Mundaka-Gernika. Informe<br />

preliminar. Gobierno Vasco. Sociedad <strong>de</strong> Ciencias Aranzadi.<br />

ARAMBURU, A. et al. 1984. Estudio ecológico <strong>de</strong>l valle y estuario <strong>de</strong> la ría <strong>de</strong> Mundaka-Gernika. Gobierno<br />

Vasco. Sociedad <strong>de</strong> Ciencias Aranzadi.<br />

CONNELL, J.H. 1978. Diversity in tropical rain forests and coral reefs. Science 199: 1302-1310.<br />

DE PABLO, C.L., PINEDA, F.D., MARTÍN DE AGAR, P. y UGARTE, F.M. 1991. Pérdida <strong>de</strong> suelo y explotación<br />

forestal en el País Vasco. Bizia 6: 35-39.<br />

EDESO, J.M. et al. 1995. Repercusiones <strong>de</strong> <strong>los</strong> cambios <strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l suelo en la pérdida <strong>de</strong> recursos<br />

ambientales y en la dinámica <strong>de</strong>l ecosistema. Gobierno Vasco. Departamento <strong>de</strong> Urbanismo,<br />

Vivienda y Medio Ambiente. Vitoria-Gasteiz.<br />

KADMON, R. y PULLIAM, H.R. 1993. Island biogeography: effect of geographical isolation on species<br />

composition. Ecology 74: 977-981.<br />

KESSLER, W., SALWASSER, H., CARTWRIGHT JR., C. y CAPLAN, J. 1992. New perspectives for sustainable<br />

natural resources management. Ecol. Appl. 2: 221-225.<br />

MONTALVO, J., CASADO, M.A., LEVASSOR, C. y PINEDA, F.D. 1993. Species diversity patterns in Mediterranean<br />

grasslands. J. Veg. Sci. 4: 213-222.<br />

234


NOSS, R.F. 1983. A regional landscape approach to maintain diversity. BioScience 33: 700-706.<br />

NOSS, R.F. 1993. Sustainable forestry or sustainable forests? En: Aplet, G.H., Johnson, N., Olson, J.T.<br />

y Sample, V.A. (eds.). Defining sustainable forestry, pp. 17-43. The Wil<strong>de</strong>rness Society. Island<br />

Press, Washington D.C.<br />

SCHMITZ, M.F., ATAURI, J.A., DE PABLO, C.L., MARTÍN DE AGAR, P., RESCIA, A.J. and PINEDA, F.D. 1998. Changes<br />

in land use in Northern Spain: effects of forestry management on soil conservation. Forest<br />

Ecology and Management 109: 137-150.<br />

SWANSON, F.J. y FRANKLIN, J.F. 1992. New forestry principles from ecosystem analysis of Pacific<br />

Northwest Forests. Ecological Applications 2: 262-274.<br />

VILLARD, M.A., FREEMARK, K. y MERRIAM, G. 1992. Metapopulation theory and Neotropical migrant birds<br />

in temperate forests: An empirical investigation. In: Hagan III, J.M. y Johnston, D.W. (eds.)<br />

Ecology and conservation of Neotropical migrant land birds, pp. 474-482. Smithsonian Institution<br />

Press, Washington y London.<br />

WHITE, P.S. 1979. Pattern, process, and natural disturbance in vegetation. Bot. Rev. 45: 229-299.<br />

ZAVALA, M.A. y ORIA, J.A. 1995. Preserving biological diversity in managed forests: a meeting point for<br />

ecology and forestry. Landscape and Urban Planning 31: 363-378.<br />

URDAIBAI BIOSFERAREN ERRESERBAKO PINU SAILEN ETA BERTAKO<br />

BASOEN ERABILERA ETA ANIZTASUN BIOLOGIKOAREN KONTSERBAZIOA<br />

Euskal Herrian, Urdaibai Biosferaren Erreserbari dagokion inguruan betidanik izan da lurraren erabilera<br />

intentsiboa eta batez ere nekazaritzan, basogintzan eta artzaintzan aritu izan da. Urteen joanean,<br />

jarduera horietan gorabeherak izan dira eta aldatu egin dira, batik bat biztanleen premien eta egoera ekonomikoaren<br />

arabera. Erregistro historikoek adierazten dutenez, bertako landaretza espezie hostotsuez<br />

osatuta zegoen, batez ere haritzez, eta espezie horiekin batera izaten diren beste komunitateez, artadiez<br />

eta horien ustiapenaren ondoriozko sastrakez. Bertako basoak kentzearen prozesua ikerketa honen lehen<br />

urtea –1946– baino lehen hasi zen eta kenketa horien ondorioak izugarri areagotu dira azken 50 urteotan;<br />

kenketa prozesu horiek nabarmen aldatu zituzten ekosistemak, maila guztietan (hau da, basoak osatzen<br />

zituzten espezieak, egituraketa eta habitatak).<br />

Azken urteotan, aniztasun biologikoari eusteak garrantzi handia hartu du, aniztasuna produktibitatearen<br />

eragiletzat eta basoko baliotzat hartzen hasi baikara. Beraz, basoak zaintzea funtsezkoa da ekosistema<br />

horiek behar bezala kontserbatzeko eta baso masen zentzuzko ustiapena –eusgarria– planteatu beharra<br />

dago <strong>de</strong>nboran zehar iraungo duen baso erauzketaren eregimenari eusteko, gizakiaren esku hartzea<br />

jasan behar duten basoetako espezieak –edo ahalik eta espezie gehienak– iraunaraztearekin batera, tartean<br />

diren sistema ekologikoen funtzionamendua bermatzeko.<br />

Erabilera intentsiboko lursailek, hau da, garbiketa eta bakanketa jasaten dutenek, batez beste, aniztasun<br />

balo txikiagoak dituzte beste lursail batzuek baino, hain zuzen ere, baso tratamendurik izan ez dutenak<br />

edo neurrizko gestioa izan dutenak baino. Badirudi zuhaitzen bakanketak baldintza egokiak (lekua,<br />

argia, mantenugaiak) ergiten dituela espezie berriak sartzeko edo dau<strong>de</strong>nak berrantolatzeko; horrela,<br />

aniztasun handiagoa eragiten da.<br />

Oro har, zuhaitz hostotsuez osatutako bertako basoetan landare zurkaren aniztasuna handiagoa izaten<br />

da konifeoen sailetan baino. Horren arrazoi nagusia egiturazko konplexutasun handiagoa da, erabilera<br />

ez hain zorrotzagoarekin zerikusia duena; izan ere, horri esker formazioen segidatze garapena ahalbi<strong>de</strong>tzen<br />

baita eta aniztasuna bultzatzen da. Beraz, baso gestioaren helburuetako bat aniztasun jakin bati<br />

eustea baldin bada, beharrezkoa da basogintza teknikak behar beala egokitzea, erabiltzen diren lursailen<br />

egiturazko konplexutasuna bertako basoetakoenaren antzekoa izan dadin. Horretarako, beharrezkoa da<br />

egiturazko ondarea iraunaraztea edo antzeratzea eta egitura konplexu hori landatutako sailen garapenean<br />

errepikatzea.<br />

Hain zuzen ere, basoen eta landatutako sailen erabileran, helburu nagusietako bat aniztasun biologikoari<br />

eustea da, baso masa horien ustiapenean bi<strong>de</strong>ragarritasuna ziurtatuz. Urdaibai Erreserban, lurral<strong>de</strong>aren<br />

gestioan oso kontuan izan behar dira ekosistema hondar txiki eta bakanduak –hau da, bertako<br />

basoak–, aniztasun biologikoko eta paisaiako balio batzuk babesteko, baso ustiapena bertako herritarren<br />

baliabi<strong>de</strong> ekonomiko izaten jarraitzeko.<br />

235


FOREST MANAGEMENT AND CONSERVATION OF BIOLOGICAL DIVERSITY IN PINE<br />

AND NATIVE FOREST PLANTATIONS IN THE URDAIBAI BIOSPHERE RESERVE<br />

In the Basque Country, the Area corresponding to the Urdaibai Biosphere Reserve has a long<br />

tradition of intensive exploitation, mainly based on agricultural-forestry-pastoral practices. The type of<br />

practice has changed and evolved in conjunction with a series of factors linked to the needs of the<br />

area’s inhabitants and to certain temporary economic situations. Historical records indicate that native<br />

vegetation was characterised by leafy, mainly oak forests and the communities associated with them, oak<br />

groves and thickets resulting from their use and exploitation. The changes resulting from the felling of<br />

native forests, a process which began prior to the first year of this study (1946), have intensified over the<br />

last 50 years and have significantly altered ecosystems at all levels: the composition of forest species,<br />

structure and wildlife habitats.<br />

In recent years, we have begun to consi<strong>de</strong>r the maintenance of biological diversity as a factor of<br />

productivity and a forest value. As such, its preservation is essential for the successful conservation of<br />

these ecosystems and the principle of rational or sustainable exploitation should be adhered to as a means<br />

of establishing long-term timber extraction while simultaneously preserving as many species as possible<br />

within the forested areas subjected to human intervention, in or<strong>de</strong>r to guarantee the protection of the<br />

ecological systems in question.<br />

On average, areas subjected to intensive management –joint cleaning and extraction– have a lower<br />

level of diversity than those in which human interference has been either mo<strong>de</strong>rate or non existent. Tree<br />

extraction seems to create i<strong>de</strong>al conditions (space, light, nutrients) for the establishment of new species<br />

or the reorganisation of existing species in such a way as to increase diversity.<br />

In general, native leafy forests have a higher diversity of woody plants than conifer plantations.<br />

This may be mainly due to greater structural complexity, linked to a less drastic management style,<br />

that enables a more advanced successional <strong>de</strong>velopment, thereby fostering diversity. Therefore, if one of<br />

the aims of forest management is to maintain a certain level of diversity, forestry techniques should be<br />

adapted to ensure that the structural complexity of managed areas is as similar as possible to that of<br />

native forests. This involves retaining or imitating structural legacy and reproducing it throughout the<br />

plantation <strong>de</strong>velopment cycle.<br />

In short then, forest and plantation management should be aimed at maintaining biological diversity,<br />

thereby guaranteeing the viability of forest exploitation. In the Urdaibai Biosphere Reserve, this<br />

means establishing a land management system that guarantees the preservation of the small and isolated<br />

remaining ecosystems (native forests), in or<strong>de</strong>r to protect certain biological diversity and landscape<br />

values while ensuring the continuance of forest exploitation as an economic resource for the local population.<br />

236


La or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> la actividad<br />

forestal en la Reserva<br />

<strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai<br />

Marta Rozas Ormazábal &<br />

Xabier Arana Eiguren<br />

• Patronato <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai<br />

Introducción<br />

En 1984 la UNESCO otorgó al valle y estuario <strong>de</strong> la ría <strong>de</strong> Urdaibai la calificación <strong>de</strong> Reserva <strong>de</strong><br />

la Biosfera. Posteriormente, el Parlamento Vasco aprobó la Ley 5/1989, <strong>de</strong> Protección y Or<strong>de</strong>nación<br />

<strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai (R.B.U.), previendo como instrumentos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo la<br />

redacción <strong>de</strong>l Plan Rector <strong>de</strong> <strong>Uso</strong> y Gestión (Decreto 242/1993) y la elaboración <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong><br />

Armonización y Desarrollo <strong>de</strong> las Activida<strong>de</strong>s Socioeconómicas (Decreto 258/1998).<br />

El expreso objetivo <strong>de</strong> la Ley 5/1989, hace referencia a la preservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> cic<strong>los</strong> hidrológicos<br />

<strong>de</strong> la cuenca <strong>de</strong> Urdaibai, en la que el 55% <strong>de</strong>l territorio está ocupado por plantaciones forestales<br />

<strong>de</strong> crecimiento rápido. La necesidad <strong>de</strong> una or<strong>de</strong>nación hidrológico-forestal en la cuenca se fundamenta<br />

a<strong>de</strong>más en el <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong>l territorio, con sue<strong>los</strong> removidos, escorrentía superficial<br />

exagerada, total <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia para el abastecimiento <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> las propias captaciones, y la comprobada<br />

y estrecha <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia que existe entre las actuaciones en las zonas altas y medias <strong>de</strong> la<br />

cuenca y sus consecuencias en el fondo <strong>de</strong>l valle y estuario (Gobierno Vasco, 1993).<br />

Por otro lado, <strong>de</strong>be tenerse en cuenta que la explotación racional <strong>de</strong> las plantaciones forestales<br />

en Urdaibai, se conforma como una <strong>de</strong> las principales fuentes <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong>l territorio. Ello es<br />

<strong>de</strong>bido a las especiales condiciones topoclimáticas en el ámbito <strong>de</strong> las reserva, muy favorables para<br />

su <strong>de</strong>sarrollo, y a la gran proporción <strong>de</strong> sue<strong>los</strong> con escasa potencialidad para otros usos agropecuarios<br />

másproductivos. Las plantaciones forestales ubicadas en sus áreas específicas y correctamente<br />

gestionadas pue<strong>de</strong>n complementar la renta <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> la población <strong>de</strong> la zona, con el beneficio asociado<br />

<strong>de</strong> proteger y estabilizar las cuencas hidrográficas.<br />

Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l territorio en la R.B.U.<br />

