Conservación, Uso y Gestión de los Sistemas Forestales
Conservación, Uso y Gestión de los Sistemas Forestales
Conservación, Uso y Gestión de los Sistemas Forestales
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
U R D A I B A I K O B I O S F E R A E R R E S E R B A •<br />
58<br />
R E S E R V A D E L A B I O S F E R A D E U R D A I B A I •<br />
BASO SISTEMEN<br />
KONTSERBAZIOA,<br />
ERABILERA ETA<br />
K U D E A K E T A<br />
CONSERVACIÓN,<br />
USO Y GESTIÓN<br />
DE LOS SISTEMAS<br />
FORESTALES<br />
INGURUMEN ETA LURRALDE<br />
ANTOLAMENDU SAILA<br />
HEZKUNTZA UNIBERTSITATE<br />
DEPARTAMENTO DE MEDIO AMBIENTE<br />
Y ORDENACIÓN DEL TERRITORIO<br />
DEPARTAMENTO DE EDUCACION
BASO SISTEMEN<br />
KONTSERBAZIOA,<br />
ERABILERA ETA<br />
K U D E A K E T A<br />
CONSERVACIÓN,<br />
USO Y GESTIÓN<br />
DE LOS SISTEMAS<br />
F O R E S T A L E S<br />
Garapen jasangarriari<br />
buruzko Urdaibaiko<br />
VI. jardunaldiak<br />
VI. Jornadas <strong>de</strong> Urdaibai<br />
sobre <strong>de</strong>sarrollo<br />
sostenible<br />
2000ko azaroaren 23tik-25era<br />
23-25 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2000<br />
INGURUMEN ETA LURRALDE<br />
ANTOLAMENDU SAILA<br />
DEPARTAMENTO MEDIO AMBIENTE Y<br />
ORDENACIÓN DEL TERRITORIO<br />
DEPARTAMENTO DE EDUCACION
Argitaratzaileak / Editores:<br />
Eusko Jaurlaritzako Lurral<strong>de</strong> Antolamendu, Etxebizitza eta Ingurugiro Saila<br />
Departamento <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio, Vivienda y Medio Ambiente <strong>de</strong>l Gobierno Vasco.<br />
UNESCO Etxea-Centro UNESCO Euskal Herria<br />
Edizio honetarako © para esta edición:<br />
Eusko Jaurlaritza. Lurral<strong>de</strong> Antolamendu, Etxebizitza eta Ingurugiro Saila<br />
Gobierno Vasco. Departamento <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio, Vivienda y Medio Ambiente.<br />
UNESCO ETXEA - Centro UNESCO Euskal Herria<br />
Egileen © <strong>de</strong> <strong>los</strong> autores<br />
Koordinazioa / Coordinación:<br />
Mónica Díez Salinas<br />
María Carmen <strong>de</strong> la Huerga<br />
Cristina Giménez Elorriaga<br />
UNESCO ETXEA - Centro UNESCO Euskal Herria<br />
Itzulpena / Traducción:<br />
Joseba Ossa<br />
Diana Draper<br />
Ricardo López<br />
Batzor<strong>de</strong> Zientifiko-Teknikoa / Comité Científico-Técnico:<br />
Xabier Arana, Urdaibaiko Biosfera Erreserba / Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai<br />
Mónica Díez, UNESCO Etxea<br />
José Miguel E<strong>de</strong>so, EHU-UPV<br />
Cristina Giménez, UNESCO Etxea<br />
M. Carmen <strong>de</strong> la Huerga, UNESCO Etxea<br />
Javier Loidi, EHU-UPV<br />
Juan Ramón Murua, EHU-UPV<br />
Miren Onaindia, EHU-UPV<br />
Marta Rozas, Urdaibaiko Biosfera Erreserba / Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai<br />
Esker onak / Agra<strong>de</strong>cimientos:<br />
Bizkaiko Basogintza Elkartea / Asociación <strong>de</strong> Forestalistas <strong>de</strong> Bizkaia<br />
EHNE sindikatua / Sindicato Agrario EHNE-UGAV<br />
Euskadiko Zur Mahaia / Mesa Intersectorial <strong>de</strong> la Ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> Euskadi<br />
Azala / Portada:<br />
Berekintza<br />
Ale-kopurua / Tirada: 900<br />
1.edizioa / 1.ª edición: 2001ko maiatza / mayo 2001<br />
Inprimaketa / imprime:<br />
Berekintza, S.L.<br />
I.S.B.N.: 84-89888-28-0<br />
L.G. / D.L.: BI-1.157-01<br />
OHARRA: Material hauek argitaratzeak ez dakar, berez, Eusko Jaurkaritzako Lurral<strong>de</strong> Antolamendu, Etxebizitza<br />
eta Ingurugiro Saila, UNESCO edo edizio honetan kolaboratzen duten beste erakun<strong>de</strong>ak bertan idatzitakoarekin<br />
bat datozenik.<br />
NOTA: La publicación <strong>de</strong> estos materiales no implica necesariamente la i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong>l Departamento <strong>de</strong><br />
Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio, Vivienda y Medio Ambiente <strong>de</strong>l Gobierno Vasco, <strong>de</strong> la UNESCO ni <strong>de</strong> las diversas<br />
entida<strong>de</strong>s colaboradoras en esta edición.
Hitzaurrea<br />
Prólogo
Urdaibaiko Biosferaren Erreserbak dituen hainbat ezaugarrik argi eta garbi erakusten digute nahitaezkoa<br />
<strong>de</strong>la giza jarduerak eta naturako baliabi<strong>de</strong>en babesa uztartzea. Basoko Sistemen Babesa,<br />
Erabilpena eta Ku<strong>de</strong>aketari buruzko liburu honen argitalpena Urdaibain egiten ari garen jardueraren<br />
erreferente garrantzitsua dugu. Liburuak besteak beste, ondorengo edukiak jasotzen ditu: komunitate<br />
zientifikoaren ezagutzak, Europako beste hainbat eskual<strong>de</strong>tako esperientzietatik jasotako ekarpenak,<br />
bertako eragileen iritziak, eta oro har administrazioak egiten duen lana zein nik neuk zuzentzen dudan<br />
Urdaibaiko Biosferaren Erreserbako Patronatuak egiten duena. Bestal<strong>de</strong>, Urdaibaiko Biosferaren Erreserbaren<br />
helburu nagusienetakoa bertako landaretza masa, gainazaleko zein lurrazpiko urak eta lurra<br />
babestea eta berreskuratzea da. Beraz, ura, lurra, aniztasuna, paisaia eta basoko baliabi<strong>de</strong>ak dira argitalpen<br />
honetan aurkituko dituzun oinarrizko kontzeptuetako batzuk.<br />
Ezbairik gabe, interes orokorrari zein partikularrari dagokienez, basoko sistemek funtzio garrantzitsuak<br />
betetzen dituzte. Eta hori nabarmenagoa da Urdaibai bezalako toki batean, izan ere basoak<br />
azalera handia estaltzen du eta, gainera, bertako basoen eta kanpoko espezien landaketen arteko koexistentzia<br />
orekatua lortu behar dugu. Horretarako, lurraren antolamendua, ingurugiroa eta interesak<br />
adostea naturaltasun osoz erabili beharreko hitzak ditugu. Liburu honetako orrial<strong>de</strong>etan ikusi ahal izango<br />
duzuen bezala, Urdaibain egiten <strong>de</strong>n basoko jarduera produktiboak garrantzia handia du egur baliabi<strong>de</strong>ak<br />
eta lehengaiak lortzerako orduan (egurraren sektorerako eta horri lotutako industriarako ezinbestekoa<br />
bilakatuz). Dena <strong>de</strong>la, oraindik badira hobetu beharrekoak basoko sistemen planifikazioan eta<br />
ku<strong>de</strong>aketan, Urdaibaiko natur zein kultur ondarea eta oinarrizko natur baliabi<strong>de</strong>ak babestu eta hobetu<br />
ahal izateko, eta horretaz gain, epe ertain zein luzera begira, horien jasangarritasuna bermatu ahal izateko,<br />
oraingo zein datozen belaunaldien onerako.<br />
Bene-benetan espero dut argitalpen honek basoko sistemak hobeto ezagutzen laguntzea eta,<br />
halaber, mundu zabalean onartzen <strong>de</strong>n garapen jasangarria ardatz izanik, basoekin gozatzeko eta lan<br />
egiteko eragile izatea.<br />
Francisco José Ormazábal<br />
Eusko Jaurlaritzako Lurral<strong>de</strong> Antolamendu, Etxebizitza eta Ingurugiro Sailburua<br />
La Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai presenta numerosas facetas en las que la compatibilización<br />
<strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s humanas y la conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos ambientales, es una tarea esencial.<br />
La publicación <strong>de</strong> este libro sobre Conservación, <strong>Uso</strong> y Gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>Sistemas</strong> <strong>Forestales</strong> es un referente<br />
muy importante para la labor que realizamos en el territorio <strong>de</strong> Urdaibai, toda vez que en la misma<br />
se recogen <strong>los</strong> conocimientos <strong>de</strong> la comunidad científica, la aportación realizada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> experiencias<br />
<strong>de</strong> otras regiones europeas, la opinión <strong>de</strong> <strong>los</strong> agentes locales y la labor que realiza, asimismo, la<br />
Administración, en general, y el Patronato <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai, que presido, en<br />
particular. Por otra parte, la protección y recuperación <strong>de</strong> las masas <strong>de</strong> vegetación autóctona, <strong>de</strong> las<br />
aguas superficiales y subterráneas, y el recurso suelo, es uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> objetivos principales <strong>de</strong> la Reserva<br />
<strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai. Así, el agua, el suelo, la diversidad, el paisaje y <strong>los</strong> recursos forestales<br />
son algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong> conceptos fundamentales que encontrará a lo largo <strong>de</strong> esta publicación.<br />
No cabe duda <strong>de</strong> que <strong>los</strong> sistemas forestales <strong>de</strong>sempeñan funciones tanto <strong>de</strong> interés general<br />
como particular. Máxime en un territorio como el <strong>de</strong> Urdaibai, que presenta una superficie forestal tan<br />
elevada y don<strong>de</strong> la confluencia <strong>de</strong> amplios bosques autóctonos y extensas plantaciones forestales <strong>de</strong><br />
especies foráneas <strong>de</strong>ben buscar una coexistencia armoniosa. Para ello, la or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l territorio, el<br />
medio ambiente y la conciliación <strong>de</strong> intereses son términos que <strong>de</strong>bemos manejar con total naturalidad.<br />
Como observarán en las páginas <strong>de</strong> este libro, la actividad forestal productiva <strong>de</strong> Urdaibai es un<br />
hecho <strong>de</strong> gran relevancia en la generación <strong>de</strong>l recurso ma<strong>de</strong>ra y materias primas (fundamentales para<br />
el sector <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra y la industria asociada). No obstante, todavía hay aspectos que <strong>de</strong>ben ser mejorados<br />
en la planificación y gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas forestales al objeto <strong>de</strong> que el patrimonio natural y<br />
cultural <strong>de</strong> Urdaibai, así como <strong>los</strong> recursos ambientales básicos, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ser protegidos y mejorados,<br />
tengan garantizado un horizonte <strong>de</strong> sostenibilidad a medio y largo plazo al servicio <strong>de</strong> las generaciones<br />
presentes y futuras.<br />
Espero sinceramente que esta publicación nos permita conocer mejor <strong>los</strong> sistemas forestales y<br />
nos motive a disfrutar y trabajar con <strong>los</strong> mismos en la línea <strong>de</strong> pensamiento mundialmente reconocido<br />
<strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo sostenible.<br />
Francisco José Ormazábal<br />
Consejero <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio, Vivienda y Medio Ambiente<br />
7
Aurkibi<strong>de</strong>a<br />
Índice
JARDUNALDIEN HASIERA / APERTURA DE LAS JORNADAS ........................................... 17<br />
JUAN KARLOS GOIENETXEA<br />
Bermeoko Alkatea.<br />
Alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> Bermeo.<br />
PAUL ORTEGA<br />
UNESCO Etxeako zuzendaria.<br />
Director <strong>de</strong> UNESCO Etxea – Centro UNESCO Euskal Herria.<br />
FRANCISCO JOSÉ ORMAZÁBAL<br />
Eusko Jaurlaritzako Lurral<strong>de</strong> Antolamendu, Etxebizitza eta Ingurugiro Sailburua.<br />
Consejero <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio, Vivienda y Medio Ambiente <strong>de</strong>l Gobierno Vasco.<br />
HASIERAKO HITZALDIA / PONENCIA INAUGURAL ............................................................. 27<br />
UNESCO Biosphere Reserves: a mo<strong>de</strong>l for the role of integrating cultural diversity<br />
in biodiversity conservation ............................................................................................... 29<br />
PETER BRIDGEWATER<br />
Zientzia Ekologikoetarako UNESCOren Sailaren Zuzendaria.<br />
Director <strong>de</strong> la División <strong>de</strong> Ciencias Ecológicas <strong>de</strong> la UNESCO.<br />
(Miguel Clusener – Godt-ek aurkeztua / Presentada por Miguel Clusener – Godt)<br />
Laburpena<br />
Resumen<br />
KOMUNIKAZIOAK / COMUNICACIONES ............................................................................... 35<br />
1. SAIOA. BASOAK ETA GARAPEN JASANGARRIA INGURUGIRO ALDAKETA<br />
GLOBALEN AURREAN.<br />
1ª SESIÓN. BOSQUES Y DESARROLLO SOSTENIBLE ANTE LOS CAMBIOS<br />
AMBIENTALES GLOBALES.<br />
Mo<strong>de</strong>ratzailea/Mo<strong>de</strong>radora: MÓNICA DÍEZ<br />
UNESCO Etxea-Centro UNESCO Euskal Herria.<br />
Bosques y cambio global: realida<strong>de</strong>s y utopías <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva<br />
socioecológica .................................................................................................................... 37<br />
JAUME TERRADAS<br />
Ikerketa Ekologikorako eta Baso Aplikazioetarako Zentroa (CREAF). Bartzelonako<br />
Unibertsitate Autonomoa.<br />
Centro <strong>de</strong> Investigación Ecológica y Aplicaciones <strong>Forestales</strong>-CREAF. Universidad<br />
Autónoma <strong>de</strong> Barcelona.<br />
Laburpena<br />
Abstract<br />
La gestion d´une gran<strong>de</strong> fôret priveé selon les principes <strong>de</strong> Pro Silva, dans<br />
le cadre <strong>de</strong> la Réserve <strong>de</strong> la Biosphére <strong>de</strong>s Vosges du Nord ....................................... 43<br />
EVRARD DE TURCKHEIM<br />
Baso ingeniaria. Frantziako PRO SILVA erakun<strong>de</strong>ko ki<strong>de</strong>a.<br />
Ingeniero forestal. Miembro <strong>de</strong> PRO SILVA Francia.<br />
Laburpena<br />
Resumen<br />
Abstract<br />
2. SAIOA. BASO KUDEAKETAREN ALDERDI EKOLOGIKO ETA SOZIALAK.<br />
2ª SESIÓN. ASPECTOS ECOLÓGICOS Y SOCIALES DE LA GESTIÓN FORESTAL.<br />
Mo<strong>de</strong>ratzailea/Mo<strong>de</strong>rador: JAVIER LOIDI.<br />
Euskal Herriko Unibertsitateko Botanika Departamentua.<br />
Departamento <strong>de</strong> Botánica <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong>l País Vasco.<br />
10
“Estado <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> la avifauna forestal en Bizkaia. Medidas correctoras” 51<br />
JON HIDALGO / XABIER BUENETXEA<br />
Lanius Ornitologi Elkartea.<br />
Sociedad Ornitológica Lanius.<br />
Laburpena<br />
Abstract<br />
Efecto <strong>de</strong> la sustitución <strong>de</strong> especies arbóreas autóctonas por coníferas sobre<br />
la vegetación y banco <strong>de</strong> semillas ................................................................................... 57<br />
IBONE AMEZAGA<br />
Euskal Herriko Unibertsitateko Zientzien Fakultatea.<br />
Facultad <strong>de</strong> Ciencias <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong>l País Vasco.<br />
Laburpena<br />
Abstract<br />
Ibaiertzeko landarediaren funtzioak. Egurraren garrantzia ........................................... 65<br />
JOSERRA DIEZ<br />
Euskal Herriko Unibertsitateko Ekologia Laborategia.<br />
Laboratorio <strong>de</strong> Ecología. Universidad <strong>de</strong>l País Vasco.<br />
Resumen<br />
Abstract<br />
Impacto <strong>de</strong> <strong>los</strong> incendios en <strong>los</strong> ecosistemas forestales cantábricos: Dinámica<br />
postincendio en Urdaibai ................................................................................................... 71<br />
JUAN MANUEL LAPUENTE<br />
Euskal Herriko Unibertsitateko Botanika Laborategia.<br />
Laboratorio <strong>de</strong> Botánica. Universidad <strong>de</strong>l País Vasco.<br />
Laburpena<br />
Abstract<br />
Urdaibaiko basoak ingurugiro hezkuntzatik .................................................................... 81<br />
CARMEN GOMEZ LLANERA / TERESA ZABALLA TEJADA<br />
Sukarrietako Eskola - Saiakuntzarako Zentroa.<br />
Centro <strong>de</strong> Experimentación Escolar <strong>de</strong> Pe<strong>de</strong>rnales.<br />
Resumen<br />
Abstract<br />
3. SAIOA. BASO SISTEMEN KUDEAKETA. ESKUALDEKO POLITIKA<br />
ETA ESPERIENTZIAK.<br />
3ª SESIÓN. GESTIÓN DE LOS SISTEMAS FORESTALES. POLÍTICAS<br />
Y EXPERIENCIAS REGIONALES.<br />
Mo<strong>de</strong>ratzailea/Mo<strong>de</strong>radora: MARTA ROZAS.<br />
Urdaibaiko Biosfera Erreserbaren Patronatuko Teknikaria.<br />
Técnico <strong>de</strong>l Patronato <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai.<br />
Elementos <strong>de</strong> planificación forestal en el País Vasco ................................................... 87<br />
DANIEL SAENZ<br />
IKT, S.A.<br />
Laburpena<br />
Abstract<br />
Integración <strong>de</strong> <strong>los</strong> factores socioeconómicos en la planificación <strong>de</strong> espacios<br />
naturales protegidos .......................................................................................................... 93<br />
ISABEL OTERO<br />
Madrilgo Unibertsitate Politeknikoa.<br />
Universidad Politécnica <strong>de</strong> Madrid.<br />
Laburpena<br />
Abstract<br />
11
Restauración Ecológica <strong>de</strong> las fincas Los Sotos y Monterue<strong>los</strong>, en el Parque<br />
Nacional <strong>de</strong> Doñana ........................................................................................................... 99<br />
FRANCISCO JAVIER LÓPEZ-PASARÍN BASABE<br />
Doñanako Parke Nazionala.<br />
Parque Nacional <strong>de</strong> Doñana.<br />
Laburpena<br />
Abstract<br />
Reflexiones y apuntes sobre otra gestión forestal ......................................................... 107<br />
PAKO ZUFIAUR GONZÁLEZ DE LANGARIKA<br />
Nafarroako Basozaina.<br />
Guardabosques. Navarra.<br />
Laburpena<br />
Abstract<br />
4. SAIOA. BASOEN USTIAPENA, TRANSFORMAZIOA ETA MERKATURATZEA.<br />
4ª SESIÓN. EXPLOTACIÓN, TRANSFORMACIÓN Y COMERCIALIZACIÓN FORESTAL.<br />
Mo<strong>de</strong>ratzailea/Mo<strong>de</strong>rador: JOSÉ MIGUEL EDESO.<br />
Euskal Herriko Unibertsitateko Industri Ingeniaritza Teknikoko eta Topografiako<br />
Unibertsitate Eskola.<br />
Escuela Universitaria <strong>de</strong> Ingeniería Técnica Industrial y Topografía <strong>de</strong> la Universidad<br />
<strong>de</strong>l País Vasco.<br />
Gestión forestal <strong>de</strong> las fincas públicas <strong>de</strong>l Parque Natural <strong>de</strong>l Montseny .................. 111<br />
JOSEP ARGEMÍ<br />
Montseny-ko Parke Naturala. Bartzelonako Diputazioa.<br />
Parque Natural <strong>de</strong>l Montseny. Diputación <strong>de</strong> Barcelona.<br />
Laburpena<br />
Abstract<br />
La explotación óptima <strong>de</strong> bosques como herramienta <strong>de</strong> apoyo a la gestión<br />
multifuncional ...................................................................................................................... 121<br />
JOSÉ ALBIAC<br />
Nekazal Ekonomia Unitatea. Aragoiko Gobernua.<br />
Unidad <strong>de</strong> Economía Agraria. Gobierno <strong>de</strong> Aragón.<br />
Laburpena<br />
Abstract<br />
La Certificacion forestal: una herramienta para la conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques ..... 127<br />
RAQUEL GÓMEZ<br />
ADENA-WWF. Baso Arloaren Arduraduna.<br />
ADENA-WWF. Responsable <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Bosques.<br />
Laburpena<br />
Abstract<br />
Integración monte-industria: Gestión forestal sostenible ............................................. 133<br />
ESTEBAN GOITIA<br />
Euskadiko Zur Mahaia.<br />
Mesa Intersectorial <strong>de</strong> la Ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> Euskadi.<br />
Laburpena<br />
Abstract<br />
5. SAIOA. URDAIBAIKO BIOSFERA ERRESERBA.<br />
5ª SESIÓN. LA RESERVA DE LA BIOSFERA DE URDAIBAI.<br />
Mo<strong>de</strong>ratzailea/Mo<strong>de</strong>rador: JUAN RAMÓN MURUA<br />
Euskal Herriko Unibertsitateko Ekonomia Aplikatuko Departamentua.<br />
Departamento <strong>de</strong> Economía Aplicada, Universidad <strong>de</strong>l País Vasco.<br />
12
Diagnóstico y propuesta <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong>l patrimonio histórico - arqueológico<br />
en <strong>los</strong> sistemas forestales <strong>de</strong>l territorio <strong>de</strong> Urdaibai ..................................................... 137<br />
JUAN CARLOS LÓPEZ QUINTANA.<br />
AGIRI Arkeologia Kultur Elkartea.<br />
Asociación Cultural Arqueológica AGIRI<br />
Laburpena<br />
Abstract<br />
Conservación preventiva mediante intervención medio ambiental en monumentos<br />
megalíticos <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas forestales <strong>de</strong> Urdaibai ....................................................... 143<br />
FERNANDO BAZETA<br />
Arte E<strong>de</strong>rren Fakultatea. Euskal Herriko Unibertsitatea.<br />
Facultad <strong>de</strong> Bellas Artes. Universidad <strong>de</strong>l País Vasco.<br />
Laburpena<br />
Abstract<br />
El <strong>de</strong>sarrollo forestal <strong>de</strong> la zona <strong>de</strong> Urdaibai no es sostenible en su dinámica<br />
actual .................................................................................................................................... 147<br />
OLATE ARRARTE<br />
ENHE Nekazari Sindikatua<br />
Sindicato Agrario ENHE.<br />
Laburpena<br />
Abstract<br />
I<strong>de</strong>as para una política forestal más natural y menos agresiva: el caso <strong>de</strong> la<br />
Cuenca <strong>de</strong> Mape (Urdaibai) ............................................................................................... 155<br />
ENRIKE ARZUBIAGA<br />
Añebustin-Añetu Auzo Elkartea.<br />
Asociación <strong>de</strong> Vecinos Añebustin-Añetu.<br />
Laburpena<br />
Abstract<br />
El Plan <strong>de</strong> Acción Territorial <strong>de</strong> <strong>los</strong> Encinares Cantábricos <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la<br />
Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai ........................................................................................................... 161<br />
XABIER ARANA.<br />
Urdaibaiko Biosfera Erreserbako Patronatua.<br />
Patronato <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai.<br />
Laburpena<br />
Abstract<br />
Avance <strong>de</strong>l Plan <strong>de</strong> Acción Territorial <strong>de</strong> las Áreas <strong>Forestales</strong> (F1 y F2) <strong>de</strong> Urdaibai<br />
y gestión forestal sostenible ............................................................................................. 171<br />
ALEJANDRO CANTERO<br />
IKT, S.A.<br />
Laburpena<br />
Abstract<br />
La afección <strong>de</strong> la <strong>de</strong>claración <strong>de</strong> <strong>los</strong> espacios naturales protegidos a la actividad<br />
forestal. El caso <strong>de</strong> Urdaibai ............................................................................................. 177<br />
JOSU AZPITARTE<br />
Bizkaiko Basogintza Elkartea.<br />
Asociación <strong>de</strong> Forestalistas <strong>de</strong> Bizkaia.<br />
Laburpena<br />
Abstract<br />
JARDUNALDIEN AMAIERA / CLAUSURA DE LAS JORNADAS .......................................... 183<br />
PAUL ORTEGA<br />
UNESCO Etxeako zuzendaria.<br />
Director <strong>de</strong> UNESCO Etxea – Centro UNESCO Euskal Herria.<br />
13
ERANSKINA / ANEXO<br />
KOMUNIKAZIO OSAGARRIAK /<br />
COMUNICACIONES COMPLEMENTARIAS .................................................... 187<br />
Problemas ambientales asociados a las prácticas forestales que se realizan en la<br />
Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai .................................................................................. 189<br />
GERMÁN ALONSO; CALABRIA, F.J.; DE PABLO, C.L., y MARTÍN DE AGAR, M.P.<br />
Madrilgo Unibertsitate Konplutenseko Ekologia Saila.<br />
Departamento <strong>de</strong> Ecología. Universidad Complutense <strong>de</strong> Madrid.<br />
Laburpena<br />
Abstract<br />
Gestión forestal responsable ............................................................................................ 195<br />
KEPA ATUTXA<br />
Ma<strong>de</strong>ras Atutxa.<br />
Laburpena<br />
Abstract<br />
Historia <strong>de</strong> <strong>los</strong> caminos rurales y su problemática <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong>l avance <strong>de</strong> las<br />
tecnologías .......................................................................................................................... 197<br />
ELENA ARANDA LAMBEA<br />
Baso ingeniaria.<br />
Ingeniero <strong>de</strong> montes.<br />
Laburpena<br />
Abstract<br />
Evaluación <strong>de</strong>l interés natural y cultural <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas forestales ........................... 201<br />
JOSÉ ANTONIO CADIÑANOS, GUILLERMO MEAZA.<br />
Euskal Herriko Unibertsitateko Geografia Departamentua.<br />
Departamento <strong>de</strong> Geografía <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong>l País Vasco.<br />
Laburpena<br />
Abstract<br />
Pasado, presente y futuro <strong>de</strong>l monte vasco: su evolución y problemática<br />
en la Reserva <strong>de</strong>l Urdaibai ................................................................................................ 205<br />
ZUGAITZ EGUIARTE.<br />
ASMOA AIA S.L.<br />
Laburpena<br />
Abstract<br />
La conciliación <strong>de</strong> producción y conservación: La gestión forestal próxima<br />
a la naturaleza ..................................................................................................................... 211<br />
ANTONIO GARCÍA ABRIL.<br />
Espainiako Pro Silva Erakun<strong>de</strong>aren Presi<strong>de</strong>ntea.<br />
Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Pro Silva España.<br />
Laburpena<br />
Abstract<br />
Caracterización <strong>de</strong> las masas <strong>de</strong> pino radiata <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera<br />
<strong>de</strong> Urdaibai .......................................................................................................................... 219<br />
ANAIXA IBARLUZEA.<br />
Baso ingeniaria.<br />
Ingeniera <strong>de</strong> Montes.<br />
Laburpena<br />
Abstract<br />
El Plan técnico <strong>de</strong> Gestión y Mejora forestal <strong>de</strong>l Parque Comarcal <strong>de</strong>l Castillo<br />
<strong>de</strong> Montesquiu .................................................................................................................... 225<br />
JORGE JURGENS<br />
Bartzelonako Diputazioa<br />
Diputación <strong>de</strong> Barcelona<br />
Laburpena<br />
Abstract<br />
14
Manejo forestal y conservación <strong>de</strong> la diversidad biológica en plantaciones <strong>de</strong><br />
Pinus radiata (D.) Don y bosques nativos en la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai ... 231<br />
ALEJANDRO RESCIA<br />
Madrilgo Unibertsitate Konplutensea.<br />
Universidad Compluntense <strong>de</strong> Madrid.<br />
Laburpena<br />
Abstract<br />
La or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> la actividad forestal en la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai ..... 237<br />
MARTA ROZAS, XABIER ARANA.<br />
Urdaibaiko Biosfera Erreserbako Patronatua.<br />
Patronato <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai.<br />
Laburpena<br />
Abstract<br />
Plant Biodiversity in managed and unmanaged forest ecosystems of chestnut<br />
and Aleppo pine in southern France ................................................................................ 243<br />
FRANCOIS ROMANE<br />
Centre National <strong>de</strong> la Recherche Scientifique - Centre d’Ecologie Fonctionnelle et<br />
Evolutive. Montpellier.<br />
Laburpena<br />
Resumen<br />
Intervención pública en el éxito <strong>de</strong> las repoblaciones forestales en Navarra ............ 249<br />
JESÚS BARREIRO, KATRIN SIMON<br />
Nafarroako Unibertsitate Publikoa.<br />
Universidad Pública <strong>de</strong> Navarra.<br />
Laburpena<br />
Abstract<br />
La fauna <strong>de</strong>l suelo: entre la repoblación forestal y la tala ............................................ 257<br />
PILAR BARRAQUETA EGEA<br />
EKOS, Ingurugiro Aholkularitza eta Ikerketa<br />
EKOS, Asesoría e Investigación Medioambiental<br />
Laburpena<br />
Abstract<br />
15
Jardunaldien hasiera<br />
Apertura <strong>de</strong> las Jornadas
Guztiok dakigu basoak aberastasun iturri zuzena eta ez zuzena ere, badirala. Basoetatik egurra<br />
eta beste gai batzuk ateraten doguz, eta, honen bi<strong>de</strong>z, egurgintzako industria mantentzen da, aberastasuna<br />
eta enplegua sorturik. Hala ere, hain begibistan ez dagozan beste onura batzuk ere emoten<br />
<strong>de</strong>uskuez, gure bizitzan guztiz garrantzitsuak eta eraginkorrak izan arren, konturatzen ez garalako,<br />
edota, epe laburreko irabaziekaz txunditzen garalako, jaramonik ere egiten ez <strong>de</strong>utsaguzan<br />
onurak.<br />
Gure basoek beteten dabezan eginkizun garrantzizkoenen artean, ondorengoak aipa daikeguz:<br />
– Erosioa ekiditen dabela, eta, beraz, gure lurren aberastasuna gor<strong>de</strong>ten; bai nekazaritzan, eta,<br />
baita basogintzan ere, lur horreek emonkorrak izaten jarraitu daien lagunduz.<br />
– Ziklo hidrologikoa erregulatzen dabe, eta honegaz, lehorte arazoak eta urjolak eta izadiaren<br />
beste ezbehar batzuren arriskua txikitzen. Aldi berean, gure ur-iturrietako mailak mantentzen<br />
dabez.<br />
– Negutegi eraginaren kontrolean laguntzen dabe.<br />
– Eta, azkenik, paisai e<strong>de</strong>rrak sortzen laguntzen dabela ere, esan daikegu. Bioaniztasun handiko<br />
lekuak, turismoa eta aisialdiko jarduerak erakarriko dabezanak.<br />
Baina zoritxarrez, basoen gaur eguneko gestioak, munduan, ez dauz bateratzen goian aipatu<br />
doguzan onura mota biak. Epe laburreko onurei emoten jake lehentasuna era nabarian, etorkizunari<br />
begiratu ere egin barik. Esandakoaren isla, Amazoniako basoetan gertatzen ari dana dogu.<br />
Hala ere, gure inguruetatik asago gertatzen danaren aurka protesta egitea eta horregaz aztoratzea<br />
ondo dago, baina, egoera hau aldatzen hasteko, hemen berton hasi behar gara lanean, gure ahalegintxoa<br />
egin behar dogu hemen, Bermeon, eta Urdaibaiko Biosfera erreserban.<br />
Bai, hemen ere epe laburreko baso-gestioaren emaitzak ikusten hasi gara. Gure herriko basogunerik<br />
gehienak produktore txikien eskuetan dagoz eta arin hasten diran zuhaitzez landatuta, pinua<br />
eta eukalitua, batez ere.<br />
Ustiaketa hau burutzeko era oso trinkoa da. Makineria astuna erabili behar da aldatzik handienetan<br />
ere, eta horrek lurraren geruza azalekoak aldarazten dauz. Gainera, lurra zati txikietan banatzeak,<br />
egurra garraiatzeko kontrolpean ez dagozan hainbat bi<strong>de</strong> sortaraztea ekarri dau, eta, horren ondorioz,<br />
baso-ustiaketak oso eragin handikoak gertatzen dira eta lurrazalaren drenatze antolakuntzak bere<br />
oreka galtzen dau. Guzti horren ondorioak argi ikusten doguz, lurra galdu egiten jaku eta ziklo hidrologikoa<br />
ere kaltetu. Etorkizunean horrek ez dau ekarriko onik, ez basoetako jabeentzat, ez eta beste<br />
guztiontzat ere.<br />
Egoera honen aurrean, Herri Administrazioen eginkizuna da Basoen Plangintzan eskua sartzea,<br />
eta ahalegindu alkartzen jabetza pribatuak lortu gura dauzan onura ekonomikoak baso-sistemak<br />
hobetu eta iraunarazteagaz. Garapen sostengarriaren abiaburuei jarraiturik bi<strong>de</strong>ratu behar da gaur<br />
egun plangintza hau, 1992. urtean Rio <strong>de</strong> Janeiro hirian izan zan Ingurugiroa eta Garapenari buruzko<br />
Nazio Bauten Mintegian ezarrita geratu zan moduan. Euskal Baso Plangintzan (1994-2030) ere, ondorengo<br />
helburuak jarri dira:<br />
I Zuhaizdun mendien aniztasuna eta iraunarazpena eta ekologia eta paisaia bermatzea, basolurral<strong>de</strong>a<br />
mugatuz, antolatuz eta arautuz.<br />
II Ondasunen eta zerbitzuen hornidura iraunkorrean eta baita aurreikusitakoan ere, ingurugiroa<br />
gor<strong>de</strong>z, Basoaren Gestioa garatzeko Irizpi<strong>de</strong>ak ezartea era eragingarrian.<br />
III Baso-lurral<strong>de</strong>a hornitu, komunikaziorako eta aurre-hartze eta <strong>de</strong>fentsarako beharrezkoak<br />
diran azpiegiturekaz, eta baita ikerketa, informazio iraunkorra eta prestakuntza teknikoetarako<br />
egitura malguekaz.<br />
IV Baso-sektorea kohesionatu, haren ahalmenik handienetarantz abiaraziz; baina, hori bai, lehen<br />
aipatutako helburuekaz bat etorrita eta enpresen jarduna erraztuz.<br />
V Basogintzak gizarteagaz (bai baserrikoa eta baita herrikoa ere) lotura izatea lortu behar da eta<br />
Ingurugiroa eta basoaren kultura bat sortu.<br />
19
Zentzu honetan eta honantz hurreratuta, Biosfera erreserbaren Jarduera Sozioekonomikoen<br />
Armonizazio eta Garapen egitarauan ondorengo garapen proposamenak egiten dira:<br />
– Baso-bi<strong>de</strong>en antolamendua.<br />
– Epe luzerako aukera ekonomikoak emongo dabezan baso-espezieetarantz joteko laguntzaneurriak<br />
aplikatzea eta bioaniztasuna gehitzeko ahalegina egitea.<br />
– Erosioa gitxituko daben eragin txikiko baso-teknikak erabiltzeko laguntza ekonomikoak jartzea,<br />
enplegua sustatzeko programak sorturik.<br />
– Basoaren aurre-hartze sistemak hobetzea.<br />
Nire itxaropena da honelako jardunaldiak baliagarriak izango dirala arazo honetan parte zuzena<br />
daben guztiek: jabeek, administrazioak, unibertsitateak, etab., baso-gestioa garatzeko bi<strong>de</strong>ak aurkitu<br />
ahal izateko, eta, hurrengo belaunaldiek ere gure basoetaz gozatzeko aukera izaten jarraitzeko.<br />
Juan Car<strong>los</strong> Goienetxea<br />
Bermeoko Alkatea<br />
Alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> Bermeo<br />
20
Alkate jauna, UNESCO, eta UNESCO etxearen or<strong>de</strong>zkariak, jaun andreok, egunon eta ongi etorri<br />
Garapen euskarriari buruzko Urdaibaiko seigarren Jardunaldi honetara.<br />
Basoak izan ziren gure Herriko lehen biztanleen bizi iturri duela 6.000 urte inguru aldaketari ekin<br />
ziotelarik, ingurunea aldatuz eta beste bizimodu bati hasiera emanaz, eroso eta ziurragoa.<br />
Hau horrela izanik, gaur egun egoera kritiko baten aurrean dago Urdaibaiko baso ekosistema, ia<br />
<strong>de</strong>sagertu egin baita.<br />
Horregaitik, Jardunaldi hauen helburua da sektore honen egungo egoera ezagutu, aztertu eta<br />
eztabaidatzea.<br />
Gure al<strong>de</strong>tik, Lurral<strong>de</strong> Antolamendu, Etxebizitza eta Ingurugiro Saila eta Urdaibaiko Zaingo<br />
Batzor<strong>de</strong>a lanean dihardugu ingurugiro faktorea eguneroko ekintzetan kontutan har dadin, Biosfera<br />
Erreserba honetako etorkizuna baso ekosistemen osotasunak baldintzatzen baitu.<br />
Gainera, euskarritasunari buruzko ikerketa gunea da Urdaibai. Etorkizunaren ikuspuntua galduz<br />
gero, nolanahi jardunez gero, hain eskasa eta baliagarria <strong>de</strong>n errekurtsoa gal <strong>de</strong>zakegu, lurra, eta<br />
ondorioz, lurral<strong>de</strong>ak produzitzeko duen gaitasuna.<br />
Horregaitik, duela 11 urte Eusko Legebiltzarrak Urdaibaiko Legea onartu zuenetik zenbait aurrerapausu<br />
eman ditugu, besteak beste, 1.500 hektarea babes berezikoak izendatzea, lur ezberdinen erabilerak<br />
finkatzea eta PADAS <strong>de</strong>lako egitarauan lurrak babestu eta baso ekimenak antolatzeko beharra<br />
azpimarratzea.<br />
Baina aurrerapausuak eman baditugu ere zeregin handia dugu oraindik eta ziur naiz jardunaldi<br />
hauetan mahai gainean jarri eta aztertuko duzuen guztia oso baliogarria izango zaigula.<br />
Quiero, antes <strong>de</strong> nada, agra<strong>de</strong>cer a Unesco Etxea y a todos quienes han participado en la organización<br />
<strong>de</strong> estas sextas Jornadas <strong>de</strong> Urdaibai sobre Desarrollo Sostenible –<strong>de</strong>dicadas en esta ocasión–<br />
a un tema <strong>de</strong> gran interés social, económico y ambiental– como es el <strong>de</strong> la conservación, uso<br />
y gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas forestales.<br />