Las Reservas <strong>de</strong> la Biosfera como mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Espacio Natural Protegido tienen como objetivo<br />

básico la necesaria combinación entre conservación y <strong>de</strong>sarrollo, investigación con <strong>de</strong>mostración y<br />

educación con formación. En ellas se ensaya, aplica y divulga el objetivo <strong>de</strong> Desarrollo Sostenible,<br />

uno <strong>de</strong> cuyos principios es la conservación <strong>de</strong> la biodiversidad (genética, específica y ecosistémica)<br />

y el uso racional <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos <strong>de</strong>l territorio. Por ello, las Reservas <strong>de</strong> la Biosfera se divi<strong>de</strong>n en tres<br />

zonas estrechamente relacionadas:<br />

237


– Zona núcleo: Acoge muestras representativas <strong>de</strong> ecosistemas naturales que han sufrido una<br />

perturbación mínima, y estrictamente protegidos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un plan <strong>de</strong> preservación.<br />

– Zona tampón o <strong>de</strong> amortiguación: Generalmente se sitúa alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l núcleo protegiéndolo<br />

y compren<strong>de</strong> también <strong>los</strong> necesarios corredores ecológicos en el territorio.<br />

– Zona <strong>de</strong> transición: Normalmente ro<strong>de</strong>a a las anteriores o pue<strong>de</strong> estar asociada a ellas, y su<br />

objetivo principal es acoger las funciones <strong>de</strong> las Reservas <strong>de</strong> la Biosfera relacionadas con el<br />

<strong>de</strong>sarrollo.<br />

La estrategia básica <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nación territorial en Urdaibai ha sido la <strong>de</strong> proteger específicamente<br />

el fondo <strong>de</strong> la cuenca (estuario y marismas, litoral y encinares cantábricos); las zonas altas en la<br />

cabecera <strong>de</strong> la misma (bosques protectores); las regatas y cauces que constituyen la red <strong>de</strong> drenaje<br />

y <strong>de</strong> corredores ecológicos que comunican entre sí las zonas naturales; y el patrimonio arqueológico.<br />

Para las zonas medias y la<strong>de</strong>ras que completan el resto <strong>de</strong>l territorio se propone un nivel <strong>de</strong> protección<br />

menos estricto mediante una or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> usos y activida<strong>de</strong>s.<br />

Dicha or<strong>de</strong>nación territorial en distintas áreas y zonas se produce tras la recopilación sintética<br />

y contraste <strong>de</strong> la información temática básica <strong>de</strong>l territorio con valor significativo para condicionar el<br />

uso <strong>de</strong>l suelo (litología, hidrología, sue<strong>los</strong>, vida silvestre, paisaje, planeamiento urbanístico vigente,<br />

etc.). A partir <strong>de</strong> estos datos se elabora un plano <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nación que atien<strong>de</strong> a las <strong>de</strong>terminaciones<br />

<strong>de</strong>l contraste Potencialida<strong>de</strong>s/Restricciones <strong>de</strong> uso y diferencia las correspondientes áreas (conservación,<br />

agropecuarias, forestales, suelo rústico común) para todo el territorio.<br />

ZONA NÚCLEO = Áreas <strong>de</strong> Especial Protección (A.E.P.)<br />

• Área <strong>de</strong> la ría (P.0; P.1; P.1.1; P.2; C.1).<br />

• Área <strong>de</strong>l litoral (C.2).<br />

• Área <strong>de</strong> encinares cantábricos (P.3).<br />

• Área <strong>de</strong> interés arqueológico (Y.C; Y.A).<br />

ZONA TAMPÓN O DE AMORTIGUAMIENTO = Áreas <strong>de</strong> Protección<br />

• Zona <strong>de</strong> Protección <strong>de</strong>l litoral, márgenes <strong>de</strong> arroyo, alto interés naturalístico, paisajístico e histórico<br />

(P.4).<br />

• Zona <strong>de</strong> Protección <strong>de</strong> encinares cantábricos, bosquetes naturales y sue<strong>los</strong> con riesgo <strong>de</strong> erosión<br />

muy alto (P.5).<br />

• Zona <strong>de</strong> Protección paisajística, territorios <strong>de</strong> alta vulnerabilidad visual y escenográfica (P.6).<br />

ZONA DE TRANSICIÓN<br />

• Áreas <strong>de</strong> Interés Agrario<br />

– Zona sobre vegas (A.1).<br />

– Zona sobre acuíferos (A.2).<br />

– Zona <strong>de</strong> interés agrario (A.3).<br />

• Áreas <strong>Forestales</strong><br />

– Zona sobre vegas (A.1).<br />

– Zona sobre acuíferos (A.2).<br />

– Zona <strong>de</strong> interés agrario (A.3).<br />

• Áreas <strong>Forestales</strong><br />

– Zona con riesgo <strong>de</strong> erosión mo<strong>de</strong>rado (F.1).<br />

– Zona con riesgo <strong>de</strong> erosión muy alto (F.2).<br />

• Áreas <strong>de</strong> Núcleos <strong>de</strong> población (N.S.; N.R.).<br />

• Áreas <strong>de</strong> Suelo Rústico Común (S.R.C.).<br />

• Áreas <strong>de</strong> <strong>Sistemas</strong> (I.S.; E.C.R.).<br />

Correspon<strong>de</strong>ncia entre la estructura básica <strong>de</strong> las Reservas <strong>de</strong> la Biosfera y la or<strong>de</strong>nación establecida<br />

en Urdaibai.<br />

La or<strong>de</strong>nación forestal preten<strong>de</strong> sentar las bases que minimicen <strong>los</strong> riesgos ambientales <strong>de</strong>l<br />

territorio, abordando problemas como la <strong>de</strong>sprotección <strong>de</strong>l suelo como consecuencia <strong>de</strong> las actuaciones<br />

forestales, la racionalización <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajos forestales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista tanto ecológico<br />

como económico, problemas <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> las características <strong>de</strong>l medio físico <strong>de</strong> la reserva con<br />

altas pendientes y litologías frágiles que incrementan <strong>los</strong> riesgos <strong>de</strong> erosión, la excesiva vulnerabilidad<br />

frente a <strong>los</strong> incendios, la productividad y calidad <strong>de</strong> las plantaciones, o la simplificación ecológica<br />

<strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vida silvestre entre otros.<br />

238


Estado actual <strong>de</strong> la vegetación arbolada<br />

en la R.B.U.<br />

Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> objetivos generales <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai es mantener la diversidad<br />

biológica, <strong>los</strong> recursos genéticos y la regulación ambiental. La estrategia básica para el logro <strong>de</strong><br />

este objetivo consiste en asegurar el mantenimiento <strong>de</strong> muestras representativas <strong>de</strong> la mayor variedad<br />

y diversidad posible <strong>de</strong> formaciones biológicas y <strong>de</strong> sus componentes (en<strong>de</strong>mismos, especies<br />

en peligro <strong>de</strong> extinción o rarificadas).<br />

A la vista <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos <strong>de</strong>l Inventario Forestal <strong>de</strong> la C.A.P.V - 1996, la superficie arbolada actual<br />

en la R.B.U. supone 14.564 has (66% <strong>de</strong> la superficie total).<br />

Total Coníferas Eucalipto<br />

Robledal - B. <strong>de</strong><br />

Otras<br />

Encinar<br />

B. mixto ribera frondosas<br />

Superf. 14.564 10.492 1.502 1.038 20 1.416 95<br />

% 100 72.06 10.31 7.12 0.14 9.72 0.65<br />

De dichos datos cabe <strong>de</strong>stacar que las explotaciones <strong>de</strong> coníferas y eucalipto ocupan el<br />

82,37% <strong>de</strong> la superficie arbolada y que a excepción <strong>de</strong>l encinar cantábrico, distribuido en cinco gran<strong>de</strong>s<br />

zonas, no quedan manchas <strong>de</strong> vegetación arbolada autóctona <strong>de</strong> suficiente extensión como para<br />

garantizar la pervivencia en el tiempo <strong>de</strong> ese tipo <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s.<br />

La principal característica <strong>de</strong> <strong>los</strong> robledales y bosques mixtos es su distribución en pequeños<br />

bosquetes. Sin embargo, potencialmente constituyen el gran tipo <strong>de</strong> bosque natural climático <strong>de</strong> las<br />

tierras medias y bajas <strong>de</strong>l País Vasco. La especie Quercus robur es una <strong>de</strong> las principales responsables<br />

históricas <strong>de</strong> la formación <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> pardos o cambisoles <strong>de</strong> fertilidad entre regular y buena,<br />

que hoy cubren buena parte <strong>de</strong>l territorio vasco, y constituyen la principal reserva <strong>de</strong> nutrientes para<br />

las plantas silvestres y cultivadas (Loidi y Olano, 1996).<br />

Por lo que se refiere a <strong>los</strong> bosques <strong>de</strong> ribera, su superficie se estima en unas 20 has en el total<br />

<strong>de</strong> la R.B.U. Teniendo en cuenta la amplitud <strong>de</strong> la red <strong>de</strong> drenaje resulta difícil pensar que puedan<br />

cumplir a<strong>de</strong>cuadamente sus funciones <strong>de</strong> refugio y fomento <strong>de</strong> la vegetación y fauna <strong>de</strong> la ribera y<br />

<strong>de</strong>l cauce, en la protección contra la erosión <strong>de</strong> <strong>los</strong> márgenes, en la regulación <strong>de</strong> <strong>los</strong> caudales, protegiendo<br />

contra las inundaciones, y en la creación <strong>de</strong> corredores ecológicos.<br />

Implicaciones <strong>de</strong>l Plan Rector<br />

<strong>de</strong> <strong>Uso</strong> y Gestión (P.R.U.G.)<br />

La aplicación <strong>de</strong> la normativa <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> la aplicación <strong>de</strong>l P.R.U.G en relación a la actividad<br />

forestal implica una reor<strong>de</strong>nación en cuanto al tipo <strong>de</strong> sue<strong>los</strong> que pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>stinarse al cultivo forestal,<br />

diversificación <strong>de</strong> las especies actualmente explotadas y las siguientes limitaciones a la actividad:<br />

imposibilidad <strong>de</strong> cultivar especies <strong>de</strong> crecimiento rápido en algunas zonas; mantenimiento <strong>de</strong><br />

una distancia <strong>de</strong> 150 m entre las plantaciones con especies <strong>de</strong> crecimiento rápido y las edificaciones<br />

resi<strong>de</strong>nciales en parte <strong>de</strong> la Reserva; y prohibición <strong>de</strong> cortas a hecho en superficies continuas superiores<br />

a las 5 has o en zonas con riesgo <strong>de</strong> erosión muy alto.<br />

Sin embargo, en diciembre <strong>de</strong> 1996 el Pleno <strong>de</strong>l Patronato <strong>de</strong> la R.B.U. aprobó el <strong>de</strong>nominado<br />

Dictamen <strong>de</strong> Sector Primario, cuya aplicación implica diversas modificaciones respecto a lo expuesto<br />

en el párrafo anterior.<br />

239


Zonificación<br />

Permisión<br />

usos forestales<br />

productivos<br />

Normas<br />

Or<strong>de</strong>nación<br />

Directa<br />

Intervención<br />

Administrativa<br />

Encinar: Re<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> límites en base a la composición arbórea o vegetal.<br />

Zonas <strong>de</strong> protección: mantenimiento <strong>de</strong> las repoblaciones <strong>de</strong> crecimiento rápido existentes<br />

a perpetuidad, excepto en la banda <strong>de</strong> protección <strong>de</strong>l litoral y marisma.<br />

Zona F.2: Se re<strong>de</strong>finen como las zonas con pendiente superior al 50%, así como aquellas<br />

con pendiente superior al 30% e inferior al 50% sobre sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> litología sensible<br />

frente a la erosión. Conlleva la limitación <strong>de</strong> técnicas <strong>de</strong> explotación que acentúen la erosión<br />

<strong>de</strong> sus sue<strong>los</strong>, así como <strong>de</strong> las especies a emplear, todo lo cual se concretará en<br />

el Plan <strong>de</strong> Acción Territorial correspondiente.<br />

Distancias: Se guiarán por lo establecido en la Norma Foral <strong>de</strong> Montes, con excepción<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> supuestos <strong>de</strong> edificios resi<strong>de</strong>nciales ya existentes, situados sobre terrenos calificados<br />

como SRC, A.1, A.2 y A.3, respecto <strong>de</strong> <strong>los</strong> cuales las nuevas plantaciones forestales<br />

<strong>de</strong>berán respetar la distancia <strong>de</strong>, al menos, tres veces la altura media a la edad <strong>de</strong><br />

corta <strong>de</strong> la especie mayoritaria a la que pertenezca la plantación <strong>de</strong> que se trata, en<br />

atención a la <strong>de</strong>bida protección <strong>de</strong>l caserío y <strong>de</strong> la actividad agraria asociada al mismo.<br />

Superficie <strong>de</strong> corta: Se permiten las cortas en superficies mayores <strong>de</strong> 5 has.<br />

El informe preceptivo <strong>de</strong>l Patronato <strong>de</strong>berá limitarse en el caso <strong>de</strong> cortas <strong>de</strong> superficies<br />

mayores <strong>de</strong> 5 ha. a <strong>los</strong> aspectos ambientales <strong>de</strong> la intervención sin pronunciamientos<br />

favorables o contrarios a la actuación <strong>de</strong> modo que la Administración Forestal resuelva<br />

lo proce<strong>de</strong>nte respecto a la autorización.<br />

De la superficie ocupada en la actualidad por especies forestales <strong>de</strong> crecimiento rápido (11.994<br />

has o 55% <strong>de</strong> la superficie total <strong>de</strong> la R.B.U.), <strong>de</strong>ben <strong>de</strong>saparecer y ser <strong>de</strong>stinadas a otros usos, las<br />