Deseo felicitar especialmente al alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> Bermeo por el trabajo realizado en este remozado<br />
Casino que sirve como se<strong>de</strong> para las Jornadas. Creo que es un símbolo más <strong>de</strong> cómo nuestro país,<br />
por encima <strong>de</strong> las dificulta<strong>de</strong>s, trabaja por renovarse y progresar, con confianza en su futuro.<br />
Me pidieron que inaugurara estas Jornadas sobre Desarrollo Sostenible –“Conservación, <strong>Uso</strong> y<br />
Gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>Sistemas</strong> <strong>Forestales</strong>”– ¡!no quiero hacer una inauguración formal¡! - quiero aportar<br />
alguna reflexión - la visión <strong>de</strong>l Departamento - sobre la materia que vais a <strong>de</strong>sarrollar estos días.<br />
Los bosques han señoreado el paisaje <strong>de</strong>l País Vasco <strong>de</strong>s<strong>de</strong> tiempos inmemoriales.<br />
Estos bosques frondosos y extensos fueron el recurso y fuente <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>los</strong> primeros pobladores<br />
- pero también motivo <strong>de</strong> su temor y profundo respeto a la naturaleza.<br />
Las últimas investigaciones arqueológicas realizadas en la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai,<br />
nos han aportado datos arqueobotánicos <strong>de</strong> indudable valor sobre la naturaleza y las características<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas forestales en la época prehistórica.<br />
Estos estudios nos han permitido conocer - qué árboles eran utilizados para preparar las hogueras<br />
- y cuáles fueron talados cuando se inició la apertura <strong>de</strong> bosques, en la transición a un modo <strong>de</strong><br />
vida más se<strong>de</strong>ntario, vinculado a lo que hoy conocemos como sector primario.<br />
Hoy po<strong>de</strong>mos confirmar, por ejemplo, que hace 6.000 años - ya se aclaraba el bosque - y se<br />
araba el terreno para producir cosechas <strong>de</strong> trigo en lo que hoy es Urdaibai.<br />
Hace seis milenios, por tanto, el ser humano que habitaba estas tierras comenzó una intensa<br />
modificación <strong>de</strong> su entorno para crear su propio medio ambiente, más rico en recursos agropecuarios<br />
y también mucho más cómodo y seguro.<br />
Si avanzamos en la historia <strong>de</strong> Urdaibai, comprobaremos - cómo el crecimiento <strong>de</strong> la actividad<br />
gana<strong>de</strong>ra primero y el inicio <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s protoindustriales <strong>de</strong>spués, profundizaron y aceleraron<br />
este proceso <strong>de</strong> transformación <strong>de</strong>l medio, que <strong>de</strong>rivó en una <strong>de</strong>forestación <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s proporciones.<br />
La elaboración <strong>de</strong> carbón vegetal, las ferrerías, <strong>los</strong> caleros, la construcción naval y la fuerte<br />
implantación <strong>de</strong> caseríos, junto a la expansión <strong>de</strong> las villas y anteiglesias, <strong>de</strong>mandaron ingentes<br />
metros cúbicos <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> nuestros bosques autóctonos.<br />
21
Por si esto fuera poco, las <strong>de</strong>samortizaciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> montes comunales y públicos realizadas<br />
en el siglo diecinueve –y las enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l roble y el castaño– <strong>de</strong>jaron el paisaje <strong>de</strong> Urdaibai, al<br />
igual que el conjunto <strong>de</strong> <strong>los</strong> valles <strong>de</strong> la vertiente atlántica, sin apenas cubierta forestal.<br />
Estamos, por lo tanto, en este punto <strong>de</strong> nuestra historia - ante una situación crítica para el ecosistema<br />
forestal <strong>de</strong> Urdaibai, prácticamente <strong>de</strong>saparecido.<br />
Pero este estado <strong>de</strong> cosas conoce un giro <strong>de</strong>cisivo con las extensas repoblaciones iniciadas a<br />
mediados <strong>de</strong> este siglo.<br />
Y llegamos a nuestros días, en <strong>los</strong> que el paisaje vegetal <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai<br />
no guarda relación con la imagen <strong>de</strong>l territorio que nos po<strong>de</strong>mos imaginar hace 6.000, 500 ó 100<br />
años. El entorno se ha modificado sustancialmente a lo largo <strong>de</strong> la historia, en un proceso <strong>de</strong> transformación<br />
que, con toda seguridad, continuará, en mayor o menor medida, en el futuro.<br />
Por ello, porque nuestra acción sobre el medio natural es inevitable, uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong><br />
estas jornadas sobre la CONSERVACIÓN, USO Y GESTIÓN DE LOS SISTEMAS FORESTALES es<br />
conocer, analizar y <strong>de</strong>batir <strong>los</strong> aspectos que nos interesan o preocupan, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el papel <strong>de</strong> cada uno<br />
<strong>de</strong> nosotros, como administración, propietario forestal, investigador, ambientalista, técnico <strong>de</strong> montes,<br />
o empresario <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra, entre otros.<br />
Como todos uste<strong>de</strong>s saben, el sector forestal es un área productiva relevante en el País Vasco.<br />
Supone el 23 por ciento <strong>de</strong> la producción final agraria <strong>de</strong> toda la comunidad Autónoma Vasca y el 33<br />
por ciento en el caso <strong>de</strong> Bizkaia.<br />
La Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai cuenta con una superficie forestal muy importante. De<br />
hecho, <strong>de</strong> sus 22.000 hectáreas <strong>de</strong> extensión, 14.500 hectáreas, es <strong>de</strong>cir, el 65 por ciento, están<br />
cubiertas por sistemas forestales.<br />
Ahora bien, <strong>los</strong> bosques autóctonos, aunque importantes por su valor natural y ambiental, tienen<br />
una representación minoritaria <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> nuestra masa forestal. Las explotaciones <strong>de</strong> especies<br />
<strong>de</strong> crecimiento rápido, el pino y el eucalipto, cubren prácticamente 12.000 hectáreas, es <strong>de</strong>cir, más<br />
<strong>de</strong> la mitad <strong>de</strong>l territorio total <strong>de</strong> la Reserva.<br />
Este último dato no posee, por sí mismo, una lectura ni positiva ni negativa. Es, sencillamente,<br />
la constatación <strong>de</strong> una realidad. Como también es un dato objetivo la situación, hoy por hoy marginal,<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> hayedos, <strong>de</strong> <strong>los</strong> robledales o <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques <strong>de</strong> galería; aquel<strong>los</strong> bosques que antaño<br />
dominaron el paisaje <strong>de</strong> Urdaibai.<br />
Des<strong>de</strong> esta situación <strong>de</strong> partida y con la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> las múltiples funciones que cumplen <strong>los</strong> sistemas<br />
forestales tanto en el ámbito científico, natural o educativo como en el económico, industrial o<br />
recreativo, yo les invito a que reflexionen a lo largo <strong>de</strong> estas Jornadas sobre todos estos temas.<br />
Por mi parte, me permitiré recordarles que tanto el Departamento <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio,<br />
Vivienda y Medio Ambiente, como el propio Patronato <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai, estamos<br />
trabajando para que la variable ambiental, por un lado, y la concepción <strong>de</strong>l territorio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una<br />
perspectiva integral, por otro, estén presentes en todas las políticas sectoriales <strong>de</strong>l País Vasco.<br />
Y, en ese sentido, también estamos empeñados en que todas las actuaciones cotidianas que<br />
se <strong>de</strong>sarrollan en este magnífico espacio que nos ro<strong>de</strong>a contemplen estos dos criterios, ambiental y<br />
territorial. Des<strong>de</strong> estas premisas básicas, <strong>de</strong>bemos reconocer que el futuro <strong>de</strong> Urdaibai está, en buena<br />
medida, condicionado por la integridad <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecosistemas forestales y <strong>los</strong> aprovechamientos silvícolas<br />
que se practican en <strong>los</strong> mismos.<br />
No en vano Urdaibai, como Reserva <strong>de</strong> la Biosfera, es un campo abierto a la investigación sobre<br />
la sostenibilidad. Nos encontramos ante un territorio en el que <strong>de</strong>be ser más evi<strong>de</strong>nte que nunca la<br />
capacidad <strong>de</strong> nuestra sociedad <strong>de</strong> establecer un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo respetuoso con el medio,<br />
capaz <strong>de</strong> explotar sus recursos sin agotar<strong>los</strong>, y apto para generar una calidad <strong>de</strong> vida a<strong>de</strong>cuada.<br />
El Departamento <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio, Vivienda y Medio Ambiente <strong>de</strong>l Gobierno Vasco<br />
lleva apoyando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace varios años diversas líneas <strong>de</strong> investigación que nos están permitiendo<br />
conocer el estado ambiental <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> patrimonios más valiosos y escasos con que cuenta nuestro<br />
pequeño país, el suelo.<br />
En ese sentido, y a fin <strong>de</strong> conocer la inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> la explotación forestal en la calidad <strong>de</strong>l terreno,<br />
se han <strong>de</strong>sarrollado, con rigor y métodos contrastados, estudios sobre el impacto o la huella<br />
ambiental que <strong>de</strong>jan tras <strong>de</strong> sí las distintas técnicas utilizadas en las tareas <strong>de</strong> silvicultura.<br />
22
Los datos son concluyentes. Las mo<strong>de</strong>rnas técnicas utilizadas en la actualidad en las explotaciones<br />
forestales <strong>de</strong> especies <strong>de</strong> crecimiento rápido existentes en Euskadi resultan tan agresivas que<br />
provocan la pérdida <strong>de</strong> hasta 200 toneladas <strong>de</strong> suelo fértil por hectárea y año. A<strong>de</strong>más, incrementan<br />
las arroyadas y <strong>los</strong> picos <strong>de</strong> crecida <strong>de</strong> <strong>los</strong> cauces en <strong>los</strong> fondos <strong>de</strong> valle.<br />
Por el contrario, se ha constatado que el manejo tradicional, con la utilización <strong>de</strong> maquinaria <strong>de</strong><br />
forma puntual y sin labores <strong>de</strong> <strong>de</strong>nudación <strong>de</strong>l suelo, prácticamente reduce a la mínima expresión la<br />
pérdida <strong>de</strong> tierras. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> esta repercusión negativa sobre el suelo provocada por la utilización<br />
intensiva <strong>de</strong> maquinaria pesada, hay otras afecciones sobre la biodiversidad, el paisaje, la calidad <strong>de</strong><br />
las aguas o sobre la <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong>l patrimonio arqueológico, que ya, <strong>de</strong>finitivamente, <strong>de</strong>ben ser tratados<br />
y abordados.<br />
Puedo anunciarles en este punto que nuestro Departamento, junto con la Universidad <strong>de</strong>l País<br />
Vasco y con la Universidad Pública <strong>de</strong> Navarra, va a impulsar un estudio, continuación <strong>de</strong>l que acabo<br />
<strong>de</strong> citar, que nos va a permitir conocer la influencia <strong>de</strong> las técnicas <strong>de</strong> preparación <strong>de</strong>l terreno en<br />
las explotaciones forestales sobre la conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> y las aguas y sobre la producción<br />
forestal.<br />
Se trata <strong>de</strong> un estudio que se va a <strong>de</strong>sarrollar en Urdaibai y estoy seguro <strong>de</strong> que sus resultados<br />
serán muy útiles para todos <strong>los</strong> sectores <strong>de</strong> interés que estamos aquí representados.<br />
Por todos estos motivos, y en atención a estos datos, <strong>de</strong>bemos iniciar una serena y profunda<br />
reflexión sobre un concepto básico en el asunto que nos ocupa: EL USO SOSTENIBLE DE LOS SIS-<br />
TEMAS FORESTALES. Si nos alejamos <strong>de</strong> las buenas prácticas en la explotación forestal, si per<strong>de</strong>mos<br />
la perspectiva <strong>de</strong> nuestro futuro y el <strong>de</strong> nuestros <strong>de</strong>scendientes, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> per<strong>de</strong>r el recurso<br />
suelo, escaso y valioso, y a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> per<strong>de</strong>r otros aspectos <strong>de</strong> indudable valor natural o ambiental,<br />
también per<strong>de</strong>mos, a medio plazo, la capacidad productiva <strong>de</strong>l territorio y el potencial para regenerar<br />
<strong>los</strong> sistemas forestales con un mínimo <strong>de</strong> funcionalidad natural.<br />
Estas reflexiones, válidas para la mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> valles <strong>de</strong> Bizkaia y Gipuzkoa en <strong>los</strong> que las<br />
explotaciones forestales tienen una presencia <strong>de</strong>stacada, <strong>de</strong>ben ser también tenidas en cuenta en la<br />
Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai. Des<strong>de</strong> la aprobación en 1989 por el Parlamento Vasco <strong>de</strong> la Ley<br />
<strong>de</strong> Protección y Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai, hemos ido avanzando en el<br />
cumplimiento <strong>de</strong> <strong>los</strong> objetivos entonces marcados, esto es, la diversificación <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas forestales<br />
y la búsqueda <strong>de</strong> una gestión sostenible <strong>de</strong>l monte. Estos objetivos siguen siendo hoy igualmente<br />
válidos, necesarios y, sin duda, <strong>de</strong> interés general.<br />
Quiero señalar, brevemente, algunos aspectos <strong>de</strong> la labor acometida en esta Reserva <strong>de</strong> la Biosfera<br />
en la or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l sector forestal.<br />
– En primer lugar, la Ley <strong>de</strong> Urdaibai calificó 1.500 hectáreas <strong>de</strong> este territorio como zonas <strong>de</strong><br />
especial protección. En ese sentido, se ha elaborado un Plan <strong>de</strong> Acción Territorial <strong>de</strong> <strong>los</strong> encinares<br />
cantábricos <strong>de</strong> Urdaibai, <strong>de</strong>l que Xabier Arana, director-conservador <strong>de</strong> la Reserva les<br />
dará cuenta el próximo sábado.<br />
– Por otro lado, el Plan Rector <strong>de</strong> <strong>Uso</strong> y Gestión <strong>de</strong> Urdaibai, con la or<strong>de</strong>nación territorial efectuada,<br />
estableció la vocación y <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> <strong>los</strong> diferentes sue<strong>los</strong>, regulando la implantación <strong>de</strong><br />
nuevas explotaciones forestales y salvaguardando <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> mayor valor agrícola <strong>de</strong> la<br />
expansión <strong>de</strong> las edificaciones y <strong>de</strong> las manchas <strong>de</strong> pinos y eucaliptos.<br />
– En tercer lugar, el Programa <strong>de</strong> Armonización y Desarrollo <strong>de</strong> las Activida<strong>de</strong>s Socioeconómicas<br />
<strong>de</strong> Urdaibai, conocido como PADAS, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> valorar la trascen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra<br />
como materia prima para nuestros aserra<strong>de</strong>ros y la industria <strong>de</strong> transformación, <strong>de</strong>stacaba la<br />
necesidad <strong>de</strong> la “Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> la Actividad Forestal” y <strong>de</strong> la “Protección contra la erosión y<br />
preservación <strong>de</strong> sue<strong>los</strong>”.<br />
– En cuarto lugar, las investigaciones arriba citadas sobre pérdidas <strong>de</strong> suelo y repercusiones<br />
sobre la torrencialidad estuvieron y están presentes en la cuenca <strong>de</strong> Urdaibai. Los resultados<br />
<strong>de</strong> estas investigaciones, junto a las opiniones <strong>de</strong> numerosos científicos y agentes sociales y<br />
económicos <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> Urdaibai, se plasmaron en un documento básico <strong>de</strong>nominado<br />
“Detección <strong>de</strong> <strong>los</strong> Problemas Ambientales <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> las Prácticas <strong>Forestales</strong> en la Reserva<br />
<strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai”.<br />
– Por último, a finales <strong>de</strong>l año 1996, en el seno <strong>de</strong>l Dictamen <strong>de</strong>l sector primario <strong>de</strong> Urdaibai,<br />
se alcanzaron acuerdos para flexibilizar las normas que limitaban las repoblaciones en algu-<br />
23
nas áreas, sin que ello supusiera la expansión <strong>de</strong> las plantaciones hacia sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> interés<br />
agrario, y siempre bajo la premisa <strong>de</strong> limitar la utilización <strong>de</strong> técnicas <strong>de</strong> explotación que<br />
acentúen la erosión <strong>de</strong> sus sue<strong>los</strong>.<br />
Sin duda alguna, y con esto termino, la labor iniciada en el ámbito forestal requiere aún <strong>de</strong><br />
mayores esfuerzos <strong>de</strong> investigación y estudio, así como potentes dosis <strong>de</strong> <strong>de</strong>dicación, diálogo y búsqueda<br />
<strong>de</strong> nuevas formas <strong>de</strong> hacer. Todo ello <strong>de</strong>be estar acompañado <strong>de</strong> las medidas y recursos para<br />
procurar el <strong>de</strong>sarrollo pleno y satisfactorio <strong>de</strong>l medio rural.<br />
En cualquier caso, la calidad <strong>de</strong>l territorio y <strong>de</strong> sus recursos <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> en gran medida <strong>de</strong>l conocimiento,<br />
capacidad, profesionalidad y sensibilidad <strong>de</strong> todos <strong>los</strong> presentes. Espero y confío en que la<br />
meta <strong>de</strong> una or<strong>de</strong>nación racional y equilibrada <strong>de</strong>l territorio, acompañada <strong>de</strong> <strong>los</strong> manejos silvícolas<br />
fundamentados en las BUENAS PRÁCTICAS FORESTALES, sean objeto <strong>de</strong> su trabajo y <strong>de</strong> sus reflexiones<br />
a lo largo <strong>de</strong> estas tres jornadas.<br />
Quiero hacer extensivo nuestro agra<strong>de</strong>cimiento, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> a Unesco Etxea, a <strong>los</strong> Ayuntamientos<br />
<strong>de</strong> Bermeo y Gernika, a la Universidad <strong>de</strong>l País Vasco, a la Asociación <strong>de</strong> Forestalistas <strong>de</strong> Bizkaia,<br />
al sindicato EHNE y a la Mesa Intersectorial <strong>de</strong> la Ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> Euskadi, por su participación en<br />
la organización <strong>de</strong> estas Jornadas.<br />
Garapen Jasangarriari buruzko seigarren Jardunaldi hauek ireki egiten ditut.<br />
Francisco José Ormazabal<br />
Eusko Jaurlaritzako Lurral<strong>de</strong> Antolamendu, Etxebizitza eta Ingurugiro Sailburua<br />
Consejero <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio, Vivienda y Medio Ambiente<br />
24
Egun on guztioi. Mila esker hemen egoteagatik. Hitz hauen bi<strong>de</strong>z, UNESCO Etxearen izenean,<br />
ongi etorria eman nahi dizuet.<br />
La conservació, uso y gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas forestales es hoy en día una cuestión <strong>de</strong> ámbito<br />
mundial.<br />
Según datos contenidos en el Informe GEO 2000, “Perspectivas <strong>de</strong>l Medio Ambiente Mundial”<br />
que ha presentado rescientemente el PNUMA-Programa <strong>de</strong> las Naciones Unidas para el Medio<br />
Ambiente, el 80 por ciento <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques que cubrían inicialmente el planeta han sido <strong>de</strong>spejados,<br />
fragmentados o <strong>de</strong>gradados <strong>de</strong> alguna manera.<br />
Un 40 por ciento <strong>de</strong> la cubierta arbórea <strong>de</strong>l mundo en la actualidad se encuentra ecológicamente<br />
intacta o en estado natural. Estos bosques naturales son <strong>de</strong> gran valor porque acomodan a<br />
culturas indígenas, dan cobijo a la diversidad biológica mundial, proporcionan servicios a <strong>los</strong> ecosistemas,<br />
estabilizan el clima, contribuyen al crecimiento económico local y regional, y atien<strong>de</strong>n a las<br />
necesida<strong>de</strong>s en materia recreativa. Sin embargo, una parte importante <strong>de</strong> estos bosques naturales se<br />
encuentran expuestos a la <strong>de</strong>forestación como consecuencia <strong>de</strong> las situaciones <strong>de</strong> pobreza, en<strong>de</strong>udamiento<br />
encomómico o superpoblación que sufren <strong>los</strong> países en <strong>de</strong>sarrollo, situaciones en las que<br />
<strong>los</strong> países <strong>de</strong>l norte tienen responsabilidad.<br />
Afortunadamente, una creciente concienciación sobre la importancia <strong>de</strong>l mantenimiento <strong>de</strong> la<br />
cantidad y la calidad <strong>de</strong> las masas forestales en el plano mundial ha motivado el interés público y<br />
provocado cambios en políticas y legislaciones nacionales e internacionales encaminadas a promover<br />
una gestión forestal sostenible, que combine satisfactoriamente las tres funciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques:<br />
la económica, la ambiental y la socio-cultural.<br />
Otro aspecto <strong>de</strong> importancia es el reconocimiento <strong>de</strong> que <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong> conservación, uso y<br />
gestión sostenible <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas forestales requiere <strong>de</strong> la participación <strong>de</strong> una amplia gama <strong>de</strong> grupos<br />
<strong>de</strong> interés, y <strong>de</strong>l pacto entre <strong>los</strong> múltip<strong>los</strong> intereses.<br />
La Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai es un caso más <strong>de</strong>l panorama internacional don<strong>de</strong> se<br />
está realizando un reconocido esfuerzo por buscar soluciones consensuadas a la problemática local<br />
<strong>de</strong> la conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos forestales y el <strong>de</strong>sarrollo económico y humano.<br />
Des<strong>de</strong> UNESCO Etxea esperamos que estas VI Jornadas <strong>de</strong> Urdaibai sobre Desarrollo Sostenible<br />
sirvan para contrastar experiencias y aportar nuevos puntos <strong>de</strong> vista al <strong>de</strong>bate que se ha venido<br />
generando en torno a estos temas, ya que únicamente mediante la participación <strong>de</strong> todos <strong>los</strong> agentes<br />
implicados y <strong>de</strong> la sociedad civil pue<strong>de</strong> llegarse a la construcción <strong>de</strong> propuestas <strong>de</strong> futuro sólidas<br />
y viables.<br />
Ongi etorri berezia eman nahi dizuegu Urdaibaira inguratu zareten txostengile eta gonbidatutako<br />
parte hartzaile guztioi. Bereziki eskertu nahi dugu Eusko Jaurlaritzako Lurral<strong>de</strong>, Etxebizitza eta<br />
Ingurugiro Sailaren laguntza, eta baita Bermeoko Udalak eta Gernikako Udalak emandakoa ere.<br />
Halaber, gure eskerrik beroenak eman nahi dizkiegu jardunaldi hauetako Batzor<strong>de</strong> Teknikoan<br />
parte hartu duten Euskal Herriko Unibertsitateko irakasleei, eta bihotzez eskertu nahi dugu Urdaibaiko<br />
Patronatuaren eta EHNE, Basozaleen Elkartea eta Euskadiko Egurraren Sektore arteko Mahaia<br />
elkarteen lanki<strong>de</strong>tza.<br />
Azkenik, ongi etorririk beroena eman nahi dizuegu areto honetara hurbildu zareten guztioi. Orain<br />
hasi eta larunbata arte izango diren lan bileretan parte hartzera gonbidatu nahi zaituztegu.<br />
Eskerrik asko.<br />
Paul Ortega Etcheverry<br />
UNESCO Etxeako Zuzendaria<br />
Director <strong>de</strong> UNESCO Etxea - Centro UNESCO Euskal Herria<br />
25
Hasierako hitzaldia<br />
Ponencia inaugural
UNESCO Biosphere Reserves:<br />
a mo<strong>de</strong>l for integrating cultural<br />
diversity in biodiversity<br />
conservation<br />
Peter Bridgewater<br />
• Director of the Division of Ecological Sciences,<br />
UNESCO<br />
Introduction.<br />
What are bio-cultural landscapes?<br />
The report of the World Commission on culture and <strong>de</strong>velopment (<strong>de</strong> Cuéllar, 1995) quotes Amadou<br />
Hampâté Bâ as follows, “In Africa when an old man dies, a library burns down”. That quote could<br />
apply to many countries in most other continents. <strong>de</strong> Cuéllar (1995) refers specifically to cultural<br />
landscapes viz;<br />
Humanity’s relation to the natural environment has so far been seen predominantly in biophysical<br />
terms; but there is now a growing recognition that societies themselves have created elaborate<br />
procedures to protect and manage their resources. These procedures are rooted in cultural values<br />
that have to be taken into account if sustainable and equitable human <strong>de</strong>velopment is to become a<br />
reality.<br />
And again;<br />
Non-physical remains such as place names or local traditions are also part of the cultural heritage.<br />
Particularly significant are the interactions between these and nature: the collective cultural landscape.<br />
Only the preservation of these enables us to see indigenous cultures in a historical perspective.<br />
The cultural landscape forms a historical and cultural frame for many indigenous peoples.<br />
While these comments refer to indigenous cultural landscapes (as the most endangered cultural<br />
landscapes globally), essentially all landscapes are cultural, and subject to cultural influences. And<br />
as such, we must un<strong>de</strong>rstand that sustainability of ecological systems is achievable only within a cultural<br />
context. Although this is obvious in terrestrial environments, there are strong cultural influences<br />
in coastal environments or seascapes, and, more rarely, on the open ocean as in the Pacific.<br />
As a conclusion, we should see ‘naturalness’, therefore, as effectively indivisible from cultural<br />
influences. Natural phenomena and natural resources find <strong>de</strong>finition in culture and we should un<strong>de</strong>rstand<br />
the scientific and political constructs which un<strong>de</strong>rlie our perceptions (Machlis, 1992). We cannot<br />
un<strong>de</strong>rstand and manage the ‘natural’ environment unless we un<strong>de</strong>rstand the human culture that shaped<br />
it.<br />
Our management itself becomes thus an expression of that culture. We must, of course, un<strong>de</strong>rstand<br />
also the environment to comprehend how it, in turn, reshapes that culture through feedback processes.<br />
Equal emphasis should, therefore, be given to the cultural aspects of ecosystems in their<br />
management - the concept of biocultural landscapes.<br />
29
People, language and landscape<br />
Nassauer (1995) gives four principles for an un<strong>de</strong>rstanding of the dynamics of cultural landscapes.<br />
These are:<br />
1. Human landscape perception, cognition and values directly affect the landscape and are<br />
affected by the landscape.<br />
2. Cultural conventions powerfully influence landscape pattern in both inhabited and apparently<br />
natural landscapes.<br />
3. Cultural concepts of nature are different from scientific concepts of ecological function.<br />
4. The appearance of landscapes communicates cultural values.<br />
These four principles are exemplified in the following discussion - with particular emphasis on<br />
the role of language as a “cultural glue” helping interpret and manage landscapes.<br />
Wilson and King (1995) refer to the noosphere - essentially as a system that is “replacing the<br />
natural biosphere “. They also observe “ humans are animals as much as any others, and are subject<br />
to the same laws of nature”. They also interpret some human activity as “switch mediators” - the<br />
switch being a positive feedback process between species composition and the environment. These<br />
aspects of human interactions fit perfectly the role of cultural operators in the landscape.<br />
Uluru – Kata Tjuta National Park in Australia, Tongariro National Park in New Zealand, and<br />
sacred groves in Gahna, Zimbabwe (Dorm-Adzobu and Veit, 1991) and Mexico (Gômez-Pompa et al.,<br />
1990), protected by religious taboos, are areas that have been conserved as genetic reservoirs a result<br />
of cultural practices. Gadgil et al. (1997), note that sacred groves played a major role in the landscapes<br />
of the Greek and Roman Empires, and that they still play a role in the Indian landscape. They note<br />
that these groves are especially important in the more remote regions. They draw conclusions about<br />
the strong sustainability of such regions, compared with a large-scale stratified society.<br />
<strong>de</strong> Cuéllar (1995), notes that languages may <strong>de</strong>cline due to <strong>de</strong>struction or change of the habitats<br />
and ecological bases of the speakers of the local languages - creating endangered languages,<br />
which parallel the more familiar endangered species, and less i<strong>de</strong>ntified, but equally critical, endangered<br />
spaces. In<strong>de</strong>ed, postulated extinction rates for languages parallel those for species over the<br />
next century- and the forces for extinction are essentially the same - the processes of biotic and cultural<br />
homogenisation of landscapes.<br />
Bridgewater and Hooy (1996) argue that strong connections exist between cultures (and hence<br />
humans and their languages) and the environments in which these cultures <strong>de</strong>veloped. It is generally<br />
recognised in linguistics that there is some kind of inseparable link between language and culture -<br />
and there is a growing recognition amongst ecologists that there is an equally inseparable link<br />
between culture and landscape. The role of biological diversity in maintaining ecosystem processes<br />
can be seen as a homologue for language diversity in cultural process.<br />
Because of this local people usually have extensive knowledge of the flora, fauna and climateecosystem<br />
relationships that exist in landscapes. In Uluru-Kata Tjuta National Park Biosphere Reserve<br />
in central Australia local Aboriginal people have extensive botanical and zoological knowledge of<br />
the area based on millennia of living with the land and its biodiversity (Bree<strong>de</strong>n, 1994). Local Aboriginal<br />
people use language to enco<strong>de</strong> the lore nee<strong>de</strong>d to conserve and manage biodiversity - and maintenance<br />
of that language base means continuing access to knowledge that “…commonly forms part<br />
of the content of the stories of the activities of the ancestral beings…” Bree<strong>de</strong>n, 1994.<br />
Biosphere Reserves, Cultural and Education<br />
Biodiversity is a key, and frequently the only, resource of local and indigenous people. Land lived<br />
on and managed by local people, like a protected area, is vulnerable to activities on adjacent lands,<br />
as well as whatever happens within its bor<strong>de</strong>rs. Alienation of peoples from their traditional areas,<br />
lifestyles and language may well represent the <strong>los</strong>s of valuable information important for the broa<strong>de</strong>r<br />
society (Gômez-Pompa and Kaus, 1990; Swaney and Olson, 1992). Policies which effectively capture<br />
the conservation of biological diversity should also capture cultural diversity (which is an important<br />
30
and clearly recognised component of biological diversity). So, people have helped shape the existing<br />
biodiversity and biodiversity plays a major role in shaping cultural “memory” - especially through the<br />
medium of language – what I have called in another paper – “the linguasphere” (Bridgewater and Bridgewater,<br />
1999).<br />
The whole issue of genetic resources requires consi<strong>de</strong>rably more attention. While there are<br />
issues relating to food/pharmaceutical potential, there are additional fundamental issues, including<br />
management plans, relating to genetic stocks of species harvested for other commercial purposes.<br />
The issue of genetic resources is c<strong>los</strong>ely related to the question of sustainable use of wildlife and, in<br />
some instances, to rights of indigenous peoples (see, for example, Lynge, 1993). Here again, the role<br />
of language in maintaining sustainable community living and resource use is exemplified.<br />
There are a range of matters which fall un<strong>de</strong>r the heading of management, everything from recovery<br />
programs for endangered species to the management of protected areas. These, and other<br />
management challenges, offer opportunity for involvement of local communities such as that suggested<br />
in the Seville Strategy – the action plan for UNESCO-MAB Biosphere Reserves (Bridgewater and<br />
Cresswell, 1998) - as now updated by the recent meeting in Pamplona, Spain.<br />
In fact, Goal I of the Seville Strategy reads as follows:<br />
Use Biosphere Reserves to Conserve Natural and Cultural Diversity.<br />
Goal 2 tells us to:<br />
Utilize Biosphere Reserves as Mo<strong>de</strong>ls of Land Management and of Approaches to Sustainable<br />
Development.<br />
Goal 4 <strong>de</strong>als with Education and Public Awareness, key to implementing an un<strong>de</strong>rstanding<br />
among not only local people but the wi<strong>de</strong>r community.<br />
In Pamplona several recommendations were ma<strong>de</strong> <strong>de</strong>aling with these following issues:<br />
• Site and national authorities should <strong>de</strong>velop mechanisms to increase awareness of biosphere<br />
reserves.<br />
• Site and national authorities should utilise new technologies to publish success stories.<br />
• Site and national activities should increase NGO participation to assist in fund raising and in<br />
establishing links among biosphere reserves.<br />
• Site and national authorities should strengthen the involvement and participation of local<br />
people in sustainable resource management and <strong>de</strong>velopment through training, participatory<br />
rural appraisals and community workshops. Only when the local communities and NGOs<br />
become active partners in planning, management and <strong>de</strong>cision making within biosphere reserves,<br />
can it be said that support from local people has been truly secured.<br />
• Biosphere reserves should be connected by information webs and should exchange information<br />
about education and public awareness through the regional networks and the world<br />
network.<br />
• Educational and public awareness programs and campaigns should always be implemented<br />
through two-way communication. Such programs should be implemented at site and national<br />
level and should inclu<strong>de</strong> inter alia efforts to popularise scientific information by producing television<br />