557 has (2,5% <strong>de</strong>l total) situadas en el encinar (8,6% <strong>de</strong> su superficie ocupada por plantaciones), litoral<br />

(1.4%), estuario y marisma (0.6%), yacimientos arqueológicos (50.5%) y Areas <strong>de</strong> Interés Agrario<br />

(20%).<br />

Por lo que se refiere a la superficie que <strong>de</strong>be verse afectada por cambio <strong>de</strong> especie, quedará<br />

<strong>de</strong>finida en <strong>los</strong> Planes <strong>de</strong> Acción Territorial, instrumentos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l propio P.R.U.G., y <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

cuales en la actualidad se está trabajando en <strong>los</strong> correspondientes al encinar y su banda <strong>de</strong> protección,<br />

las zonas <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> márgenes <strong>de</strong> arroyos y las Áreas forestales.<br />

Dichos Planes <strong>de</strong> Acción Territorial <strong>de</strong>berán regular a<strong>de</strong>más, las técnicas selvícolas, <strong>de</strong> manejo,<br />

aprovechamiento y preparación <strong>de</strong> terreno más a<strong>de</strong>cuadas en cada caso, ya que según <strong>los</strong> resultados<br />

<strong>de</strong> trabajos elaborados recientemente (E<strong>de</strong>so y otros, 1996) las claves para evitar <strong>los</strong> procesos<br />

<strong>de</strong> pérdida <strong>de</strong> suelo y sus consecuencias sobre la cuenca, se encuentran más en el tipo <strong>de</strong> manejo<br />

a que se someten las plantaciones forestales, que en el tipo <strong>de</strong> especie explotada.<br />

Por ello, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace aproximadamente un año se está trabajando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Patronato en convenio<br />

con la Universidad <strong>de</strong>l País Vasco en el análisis en profundidad y global <strong>de</strong> la actividad forestal<br />

y sus repercusiones tanto negativas, como positivas en todos <strong>los</strong> sectores potencialmente afectados.<br />

El objetivo final es la obtención <strong>de</strong> un documento que sirva <strong>de</strong> base para la elaboración <strong>de</strong> un<br />

Manual <strong>de</strong> Buenas Prácticas <strong>Forestales</strong> en Urdaibai.<br />

Finalmente citar que el Programa <strong>de</strong> Armonización y Desarrollo <strong>de</strong> las Activida<strong>de</strong>s Socio-económicas<br />

<strong>de</strong> la R.B.U. (Decreto 258/1998) incluye una línea <strong>de</strong> actuación correspondiente a la or<strong>de</strong>nación<br />

<strong>de</strong> la actividad forestal, en la que se formulan las siguientes propuestas:<br />

– Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> pistas forestales.<br />

– Medidas <strong>de</strong> apoyo a la diversificación hacia especies forestales que proporcionen oportunida<strong>de</strong>s<br />

económicas a largo plazo y aumento <strong>de</strong> la biodiversidad.<br />

– Incentivación económica para el empleo <strong>de</strong> técnicas poco impactantes, estableciendo un programa<br />

<strong>de</strong> fomento <strong>de</strong> empleo.<br />

– Mejora <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas <strong>de</strong> prevención <strong>de</strong> incendios forestales.<br />

240


Bibliografía<br />

EDESO, J.M. y otros (1996). Repercusiones <strong>de</strong> <strong>los</strong> cambios <strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l suelo en la pérdida <strong>de</strong> recursos<br />

ambientales y en la dinámica <strong>de</strong>l ecosistema. Dpto. <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio, Vivienda y<br />

Medio Ambiente <strong>de</strong>l Gobierno Vasco. Dir. <strong>de</strong> Recursos Ambientales. Inédito 1271 pp.<br />

GOBIERNO VASCO (1989). Ley 5/1989, <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> Julio, <strong>de</strong> Protección y Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la<br />

Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai. (B.O.P.V. n.º 145, <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> Julio <strong>de</strong> 1989).<br />

GOBIERNO VASCO (1993). Plan Rector <strong>de</strong> <strong>Uso</strong> y Gestión <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai. Dpto.<br />

<strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio, Vivienda y Medio Ambiente. 125 pp. y Anexos.<br />

GOBIERNO VASCO (1996). Inventario Forestal <strong>de</strong> la C.A.P.V. - Resultados por municipios.<br />

LOIDI, J.; OLANO, J.M. (1996). Situación actual <strong>de</strong> <strong>los</strong> robledales: perspectivas <strong>de</strong> futuro. II Jornadas <strong>de</strong><br />

Urdaibai sobre Desarrollo Sostenible. Desarrollo Rural y Medio Ambiente: El futuro <strong>de</strong>l sector<br />

agrario. Comunicaciones.<br />

BASO JARDUERAREN ANTOLAMENDUA URDAIBAI BIOSFERAREN ERRESERBAN<br />

Urdaibai Biosferaren Erreserba izendatu zuen UNESCOk 1984. urtean eta 1989an juridikoki<br />

babestu zuen Eusko Legebiltzarrak. Urdaibaiko landa eremuan baso sektorea da, seguru asko, sektorerik<br />

garrantzitsuena. Komunikazio honen bi<strong>de</strong>z hauxe azaltzen ahaleginduko gara: zergatik <strong>de</strong>n beharrezkoa<br />

Biosferaren Erreserba hortako arro hidrologikoaren antolamendu integrala egitea, eta batez ere, zeintzuk<br />

diren baso/hidrologia antolamendua egiteko arrazoiak, antolamendu horren helburuak eta jarraitutako<br />

irizpi<strong>de</strong>ak. Gainera, baso generikoen zuhaitz masen egungo egoera aztertuko dugu (artadi kantauriarra,<br />

hariztiak, galeria basoak eta baso sailak). Erabilera eta Ku<strong>de</strong>aketako Plan Zuzentzailearen aplikazio eraginkorrak,<br />

Lehen Sektorearen Irizpenak eta Lurral<strong>de</strong> Ekintzako Planak onartzeak baso sektorean zein<br />

aldaketa eragingo dituzten ere aztertuko dugu.<br />

ORGANISATION OF FORESTRY ACTIVITY IN THE URDAIBAI BIOSPHERE RESERVE<br />

The forestry sector is perhaps the most important Area within the rural framework of the Urdaibai<br />

Biosphere Reserve, officially <strong>de</strong>clared such by UNESCO in 1984 and un<strong>de</strong>r the legal protection of the<br />

Basque Parliament since 1989. This paper aims to explain the reasons behind the need for an integral<br />

organisation of the hydrological basin that forms the Biosphere Reserve (and in particular a hydrological-forestry<br />

organisation), the aims of this initiative and the criteria followed. Furthermore, the current<br />

state of forested areas in existing forests (Cantabrian holm oak and oak groves, gallery forests and forest<br />

plantations) are analysed along with the modifications implemented as a result of the effective application<br />

of the Master Plan for Use and Management, the Primary Sector Report and the approval of the<br />

corresponding Territorial Action Plans.<br />

241


Plant Biodiversity in managed<br />

and unmanaged forest<br />

ecosystems of chestnut and<br />

Aleppo pine in southern France<br />

Romane F., Gondard H., Grandjanny M.,<br />

Renaux A. & Shater Z.<br />

• Centre National <strong>de</strong> la Recherche Scientifique -<br />

Centre d’Ecologie Fonctionnelle et Evolutive.<br />

Montpellier, France<br />

Introduction<br />

“The forest is the home of a major part of the global biodiversity and the ecological functions<br />

are crucial for our well-being, and e.g. combat climate change and natural disasters.” (Larsson, 1998).<br />

This kind of assertion must be probably consi<strong>de</strong>red as a postulate since the relationships between the<br />

biodiversity and the ecosystem function have been rarely <strong>de</strong>monstrated by experimentation (Vitousek<br />

& Hooper, 1993; Hobbs et al., 1995; Richardson et al., 1995; Huston, 1997; Gondard et al., in print).<br />

The concept of the biodiversity itself, which has been largely used, but not well <strong>de</strong>fined, also participated<br />

in the increasing confusion. We adopted here the <strong>de</strong>finition of Solbrig (1991) which is quite large:<br />

“Biological diversity or biodiversity is <strong>de</strong>fined here as the property of groups or classes of living<br />

entities to be varied”. This diversity is necessary to these “entities” to survive in a changing world.<br />

Nevertheless, in spite of these uncertainties, its clear that today the preservation of biological<br />

diversity is one of the major challenges that humanity has to <strong>de</strong>al within the immediate future (Troumbis,<br />

1998). Thus it is evi<strong>de</strong>nt that the biodiversity will be taken into account more and more in the<br />

forestry management both at the stand level and landscape level. It is all the more true than the biodiversity,<br />

and diversity generally, are often consi<strong>de</strong>red as an important part of the sustainable management<br />

but also as an essential precondition for further <strong>de</strong>velopment in all kinds of evolving systems<br />

(Schhleicher-Tappeser & Strati, 1999).<br />

In the northern part of the western Mediterranean part we are also facing with the future of the<br />

abandoned landscapes issued from various vegetation types (old fields, abandoned groves or<br />

orchards, ageing of coppice stands, etc.). This abandonment induces new management types, including<br />

the case of no management at all which occurs in the “natural” areas <strong>de</strong>voted to the conservation<br />

(reserve, national parks, etc.). Are this abandonment and these new management types favourable to<br />

the biodiversity? The postulate, which is generally accepted by everyone, is that these <strong>de</strong>creasing<br />

land occupation by farmers and foresters will increase the plant species diversity. Is it true?<br />

It is quite difficult to answer this question without choosing the kind of biodiversity (e.g. genetics,<br />

individual, population, landscape, animals, plants, function), and also the indices to estimate it,<br />

that will be taken into account. Moreover, many examples show that this difficulty remains even if a<br />

choice has been done. By two examples, we will emphasise that, taking into account only the plant<br />

species richness (i.e. the number of plant species in the ecosystem), a drastic simplification.<br />

243


In the first case we studied the plant species richness change after the abandonment of a<br />

chestnut (Castanea sativa Miller) grove in the Cevennes Mountains (southern France) hypothesising<br />

that this diversity will increase after the abandonment.<br />

Consi<strong>de</strong>ring, in the second case, various techniques of Aleppo pine (Pinus halepensis Miller)<br />

logging we assumed that they would change the plant species richness with a <strong>de</strong>creasing richness<br />

from the clear-cut to the light thinning.<br />

Biodiversity and abandonment of chestnut<br />

groves in the Cevennes Mountains<br />

In the Cevennes Mountains (a Man And Biosphere Reserve in southern France) the country was<br />

largely occupied, as it was often in the remaining Mediterranean Europe, by chestnut (Castanea sativa<br />

Miller) since centuries. The orchards and groves for nut production occupied a very large part of<br />

the landscape. Conversely the chestnut coppice stands were less numerous.<br />

From the beginning of the XXth century and more intensively from World War II the management<br />

of these chestnut ecosystems <strong>de</strong>eply changed since most of the orchards and groves were abandoned<br />

and turned into coppice stands. The main stages of this succession are (Gondard et al., 2000):<br />

(i) the cultivated grove [CG], (ii) the abandoned grove [AG] more or less inva<strong>de</strong>d by shrubs, and with<br />

a dying back of the stems (mainly due to Cryphonectria parasitica attacks); the shoots resprouting<br />

from the stool make progressively the next stage; (iii) a young coppice [YC] about 15-years old which<br />

turn into (iv) medium coppice [MC) about 40-years old and (v) old coppice [OC] ol<strong>de</strong>r than 55-years.<br />

We expected along such gradient of abandonment increasing plant species richness due to the<br />

more “natural management”. The studied Area was in a transition climate between Mediterranean and<br />

Oceanic, about 600 m above sea level mainly on schist bedrock.<br />

The results (Fig. 1), synthesis of the research of Romane & Valérino (1997) and Gondard (1997),<br />

clearly showed that in this case of abandonment the plant diversity <strong>de</strong>creased at least during the first<br />

<strong>de</strong>ca<strong>de</strong>s, probably due to the higher cover of the canopy which was before regularly opened by the<br />

farmers. Is it possible that the plant species richness will increase later, i.e. when the old coppice<br />

stands become much ol<strong>de</strong>r and canopy gaps appear.<br />

Figure 1. Plant species richness along an abandonment<br />

gradient of chestnut groves in southern France<br />

(CG = Cultivated grove; AG = Abandoned grove; YC = Young<br />

coppice; MC = Medium coppice; OC = Old Coppice)<br />

244


Biodiversity and Aleppo pine timber logging<br />

From almost one century ago the Aleppo pine largely inva<strong>de</strong>d the abandoned fields in the<br />

French Mediterranean region, particularly in the Var <strong>de</strong>partment (Barbéro et al., 1998).<br />

Thus these forests are exploitable today. The question that was addressed to us, was what were<br />

the consequences of various management types and logging from the plant species diversity point of<br />

view, if there were any. According to the literature we assumed that the plant species richness would<br />

be a direct consequence of the canopy opening: clear-cut would induce the greatest richness and<br />

light thinning the smallest.<br />

The results (Fig. 2) statistically supported, at least between the clear-cut and the light thinning<br />

management, this hypothesis. Nevertheless the smallest richness occurred in the control stands, i.e.,<br />

uncut<br />

Figure 2. Plant species richness after various thinning intensity to log Aleppo<br />

pine stands (n = sample size; Uncut: n = 15; Clear-cut: n = 32; Heavy<br />

thinning: n = 39; Light thinning: n= 28 / Confi<strong>de</strong>nce intervals at p < 0.05 /<br />

a, b: Classes with different letters are statistically different; p < 0.05)<br />