programs, films and suitable illustrated books and brochures. An environmental education<br />
manual for use at all levels of education should be <strong>de</strong>veloped to assist biosphere reserve<br />
co-ordinators.<br />
• A diversity of education and public awareness methods should be applied and methods and<br />
contents should be adapted to different target groups and their different needs.<br />
• Biosphere reserve status offers opportunities to <strong>de</strong>velop environmental awareness and promote<br />
equitable sharing of current and potential economical or social benefits. This awareness<br />
and these benefits should be promoted.<br />
• It was suggested that biosphere reserve co-ordinators, national committees and the MABsecretariat<br />
should:<br />
– <strong>de</strong>velop on-line and hardcopy tutorials on the concept of biosphere reserves and the Seville<br />
Strategy and disseminate through appropriate processes such as workshops, favouring<br />
31
a participatory approach and integrating indigenous knowledge and appropriate communication<br />
technologies.<br />
– create concise and user-friendly, practical gui<strong>de</strong>s on the Seville Strategy with diagrams, pictures<br />
and cartoons.<br />
– encourage local communities to form community organizations appropriate to their cultural<br />
background to participate in <strong>de</strong>cision-making on sustainable resource use and promotion of<br />
the biosphere concept.<br />
– link traditional festivals, where they exist in the context of the biosphere reserves, to foster<br />
awareness aimed at improving the conservation and sustainable utilisation of resources<br />
within biosphere reserves.<br />
– use appropriate information technology systems and public awareness, including translation<br />
into local languages.<br />
– <strong>de</strong>velop and implement integrated courses in biodiversity conservation and resource management<br />
particularly in biosphere reserves with emphasis on the ecosystem approach.<br />
The human component of biosphere reserves and their role in promoting approaches to sustainable<br />
<strong>de</strong>velopment can lead to a variety of forms of co-operation, ranging from the use of natural<br />
resources to the protection of cultural heritage. A special case is biosphere reserves which are Transfrontier.<br />
Among the measures that can be recommen<strong>de</strong>d especially in the case of Transfrontier Biosphere<br />
Reserves are the following:<br />
• Co-ordination of management practices, for example in forestry, logging, forest regeneration,<br />
or in the field of pollution control.<br />
• I<strong>de</strong>ntification of possible perverse incentive and promotion of viable sustainable alternatives.<br />
• Elaboration and supporting of the implementation of a joint tourism policy.<br />
• Promotion of partnership among various groups of stakehol<strong>de</strong>rs having the same interests.<br />
• Promotion of participation of local communities in the TBR, including local NGOs.<br />
• Promotion of joint cultural events and fostering of co-operation on cultural and historical heritage<br />
preservation.<br />
• Developing of common strategies for planning based on research and monitoring.<br />
This suite of recommendations will be inclu<strong>de</strong>d by the Secretariat in revisions we will be making to<br />
the Seville strategy. They will thus become the guiding principles for Biosphere Reserve management.<br />
Conclusion<br />
Opportunities to integrate protected area conservation programs with those operating in the<br />
wi<strong>de</strong>r landscape should be sought and <strong>de</strong>veloped. Where neighbors have similar, joint or mutual interests<br />
in resources, opportunities should be taken to implement not only agreed management plans,<br />
but to establish assessment protocols for evaluating management effectiveness. The view of the<br />
biosphere as the “global gar<strong>de</strong>n” (Bridgewater, 1993) un<strong>de</strong>rlines this approach.<br />
Linkages between culture (reinforced by language) and land management strategies are to be<br />
found on all continents. We need to un<strong>de</strong>rstand more about the boundaries between language and<br />
culture, and how language and culture can inform the <strong>de</strong>velopment of appropriate and sustainable<br />
landscapes into the future. Biosphere Reserves, invigorated by the Pamplona Process, will be a vital<br />
part of this activity.<br />
In the final analysis, information <strong>de</strong>rived from scientific research must be incorporated into<br />
management practices meaningful to local people. Ecological sustainability is an i<strong>de</strong>al established by<br />
people and can only be achieved by appropriate human behavior - including the ability to communicate<br />
mutidimensionally through the linguasphere. Here is where solid educational and public awareness<br />
un<strong>de</strong>rpinnings are critical to the success of any conservation initiative.<br />
In the end, how we regard the welfare of each other and the biodiversity with which we share<br />
the planet will be a measure of how well we are doing in attaining our goal of biodiversity and cultural<br />
diversity conservation – and ultimately our own sustainability.<br />
32
References<br />
BREEDEN, S. 1994. Uluru – Looking after Uluru-Kata Tjuta ~ the Anangu way. Simon and Schuster,<br />
Sydney.<br />
BRIDGEWATER, P.B. and BRIDGEWATER, C. 1999. Cultural Landscapes - the Only Way for Sustainable<br />
Living. In: Proceedings of the Czech-IALE Conference on Landscape Ecology, Prague, 1998.<br />
BRIDGEWATER, P.B. and CRESSWELL, I.D. 1998. The reality of the World network of biosphere reserves:<br />
Its relevance for the implementation of the Convention on Biological Diversity. pp 1-6 In: Biosphere<br />
Reserves – Myth or Reality? Proceedings of a Workshop at the 1996 IUCN World Conservation<br />
Congress, Montreal, Canada. IUCN, Gland, Switzerland. Vi + 59 pp<br />
BRIDGEWATER, P.B. and HOOY, T. 1996. Outstanding cultural landscapes in Australia, New Zealand and<br />
the Pacific - the Footprint of man in the wil<strong>de</strong>rness. In: von Droste, B., Plachter, H. and Rössler,<br />
M. (eds.) Cultural Landscapes of Universal Value. Components of a Global Strategy. pp162 - 169.<br />
G Fischer, Jena.<br />
CUÉLLAR, J.P. DE, 1995. Our creative Diversity – Report of the World Commission on Culture and <strong>de</strong>velopment.<br />
Unesco, Paris.<br />
DORM-ADZOBU, C. and VEIT, P.G. 1991. Religious beliefs and environmental protection: the Malshegu<br />
sacred Grove in Northern Ghana. In: From the Ground up, case Study No. 4, pp1-34. Center for<br />
International Development and Environment. World resources Institute, U.S.A.<br />
GADGIL, M., HEMAM, N.S., and REDDY, B.M. 1997. People, refugia and resilience. In: Berkes, F., Folke,<br />
C and Colding, J. (eds) Linking social and ecological systems. pp 30-47. Cambridge University<br />
Press, Cambridge.<br />
GÔMEZ-POMPA, A and KAUS, A. 1990. Traditional Management of Tropical Forests in Mexico. pp. 45-64<br />
In: An<strong>de</strong>rson, A.B. (ed.) Alternatives to Deforestation: Steps Toward Sustainable Use of the Amazon<br />
Rain Forest. Columbia University Press. New York.<br />
LYNGE, A. 1993. The story of the Inuit Circumpolar Conference. ICC, Nuuk, Greenland.<br />
MACHLIS, G.E. 1992. The contribution of sociology to biodiversity research and management. Biological<br />
Conservation 62: 161-170.<br />
NASSAUER, J.I. 1995 Culture and changing landscape structure. Landscape Ecology, 10: 229 - 238.<br />
SWANEY, J.A. and OLSON, P.I. 1992. The economics of biodiversity: lives and lifestyles. Journal of Economic<br />
Issues 26:1-25.<br />
WILSON, J.B., and KING, W.MCG. 1995. Human-mediated vegetation switches as process in landscape<br />
ecology. Landscape Ecology. 10; 191-196.<br />
33
UNESCOKO BIOSFERAREN ERRESERBAK: KULTUR ANIZTASUNA<br />
BIOANIZTASUNAREN KONTSERBAZIOAN INTEGRATZEKO EREDUA<br />
Premiazkoa da babestutako eremuen ezarpen eta ku<strong>de</strong>aketako planteamendu orekatua garatzea,<br />
praktikan bestela ez dutelako inolako eraginik adierazpen horiek. Bioaniztasunaren kontserbazioaren<br />
esparru orokorrean, ekosistemetan oinarritutako ikuspuntuaren bi<strong>de</strong>z lor daiteke planteamendu orekatua,<br />
hau da, Aniztasun Biologikoari buruzko Batzarrean (CBD) hartutako ikuspuntuaren bi<strong>de</strong>z. UNESCOren<br />
“Gizakia eta Biosfera” izeneko programa ikuspuntu hori mundu, eskual<strong>de</strong> eta nazio mailan aplikatzen<br />
saiatzen da. Biosferaren Erreserben Mundu Sarea garatzea da programaren oinarrizko helburuetako bat.<br />
Horrela, bioaniztasunaren planteamendu integratzailea lortu ahal izango zen, bere kontserbazio, erabilera<br />
eta ku<strong>de</strong>aketaren i<strong>de</strong>ntifikazio, kontrol eta sustapenaren bi<strong>de</strong>z.<br />
Natura ku<strong>de</strong>atzeko moduak kultura anitzen adierazleak dira. Ikuspuntu horren bi<strong>de</strong>z ulertzen da<br />
zehatz-mehatz bioaniztasuna; bestal<strong>de</strong>, ingurugiroak atzeraelikadura prozesuen bi<strong>de</strong>z kultura eratzen<br />
duela ulertzen laguntzen du ikuspuntu horrek. Munduko paisaia gehienak biokulturalak dira, giza jardueraren<br />
eta bioaniztasunaren adierazpenaren konbinazioak, alegia. Biosferaren Erreserbak ondorengoa<br />
hobeto ulertzeko ahalegin praktikoa dira: gizakion kultur jarduerak egungo bioaniztasuna nola eratu<br />
duen. Pertsonen eta naturaren tratamendu konbinatuaz, Biosferaren Erreserbak eredu bereziak dira bizimodu<br />
eusgarria lortzeko oztopoak gainditu ahal izateko.<br />
RESERVAS DE LA BIOSFERA DE LA UNESCO: UN MODELO DE INTEGRACIÓN<br />
DE LA DIVERSIDAD CULTURAL EN LA CONSERVACIÓN DE LA BIODIVERSIDAD<br />
Debemos <strong>de</strong>sarrollar urgentemente un enfoque equilibrado <strong>de</strong>l establecimiento y la gestión <strong>de</strong> las<br />
áreas protegidas, sin el cual serán meras <strong>de</strong>claraciones ineficaces. En el marco general <strong>de</strong> la conservación<br />
<strong>de</strong> la biodiversidad, este enfoque equilibrado pue<strong>de</strong> lograrse mediante el planteamiento <strong>de</strong>l ecosistema<br />
adoptado por la Convención sobre Diversidad Biológica (CDB). El programa Hombre y Biosfera<br />
<strong>de</strong> la UNESCO trata <strong>de</strong> poner en práctica el planteamiento <strong>de</strong>l ecosistema a escala mundial, regional y<br />
nacional. Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> objetivos principales <strong>de</strong>l programa es el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una Red Mundial <strong>de</strong> Reservas<br />
<strong>de</strong> la Biosfera que permita un enfoque integral <strong>de</strong> la biodiversidad mediante la i<strong>de</strong>ntificación, control<br />
e incentivación <strong>de</strong> la conservación, gestión y uso <strong>de</strong> la biodiversidad.<br />
Nuestra forma <strong>de</strong> gestionar la naturaleza es una manifestación <strong>de</strong> nuestras múltiples culturas. Esta<br />
perspectiva, que permite una comprensión <strong>de</strong>tallada <strong>de</strong> la biodiversidad, ayuda a enten<strong>de</strong>r también cómo<br />
el medio ambiente reconfigura la cultura humana mediante procesos <strong>de</strong> retroalimentación. La mayoría <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> paisajes <strong>de</strong>l mundo son bioculturales, mezcla <strong>de</strong> la actividad <strong>de</strong>l hombre y la manifestación <strong>de</strong> la biodiversidad.<br />
Las reservas <strong>de</strong> la biosfera son un intento <strong>de</strong> ayudar sobre el terreno a compren<strong>de</strong>r mejor<br />
cómo la actividad humana ha configurado la biodiversidad actual. Mediante la combinación <strong>de</strong> las personas<br />
y la naturaleza, las reservas <strong>de</strong> la biosfera son mo<strong>de</strong><strong>los</strong> especiales para ayudar a superar <strong>los</strong> obstácu<strong>los</strong><br />
para la vida sostenible.<br />
34
Komunikazioak<br />
Comunicaciones
Bosques y cambio global:<br />
realida<strong>de</strong>s y utopías <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
una perspectiva socioecológica<br />
Jaume Terradas<br />
• Centro <strong>de</strong> Investigación Ecológica<br />
y Aplicaciones <strong>Forestales</strong> - CREAF,<br />
Universitat Autònoma <strong>de</strong> Barcelona<br />
Cambio global y sus efectos<br />
Bajo la noción <strong>de</strong> cambio global incluimos tres gran<strong>de</strong>s tipos <strong>de</strong> cambio: <strong>los</strong> que afectan a la<br />
composición <strong>de</strong> la atmósfera, <strong>los</strong> que, en buena parte como consecuencia <strong>de</strong> <strong>los</strong> primeros, pue<strong>de</strong>n<br />
afectar al clima y, finalmente, <strong>los</strong> cambios relativos a <strong>los</strong> usos <strong>de</strong>l suelo. Los bosques se ven afectados<br />
por <strong>los</strong> tres, <strong>de</strong> modo directo e indirecto. El metabolismo <strong>de</strong> las plantas respon<strong>de</strong> a las modificaciones<br />
en la concentración absoluta y relativa <strong>de</strong> <strong>los</strong> distintos gases en la atmósfera, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>los</strong> más<br />
banales, como el dióxido <strong>de</strong> carbono, a oxidantes que pue<strong>de</strong>n ser peligrosos, como el ozono; en la<br />
cantidad <strong>de</strong> radiación ultravioleta que reciben; en las condiciones <strong>de</strong> temperatura y el balance hídrico<br />
a que se encuentran sometidas. Las respuestas se traducen en diferencias <strong>de</strong> producción, capacidad<br />
reproductiva, características <strong>de</strong>l material producido, distribución <strong>de</strong> las especies, etc. Hay también<br />
efectos indirectos, a través <strong>de</strong> cambios en el comportamiento <strong>de</strong> competidores, plagas,<br />
polinizadores o consumidores <strong>de</strong> la especie o especies que nos interesen. Los cambios <strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l<br />
suelo, por su parte, tienen enorme importancia en todo el mundo, con características muy diversas.<br />
Todos <strong>los</strong> tipos <strong>de</strong> cambios que hemos enumerado tienen una raíz socioeconómica, y la comprensión<br />
<strong>de</strong> sus efectos ha <strong>de</strong> verse, necesariamente, en una perspectiva socioecológica.<br />
De todas estas amenazas, a nivel mundial, la más importante proce<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> cambios <strong>de</strong> usos<br />
<strong>de</strong>l suelo <strong>de</strong> bosques a pastos o cultivos, que tiene lugar a ritmo acelerado en <strong>los</strong> países tropicales.<br />
Los bosques boreales están amenazados por la maquinaria pesada y la sobreexplotación y simplificación<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> ecosistemas, pero esto es bastante diferente <strong>de</strong> la <strong>de</strong>saparición que sufren las selvas<br />
lluviosas, no sólo en pérdida <strong>de</strong> diversidad, sino porque la <strong>de</strong>forestación tropical va asociada a problemas<br />
sociales muy graves, con poblaciones humanas en rápido crecimiento que buscan <strong>de</strong>sesperadamente<br />
su particular “lebensraum”. El interés <strong>de</strong> las compañías nómadas multinacionales por <strong>los</strong><br />
recursos minerales, la construcción <strong>de</strong> presas que inundan amplias zonas selváticas o el crecimiento<br />
<strong>de</strong> las ciuda<strong>de</strong>s y las vías <strong>de</strong> comunicación (carreteras, canales, etc.) son otras tantas razones para<br />
la regresión o fragmentación <strong>de</strong>l bosque. Mientras en el mundo la superficie forestal disminuye, en<br />
Europa aumenta. Durante <strong>los</strong> sesenta y setenta, se levantó una gran preocupación cuando el 45% <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> bosques mostraban síntomas <strong>de</strong> enfermedad. La mayoría <strong>de</strong> estudios relacionaron el <strong>de</strong>caimiento<br />
forestal con la contaminación. El proceso era más grave en Europa Central, sobre sue<strong>los</strong> ácidos,<br />
don<strong>de</strong> las fuertes emisiones <strong>de</strong> dióxido <strong>de</strong> azufre hacían bajar el pH <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> lluvia a valores cuyo<br />
promedio podía acercarse a 3. Seguramente, varios factores estaban actuando a la vez. Pero la preocupación<br />
remite porque <strong>los</strong> daños disminuyen al tiempo que la contaminación atmosférica <strong>de</strong> fondo,<br />
por el control parcial <strong>de</strong> las emisiones. Sin embargo, la lección a retener es que, ni muchos millones<br />
<strong>de</strong> Ecus ni una gran capacidad <strong>de</strong> investigación, han dado una explicación satisfactoria a un<br />
37
fenómeno complejo, con sistemas <strong>de</strong> vida reaccionando en un medio multidimensional gestionado<br />
por el hombre. Este fracaso supone una clara recomendación en favor <strong>de</strong> la mo<strong>de</strong>stia y la pru<strong>de</strong>ncia.<br />
Los países mediterráneos han sufrido mucho menos como consecuencia <strong>de</strong> la lluvia ácida, ya<br />
que la mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> son básicos y la región recibe lluvias <strong>de</strong> fango sahariano, que compensan<br />
la entrada <strong>de</strong> hidrogeniones. Sin embargo, en el lado septentrional <strong>de</strong> la cuenca, el abandono<br />
rural, el aumento <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> riesgo, la evolución <strong>de</strong>l clima (Piñol et al 1999) y la política <strong>de</strong><br />
supresión <strong>de</strong>l fuego, pue<strong>de</strong>n estar en el origen <strong>de</strong> la creciente recurrencia <strong>de</strong> <strong>los</strong> incendios forestales.<br />
En Europa, <strong>los</strong> incendios queman anualmente 700 000 ha, sobre todo mediterráneas, aunque las<br />
emisiones <strong>de</strong> carbono a la atmósfera por este motivo sean una proporción relativamente pequeña <strong>de</strong>l<br />
total (probablemente 15-45 Mt). Los bajos rendimientos forestales son un inconveniente básico para<br />
el empleo <strong>de</strong> técnicas preventivas. La lucha contra el fuego requiere gran<strong>de</strong>s inversiones en equipos<br />
y podría ser que favoreciese <strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s incendios: retardamos <strong>los</strong> fuegos, pero éstos acaban alcanzando<br />
aún mayores dimensiones e intensidad. El aumento <strong>de</strong> recurrencia <strong>de</strong>l fuego pue<strong>de</strong> acarrear<br />
transformaciones profundas <strong>de</strong>l paisaje. En el lado meridional <strong>de</strong> la cuenca, <strong>de</strong>bemos contemplar un<br />
escenario completamente distinto. La exp<strong>los</strong>ión <strong>de</strong>mográfica inva<strong>de</strong> las áreas rurales. Los árboles son<br />
talados con rapi<strong>de</strong>z en las montañas, lo que acelera la erosión y la <strong>de</strong>sertificación (al per<strong>de</strong>rse una<br />
proporción mayor <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> lluvia en escorrentía), y <strong>los</strong> rebaños hacen imposible la regeneración.<br />
Hay otras amenazas para nuestros bosques. Síntomas claros <strong>de</strong> contaminación por ozono troposférico<br />
se han encontrado en las zonas costeras <strong>de</strong>l Levante español, con disminución <strong>de</strong>l crecimiento<br />
en las partes aéreas y subterráneas y alteraciones morfológicas <strong>de</strong> las micorrizas y en la composición<br />
<strong>de</strong> especies <strong>de</strong> hongos. Las radiaciones ultravioletas aumentan, por el a<strong>de</strong>lgazamiento <strong>de</strong> la<br />
capa <strong>de</strong> ozono estratosférico, y pue<strong>de</strong>n dañar procesos vitales. Si cambia la temperatura, procesos<br />
edáficos como la <strong>de</strong>scomposición, nitrificación, mineralización, etc., ecofisiológicos y fenológicos<br />
pue<strong>de</strong>n alterarse profundamente, y éstos pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>sincronizarse con respecto a la actividad <strong>de</strong> polinizadores<br />
y diseminadores; las sequías veraniegas pue<strong>de</strong>n alargarse hasta tiempos críticos; el comportamiento<br />
<strong>de</strong> las plagas pue<strong>de</strong> verse modificado. Pero lo peor es el aumento inevitable <strong>de</strong> la impredictibilidad,<br />
tanto para <strong>los</strong> sistemas económicos como para <strong>los</strong> ecológicos.<br />
Cambios en las actitu<strong>de</strong>s hacia el monte<br />
Junto a estos problemas objetivos, la gestión <strong>de</strong>l monte ha <strong>de</strong> tomar en cuenta otros cambios,<br />
<strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> la actitud social. La concepción <strong>de</strong> que <strong>los</strong> bosques merecen ser conservados “per se”<br />
es un fenómeno esencialmente urbano, vinculado a la percepción <strong>de</strong> que la naturaleza, en estado<br />
más o menos salvaje, tien<strong>de</strong> a rarificarse. Como consecuencia <strong>de</strong> la presión política, la conservación<br />
<strong>de</strong>viene, cada vez más, un tema <strong>de</strong> planificación y <strong>de</strong>cisión pública. La creciente sensibilidad social<br />
por la protección <strong>de</strong>l bosque pue<strong>de</strong> expresarse en el éxito que han tenido dos términos, biodiversidad<br />
y sostenibilidad. A<strong>de</strong>más, el aumento <strong>de</strong> víncu<strong>los</strong> entre conservación y activida<strong>de</strong>s lúdico-recreativas<br />
genera también nuevas actitu<strong>de</strong>s. Es cierto que siempre hemos usado <strong>los</strong> montes como fuentes<br />
<strong>de</strong> productos (caza, ma<strong>de</strong>ra, etc.), o para pasear y disfrutar <strong>de</strong> paisajes hermosos. Lo nuevo es<br />
la percepción, sobre todo urbana, que el papel <strong>de</strong> proporcionar placer estético y recreo es la más<br />
importante <strong>de</strong> las funciones <strong>de</strong>l monte. Este punto <strong>de</strong> vista implica que la gestión <strong>de</strong>l monte es un<br />
asunto público, y complementa las i<strong>de</strong>as conservacionistas. Sin embargo, al enfatizar <strong>los</strong> usos recreativos<br />
para masas, se generan nuevos beneficios en <strong>los</strong> montes, la mayoría indirectos. Si en televisión<br />
nos acostumbramos a aceptar el principio <strong>de</strong>l “pay per view”, no será fácil convencer a <strong>los</strong> propietarios<br />
y economistas forestales <strong>de</strong> que son <strong>los</strong> propietarios sólo quienes tienen que mantener <strong>los</strong><br />
valores estéticos y recreativos <strong>de</strong>l monte, sin una posibilidad <strong>de</strong> obtener, si no beneficios, al menos<br />
una cobertura pública para sus gastos. Algo parecido pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse <strong>de</strong> las funciones ambientales<br />
que reconocemos a <strong>los</strong> bosques, como la protección hidrológica o la absorción <strong>de</strong> dióxido <strong>de</strong> carbono.<br />
Nuevas actitu<strong>de</strong>s implican nuevos objetivos y, por tanto, nuevos requerimientos, en el manejo<br />
<strong>de</strong>l monte y la política forestal. Los propietarios privados, como resultado <strong>de</strong> este interés socializado,<br />
pi<strong>de</strong>n un reconocimiento <strong>de</strong> su papel en la gestión <strong>de</strong>l medio: si <strong>los</strong> montes tienen que socializarse<br />
para satisfacer objetivos sociales (recreación, paisaje, regulación hidrológica, prevención <strong>de</strong> la erosión,<br />
avalanchas o corrimientos <strong>de</strong> tierra, conservación <strong>de</strong> la biodiversidad, sumi<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> carbono,<br />
etc.), la sociedad <strong>de</strong>be pagar estos servicios.<br />
No me <strong>de</strong>tendré en todos <strong>los</strong> servicios ambientales que prestan <strong>los</strong> bosques, pues parece inútil<br />
insistir <strong>de</strong> nuevo, por conocidos, en la regulación hidrológica o el freno a la erosión, sin subvalorar<strong>los</strong>.<br />
El papel <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques en la conservación <strong>de</strong> la biodiversidad ha sido explicado muchas<br />
38
veces, sobre todo en relación a lo bosques tropicales, que son las mayores reservas <strong>de</strong> biodiversidad<br />
<strong>de</strong>l mundo, y cuya <strong>de</strong>strucción está causando las mayores tasas <strong>de</strong> extinción <strong>de</strong> especies <strong>de</strong> la<br />
historia. Los beneficios potenciales <strong>de</strong> plantas, animales o microbios nunca analizados o <strong>de</strong>sconocidos<br />
incluyen productos farmacológicos o agroquímicos, alimentos, materiales para la industria, etc.<br />
Pero no se trata sólo <strong>de</strong> bosques tropicales. Mucha gente pue<strong>de</strong> encontrar difícil el reconocimiento<br />
<strong>de</strong> la importancia <strong>de</strong> un pequeño insecto en una selva birmana, pero resulta más fácil enten<strong>de</strong>r que<br />
varieda<strong>de</strong>s genéticas <strong>de</strong> un cultivo o <strong>de</strong> una especie forestal pue<strong>de</strong>n aumentar la producción o la<br />
resistencia a sequías, heladas, plagas o enfermeda<strong>de</strong>s. Generalmente, consi<strong>de</strong>ramos sólo la biodiversidad<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista científico y conservacionista, como consecuencia <strong>de</strong> las dificulta<strong>de</strong>s<br />
que implica el cuantificar <strong>los</strong> rendimientos económicos <strong>de</strong> la biodiversidad forestal. Se necesita<br />
más investigación ecológica y económica para dar cuentas precisas <strong>de</strong> estos rendimientos, pero hay<br />
montones <strong>de</strong> ejemp<strong>los</strong> convincentes en la agricultura. Las posibilida<strong>de</strong>s futuras <strong>de</strong> la biotecnología<br />
aumentan si hay diversidad genética, lo que requiere conservar ecosistemas.<br />
Aun cuando la explotación forestal pue<strong>de</strong> ser una actividad sostenible, las prácticas forestales<br />
no carecen <strong>de</strong> efectos sobre la biodiversidad. Los bosques intervenidos no son como <strong>los</strong> naturales o<br />
seminaturales ni en su estructura, ni en su función, ni en su composición. Las plantaciones monoespecíficas,<br />
con técnicas altamente mecanizadas, eliminando la ma<strong>de</strong>ra muerta y el sotobosque, son<br />
ecosistemas muy empobrecidos en su biodiversidad. No sólo <strong>de</strong>saparecen muchos nichos ecológicos,<br />
sino que sólo se emplean unas pocas varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> las especies <strong>de</strong> alta producción. Los<br />
ambientalistas han preferido tratar <strong>de</strong> promover el uso múltiple <strong>de</strong>l bosque y limitar procedimientos<br />
<strong>de</strong> gestión, como plantaciones uniespecíficas, cortas extensas en cuencas con pendientes pronunciadas<br />
o en bosques viejos o que protegen hábitats <strong>de</strong> especies amenazadas, gran<strong>de</strong>s aterrazamientos<br />
hechos con maquinaria pesada en las nuevas plantaciones, etc. Aunque las organizaciones<br />
ambientalistas han perdido fuerza, las i<strong>de</strong>as conservacionistas han ganado posiciones en <strong>los</strong> organismos<br />
gubernamentales. Los certificados ma<strong>de</strong>reros a productos <strong>de</strong> la silvicultura sostenible constituyen<br />
una <strong>de</strong> las formas <strong>de</strong> atraer a las compañías forestalistas a lo que se ha llamado gestión ver<strong>de</strong>.<br />
La administración crea dominios <strong>de</strong> control ambiental, y muchos países firman tratados<br />
internacionales y toman acuerdos para <strong>de</strong>sarrollar políticas ambientalmente blandas. La Unión Europea<br />
promueve la reforestación y las subvenciones están condicionadas a la elección <strong>de</strong> especies,<br />
tomando en consi<strong>de</strong>ración aspectos ambientales. La profesión forestal todavía está dividida ante esta<br />
evolución. Es relativamente fácil adaptarse a la silvicultura ver<strong>de</strong> para las gran<strong>de</strong>s compañías, pero<br />
las pequeñas tienen muchos problemas. La globalización <strong>de</strong>l mercado está cambiando las posibilida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> obtener beneficios con las formas tradicionales <strong>de</strong> explotación. Aunque la ma<strong>de</strong>ra siga<br />
siendo el producto más valorado, <strong>los</strong> otros usos se han convertido en una nueva esperanza para <strong>los</strong><br />
propietarios. Este hecho acerca ambientalistas y propietarios hacia una <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> apoyo a las funciones<br />
ambientales <strong>de</strong>l bosque, incluyendo cambios en <strong>los</strong> sistemas impositivos y otras medidas.<br />
¿Hacia dón<strong>de</strong> vamos?<br />
La utopía es la sostenibilidad ¿Cómo acercarnos a ella? <strong>los</strong> Análisis <strong>de</strong> Ciclo <strong>de</strong> Vida (LCA) tienen<br />
el objetivo <strong>de</strong> reducir <strong>los</strong> impactos ambientales cambiando las formas cómo se obtiene y trata la<br />
materia prima y el proceso <strong>de</strong> manufacturación, y mejorando tanto el uso <strong>de</strong>l producto como su <strong>de</strong>stino<br />
final como residuo, pero hay dificulta<strong>de</strong>s metodológicas. Hay otras aproximaciones, como ecoauditorías,<br />
ecocertificaciones, ecoetiquetaje, etc. Pero parece urgente proce<strong>de</strong>r a una re<strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l<br />
concepto <strong>de</strong> sostenibilidad que, hoy por hoy, es un concepto fantasmal porque no po<strong>de</strong>mos cuantificar<br />
la sostenibilidad, y usamos el término como un absoluto. Es evi<strong>de</strong>nte que el camino hacia una<br />
mayor sostenibilidad pasa por: aumentar la eficiencia en el proceso productivo en el bosque mediante<br />
la silvicultura y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la ingeniería genética (aumentando la resistencia a plagas y herbicidas,<br />
favoreciendo características específicas como la pobreza en lignina para producir papel, sustituyendo<br />
<strong>los</strong> árboles por cultivos herbáceos para fibra, etc.), mediante la reutilización <strong>de</strong> restos <strong>de</strong><br />
tala y aserrado para producir materiales <strong>de</strong> aislamiento y otros, reciclaje <strong>de</strong>l papel y la ma<strong>de</strong>ra, la disminución<br />
<strong>de</strong>l uso <strong>de</strong>l papel impreso (sustitución por información transmitida por vía electrónica), etc.<br />
Las soluciones a <strong>los</strong> problemas <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques no podrán ser meramente técnicas. Las principales<br />
líneas <strong>de</strong> acción son las siguientes:<br />
1. Hay que aumentar aún el interés social por <strong>los</strong> montes.<br />
2. Las prácticas conservacionistas <strong>de</strong>ben ser estimuladas con mecanismos compensatorios.<br />
39
3. Se necesitan subvenciones e incentivos directos, así como a nivel <strong>de</strong> impuestos.<br />
4. Hace falta mucho más esfuerzo <strong>de</strong> marketing para productos <strong>de</strong> marca cuya imagen se<br />
asocia a la calidad ambiental, y hay que estimular el consumo ver<strong>de</strong>.<br />
5. Hay que <strong>de</strong>sarrollar el agroturismo en favor <strong>de</strong> las poblaciones locales.<br />
6. Las compañías <strong>de</strong> productos forestales tienen que introducir Inventarios <strong>de</strong> Cic<strong>los</strong> <strong>de</strong> Vida<br />
y Análisis <strong>de</strong> Cic<strong>los</strong> <strong>de</strong> Vida como base para incrementar la competitividad, comparar sus<br />
productos con otros alternativos y progresar en el uso múltiple <strong>de</strong>l bosque. Es esencial que<br />
<strong>los</strong> LCA incluyan las etapas propiamente forestales y que se mejore su metodología.<br />
7. Todo ello, requiere <strong>de</strong> una gran cooperación entre administración, centros <strong>de</strong> investigación<br />
y propietarios y empresarios forestales.<br />
8. Hay que prestar atención a especies y hábitats clave.<br />
9. La planificación ha <strong>de</strong> combinar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong> optimización forestal con el<br />
uso <strong>de</strong> bancos <strong>de</strong> datos forestales sobre sistemas <strong>de</strong> información geográfica. Ello sólo será<br />
operativo si <strong>los</strong> SIG se adaptan a su uso en or<strong>de</strong>nadores personales con requerimientos<br />
relativamente bajos <strong>de</strong> formación técnica.<br />
10. Los nuevos avances, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> las técnicas moleculares y biotecnológicas hasta las <strong>de</strong>rivadas<br />
<strong>de</strong> la tele<strong>de</strong>tección por satélite y la mo<strong>de</strong>lización, están abriendo muchas posibilida<strong>de</strong>s,<br />
pero en muchos casos estamos sólo al principio <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> aplicaciones ambientalmente<br />
más seguras para el mundo forestal. Hay que hacer muchos más esfuerzos para dar<br />
información acerca <strong>de</strong> <strong>los</strong> aspectos ambientales y las consecuencias económicas para <strong>los</strong><br />
propietarios privados.<br />
Antes hemos señalado que la peor amenaza es la creciente impredictibilidad asociada a <strong>los</strong><br />
cambios económicos y ambientales. Nuestras únicas armas son la cohesión, el conocimiento y la eficiencia<br />
en la transferencia tecnológica. Eso es como <strong>de</strong>cir que necesitamos una política forestal más<br />
eficiente y bien dirigida, más investigación y mejores conexiones entre actores (propietarios, gestores,<br />
políticos, científicos y técnicos, etc.). El medio ambiente será clave durante el próximo siglo: pue<strong>de</strong><br />
ser más un motor que un freno. Éste será el caso, sin duda, en el mundo forestal.<br />
Parece oportuno dar, para nuestra región geográfica, un <strong>de</strong>cálogo (diez recomendaciones, porque<br />
es un número que queda bien, podrían ser más, pero difícilmente menos). Necesitamos trabajar<br />
en las siguientes direcciones:<br />
1. Incrementar el interés social y el <strong>de</strong> la Administración por la vegetación natural;<br />
2. Evitar el abandono rural;<br />
3. Estimular las prácticas conservacionistas mediante mecanismos compensadores, ayudas,<br />
incentivos fiscales, etc. para contribuir a mantener <strong>los</strong> beneficios sociales <strong>de</strong>l monte;<br />
4. Promover productos con imagen asociada a calidad ambiental (pero auténticos, y no como<br />
<strong>los</strong> que suelen verse, tantas veces mentirosos);<br />
5. Promover el agroturismo para favorecer a las poblaciones locales;<br />
6. Progresar en <strong>los</strong> estudios <strong>de</strong> efectos ambientales a lo largo <strong>de</strong> la ca<strong>de</strong>na productiva, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
la gestión en el monte hasta el consumidor;<br />
7. Incrementar <strong>los</strong> conocimientos y la tecnología (bases <strong>de</strong> datos, sistemas <strong>de</strong> información<br />
geográfica, tele<strong>de</strong>tección, etc.);<br />
8. Mejorar la gestión preventiva ante el riesgo <strong>de</strong> incendios;<br />
9. Informar a <strong>los</strong> propietarios privados sobre <strong>los</strong> aspectos ambientales y económicos;<br />
10. Disminuir las emisiones contaminantes, etc.<br />
En el conjunto <strong>de</strong>l mundo, lo más urgente es disminuir la presión sobre <strong>los</strong> bosques tropicales,<br />
don<strong>de</strong> se producen las mayores pérdidas <strong>de</strong> biodiversidad y don<strong>de</strong>, seguramente, alteran mecanismos<br />
<strong>de</strong> soporte <strong>de</strong> vida más importantes a nivel global, lo que requiere medidas socioeconómicas<br />
importantes, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ayudas claras al <strong>de</strong>sarrollo hasta una revalorización <strong>de</strong> productos forestales,<br />
pasando por el cambio <strong>de</strong> <strong>de</strong>uda por conservación. Pero no <strong>de</strong>bemos olvidarnos que <strong>los</strong> ecosistemas<br />
<strong>de</strong> zonas templadas pronto <strong>de</strong>jarán <strong>de</strong> ser sumi<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> carbono y que una gran parte <strong>de</strong> la<br />
vegetación mundial está experimentando la presión humana, esa apropiación <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> que<br />
hemos tratado en la Tercera Parte.<br />
40
BASOAK ETA ALDAKETA GLOBALA:<br />
ERREALITATEAK ETA UTOPIAK IKUSPEGI SOZIOEKOLOGIKO BATETIK<br />
Aldaketa globalak era askotan eragiten die baso masei. Honakoak sartzen dira aldaketa globalaren<br />
barruan: atmosferaren konposaketaren aldaketa, aldaketa klimatikoa eta lur erabileren aldaketa. Eragin<br />
horiek kontuan izan behar dira basoen ku<strong>de</strong>aketan, eta baita baso ekonomian ere. Izan ere, basoen ingurugiro<br />
funtzioak are garrantzitsuagoak dira aldaketaren testuinguruan. Halaber, beste arrazoi batzuek,<br />
soziologikoek, basoen eta horien ku<strong>de</strong>aketaren garrantzia ulertzeko modua goitik behera aldatzen laguntzen<br />
dute. Egoera (ekologikoa eta soziala) berri hori <strong>de</strong>la-eta, aritzeko beste modu batzuk bilatu behar<br />
dira. Hauxe da oinarrizko premisa: zenbait al<strong>de</strong>rdi ezagutzen benetan saiatzea. Hona hemen al<strong>de</strong>rdiak: a)<br />
uneko aldaketen eraginak; b) errealitate ekonomiko berriak; c) teknika berrien aplikazioa, esate baterako,<br />
barietateak sortzeko teknika bioteknologikoak, arazo berriak konpontzeko basogintza berria, produktuaren<br />
tratamenduaren inguruko teknikak, neurri fiskalak, ingurugiro zerbitzuak kostuen sozializazioaren<br />
bi<strong>de</strong>z saritzea, etab.<br />
FORESTS AND GLOBAL CHANGE:<br />
REALITIES AND UTOPIAS, FROM A SOCIO-ECOLOGICAL PERSPECTIVE<br />
Global change, including such diverse aspects as changes in the atmospheric composition, climatic<br />
changes and changes in land use, affects forested areas in a number of different ways. These effects<br />
should be taken into consi<strong>de</strong>ration during forest management (and forest economics), whose environmental<br />
functions become even more important, if this is in<strong>de</strong>ed possible, when consi<strong>de</strong>red in relation<br />
with this change. Similarly, our un<strong>de</strong>rstanding of the role of forests and their management has un<strong>de</strong>rgone<br />
a fundament change as a result of other sociological factors. This new ecological and social situation has<br />
forced us to <strong>de</strong>velop new approaches and methods. The basic premise is a concerted effort to un<strong>de</strong>rstand:<br />
a) the efforts of the changes currently taking place; b) new economic situations and requirements; and c)<br />
how to apply new techniques, such as the use of biotechnology in the production of varieties or new<br />
silviculture methods <strong>de</strong>signed to tackle new problems; techniques related to recycling and the treatment<br />
of products right up to <strong>de</strong>livery; or a wi<strong>de</strong> range of tax incentives <strong>de</strong>signed to reward environmental<br />
services through cost pooling, etc.<br />
41
La gestion d’une gran<strong>de</strong> forêt<br />
privée selon les principes<br />
<strong>de</strong> Pro Silva dans le cadre<br />
<strong>de</strong> la réserve <strong>de</strong> la biosphère<br />
<strong>de</strong>s Vosges du Nord (France)<br />
Evrard <strong>de</strong> Turckheim<br />
• Ingénieur forestier. Membre <strong>de</strong> Pro Silva France<br />
C’est un grand honneur pour moi <strong>de</strong> prendre aujourd’hui la parole <strong>de</strong>vant vous et je remercie les<br />
organisateurs pour cette invitation. J’aimerais essayer, dans le temps qui m’est imparti, <strong>de</strong> vous décrire<br />
au mieux la sylviculture selon les principes <strong>de</strong> Pro Silva, que d’autres appellent proche <strong>de</strong> la nature,<br />
continue, holistique, ou invisible. Ma fonction <strong>de</strong> gestionnaire d’une gran<strong>de</strong> forêt privée dans la réserve<br />
<strong>de</strong> biosphère <strong>de</strong>s Vosges du nord me permettra <strong>de</strong> vous présenter également le côté pratique et <strong>de</strong><br />
vous faire part <strong>de</strong>s réussites, mais aussi <strong>de</strong>s difficultés.<br />
Les Vosges du Nord<br />
Le Parc Naturel Régional <strong>de</strong>s Vosges du Nord, qui fait partie intégrante <strong>de</strong> la Réserve <strong>de</strong> la<br />
Biosphère <strong>de</strong>s Vosges du Nord, a été crée en 1976. Cette <strong>de</strong>rnière englobe également le Parc Naturel<br />
du Palatinat voisin situé en Allemagne. Le but <strong>de</strong> cette réserve est <strong>de</strong> travailler sur <strong>de</strong>s programmes<br />
communs dans les domaines du développement économique et touristique tout en assurant la préservation<br />
<strong>de</strong>s sites naturels encore nombreux et <strong>de</strong> gran<strong>de</strong> valeur, <strong>de</strong> la gestion <strong>de</strong>s paysages, <strong>de</strong> la<br />
recherche scientifique.<br />
La formation géologique dominante est le grès vosgien, formation du Trias inférieur, qui génère<br />
<strong>de</strong>s sols sablonneux, plus ou moins pauvres en éléments fins, filtrants, aci<strong>de</strong>s et séchards. Les versants<br />
Nord et les fonds <strong>de</strong> vallons sont plus frais et riches en fines particules, les versants Sud et les<br />
crêtes présentent <strong>de</strong>s sols plus superficiels avec <strong>de</strong> nombreux affleurements rocheux.<br />
L’altitu<strong>de</strong> varie <strong>de</strong> 200 à 580 mètres. Le relief est largement ondulé, avec <strong>de</strong> nombreux vallons<br />
plus ou moins encaissés. Les pentes peuvent être très rai<strong>de</strong>s.<br />
La pluviométrie moyenne est d’environ 840 mm/an, avec <strong>de</strong>s extrêmes allant <strong>de</strong> 650 à 1100 mm<br />
sur les quinze <strong>de</strong>rnières années. Les mois <strong>de</strong> mars à juillet recueillent cependant plus <strong>de</strong> 40% <strong>de</strong>s<br />
précipitations, ce qui constituent un point favorable pour la végétation.<br />
Plus <strong>de</strong> 60% <strong>de</strong> la surface du Parc est constitué par <strong>de</strong> la forêt. Les essences indigènes principales<br />
en station sont le hêtre, le pin sylvestre et le chêne rouvre. Les stations d’origine du pin sylvestre<br />
étaient uniquement cantonnées aux zones tourbeuses dans les fonds et aux rochers <strong>de</strong> conglomérat<br />
sur les crêtes; ce sont les besoins en bois <strong>de</strong> mine au cours du 19ème et début 20ème<br />
siècle qui lui ont donné cette importance par rapport au hêtre. L’épicéa et <strong>de</strong>puis plus récemment le<br />
douglas et le mélèze ont pleinement leur place et apportent une plus gran<strong>de</strong> diversité et une meilleure<br />
productivité.<br />
43
60% <strong>de</strong> la surface forestière appartient à l’Etat, 25% aux communes, et seulement 15% à <strong>de</strong>s<br />
propriétaires privés, ce qui représente presque la situation inverse du niveau national.<br />
Forêt Pillet-Will<br />
La forêt sur laquelle nous travaillons dans les Vosges du Nord est une propriété privée <strong>de</strong> 4’600<br />
ha d’un seul tenant, appartenant à la famille Pillet-Will. L’origine <strong>de</strong> cette forêt se retrouve dans l’activité<br />
<strong>de</strong>s Maîtres <strong>de</strong> forge qui a débuté au début du 17 ème siècle dans cette région, dans laquelle on<br />
trouvait le minerai <strong>de</strong> fer, la force hydraulique et la ressource énergie avec le bois <strong>de</strong> feu.<br />
Jusque vers la fin <strong>de</strong>s années 1970, elle a été gérée selon le concept <strong>de</strong> la futaie régulière avec<br />
régénération par coupe rase.<br />
L’objectif <strong>de</strong> gestion fixé par le propriétaire est clairement la meilleure valorisation <strong>de</strong> son patrimoine,<br />
tout en assurant une rente courante en argent aussi élevée et soutenue que possible.<br />
Gestion proche <strong>de</strong> la nature<br />
selon les principes <strong>de</strong> Pro Silva<br />
Or dans quel contexte évoluons nous?<br />
– Des coûts salariaux en constante augmentation par rapport au prix <strong>de</strong>s bois. Un m3 <strong>de</strong> bois<br />
payait en 1950 plus <strong>de</strong> 20 heures <strong>de</strong> travail d’ouvrier, alors qu’aujourd’hui il n’en paye plus que<br />
2! Et <strong>de</strong> plus la main d’œuvre représente environ les 3/4 <strong>de</strong>s charges courantes d’un domaine<br />
forestier.<br />
– Une production globale <strong>de</strong> bois à l’échelle du pays ou du continent en hausse, mais une raréfaction<br />
<strong>de</strong>s gros beaux bois<br />
– Une <strong>de</strong>man<strong>de</strong> très fluctuante en petits bois, qui plus est à <strong>de</strong>s prix proches ou inférieurs aux<br />
coûts <strong>de</strong> mobilisation<br />
– Une pression croissante <strong>de</strong> la collectivité à l’égard <strong>de</strong> la forêt qui reste l’un <strong>de</strong>s <strong>de</strong>rniers refuges<br />
<strong>de</strong> nature.<br />
Le choix du mo<strong>de</strong> <strong>de</strong> gestion vers un traitement dans le respect <strong>de</strong>s processus naturels <strong>de</strong><br />
croissance trouve d’abord sa justification dans une équation économique <strong>de</strong> rentabilité maximale soutenue.<br />
Trois facteurs jouent un rôle prépondérant:<br />
– La priorité <strong>de</strong> soin au capital bois, pour que les beaux sujets puissent croître dans les meilleures<br />
conditions, sachant que la valeur d’une bille <strong>de</strong> bois varie très couramment d’un facteur<br />
<strong>de</strong> 1 à 100, alors que la production en volume ne peut varier sur une même station que<br />
dans un rapport <strong>de</strong> 1 à 2, voire 3. Il existe une particularité importante en forêt, qui rési<strong>de</strong> dans<br />
la non dissociation du produit, c’est à dire le bois, du capital producteur, c’est à dire l’arbre.<br />
En coupant un arbre pour le récolter, vous diminuez le capital producteur, tout en l’améliorant<br />
aussi si le choix est juste.<br />
– Le refus du sacrifice d’exploitabilité sous quelque prétexte que ce soit, avec comme corollaire<br />
une réflexion au niveau <strong>de</strong> l’arbre et non du peuplement. Il ne peut y avoir <strong>de</strong> traitement<br />
uniforme au niveau d’une parcelle ou d’un peuplement entier. Cependant un arbre peut avoir<br />
différentes fonctions; la plus évi<strong>de</strong>nte est la production, mais un arbre peut aussi être important<br />
en matière d’éducation sur d’autres individus, ou pour la structuration, la stabilité, l’amélioration,<br />
la régénération, le maintien <strong>de</strong> la biodiversité. Si un arbre paie sa place, c’est à dire<br />
s’il apporte sa contribution à l’objectif général, il doit rester, sinon il peut être prélevé.<br />
– La volonté <strong>de</strong> réduire les coûts <strong>de</strong> production, dont une très large part se retrouve au niveau<br />
<strong>de</strong>s opérations <strong>de</strong> régénération ou <strong>de</strong> récolte <strong>de</strong>s petits bois. Le recours à la régénération<br />
naturelle, à l’éducation sous couvert, au refus <strong>de</strong> la coupe rase permettent <strong>de</strong> très larges éco-<br />
44
nomies. A titre indicatif, nous avons dans la forêt Pillet-Will, en 20 ans <strong>de</strong> gestion selon les<br />
principes <strong>de</strong> Pro Silva, diminué <strong>de</strong> plus <strong>de</strong> moitié les temps <strong>de</strong> travaux <strong>de</strong> sylviculture, alors<br />
qu’aujourd’hui encore les peuplements réguliers issus <strong>de</strong> l’ancienne métho<strong>de</strong> absorbent une<br />
part importante <strong>de</strong> ce temps, et que la surface recouverte <strong>de</strong> semis ou complément <strong>de</strong> plantation<br />
n’a jamais été aussi importante.<br />
Au <strong>de</strong>là <strong>de</strong> ces aspects purement économiques, il y a bien lieu <strong>de</strong> voir que les aspects environnementaux<br />
prennent <strong>de</strong>puis quelques années une dimension particulière, et que même au niveau<br />
d’une propriété privée, ils ne peuvent plus tout simplement être ignorés. Mais il est surprenant <strong>de</strong><br />
constater que ces <strong>de</strong>ux approches, loin <strong>de</strong> s’opposer, sont parfaitement en phase l’une par rapport à<br />
l’autre.<br />
La progressivité dans les interventions se prête particulièrement bien à une gestion totalement<br />
multifonctionnelle:<br />
– Les sols sont protégés ainsi que les sources,<br />
– Il est facile <strong>de</strong> favoriser le minoritaire dans une gestion au pied par pied,<br />
– Les arbres remarquables et/ou à cavité sont réservés sans difficulté et sans surcoût, pour peu<br />
qu’ils n’aient plus aucune valeur marchan<strong>de</strong><br />
– Le paysage n’est pas gravement et brutalement modifié par <strong>de</strong>s coupes trop fortes gênantes<br />
pour l’esthétique<br />
– La lumière au sol, omniprésente dans l’ensemble <strong>de</strong>s peuplements, permet le développement<br />
d’une végétation propice à la faune et à la fertilité <strong>de</strong>s sols<br />
De l’application <strong>de</strong> ces règles sylvicoles découlent <strong>de</strong>s peuplements variés et irréguliers, avec<br />
<strong>de</strong>s arbres bien en place et parfaitement stables, capables <strong>de</strong> mieux résister aux aléas extérieurs, ou<br />
en cas <strong>de</strong> grosses perturbations d’offrir une plus gran<strong>de</strong> capacité <strong>de</strong> résilience. L’irrégularité est donc<br />
bien une conséquence et non un but en soit. La notion <strong>de</strong> stabilité est fondamentale dans tout processus<br />
économique basé sur le long terme. La régénération, qui n’est également qu’un moyen pour<br />
assurer la continuité <strong>de</strong> la production, est éduquée en <strong>de</strong>mi-ombre en fonction <strong>de</strong>s besoins en lumière,<br />
ce qui permet l’obtention d’une qualité <strong>de</strong> premier ordre à <strong>de</strong>s coûts très faibles au regard <strong>de</strong> ceux<br />
sur une coupe rase.<br />
Application concrète <strong>de</strong> la métho<strong>de</strong><br />
Elle est en elle même très simple. Le moteur <strong>de</strong> la sylviculture est la coupe d’éclaircie, qui intervient<br />
régulièrement et fréquemment, sans brutalité, en général tous les 6 à 8 ans. L’unité d’intervention<br />
est l’ensemble d’une parcelle forestière dont la surface peut varier <strong>de</strong> quelques hectares à une<br />
trentaine d’hectare.<br />
Elle revêt plusieurs aspects:<br />
– Elle favorise les tiges d’avenir et <strong>de</strong> qualité<br />
– Elle récolte les individus mûrs, notion qui intègre <strong>de</strong>s critères variables <strong>de</strong> grosseurs, <strong>de</strong> qualité,<br />
<strong>de</strong> vitalité, <strong>de</strong> stabilité en fonction <strong>de</strong>s stations<br />
– Elle découvre la régénération, naturelle ou artificielle<br />
– Elle crée une ambiance forestière favorable à la croissance <strong>de</strong>s bois <strong>de</strong> qualité.<br />
Le prélèvement est bien réparti sur l’ensemble <strong>de</strong> la parcelle et ne dépasse jamais 20% du capital<br />
sur pied. Un travail <strong>de</strong> soin cultural est systématiquement fait au niveau <strong>de</strong>s bouquets <strong>de</strong> régénération<br />
dans l’année qui suit la coupe, dans le but <strong>de</strong> recéper les brins penchés, d’éliminer les loups,<br />
<strong>de</strong> favoriser les essences précieuses et les individus d’avenir. Le sylviculteur se donne généralement<br />
la possibilité <strong>de</strong> revenir à mi-parcours dans chaque parcelle pour d’abord analyser la situation et prendre<br />
les décisions nécessaires, qui pourront être très variables, compléments <strong>de</strong> plantation, dépressage,<br />
élagage, taille <strong>de</strong> formation…<br />
Cette sylviculture nécessite bien évi<strong>de</strong>mment <strong>de</strong> se fon<strong>de</strong>r sur un certain nombre <strong>de</strong> bases<br />
incontournables:<br />
45
– Les essences <strong>de</strong>vront être parfaitement adaptées à la station, ce qui comprend bien évi<strong>de</strong>mment<br />
également les essences introduites<br />
– Un capital producteur minimal<br />
– Une bonne <strong>de</strong>sserte<br />
– Des métho<strong>de</strong>s d’exploitation adaptées et pru<strong>de</strong>ntes<br />
– Un personnel convaincu et formé<br />
– Des populations d’herbivore compatible avec la régénération sans protection mécanique ou<br />
chimique<br />
– La renonciation à tout intrant chimique systématique et travail lourd du sol<br />
La situation <strong>de</strong> la forêt dans une réserve <strong>de</strong> biosphère n’est pas un obstacle à la gestion, dont,<br />
je le répète l’objectif financier est une priorité. Exerçant également sur d’autres sites hors <strong>de</strong> la réserve,<br />
je ne pense pas pouvoir dire prendre <strong>de</strong>s décisions différentes à cause <strong>de</strong> cette localisation. Nous<br />
avons été d’ailleurs parfaitement d’accord d’apporter diverses parcelles à une Réserve Naturelle éclatée<br />
regroupant <strong>de</strong>s zones tourbeuses et <strong>de</strong>s falaises à faucon pèlerin. La protection <strong>de</strong> la nature étant<br />
d’abord une affaire <strong>de</strong> spécialiste et étant par ailleurs très absorbé par la gestion courante, nous sommes<br />
<strong>de</strong>man<strong>de</strong>ur d’information sur les espèces rares et/ou à protéger pour que nous puissions au<br />
mieux intégrer les mesures conservatoires.<br />
Contrôle et aménagement<br />
En futaie irrégulière et continue, que l’on oppose parfois <strong>de</strong> façon un peu trop simpliste et rapi<strong>de</strong><br />
à la futaie régulière, les notions d’âge, <strong>de</strong> surface <strong>de</strong>s différents états <strong>de</strong> développement, <strong>de</strong> révolution<br />
sont oubliées et remplacées par les notions <strong>de</strong> volume moyen et <strong>de</strong> sa répartition entre les classes<br />
<strong>de</strong> grosseur, d’accroissement et <strong>de</strong> diamètre objectif.<br />
Le contrôle n’est autre que l’analyse à posteriori <strong>de</strong> la gestion sur une pério<strong>de</strong> écoulée, dont le<br />
fruit donnera <strong>de</strong> précieux renseignements à l’aménagiste chargé <strong>de</strong> définir les gran<strong>de</strong>s lignes d’une<br />
nouvelle planification. L’inventaire en est le point central.<br />
L’aménagiste n’est cependant pas l’unique maillon central <strong>de</strong> décision dans l’entreprise forestière.<br />
Il ne saurait donner <strong>de</strong>s directives trop précises ou contraignantes, mais <strong>de</strong>vra laisser au sylviculteur,<br />
dans un cadre bien défini, toute la latitu<strong>de</strong> d’intervention nécessaire, que celui-ci adaptera au<br />
fil <strong>de</strong>s années en fonction <strong>de</strong> ses observations sur l’état et la dynamique forestière. Ce point est à<br />
notre avis fondamental.<br />
L’aménagement et le contrôle ne sont cependant pas <strong>de</strong>s étapes incontournables dans le long<br />
processus visant à orienter une entreprise forestière vers un état meilleur, où les objectifs seraient <strong>de</strong><br />
mieux en mieux assurés. L’expérience et les facultés d’observation d’un sylviculteur sont sur ce point<br />
bien souvent largement suffisantes. Mais l’optimisation <strong>de</strong>s fonctions incombant à la forêt ne peut faire<br />
l’économie d’une planification réfléchie et <strong>de</strong>s inventaires précis sur l’évolution du matériel producteur,<br />
qui permettront d’affiner au plus juste les opérations futures. De même, un propriétaire trouvera<br />
dans ces opérations <strong>de</strong> contrôle l’assurance objective du bien-fondé <strong>de</strong> la gestion <strong>de</strong> son<br />
patrimoine.<br />
Il existe différentes métho<strong>de</strong>s d’inventaire, mais je voudrais aujourd’hui ne citer que l’échantillonnage<br />
par placettes permanentes, qui nous semble le plus performant, tant au niveau <strong>de</strong> la qualité<br />
<strong>de</strong>s renseignements que <strong>de</strong>s coûts <strong>de</strong> mise en place.<br />
Dans un réseau <strong>de</strong> placettes permanentes, les arbres sont individualisés par leurs coordonnées<br />
polaires, permettant <strong>de</strong> calculer avec précision l’accroissement sans tenir le registre <strong>de</strong>s exploitations,<br />
mais aussi <strong>de</strong> suivre la dynamique individuelle <strong>de</strong> chaque arbre. Dans une sylviculture qui privilégie le<br />
traitement individuel <strong>de</strong>s arbres, ces <strong>de</strong>rniers avantages sont précieux pour celui qui souhaite optimiser<br />
au mieux les différentes fonctions <strong>de</strong> la forêt.<br />
J’aimerais conclure ce chapitre en rappelant l’importance <strong>de</strong> conserver à <strong>de</strong>s fins d’étu<strong>de</strong>s <strong>de</strong>s<br />
processus naturels, <strong>de</strong>s forêts vierges et <strong>de</strong>s réserves intégrales dans lesquelles on renonce à toute<br />
exploitation. La dynamique forestière est extrêmement complexe et nous avons besoin <strong>de</strong> ces véritables<br />
laboratoires d’étu<strong>de</strong>s pour parfaire nos connaissances dans la gestion <strong>de</strong>s écosystèmes forestiers.<br />
46
Certification FSC<br />
Notre conception <strong>de</strong> la gestion forestière s’inscrivant parfaitement dans le cadre d’une gestion<br />
durable, financièrement rentable, respectueuse <strong>de</strong>s processus naturels et <strong>de</strong> la biodiversité, nous<br />
venons <strong>de</strong> faire la démarche <strong>de</strong> certification suivant les principes et critères du standard du Forest<br />
Steward Council (FSC), et <strong>de</strong>vrions incessamment recevoir le logo. L’objectif principal s’inscrit dans<br />
une logique <strong>de</strong> marketing et d’une plus gran<strong>de</strong> performance.<br />
Conclusion<br />
La forêt est une merveilleuse usine, où pour reprendre les mots d’Henry Biolley, le beau et l’utile<br />
se côtoient. Nous ne réalisons pas encore aujourd’hui, à quel point le bois est un matériau ultra<br />
perfectionné, à la structure ingénieuse et optimisée: un matériau composite naturel et renouvelable, le<br />
seul à présenter un “écobilan” favorable.<br />
Il est urgent <strong>de</strong> lui redonner la place qu’il mérite et <strong>de</strong> le rémunérer à sa juste valeur, en prenant<br />
en compte ses atouts <strong>de</strong> matériau en terme <strong>de</strong> performance technologique, en terme <strong>de</strong> qualité <strong>de</strong><br />
vie et surtout en terme <strong>de</strong> respect <strong>de</strong> l’environnement.<br />
La forêt en sera plus forte, plus belle encore et mieux à même <strong>de</strong> préserver son intégrité et son<br />
rôle fondamental dans la civilisation d’aujourd’hui et <strong>de</strong> <strong>de</strong>main.<br />
47
BASO PRIBATU HANDI BATEN KUDEAKETA, PRO SILVAREN<br />
PRINTZIPIOEI JARRAITUZ, IPARRALDEKO VOSGEETAKO (FRANTZIA)<br />
BIOSFERAREN ERRESERBAREN BARRUAN<br />
Batzuek honela <strong>de</strong>finitzen dute Pro Silva basogintza mota: naturatik gertukoa, jarraia, holista eta<br />
ikustezina. Bada, basogintza mota horretako printzipioei jarraituz egindako basogintzarn adibi<strong>de</strong> bat azaldu<br />
nahi nizueke. Iparral<strong>de</strong>ko Vosgeetako Eskual<strong>de</strong>ko Natur Parkea 1976an sortu zen eta Iparral<strong>de</strong>ko Vosgeetako<br />
Biosferaren Erreserbaren barruan dago. Erreserba honen helburua hau da: programa komunen<br />
bi<strong>de</strong>z ekonomi eta turismo garapenaren al<strong>de</strong> lan egitea, oraindik ugariak eta balio handikoak diren leku<br />
hauen kontserbazioa, paisaien ku<strong>de</strong>aketa eta ikerketa zientifikoa ziurtatuz. Gure basoa 4.600 ha-ko baso<br />
pribatua da, Pillet-Will sendiarena. Jabeak ezarritako ku<strong>de</strong>aketa helburu nagusia, argi eta garbi, ondarea<br />
ezin hobeto ustiatzea da, ahalik eta diru errenta handiena eta iraunkorrena ziurtatuz.<br />
Naturarik gertuko ku<strong>de</strong>aketa, Pro Silvaren printzipioen araberakoa<br />
Hazkun<strong>de</strong> naturaleko prozesuekiko errespetuan oinarritutako ku<strong>de</strong>aketa aukeratzeko lehenengo<br />
arrazoia honako hauxe da: errentagarritasun maximo iraunkorraren ekuazio ekonomikoa.<br />
Funtsezko eragileak hiru dira:<br />
– Egur kapitala zaintzeak lehentasuna izatea;<br />
– Edozein aitzakia <strong>de</strong>la medio ustiagarritasuna baztertzeari uko egitea, zuhaitza kontuan izanda<br />
egindako hausnarketaren ondorioz (eta ez zuhaitz saila kontuan izanda);<br />
– Ekoizpen kostuak murrizteko borondatea; kostu gehienak birsorkuntzari edo abarrak biltzeari<br />
dagozkie.<br />
Al<strong>de</strong>rdi ekonomiko hutsez gain, ingurugiro al<strong>de</strong>rdiek gero eta garrantzi handiagoa hartu dute azken<br />
urteotan eta ingurugiro al<strong>de</strong>rdi horiek ezin dira besterik gabe ahaztu, ezta jabego pribatuetan ere. Baina<br />
harrigarriena zera da: bi ikuspegi horiek ez direla elkarren aurkakoak, elkarren osagarri ezin hobe baizik.<br />
Pro Silvak proposatzen dituen basogintza arauak ezartzeari esker, zuhaitz sail askotarikoak eta irregularrak<br />
lortzen dira, zuhaitz ongi kokatuak eta errotuak, eguraldi txarra eta aldaketa handiak errazago<br />
jasaten dituztenak, erresistenteagoak. Irregulartasuna, beraz, ondorioa da eta ez berezko helburua. Egonkortasun<br />
nozioa funtsezkoa da epe luzerako edozein prozesu ekonomikotan.<br />
Metodoaren ezarpen zehatza: Basogintzaren motora entresakako mozketa da. Mozketa mota hori<br />
erregularki eta sarri egiten da, gehiegikeriarik gabe, normalean 6-8 urtean behin.<br />
Kontrola eta or<strong>de</strong>nazioa: Uste dut biak garrantzitsuak direla prozesu naturalak, erabili gabeko<br />
basoak eta ustiapen oro baztertuta duten erreserba integralak ikerketetarako kontserbatu ahal izateko.<br />
Basoen dinamika oso konplexua da eta benetako ikerketarako laborategi hauek behar ditugu baso ekosistemei<br />
buruzko ezaguerak hobetzeko.<br />
FSC ziurtagiria: Duela gutxi, Forest Steward Council-en (FSC) printzipioetan eta irizpi<strong>de</strong>etan<br />
oinarritutako ziurtagiria eskatu dugu, eta lortzea espero dugu.<br />
Ondorioa: Premiazkoa da basoari berriz ere berez merezi duen lekua ematea eta basoaren balio<br />
handia aintzat hartzea, prestazio teknologikoetan, bizi kalitatean eta, batez ere, ingurugiroarekiko errespetuan<br />
lortutako aurrerapenak kontuan izanik.<br />
48
LA GESTIÓN DE UN GRAN BOSQUE PRIVADO SEGÚN LOS PRINCIPIOS<br />
DE PRO SILVA EN EL MARCO DE LA RESERVA DE LA BIOSFERA<br />
DE LOS VOSGOS DEL NORTE (FRANCIA)<br />
Evrard <strong>de</strong> Turckheim<br />
Me gustaría tratar <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir un ejemplo <strong>de</strong> la silvicultura según <strong>los</strong> principios <strong>de</strong> Pro Silva, que<br />
algunos <strong>de</strong>nominan como cercana a la naturaleza, continua, holística o invisible. El Parque Natural<br />
Regional <strong>de</strong> <strong>los</strong> Vosgos <strong>de</strong>l Norte, que forma parte integrante <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> <strong>los</strong> Vosgos<br />
<strong>de</strong>l Norte, fue creado en 1976. El objetivo <strong>de</strong> esta reserva es trabajar con programas comunes en <strong>los</strong> campos<br />
<strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo económico y turístico, asegurando la conservación <strong>de</strong> estos lugares naturales todavía<br />
numerosos y <strong>de</strong> gran valor, la gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> paisajes y la investigación científica. El bosque en el que<br />
trabajamos es una propiedad privada <strong>de</strong> 4.600 Ha perteneciente a la familia Pillet-Will. El objetivo <strong>de</strong><br />
gestión establecido por el propietario apunta claramente al aprovechamiento económico óptimo <strong>de</strong> su<br />
patrimonio, que asegure una renta corriente en dinero lo más elevada y sostenida posible.<br />
Gestión cercana a la naturaleza según <strong>los</strong> principios <strong>de</strong> Pro Silva<br />
La elección <strong>de</strong>l modo <strong>de</strong> gestión basado en el respeto a <strong>los</strong> procesos naturales <strong>de</strong> crecimiento se<br />
justifica, en primer lugar, por una ecuación económica <strong>de</strong> rentabilidad máxima sostenida.<br />
Tres son <strong>los</strong> factores fundamentales:<br />
– La prioridad <strong>de</strong> cuidar el capital ma<strong>de</strong>rero,<br />
– El rechazo a sacrificar la explotabilidad por cualquier pretexto, como corolario <strong>de</strong> una reflexión<br />
a escala <strong>de</strong> árbol y no <strong>de</strong> la plantación,<br />
– La voluntad <strong>de</strong> reducir <strong>los</strong> costes <strong>de</strong> producción, <strong>de</strong> <strong>los</strong> que gran parte correspon<strong>de</strong>n a operaciones<br />
<strong>de</strong> regeneración o <strong>de</strong> recogida <strong>de</strong> leña.<br />
Más allá <strong>de</strong> estos aspectos puramente económicos, <strong>los</strong> aspectos medioambientales han adquirido<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace algunos años una dimensión particular que, incluso a nivel <strong>de</strong> propiedad privada, no pue<strong>de</strong>n<br />
ser pasados por alto sin más. Pero es sorpren<strong>de</strong>nte constatar que estos dos enfoques, lejos <strong>de</strong> contra<strong>de</strong>cirse,<br />
se complementan perfectamente entre sí.<br />
Gracias a la aplicación <strong>de</strong> las reglas silvícolas que propone Pro-Silva se obtienen plantaciones<br />
variadas e irregulares con árboles bien situados y perfectamente estables, capaces <strong>de</strong> resistir mejor las<br />
inclemencias y las gran<strong>de</strong>s perturbaciones, dotados <strong>de</strong> una mayor capacidad <strong>de</strong> resistencia. La irregularidad<br />
es por lo tanto una consecuencia y no un fin en sí misma. La noción <strong>de</strong> estabilidad es fundamental<br />
en todo proceso económico basado en el largo plazo.<br />
Aplicación concreta <strong>de</strong>l método: El motor <strong>de</strong> la silvicultura es la tala <strong>de</strong> entresaca, que se realiza<br />
regular y frecuentemente, sin brutalidad, en general cada 6 a 8 años.<br />
Control y or<strong>de</strong>nación: Consi<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> gran importancia en la conservación para el estudio <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
procesos naturales, <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques vírgenes y <strong>de</strong> las reservas integrales en las que se renuncia a cualquier<br />
tipo <strong>de</strong> explotación. La dinámica forestal es extremadamente compleja y necesitamos <strong>de</strong> estos auténticos<br />
laboratorios <strong>de</strong> estudio para perfeccionar nuestros conocimientos sobre la gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecosistemas<br />
forestales.<br />
Certificado FSC: Acabamos <strong>de</strong> solicitar el certificado según <strong>los</strong> principios y criterios <strong>de</strong> las normas<br />
<strong>de</strong>l Forest Steward Council (FSC), y confiamos en obtenerlo.<br />
Conclusión: Es urgente que <strong>de</strong>volvamos al bosque el lugar que se merece y que lo apreciemos en<br />
lo que vale, teniendo en cuenta sus logros en términos <strong>de</strong> prestaciones tecnológicas, calidad <strong>de</strong> vida y,<br />
sobre todo, respeto por el medio ambiente.<br />
49
MANAGEMENT OF A LARGE PRIVATE FOREST ACCORDING TO PRO SILVA<br />
PRINCIPLES WITHIN THE VOSGOS DEL NORTE BIOSPHERE RESERVE (FRANCE)<br />
I would like to <strong>de</strong>scribe an example of forest management according to the principles of Pro Silva<br />
forestry, also known as c<strong>los</strong>e to nature, continuous, holistic or invisible forestry. The Vosgos <strong>de</strong>l Norte<br />
Regional Nature Reserve, that forms part of the Vosogos <strong>de</strong>l Norte Biosphere Reserve, was created in 1976<br />
with the objective of participating in joint programmes in the field of economic and tourist <strong>de</strong>velopment,<br />
thereby ensuring the conservation of these numerous and highly valuable natural areas, landscape management<br />
and scientific research. The forest with which we work is a private property covering 4,600<br />
hectares that belongs to the Pillet-Will family. The main aim of the management system established by<br />
the owners is to obtain optimum economic profitability that ensures the highest and most sustainable<br />
income possible.<br />
C<strong>los</strong>e to nature management according to Pro Silva principles<br />
The choice of a management method based on respect for natural growth processes is justified by<br />
an economic equation of sustained maximum profitability.<br />
There are three fundamental factors:<br />
– The priority of looking after the timber capital.<br />
– The refusal to sacrifice exploitability for any reason, as a corollary of an approach at tree, rather<br />
than plantation level.<br />
– The effort to reduce production costs, a large percentage of which correspond to regeneration or<br />
wood collection operations.<br />
In addition to these purely economic aspects, environmental aspects have gained increased importance<br />
over recent years and can no longer be ignored, even on private properties. Nevertheless, some may<br />
be surprised to learn that rather than contradicting each other, these two approaches are perfectly compatible<br />