By the way we could compare the plant species richness in the old chestnut coppice stands,<br />

and in the uncut Aleppo pine stands (Figs. 1 and 2). The level of richness was quite higher in the coniferous<br />

evergreen forest of Aleppo pine (about 30 species), than in the <strong>de</strong>ciduous chestnut forest.<br />

Some measurements of leaf Area in<strong>de</strong>x (LAI), suggested that this difference could be due to the<br />

canopy <strong>de</strong>nsity which is quite different between these two ecosystems.<br />

Concluding remarks<br />

These two examples clearly illustrate the difficulty to estimate the biodiversity and moreover to<br />

predict it, particularly in new forest management types. In the case of the chestnut grove abandonment<br />

the results strongly suggested that the biodiversity <strong>de</strong>creased after the abandonment. The low<br />

tree cover in the cultivated grove stage before the abandonment and a well-managed herbaceous<br />

stratum to facilitate the nut harvest could explain the high diversity of this first stage. At this stage we<br />

probably are in the mo<strong>de</strong>l proposed by authors who suggested that in some cases the man activity<br />

could induce a high biodiversity (Trabaud & Lepart, 1984; Noy-Meir, 1994). Consi<strong>de</strong>ring now the last<br />

stage that we could observe in this abandonment gradient, the old coppice stage, it was probably not<br />

old enough for gap creation which could induce a biodiversity rising.<br />

The Aleppo pine study showed that the various management types for logging modified, but not<br />

very much, the biodiversity estimated from the plant species richness.<br />

Thus, it appeared nowadays that it is quite difficult to propose general mo<strong>de</strong>ls that would be<br />

enough accurate for predicting the biodiversity in the forest management. That must kept in our mind,<br />

at the time where managers are looking for few good biodiversity indices for eco-labelling of the forest<br />

products.<br />

245


References<br />

BARBÉRO M., LOISEL R., QUÉZEL P., RICHARDSON D.M. & ROMANE F., 1998. Pines of the Mediterranean<br />

Basin. In Richardson D.M. (ed.) “Ecology and Biogeography of Pinus”. Cambridge University<br />

Press, Cambridge: 153-170.<br />

GONDARD H., 1997. Dynamique et facteurs <strong>de</strong> la biodiversité d’un système écologique à châtaignier<br />

(Castanea sativa Miller) dans les Cévennes. Mémoire du Diplôme d’Etu<strong>de</strong>s Approfondies<br />

“Ecosystèmes continentaux, ari<strong>de</strong>s, méditerranéens et montagnards”. Universités <strong>de</strong> Aix-Marseille<br />

I et III, Grenoble I et Montpellier II. 29 pp. + Annexes.<br />

GONDARD H., ROMANE F., GRANDJANNY M., LI JUNQING, & ARONSON J., 2000. Plant species diversity<br />

changes in abandoned chestnut (Castanea sativa) groves in sothern France. Biodiversity and<br />

Conservation, 00: 000-000 (in print).<br />

HOBBS R.J., RICHARDSON D.M. & DAVIS G.W., 1995. Mediterranean-type ecosystems: opportunities and<br />

constraints for studying the function of biodiversity. In Davis G.W., & Richardson D.M. (eds.),<br />

Springer Verlag Berlin, Ecological Studies, 109: 1-42<br />

HUSTON M.A., 1997. Hid<strong>de</strong>n treatments in ecological experiments: re-evaluating the ecosystem function<br />

of biodiversity. Oecologia, 110: 449-460.<br />

LARSSON T-B., 1998. Summary of the Forestry sessions. In ESTEBAN J.A., COSTELLO M.J., LARSSON T-B.,<br />

NOWICKI P.L., SVENSSON L., TROUMBIS A.Y. & WATT A.D. (eds.) “Research and biodiversity. A stepforward”.<br />

Report of an electronic conference. Ministry of Environment, Government of Catalonia<br />

& European Commission DG XII Contract ENV4 CT97 6195: 21-26.<br />

NOY-MEIR I., 1994. Cattle grazing and plant and plant conservation in Mediterranean grasslands in<br />

Israel. Noticiero <strong>de</strong> Biologia (Chile), 2(3): 42.<br />

RICHARDSON D.M., COWLING R.M., BOND W.J., STOCK W.D. & DAVIS G.W., 1995. Links between biodiversity<br />

and ecosystems function in the Cape Floristic Region. In DAVIS G.W & RICHARDSON D.M.<br />

(eds.) “Mediterranean-type ecosystems, the function of biodiversity. Ecological Studies Series,<br />

Vol. 109: 285-333.<br />

ROMANE F. & VALÉRINO L., 1997. Changements du paysage et biodiversité dans les châtaigneraies cévenoles<br />

[Landscape changes and biodiversity in chestnut ecosystems of the Cevennes (southern<br />

France)]. Ecología Mediterránea, 23 (1/2): 121-129.<br />

SCHLEICHER-TAPPESER R. & STRATI F., 1999. Sustainability - A new paragigm for research? In CATIZZO-<br />

NE M. (ed.) “From ecosystem research to sustainable <strong>de</strong>velopment. Towards a new paradigm<br />

for ecosystem research”. European Commission, Ecosystems Research Report (EUR 18847 EN),<br />

26: 59-74.<br />

SOLBRIG O.T., 1991. Biodiversity. Scientific issues and collaborative research proposals. MAB Digest 9,<br />

UNESCO, París, 77 pp.<br />

TRABAUD L. & LEPART J., 1980. Diversity and stability in garrigues ecosystems after fire. Vegetatio, 43:<br />

49-57.<br />

TROUMBIS A.Y., 1998. Rationale. In ESTEBAN J.A., COSTELLO M.J., LARSSON T-B., NOWICKI P.L., SVENSSON<br />

L., Troumbis A.Y. & Watt A.D. (eds.) “Research and biodiversity. A stepforward”. Report of an<br />

electronic conference. Ministry of Environment, Government of Catalonia & European Commission<br />

DG XII Contract ENV4 CT97 6195: 9-10.<br />

VITOUSEK P.M. & HOOPER D.U., 1993. Biological diversity and terrestrial ecosystems biogeochemistry.<br />

In Schulze E.D. & Mooney H.A (eds.) “Ecosystem function of biodiversity. Springer, Hei<strong>de</strong>lberg:<br />

3-14.<br />

246


GAZTAINA ETA ALEPPO PINUEN BASO EKOSISTEMA KUDEATU ETA EZ-<br />

KUDEATUETAKO LANDAREDIAREN BIOANIZTASUNA FRANTZIAKO HEGOALDEAN<br />

Frantziaren hegoal<strong>de</strong>ko baso mediterraneoen (gaztainondoa eta aleppo pinua) bi adibi<strong>de</strong>rekin<br />

honakoa azaldu nahi dugu: zaila <strong>de</strong>la eredu orokor bat aurkitzea, hau da, ku<strong>de</strong>atzaileei hainbat ku<strong>de</strong>aketa<br />

motatan landare espezieen aniztasuna aurreikusten lagunduko diena. Izan ere, biodibertsitate globalak<br />

beste faktore batzuk ere kontuan hartu behar ditu (animaliak, funtzioa, maila genetikoa).<br />

Beraz, ku<strong>de</strong>atzaileak etiketatu ekologikorako eta ku<strong>de</strong>aketa jasangarrirako adierazle multzo txiki<br />

bat zehazten ari diren honetan, agian kontu handiarekin erabili behar dugu biodibertsitatea, nahiz eta kontuan<br />

hartu beharreko kontzeptu bat izan.<br />

BIODIVERSIDAD DE LA FLORA EN ECOSISTEMAS FORESTALES GESTIONADOS<br />

Y NO GESTIONADOS DE CASTAÑO Y PINO ALEPPO EN EL SUR DE FRANCIA<br />

Mediante dos ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong> bosque mediterráneo (castaño y pino aleppo) <strong>de</strong>l sur <strong>de</strong> Francia, exponemos<br />

la dificultad <strong>de</strong> encontrar un mo<strong>de</strong>lo general que ayu<strong>de</strong> a <strong>los</strong> gestores a pre<strong>de</strong>cir la diversidad <strong>de</strong><br />

especies vegetales en <strong>los</strong> distintos tipos <strong>de</strong> gestión por mucho que se simplifique, pues la biodiversidad<br />

global <strong>de</strong>be tener en cuenta muchos otros factores (animales, función, nivel genético).<br />

Por tanto, en un momento en que <strong>los</strong> gestores están tratando <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar un conjunto reducido<br />

<strong>de</strong> indicadores eficaces para el etiquetado ecológico y la gestión sostenivle, <strong>de</strong>bemos probablemente utilizar<br />

la biodiversidad <strong>de</strong> modo muy cuidadoso, aunque sea un concepto a tener en cuenta.<br />

247


Intervención pública en el éxito<br />

<strong>de</strong> las repoblaciones forestales<br />

en Navarra 1<br />

Jesús Barreiro Hurlé<br />

y Katrin Simon Elorz<br />

• Dpto. Gestión <strong>de</strong> Empresas -<br />

Universidad Pública <strong>de</strong> Navarra<br />

1. Introducción<br />

El objetivo <strong>de</strong> este trabajo es la mo<strong>de</strong>lización <strong>de</strong>l éxito/fracaso en las actuaciones públicas realizadas<br />

por la administración medidas a través <strong>de</strong> la supervivencia <strong>de</strong> las repoblaciones en <strong>los</strong> años<br />

posteriores a la plantación. La firma <strong>de</strong>l Protocolo <strong>de</strong> Kyoto reconoce el papel que pue<strong>de</strong>n tener <strong>los</strong><br />

aumentos <strong>de</strong> la superficie forestal como estrategia para conseguir el objetivo <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> emisiones<br />

<strong>de</strong>l CO2 para el año 2004-2008 2 . Al no ser la única opción posible (otras opciones incluyen<br />

aumentar la eficiencia energética o utilizar combustibles con menor contenido <strong>de</strong> carbono), para<br />

obtener una combinación eficiente <strong>de</strong> políticas se <strong>de</strong>be optar por las políticas que minimicen el coste.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>los</strong> costes <strong>de</strong> reforestación se <strong>de</strong>ben incluir <strong>los</strong> costes <strong>de</strong> oportunidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> terrenos<br />

en <strong>los</strong> que se lleva a cabo la reforestación (Platinga et al. 1999). En el caso navarro, casi el 80% <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> usos anteriores <strong>de</strong> <strong>los</strong> terrenos reforestados eran zonas marginales, <strong>de</strong> pastoreo o aprovechamientos<br />

forestales que habían llegado a su turno óptimo con lo cual el coste <strong>de</strong> oportunidad podía<br />

ser consi<strong>de</strong>rado como cero. Por ello, es interesante estudiar si se están logrando <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong>seados<br />

(crear áreas para proteger sue<strong>los</strong> y masa forestales que secuestren CO2) 3 como medida <strong>de</strong> eficiencia<br />

<strong>de</strong> las políticas, <strong>de</strong>scartando, al menos en este caso, un análisis coste-beneficio <strong>de</strong> las actuaciones<br />

en materia <strong>de</strong> reforestación.<br />

1<br />

Queremos agra<strong>de</strong>cer a N. Román, S. Valver<strong>de</strong> y A. Marqués su colaboración en la obtención <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos<br />

primarios como parte <strong>de</strong> sus trabajos fin <strong>de</strong> carrera para obtener el título <strong>de</strong> Ingeniero Agrónomo y al personal <strong>de</strong>l<br />

Departamento <strong>de</strong> Montes <strong>de</strong> Gobierno <strong>de</strong> Navarra, su disposición a colaborar con este estudio. Cualquier error<br />

que exista en el trabajo es atribuible únicamente a <strong>los</strong> autores.<br />

2<br />

Al retener más CO2 que otros usos agrarios <strong>de</strong> la tierra, las políticas <strong>de</strong> reforestación consiguen una reducción<br />

neta <strong>de</strong> la concentración <strong>de</strong> CO2 en la atmósfera, siendo una opción a la reducción <strong>de</strong> emisiones. Päivinen<br />

(1999).<br />

3<br />

Según estimaciones <strong>de</strong>l Plan Forestal <strong>de</strong> Navarra, el nivel actual <strong>de</strong> fijación neta <strong>de</strong> CO2 en <strong>los</strong> bosques<br />

navarros es el equivalente a un incremento <strong>de</strong> 850.000 metros cúbicos <strong>de</strong> masa leñosa más el incremento en la<br />

biomasa <strong>de</strong> las raíces y el mantillo. Se estima en 1.200.000 <strong>los</strong> metros cúbicos <strong>de</strong> CO2 fijados anualmente (casi<br />

una cuarta parte <strong>de</strong> las emisiones por consumo <strong>de</strong> combustibles). En cuanto a previsiones, si se consi<strong>de</strong>ra como<br />

existencias posibles una media <strong>de</strong> 200 metros cúbicos por hectárea, existe aún un “<strong>de</strong>pósito vivo” capaz <strong>de</strong> fijar<br />