and mutually complementary.<br />
The application of forestry regulations proposed by Pro-Silva results in varied and irregular plantations,<br />
with well-situated, perfectly stable, highly resistant trees better able to withstand climatic inclemency<br />
and disturbances. Irregularity is therefore a consequence, rather than an end in itself. The notion<br />
of stability is a vital part of any long-term economic process.<br />
Specific application of the method: The key to forestry is non-brutal selective felling, which is<br />
generally carried out frequently at regular intervals of between 6 and 8 years.<br />
Control and organisation: Virgin forests and integral reserves in which all exploitation is prohibited<br />
are extremely important to conservation research. Forest dynamics are extraordinarily complex and<br />
we need these authentic research laboratories in or<strong>de</strong>r to perfect our knowledge of forest ecosystem<br />
management.<br />
FSC Certificate: We have recently applied to be certified according to the principles and criteria<br />
of the Forest Steward Council (FSC), and are confi<strong>de</strong>nt that this certification will be granted in the near<br />
future.<br />
Conclusion: We urgently need to attribute forests the importance and value they <strong>de</strong>serve, bearing<br />
mind their achievements with regard to technology, quality of life and, above all, respect for the environment.<br />
50
Estado <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> la<br />
avifauna forestal en Urdaibai.<br />
Propuesta <strong>de</strong> medidas<br />
<strong>de</strong> gestión<br />
• Sociedad Ornitológica LANIUS Ornitologi Elkartea<br />
Estado actual <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques <strong>de</strong> Urdaibai<br />
La práctica totalidad <strong>de</strong>l territorio <strong>de</strong> Urdaibai goza <strong>de</strong> condiciones bioclimáticas suficientes<br />
para albergar comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> carácter arbóreo (Aranburu, 1982, 1984). Sin embargo el estado <strong>de</strong><br />
conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques es paupérrimo. Sig<strong>los</strong> <strong>de</strong> explotación intensa centrada en la extracción<br />
<strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra para construcción naval, edificación, elaboración <strong>de</strong> aperos y sobre todo, como fuente <strong>de</strong><br />
energía para las ferrerías <strong>de</strong> Bizkaia, acabaron con las masas forestales espontáneas (Ascasibar 1980,<br />
Navarro 1980). En el siglo XVIII la vertiente atlántica <strong>de</strong>l País Vasco acusaba una grave <strong>de</strong>forestación<br />
(López y Zapata 1990). La expansión <strong>de</strong> la agricultura coinci<strong>de</strong>nte con <strong>los</strong> momentos <strong>de</strong> crisis <strong>de</strong> la<br />
industria ferrona impidió una regeneración espontánea en <strong>los</strong> terrenos <strong>de</strong>forestados.<br />
Durante el siglo XX, en especial en la segunda mitad <strong>de</strong>l mismo, el auge industrial que acaparó<br />
mano <strong>de</strong> obra <strong>de</strong>l sector agropecuario provocó el abandono <strong>de</strong>l uso tradicional <strong>de</strong>l suelo agrícola<br />
<strong>de</strong> la campiña.<br />
Paradójicamente, mientras en otras áreas <strong>de</strong> la Península Ibérica se ha comprobado en sucesivos<br />
inventarios forestales (Inventario Forestal <strong>de</strong> España) la ganancia <strong>de</strong> cobertura forestal por la<br />
regeneración espontánea que ha seguido al abandono <strong>de</strong> <strong>los</strong> “montes” y predios <strong>de</strong> vocación forestal,<br />
en Urdaibai, como en el resto <strong>de</strong>l sector oriental <strong>de</strong> la Cornisa Cantábrica ha sido el cultivo <strong>de</strong><br />
especies forestales <strong>de</strong> crecimiento rápido, especialmente Pino <strong>de</strong> Monterrey (Pinus radiata) y Eucaliptos<br />
(Eucaliptus spp.) quien se ha adueñado <strong>de</strong>l paisaje, logrando gran<strong>de</strong>s rendimientos económicos<br />
<strong>de</strong> territorios hace sig<strong>los</strong> improductivos. Como resultado en la actualidad el paisaje <strong>de</strong> Urdaibai<br />
carece <strong>de</strong> su cubierta forestal natural en un alto porcentaje <strong>de</strong> su extensión y la avifauna nemoral se<br />
resiente por ello (Tellería, 1992).<br />
Las series <strong>de</strong> vegetación potencial representadas en la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai son<br />
(Aseguinolaza et al. 1988, Gobierno Vasco 1990):<br />
• Los robledales acidófi<strong>los</strong> <strong>de</strong> Quercus robur, y bosques mixtos <strong>de</strong> robles y fresnos. A pesar <strong>de</strong><br />
ser prepon<strong>de</strong>rantes en la mayor parte <strong>de</strong>l territorio, sin embargo, como evi<strong>de</strong>ncian <strong>los</strong> mapas<br />
<strong>de</strong> vegetación, han <strong>de</strong>saparecido casi totalmente. Las únicas masas <strong>de</strong> cierta consi<strong>de</strong>ración<br />
apenas sobrepasan 2 has. En el documento <strong>de</strong>l Plan Rector <strong>de</strong> <strong>Uso</strong> y Gestión <strong>de</strong> Urdaibai<br />
–PRUG– (Gobierno Vasco 1993) se censan un total <strong>de</strong> 534 has., el 2,2% <strong>de</strong> la superficie total,<br />
si bien en gran medida se adscriben a fases <strong>de</strong>gradadas o juveniles, lo que unido a su exagerada<br />
fragmentación <strong>de</strong>be ser tenido muy en cuenta a la hora <strong>de</strong> evaluar su riqueza ornítica.<br />
Sus últimos testigos arbóreos y arbustivos permanecen relegados al sotobosque <strong>de</strong> plantaciones<br />
forestales y a <strong>los</strong> setos vivos.<br />
• Las alisedas <strong>de</strong> Alnus glutinosa, apenas suman 137 has, el 0,5%. Su estado <strong>de</strong> disgregación<br />
es tal que resulta impracticable su cartografiado. Resultan asimismo muy raros <strong>los</strong> pies arbóreos<br />
maduros.<br />
51
• Los robledales <strong>de</strong> Quercus pyrenaica, que <strong>de</strong>bieran cubrir las cimas <strong>de</strong> <strong>los</strong> montes Sollube,<br />
Bizkargi y Burgoa, han <strong>de</strong>saparecido por completo, encontrándose en sus territorios pies aislados<br />
testimonio <strong>de</strong> la ancestral dominancia <strong>de</strong>l rebollo en la zona.<br />
• Los encinares cantábricos <strong>de</strong> Quercus ilex, acantonados en crestones calizos, constituyen el<br />
mejor representante <strong>de</strong> las forestas naturales, a pesar <strong>de</strong> presentar en gran medida portes<br />
arbustivos y masas cerradas <strong>de</strong> fases <strong>de</strong> regeneración, castigados por talas, aclareos excesivos<br />
e incendios recurrentes. Suman un total <strong>de</strong> 1992 has, un 8,3% <strong>de</strong>l territorio. Paradójicamente,<br />
investigaciones recientes (Zapata y Meaza, 1998) apuntan a la posibilidad <strong>de</strong> que la<br />
expansión <strong>de</strong> la serie <strong>de</strong> la encina en la región sea más reciente <strong>de</strong> lo que se pensaba y haya<br />
resultado favorecida por la <strong>de</strong>forestación y el empobrecimiento <strong>de</strong> lo sue<strong>los</strong> provocados por<br />
el ser humano en la prehistoria reciente.<br />
• Las saucedas y abedulares, <strong>de</strong> presencia potencial <strong>de</strong> por sí limitada, están relegadas a etapas<br />
<strong>de</strong> regeneración en <strong>los</strong> resquicios entre parcelas entre plantaciones o a las la<strong>de</strong>ras más<br />
inaccesibles, en torno al curso <strong>de</strong> arroyos o torrenteras raramente respetados por las roturas<br />
<strong>de</strong> plantación forestal.<br />
Así pues en la actualidad <strong>los</strong> bosques están relegados en Urdaibai a un total <strong>de</strong>l 11% <strong>de</strong> la<br />
superficie <strong>de</strong> la Reserva, diseminados en su mayor parte y en fases regresivas o juveniles <strong>de</strong> cada<br />
serie. Sin embargo, aproximadamente el 60% <strong>de</strong> la superficie <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera, unas<br />
13.000 hectáreas están ocupadas por plantaciones forestales. El paisaje <strong>de</strong> Urdaibai está por tanto<br />
dominado por parcelas cultivadas con especies <strong>de</strong> crecimiento rápido, en especial Pino <strong>de</strong> Monterrey<br />
o insigne (Pinus radiata), y también <strong>de</strong> eucaliptos (Eucaliptus spp.). En el caso <strong>de</strong> éstos últimos,<br />
relegados antaño a las inmediaciones <strong>de</strong> la costa, se viene registrando en el último lustro un avance<br />
tierra a<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> su cultivo. La invasión espontánea <strong>de</strong> otras exóticas, en especial <strong>de</strong> la falsa acacia<br />
(Robinia pseudoacacia) es también acusada.<br />
Tipos <strong>de</strong> manejo silvícola<br />
<strong>de</strong> las plantaciones forestales<br />
Los efectos sobre la avifauna <strong>de</strong> las plantaciones forestales <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>n <strong>de</strong> la especie utilizada y<br />
<strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> manejo silvícola practicado. Así po<strong>de</strong>mos distinguir:<br />
• Plantaciones <strong>de</strong> pino <strong>de</strong> Monterrey y pino marítimo:<br />
Aunque con el segundo se practican turnos <strong>de</strong> corta más largo, el manejo silvícola y las posibilida<strong>de</strong>s<br />
tróficas y <strong>de</strong> refugio <strong>de</strong> ambos tipos <strong>de</strong> plantación es similar.<br />
El problema fundamental en ambos casos resulta ser la duración <strong>de</strong>l turno <strong>de</strong> corta, como máximo<br />
<strong>de</strong> 40 a 50 años, que provoca un hábitat sometido a una perpetua inmadurez, en el que escasean<br />
o no existen <strong>los</strong> agujeros o grietas en troncos, imprescindibles para la nidificación <strong>de</strong> las especies<br />
<strong>de</strong> aves trogloditas, características <strong>de</strong> <strong>los</strong> ambientes nemorales.<br />
Asimismo en estas plantaciones son <strong>de</strong>spreciadas las horquillas, necesarias para instalar sus<br />
nidos las gran<strong>de</strong>s rapaces y otras especies forestales <strong>de</strong> tamaño medio-gran<strong>de</strong>. A<strong>de</strong>más la silvicultura<br />
intensiva que se practica tien<strong>de</strong> a eliminar el sotobosque, para rebajar la competencia con la<br />
masa <strong>de</strong> cultivo y facilitar <strong>los</strong> trabajos <strong>de</strong> poda, aclareo, etc. lo que reduce la disponibilidad <strong>de</strong> recursos<br />
tróficos y <strong>de</strong> cobijo para aves típicas <strong>de</strong> <strong>los</strong> estratos arbustivo y subarbustivo.<br />
La gestión se plantea como fin exclusivo la producción y rentabilidad máximas. Por ello la sucesión<br />
recolonizadora se frustra con la tala a hecho o matarrasa en el momento en que su crecimiento<br />
<strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser exponencial o unos años más tar<strong>de</strong>.<br />
• Eucaliptales:<br />
Las consecuencias <strong>de</strong> estas plantaciones sobre la avifauna nemoral son más radicales y negativas.<br />
Los turnos <strong>de</strong> corta son extremadamente cortos, <strong>de</strong> 12 a 15 años.<br />
A<strong>de</strong>más la propia fisiología <strong>de</strong> las distintas especies <strong>de</strong> eucaliptos genera un empobrecimiento<br />
<strong>de</strong>l suelo, comenzando por dificultar el crecimiento <strong>de</strong> otras plantas que puedan resultar competidoras.<br />
Tan solo logran sobrevivir bajo sus copas especies propias <strong>de</strong> estados regresivos <strong>de</strong> las series<br />
52
autóctonas, tales como argomas (Ulex spp.), y brezos (Erica spp.). Su aparición reciente en el paisaje<br />
<strong>de</strong> Urdaibai y la perpetua inmadurez a que con<strong>de</strong>nan al ecosistema impi<strong>de</strong> a las aves acostumbrarse<br />
a explotar <strong>de</strong> alguna forma <strong>los</strong> parcos recursos que pudieran generar. Por todo ello la diversidad<br />
y la <strong>de</strong>nsidad ornítica <strong>de</strong> <strong>los</strong> eucaliptales es casi nula, estando <strong>los</strong> escasos ocupantes ligados a<br />
la presencia <strong>de</strong> un escaso sotobosque.<br />
En ambos tipos <strong>de</strong> plantaciones forestales <strong>de</strong>be añadirse la problemática <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong><br />
corta final practicada: La corta a hecho o matarrasa, que lleva aparejada la apertura <strong>de</strong> innumerables<br />
pistas forestales para facilitar el acceso y la maniobrabilidad <strong>de</strong> la maquinaria pesada (skid<strong>de</strong>rs, autocargadores,<br />
etc.). A<strong>de</strong>más, tras ser extraído el vuelo a matarrasa, con la consiguiente escorrentía en<br />
las zonas <strong>de</strong> fuerte pendiente –características y habituales en la comarca– las plantaciones posteriores<br />
son precedidas frecuentemente por subsolados lineares o areales, continuos o discontinuos, que<br />
suelen ir acompañados <strong>de</strong> rozas –eliminación <strong>de</strong> restos <strong>de</strong> leña con la propia pala <strong>de</strong>l tractor– e incluso<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>capados (a pesar <strong>de</strong> estar prohibidos) para pasar finalmente al abonado.<br />
Estado actual <strong>de</strong> la avifauna nemoral<br />
en Urdaibai<br />
Como consecuencia <strong>de</strong> la parca herencia forestal y la gestión <strong>de</strong>sarrollada en el territorio <strong>de</strong><br />
Urdaibai, preocupada tan sólo <strong>de</strong> la producción y la rentabilidad, la avifauna nemoral esta representada<br />
por poblaciones exiguas <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas especies, con ausencia significativa <strong>de</strong> muchas <strong>de</strong> las<br />
consi<strong>de</strong>radas bioindicadoras.<br />
Así presentan contingentes cercanos a la <strong>de</strong>saparición especies habituales y propias <strong>de</strong> bosques<br />
maduros y bien conservados, que a<strong>de</strong>más están presentes en territorios vecinos <strong>de</strong>l ámbito biogeográfico<br />
eurosiberiano cantábrico: Este es el caso <strong>de</strong>l trepador azul (Sitta europea), y <strong>de</strong>l azor<br />
(Accipiter gentilis) con un solo territorio constatado en Urdaibai en cada caso. Integran muy pocos<br />
individuos las poblaciones <strong>de</strong> Carbonero Palustre (Parus palustris) y <strong>de</strong> Pico Menor (Dendrocopos<br />
minor), relegadas a minúscu<strong>los</strong> robledales, robledal fresnedas y alisedas.<br />
Resulta muy elocuente la ausencia <strong>de</strong> especies como el pico mediano (Dendrocopos medius),<br />
exclusivo <strong>de</strong> robledales bien conservados <strong>de</strong> la Península (Purroy et al. 1984), el colirrojo real (Phoenicurus<br />
phoenicurus), el papamoscas cerrojillo (Ficedulas hypoleuca), o el agateador norteño (Certhia<br />
familiaris). Todas ellas constituyen especies típicas <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques eurosiberianos, estando bien<br />
representadas en territorios vecinos <strong>de</strong> Cantabria y Asturias, don<strong>de</strong> la <strong>de</strong>forestación no ha alcanzado<br />
un grado tan avanzado (Purroy, 1997). Sus mapas <strong>de</strong> distribución presentan un área vacía <strong>de</strong> citas<br />
que incluye a Urdaibai, explicable por el estado <strong>de</strong>scrito más arriba <strong>de</strong> la ya secular transformación<br />
<strong>de</strong> la cubierta forestal, que habría hecho <strong>de</strong>saparecer también a otras tales como el urogallo (Tetrao<br />
urogallus) o el pito negro (Dryocopus martius).<br />
Ninguna <strong>de</strong> ellas pue<strong>de</strong> recolonizar la región <strong>de</strong>bido a la escasa extensión y el estado juvenil o<br />
<strong>de</strong>gradado <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques caducifolios existentes, con la única excepción <strong>de</strong> <strong>los</strong> citados carbonero<br />
palustre y pico menor, que aprovechan y logran sobrevivir en rodales <strong>de</strong> robledal y bosque mixto.<br />
Los encinares cantábricos, por su parte, no aportan peculiarida<strong>de</strong>s o especies exclusivas o<br />
características <strong>de</strong>bido a la juventud y compacidad <strong>de</strong> sus masas, que a duras penas sobrepasan el<br />
porte arbustivo. Las especies <strong>de</strong> aves que las pueblan son las comunes <strong>de</strong> cualquier masa arbórea<br />
con excepción <strong>de</strong> <strong>los</strong> eucaliptales.<br />
De ser cierta la expansión relativamente “reciente” <strong>de</strong> <strong>los</strong> encinares cantábricos en la región,<br />
podría achacársele a este fenómeno la carencia ya mencionada <strong>de</strong> especies exclusivas o peculiares<br />
<strong>de</strong> este ecosistema. En este sentido se explicaría asimismo la aparición <strong>de</strong> la curruca cabecinegra<br />
(Sylvia melanocephala), especie típica <strong>de</strong> <strong>los</strong> bor<strong>de</strong>s y matorrales ligados al bosque mediterráneo, que<br />
se ha expandido por <strong>los</strong> encinares <strong>de</strong> Urdaibai en la última década (Galarza, 1996).<br />
En el seno <strong>de</strong> las masas más maduras <strong>de</strong>l encinar, aprovechando la frescura y la profundidad<br />
<strong>de</strong>l suelo en dolinas y vaguadas, se cobijan zonas <strong>de</strong> bosque mixto con abundancia <strong>de</strong> especies<br />
caducifolias en las que presentan una alta <strong>de</strong>nsidad el cárabo (Strix aluco), por otra parte rara en el<br />
resto <strong>de</strong>l territorio cultivado con pinos, y el gavilán (Accipiter nissus), incapaz <strong>de</strong> nidificar en el resto<br />
<strong>de</strong>l territorio.<br />
53
En cuanto a las plantaciones <strong>de</strong> pino <strong>de</strong> Monterrey, se observa que pue<strong>de</strong>n albergar una alta<br />
<strong>de</strong>nsidad ornítica, pero para ello se tienen que dar dos circunstancias: que la masa arbórea presente<br />
un porte maduro y que el sotobosque <strong>de</strong>sarrolle una cierta complejidad y buena cobertura.<br />
Etapas juveniles <strong>de</strong> plantaciones <strong>de</strong> pino <strong>de</strong> Monterrey acogen contingentes elevados <strong>de</strong> especies<br />
típicas <strong>de</strong> landas y prebrezales atlánticos, tales como Saxicola torquata y Anthus trivialis.<br />
Conforme avanza el crecimiento <strong>de</strong> la plantación van estableciéndose especies <strong>de</strong> aves propias<br />
<strong>de</strong> ambientes forestales (Bongiorno, 1982).<br />
El hecho <strong>de</strong> registrarse una alta diversidad ornítica en plantaciones que alcanzan o rebasan <strong>los</strong><br />
30 años registrada por ciertos autores (Carrascal y Tellería, 1990), pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>berse al efecto ecotono<br />
exagerado por la pequeña dimensión media <strong>de</strong> las parcelas <strong>de</strong> cultivo y la dispersión <strong>de</strong> las mismas<br />
en el paisaje <strong>de</strong> campiña, que hace <strong>de</strong> estos pinares un tipo <strong>de</strong> tesela cada día más habitual en ese<br />
mosaico.<br />
Resalta también aquí la ausencia <strong>de</strong> especies exclusivas <strong>de</strong> bosques <strong>de</strong> coníferas tales como<br />
el Reyezuelo Sencillo (Regulus regulus) o el Piquituerto (Loxia curvirostra), que podría explicarse por<br />
la insuficiente madurez y extensión <strong>de</strong> las masas <strong>de</strong> pinar, requisitos ambos para la nidificación <strong>de</strong><br />
ambas especies.<br />
Las plantaciones <strong>de</strong> eucaliptos, por su parte, ofrecen menos posibilidida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> asentamiento a<br />
comunida<strong>de</strong>s orníticas variadas y abundantes, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> por lo expuesto, por la inadaptación <strong>de</strong> las<br />
especies nativas para la explotación <strong>de</strong> <strong>los</strong> pocos recursos tróficos que estas especies ofrecen. (Tellería<br />
y Galarza, 1990 y Tellería y Galarza, 1991).<br />
Medidas <strong>de</strong> gestión propuestas<br />
• Conservación y fomento <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques naturales, sean rodales <strong>de</strong>gradados, rejuvenecidos o<br />
en regeneración espontánea.<br />
• Facilitar la regeneración espontánea <strong>de</strong>l bosque potencial en terreno s <strong>de</strong> titularidad pública<br />
evitando su uso forestal o <strong>de</strong> cualquier tipo y su <strong>de</strong>terioro recurrente.<br />
• No plantar especie alguna <strong>de</strong> eucalipto en terrenos <strong>de</strong> titularidad pública.<br />
• No <strong>de</strong>dicar a cultivo forestal <strong>de</strong> coníferas más superficie <strong>de</strong> titularidad pública <strong>de</strong> la ya existente.<br />
• En las plantaciones <strong>de</strong> coníferas existentes en terrenos <strong>de</strong> Titularidad Pública <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la<br />
Reserva <strong>de</strong> la Biosfera, se proponen una serie <strong>de</strong> mejoras para las aves y la fauna en general<br />
(Fuller, 1995): 1. Mantener parcelas sin cortar. 2. Diversificar la estructura y dimensiones<br />
<strong>de</strong>l estrato arbustivo en el interior <strong>de</strong> las plantaciones. 3. Retener árboles seniles y muertos.<br />
4 Proce<strong>de</strong>r a ensayos <strong>de</strong> apoyo a la biodiversidad: Puesto que <strong>los</strong> pinares ocupan el dominio<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> robledales acidófi<strong>los</strong>, robledales-fresnedas y alisedas cantábricas, y por tratarse éstas<br />
en su mayor parte <strong>de</strong> series dominadas por especies <strong>de</strong> media luz o media sombra, según su<br />
temperamento, la protección que les aportan a sus retoños espontáneos <strong>los</strong> pinos <strong>de</strong> cierto<br />
porte les resulta beneficiosa para su crecimiento, favoreciendo la regeneración <strong>de</strong> la serie. Por<br />
ello se propone efectuar aclareos poco <strong>de</strong>nsos en turnos largos, evitando la selección tradicional<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> pies “<strong>de</strong>fectuosos”, para permitir la reinstalación <strong>de</strong>l bosque natural. Puntualmente<br />
y si se constata la dificultad <strong>de</strong> la regeneración espontánea, podría acompañarse el<br />
proceso <strong>de</strong> una plantación con plantones <strong>de</strong> una savia o semillado directo.<br />
• En las áreas <strong>de</strong> encinar cantábrico se propone el paso <strong>de</strong> monte bajo a monte alto por parcelas<br />
y mediante resalveo, evitando las cortas para leña y cualquier tipo <strong>de</strong> intervención que<br />
restrinja la extensión y la complejidad <strong>de</strong> cada enclave <strong>de</strong> encinar.<br />
• En general para todo el territorio: 1. Fomento <strong>de</strong>l cultivo <strong>de</strong> especies autóctonas, con garantía<br />
<strong>de</strong> origen genético, a<strong>de</strong>cuadas a la serie <strong>de</strong> vegetación potencial <strong>de</strong> la zona. 2. Apoyo y<br />
subvención a las iniciativas privadas <strong>de</strong> cultivo con este tipo <strong>de</strong> especies. Fomento <strong>de</strong> prácticas<br />
no agresivas en el tratamiento silvícola <strong>de</strong> dichas plantaciones. 3. Generalización <strong>de</strong><br />
prácticas silvícolas respetuosas con la complejidad <strong>de</strong>l sotobosque en terrenos <strong>de</strong> titularidad<br />
54
pública. 4. Cambio <strong>de</strong> prácticas forestales a menos intensivas. 5. Cambio <strong>de</strong> especies hacia<br />
otras <strong>de</strong> turno <strong>de</strong> corta más largo.<br />
• Creación <strong>de</strong> reservas <strong>de</strong> regeneración forestal en Montes <strong>de</strong> Titularidad Pública, y en Áreas<br />
<strong>Forestales</strong> (Art. 66 PRUG).<br />
• Regeneración <strong>de</strong> bosques fluviales que sirvan <strong>de</strong> corredores faunísticos.<br />
Bibliografía<br />
ARANBURU, A. 1982. Estudio ecológico <strong>de</strong>l Valle y Estuario <strong>de</strong> la Ría <strong>de</strong> Mundaka-Gernika. Informe Preliminar.<br />
Sociedad <strong>de</strong> Ciencias Aranzadi. San Sebastián. 196 pp.<br />
ARANBURU, A. 1984. Estudio ecológico <strong>de</strong>l Valle y estuario <strong>de</strong> la Ría <strong>de</strong> Gernika-Mundaka. Sociedad<br />
<strong>de</strong> Ciencias Aranzadi - Dto. <strong>de</strong> Política Territorial y Obras Públicas, Gobierno Vasco. San Sebastián.<br />
486 pp.<br />
GOBIERNO VASCO. 1990. Mapa <strong>de</strong> Vegetación <strong>de</strong> la Comunidad Autónoma <strong>de</strong>l País Vasco. Hojas 38 y<br />
62. Escala 1:25.000. Viceconsejería <strong>de</strong> Medio Ambiente.<br />
ASCASIBAR, J. 1980. Historia forestal <strong>de</strong>l País. Mendiak, Vol. I:60-75. Ed. Etor.<br />
GOBIERNO VASCO. 1993. Urdaibai. Plan Rector <strong>de</strong> <strong>Uso</strong> y Gestión. Departamento <strong>de</strong> Urbanismo, Vivienda<br />
y Medio Ambiente. 213 pp.<br />
NAVARRO, C. 1980. Contribución al estudio <strong>de</strong> la Flora y Vegetación <strong>de</strong>l Duranguesado y la Busturia<br />
(Vizcaya). Tesis Doctoral. Universidad Complutense <strong>de</strong> Madrid. 364 pp.<br />
LÓPEZ, B. y ZAPATA, L. 1990. Las ferrerías en Bizkaia. Ibaiak eta haranak, Vol.IV:139-172. Ed. Etor.<br />
ASEGUINOLAZA, C. et al. 1988. Vegetación <strong>de</strong> la Comunidad Autónoma <strong>de</strong>l País Vasco. Viceconsejería<br />
<strong>de</strong> Medio Ambiente. Gobierno Vasco. 361 pp.<br />
ZAPATA, L. y MEAZA, G. 1998. Procesos <strong>de</strong> antropización y cambios en el paisaje vegetal <strong>de</strong>l País Vasco<br />
atlántico en la prehistoria reciente: su inci<strong>de</strong>ncia en la expansión <strong>de</strong> hayedos y encinares.<br />
Munibe (Ciencias Naturales) 50:21-35.<br />
CARRASCAL, L.M. y TELLERÍA, J.L. 1990 Impacto <strong>de</strong> las repoblaciones <strong>de</strong> Pinus radiata sobre la avifauna<br />
forestal <strong>de</strong>l norte <strong>de</strong> España. Ar<strong>de</strong>ola 37(2):247-266.<br />
BONGIORNO, S.F. 1982. Land use and summer bird populations in Nothwestern Galicia, Spain. Ibis<br />
124(1):1-20.<br />
FULLER, R.J. 1995. Bird life of woodland and forest. Cambridge University Press. 244 pp.<br />
PURROY, F.J. et al. 1984. La población <strong>de</strong> Pico Mediano (Dendrocopos medius (L.)) <strong>de</strong> la Cordillera<br />
Cantábrica. Ar<strong>de</strong>ola 31:81-90.<br />
PURROY, F.J. 1997. Atlas <strong>de</strong> las aves <strong>de</strong> España. Seo/Birdlife. Ed. Lynx.<br />
GALARZA, A. 1996. Distribución espacio temporal <strong>de</strong> la avifauna en el País Vasco. Tesis Doctoral. Universidad<br />
<strong>de</strong>l país Vasco. 216 pp.<br />
TELLERÍA, J.L. y GALARZA, A. 1990. Avifauna y paisaje en el norte <strong>de</strong> España: Efecto <strong>de</strong> las repoblaciones<br />
con árboles exóticos. Ar<strong>de</strong>ola 37(2):229-245.<br />
TELLERÍA, J.L. y GALARZA A. 1991. Avifauna invernante en un eucaliptal <strong>de</strong>l norte <strong>de</strong> España. Ar<strong>de</strong>ola<br />
38(2):239-238.<br />
TELLERÍA, J.L. 1992. Gestión forestal y conservación <strong>de</strong> las aves en España peninsular. Ar<strong>de</strong>ola<br />
39(2):99-114.<br />
55
BIZKAIKO BASOETAKO HEGAZTI FAUNAREN KONTSERBAZIO EGOERA.<br />
NEURRI ZUZENTZAILEAK<br />
Bizkaiko Lurral<strong>de</strong> Historikoan basoetako hegazti fauna tal<strong>de</strong>rik mehatxatuenetakoa da, basoak oso<br />
egoera larrian baitau<strong>de</strong>. Antzinako hariztiak, lizardiak, haltzadiak, artadiak eta pagadiak abeltzaintzarako<br />
soildu zituzten edo egur ustiapen intentsiboa jasan zuten; gaur egun, malda iristezinetan metatutako<br />
zerren<strong>de</strong>tan eta kostal<strong>de</strong>ko zenbait gunetara mugatuta gelditu dira. Berrindustrializazioaren eraginez<br />
abeltzaintza zokoratuta gelditu zenean, XX. men<strong>de</strong>ko bigarren erdial<strong>de</strong>an baso ustiapen intentsiboari ekin<br />
zitzaion eta, horren ondorioz, espezie exotikoak protagonismo berezia hasi ziren hartzen paisaian, besteak<br />
beste, Monterrey pinua (Pinus radiata) eta Eukaliptoa (Eucaliptus spp.).<br />
Bizkaiko baso habitataren zatiketa eta antropizazioa hain garatuta dagoenez, basoko hegazti bioadierazgarri<br />
asko <strong>de</strong>sagertuta edo <strong>de</strong>sagertzeko arrisku bizian dau<strong>de</strong>. Hegazti batzuek habia egiten duten<br />
bikote <strong>de</strong>ntsitate txikia dute, adibi<strong>de</strong>z, miru gorriak (Milvus milvus), aztoreak (Accipiter gentilis) edo<br />
oilagorrak (Scolopax rusticola); beste batzuk, berriz, toki batzuetan ugariak izan daitezke, baina euren<br />
hedatze eremuak urriak eta elkarren arteko loturarik gabekoak dira, adibi<strong>de</strong>z, garrapoa (Sitta europaea)<br />
edo kaskabeltz txikia (Parus palustris). Bestal<strong>de</strong>, beste hegazti batzuek, euren habitataren eraldaketaren<br />
ondorioz, Bizkaitik aspaldi <strong>de</strong>sagertu baziren ere, eragin biogeografiko bereko gertuko inguruetan bizirik<br />
diraute oraindik, besteak beste: Basoilarrak (Tetrao urogallus), Okil ertainak (Dendrocopos medius),<br />
Buztangorriak (Phoenicurus phoenicurus), Basoetako gerri txoriak (Certhia familiaris) edo Euli txori<br />
beltzak (Ficedula hypoleuca).<br />
Ezagutzen dugun biodibertsitate galera murrizteko helburuarekin, zuzentzeko eta zaintzeko zenbait<br />
neurri proposatzen ditugu.<br />
CONSERVATION SITUATION OF FOREST BIRDS IN BIZKAIA.<br />
CORRECTIVE MEASURES<br />
Due to the precarious state of conservation of the forests in the Bizkaia Historical Territory, forest<br />
birds are one of its most endangered wildlife groups. Ancestral oak, ash, al<strong>de</strong>r, holm oak and beech groves,<br />
felled to make room for livestock grazing or subjected to intensive timber exploitation, have now been<br />
reduced to a few woo<strong>de</strong>d areas on inaccessible slopes and scattered coastal enclaves. After livestock<br />
farming was abandoned as a result of the re-industrialisation during the second half of the 20 th century,<br />
intensive forest exploitation became a common practice, and exotic species such as Monterey pines<br />
(Pinus radiata) and eucalyptus (Eucaliptus spp.) became wi<strong>de</strong>spread.<br />
The fragmentation and anthropisation of Bizkaia’s forest habitat is so advanced that numerous<br />
bioindicator forest birds are now absent or in danger of disappearing. While there are a fair number of<br />
nesting pairs of species such as red kites (Milvus milvus), goshawks (Accipiter gentilis) and woodcocks<br />
(Scolopax rusticola), species such as nuthatches (Sitta europaea) and marsh tits (Parus palustris),<br />
although locally abundant, are distributed in discrete and unconnected areas, and others such as capercailles<br />
(Tetrao urogallus), middle-spotted woodpeckers (Dendrocopos medius), redstarts (Phoenicurus<br />
phoenicurus), treecreepers (Certhia familiaris) and pied flycatchers (Ficedula hypoleuca) have recently<br />
disappeared from Bizkaia altogether as a result of habitat transformation, although they can still be found<br />
in neighbouring regions with similar biogeographical conditions.<br />
This paper proposes a series of corrective and conservation measures with the aim of redressing<br />
this <strong>los</strong>s in biodiversity.<br />
56
Efecto <strong>de</strong> la sustitución <strong>de</strong><br />
especies arbóreas autóctonas<br />
por coníferas sobre la<br />
vegetación y banco <strong>de</strong> semillas<br />
Ibone Amezaga 1 ,<br />
An<strong>de</strong>r González-Arias 1 ,<br />
Isabel Albizu 2 y Miren Onaindia 1<br />
• 1 Dpto. <strong>de</strong> Biología Vegetal y Ecología,<br />
Facultad <strong>de</strong> Ciencias, Universidad <strong>de</strong>l País Vasco<br />
2<br />
NEIKER, Instituto Vasco <strong>de</strong> Investigación<br />
y Desarrollo Agrario, Departamento<br />
<strong>de</strong> Agrosistemas y Producción Animal<br />
Introducción<br />
Des<strong>de</strong> <strong>de</strong>l inicio <strong>de</strong>l siglo XX, las especies forestales autóctonas han sido y están siendo reemplazadas<br />
por especies exóticas en diferentes lugares <strong>de</strong>l planeta. Diversos trabajos muestran cómo<br />
hoy en día esta gestión silvicultural está afectando significativamente la flora típica <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques<br />
caducifolios llevando a una rápida reducción <strong>de</strong> las plantas vasculares y más en concreto <strong>de</strong> las<br />
<strong>de</strong>nominada flora vernal y nemoral (An<strong>de</strong>rson 1979, Hill 1979, Olsson & Staaf 1985, Graham & Hopkins<br />
1990, Pigott 1990, Barkham 1992, Milberg 1995, Brunet et al. 1996, Sparks t al. 1996, Amézaga<br />
& Onaindia 1997 & 2000). Estas especies se caracterizan por <strong>de</strong>sarrollar su ciclo <strong>de</strong> vida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales<br />
<strong>de</strong> invierno a principios <strong>de</strong> verano, antes <strong>de</strong> que <strong>los</strong> árboles <strong>de</strong>sarrollen plenamente sus hojas<br />
(An<strong>de</strong>rson 1979), incluso, algunas <strong>de</strong> estas especies para sobrevivir, se han adaptado a vivir en condiciones<br />
<strong>de</strong> sombra, situación que se da en <strong>los</strong> bosques <strong>de</strong> hoja caduca en primavera y verano. La<br />
introducción <strong>de</strong> coníferas perennifolias, especies arbóreas que permiten la penetración <strong>de</strong> la luz solamente<br />
a bajas intensida<strong>de</strong>s pero a lo largo <strong>de</strong> todo el año, ejerce un efecto muy importante sobre la<br />
flora típica <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques. Todo ello va en <strong>de</strong>trimento <strong>de</strong> las especies nemorales <strong>de</strong>l sotobosque y<br />
en especial las anteriormente <strong>de</strong>scritas, ya que normalmente son especies muy poco competidoras<br />
frente a otras especies adaptadas a un más amplio rango <strong>de</strong> condiciones, es <strong>de</strong>cir, más ubiquistas.<br />
A<strong>de</strong>más, el banco <strong>de</strong> semillas <strong>de</strong> esas zonas también se pue<strong>de</strong> ver afectado. Este banco permite<br />
extrapolar la vegetación que, en caso <strong>de</strong> una perturbación que llevara a la <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> la<br />
vegetación <strong>de</strong> una zona, colonizaría principalmente dicha área perturbada (Major & Pigott 1966,<br />
Donelan & Thompson 1980, Brown & Oosterhuis 1981, Welling et al. 1988). Por otro lado, pue<strong>de</strong> funcionar<br />