25 mill. <strong>de</strong> toneladas <strong>de</strong> CO2.<br />

249


1.1. El sector forestal en Navarra<br />

El sector forestal tiene un componente multifuncional en su producción final que combina<br />

aspectos <strong>de</strong> mercado y <strong>de</strong> no mercado. Es precisamente <strong>de</strong>bido a este segundo grupo <strong>de</strong> productos<br />

o funciones <strong>de</strong>l sector forestal (aspectos principalmente <strong>de</strong> carácter ambiental como pue<strong>de</strong>n ser<br />

el secuestro <strong>de</strong> dióxido <strong>de</strong> carbono, la conservación <strong>de</strong> diversidad biológica, la recuperación <strong>de</strong> sue<strong>los</strong>,<br />

etc.) que se justifica la actuación pública en materia <strong>de</strong> reforestación en Navarra.<br />

En Navarra, la administración foral dispone <strong>de</strong> competencias para articular medidas <strong>de</strong> gestión<br />

forestal en un contexto europeo, aunque influida por la no existencia <strong>de</strong> una política europea común.<br />

En el ámbito legal se han <strong>de</strong>sarrollado y aprobado leyes 4 <strong>de</strong> vital importancia para la gestión integral<br />

<strong>de</strong> la política forestal y <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> la naturaleza. Se han <strong>de</strong>sarrollado actuaciones <strong>de</strong> carácter<br />

público ten<strong>de</strong>ntes a la obtención <strong>de</strong> dos objetivos: aprovechamientos ma<strong>de</strong>reros en la zona norte<br />

y lucha contra la erosión en las zonas media y sur <strong>de</strong> la región.<br />

La presencia <strong>de</strong>l sector forestal en Navarra en superficie forestal (35.8%) es ligeramente superior<br />

a la UE 15 (34.4%) y claramente superior a la media española (27.3%), por lo que pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse<br />

que la importancia que el sector forestal tiene en la comunidad es relevante y que genera tanto<br />

actuaciones públicas como movimiento <strong>de</strong> carácter económico importante.<br />

Los bosques se distribuyen <strong>de</strong> una forma <strong>de</strong>sigual en Navarra: una zona norte eminentemente<br />

forestal, con objetivos <strong>de</strong> producción ma<strong>de</strong>rera; la Navarra media una zona alterada por la acción <strong>de</strong>l<br />

hombre y que se <strong>de</strong>stina a usos agrícolas actualmente en recesión y la zona ribera (sur) en don<strong>de</strong> el<br />

24% <strong>de</strong>l terreno tiene problemas <strong>de</strong> erosión y que es preciso recuperar (Goñi, 1995).<br />

Un segundo parámetro a consi<strong>de</strong>rar, es el <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> hectáreas forestadas por habitante<br />

como un parámetro <strong>de</strong> calidad. Así, a partir <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos recogidos en el Plan Forestal <strong>de</strong> Navarra, el<br />

número <strong>de</strong> hectáreas forestadas por habitante en Navarra es <strong>de</strong> 0’68, mientras que en otras provincias<br />

como Madrid esta <strong>de</strong>scien<strong>de</strong> al 0’02 y la media <strong>de</strong> la UE12 se cifra en 0’18.<br />

De las 372.468 Has. De superficie arbolada en Navarra, la mayor parte correspon<strong>de</strong> a montes<br />

<strong>de</strong> Utilidad Pública (62.15%) y montes <strong>de</strong> la CCAA (4.2%). Por tanto la propiedad pública es <strong>de</strong>l<br />

66.35% frente a un 33.65% <strong>de</strong> propiedad privada (MAPA, 1.995) lo que da una importancia <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

agentes públicos como principales agentes repobladores.<br />

1.2. Repoblación forestal pública en Navarra<br />

La importancia <strong>de</strong> la actuación pública viene representada por la articulación <strong>de</strong> reglamentación<br />

específica que, entroncada en la reglamentación <strong>de</strong> la unión europea, <strong>de</strong>sarrolla políticas forestales<br />

ten<strong>de</strong>ntes al mantenimiento <strong>de</strong> las masas forestales, mantenimiento <strong>de</strong> espacios naturales, recuperación<br />

<strong>de</strong> espacios <strong>de</strong>gradados, lucha contra la erosión (Plan Forestal <strong>de</strong> Navarra, 1999). Durante la última<br />

década, la administración ha realizado un esfuerzo presupuestario importante para lograr mejorar<br />

la situación <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques así como el aumento <strong>de</strong> la superficie. Como se observa en la Tabla 1, la<br />

superficie forestal sobre la que se ha actuado ha sido <strong>de</strong> 8.900 hectáreas con más<strong>de</strong> 200 expedientes<br />

<strong>de</strong> titularidad publica. Como se observa en dicha tabla las hectáreas forestadas han sido crecientes<br />

hasta el año 1994 para <strong>de</strong>crecer hasta el año 1998, <strong>de</strong>stacar también la reducción en la<br />

superficie media <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos. 5 250<br />

4<br />

Ley Foral 6/1987 <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> normas urbanísticas regionales para protección y uso <strong>de</strong>l territorio. Ley<br />

Foral 13/1990 <strong>de</strong> protección y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l patrimonio forestal <strong>de</strong> Navarra y su Reglamento <strong>de</strong> Montes <strong>de</strong>l Decreto<br />

Foral 59/1992. Ley Forestal 2/1993 <strong>de</strong> protección y gestión <strong>de</strong> la fauna silvestre y sus hábitats. Las leyes<br />

10/1994 y 9/1996 <strong>de</strong>sarrollan la conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> espacios naturales.<br />

5<br />

En <strong>los</strong> años 1990 y 91 la superficie media es engañosa ya que recoge <strong>los</strong> expedientes <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong><br />

recuperación <strong>de</strong> zonas quemadas <strong>de</strong>l incendio <strong>de</strong>l Bidasoa que afectó a 2.800 hectáreas.


Tabla1: Actuaciones públicas en reforestación durante el período 1990/98<br />

Año<br />

Superficie Número <strong>de</strong> Superficie<br />

(has.) actuaciones Media<br />

1990 1.325,97 18 73,67<br />

1991 1.513,15 20 75,66<br />

1992 1.254,40 37 33,90<br />

1993 1.299,17 30 43,31<br />

1994 1.224,01 33 37,09<br />

1995 402,60 13 30,97<br />

1996 1.006,16 31 32,46<br />

1997 603,31 19 31,75<br />

1998 222,25 8 27,78<br />

TOTAL 8.851,02 209 42,35<br />

Fuente: Elaboración propia a partir <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> Gobierno <strong>de</strong> Navarra.<br />

En <strong>los</strong> expedientes <strong>de</strong> actuación, se recoge información <strong>de</strong> carácter técnico y <strong>de</strong> carácter presupuestario<br />

relativa a cada una <strong>de</strong> las reforestaciones. En la Tabla 2, se recoge cual ha sido la inversión<br />

realizada por Gobierno <strong>de</strong> Navarra en <strong>los</strong> expedientes <strong>de</strong> actuación. Estas <strong>de</strong>cisiones tienen<br />

lugar durante una secuencia temporal que va <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la preparación <strong>de</strong>l terreno previa a la forestación,<br />

las acciones <strong>de</strong> plantación recogen dos tipos <strong>de</strong> información, por un lado la elección <strong>de</strong> la especie<br />

que se va a utilizar así como el coste <strong>de</strong> la misma. En <strong>los</strong> costes <strong>de</strong> la operación se recogen costes<br />

<strong>de</strong> transporte y mano <strong>de</strong> obra <strong>de</strong> la operación <strong>de</strong> plantación.<br />

Tabla 2: Inversión pública en programas <strong>de</strong> reforestación en Navarra<br />

Año Limpieza Preparación<br />

Costes <strong>de</strong> Inversión<br />

Infraestruct Trabajos Limpiezas COSTE<br />

Euros previa terreno<br />

Plantación Operaciones<br />

Caminos/Balsa Post-plantac Años 1/2/3 TOTAL 6<br />

1.990 28.384 596.638 394.970 226.277 181.569 71.914 92.188 1.591.940<br />

1.991 80.340 643.583 474.085 299.116 337.751 104.193 150.052 2.089.121<br />

1.992 202.209 441.658 515.349 394.033 204.829 189.903 345.320 2.293.302<br />

1.993 162.981 435.616 467.420 408.962 311.804 295.562 179.525 2.261.871<br />

1.994 357.934 441.290 474.885 341.913 295.567 361.231 134.413 2.407.233<br />

1.995 37.453 150.622 180.787 84.795 74.707 226.151 20.724 775.238<br />

1.996 110.749 533.512 343.810 252.477 60.656 367.984 241.833 1.911.021<br />

1.997 72.296 311.395 224.386 140.240 151.406 145.495 80.434 1.125.652<br />

1.998 30.673 69.671 39.493 38.860 50.247 73.937 12.330 315.211<br />

Total 1.083.019 3.623.986 3.115.185 2.186.672 1.668.537 1.836.371 1.256.819 14.770.588<br />

% 7,33% 24,54% 21,09% 14,80% 11,30% 12,43% 8,51% 100,00%<br />

Fuente: Elaboración propia a partir <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> Gobierno <strong>de</strong> Navarra.<br />

La realización <strong>de</strong> infraestructuras correspon<strong>de</strong> a la inversión en caminos y balsas. Los trabajos<br />

posteriores a la plantación son tutores, cerramientos y fitosanitarios. Se ha separado <strong>de</strong> forma expresa<br />

la inversión realizada en limpiezas en <strong>los</strong> años 1, 2, 3 y 4 posteriores a la plantación, por lo que<br />

en el periodo 1995/98 no se recogen <strong>los</strong> costes totales <strong>de</strong> limpiezas al no haber transcurrido el tiempo<br />

necesario. Por último, se recoge la información sobre reposiciones <strong>de</strong> marras como un importante<br />

coste para garantizar la supervivencia <strong>de</strong> la repoblación al reponer aquel<strong>los</strong> fal<strong>los</strong> que se hayan<br />

6<br />

Estos objetivos se plantean en la Zona Norte <strong>de</strong> la comunidad, con clara vocación forestal, ya que en el<br />

sur <strong>de</strong> la región <strong>los</strong> objetivos están encaminados a la lucha contra la erosión.<br />

251


producido en las plantas sin que se reduzca <strong>de</strong> forma importante la <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> la plantación. Destacar<br />

por el esfuerzo presupuestario que representa el coste <strong>de</strong> la preparación <strong>de</strong>l terreno (24%) y la<br />

inversión en plantación (36%).<br />

2. Éxito y fracaso <strong>de</strong> <strong>los</strong> programas<br />

<strong>de</strong> reforestación<br />

La realización <strong>de</strong> repoblaciones forestales está orientada a la realización <strong>de</strong> cuidados culturales<br />

que garanticen la supervivencia <strong>de</strong> la misma. A partir <strong>de</strong>l momento <strong>de</strong> la plantación y hasta el<br />

momento <strong>de</strong> la tala final el período, en función <strong>de</strong> <strong>los</strong> diferentes turnos <strong>de</strong> corta, es largo y pue<strong>de</strong><br />

oscilar entre <strong>los</strong> 30 años <strong>de</strong> las especies <strong>de</strong> turno corto y <strong>los</strong> 100-120 años en las especies <strong>de</strong> turno<br />

largo. En este período <strong>de</strong> tiempo intentar medir el éxito o el fracaso <strong>de</strong> una repoblación pue<strong>de</strong> ser<br />

una tarea imposible si se preten<strong>de</strong> mo<strong>de</strong>lizar <strong>los</strong> factores que influyen. Sin embargo, pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse<br />

que el momento crítico <strong>de</strong> una repoblación está en el período <strong>de</strong> la plantación y <strong>los</strong> años más próximos<br />

a la misma. En este trabajo se va a consi<strong>de</strong>rar que la influencia <strong>de</strong> las <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> carácter<br />

público se dilata en el tiempo hasta <strong>los</strong> 5 años posteriores a la plantación y que éste es el período<br />

en el que es posible por actuaciones o inversiones.<br />

La variable consi<strong>de</strong>rada para medir el éxito es la reposición <strong>de</strong> marras, <strong>de</strong>finida como el número<br />

<strong>de</strong> plantas que es preciso reponer para mantener la <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> la repoblación como consecuencia<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> fal<strong>los</strong>, expresado en porcentaje y <strong>de</strong>finiendo que una repoblación es exitosa si su porcentaje<br />

<strong>de</strong> reposiciones no supera el 20% 7 .<br />

3. Material y métodos<br />

Para la elaboración <strong>de</strong> <strong>los</strong> análisis se ha contado con la información <strong>de</strong> todos <strong>los</strong> expedientes<br />

<strong>de</strong> actuación pública en el período 1990/98. A partir <strong>de</strong> estos datos se ha procedido a la estimación<br />

<strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo Logit en el que la variable <strong>de</strong>pendiente, como se ha indicado en el párrafo anterior es<br />

el éxito o fracaso <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> actuación. En la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> la variable éxito se han encontrado<br />

algunos problemas que han llevado a la eliminación <strong>de</strong> algunos expedientes.<br />