como una reserva para aquellas especies que se vean perjudicadas por el cambio <strong>de</strong> las condiciones<br />
pudiendo germinar si las condiciones vuelven a ser favorables (Harper 1977). Conocer las<br />
especies que están presentes en el banco <strong>de</strong> semillas es particularmente importante en el campo <strong>de</strong><br />
la conservación <strong>de</strong> la vegetación ya que hay especies típicas <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques que no tienen banco <strong>de</strong><br />
semillas y <strong>de</strong>bido a su baja capacidad <strong>de</strong> dispersión tienen muy pocas posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> colonización<br />
<strong>de</strong> nuevas áreas (Webb 1966).<br />
57
Por otro lado, el aislamiento <strong>de</strong> áreas naturales y la baja capacidad <strong>de</strong> dispersión <strong>de</strong> esta flora<br />
dificulta la colonización <strong>de</strong> nuevas áreas (Bauer 1973, Johnson & Bradshaw 1979, Peterken & Game<br />
1984, Webster & Kirby 1988).<br />
El bosque autóctono <strong>de</strong> la CAV se caracteriza por ser un bosque <strong>de</strong> hoja caduca. Des<strong>de</strong> finales<br />
<strong>de</strong>l siglo pasado la superficie forestal, principalmente en <strong>los</strong> territorios históricos <strong>de</strong> Bizkaia y<br />
Gipuzkoa, ha sido cubierta por plantaciones <strong>de</strong> coníferas y más en concreto, por el pino <strong>de</strong> Monterrey<br />
o Pinus radiata D. Don, más comunmente conocido como pino insignis. El objeto <strong>de</strong> este estudio<br />
ha sido <strong>de</strong>terminar el posible efecto <strong>de</strong>l reemplazo <strong>de</strong> ecosistemas forestales <strong>de</strong> hoja caduca por<br />
aquel<strong>los</strong> <strong>de</strong> hoja perenne en la flora <strong>de</strong>l sotobosque y en el banco <strong>de</strong> semillas.<br />
Material y métodos<br />
El presente trabajo se realizó en la primavera <strong>de</strong> 1995, en el Parque Natural <strong>de</strong> Urkiola que se<br />
caracteriza por una vegetación <strong>de</strong> bosque mixto mixto dominado por el roble, Quercus robur, acompañado<br />
por otras especies como el haya (Fagus sylvatica), el fresno (Fraxinus excelsior) y el castaño<br />
(Castanea sativa) y otras (Onaindia 1986). En el parque se seleccionaron siete áreas (20 x 20 m): tres<br />
<strong>de</strong> vegetación autóctona y cuatro <strong>de</strong> P. radiata, que hacía 29 años habían sido plantadas tras cortar<br />
<strong>los</strong> árboles <strong>de</strong> hoja caduca típicos <strong>de</strong>l parque.<br />
En cada área se muestreó el banco <strong>de</strong> semillas, la vegetación y se hizo un análisis <strong>de</strong>l suelo<br />
(Amézaga & Onaindia 1997, Onaindia & Amézaga 2000)<br />
Resultados<br />
Del total <strong>de</strong> las 66 especies presentes en la vegetación, 20 eran árboles y arbustos, y 46 herbáceas.<br />
De éstas, 18 eran especies adaptadas a un amplio rango <strong>de</strong> condiciones (tanto en zonas<br />
boscosas como pastos) y 28 especies características <strong>de</strong>l sotobosque (Tabla 1). Si nos fijamos en<br />
cada tipo <strong>de</strong> masa arbórea, el bosque autóctono fue el que tuvo significativamente más especies<br />
vegetales y la diversidad era mayor que en las plantaciones <strong>de</strong> pino (t-test= 4,33, g.l.= 5, p< 0,01, n= 7)<br />
(Tabla 1). Comparada la similitud entre las especies presentes en la vegetación entre <strong>los</strong> dos tipos <strong>de</strong><br />
ecosistemas forestales, se apreció un máximo <strong>de</strong> un 60% <strong>de</strong> similitud entre las especies presentes<br />
en las plantaciones <strong>de</strong> coníferas y el bosque autóctono. Había un 62% en la similitud entre las especies<br />
<strong>de</strong> árboles y arbustos, un 60% a las especies típicas <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques y un 50% a las especies<br />
<strong>de</strong> amplio rango <strong>de</strong> distribución.<br />
En general, el banco <strong>de</strong> semillas estuvo formado por 5 tipos <strong>de</strong> árboles y arbustos, 15 especies<br />
<strong>de</strong> amplio rango y 11 <strong>de</strong> especies características <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques. No hubo diferencias significativas<br />
en el pH, N total, P, K y Al entre <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> diferentes ecosistemas forestales. El número mayor<br />
<strong>de</strong> semillas se <strong>de</strong>tectó en las plantaciones <strong>de</strong> P. radiata, 405 semillas/m 2 , teniendo el bosque mixto<br />
312 semillas/m 2 . No hubo diferencias en el número <strong>de</strong> especies germinadas ni en la diversidad entre<br />
el bosque autóctono y las plantaciones <strong>de</strong> coníferas. En el bosque autóctono, el banco <strong>de</strong> semillas<br />
estuvo dominado por <strong>los</strong> juncos (40% <strong>de</strong>l total) y por la zarza, Rubus sp (20% <strong>de</strong>l total). Dentro <strong>de</strong><br />
las plantaciones <strong>de</strong> P. radiata, <strong>de</strong>staca la proporción <strong>de</strong> Rubus sp (30% <strong>de</strong>l total), seguido por la<br />
abundancia <strong>de</strong> Cardamine pratensis (19% <strong>de</strong>l total) y finalmente por las especies <strong>de</strong> juncos (12.7 %<br />
<strong>de</strong>l total). La similitud entre especies presentes en el banco <strong>de</strong> semillas <strong>de</strong> <strong>los</strong> pinares con respecto<br />
al bosque caducifolio fue <strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un 80%. Había una similitud <strong>de</strong> un 75% entre las especies<br />
<strong>de</strong> árboles y arbustos presentes, un 72% entre las especies <strong>de</strong> amplio rango y un 62% entre las<br />
especies típicas <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques.<br />
Si comparamos las especies presentes en la vegetación frente a las presentes en el banco <strong>de</strong><br />
semillas, sólo 23 especies <strong>de</strong> las 66 que había en la vegetación aparecieron en el banco <strong>de</strong> semillas.<br />
Hubo 6 especies que estaban presentes en el banco <strong>de</strong> semillas y no en la vegetación: Cerastium sp,<br />
Juncus sp., Lotus corniculatus, Plantago lanceolata, Danthonia <strong>de</strong>cumbens y Deschampsia flexuosa<br />
(Tabla 1). El banco <strong>de</strong> semillas en ambos tipos <strong>de</strong> ecosistemas forestales tenía menos especies que<br />
la vegetación (t-test= 10,4, g.l.= 4, p
que la vegetación. La similitud entre el banco <strong>de</strong> semillas y la vegetación fue mayor para las plantaciones<br />
<strong>de</strong> P. radiata (50%) que para el bosque caducifolio (36%). En el pinar la mayor similitud entre<br />
las especies presentes en la vegetación y el banco <strong>de</strong> semillas fue en el grupo <strong>de</strong> las especies <strong>de</strong><br />
amplio rango, 58%, seguida <strong>de</strong> las especies típicas <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques, 52% y finalmente <strong>de</strong> <strong>los</strong> árboles<br />
y arbustos, 42%. En el bosque caducifolio la mayor similitud se vio también entre las especies <strong>de</strong><br />
amplio rango, 40%, siendo la <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> árboles y arbustos y las especies típicas <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques<br />
alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un 30%. Todo esto lleva a pensar sobre la baja similitud que existe entre la vegetación<br />
y el banco <strong>de</strong> semillas <strong>de</strong> las diferentes áreas.<br />
Discusión<br />
La problemática que se plantea, sobre todo en el campo <strong>de</strong> la conservación <strong>de</strong> la diversidad <strong>de</strong><br />
la flora <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques autóctonos, se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> cambios que se dan tanto en la vegetación<br />
como en el banco <strong>de</strong> semillas entre <strong>los</strong> dos tipos <strong>de</strong> ecosistemas forestales. Hay especies como la<br />
Caltha palustris, Colchicum autumnale, Fragaria vesca, Galium mollugo, G. odoratum, Lamiastrum<br />
galeobdolon y Saxifraga hirsuta que aunque presentes en el bosque autóctono, no se encuentran presentes<br />
ni en la vegetación ni en el banco <strong>de</strong> semillas <strong>de</strong> las plantaciones P. radiata y tampoco en el<br />
banco <strong>de</strong> semillas <strong>de</strong>l bosque autoctono, a excepción <strong>de</strong> Fragaria vesca y G. mollugo. Por otro lado,<br />
especies como Helleborus viridis, Hepatica nobilis, Mercurialis perennis, Sanicula europaea, aunque<br />
presentes en la vegetación <strong>de</strong>l pinar es en menor cobertura y tampoco presentan un banco <strong>de</strong> semillas.<br />
Finalmente esta el grupo formado por Arun maculatum, He<strong>de</strong>ra helix, Oxalis acetosella, Veronica<br />
serpyllifolia y Viola riviniana que se encuentran presentes tanto en la vegetación como en el banco <strong>de</strong><br />
semillas <strong>de</strong> las plantaciones <strong>de</strong> P. radiata. Sin embargo, si se profundiza más <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> este último<br />
grupo, se observa cómo las proporciones en la vegetación y en el banco <strong>de</strong> semillas varía con respecto<br />
al observado en el bosque autóctono. Arun maculatum y Oxalis acetosella aparecen en la vegetación<br />
<strong>de</strong> ambos tipos <strong>de</strong> ecosistema forestal pero sólo en el banco <strong>de</strong> semillas <strong>de</strong> las plantaciones<br />
<strong>de</strong> P. radiata. Oxalis acetosella es una especie bien adaptada a la sombra pero presenta diferentes<br />
estrategias <strong>de</strong> regeneración según <strong>los</strong> hábitats (Packham y Cohn 1990). En las plantaciones <strong>de</strong> coníferas<br />
lo hace gracias al banco <strong>de</strong> semillas y en cambio en el bosque caducifolio lo realiza <strong>de</strong> forma<br />
vegetativa. Esto mismo podría ser el caso <strong>de</strong> A. maculatum. He<strong>de</strong>ra helix se le consi<strong>de</strong>ra como una<br />
especie bien adaptada a las perturbaciones (Packham 1992) y así como una especie tolerante a la<br />
sombra (Grime 1979). Por último, tanto Viola riviniana como Veronica serpyllifolia se les pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar<br />
especies adaptadas a diferentes ambientes, ya que tienen un banco <strong>de</strong> semillas abundante y<br />
persistente (Ridley 1930, Milberg 1992).<br />
La abundancia <strong>de</strong> Rubus sp tanto en la vegetación como en el banco <strong>de</strong> semillas se vio positivamente<br />
favorecida por las plantaciones <strong>de</strong> coníferas, ya que no es capaz <strong>de</strong> soportar la casi nula<br />
radiación <strong>de</strong> luz que penetra en verano bajo el dosel <strong>de</strong>l bosque autóctono (Barckham 1992). Por otro<br />
lado, la mayoría <strong>de</strong> las especies que sólo aparecían en las plantaciones <strong>de</strong> coníferas como Aquilegia<br />
vulgaris, Carduus sp, Danthonia <strong>de</strong>cumbens, Deschampsi flexuosa, Hypericum hirsutm, Lotus corniculatus<br />
o Rubia peregrina fueron aquellas pertenecientes al grupo <strong>de</strong> especies no tolerantes a la sombra<br />
y que se caracterizan por incrementar su abundancia <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la poda o perturbación <strong>de</strong>l suelo.<br />
Conclusiones<br />
En general se pudo observar un efecto <strong>de</strong> las plantaciones <strong>de</strong> coníferas en la vegetación y banco<br />
<strong>de</strong> semillas <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques autóctonos, favoreciendo la dispersión <strong>de</strong> las especies <strong>de</strong> amplia<br />
distribución. Ello podría ser <strong>de</strong>bido a que la perturbación producida por las labores realizadas en el<br />
suelo antes <strong>de</strong> la plantación <strong>de</strong> las coníferas favorezca la implantación <strong>de</strong> especies ubiquistas caracterizadas<br />
por una alta producción <strong>de</strong> semillas y una fácil dispersión <strong>de</strong> las mismas.<br />
Por otro lado, se ha visto que la flora característica <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques se ve afectada <strong>de</strong> forma<br />
negativa por el cambio especies <strong>de</strong> hoja caducifolia por coníferas. En general, se observa una disminución<br />
y ausencia en el banco <strong>de</strong> semillas <strong>de</strong> las especies características <strong>los</strong> bosques y dada la baja<br />
capacidad <strong>de</strong> dispersión <strong>de</strong> éstas, una vez que se pier<strong>de</strong>n <strong>de</strong> una zona es muy difícil que vuelvan a<br />
59
colonizar estas áreas. Así especies típicas <strong>de</strong> zonas sombrías como Caltha palustris, Colchicum<br />
autumnale, Galium mollugo, Lamiastrum galeobdolon o Saxifraga hirsuta podrían tardar años en volver<br />
a recolonizar las zonas y en ausencia <strong>de</strong> áreas contiguas don<strong>de</strong> se mantengan como “reservas”<br />
<strong>de</strong> dicha flora, algunas especies no podrían volver a recolonizar dichas áreas. Esto junto al hecho <strong>de</strong><br />
que la mayoría <strong>de</strong> las especies típicas <strong>de</strong>l sotobosque caducifolio no mantienen un banco <strong>de</strong> semillas<br />
persistente (Leckie et al. 2000) y su capacidad <strong>de</strong> dispersión es muy baja, como es el caso <strong>de</strong><br />
Colchicum autumnale, Galium mollugo, Helleborus viridis, Hepatica nobilis, Lamiastrum galeobdolon,<br />
Mercurialis perennis, Sanicula europaea y Tamus comunis, hace que el futuro <strong>de</strong> dichas especies<br />
nemorales no esté muy claro (Webb 1966, Rackham 1975, Doneland y Thompson 1980, Brown y<br />
Oosterhuis 1981).<br />
Con todo ello se concluye que sería <strong>de</strong> vital importancia para el mantenimiento <strong>de</strong> la diversidad<br />
<strong>de</strong> la flora <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques autóctonos, el mantener manchas <strong>de</strong> dicha vegetación entre las plantaciones<br />
<strong>de</strong> coníferas u otras especies exóticas, con objeto <strong>de</strong> asegurar la persistencia <strong>de</strong> la biodiversidad.<br />
60
Tabla 1. Abundacia <strong>de</strong> especies (escala <strong>de</strong> 1-5) y total <strong>de</strong> semillas germinadas por m 2<br />
en el banco <strong>de</strong> semillas <strong>de</strong> cada ecosistema forestal (*= helecho)<br />
Bosque mixto<br />
Plantación <strong>de</strong> pino<br />
Vegetación Banco <strong>de</strong> semillas Vegetación Banco <strong>de</strong> semillas<br />
Árboles y arbustos<br />
Acer campestre 0,5<br />
Alnus glutinosa 2 12 (6) 0,5 9(6)<br />
Betula celtiberica 0,5 0,5<br />
Castanea sativa 4 3<br />
Castanea sativa seedlings 0,25<br />
Cornus sanguinea 1 0,5 3(2)<br />
Crataegus monogyna 4 1<br />
Erica vagans 0,25 9(6)<br />
Fagus sylvatica 2<br />
Fraxinus excelsior 3 10(5) 1 2(1)<br />
Fraxinus excelsior seedlings 4 2<br />
Ilex aquifolium 0,5<br />
Laurus nobilis 1<br />
Pinus radiata 4<br />
Quercus ilex 0,5<br />
Quercus robur 1<br />
Rosa arvensis 1 0,5<br />
Rubus ulmifolius 2 62(30) 4 122(78)<br />
Salix atrocinerea 0,5<br />
Tilia cordata 0,5<br />
Especies <strong>de</strong> amplio rango<br />
Agrostis capillaris 3 19(9) 3 5(3)<br />
Ajuga reptans 4(2) 1 3(2)<br />
Bellis perennis 2<br />
Cardamine pratensis 1 8(4) 1 77(49)<br />
Carduus sp 0,25 5(3)<br />
Carex sp 2 10(5) 19(12)<br />
Cerastium sp 2(1) 5(3)<br />
Deschampsia flexuosa 2(1)<br />
Euphorbia amygdaloi<strong>de</strong>s 4(2) 0,25 33(21)<br />
Geranium robertianium 2,5 1 2(1)<br />
Juncus sp. 129(62) 52(33)<br />
Lotus corniculatus 3(2)<br />
Lysimachia nemorum 2 4(2) 5(3)<br />
Myosotis arvensis 3 0,5<br />
Plantago lanceolata 4(2)<br />
Poa pratensis 3<br />
Prunella sp 2(1) 1<br />
Pteridium aquilinum* 1 2<br />
Ranunculus nemorosus 3 10(5) 2 5(3)<br />
Rumex acetosella 2,5<br />
Taraxacum officinale 1<br />
Urtica dioica 0,5<br />
Vicia sp. 0,5 2(1)<br />
61
Tabla 1. (Continuación)<br />
Bosque mixto<br />
Plantación <strong>de</strong> pino<br />
Vegetación Banco <strong>de</strong> semillas Vegetación Banco <strong>de</strong> semillas<br />
Especies típicas <strong>de</strong>l sotobosque<br />
<strong>de</strong> bosques autoctonos<br />
Aquilegia vulgaris 0,5<br />
Arum maculatum 2 1 2(1)<br />
Asplenium trichomanes * 1<br />
Athyrium filix-femina * 2 1<br />
Blechnum spicant * 0,5 3 2(1)<br />
Caltha palustris 2<br />
Colchicum autumnale 1<br />
Danthonia <strong>de</strong>cumbens 6(4)<br />
Fragaria vesca 2 4(2)<br />
Galium mollugo 0,25 4(2)<br />
Galium odoratum 0,5<br />
He<strong>de</strong>ra helix 4 2(1) 4 3(2)<br />
Helleborus viridis seedlings 1<br />
Helleborus viridis 1,5 1<br />
Hepatica nobilis 1 0.5<br />
Hypericum androsaemum 2(1) 2 3(2)<br />
Hypericum hirsutum 0,25<br />
Lamiastrum galeobdolon 0.5<br />
Luzula sp. 6(3) 8(5)<br />
Mercurialis perennis 1 1<br />
Ophiog<strong>los</strong>um vulgatum * 1<br />
Oxalis acetosella 4 4 6(4)<br />
Polyplodium vulgare * 1<br />
Polystichum setiferum * 2<br />
Rubia peregrina 0,5<br />
Sanicula europaea 1 1<br />
Saxifraga hirsuta 1<br />
Tamus communis 1 2<br />
Veronica serpyllifolia 2 4(2) 1 2(1)<br />
Viola riviniana 2 8(4) 0,5 9(6)<br />
Sin i<strong>de</strong>ntificar 2(1) 3(2)<br />
TOTAL 312(152) 405(258)<br />
Número medio <strong>de</strong> especies 33,3±1,86 (3) 10,3±1,2 (3) 22,5±1,66 (4) 12 ±2,12 (4)<br />
Árboles y arbustos 15 3 14 5<br />
Especies <strong>de</strong> amplio rango 14 11 10 14<br />
Especies carac. bosques autóct. 21 7 18 9<br />
Número total <strong>de</strong> especies 50 21 42 28<br />
Diversidad (H’) 3,69 2,13 3,4 2,36<br />
62
Bibliografía<br />
AMÉZAGA, I. & ONAINDIA 1997. The effect of evergreen and <strong>de</strong>ciduous coniferous plantations on the field<br />
layer and seed bank of native woodlands. -Ecography 20: 308-318.<br />
ANDERSON, M. 1979. The <strong>de</strong>velopment of plant habitats un<strong>de</strong>r exotic forestcrops. - In: Wright, S. E. & Buckley,<br />
G. P. (eds), Ecology and <strong>de</strong>sign in anemity land management, Wye College, Wye, pp. 87-108.<br />
BARCKHAM, J. P. 1992. The effects of management on the ground flora of ancient woodland, Brigsteer<br />
Park Wood, Cumbria, England. - Biological Conservation 60: 167-187.<br />
BAUER, H. J. 1973. Ten year´s of biocenological succession in the excavated mines of the Cologne lignite<br />
district. - In: Ecology and Reclamation of Devastated Land. R. J. Hutnik & G. Davids (eds).<br />
Gordon & Breach, New York. Vol 1, 271-283.<br />
BROWN, A. H. F. y OOSTERHUIS, L. 1981. The role of buried seeds in coppicewoods. - Biol. Conserv. 21:<br />
19-38.<br />
BRUNET J., FALKEENGREN-GRERUP, U. y TYLER, G., 1996. Herb layer vegetation of south Swedish beech<br />
and oak forests-effect of management and soil acidity during one <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>. Forest Ecology and<br />
Management, 88: 259-272.<br />
DONELAND, M. y THOMPSON, K. 1980. Distribution of buried viable seeds along a successional series. -<br />
Biol. Conserv. 17: 297-311.<br />
GRAHAM, A. W. y HOPKINS, M. S. 1990. Soil seed banks of adjacent unlogged rainforest types in North<br />
Queensland. - Aust. J. Bot. 38: 261-268.<br />
GRIME, J. P. 1979. Plant strategies and vegetation process. - Wiley, New York.<br />
HARPER, J. L., 1977. Population Biology of Plants. Aca<strong>de</strong>mic Press, London.<br />
HILL, M. O. 1979. The <strong>de</strong>velopment of a flora in even-aged plantations. - In: Ford, E. D., Malcom, D.<br />
C. & An<strong>de</strong>rson, J. (eds), The Ecology of Even-aged Plantations. Intitute of Terrestrial Ecology,<br />
Cambridge, pp. 175-92.<br />
JOHNSON, M. S. y BRADSHAW, A. D. 1979. Ecological principles for the restoration of disturbed and<br />
<strong>de</strong>gra<strong>de</strong>d land. - Appl. Biol. 4: 141-200.<br />
LECKIE, S., VELLEND, M., BELL, G. y LECHOWICZ, M.J. 2000. The seed bank in an old-growth, temperate<br />
<strong>de</strong>ciduous forest. Can. J. Bot. 78: 18-192.<br />
MAYOR, J. y PIGOTT, W. T. 1966. Buried, viable seeds in two California Bunchgrass sites and their bearing<br />
on the <strong>de</strong>finiton of a flora. - Vegetatio 13: 253-282.<br />
MILBERG, P. 1992. Seed bank in a 35 year old experiment with different treatments of a semi-natural<br />
grassland. - Acta Oecol. 13: 743-752.<br />
MILBERG, P. 1995. Soil seed bank after eighteen years of succession from grassland to forest. - Oikos<br />
72: 3-13.<br />
OLSSON, B. A. y STAAF, H. 1985. Influence of harvesting intensity of logging residues on ground vegetation<br />
in coniferous forests. - J. Appl. Ecol. 32: 640-654.<br />
ONAINDIA, M. 1986. Ecología Vegetal <strong>de</strong> Vizcaya. Las Encartaciones y el Macizo <strong>de</strong>l Gorbea. - Servicio<br />
<strong>de</strong> Publicaciones <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong>l País Vasco. Bilbao.<br />
ONAINDIA, M. & AMEZAGA, I. 2000. Seasonal variation in the seed banks of native woodland and coniferous<br />
plantations in Northern Spain. –For. Ecol. Manag. 126: 163-172.<br />
PACKHAM, J. R. y COHN, E. V. J. 1990. Ecology of the woodland field layer. - Arboricultural Journal 14,<br />
357-371.<br />
PETERKEN, G. F. y GAME, M. 1984. Historical factors affecting the number and distribution of vascular<br />
plant species in the woodlands of central Lincolnshire. - J. Ecol 72: 155-182.<br />
PIGOTT, C. D. 1990. The influence of evergreeen conifers nurse-crop on the field layer in two woodland<br />
communities. - J. Appl. Ecol. 27: 448-459.<br />
RACKHAM, O. 1975. Harley Wood. - Cambridge and Isle of Elys’ Trust Ltd., Cambridge.<br />
RIDLEY, H. N. 1930. The dispersal of plants throughout the world. - Ashford. Reeve.<br />
SPARKS, T. H., GREATOREX-DAVIES, J. N., MOUNTFORD, J. O., HALL, M. L. y MARRS, R. H., 1996. The effects<br />
of sha<strong>de</strong> on the plant communities of ri<strong>de</strong>s in plantation woodland and implications for butterfly<br />
conservation. Forest Ecology and Management, 80: 197-207.<br />
WEBB, D. A. 1966. Dispersal and establishment: what do we really know? - In: Hawkes, J. G. (ed),<br />
Reproductive Biology and Taxonomy of Vascular Plants. B. S. B. I. Conference Report, Nº 9.<br />
Pergamon Press, Oxford.<br />
WEBSTER, S. D. y KIRBY, K. J. 1988. A comparison of the structure and composition of an ancient and<br />
an adjacent recent wood in Essex. - The London Naturalist 67: 33-45.<br />
WELLING, C. H., PETERSON, R. L. y VAN DER VALK, A. G. 1988. Recruitment from the seed bank and the <strong>de</strong>velopment<br />
of emerging zonation during a drawdown in a prairie wetland. - J. Ecol. 76: 483-496.<br />
63
BERTAKO ZUHAITZ ESPEZIEAK KENDU ETA KONIFERAK LANDATZEAK<br />
SORTUTAKO ERAGINA LANDARETZAN ETA HAZI BANKUETAN<br />
Euskal Autonomia Erki<strong>de</strong>goan bertoko basoa hostoerorkor basoak dira, batez ere. Aurreko men<strong>de</strong>ko<br />
amaieratik baso azalera, batez ere Bizkaia eta Gipuzkoan, zuhaitz hosto iraunkorrekin landatua izan<br />
da, batez ere P. radiata rekin. Horrek baso baldintzen aldaketak dakartza: argi erregimena, hezetasuna,<br />
tenperatura etab.<br />
Ikerketa honen helburua Urkiolako Parke Naturalean lehen esandako zuhaitz espezieen aldaketak<br />
landaredi eta hazi bankoan ekar lezakeen ondorioak aztertzea izan zen.<br />
Zuhaitz espezie nagusiaren aldaketak landaredi espezieen kopurua murriztu zuen eta baso ekosistema<br />
bien arteko espezie parekotasuna % 60 koa izan zen. Hazi bankoaren parekotasuna % 80 koa. Baso<br />
ekosistema bakoitzan landaredi eta hazi banko arteko parekotasuna txikia zen, % 50 pinudian eta % 36<br />
bertoko basoan. Baso helduen landare bereizgarriak, adibi<strong>de</strong>z Caltha palustris, Gallium mollugo,<br />
Lamiastrun galeobdolon etab., ez zuten hazi bankorik eta asko ez ziren pinudiko landaredian agertzen.<br />
Beraz, bertoko basoen landareen biodibertzitatea mantentzeko pinudien artean bertoko baso guneak<br />
mantentzea beharrezkoa da, leku hauek espezie erreserba moduan izateko.<br />
EFFECT OF SUBSTITUTING CONFERS FOR INDIGENOUS<br />
WOODLAND SPECIES ON VEGETATION AND SEED BANKS<br />
From the beginning of the 20 th century, indigenous forest species throughout the world have been,<br />
and are still being, replaced by exotic species. Diverse studies have shown how today, this forest management<br />
method is having a consi<strong>de</strong>rable effect on typical <strong>de</strong>ciduous forest vegetation, and resulting in a<br />
sharp <strong>de</strong>crease in vascular plants, in particular vernal and nemoral flora (An<strong>de</strong>rson 1979, Hill 1979,<br />
Olsson & Staaf 1985, Graham & Hopkins 1990, Pigott 1990, Barkham 1992, Milberg 1995, Brunet et al.<br />
1996, Sparks et al. 1996, Amezaga & Onaindia 1997 & 2000). One of these species’ distinguishing characteristics<br />
is that their life cycle lasts from the end of winter to the beginning of summer, before the<br />
surrounding trees have fully <strong>de</strong>veloped their leaves (An<strong>de</strong>rson 1979). In or<strong>de</strong>r to survive, some species<br />
have even <strong>de</strong>veloped the ability to thrive in the sha<strong>de</strong>, a condition common to <strong>de</strong>ciduous forests during<br />
spring and summer. The introduction of evergreen conifers, forest species that allow a low level of light<br />
filtration all year round, has had a significant effect on typical forest flora. The result is <strong>de</strong>trimental to<br />
nemoral un<strong>de</strong>rgrowth species, especially those mentioned above, since these species are usually unable<br />
to compete with other more ubiquitous varieties that have adapted to a wi<strong>de</strong>r range of conditions.<br />
Furthermore, the seed banks for these zones are also affected. These banks enable the extrapolation<br />
of vegetation that would re-colonise the region in the event of a disturbance that wipes out the flora<br />
(Major & Pigott 1966, Donelan & Thompson 1980, Brown & Oosterhuis 1981, Welling et al. 1988).<br />
They also serve as a reserve for species that are affected by a change in conditions, enabling them to germinate<br />
if and when these conditions become favourable once again (Harper 1977). It is particularly<br />
important for those working towards the conservation of vegetation to be aware of the species contained<br />
in the seed bank, since some typical forest species do not have this resource, and, due to their low dispersion<br />
capacity, are very unlikely to colonise new areas (Webb 1966).<br />
The isolation of natural areas combined with these species’ low dispersion capacity, makes the<br />
colonisation of new areas extremely difficult (Bauer 1973, Johnson & Bradshaw 1979, Peterken & Game<br />
1984, Webster & Kirby 1988).<br />
Indigenous forests in the BAC are mainly <strong>de</strong>ciduous. Since the end of the last century, forested<br />
areas, principally in the historical territories of Bizkaia and Gipuzkoa, have been taken over by conifer<br />
plantations and, more specifically, by Monterey pine, or Pinus radiata D. Don, more commonly known<br />
as insignis pine. The aim of this study is to <strong>de</strong>termine the possible effects of replacing <strong>de</strong>ciduous forest<br />
ecosystems with evergreens on the un<strong>de</strong>rgrowth flora and seed banks.<br />
64
Ibaiertzeko landarediaren<br />
funtzioak. Egurraren garrantzia<br />
Joserra Díez, Arturo E<strong>los</strong>egi<br />
• Ekologia laborategia. Landare Biologia<br />
eta Ekologia Saila. Zientzi Fakultatea. EHU<br />
Sarrera<br />
Ibaiertzak lur eta ur-ekosistemen arteko transizio-guneak dira, eta lurrazpiko ezaugarri hidrologikoen<br />
menpe dau<strong>de</strong>. Ekotonoak izanik, hainbat inguruneko faktoreen gradienteak, prosezu ekologiko<br />
eta landaredi-komunitateak biltzen dituzte (Gregory eta laguntzaileak, 1991). Halaber, gune hauek<br />
Lurraren habitat dibertso, dinamiko eta konplexuenetakoak dira (Naiman eta Décamps, 1990).<br />
Ibaiertzeko zonal<strong>de</strong>ak uhol<strong>de</strong>ek urperatzen duten eremua hartzen du. Eremu hau oso estua izan<br />
daiteke iturburuetako erreketan, eta kilometro askotakoa ibai handietan. Errekastoetan, ibaiertzeko<br />
landaredia nekez <strong>de</strong>sberdintzen da ondoko basoetatik, ia espezie berdinak agertzen baitira. Ibai handitan,<br />
aldiz, ibaiertzek zabalera handiagoa hartzen dute, eta bertan lurrazpiko ura zein uhol<strong>de</strong>en arabera<br />
landaredi-zerrenda <strong>de</strong>sberdinak azaltzen dira.<br />
Gure haranen eitearen ondorioz, ibaiertzeko landarediak esparru estua estali izan du betidanik.<br />
Baina gizakiak are gehiago murriztu du, bere lur oparo eta lauak nekazaritzarako, urbanizatzeko edo<br />
industriarako erabiliz. Tamalez, orain arteko antolamendu-planek apenas hartu dute kontutan ibaiertza,<br />
non ez <strong>de</strong>n izan berau ubi<strong>de</strong>ratzeko, uhol<strong>de</strong>ak kontrolatu nahian.<br />
Ibaiertzeko landarediaren funtzioak<br />
Ibaiertzetako landarediak lurrari eusten dio, azaleko higadura eta eskorrentia murriztuz. Zuhaitz<br />
handienek sustrai konplexuak dituztenez, txikiak baino hobeak dira zeregin honetan, belarkaren papera<br />
garrantzitsua bada ere (Magette eta laguntzaileak, 1989). Horrela, eskorrentiak ekarritako sedimentuak<br />
eta mantenugaiak ibaiertzan metatzen dira.<br />
Kanalizatuta dau<strong>de</strong>n ibaietan uraren korronteak norabi<strong>de</strong> bakarra dauka. Ostera, eraldatu gabekoetan<br />
ibaiak lotura hertsia du hiporreosarekin (hots, ubi<strong>de</strong> azpiko eta alubioi-lautadako sedimentuekin).<br />
Han norabi<strong>de</strong> ugariko mantenugai-transferentziak burutzen dira, hainbat prozesu kimiko eta biologiko<br />
tarteko. Bestetik, ibaiertzeko landaredia <strong>de</strong>snitrifikatzaile aparta izaki (Gregory eta laguntzaileak,<br />
1991), mantenugai disolbatuen <strong>de</strong>purazioa areagotzen du.<br />
Era berean, landarediaren estaldurak ubi<strong>de</strong>a eguzki gogorretik gerizatzen du, horrela urak fresko<br />
eta oxigenoan aberatsak mantenduz. Gainera, ibaiertzeko basoek sare luze eta konplexua eratzen<br />
dute, animalia zein landareen dispertsioa eta babesa ahalbi<strong>de</strong>tzen duten korridore aberatsak eratuz<br />
(Naiman eta Décamps, 1990).<br />
65
Egurraren garrantzia<br />
Ibaientzako funtsezkoa da lehorral<strong>de</strong>tik datorkien materia organikoa (orbela, adarrak, fruituak<br />
edota enborrak), hau baita komunitatearen bazka iturri-nagusia. Ornodun eta ornogabe asko ekosistema<br />
hauetan bizi dira, eta ezinbestekoa dute orbela eta egurra jaki eta habitat modura.<br />
Orbela eta egur-hondakinak hainbat mekanismoren bitartez iristen dira ubi<strong>de</strong>etara, hala nola<br />
hostoen abszisioa, haizeteek zain-iraulitako zuhaitzak, lubiziak eta abar. Gainera, hainbat faktoreren<br />
menpe dago sarrera hau: ibaiertzeko basoaren espezie-konposizioa, basoaren altuera, ubi<strong>de</strong>-mota eta<br />
-tamaina, eta lur-erabilpenaren historia (Bisson eta laguntzaileak, 1987). Materia organikoaren sarrerak<br />
kronikoak izan daitezke, maiztasun handikoak, udazkeneko orbel-sarrera kasu. Beste sarrera batzuk<br />
aldizkakoak dira, baina ez horregatik garrantzi txikikoak. Orokorrean, erreka beherantz doan heinean<br />
gero eta materia organiko gutxiago jasotzen du ertzetatik, eta gero eta garrantzi gutxiago du honek<br />
komunitatearen metabolismoan (Vannotte eta laguntzaileak, 1980). Aldi berean, ibaiaren tamainak<br />
kontrolatzen du neurri batean ubi<strong>de</strong>an metatutako egur-kopurua. Hondakin gehiago dago iturburutan,<br />
eta ibaia beherantz doan heinean egurra gero eta urriagoa izan ohi da, erreka zabalduz doalako, eta<br />
hondakinak alubioi-lautadarantz garraiatzeko ahalmena handitzen <strong>de</strong>lako (Keller eta Swanson, 1979).<br />
Orokorrean, basogintzak egur-kantitatean eta enborren neurrian eragin handia du. Aguera ibaiaren<br />
arroan, adibi<strong>de</strong>z egur-kantitatea, neurria, egonkortasuna eta sarrera-tasa askoz ere txikiagoa da hazkuntza<br />
azkarreko landaketen ondoko ubi<strong>de</strong>etan (E<strong>los</strong>egi eta laguntzaileak, 1999). Díez-ek (2000) Agueraren<br />
20 ibaial<strong>de</strong>tan behatu zuenez, egur-kantitateak ibaiertzeko basoaren heldutasunaren eta ubi<strong>de</strong>aren<br />
zabaleraren menpe dago. Horrez gain, basoa moztean, orbel eta enborren sarrera eten egiten da. Basoa<br />
berriro hazi ahala, orbela nahiko epe laburrean errekuperatzen bada ere, hamarkada ugari behar dira<br />
enbor handiak sartzen hasteko, eta honek komunitate bentonikoetan eragin handia du, ubi<strong>de</strong>ek materia<br />
organikoa atxekitzeko duten gaitasuna galdu egiten baitute (Webster eta laguntzaileak, 1990).<br />
Behin materia organikoa ubi<strong>de</strong>an dagoela, bere <strong>de</strong>skonposizioa prosezu fisiko, kimiko eta biologikoen<br />
ondorio da; faktore hauen eragina zeharo aldatzen da materia-mota eta ibaiaren arabera<br />
(Webster eta Benfield, 1986). Zatiketa fisikoak ez du garrantzi handirik izaten uhol<strong>de</strong>etatik kanpo, baina<br />
hala ere, mikrobioen kolonizazioa areagotzen du (Suberkropp eta Klug, 1980). Onddo, bakterio eta<br />
animaliek <strong>de</strong>tritusaren <strong>de</strong>skonposizioan eginkizun <strong>de</strong>sberdinak betetzen dituzte. Orokorrean, onddoek<br />
erasotzen dute hasieran, eta gero bakterioek. Animaliek, ostera, mikroorganismoek egokitutako orbela<br />
jaten dute soilik (Wallace eta laguntzaileak, 1982). Egurraren kasuan animaliak ez dira <strong>de</strong>skonposatzaile<br />
nagusiak ibaietan, itsasoan eta estuarioetan ez bezala (Maser eta Se<strong>de</strong>ll, 1994).<br />
Janari izateaz gain, egurrak uraren abiaduran, ubi<strong>de</strong>en morfologian eta sedimentuen metaketan<br />
eragiten du (Harmon eta laguntzaileak, 1986). Sarritan, egur-hondakinak pilatu egiten dira presak eratuz.<br />
Hauen inguruan ur-sakonera handiagoa da eta uraren abiadura moteldu egiten da, mantenugai<br />
eta materia organikoaren atxikimendua areagotuz. Horrela, ibaian behera doan materia organikoa neurri<br />
handiagoan erabiltzen da, elementuen birziklapena areagotuz.<br />
Horrez gain, egur-hondakinek konplexutasuna ematen diote ubi<strong>de</strong>ari. Sustraiak, adarrak, eta<br />
enborrek ur-zutabean zehar babesa eta itzala ematen diote hainbat espezieri. Izan ere, arrain gazte<br />
zein helduek mikrohabitat zehatzak behar dituzte. Batzuek arroken atzeko zurrunbiloak nahiago dituzte,<br />
beste batzuek ur-lasterren abiadura, eta beste batzuek putzu sakonak aukeratzen dituzte. Beraz,<br />
habitat-mota ugari dauzkaten errekek arrain-espezie gehiago izaten dituzte erreka sinpleek baino.<br />
Ur-lasterrek, putzuek eta korronte geldoko guneek konplexutasun hau eskeintzen dute. Horrez gain,<br />
ertz azpiko izkutalekuek, sakonera gutxiko ibaiertzek eta beste ezaugarri batzuek mikrohabitatak<br />
eskeintzen dizkiete arrainei. Egin izan diren zenbait esperimentuk (adibi<strong>de</strong>z, Angermeier eta Karr,<br />
1984, Wallace eta laguntzaileak, 1995) argi utzi dute ubi<strong>de</strong>an dagoen egurra areagotzea ornogabe zein<br />
arrainentzako mese<strong>de</strong>garri <strong>de</strong>la. Al<strong>de</strong>rantziz ere, Aguera ibaian Díez et al.-ek (2000) iturburuetako bi<br />
erreketan egurra ezabatu ondoren, ubi<strong>de</strong>aren <strong>de</strong>segonkortasuna eta morfologian aldaketa handiak<br />
behatu izan dute, eta ornogabe-komunitateen aldaketa nabarmena.<br />
Ku<strong>de</strong>aketarako irizpi<strong>de</strong>ak<br />
Hainbat estatutan ibaiertzetako zonal<strong>de</strong>a babesteko arau eta programak jarri dira martxan aspaldi.<br />
Gure kasuan, “Euskal Autonomi Elkarteko ibaien eta erreken ertzak antolatzeko Lurralearen Arloko<br />
Plana”-k urbanizaezina diren lurretan ubi<strong>de</strong>ak babesteko 50metroko lerroa ezartzen du ibaietan, eta<br />
66
25ekoa erreketan (Eusko Jaurlaritza, 1999). Jakina, plana hau handizalea da, ubi<strong>de</strong>aren eta ertzaren<br />
mugaketa gauzatzen ez <strong>de</strong>n bitartean ku<strong>de</strong>aketa egokia ezin izango da burutu eta.<br />
Edozein kasutan, ibaiertzeko zonal<strong>de</strong>a zenbat eta zabalago, konplexuago eta jarraiago izan,<br />
funtzio ekologiko gehiago bermatuko ditu. Hau, zalantzarik gabe, lurraren jabetza eta kontsi<strong>de</strong>razio<br />
ekonomikoekin gatazkan sartzen da. Beraz, ku<strong>de</strong>aketa-tresnak malguak izan beharko dira uraren kalitatea<br />
eta bestelako funtzioak bermatzeko. Esate baterako, zenbait herrial<strong>de</strong>tan programa hauek dirulaguntzak,<br />
sentsibilizazio-kanpainak eta aholkularitza teknikoaren bitartez proiektuaren bi<strong>de</strong>ragarritasuna<br />
bermatzen dute (Phillips eta laguntzaileak, 2000).<br />
Ibaiertzeko basoa ku<strong>de</strong>atzerakoan gutxienez bi irizpi<strong>de</strong> hartu behar ditugu kontutan. Batetik,<br />
zein <strong>de</strong>n basoaren konposizioa eta egitura. Bestetik, zein <strong>de</strong>n gure helburua zonal<strong>de</strong> horrentzat (egurekoizpena,<br />
aisialdia, basabizitzarako gunea,….). Ku<strong>de</strong>aketa espezie autoktonoekin egin behar da ahal<br />
<strong>de</strong>n neurrian. Haltza, sahatsa, lizarra, urritza, astigarra, eta abar izan beharko dira gure tresnak. Ubi<strong>de</strong>ra<br />
iristen <strong>de</strong>n materia organikoaren kalitatea garrantzitsua da eta basoaren konposizioak eragin<br />
handia du komunitatean. Haltza espezie dominatzailea da gune hauetan, erregenerazio azkarrekoa,<br />
eta hainbat onura ekartzen dio ibai-ekosistemari: orbela ornogabeentzako kalitateko bazka da (Cole<br />
eta laguntzaileak, 1978; Diez, 2000), eta ekainetik abendura arte erortzen da. Horrez gain, <strong>de</strong>snitrifikazioa<br />
askoz handiagoa da haltzadietan konifero-basoetan baino (Gregory eta laguntzaileak, 1991).<br />
Ustiaketarako egurra ekoiztea izan daiteke ibaiertzetako basoen helburu bat, baina habitatak eta<br />
prozesu ekologikoak mantentzea ala berreskuratzea helburu nagusia da (Crow eta laguntzaileak,<br />
2000). Orduan, egurra ekoizteko ku<strong>de</strong>aketa-erregimenak ezin izango ditu ekosistemaren prosezuak<br />
eraldatu (materia organikoaren sarrera, itzala, uhol<strong>de</strong>en kontrola, sedimentu eta nutrienteen atxikimendua,...).<br />
Aldi berean, ibaiertzan oso heterogeneoak dira, eta honek ku<strong>de</strong>aketarako aholku orokorrak<br />
ematea zailtzen du.<br />
Ibaiertzen errekuperaziorako programa baten kostuak erraz neur daitezkeen bitartean, zaila da<br />
onurak ekonomikoki kuantifikatzea. Onura batzuek gizarteari bere osotasunean edo tal<strong>de</strong> konkretuei<br />
(ehiztariak, arrantzaleak, naturalistak...) eragin diezaiokete, baina beste askok ez daukate balorerik<br />
merkatuan: espezieen kontserbazioa, korridore-papera, lurzoruen ekoizpena... Azkenik, ikuspuntu paisajistiko<br />
batetik, ibaiertzeko landarediak garrantzia handia du paisai orekatu eta dibertsoak eratuz.<br />
Arestian aipatu bezala, egur-kantitatea eta ezaugarriak ibaial<strong>de</strong>z ibaial<strong>de</strong> aldatzen da. Gure iturburuetan,<br />
baso heldua dagoen tokietan bost egur-presa dau<strong>de</strong> 100 metroko. Dentsitate hau zeharo murrizten<br />
da nekazal-eremuetan edota baso-landaketen inguruan (Díez, 2000). Iturburu hauetan orokorrean<br />
egurrak ez ditu problemak sortzen, beraz ahalik eta egur gehiena edukitzen saiatu beharko genuke.<br />
Erdiko eta beheko ibaial<strong>de</strong>etan, or<strong>de</strong>a, egur kantitatea oso txikia da, baina arazoak ere hor sor ditzake.<br />
Ubio<strong>de</strong>an neurri guztietako egurra behar da, baina orokorrean, zenbat eta enbor handiagoak,<br />
onura handiagoa dakarte. Ubi<strong>de</strong>an egur-hondakin handiak eskuratzeko ku<strong>de</strong>aketa-estrategia bi egon<br />
daitezke: bat, ibaiertzeko landaredia berez heltzen uztea, epe luzera enbor-iturria bermatzeko. Eta bi,<br />
ubi<strong>de</strong>an enborrak sartzea, habitaten dibertsitatea areagotzeko, korrontearen energia murrizteko, eta<br />
ubi<strong>de</strong>aren forma eta sedimentuen garraioa egonkortzeko. Kasu hauetan, kalteak sahiesteko enborrak<br />
kablez lotu daitezke, eta edozein proiektu gauzatu aurretik arrantzale, kaiakzale eta ibaien beste erabiltzaileen<br />
adostasuna behar da. Tamalez, habitata hobetzeko proiektuak garestiak dira eta soilik oso<br />
tramo konkretuetan gauza daitezke.<br />
Gure ibaiertzeko basoen egoeraren ondorioz, nekez erortzen dira enborrak ubi<strong>de</strong>ra, non ez diren<br />
basoak moztean pilatutako hondakinak. Hondakin hauen eragina eztabaidagarria da. Autore batzuk (ad.<br />
Bilby, 1984), adar mehe guztiak ubi<strong>de</strong>taik ateratzea proposatzen dute, enbor handiak bertan utziz. Beste<br />
batzuren ustez, mozketen hondakin guztiak atera behar dira (Toews eta Moore, 1982). Hala ere, bestelako<br />
proposamenak egin daitezke. Esate baterako, mozketen hondakinak ibaira bota beharrean, lursailan<br />
bertan uztea. Honek higadura muirriztuko luke, eta lurra ongarritu (E<strong>de</strong>so eta laguntzaileak, 1998).<br />
Uhol<strong>de</strong>ek egur-kantitate handiak pilatu ditzakete zubi eta presetan, eta inguruan kalte larriak sor<br />
daitezke. Ohizko ku<strong>de</strong>aketa berau ateratzea da, arrisku hidraulikoak ekiditearren. Askotan ubi<strong>de</strong> osoko<br />
enbor guztiak ateratzen dira helburu horrexekin. Baina inoiz ezin izango <strong>de</strong>nez enborrak ibaietara<br />
iristea eragotzi, beste zenbait aukera ere aztertzekoak dira. Esate baterako, Kalifornian berriki ikusi<br />
<strong>de</strong>nez, zenbaitetan merkeagoa da arazoak pilatzen dituen zubia enborrak pasatzeko moduan berreraikitzea,<br />
eta ez etengabe ubi<strong>de</strong>ak “garbitzen” aritzea (Lassettre eta Kondolf, 2000).<br />
Azken urteotan, gure ibaien uren kalitateari arreta handia eskeini zaio, eta aurrerapen handiak<br />
egin dira urak araztatzeko. Hala eta guztiz ere, bada garaia ibaiertzeko ekosistema hauek ku<strong>de</strong>atzen<br />
dituzten planak martxan jartzeko, kontutan hartuz egurrak betetzen dituen funtzioak.<br />
67
Bibliografía<br />
ANGERMEIER P.L. eta KARR J.R., 1984. Relantionships between woody <strong>de</strong>bris and fish habitat in a small<br />
warmwater stream. Transactions of the American Fisheries Society 113:716-726.<br />
BILBY R.E., 1984. Removal of woody <strong>de</strong>bris may affect stream channel stability. Journal of Forestry,<br />
82: 609-613.<br />
BISSON P.A., BILBY R.E., BRYANT M.D., DOLLOF C.A., GRETTE G.B., HOUSE R.A., MURPHY M.L., KOSKI K.V.<br />
eta SEDELL J.R., 1987. Large woody <strong>de</strong>bris in forested streams in the Pacific Northwest: Past,<br />
present and future. Streamsi<strong>de</strong> management: Forestry and fishery interactions (E.O. Salo eta<br />
T.W. Cundy, arg.): 143-190. College of Forest Resources. University of Washington, Seattle.<br />
COLE D.W., GESSEL S.P. eta TURNER J., 1978. Comparative mineral cycling in red al<strong>de</strong>r and Douglas-fir.<br />
Utilization and management of Al<strong>de</strong>r. (D.G. Briggs, D.S. Debell eta W.A. Atkinson, arg.): 327-336.<br />
Gen. Tech. Rep. PNW-70. U.S. Department of Agriculture, Forest Service, Pacific Northwest<br />
Research Station, Potland, OR.<br />
CROW T.R., BAKER M.E. eta BARNES B.V., 2000. Diversity in riparian landscapes. Riparian Management<br />
in Forests of the Continental Eastern United States (Verry E.S, J.W Hornbeck eta C.A. Dolloff,<br />
arg.): 273-286. Lewis Publishers, New York.<br />
DÍEz J.R. Dinámica y función <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra en el sistema fluvial <strong>de</strong>l Agüera. Relaciones con la vegetación<br />
<strong>de</strong> la cuenca. Tesis Doctoral. Facultad <strong>de</strong> Ciencias. UPV/EHU. 116 or.<br />
DÍEZ J.R., LARRAÑAGA S., ELOSEGI A. eta POZO J., 2000. Effect of removal of woody <strong>de</strong>bris on streambed<br />
stability and retention of organic matter. Journal of National American Benthological Society.<br />
In Press.<br />
EDESO J.M., MERINO A., GONZÁLEZ M.J. eta MARAURI P., 1998. Soil erosion un<strong>de</strong>r different harvesting<br />
managements in steep forestlands from northern Spain. Land Degradation and Development, 9:<br />
1-10.<br />
ELOSEGI A., DÍEZ J.R. eta POZO J., 1999. Abundance, characteristics, and movement of woody <strong>de</strong>bris<br />
in four Basque streams. Archiv für Hydrobiologie, 144: 455-471.<br />
Euskal Autonomi Elkarteko ibaien eta erreken ertzak antolatzeko Lurral<strong>de</strong>aren Arloko Plana, 1999.<br />
Eusko Jaurlaritza. Lurral<strong>de</strong> Antolamendu, Etxebizitza eta Ingurugiro Saila. Vitoria-Gasteiz.<br />
GREGORY S.V., SWANSON F.J., MCKEE W.A. eta CUMMINS K.W., 1991. An ecosystem perpective of riparian<br />
zone. Bioscence, 41: 540-551.<br />
HARMON M.E., FRANKLIN J.F., SWANSON F.J., SOLLINS P., GREGORY S.V., LATTIN J.D., ANDERSON N.H., CLINE<br />
S.P., AUMEN N.G., SEDELL J.R., LIENKAEMPER G.W., CROMACK K.C. JR. eta CUMMINS K.W., 1986. Ecology<br />
of coarse woody <strong>de</strong>bris in temperate ecosystems. Advances in Ecological Resources, 15:<br />
133-302.<br />
KELLER E.A. eta SWANSON F.J., 1979. Effects of large organic material on channel form and fluvial processes.<br />
Earth Surface Processes, 4: 361-380.<br />
LASSETTRE N. eta KONDOLF G.M., 2000. Process-based management of in-channel large woody material<br />
at the basin scale. Procceedings of International conference on wood in World rivers. October<br />
23-27, 2000. Oregon State University, Corvallis, Oregon.<br />
MAGETTE W.L., BRINSFIELD R.B., PALMER R.E. eta WOOD J.D., 1989. Nutrient and sediment removal by<br />
vegetated filter strips. Transactions of American Society of Agricultural Engineering, 32: 663-667.<br />
MASER C. eta SEDELL J.R., 1994. From the forest to the sea. The ecology of wood in streams, rivers,<br />
estuaries, and oceans. St. Lucie Press, Delray Beach.<br />
NAIMAN R.J. eta DÉCAMPS H. (arg.), 1990. The ecology and management of aquatic-terrestrial ecotones.<br />
Man and Biosphere series, 4, Parthenon, UNESCO.<br />
PHILLIPS M.J., SWIFT L.W. JR. Eta BLINN C.R., 2000. Best Management Practices for riparian areas. Riparian<br />
Management in Forests of the Continental Eastern United States (Verry E.S, J.W Hornbeck<br />
eta C.A. Dolloff, arg.): 273-286. Lewis Publishers, New York.<br />
SUBERKROPP K. eta KLUG M.J., 1980. The maceration of <strong>de</strong>ciduous leaf litter by aquatic hyphomycetes.<br />
Canadian Journal of Botany, 58: 1025-1031.<br />
68
TOEWS D.A.A. eta MOORE M.K., 1982. The effects of streamsi<strong>de</strong> logging on large organic <strong>de</strong>bris in Carnation<br />
Creek. Land Manage. Rep. 11. Prov. British Columbia. Minist. For., Vancouver.<br />
VANNOTE R.L., MINSHALL G.W., CUMMINS K.W., SEDELL J.R. eta CUSHING C.E., 1980. The River Continuum<br />
Concept. Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences, 37: 130-137.<br />
WALLACE J.B., WEBSTER J.R. eta CUFFNEY T.F., 1982. Stream <strong>de</strong>tritus dynamics: regulation by invertebrate<br />
consumers. Oecologia, 53: 197-200.<br />
WALLACE J.B., WEBSTER J.R. eta MEYER J.L., 1995. Influence of log additions on physical and biotic<br />
characteristics of a mountain stream. Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences., 52:<br />
2120-2137.<br />
WEBSTER J.R. eta BENFIELD E.F., 1986. Vascular plant breakdown in freshwater ecosystems. Annual<br />
Review Ecological Systematics, 17: 567-594.<br />
WEBSTER J.R., GOLLADAY S.W., BENFIELD E.F., D´ANGELO D.J. eta PETERS G.T., 1990. Effects of forest disturbance<br />
on particulate organic matter budgets of small streams. Journal of National American<br />
Benthological Society, 9: 120-140.<br />
69
FUNCIONES DE LA VEGETACIÓN DE RIBERA. LA IMPORTANCIA DE LA MADERA<br />
Las riberas <strong>de</strong> <strong>los</strong> ríos hacen frontera entre <strong>los</strong> ecosistemas <strong>de</strong> tierra y <strong>los</strong> <strong>de</strong> agua, y hoy en día,<br />
ya se sabe que la relación que guardan con <strong>los</strong> ríos es muy importante. De hecho, la vegetación <strong>de</strong> ribera<br />
da estabilidad a las orillas y limita la erosión. Al mismo tiempo, crean hábitat nuevos para diversos<br />
seres vivos y tienen gran influencia a la hora <strong>de</strong> controlar las inundaciones. La vegetación <strong>de</strong> ribera tiene<br />
mucho que ver con la calidad <strong>de</strong>l agua, ya que es un filtro muy activo. A<strong>de</strong>más, <strong>de</strong>bido a que la vegetación<br />
da sombra al cauce <strong>de</strong>l agua, la temperatura se mantiene más fresca y la concentración <strong>de</strong> oxígeno<br />
suele ser más alta.<br />
Los bosques <strong>de</strong> ribera liberan materia orgánica. Como casi todos <strong>los</strong> riachue<strong>los</strong> surgen en el interior<br />
<strong>de</strong>l bosque, la producción <strong>de</strong> plantas y algas suele ser baja y la comunidad tiene que vivir <strong>de</strong> la materia<br />
orgánica que llega al cauce. La hojarasca es la más abundante, y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista metabólico,<br />
la más importante. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> la hojarasca, también llega ma<strong>de</strong>ra a <strong>los</strong> ríos, aunque no sea tan frecuentemente<br />
como la hojarasca.<br />
Las personas siempre han intentado sacar la ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>l cauce, pero como se ha podido comprobar<br />
hace poco, la ma<strong>de</strong>ra cumple funciones ecológicas muy importantes en nuestros ríos. Los restos <strong>de</strong><br />
ma<strong>de</strong>ra aminoran la fuerza <strong>de</strong> la corriente y favorecen la retención <strong>de</strong> agua, nutrientes y materia orgánica.<br />
A<strong>de</strong>más, intensifican la complejidad <strong>de</strong>l cauce y crean un hábitat apropiado para diversos seres vivos.<br />
También dotan <strong>de</strong> estabilidad al cauce, ya que influyen mucho en el traslado <strong>de</strong> sedimentos.<br />
Hoy en día, las zonas <strong>de</strong> ribera están totalmente transformadas y, por <strong>de</strong>sgracia, nuestros bosques<br />
<strong>de</strong> ribera, excepto en el origen, no son más que una línea <strong>de</strong> arboles en la mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos. Por lo<br />
tanto, es imprescindible poner en marcha cuanto antes <strong>los</strong> planes que gestionan estos ecosistemas, teniendo<br />
en cuenta las funciones que cumple la ma<strong>de</strong>ra. En algunos sitios la acumulación <strong>de</strong> hojarasca y ma<strong>de</strong>ra<br />
pue<strong>de</strong> ser peligrosa, claro está, pero la gestión activa <strong>de</strong> las riberas es esencial, más que <strong>de</strong>seable, para<br />
la diversidad, para la producción <strong>de</strong> invertebrados y peces y para preservar el régimen <strong>de</strong> aguas y el traslado<br />
<strong>de</strong> sedimentos.<br />
FUNCTIONS OF RIVERSIDE VEGETATION. THE IMPORTANCE OF TIMBER<br />
Riverbanks are the frontiers between land and water-based ecosystems and today, we know that<br />
their relationship with the river is of vital imnportance. In fact, riversi<strong>de</strong> vegetation serves to stabilise<br />
riverbanks and limit erosion. At the same time, it creates new habitats for many living creatures and plays<br />
a vital role in controlling floods. Being an active filter, riversi<strong>de</strong> vegetation is c<strong>los</strong>ely linked to water<br />
quality. Furthermore, due to the fact that vegetation sha<strong>de</strong>s the river, temperatures remain cool and the<br />
oxygen level is usually higher.<br />
Riversi<strong>de</strong> forests liberate organic matter. Since almost all streams rise insi<strong>de</strong> forests, the production<br />
of plants and algae is usually low and the community is obliged to live on organic matter until it<br />
reaches the main river channel. Dead leaves are usually the most abundant and, from a metabolic point<br />
of view, the most important source. In addition to <strong>de</strong>ad leaves, timber also reaches rivers, although not<br />
as frequently.<br />
Humans have always tried to clear timber from water channels, but as we have recently discovered,<br />
timber fulfils a number of very important ecological functions in our rivers. Timber remains reduce<br />
the force of the current and increase the retention of water, nutrients ans organic matter. Furthermore, it<br />
intensifies the complexity of the channel and creates a number of habitats suitable for diverse living<br />
creatures. It also gives the channel stability, since it has a significant effect on the movement of sediment.<br />
Today, riversi<strong>de</strong> zones have been totally transformed, and unfortunately, our riversi<strong>de</strong> forests,<br />
except at their origin, are usually nothing more than a line of trees. It is therefore vital that we establish<br />
management plans for these ecosystems as soon as possible, bearing in mind the functions fulfilled by<br />
timber. In some areas, the accumulation of <strong>de</strong>ad leaves and timber may, of course, be dangerous, but active<br />
management of our riverbanks is not just advisable, but rather essential to the maintenance of diversity,<br />
the production of invertebrates and fish, the preservation of our water systems and the transport of<br />
sediments.<br />
70
Impacto <strong>de</strong> <strong>los</strong> incendios<br />
en <strong>los</strong> ecosistemas forestales<br />
cantábricos: dinámica<br />
postincendio en Urdaibai<br />
Juan M. Lapuente, Pamela C. Köster<br />
& Javier Loidi<br />
• Lab. Botánica, Dpto. Biología Vegetal y Ecología,<br />
Fac. Ciencias, UPV-EHU<br />
Introducción<br />
Está ampliamente aceptado que el fuego es un factor perturbador <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques <strong>de</strong> primer<br />
or<strong>de</strong>n, produciendo cambios tanto en su estructura como en su composición florística (Bond, 1996;<br />
Trabaud, 1992). Así mismo, el suelo se ve afectado tanto por la erosión ocasionada por la pérdida<br />
<strong>de</strong> la protección que brinda la cubierta vegetal como por la modificación <strong>de</strong> sus propieda<strong>de</strong>s físicoquímicas<br />
(Díaz Fierros, 1990; Giovannini et al., 1998). También la estructura <strong>de</strong>l paisaje pue<strong>de</strong> verse<br />
modificada, especialmente en el caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s incendios (Moreno, 1996, 1997; CEAM, 1997).<br />
En las últimas décadas, la problemática <strong>de</strong> <strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s incendios ha ido creciendo en España<br />
y en todo el entorno mediterráneo (Vázquez, 1996; Moreno, 1996). En el ámbito <strong>de</strong> la Cornisa Cantábrica,<br />
<strong>los</strong> incendios también han alcanzado altas cotas por su extensión y frecuencia en <strong>los</strong> últimos<br />
años, <strong>de</strong>stacando la terrible oleada <strong>de</strong> fuegos <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1989. 22.981 Ha. <strong>de</strong> arbolado ardieron<br />
en Vizcaya y 2.920 Ha en Guipúzcoa (Galera & Saenz, 1990), con incendios tan <strong>de</strong>vastadores<br />
como el <strong>de</strong>l monte Sollube, <strong>de</strong> 1400 Ha. Este último monte fue tan sólo una parte <strong>de</strong> la enorme extensión<br />
perteneciente a la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai que se vio afectada por el fuego, habiendo<br />
sido la mayor parte <strong>de</strong> sus bosques tocados por las llamas en el breve período <strong>de</strong> una semana,<br />
en diciembre <strong>de</strong> 1989.<br />
A diferencia <strong>de</strong> la parte mediterránea <strong>de</strong> la Península, en la Cornisa Cantábrica <strong>los</strong> incendios se<br />
producen en invierno, por lo que la fenología <strong>de</strong> las distintas especies vegetales es totalmente diferente<br />
a la <strong>de</strong> las mediterráneas en el momento en el que se queman (Bond, 1996). Por esta razón, <strong>los</strong><br />
efectos <strong>de</strong>l fuego sobre ellas son diferentes y poco conocidos, ya que se ha estudiado poco sobre<br />
<strong>los</strong> fuegos invernales en general y aun menos sobre <strong>los</strong> <strong>de</strong> la Cornisa Cantábrica (Vera, 1994, 1995).<br />
En la CAPV, el estudio <strong>de</strong>l fuego está comenzando en <strong>los</strong> últimos años, con <strong>los</strong> trabajos pioneros <strong>de</strong><br />
nuestro laboratorio.<br />
El régimen <strong>de</strong> fuegos también influye en la estructura y composición específica <strong>de</strong> la vegetación,<br />
observándose una ten<strong>de</strong>ncia hacia la pérdida <strong>de</strong> diversidad con el aumento en la frecuencia <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> fuegos (Bond, 1996; Aerts, 1993; Moreno et al., 1996). Los <strong>de</strong>nominados gran<strong>de</strong>s incendios (<strong>los</strong><br />
mayores <strong>de</strong> 500 Ha., según directrices <strong>de</strong> la C.E.) tienen graves implicaciones en la diversidad estructural<br />
<strong>de</strong> la vegetación y <strong>de</strong>l paisaje, ya que contribuyen a su homogeneización y banalización y dificultan<br />
la recolonización <strong>de</strong> las áreas quemadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> las áreas periféricas que se libraron <strong>de</strong>l fuego<br />
(Moreno et al., 1996).<br />
71
Por otra parte, el uso <strong>de</strong>l fuego ha estado tradicionalmente ligado a la gestión <strong>de</strong> zonas <strong>de</strong> uso<br />
gana<strong>de</strong>ro y agrícola tanto para la limpieza <strong>de</strong> rastrojo como para favorecer la producción <strong>de</strong> pastos.<br />
En la actualidad, <strong>los</strong> fuegos prescritos están adquiriendo un gran protagonismo como herramienta<br />
<strong>de</strong> gestión <strong>de</strong>bido a su utilidad para la reducción <strong>de</strong> biomasa en zonas <strong>de</strong> alto riesgo <strong>de</strong> incendio y<br />
para la conservación <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s que requieren cierto grado <strong>de</strong> perturbación, como <strong>los</strong> brezales,<br />
consi<strong>de</strong>rados <strong>de</strong> protección prioritaria por la Directiva Hábitat <strong>de</strong> la U.E., <strong>los</strong> cuales <strong>de</strong>saparecen<br />
en ausencia <strong>de</strong> fuego.<br />
El conocimiento <strong>de</strong> la respuesta <strong>de</strong> la vegetación al fuego es fundamental para realizar una gestión<br />
apropiada <strong>de</strong> <strong>los</strong> espacios quemados (Pérez & Moreno, 1998) así como para la prevención <strong>de</strong><br />
nuevos fuegos por medio <strong>de</strong> la estimación <strong>de</strong> las tasas <strong>de</strong> acumulación <strong>de</strong> biomasa y <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong><br />
la variación en <strong>los</strong> patrones estructurales <strong>de</strong> la vegetación y <strong>de</strong>l paisaje.<br />
Es necesario conocer cómo el régimen <strong>de</strong> fuegos al que se encuentran sometidos <strong>los</strong> ecosistemas<br />
forestales <strong>de</strong> Urdaibai está cambiando y cómo esos cambios pue<strong>de</strong>n afectar a su conservación.<br />
La huella <strong>de</strong> <strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s incendios <strong>de</strong> 1989, todavía muy presente en <strong>los</strong> montes <strong>de</strong> la Reserva,<br />
nos pue<strong>de</strong> ayudar a compren<strong>de</strong>r cuál pue<strong>de</strong> llegar a ser el impacto que <strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s incendios<br />
<strong>de</strong>scontrolados podrían tener en unos ecosistemas <strong>de</strong> conservación imprescindible.<br />
Historia <strong>de</strong> fuegos en Urdaibai<br />
La dinámica <strong>de</strong> <strong>los</strong> incendios en la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai sigue un patrón semejante<br />
a <strong>los</strong> que han afectado a otras áreas forestales <strong>de</strong> Bizkaia. Durante sig<strong>los</strong>, el aprovechamiento<br />
extensivo <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos produjo un complejo mosaico <strong>de</strong> usos en el que tuvieron lugar un número<br />
variable <strong>de</strong> incendios, normalmente <strong>de</strong> escasa importancia. El progresivo abandono <strong>de</strong> estas activida<strong>de</strong>s<br />
ha conducido a una expansión <strong>de</strong> las áreas <strong>de</strong> matorral y prebosque, aumentando la conectividad<br />
entre parches con distinta vegetación. A consecuencia <strong>de</strong> la mayor acumulación <strong>de</strong> combustible<br />
y <strong>de</strong> la mayor uniformidad <strong>de</strong> su distribución espacial, el riesgo <strong>de</strong> fuegos catastróficos se ha<br />
incrementado enormemente.<br />
Durante el invierno, nuestra estación <strong>de</strong> incendios, (Figura 1) una enorme cantidad <strong>de</strong> necromasa<br />
se encuentra acumulada tanto en matorrales como en bosque <strong>de</strong>cíduo, proporcionando una<br />
gran cantidad <strong>de</strong> combustible potencial <strong>de</strong> fácil ignición. En esta época <strong>de</strong>l año, <strong>los</strong> centros <strong>de</strong> bajas<br />
presiones, que suelen ubicarse al oeste <strong>de</strong> nuestro territorio, impulsan fuertes vientos a través <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
montes cantábricos provocando un efecto Foehn que calienta y seca la atmósfera. La combinación<br />
<strong>de</strong> todos estos factores, sumada a la extensa práctica <strong>de</strong> <strong>los</strong> fuegos intencionados, bien sea en relación<br />
con usos gana<strong>de</strong>ros o bien por<br />
oscuras motivaciones, hace que sea<br />
durante este período cuando mayor<br />
número <strong>de</strong> incendios ocurre y mayor<br />
sea la extensión afectada.<br />
Este tipo <strong>de</strong> situación propicia<br />
se produjo repetidamente a lo largo<br />
<strong>de</strong>l excepcionalmente seco y caluroso<br />
año 1989 y especialmente durante<br />
la semana <strong>de</strong>l 10 al 17 <strong>de</strong> diciembre<br />
<strong>de</strong> 1989. Este año, más <strong>de</strong><br />
25.000 Ha. ardieron en Bizkaia, siendo<br />
gravemente afectadas las áreas<br />
forestales <strong>de</strong> Urdaibai, particularmente<br />
<strong>los</strong> encinares <strong>de</strong> Atxarre-Ereñozar-Aozar<br />
y la casi totalidad <strong>de</strong>l<br />
monte Sollube. En dicho monte,<br />
emblemático por ser la cima <strong>de</strong> la<br />
Reserva, unas 1400 Ha. se quemaron<br />
el 16 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1989 en un<br />
sólo incendio que afectó a <strong>los</strong> municipios<br />
<strong>de</strong> Busturia, Mundaka, Sukarreta,<br />
Arrieta y Bermeo.<br />
Figura 1. Distribución mensual <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> incendios ocurridos en<br />
5 <strong>de</strong> nuestras estaciones <strong>de</strong> muestreo durante el <strong>de</strong>cenio 1988-1998.<br />
Un total <strong>de</strong> 271 incendios repartidos entre Jaizkibel (Guipúzcoa),<br />
Karrantza, Umbe, Sollube, Ereñozar (Bizkaia) y Rasines (Cantabria),<br />
según datos proporcionados por las diputaciones <strong>de</strong> Cantabria, Bizkaia,<br />
Gipuzkoa y DGCONA.<br />
72
El monte Sollube ha sufrido al<br />
menos 32 incendios en <strong>los</strong> 15 años<br />
que van <strong>de</strong> 1983 a 1998, <strong>de</strong>mostrando<br />
ser una típica área propensa al<br />
fuego.<br />
Durante este fatídico año, más<br />
<strong>de</strong>l 25 % <strong>de</strong> las 14.865 Ha. <strong>de</strong> superficie<br />
forestal arbolada <strong>de</strong> la Reserva<br />
fue recorrido por el fuego. La mayor<br />
parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> encinares fueron tocados<br />
con mayor o menor gravedad.<br />
Los <strong>de</strong>l monte Ereñozar sufrieron<br />
fuegos especialmente severos, por lo<br />
que su arbolado no se ha recobrado<br />
11 años <strong>de</strong>spués y sigue cubierto<br />
por el bortal. Otro tanto se pue<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>cir <strong>de</strong> aquellas parcelas <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
montes Sollube, Arburu y Oiz que no<br />
Figura 2. Historia <strong>de</strong> fuegos <strong>de</strong>l Monte Sollube entre 1983 y 1998.<br />
(Datos tomados <strong>de</strong> partes <strong>de</strong> incendio facilitados por el Servicio <strong>de</strong><br />
Montes <strong>de</strong> la Diputación <strong>de</strong> Bizkaia y DGCONA).<br />
han sido reforestadas con Pinus radiata o Eucaliptus globulus y que presentan actualmente <strong>de</strong>nsos<br />
brezales-argomales y pequeños fragmentos <strong>de</strong> prebosque acidófilo poco <strong>de</strong>sarrollado.<br />
Riesgo <strong>de</strong> incendio en Urdaibai<br />
Las áreas más propensas al fuego en nuestra<br />
Comunidad son las que tienen substratos litológicos<br />
muy filtrantes, tales como areniscas masivas,<br />
flisch y calizas. Dichos tipos <strong>de</strong> substratos son muy<br />
abundantes en Urdaibai y mayoritarios en las zonas<br />
<strong>de</strong> bosque.<br />
Las activida<strong>de</strong>s forestales, tales como quemas<br />
tras rozas o las asociadas a la gana<strong>de</strong>ría,<br />
como quemas <strong>de</strong> pasto, suelen incrementar el riesgo<br />
<strong>de</strong> fuegos acci<strong>de</strong>ntales.<br />
Ambas se dan frecuentemente tanto en el<br />
Monte Sollube como en <strong>los</strong> alre<strong>de</strong>dores <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
encinares <strong>de</strong> la Reserva.<br />
Las áreas sometidas a aprovechamiento<br />
agropecuarios y forestales más intensos son las<br />
que tienen mayores probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sufrir incendios,<br />
que pue<strong>de</strong>n dar lugar a gran<strong>de</strong>s fuegos si las<br />
condiciones meteorológicas lo permiten y falla el<br />
operativo <strong>de</strong> extinción.<br />
Por otra parte, las plantaciones forestales <strong>de</strong><br />
especies exóticas, fundamentalmente coníferas<br />
resinosas como Pinus radiata, han creado superficies<br />
arboladas muy extensas con una alta combustibilidad.<br />
La mayor parte <strong>de</strong> estas explotaciones<br />
carecen <strong>de</strong> un mantenimiento y laboreo a<strong>de</strong>cuados,<br />
lo que conduce a la acumulación <strong>de</strong> pies<br />
muertos por falta <strong>de</strong> clareo y <strong>de</strong> matorral <strong>de</strong>nso en<br />
el sotobosque, dando lugar a una enorme acumulación<br />
<strong>de</strong> combustible y a una gran severidad <strong>de</strong>l<br />
fuego en caso <strong>de</strong> producirse. La forma en la que<br />
están distribuidas estas plantaciones, formando<br />
Figura 3. Superficie perteneciente a la Reserva <strong>de</strong> la<br />
Biosfera afectada por <strong>los</strong> fuegos <strong>de</strong> 1989. Basado en<br />
el mapa realizado por el Servicio <strong>de</strong> montes <strong>de</strong> la<br />
Diputación <strong>de</strong> Bizkaia.<br />
73
gran<strong>de</strong>s masas contiguas a masas <strong>de</strong> bosque autóctono o ro<strong>de</strong>ándolas, hace posible que en <strong>los</strong><br />
gran<strong>de</strong>s incendios se vean afectadas formaciones arbóreas <strong>de</strong> gran importancia para la conservación<br />
<strong>de</strong> suelo y biota cuyo riesgo <strong>de</strong> incendio sería bajo en otras circunstancias, como robledales, encinares<br />
e incluso alisedas.<br />
Impacto <strong>de</strong>l fuego en <strong>los</strong> medios forestales<br />
<strong>de</strong> Urdaibai<br />
La mayoría <strong>de</strong> las masas forestales <strong>de</strong> Urdaibai se asientan sobre sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rado y alto<br />
riesgo <strong>de</strong> erosión o sobre sue<strong>los</strong> esqueléticos con substrato calizo (Aranburu et al., 1993). La <strong>de</strong>saparición<br />
<strong>de</strong> la cubierta vegetal causada por el fuego agudiza <strong>los</strong> efectos erosivos <strong>de</strong> la escorrentía.<br />
Las labores <strong>de</strong> corta a hecho y la construcción <strong>de</strong> pistas y paso <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s máquinas asociadas<br />
a la actividad forestal en zonas como Sollube, Oiz o Arburu, implican una gran <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
sistemas radicales <strong>de</strong> la vegetación <strong>de</strong>l sotobosque, así como gran exposición <strong>de</strong> suelo. Los efectos<br />
<strong>de</strong>l fuego se sumarían a <strong>los</strong> <strong>de</strong> dichas actuaciones. En <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> esqueléticos bajo el encinar se produce<br />
un proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>nudación <strong>de</strong> la roca y en <strong>los</strong> arenosos, un gran arrastre <strong>de</strong> <strong>los</strong> horizontes<br />
superficiales. En ambos casos, las capas más fértiles <strong>de</strong>l suelo son lavadas junto con el banco<br />
<strong>de</strong> semillas que albergan. Este proceso sólo pue<strong>de</strong> ser frenado por el rápido rebrote <strong>de</strong> las leñosas<br />
y <strong>de</strong> las herbáceas criptófitas y hemicriptófitas. La reiteración <strong>de</strong> <strong>los</strong> fuegos pue<strong>de</strong> conducir al agotamiento<br />
<strong>de</strong> las reservas subterráneas <strong>de</strong> las rebrotadoras, impidiendo su regeneración. En cuanto<br />
a <strong>los</strong> germinadores obligados, una frecuencia elevada <strong>de</strong> fuegos conlleva una reducción paulatina<br />
<strong>de</strong>l banco <strong>de</strong> semillas <strong>de</strong>l suelo, hipotecando la capacidad <strong>de</strong> recuperación postfuego <strong>de</strong> dichas<br />
especies.<br />
La reducción <strong>de</strong> las poblaciones e incluso <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> las especies más sensibles provoca<br />
un <strong>de</strong>scenso <strong>de</strong> la riqueza específica y <strong>de</strong> la diversidad en las áreas sometidas a fuegos frecuentes.<br />
Así se ha constatado para la serie <strong>de</strong> <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong>l robledal acidófilo en el Monte Jaizkibel, Gipuzkoa,<br />