Tabla 3. Datos <strong>de</strong>scriptivos <strong>de</strong>l proceso<br />

<strong>de</strong> selección muestral<br />

Número <strong>de</strong> expedientes totales 203<br />

Expedientes año 1998 8<br />

Expedientes sin reposición y limpieza 30<br />

Expedientes sin datos físicos 43<br />

Muestra total 122<br />

Fuente: Elaboración propia.<br />

Se han eliminado <strong>los</strong> expedientes <strong>de</strong>l año 98 (no hay datos <strong>de</strong> trabajos posteriores a la plantación);<br />

también expedientes sin reposición <strong>de</strong> marras ni limpiezas. También se han eliminado aquel<strong>los</strong><br />

expedientes sobre <strong>los</strong> que no existían datos <strong>de</strong> profundidad y pedregosidad al aparecer estas variables<br />

como relevantes en la explicación <strong>de</strong>l éxito 8 . El número final <strong>de</strong> expedientes sobre el que se ha<br />

trabajado es <strong>de</strong> 122, correspondientes al periodo 1990/97.<br />

7<br />

Los resultados no varían significativamente si se utilizan porcentajes <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l intervalo 15-25% por lo<br />

que se ha tomado el valor 20% como límite entre éxito y fracaso.<br />

8<br />

Debido a la importante reducción en el tamaño muestral que supone esta <strong>de</strong>cisión se han realizado mo<strong>de</strong>lizaciones<br />

sin incluir datos sobre estas dos características para <strong>de</strong>tectar posibles variables que influyesen en el<br />

éxito/fracaso.<br />

252


La metodología utilizada ha sido la estimación mediante un mo<strong>de</strong>lo Logit <strong>de</strong> las variables <strong>de</strong><br />

entorno y <strong>de</strong> actuación pública que pue<strong>de</strong>n explicar la supervivencia <strong>de</strong> las reforestaciones públicas<br />

en <strong>los</strong> cinco años posteriores a la plantación.<br />

4. Resultados<br />

Se han <strong>de</strong>tectado 6 variables que afectan al éxito o fracaso <strong>de</strong> una repoblación. Dos son características<br />

físicas <strong>de</strong> la parcela don<strong>de</strong> se ha llevado a cabo la actuación, mientras que las otras cuatro<br />

tienen que ver con la actuación. Las variables que se han utilizado son las siguientes:<br />

Profundidad: variable con tres categorías que indica si la profundidad <strong>de</strong>l suelo don<strong>de</strong> se ha llevado<br />

a cabo la repoblación era baja, media o alta.<br />

Muy Pedregoso: variable dicotómica que toma el valor uno si la pedregosidad <strong>de</strong>l terreno en el<br />

que se lleva a cabo la repoblación es media o alta con piedras sueltas o afloramientos rocosos y cero<br />

en el caso contrario.<br />

Biodiversidad: variable dicotómica que toma el valor uno si la suma <strong>de</strong> las plantas <strong>de</strong> las especies<br />

secundaria y terciaria <strong>de</strong> la repoblación superan el 30% <strong>de</strong> las plantas totales 9 y cero en el contrario.<br />

Paperpot: variable dicotómica que toma el valor uno si la planta utilizada en la repoblación ha<br />

llegado <strong>de</strong>l vivero en envases tipo paper-pot.<br />

Invcaminos: variable continua que representa la inversión en pesetas realizada en caminos <strong>de</strong><br />

acceso para la repoblación o en la reparación <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos.<br />

Otras infraestructuras: variable dicotómica que toma el valor uno si existen obras <strong>de</strong> infraestructura<br />

ajenas a la propia plantación como fuentes u obras <strong>de</strong> protección <strong>de</strong>l suelo y cero en el caso<br />

contrario.<br />

Tabla 4. Resultados <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> éxito-fracaso<br />

Variable Parámetro Desviación típica Pr>Z<br />

Constante 4,81332 1,13356 0,000021<br />

Profundidad –1,66765 0,666873 0,012398<br />

Muy Pedregoso –1,01847 0,396653 0,010236<br />

Paperpot –2,93927 0,652132 0,0000065<br />

Otras infraestructuras 1,50813 0,665482 0,023437<br />

Biodiversidad 1,89423 0,687437 0,005860<br />

Invcaminos –0,0000021 0,0000011 0,050543<br />

Chi-cuadrado mo<strong>de</strong>lo 52,347 con 5 G.L.<br />

Porcentaje <strong>de</strong> aciertos 81,97 % ; N = 122<br />

Los principales resultados <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> la mo<strong>de</strong>lización <strong>de</strong> éxito/fracaso <strong>de</strong> una actuación<br />

forestal se recogen en la Tabla 4. El éxito <strong>de</strong> la repoblación <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> positivamente <strong>de</strong> la presencia<br />

<strong>de</strong> otras infraestructuras y <strong>de</strong> que la repoblación haya tenido un alto porcentaje <strong>de</strong> plantas <strong>de</strong> las<br />

especies secundaria y terciaria. Por el contrario la mayor profundidad <strong>de</strong>l suelo en el que se haya realizado<br />

la repoblación, que éste fuera muy pedregoso, la utilización <strong>de</strong> envases tipo paperpot y la<br />

inversión realizada en caminos aumentan la probabilidad <strong>de</strong> que la repoblación fracase.<br />

El mo<strong>de</strong>lo predice correctamente el 81,97 % <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos y es significativo en su conjunto a un<br />

nivel <strong>de</strong> confianza <strong>de</strong>l 99%.<br />

9<br />

Se utilizó una <strong>de</strong>finición alternativa <strong>de</strong> biodiversidad, la existencia <strong>de</strong> una especie terciaria en las repoblaciones,<br />

que también resultó ser significativa pero optamos por esta <strong>de</strong>finición ya que recoge mejor el esfuerzo realizado<br />

en conseguir que la repoblación sea diversa, al tener en cuenta el número <strong>de</strong> plantas <strong>de</strong> especies y no su<br />

presencia.<br />

253


Si analizamos las <strong>de</strong>rivadas parciales 10 (tabla 5) <strong>de</strong> <strong>los</strong> parámetros podremos ver en que porcentaje<br />

se aumenta la probabilidad <strong>de</strong> éxito cuando se varían las variables <strong>de</strong> intervención pública 11 .<br />

En este sentido el realizar un esfuerzo presupuestario por hacer más diversa la repoblación supone<br />

un 28% adicional <strong>de</strong> probabilidad <strong>de</strong> éxito <strong>de</strong> la repoblación, lo mismo se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> la inversión<br />

en otras actuaciones <strong>de</strong> protección <strong>de</strong>l suelo que aumenta dicha probabilidad en un 22,9%. Por el<br />

contrario, el que las plantas estén envasadas en paperpot la probabilidad <strong>de</strong> que la repoblación fracase<br />

aumenta un 44,6% y si se realizan obras <strong>de</strong> caminos o mejoras <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos aumenta la probabilidad<br />

un 33%.<br />

Tabla 5. Efectos marginales* <strong>de</strong> las variaciones <strong>de</strong> las<br />

variables in<strong>de</strong>pendientes<br />

Variable Efecto marginal Prob. > Z<br />

Muy pedregoso –0,2533 0,0087<br />

Profundidad –0,1547 0,0120<br />

Paperpot –0,4465 0,0000<br />

Otras infraestructuras 0,2291 0,0232<br />

Biodiversidad 0,2877 0,0023<br />

Invcaminos-0,3311 0,0537<br />

* Efectos calculados en la media <strong>de</strong> las variables explicativas.<br />

Es importante extraer conclusiones sobre la participación en el fracaso <strong>de</strong> que la repoblación<br />

se haya realizado sobre Paperpot. En <strong>los</strong> expedientes en <strong>los</strong> que la planta llega <strong>de</strong>l vivero en este<br />

envase, esta planta sobrevive durante el primer año posterior a la plantación, ya que encuentra<br />

nutrientes en la tierra con la que llega en el envase, sin embargo, el momento crítico <strong>de</strong> supervivencia<br />

se produce cuando la planta tiene que romper el envase y fijar las raíces en el suelo don<strong>de</strong> se va<br />

a <strong>de</strong>sarrollar, es este el momento <strong>de</strong>l fracaso. Aquí habrá que consi<strong>de</strong>rar que cuando la planta intenta<br />

<strong>de</strong>sarrollarse fuera <strong>de</strong>l envase se encuentra con un suelo <strong>de</strong> menor calidad que no favorece la<br />

supervivencia <strong>de</strong> la misma, mientras que otras formas <strong>de</strong> plantación permite una adaptación más<br />

paulatina o al menos el fracaso se <strong>de</strong>tecta en un momento más próximo a la plantación y, por lo tanto,<br />

permite su corrección.<br />

Respecto al efecto positivo <strong>de</strong> la apuesta por la biodiversidad más allá <strong>de</strong> <strong>los</strong> requisitos legales,<br />

se contrasta que en las actuaciones forestales se repiten <strong>los</strong> resultados obtenidos para el sector<br />

agrario (Hector et al., 1999; Schläpfer et al., 1999) por lo cual la obtención <strong>de</strong>l objetivo <strong>de</strong> biodiversidad<br />

lejos <strong>de</strong> ser incompatible con el éxito <strong>de</strong> las repoblaciones, es sinérgico con éste.<br />

Si se consi<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista económico la biodiversidad, hay que tener en cuenta<br />

que tan solo un 10% <strong>de</strong> <strong>los</strong> expedientes se han realizado con una única especie mientras que el 90%<br />

restante han empleado especies secundaria y terciaria, por lo que se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar que se consigue<br />

el efecto <strong>de</strong>seado. Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> coste, el coste por hectárea en el primer caso<br />

(una especie) es <strong>de</strong> 317’5 euros mientras que si el número <strong>de</strong> especies es mayor este coste ascien<strong>de</strong><br />

a 432’6 euros, lo que representa un 36% más referente al coste <strong>de</strong> la plantación.<br />

Es necesario hacer notar que el índice <strong>de</strong> éxito consi<strong>de</strong>rado como la reposición <strong>de</strong> marras no<br />

tiene en cuenta cual es la especie que ha fallado y <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos obtenidos no hay <strong>de</strong>talle si <strong>los</strong> porcentajes<br />

<strong>de</strong> reposición correspon<strong>de</strong>n a la misma planta que ha fallado o solo se han efectuado estas<br />

reposiciones sobre la especie principal. Efectuada la consulta a este respecto, la mayor parte <strong>de</strong> las<br />

reposiciones se hacen sobre la especie principal ya que tiene una mayor supervivencia que el resto,<br />

pero en estos casos ya no se mantienen <strong>los</strong> porcentajes <strong>de</strong> presencia <strong>de</strong> las especies auxiliares, aunque<br />

en <strong>los</strong> casos en <strong>los</strong> que el fracaso es bajo, sí.<br />

10<br />

Estas son las <strong>de</strong>rivadas parciales <strong>de</strong> las probabilida<strong>de</strong>s con respecto al vector <strong>de</strong> características computadas<br />

para la media <strong>de</strong> las variables (Maddala, 1983).<br />

11<br />

En cierto modo, todas las variables son susceptibles <strong>de</strong> intervención pública en tanto en cuanto se pue<strong>de</strong><br />

elegir el predio <strong>de</strong> actuación, sin embargo si suponemos que la situación física <strong>de</strong> la parcela es una variable<br />

exógena a la <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> repoblar son las otras variables las que están en mano <strong>de</strong> la administración.<br />

254


5. Conclusiones<br />

En <strong>los</strong> últimos años y al amparo <strong>de</strong> las ayudas proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> la UE se están realizando notables<br />

esfuerzos en forestación <strong>de</strong> terrenos. Sin embargo, se observa un cambio en el objetivo <strong>de</strong> la<br />

forestación, consi<strong>de</strong>rando no solo la producción ma<strong>de</strong>rera sino otros objetivos como mantenimiento<br />

<strong>de</strong> la biodiversidad, efectos <strong>de</strong>scontaminantes <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques o en otro tipo <strong>de</strong> terrenos la lucha contra<br />

la erosión y <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong>l suelo.<br />

En el caso <strong>de</strong> Navarra, en el período 90-98 se han forestado 8.852 hectáreas que representan<br />

una inversión <strong>de</strong> 14.770.588 Euros mediante la materialización <strong>de</strong> 209 actuaciones en el sector forestal.<br />

En la realización <strong>de</strong> estas actuaciones no se ha seguido una única política ya que <strong>los</strong> expedientes<br />

forman parte <strong>de</strong> reglamentaciones distintas y a<strong>de</strong>más no se han realizado trabajos <strong>de</strong> evaluación<br />

sobre el éxito /fracaso <strong>de</strong> dichas repoblaciones.<br />

Definir el concepto <strong>de</strong> éxito en una repoblación es un concepto un tanto aventurado, pero sí es<br />

posible consi<strong>de</strong>rar que una vez que la planta ha sobrevivido <strong>los</strong> primeros años posteriores a la plantación,<br />

en <strong>los</strong> que <strong>los</strong> cuidados son una variable importante, su supervivencia <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong> factores<br />

externos que no son controlables por la administración.<br />

Del conjunto <strong>de</strong> variables significativas que <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>n <strong>de</strong> la actuación pública <strong>de</strong>staca que las<br />

inversiones en caminos y otras infraestructuras (fuentes y balsas) afectan <strong>de</strong> forma positiva a la<br />

supervivencia <strong>de</strong> la repoblación. También afecta positivamente la existencia <strong>de</strong> más <strong>de</strong> una especie,<br />

lo que favorece objetivos <strong>de</strong> carácter ambiental sin poner en riesgo el éxito <strong>de</strong> las repoblaciones.<br />

Señalar que será preciso abandonar el paperpot como forma <strong>de</strong> plantación y consi<strong>de</strong>rar otras<br />

alternativas, ya que la tasa <strong>de</strong> fracaso en estas actuaciones ha sido importante.<br />

Por último concluir que será necesario seguir evaluando el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estas repoblaciones ya<br />

que representan un importante esfuerzo presupuestario y permiten conseguir objetivos ambientales<br />

<strong>de</strong> gran valor para <strong>los</strong> usuarios que no son evaluables en el corto plazo.<br />

6. Referencias bibliográficas<br />

BAEZA, M.J.; PASTOR, A.; MARTÍN, J. (1991): “Mortalidad post-implantación en repoblaciones <strong>de</strong> Pinus<br />

Halepensis, Quercus Ilex, Ceratonia Siliqua y Tetraclinis Articulata en la provincia <strong>de</strong> Alicante”<br />

Stvdia Ecologica VIII, pp. 139-146.<br />

CACHO, O. (1999): Valuing agroforestry in the pressence of land <strong>de</strong>gradation. Qorking Paper 99-7, University<br />

of New England, Graduate School of Agricultural and Resource Economics.<br />

GOBIERNO DE NAVARRA (1999): Plan Forestal <strong>de</strong> Navarra. Dpto. <strong>de</strong> Medio Ambiente, Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l<br />

Territorio y Vivienda.<br />

GOÑI, J.M.(1.995): Una política forestal al servicio <strong>de</strong> <strong>los</strong> montes navarros. Navarra Agraria, pp. 138-<br />

144.<br />

HÉCTOR, A., et al. (1999) Plant diversity and productivity experiments in European grasslands. Science,<br />

Vol.286 No.5442 5 November.<br />

JACKSON, J.K. (1983): “Why do forest plantations fail?”. Proceedings of an international symposium:<br />

Strategies and <strong>de</strong>signs for afforestation, reforestation and tree planting. Wageningen, 19-23<br />

sept.<br />

LEWIS, D.; TURNER, D.; WINJUM, J. (1996): An inventory-based procedure to estimate economic cost of<br />

forest management on a regional scale to conserve and sequester atmospheric carbon. Ecological<br />

Economics 16 pp. 35-49.<br />

MADDALA, G.S. (1983): Limited-<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nt and quality varaibles in econometrics. Cambridge University<br />

Press, Cambridge UK.<br />

NAVARRO, R. (1996): Las marras producidas por la ausencia <strong>de</strong> cuidados culturales. En Forestación <strong>de</strong><br />

explotaciones agrarias. Consejería <strong>de</strong> Agricultura y Pesca. Comunidad Autónoma, Sevilla.<br />

255


PÄIVINEN, R.; et al (1999): Carbon removals by Europa Forests. Technical report for the EEA report “The<br />

environment in the European Union at the turn of the century”. European Environment Agency.<br />

Technical report n.º 35.<br />

PLATINGA, A.; MAULDIN, T.; MILLER, D. (1999): “An econometric analysis of the costos of sequestring: carbon<br />

in forests”. American Journal of Agricultural Economics, Vol. 81, pp. 812-824.<br />

SCHLÄPFER, F., SCHMID, B. & SEIDL, I. (1999) Expert estimates about effects of biodiversity on ecosystem<br />

processes and services. Oikos, 84, 346-352.<br />

ESKU HARTZE PUBLIKOA NAFARROAKO OIHANEZTATZEEN ARRAKASTAN<br />

Lan honetan ondorengoa aztertzen da: 1990-1997 aldian Nafarroako alor publikoak burututako<br />

oihaneztatze politiken arrakastak eta porrotak.<br />

Horretarako, lehenik eta behin, oihaneztatzeetan arrakasta izateko aldagaietako bat <strong>de</strong>finitzen da<br />

(hain zuzen ere, hutsuneak berriz betetzea) eta aztertutako 203 jarduera espedienteak nola <strong>de</strong>finitzen<br />

diren (arrakasta/porrota) zehazten da. Espediente horien arrakasta-porrota azaltzeko bi aldagai multzo<br />

erabili dira: aldagai fisikoak eta jarduera publikokoak (izan <strong>de</strong>n ala ez, jarduera horretan egindako finantza<br />

ahalegina). Horrela, azterketan egiaztatu ahal izan <strong>de</strong>nez, oihaneztatze jardueren arrakasta ez dago<br />

izaera fisikoko aldagaien (landare mota, lur mota, etab.) baitan bakarrik; aitzitik, hasierako inbertsio handiaren<br />

ondoren egiten diren eta etorkizuneko bi<strong>de</strong>ragarritasuna ziurtatzen duten jarduera publikoek (normalean<br />

kostu txikikoek) ere eragin handia daukate. Horrez gain, kontuan izan beharra dago jarduera<br />

horietatik zeinek daukaten zerikusia oihaneztatzearen biziraupenarekin eta zeinek ez. Halaber, gogoan<br />

hartu behar da jarduerek nolako kostua eragiten duten aurrekontuetan eta ikusi beharra dago nola jokatu<br />

ahal <strong>de</strong>n landatutako sailen biziraupen handiagoa bermatzeko, batik bat, kasu honetan bezala, helburua<br />

egur ekoizpena ez <strong>de</strong>nean.<br />

PUBLIC INVOLVEMENT IN THE SUCCESS OF REFORESTING PROJECTS IN NAVARRA<br />

This paper analyses the success and failure of reforestation policies established by the Navarra<br />

public authorities during the 1990-1997 period.<br />

Firstly, a reforestation project success variable, such as replacement, is <strong>de</strong>fined and each of the 203<br />

projects analysed are categorised as successes/failures. Two groups of variables have been used to <strong>de</strong>termine<br />

the success/failure of reforestation projects: physical variables and public involvement variables<br />

(both as regards existence/non existence and the financial effort implied).<br />

We have observed that the success of a reforestation project is not solely <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nt on physical<br />

characteristics (type of plant, type of soil, etc.), but rather on the (normally low cost) activities carried<br />

out by the public authorities also. These activities are generally carried out after the initial (high) investment<br />

and guarantee the project’s future viability.<br />

Furthermore, we should consi<strong>de</strong>r which of these activities are vital to the survival of the reforestation<br />

projects and which are not. We should also analyse their relationship with the financial effort<br />

involved in or<strong>de</strong>r to find a way of guaranteeing a higher rate of survival when, as in this case, the objective<br />

is other than timber production.<br />

256


La fauna <strong>de</strong>l suelo: entre la<br />

repoblación forestal y la tala<br />

Pilar Barraqueta Egea<br />

• Ekos, Asesoría e Investigación Medioambiental<br />

Introducción<br />

Las talas a hecho y la posterior preparación mecánica <strong>de</strong>l terreno para proce<strong>de</strong>r a la nueva plantación,<br />

ocasionan habitualmente una completa <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> la cubierta vegetal y <strong>de</strong> la capa <strong>de</strong><br />

hojarasca. Con ello, se origina un importante cambio <strong>de</strong> las condiciones abióticas (luz, temperatura,<br />

humedad edáfica, estructura <strong>de</strong>l suelo, etc.) que, a su vez, repercuten <strong>de</strong> una manera drástica sobre<br />

las condiciones ambientales <strong>de</strong> todos <strong>los</strong> componentes <strong>de</strong> la fauna <strong>de</strong>l suelo.<br />

Este hecho es especialmente importante en las repoblaciones <strong>de</strong> coníferas <strong>de</strong> rápido crecimiento,<br />

como es el caso <strong>de</strong>l Pinus radiata con turnos <strong>de</strong> corta <strong>de</strong> aprox. 30 años. Aquí se plantea<br />

la pregunta <strong>de</strong> cómo influye el rápido y repetido cambio <strong>de</strong> la estructura <strong>de</strong> la vegetación en el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> la fauna edáfica, teniendo en cuenta que existe una gran acumulación <strong>de</strong> materia orgánica<br />

(retención <strong>de</strong> nutrientes) bajo plantaciones <strong>de</strong> Pinus radiata (aprox. 42.000 kg/ha) y que, al parecer,<br />

esta acumulación no se correspon<strong>de</strong> con una mayor aportación <strong>de</strong> hojarasca sino con una lenta tasa<br />

<strong>de</strong> liberación <strong>de</strong> <strong>los</strong> nutrientes (Barraqueta 1985).<br />

Esta posibilidad tiene especial relevancia si se consi<strong>de</strong>ra que el rápido crecimiento <strong>de</strong> estas<br />

coníferas conlleva unas necesida<strong>de</strong>s elevadas <strong>de</strong> nutrientes (Stout 1975) y que una perturbación <strong>de</strong>l<br />

ciclo <strong>de</strong> nutrientes pue<strong>de</strong> reducir consi<strong>de</strong>rablemente la producción <strong>de</strong> <strong>los</strong> árboles (Will et al. 1976).<br />

Florence et al. (1975) apuntan que la pérdida <strong>de</strong> productividad <strong>de</strong> las plantaciones <strong>de</strong> Pinus radiata<br />

sobre sue<strong>los</strong> arenosos en Australia pue<strong>de</strong> ser originada por una reducción <strong>de</strong>l número o <strong>de</strong> la biodiversidad<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> organismos <strong>de</strong>scomponedores <strong>de</strong> la materia orgánica. Gadgil et al (1978) y Spain<br />

(1975) consi<strong>de</strong>ran también que existe una relación entre la pedofauna saprófaga y la pérdida <strong>de</strong> productividad<br />

en la repoblaciones <strong>de</strong> coníferas exóticas.<br />

En este contexto, y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un estudio más amplio sobre la producción, acumulación y <strong>de</strong>scomposición<br />

<strong>de</strong> la hojarasca en repoblaciones <strong>de</strong> Pinus radiata en el País Vasco, se estudió la evolución<br />

o sucesión <strong>de</strong> la macrofauna <strong>de</strong>l suelo, especialmente <strong>los</strong> grupos saprófagos. Estos son, junto<br />

con las bacterias y <strong>los</strong> hongos, <strong>los</strong> que <strong>de</strong>scomponen la materia orgánica y la convierten en<br />

nutrientes asimilables para las plantas. También se obtuvieron unos primeros datos sobre la repercusión<br />

<strong>de</strong> la tala a hecho sobre la fauna <strong>de</strong>l suelo.<br />

Como etapas <strong>de</strong> la sucesión se consi<strong>de</strong>raron repoblaciones cercanas <strong>de</strong> diferentes eda<strong>de</strong>s (tras<br />

la tala, 8, 18 y 30 años). Como parcelas <strong>de</strong> referencia se tomaron un hayedo y un bosquete mixto <strong>de</strong><br />

frondosas.<br />

257


Resultados<br />

• Efectos <strong>de</strong> la tala a hecho sobre la fauna edáfica<br />

Una <strong>de</strong> las parcelas <strong>de</strong> muestreo (pinar <strong>de</strong> aprox. 30 años) fue talada durante la investigación.<br />

Cuatro semanas más tar<strong>de</strong> se tomaron nuevamente muestras para analizar el efecto <strong>de</strong> la tala a<br />

hecho y la posterior preparación <strong>de</strong>l terreno sobre la fauna <strong>de</strong>l suelo.<br />

Se constató una fuerte reducción <strong>de</strong> las abundancias en todos <strong>los</strong> grupos faunísticos, a excepción<br />

<strong>de</strong> las larvas <strong>de</strong> insecto (Fig.1). Su alta abundancia fue <strong>de</strong>bida a la aparición agrupada <strong>de</strong> larvas<br />

<strong>de</strong> dípteros y coleópteros en muestras que todavía contenían restos <strong>de</strong> hojarasca o humus. En general,<br />

este resultado también es válido para la aparición <strong>de</strong> <strong>los</strong> otros grupos faunísticos, puesto que en<br />

las muestras en las que era evi<strong>de</strong>nte que había tenido lugar una preparación mecánica <strong>de</strong>l terreno, la<br />

presencia <strong>de</strong> la fauna edáfica era mínima.<br />

Para confirmar estos resultados, se muestrearon áreas en las que se había realizado una preparación<br />

mecánica <strong>de</strong>l suelo (A), y áreas en las que se mantenía, en mayor o menor medida, la estructura<br />

original <strong>de</strong>l suelo (B). En estas últimas zonas se encontraron abundantes individuos <strong>de</strong> todos <strong>los</strong><br />

grupos faunísticos. En las áreas en las que <strong>los</strong> horizontes <strong>de</strong>l suelo aparecían mezclados, la presencia<br />

<strong>de</strong> fauna era mínima, a excepción <strong>de</strong> las larvas <strong>de</strong> insecto que aparecían en las muestras en las<br />

que había restos <strong>de</strong> humus. (Fig.2).<br />

• Sobre la sucesión<br />

A lo largo <strong>de</strong> la sucesión se constata una disminución <strong>de</strong> <strong>los</strong> siguientes grupos faunísticos:<br />

Rhynchota (Heteroptera y Homoptera (RH)) y Gastropoda (GA) y un aumento <strong>de</strong> <strong>los</strong> restantes componentes<br />

<strong>de</strong> la macrofauna <strong>de</strong>l suelo: Aranea (AR), Pseudoscorpiones (PS), Coleoptera (CO), Isopo-<br />

258


da (IS), Diplopoda (DI), Chilopoda (CH), Lumbricidae (LU) y larvas <strong>de</strong> Diptera, Coleoptera y Lepidoptera<br />

(LA) (Tabla 1).<br />

La macrofauna saprófaga es másabundante que la <strong>de</strong> <strong>los</strong> zoófagos y ambas aumentan a lo largo<br />

<strong>de</strong> la sucesión. Destaca la ausencia prácticamente absoluta <strong>de</strong> <strong>los</strong> isópodos y diplópodos en la<br />

parcela <strong>de</strong> 8 años. En el análisis <strong>de</strong> las dominancias, se constata que las comunida<strong>de</strong>s faunísticas en<br />

las parcelas másmaduras son más variadas que en la parcela <strong>de</strong> menor edad y no se caracterizan<br />

tan fuertemente por la dominancia <strong>de</strong> un grupo faunístico (Fig.3).<br />

Tabla 1: Abundancia anual media (Ind/m 2 ) <strong>de</strong> la macrofauna <strong>de</strong>l suelo en repoblaciones <strong>de</strong> Pinus radiata<br />

(A - 8 años, B -18 años, C – 30 años), en bosque mixto <strong>de</strong> frondosas y en hayedo.<br />

Grupos faunísticos A B C<br />

Bosque<br />

mixto<br />

Hayedo<br />

Aranea 33,6 163,2 69,1 30,8 67,2<br />

Pseudoescorpiones 57,3 156,8 108,8 118,4 29,7<br />

Chilopoda 119,3 245,1 337,7 304,0 304,4<br />

– Lithobiomorpha 5,5 124,8 184,4 89,6 185,0<br />

– Geophilomorpha 108,0 118,4 150,4 211,2 115,0<br />

– Scolopendromorpha 5,8 2,7 2,9 2,3 3,5<br />

Coleoptera 67,6 204,0 97,3 128,0 133,7<br />

Rhynchota 285,0 188,8 147,2 352,0 29,7<br />

Lumbricidae 25,6 176,0 201,6 160,0 94,7<br />

Isopoda 57,5 41,6 432,0 109,7<br />

Diplopoda 0,6 83,2 51,2 83,2 59,2<br />

Gastropoda 92,8 32,6 30,4 29,5 21,7<br />

Larvas-Hexapoda 505,0 585,6 643,2 595,2 598,4<br />

– Diptera 432,0 470,4 563,2 454,4 531,2<br />

– Coleoptera 64,9 102,4 63,0 92,8 62,7<br />

– Lepidoptera 2,5 9,6 16,3 48,0 2,2<br />

ZOOFAGOS 210,2 565,1 515,6 453,2 400,4<br />

SAPRÓFAGOS 624,0 934,4 969,6 1299,9 883,7<br />

TOTAL 1.190,0 1.894,4 1.728,0 2.233,1 1.447,5<br />

En base a la comparación <strong>de</strong> las abundancias <strong>de</strong> <strong>los</strong> diferentes grupos faunísticos, no aparecen<br />

diferencias claras entre las parcelas <strong>de</strong> referencia y las repoblaciones más maduras. Las diferencias<br />

aparecen cuando se contemplan <strong>los</strong> resultados a nivel <strong>de</strong> especie, como es el caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos<br />

analizados en profundidad hasta el momento (Lumbricidos y Diplópodos). En ambos casos<br />

disminuye la diversidad en las repoblaciones forestales con respecto a las especies aparecidas en el<br />

bosque mixto <strong>de</strong> frondosas. Saloña et al. (1993) también señalan una disminución <strong>de</strong>l número <strong>de</strong><br />

especies <strong>de</strong> ácaros oribátidos en repoblaciones forestales <strong>de</strong> Pinus radiata<br />

Conclusiones<br />

Los resultados obtenidos permiten llegar a las siguientes conclusiones:<br />

Se constata, al menos, una sucesión <strong>de</strong> la fauna que va <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el momento <strong>de</strong> la tala y el pinar<br />

<strong>de</strong> 8 años hasta las dos parcelas más maduras. Entre estas dos parcelas no se establecen diferencias<br />

claramente significativas.<br />

Los cambios en las condiciones ambientales originados por las talas a hecho y la posterior<br />

mecanización <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> forestales tienen, en general, una repercusión negativa sobre la fauna <strong>de</strong>l<br />

suelo, especialmente sobre <strong>los</strong> isópodos y <strong>los</strong> diplópodos. A partir <strong>de</strong> esta perturbación, comienza<br />

259


Fig. 3: Dominancias anuales <strong>de</strong> la macrofauna<br />

edáfica en repoblaciones <strong>de</strong> Pinus radiata<br />

<strong>de</strong> 8, 18 y 20 años.<br />

<strong>de</strong> nuevo el proceso <strong>de</strong> la sucesión que va<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> una <strong>de</strong>saparición casi total <strong>de</strong> <strong>los</strong> representantes<br />

<strong>de</strong> la fauna edáfica, a causa principalmente<br />

<strong>de</strong> la <strong>de</strong>strucción mecánica <strong>de</strong> sus<br />

hábitats, hasta la creación <strong>de</strong> un nuevo sustrato<br />

en don<strong>de</strong> estos organismos vuelven a<br />

encontrar condiciones favorables para su<br />

<strong>de</strong>sarrollo.<br />

La pregunta <strong>de</strong> hacia dón<strong>de</strong> se dirige el<br />

proceso <strong>de</strong> la sucesión –hacia condiciones<br />

similares a las <strong>de</strong>l bosque mixto o a las <strong>de</strong>l<br />

hayedo– tiene difícil respuesta a este nivel <strong>de</strong><br />

evaluación <strong>de</strong> <strong>los</strong> resultados –la mayoría <strong>de</strong> la<br />

macrofauna ha sido solo analizada a nivel <strong>de</strong><br />

gran<strong>de</strong>s grupos–. Existen, sin embargo, indicios<br />

para pensar que la sucesión <strong>de</strong> la fauna<br />

<strong>de</strong>l suelo en las repoblaciones <strong>de</strong> Pinus radiata<br />

sigue unas pautas propias que le llevan a un<br />

ecosistema específico <strong>de</strong> menor complejidad<br />

que tiene pocas similitu<strong>de</strong>s con <strong>los</strong> ecosistemas<br />

forestales típicos <strong>de</strong> este entorno geográfico.<br />

A lo largo <strong>de</strong> la sucesión, las repoblaciones<br />

<strong>de</strong> Pinus radiata vuelven lentamente a ser<br />

colonizadas por la fauna edáfica y va aumentando<br />

la diversidad <strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s faunísticas.<br />

Esto se manifiesta tanto en la dinámica<br />

<strong>de</strong> la abundancia como en la <strong>de</strong> la dominancia.<br />

No obstante, cuando se analiza la fauna a nivel<br />

<strong>de</strong> especie, como es el caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> Diplópodos,<br />

la diversidad <strong>de</strong> las sinusias en las parcelas<br />

<strong>de</strong> repoblación (11 especies) no alcanza la diversidad encontrada en el bosquete mixto <strong>de</strong> frondosas<br />

(16 especies).<br />

La renuncia, tras la tala, a una mecanización generalizada <strong>de</strong>l suelo forestal daría una composición<br />

<strong>de</strong> la fauna <strong>de</strong>l suelo completamente diferente. Tratamientos más blandos que permitieran una<br />

conservación, en mayor o menor medida, <strong>de</strong> la vieja capa <strong>de</strong> hojarasca y <strong>de</strong> la estructura <strong>de</strong>l suelo<br />

posibilitarían una protección fundamental <strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s faunísticas y <strong>de</strong> su función. Así, se<br />

rompería la dinámica <strong>de</strong> volver a empezar –tras cada turno <strong>de</strong> corta– el proceso <strong>de</strong> la sucesión que<br />

podría seguir avanzando en su lenta evolución hacia un ecosistema más estable y maduro.<br />

Literatura<br />

BARRAQUETA, P. 1985: Zur Ökologie von Pinus radiata-Forsten im Baskenland. Tesis doctoral. Universidad<br />

<strong>de</strong> Bremen.<br />

FLORENCE et al. 1975: Ecosystem processes and the management of radiata pine forest in sand dunes<br />

in South Australia. Proceeding Ecologicals Society of Australia 9, 34-48<br />

GADGIL et al. 1978: Influence of clearfelling on <strong>de</strong>composition of P.radiata litter. N.Z.J. For.Sci.8 (2),<br />

213-224.<br />

SALOÑA et al. 1993: A comparative study of the soil mites communities (Acari) of woo<strong>de</strong>d and unwoo<strong>de</strong>d<br />

areas in the Basque Country. In Ecological Effects of Afforestation, WATKINS C. (Ed.), 153-163<br />

SPAIN A.V. 1975: Aspect of the role of the soil biota in forest litter <strong>de</strong>composition. Australian Forestry<br />

38, 171-176.<br />

STOUT et al. 1975: Decomposition processes in New Zealand soils with particular respect to rates and<br />

pathways of plant <strong>de</strong>gradation. In: ANDERSON et al (eds.). The rolle of terrestrial and aquatic<br />

organism, 97-144. Blackwell Scientific Publicatios.<br />

WILL et al. 1976: Radiata pine, soil <strong>de</strong>gra<strong>de</strong>r or improver?. New Zealand J.Forestry, 21, 248-252.<br />

260


LURREKO FAUNA: BASO BIRLANDAKETA ETA MOZKETAREN ARTEAN<br />

Landare estalkiaren ia erabateko <strong>de</strong>useztapena ondorengo bi arrazoi hauek eragiten dute: al<strong>de</strong> batetik,<br />

baso eremuen <strong>de</strong>sagertzeak, arrazoi naturalek edo gizakien ekintzak bultzatua, eta bestetik, ondorengo<br />

baso berritzeak ohiko teknikak erabiliz. Deuseztapen horrek aldaketa garrantzitsuak sortzen ditu<br />

lurraren egoera abiotikoan (argia, tenperatura, hezetasuna...), eta aldi berean, eragin handia du fauna<br />

komunitateetan.<br />

Hazkuntza azkarreko baso espezieekin egindako baso berritzeak zainketa berezia eskatzen du<br />

ondorengo bi arrazoiengatik: batetik hazkuntza azkarrak mantenugai ugariren beharra duelako eta bestetik<br />

mantenugai zikloaren aldaketak neurri handi batean jaitsi <strong>de</strong>zakeelako baso ekoizpena. Gainera, kontuan<br />

hartu beharrekoa da lurrera eroritako orbelak eta bere <strong>de</strong>skonposizioak garrantzi handia duela mantenugai<br />

zikloaren eraginkortasunean.<br />

Testuinguru honetan aztertu da lurraren makrofaunaren jarraipena adin <strong>de</strong>sberdinetako (8, 18 eta<br />

30 urteetako) intsinis pinua erabilitako baso berritzetan. Azterketaren helburua landaretza egituraren<br />

aldaketak zoozenosiaren garapenean duen eragina aztertzea zen, batez ere <strong>de</strong>skonposizio organismoetan.<br />

Horren zergatia ondoko hau da: fauna edafikoak orbelaren <strong>de</strong>skonposizio prozesuan eta mantenugaien<br />

askatzean duen garrantzia.<br />

Laginketak 14 hilabetetan zehar burutu ziren Gorbeiako Mendigunean eta horren emaitzak 22.700<br />

pertsonaren materialetan oinarriturik dau<strong>de</strong>.<br />

SOIL FAUNA: THE EFFECTS OF REFORESTATION AND TREE CUTTING<br />

The disappearance of forested areas, as a consequence of either natural causes or human activity,<br />

and their later reforestation using the usual methods results in the almost complete elimination of the<br />

plant cover. This later provokes important changes in the abiotic condition of the soil (light, temperature,<br />

humidity), which in turn has a profound effect on the area’s wildlife.<br />

Reforestation with fast-growing forest species <strong>de</strong>serves special attention, since fast frowth implies<br />

a high nutrient requirement, and a disruption in the nutrient cycle could seriously reduce forest production.<br />

It is also necessary to bear in mind that the quantity of <strong>de</strong>ad leaves returned to the soil and the<br />

speed of their <strong>de</strong>composition are key factors in the overall efficiency of the nutrient cycle.<br />

In this context, given the importance of edaphic fauna in relation to the <strong>de</strong>composition of <strong>de</strong>ad leaves<br />

and the liberation of nutrients, we have studied the succession of soil macro-fauna in areas reforested<br />

with Pinus radiata of different ages (8, 18 and 30 years old), with the aim of analysing the influence<br />

of the change in the vegetation’s structure on the <strong>de</strong>velopment of the animal community, especially as<br />

regards <strong>de</strong>composing organisms.<br />

Samples were taken over 14 months in the Gorbeia Massif and the results based on material taken<br />

from 22,700 individual examples.<br />

261


STEMMA PRODERI<br />

IN PRIMIS BERMEI<br />

Gernika - Lumoko Udala<br />

Ayuntamiento <strong>de</strong> Gernika-Lumo<br />

Bermeoko Udala<br />

Ayuntamiento <strong>de</strong> Bermeo<br />

eman ta zabal zazu<br />

HEZKUNTZA, UNIBERTSITATE<br />

INGURUMEN ETA IKERKETA ETA SAILA LURRALDE<br />

DEPARTAMENTO DE EDUCACION,<br />

DEPARTAMENTO UNIVERSIDADES E DEINVESTIGACION<br />

MEDIO AMBIENTE<br />

Comité Español<br />

Red IBEROMAB <strong>de</strong> la UNESCO<br />

Universidad<br />

<strong>de</strong>l País Vasco<br />

Euskal Herriko<br />

Unibertsitatea<br />

2.000 Ptas.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!