con vegetación potencial y condiciones edafoclimáticas similares a las que pue<strong>de</strong>n encontrarse<br />
en la mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> montes silíceos en Urdaibai.<br />
Capacidad <strong>de</strong> regeneración postfuego<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques <strong>de</strong> Urdaibai<br />
En <strong>los</strong> bosques potenciales <strong>de</strong><br />
nuestro territorio, tanto en el Lauro-<br />
Quercetum ilicis como en el Hyperico-Quercetum<br />
roboris, predominan<br />
fundamentalmente las especies rebrotadoras,<br />
que gracias a sus sistemas<br />
subterráneos <strong>de</strong> almacenamiento<br />
<strong>de</strong> reservas, tienen una gran capacidad<br />
<strong>de</strong> recuperación tras el fuego<br />
y proporcionan gran<strong>de</strong>s coberturas<br />
pocos meses <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l incendio.<br />
Por rebrote regeneran todas las especies<br />
nativas <strong>de</strong> meso y macrofanerófitos,<br />
tanto <strong>de</strong>l encinar (Quercus<br />
ilex, Laurus nobilis, Rhamnus alaternus,<br />
Phillyrea latifolia, Arbutus unedo)<br />
como <strong>de</strong>l robledal acidófilo (Quercus<br />
robur, Quercus pyrenaica, Salix atrocinerea,<br />
Betula celtiberica, Frangula<br />
alnus) por lo que las masas arboladas<br />
<strong>de</strong> estas especies tienen gran-<br />
Figura 4. Capacidad <strong>de</strong> rebrote <strong>de</strong> meso y macrofanerófitos dominantes<br />
en las masas forestales autóctonas <strong>de</strong> Bizkaia. Datos <strong>de</strong> crecimiento<br />
tomados entre enero <strong>de</strong> 1996 y junio <strong>de</strong> 1998 en Umbe<br />
(Erandio) <strong>de</strong> enero 1998 a junio 2000, Galdao.<br />
74
<strong>de</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> autorregeneración, al contrario <strong>de</strong> lo que ocurre con las <strong>de</strong> pinar que <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong> la germinación (Lapuente, 1998, 1999, Köster, 2000).<br />
Esta mejor capacidad <strong>de</strong> regeneración junto con la menor combustibilidad <strong>de</strong> las frondosas<br />
pue<strong>de</strong> hacer conveniente su uso en restauración <strong>de</strong> áreas sometidas a frecuentes fuegos como el<br />
monte Sollube o el monte Jaizkibel, en Gipuzkoa (Ascasibar, 1991)<br />
Las masas <strong>de</strong> pinar <strong>de</strong> Urdaibai son intensamente manejadas, por lo que han sido mayoritariamente<br />
replantadas tras <strong>los</strong> fuegos, siendo sólo el sotobosque lo que <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong> la autorregeneración.<br />
Aún así, tanto en las parcelas replantadas como en las abandonadas tras el fuego, se ve un gran<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l matorral <strong>de</strong> sustitución con una fuerte dominancia <strong>de</strong> Ulex gallii, Genista occi<strong>de</strong>ntalis y<br />
Pteridium aquilinum lo que pue<strong>de</strong> ser un grave riesgo <strong>de</strong> cara a la prevención <strong>de</strong> nuevos fuegos. Ulex<br />
gallii y Genista occi<strong>de</strong>ntalis se regeneran tanto por un rebrote muy productivo, merced a su capacidad<br />
noduladora, como por germinación, estimulada por el fuego. Esto les permite una gran capacidad <strong>de</strong><br />
colonización <strong>de</strong> espacios perturbados por lo que sus matorrales se van expandiendo en las áreas<br />
quemadas (Reyes, 1998).<br />
Tras <strong>los</strong> incendios <strong>de</strong> 1989, <strong>de</strong>nsos matorrales <strong>de</strong> sustitución ocuparon extensas áreas forestales<br />
en <strong>los</strong> montes <strong>de</strong> Urdaibai y 10 años más tar<strong>de</strong> las especies arbóreas aún no han recobrado su<br />
dominancia en la comunidad.<br />
Los incendios forestales<br />
ante el cambio global<br />
Dentro <strong>de</strong> la dinámica <strong>de</strong> procesos socioeconómicos que se están produciendo a escala global,<br />
uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> más <strong>de</strong>stacables es la rápida reducción <strong>de</strong>l sector primario, acompañado <strong>de</strong> un imparable<br />
<strong>de</strong>spoblamiento rural y el consiguiente abandono <strong>de</strong> <strong>los</strong> montes. Estos cambios <strong>de</strong> usos están<br />
conduciendo a la homogeneización <strong>de</strong>l paisaje, con un enorme incremento <strong>de</strong> la cobertura <strong>de</strong> mato-<br />
Figura 5. Cambios en la estructura <strong>de</strong>l encinar <strong>de</strong> Ereñozar por porcentaje <strong>de</strong> cobertura <strong>de</strong> las especies presentes.<br />
10 años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l fuego vemos que en quemado todavía dominan las especies <strong>de</strong>l matorral heliófilo y propenso<br />
a nuevos fuegos, frente a la estructura mucho más forestal y esciófila <strong>de</strong> no quemado, don<strong>de</strong> un fuego sólo<br />
entraría en condiciones <strong>de</strong> extremo estrés hídrico.<br />
75
al y bosquecil<strong>los</strong> secundarios. Aunque la recuperación <strong>de</strong> la vegetación autóctona se beneficie <strong>de</strong><br />
este proceso, implica un gran aumento <strong>de</strong>l riesgo <strong>de</strong> incendio y sobre todo <strong>de</strong> la propagación <strong>de</strong><br />
gran<strong>de</strong>s incendios, al actuar estas manchas <strong>de</strong> matorral como puente entre masas forestales<br />
(Lapuente et al., 1997). Por otro lado, <strong>los</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong> climáticos, como <strong>los</strong> Mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong> Circulación Global,<br />
pronostican como consecuencia <strong>de</strong>l cambio climático un aumento <strong>de</strong> temperaturas y reducción<br />
<strong>de</strong> humedad y precipitaciones, especialmente las <strong>de</strong> verano, para la Cornisa Cantábrica en <strong>los</strong> próximos<br />
40 ó 50 años. Teniendo en cuenta que <strong>los</strong> años secos y cálidos han incrementado enormemente<br />
el número y extensión <strong>de</strong> <strong>los</strong> incendios en nuestro territorio, este factor <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong>be ser<br />
tenido en cuenta por <strong>los</strong> gestores que <strong>de</strong>berían tomar medidas preventivas.<br />
El fuego como herramienta <strong>de</strong> gestión<br />
Tradicionalmente el fuego ha estado ligado a la relación hombre-vegetación. En nuestro entorno,<br />
fuertemente antropizado, el fuego ha <strong>de</strong>sempeñado un importante papel mo<strong>de</strong>lando paisajes y<br />
seleccionando las especies más tolerantes para dar una vegetación característica en las áreas más<br />
frecuentemente quemadas.<br />
En Urdaibai, paisajes tan característicos como el encinar podrían tener mucho más que ver con<br />
el uso secular <strong>de</strong>l fuego <strong>de</strong> lo que se solía consi<strong>de</strong>rar, a la luz <strong>de</strong> <strong>los</strong> hallazgos <strong>de</strong> la paleopolinología<br />
y paleoantracología. En efecto, es posible que la transición <strong>de</strong>l robledal caducifolio al encinar fuese<br />
facilitada o incluso mediada (Zapata, 2000) por el pastoreo y las quemas asociadas que el hombre ha<br />
venido realizando en la zona <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Holoceno.<br />
Des<strong>de</strong> entonces, paisajes y formaciones vegetales tan características <strong>de</strong> la Cornisa Cantábrica<br />
como <strong>los</strong> brezales o <strong>los</strong> pastizales <strong>de</strong> diente han venido siendo mantenidos por medio <strong>de</strong> quemas<br />
controladas, que evitaban en parte la acumulación <strong>de</strong> combustible potencial en un paisaje más intensamente<br />
manejado que el actual (Loidi et al., 1994).<br />
Ya en nuestros días, el fuego está adquiriendo un protagonismo creciente como herramienta <strong>de</strong><br />
gestión, tanto para la conservación <strong>de</strong> ecosistemas <strong>de</strong> interés prioritario, como <strong>los</strong> brezales, que tien<strong>de</strong>n<br />
a <strong>de</strong>saparecer en ausencia <strong>de</strong> fuegos (Bruggink, 1993, Aerts, 1993) como para la prevención <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> propios incendios forestales (Gómez Arnau et al., 1995). Los fuegos prescritos se están convirtiendo<br />
en una <strong>de</strong> las más eficaces herramientas para la reducción <strong>de</strong> la biomasa acumulada en el<br />
sotobosque, fundamentalmente en plantaciones forestales y bosques con alto riesgo <strong>de</strong> incendios.<br />
La quema controlada, en condiciones meteorológicas favorables, <strong>de</strong>l matorral que representa combustible<br />
potencial permite reducir el riesgo <strong>de</strong> fuegos incontrolados y, <strong>de</strong> producirse, disminuye su<br />
severidad y aumenta las probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> supervivencia <strong>de</strong>l arbolado.<br />
En todo caso, el uso <strong>de</strong> fuegos prescritos requiere un riguroso conocimiento <strong>de</strong> la ecología y<br />
fenología <strong>de</strong> las especies afectadas, animales y vegetales, y <strong>de</strong> la estructura <strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s (Loidi,<br />
1994) por lo que <strong>de</strong>be aplicarse tras una a<strong>de</strong>cuada investigación <strong>de</strong> <strong>los</strong> procesos que se verían<br />
envueltos. Muchas especies amenazadas o <strong>de</strong> interés especial se encuentran en áreas susceptibles<br />
<strong>de</strong> ser manejadas mediante fuegos prescritos (Aizpuru et al., 1997), por lo que el conocimiento <strong>de</strong> su<br />
respuesta ante esta perturbación <strong>de</strong>be ser completo, antes <strong>de</strong> ejercer el uso <strong>de</strong>l fuego como herramienta<br />
<strong>de</strong> gestión.<br />
Conclusiones<br />
1. El fuego perturba <strong>los</strong> ecosistemas forestales en composición específica y estructura <strong>de</strong> la<br />
comunidad.<br />
2. Cada comunidad vegetal tiene un régimen característico <strong>de</strong> fuegos v. gr. la frecuencia <strong>de</strong> fuegos<br />
que mantiene la estructura <strong>de</strong> un brezal es incompatible con el mantenimiento <strong>de</strong> un<br />
bosque.<br />
3. El cambio <strong>de</strong> usos <strong>de</strong>l territorio y el abandono conduce a una mayor homogeneización <strong>de</strong> la<br />
vegetación y el paisaje y aumenta el riesgo <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s incendios.<br />
76
4. La prevención <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s incendios requiere no sólo <strong>de</strong> la reducción <strong>de</strong> la biomasa <strong>de</strong> matorral<br />
sino también <strong>de</strong> la mosaicización <strong>de</strong>l paisaje, con la creación <strong>de</strong> barreras <strong>de</strong> baja combustibilidad<br />
y parches <strong>de</strong> vegetación menores.<br />
5. Las especies autóctonas están adaptadas para sobrevivir al fuego, siempre que no se supere<br />
la frecuencia que toleran.<br />
6. El cambio global pue<strong>de</strong> conducir a mayor riesgo <strong>de</strong> incendios, por lo que <strong>los</strong> gestores <strong>de</strong>berían<br />
adoptar medidas preventivas.<br />
7. El uso <strong>de</strong>l fuego como herramienta <strong>de</strong> gestión contribuye paradójicamente a la prevención<br />
<strong>de</strong> incendios forestales y a la conservación <strong>de</strong> la biodiversidad.<br />
Agra<strong>de</strong>cimientos<br />
Los estudios <strong>de</strong> ecología <strong>de</strong>l fuego que realiza el Laboratorio <strong>de</strong> Botánica <strong>de</strong> la UPV-EHU son<br />
realizados con el respaldo y colaboración <strong>de</strong>: Gobierno Vasco (Dpto. Agricultura y Pesca, Dpto. Educación,<br />
Universida<strong>de</strong>s e Investigación), Diputaciones <strong>de</strong> Gipuzkoa, Bizkaia y Cantabria y EHNE-UGAV.<br />
Bibliografía<br />
AERTS, R. (1993): “Competition between dominant plant species in heathlands”. In Heathlands:<br />
Patterns and Processes in a Changing Environment. Pp 125- 151. Netherlands.<br />
AIZPURU, I., ASEGUINOLAZA, C., URIBE, P., URRUTIA P. (1997): “Propuesta <strong>de</strong> catálogo vasco <strong>de</strong> especies<br />
amenazadas -flora vascular-” Instituto alavés <strong>de</strong> la naturaleza y Sociedad <strong>de</strong> ciencias Aranzadi.<br />
San Sebastián.<br />
ARANBURU, A., VALLEJO, T., ARANA, X., ARRIETA, I., GONZÁLEZ, E. & LANDA, J. (1993): “Plan Rector <strong>de</strong> <strong>Uso</strong><br />
y Gestión <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai”. Gobierno Vasco.<br />
ASCASIBAR, J. (1991) “Mejora <strong>de</strong> la cubierta vegetal <strong>de</strong>l Monte Jaizkibel”. Sustrai, 7: 68- 71.<br />
BOND, W.J. & VAN-WILGEN, B.W. (1996): “Fire and plants”. Population & Community Biology Series, 14.<br />
263 pp. UK.<br />
BRUGGINK, M. (1993): “Seed bank germination, and establishment of ericaceous and gramineous species<br />
in heathlands”. In Heathlands: Patterns and Processes in a Changing Environment. pp 153-<br />
180. Netherlands.<br />
CEAM (1997): “La restauración <strong>de</strong> la cubierta vegetal en la Comunidad Valenciana”. Consellería <strong>de</strong><br />
Agricultura y Medio Ambiente. 601 pp. Valencia.<br />
DÍAZ-FIERROS, F., BENITO, E., VEGA, J.A., CASTELAO, A., SOTO, B., PÉREZ, R. & TABOADA, T. (1990): “Solute<br />
<strong>los</strong>s and soil erosion in burnt soil from Galicia (NW Spain)”. In Fire in Ecosystems dynamics:<br />
Maditerranean and Northern perspectives. pp 103-116. Netherlands.<br />
GALERA, A. & SÁENZ, D. (1990): “Los incendios forestales en Euskadi durante 1989, <strong>los</strong> más graves <strong>de</strong><br />
su historia reciente”. Sustrai, 18: 46-50.<br />
GIOVANNINI, S., LUCCHESI, S. & CIOMPI, S. (1998): “Effects of fire intensity on soil erodibility”.Fire Management<br />
and Landscape Ecology. 1998: 63- 68.USA.<br />
GÓMEZ-ARNAU, G. & PICARDO, A. (1995): “Motivaciones <strong>de</strong> incendios forestales. El uso <strong>de</strong>l fuego en<br />
quemas con finalidad gana<strong>de</strong>ra o agrícola. Últimas experiencias <strong>de</strong> quemas controladas en el<br />
Norte <strong>de</strong> Burgos”. Montes, nº 41:32-36.<br />
KÖSTER, P.C., LAPUENTE, J.M., LOIDI, J. & MORENO, J.M. (2000): “Regeneración <strong>de</strong> la cubierta vegetal tras<br />
el fuego y su relación con la presión gana<strong>de</strong>ra en el Monte Jaizkibel. (Estudio <strong>de</strong>l efecto <strong>de</strong> distintos<br />
métodos <strong>de</strong> gestión postincendio en la vegetación <strong>de</strong>l Jaizkibel, Guipúzcoa”. Informe<br />
interno para el Depto. <strong>de</strong> Industria, Agricultura y Pesca. (inédito).<br />
77
LAPUENTE, J.M., LOIDI, J. & MORENO, J.M. (1997): “Land-use change history and its relationship with<br />
wildfires: an example of the last 30 years, in the Basque Country (Spain)”, In Proceedings of the<br />
Advanced Course on Fire Management. 502 pp. Marathon, Greece.<br />
LAPUENTE, J.M., LOIDI, J. & MORENO, J.M. (1998): “Post-fire succession in a secondary Quercus robur<br />
woodland in the Cantabrian Fringe, Spain”. Vegetation science in retrospect and perspective<br />
(Abstract). Studies in Plant Ecology. Vol. 20, 1998.<br />
LAPUENTE, J.M., KÖSTER, P.C., LOIDI, J. & MORENO, J.M. (1999): “Differences between un<strong>de</strong>rstorey<br />
postfire succession un<strong>de</strong>r Pinus pinaster and Quercus pyrenaica forests in Northern Spain”.<br />
Proceedings of the 42 nd Annual Symposium of the IAVS. 205 pp. Bilbao.<br />
LOIDI, J. (1994): “Phytosociology applied to nature in conservation and land management. In: Song, Y.<br />
et al. (eds.). Applied vegetation ecology. East China Univ. Press.<br />
LOIDI, J., HERRERA, M., OLANO, J.M. & SILVÁN, F. (1994): “Maquis vegetation in the eastern Cantabrian<br />
fringe. Journal of Vegetation Science, 5: 533-540.<br />
MORENO, J.M., VÁZQUEZ, A., PÉREZ, B., FARACO, A.M., FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ, F. QUINTANA, J.R. & CRUZ, A.<br />
(1996): “Los incendios forestales en España y su impacto sobre <strong>los</strong> ecosistemas: lecciones <strong>de</strong>l<br />
estudio <strong>de</strong> <strong>los</strong> montes <strong>de</strong> Gredos”. Avances en Fitosociología: 23-42. Bilbao.<br />
PÉREZ, B. & MORENO, J.M. (1998): “Fire- type and forestry management effects on the early postfire<br />
vegetation dynamics of a Pinus pinaster woodland”. Plant Ecology 134: 27- 41.<br />
REYES, O. & CASAL, M. (1998): “Are the dominant species in N.W. Spain fire- prone?”. Fire Management<br />
and Landscape Ecology. 1998: 177- 188.<br />
TRABAUD, L. (1992): “Responses <strong>de</strong>s vègétaux ligneux méditerranéens à l’action du feu”. Pirineos, 140:<br />
89-107.<br />
VÁZQUEZ, A. (1996): “Régimen <strong>de</strong> incendios en España peninsular: 1974-1994. Relaciones con la climatología<br />
y el paisaje”. Tesis doctoral. Univ. Complutense <strong>de</strong> Madrid, octubre <strong>de</strong> 1996.<br />
VÁZQUEZ, A. & MORENO J. M. (1998): “Fire frequency and fire rotation period in areas with different<br />
potencial vegetation type in peninsular Spain”. In Large Fires: 305- 314.<br />
VERA, M.L. (1994): “ Regeneración <strong>de</strong> un “aulagar” <strong>de</strong> Ulex europaeus <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> un incendio en el<br />
norte <strong>de</strong> España”. Pirineos, 143-144: 87-98.<br />
VERA, M.L. & OBESO, J.R. (1995): “Regeneración <strong>de</strong> un brezal atlántico <strong>de</strong> Cabo <strong>de</strong> Peñas <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />
un incendio severo”. Studia Oecologica, 12: 223-236.<br />
ZAPATA, L. (2000): “Estudio paleoambiental y disponibilidad <strong>de</strong> recursos en el Neolítico: el yacimiento<br />
<strong>de</strong> Kobae<strong>de</strong>rra (Oma, Kortezubi).” En Investigación aplicada a la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong><br />
Urdaibai: 221-228.<br />
78
SUTEEN ERAGINA BASOKO EKOSISTEMA KANTAURIARRETAN:<br />
SUTEEN ONDOKO DINAMIKA URDAIBAIN<br />
Erabat onartu da ondorengo hau: sua <strong>de</strong>la basoak eraldatzen dituen lehen mailako faktorea. Izan<br />
ere, aldaketak eragiten baititu basoen egituran, eta baita lore konposizioan ere. Halaber, lurrean ere eragiten<br />
du: azal begetalak ematen dion babesa galtzen du lurrak eta bere propietate fisiko/kimikoak aldatu<br />
egiten dira. Paisaiaren egitura ere aldatzen da batzuetan, sute handien eraginez, batez ere.<br />
Azken hamarka<strong>de</strong>tan, suteen arazoa gero eta larriagoa da Espainian eta Mediterraneoko ingurune<br />
osoan. Kantauri Itsasertzean ere halaxe gertatu da, suteek hedadura handia izan baitute eta gero eta sarriago<br />
gertatu baitira azken urteotan. 1989ko abenduan izandako sute bolada ikaragarria azpimarratu behar<br />
dugu, 22.981 ha zuhaizti erre baitziren Bizkaian eta 2.920 ha Gipuzkoan. Abenduaren 16an izugarrizko<br />
sutea izan zen Sollube mendian (1.400 ha). Mendi horretaz gain, Urdaibai Biosferaren Erreserbako beste<br />
eskual<strong>de</strong> askotan ere eragin zuten suteek, astebetean baso gehienetan izan baitzen sua 1989ko abenduan.<br />
Penintsulako Mediterraneoko ingurunean ez bezala, Kantauri Itsasertzean suteak ez dira, normalean,<br />
udako lehortean zehar izaten, Foehn efektuaren eraginez baizik, hau da, neguan zehar, hego-haize<br />
indartsuaren eraginez. Bertako egoera klimatologiko bereziaren ondorioz gertatzen da, beraz, aipatutakoa.<br />
Suteak neguan izaten direnez landare espezieen fenologia, erretzen diren unean, Mediterraneoko<br />
espezien fenologiarekin al<strong>de</strong>ratuta, erabat <strong>de</strong>sberdina izaten da. Hori <strong>de</strong>la-eta, suaren eraginak bestelakoak<br />
izaten dira eta ez dira ondo ezagutzen, ez baitira azterketa gehiegi egin neguko suteen inguruan, are<br />
gutxiago Kantauri Itsasertzeko suteen inguruan. EAEn, azken urteetan hasi dira suteak aztertzen, eta gure<br />
laborategiko lanak aitzindariak izan dira.<br />
Suak landaretzaren egituran eta konposizio espezifikoan ere eragiten du; dibertsitate eta aberastasun<br />
espezifikoa galtzen da eta suteen maiztasunak gora egiten du. Sute handiek (500 ha-tik gora, Europako<br />
Batasuneko Batzor<strong>de</strong>aren arteztarauen arabera) landaretza egituraren dibertsitatearen eta paisaiaren<br />
kontserbazioan ere eragin larriak izaten dituzte, homogeneizazioa eta banalizazioa eragiten baitute eta<br />
eragotzi egiten baitute erretako eskual<strong>de</strong>ak sutetik kanpo geratu diren eskual<strong>de</strong>etatik berriro kolonizatzea.<br />
Bestal<strong>de</strong>, suaren erabilera abeltzaintza eta nekazaritza erabilerako eskual<strong>de</strong>en ku<strong>de</strong>aketarekin lotu<br />
da tradizionalki, bai uztondoak garbitzeko, baita bazkalekuak errazago sortzeko ere. Gaur egun, kontrolatutako<br />
suak oso garrantzitsuak dira ku<strong>de</strong>aketa tresna gisa: al<strong>de</strong> batetik, biomasa murrizteko erabiltzen<br />
dira suteen arrisku handia duten eskual<strong>de</strong>etan, eta bestal<strong>de</strong>, komunitateak kontserbatzeko erabiltzen dira<br />
maila batean etetea behar dutenean, adibi<strong>de</strong>z, txilardien kasuan: EBeko Habitat Arteztarauak lehentasunezko<br />
babesa eman behar zaiela ezarri du, surik gabe <strong>de</strong>sagertu egiten baitira.<br />
Ezinbestekoa da landaretzak suaren aurrean nola erantzuten duen jakitea, erretako espazioak behar<br />
bezala ku<strong>de</strong>atu ahal izateko, eta baita beste sute batzuk prebenitzeko ere. Suteak prebenitzeko, biomasaren<br />
metatze tasak kalkulatu behar dira eta landaretzaren eta paisaiaren egitura patroiak nola aldatzen<br />
diren aztertu behar da.<br />
Azterlan honetan al<strong>de</strong>rdi hauek aztertu nahi izan ditugu: nola eragiten dien suak Urdaibaiko baso<br />
ekosistemei, nola ari <strong>de</strong>n sute horien erregimena aldatzen eta nola eragiten duten suteek ekosistemen<br />
kontserbazioan. 1989ko sute handien arrastoa argi eta garbi ikusten da Erreserbako mendietan, oraindik<br />
ere. Arrasto hori lagungarria izan daiteke honakoa ezagutzeko: zein eragin izan <strong>de</strong>zaketen kontrolik<br />
gabeko sute handiek lehentasunezko babeseko ekosistemetan.<br />
79
THE IMPACT OF FIRES ON FOREST ECOSYSTEMS IN THE CANTABRIAN REGION:<br />
POST-FIRE DYNAMICS IN URDAIBAI<br />
It is wi<strong>de</strong>ly accepted that fire is highly disruptive to forests, changing both their structure and their<br />
floristic composition. Soil is also affected both by erosion caused by the <strong>los</strong>s of the protection provi<strong>de</strong>d<br />
by the plant cover and as a result of changes to its physical-chemical properties. The structure of the<br />
landscape may also be affected, especially in the case of large fires.<br />
Over recent <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>s, the problem of large forest fires has become increasingly serious both in<br />
Spain and throughout the Mediterranean region. Along the Cantabrian Coast, fires have recently become<br />
a serious problem, as a result of both their scale and frequency. One particular example of this is the terrible<br />
series of fires of December 1989, that <strong>de</strong>stroyed 22,981 hectares of forest in Vizcaya and 2,920 hectares<br />
in Guipúzcoa and inclu<strong>de</strong>d such <strong>de</strong>vastating fires as that which raged over 1,400 hectares at Mount<br />
Sollube on 16 December. Mount Sollube was only part of the enormous area encompassed within the<br />
Urdaibai Biosphere Reserve that was affected by the fire. In<strong>de</strong>ed, the majority of the Reserve’s forests<br />
were affected to some extent during that brief seven-day period in December 1989.<br />
Unlike in Spain’s Mediterranean region, due to its climatic conditions, fires do not usually occur<br />
along the Cantabrian Coast during the dry summer season, but rather during winter, when the Foehn<br />
effect is produced by strong southerly winds. As fires occur during the winter months, the phenology of<br />
the different plant species at the moment they are burnt is completely different from that of Mediterranean<br />
species. The effects of the fire are therefore different and not very well documented, since few studies<br />
have been carried out on winter fires in general, and even fewer on those occurring along the Cantabrian<br />
Coast. In the BAC, this area has been the subject of several investigations over recent years, and<br />
a number of pioneering studies have been carried out in our laboratory.<br />
Fire patterns also influence the specific structure and composition of an area’s vegetation, and a<br />
drop in species diversity has been linked to an increase in the frequency of forest fires. So-called great<br />
fires (those spreading over 500 hectares, according to European Commission gui<strong>de</strong>lines) also have a<br />
serious impact on the conservation of landscape and vegetation structure diversity, since they favour<br />
homogenisation and pooling and make re-colonisation of burnt areas from unaffected peripheral regions<br />
more difficult.<br />
On the other hand, the use of fire has been traditionally linked to the management of grazing or<br />
farming land, as a means of removing stubble and improving pasture. Today, controlled fires are becoming<br />
increasingly popular as a management tool, due to their effectiveness in reducing biomass in highrisk<br />
areas and their usefulness in conserving areas which require a certain <strong>de</strong>gree of disruption, such as<br />
moorland, which has been <strong>de</strong>clared a priority protected environment by the EU Habitat Directive and<br />
which cannot survive without the occasional fire.<br />
An un<strong>de</strong>rstanding of how vegetation responds to fire is essential both to ensuring the appropriate<br />
management of burnt areas and to preventing new fires by estimating biomass accumulation and<br />
studying variations in the structural patterns of vegetation and landscape.<br />
This study aims to examine how fires affect the forest ecosystems of Urdaibai, how the pattern of<br />
these fires is changing and how these changes may affect conservation. The marks left by the great fires<br />
of 1989 can still be seen in the Reserve’s mountains, and can help us un<strong>de</strong>rstand the impact that uncontrolled<br />
fires may have on priority protected ecosystems.<br />
80
Urdaibaiko basoak<br />
ingurugiro hezkuntzatik<br />
Jose Manuel Gutiérrez Bastida,<br />
Carmen Gómez Llarena, Teresa<br />
Zaballa Tejada & SESZko Tal<strong>de</strong><br />
Pedagogikoa<br />
• SESZ - Sukarrietako Eskola-Saiakuntzarako<br />
Zentroa<br />
SESZ<br />
SESZ () 1982an sortu zen, Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza Sailaren eta Bilbao Bizkaia Kutxaren<br />
Gizarte-Ekintzaren artean sinaturiko lanki<strong>de</strong>tza-hitzarmenari esker. Bertan agertzen diren bi helburu<br />
nagusiak honako hauek dira:<br />
“Ingurune fisiko eta pedagogiko bat eskaintzea lurral<strong>de</strong>ko neska-mutikoei naturara hurbiltzea,<br />
komunikazioa eta elkarbizitza lagundu nahian.”<br />
“Leku bat eskaintzea irakasleei bai esperientzia pedagogikoetarako bai materialak sortzeko,<br />
betiere pedagogia aktiboaren testuinguruan”.<br />
Lehen helburuari dagokionez, Bizkaiko ikasleek astebeteko egonaldiak egiteko aukera dute gure<br />
ikastegian, barnetegi erara. Egonaldi horretan, SESZko jarduera pedagogikoaren ardatza honako bost<br />
lan-proiektuetan zehazten da: “Ura”, “Baserria eta Nekazaritza”, “Itsasadarra”, “Basoa” eta “Planeta<br />
Ber<strong>de</strong>a”.<br />
Bigarren helburua honako lau ekintza-arloetan zehazten da:<br />
Egonaldia izan aurretik lan-saioak izatea irakasleekin.<br />
Ingurugiro-hezkuntza planteamendu batean parte hartzeko parada eskaintzea.<br />
Ikerketa lanak egin, material didaktikoak eta publikazioak sortu eta irakasleen eskura jartzea.<br />
Adibi<strong>de</strong>z:<br />
“50 proposamen basoa ingurugiro ikuspegitik ikertzeko”. SESZ. Bilbo.1996.<br />
“Aurretiazko i<strong>de</strong>iak eta ingurugiro hezkuntza”. SESZ. Bilbo. 1998.<br />
“Urdaibaiko basoak”. SESZ. Bilbo. 2000.<br />
“Ikastetxeen hezkuntza proiektuak egiteko zenbait iradokizun ingurugiro heziketaren ikuspegitik”.<br />
CEIDA-SESZ. Eusko Jaurlaritza.Gasteiz. 1993.<br />
Hezkuntza Sailak edota Urdaibai Biosferaren Erreserbako erakun<strong>de</strong>ek dituzten beste hainbat<br />
ekipamenduren lanki<strong>de</strong> izatea, irakasleak birziklatzeko programetan kolaboratuz, materialak eta programazioak<br />
prestatuz, ingurugiro-hezkuntzari buruzko lan-mintegietan parte hartuz...<br />
81
Zergatik “basoak”?<br />
Basoek betidanik eduki dute garrantzi handia gizakiaren bizimoduan, ez bakarrik baliabi<strong>de</strong><br />
modura baizik eta hainbat lekutan gizartearen kultura bera basoaren eraginpean garatu da.<br />
Zoritxarrez historian zehar basoekin izan dugun lotura galtzen joan gara. Gizakion erabilpen<br />
<strong>de</strong>segokiaren ondorioz planetako baso kopuruak erabateko murrizketa jasan du.<br />
Basoen <strong>de</strong>sagerpena sortarazten duen problematika honen aurrean “BASOA” Lan-Proiektuaren<br />
xe<strong>de</strong> nagusia hauxe da: basoa zaintzeko eta kontserbatzeko beharraz kontzientzia hartzera heltzea, naturarekiko<br />
erantzukizun eta begirune jarrerak zein beraren kontserbazioaren al<strong>de</strong>ko portaerak bultzatuz.<br />
Gure kasuan, geure hurbileko inguruan dau<strong>de</strong>n basoen kontserbazioak berebiziko garrantzia<br />
dauka zeren eta basoa hezkuntzaren helburua izateaz gain ikerketa eta ikasteko ezinbesteko baliabi<strong>de</strong><br />
bihurtzen da.<br />
Horretarako lan-proiektu honetan lantzen ditugun aspektuak ondokoak dira: dau<strong>de</strong>n baso mota<br />
ezberdinen ikerketa, baso bat osatzen dituzten elementuak eta berauen artean ezartzen diren erlazioak,<br />
ematen dizkiguten etekinak, giza jardueragatik jasatzen duten eraldatze edo <strong>de</strong>sagertzea, <strong>de</strong>sagertze<br />
honek dakartzan ondorioetaz kontzientzia hartzea, eta baita basoen al<strong>de</strong>ko ekimenak bultzatzea<br />
ere.<br />
Helburu orokorrak<br />
Gure lan eremua Ingurugiro Hezkuntza izanik naturaren al<strong>de</strong>rdi fisiko-naturalak bakarrik aztertzera<br />
ezin gara mugatu, faktore anitzetako problematika bat konpontzeko bi<strong>de</strong>a topatzera baizik.<br />
Halaber, ingurunea konplexua <strong>de</strong>n neurrian kontutan izaten ditugu faktore ugarien presentzia (kulturalak,<br />
ekonomikoak, soziopolitikoak,...) eta beraien arteko eragina.<br />
Planteamendu honek beste esparru batetara eramaten gaitu, Ingurugiro Hezkuntza berariazkotzat<br />
duen etika maila eransten da eta horrek zera esan nahi du: jarrera hartzearen beharrizana (norbanako<br />
zein kolektiboki) eta ingurugiro arazoen konponbi<strong>de</strong>an parte hartzea.<br />
Ibilbi<strong>de</strong> guzti hau konkretatzen da “BASOA” lan-proiektuaren helburu orokorretan. Lau helburu<br />
hauek era progresiboan joan behar dira betetzen kontutan hartuz ez <strong>de</strong>la posiblea izango azken helburu<br />
modura finkatuta dagoen erabakiak hartzekoa ez badira bete al<strong>de</strong>z aurretik sentsibilizazioa, ezaguera<br />
eta kontzientziatzioarena.<br />
Sentsibilizazioa<br />
Ezaguera<br />
Kontzientziazioa<br />
Ekimena bultzatu<br />
Ikasleak basoen <strong>de</strong>sagerpenaren problematikaz sentsibilizatu<br />
Gizakiontzako basoek duten garrantzia estimatu.<br />
Basoa ekosistemaren elementu ezberdinak eta berauen elkar-erlazioak ezagutu.<br />
Gizakiontzako basoek baliabi<strong>de</strong> eta etekin-iturri bezala duten garrantzia onartu.<br />
Basoen <strong>de</strong>sagerpenari dagozkion problematika <strong>de</strong>sberdinak i<strong>de</strong>ntifikatu.<br />
Gizakiontzako basoek baliabi<strong>de</strong> eta etekin-iturri bezala duten garrantzia baloratu.<br />
Baso eta ingurugiroarengan giza inpaktuaren garrantziaz kontzientzia hartu.<br />
Gure basoen babespenaren beharraz jabetu.<br />
Basoen <strong>de</strong>sagerpenaren problematikaz jarrera arduratsuak garatu eta bere irtenbi<strong>de</strong>rako<br />
zuzendutako portaerak erraztu.<br />
“Basoa” lan-proiektuaren helburu orokorrak<br />
betetzeko?<br />
SESZen aurreko helburuak lortzeko erabiltzen dugun metodologiak ardatz nagusi bi ditu: Irakaskuntzari<br />
buruzko ikusmol<strong>de</strong> KONSTRUKTIBISTA dauka erreferentzia moduan, eta INGURUGIRO<br />
HEZKUNTZAren printzipio metodologikoak erabiltzen ditu.<br />
82
Al<strong>de</strong>rdi bi hauek SESZ-en ondorengo puntuetan zehazten dira:<br />
Ikasleak egiazko arazoen aurrean jartzen ditugu.<br />
Ingurugiroak oso errealitate konplexua izanda, diziplinarteko ikuspegi batetik ikasten dugu, arloak<br />
problematikaren konponbi<strong>de</strong>an laguntzen duten neurrian kontsi<strong>de</strong>ratuaz.<br />
Saio bakoitzeko helburuak ikastal<strong>de</strong>arekin zehaztuz tal<strong>de</strong>ak bereak egiten ditu eta saioaren<br />
zehar horien lorpen maila neurtzen joaten gara.<br />
Ingurunera era bizi eta ludiko batez hurbiltzen gara (kanpo-lana ezinbesteko baliabi<strong>de</strong> metodologikoa<br />
dugu) eta ikasleengandik partehartze gogotsua lortzen saiatzen gara.<br />
Tal<strong>de</strong> banaketa malguen bitartez lanki<strong>de</strong>tza bultzatzen ahalegintzen gara.<br />
Planteatzen dugun problematikari buruz ikastal<strong>de</strong>ak dauzkan aurretiazko i<strong>de</strong>ietatik abiatzen gara.<br />
Azken puntu honi buruz 1996. urtean zentroko Tal<strong>de</strong> Pedagogikoak burututako “Aurretiazko<br />
i<strong>de</strong>iak eta Ingurugiro Hezkuntza” ikerketa agertu zen. Besteak beste, eta umeek basoa gaiari buruzko<br />
zeuzkaten i<strong>de</strong>iak aztertzean, orokorrean emaitza hauek lortu genituen:<br />
Ekosistema baten elementuei buruzko kontzepzioak ikertzean nabaritzen da 9 urtera arte (% 97)<br />
basoari buruzko ikuspegi idilikoa dutela eta kasu gehienetan espazio natural, baserri, paisaia... eta<br />
abarreko jolas esparruekin nahasten dutela, oso egituraketa txikia erakutsiz elementuen artean. Ostera,<br />
11 eta 13 urteetan (% 13 eta % 30 hurrenez hurren) nahiko era esanguratsuan hazten doaz elementu<br />
ezberdinen egituraketa eta beraien arteko koherentziaren i<strong>de</strong>ia, eta elementuok aberatsagoak<br />
dira espezifikotasuna eta barietateari begira; era berean, giza-presentzia ere handituz doa, basotik<br />
onurak ateratzeko jarduera bezala.<br />
Basoko elementuen artean dau<strong>de</strong>n elkar-erlazioei buruz, orokorrean begiratuta, 7 urtekoen multzo<br />
ia osoa (% 97) batez ere kokapen-aditzak eta ekintza estatikoak (“dago”, “da”) erabiltzen dituzte.<br />
Neurri txikiago batean agertzen dira fantasiazko harremanak elementuen artean (adiski<strong>de</strong>tasuna) eta<br />
are neurri txikiagoan, benetako erlazio adierazten duten aditzak (“jaten du”, “behar du”...). 9 urteetatik<br />
12 urteetara ematen da eboluzio txiki bat emaitzetan, adierazpen dinamikoagoak agertzen direlarik.<br />
Ezaugarri komun sinpleren bat ere aipatzen da: “narraz dabiltza”, “lurzoruan bizi dira”, “harrak<br />
jaten ditu”... Hamahiru urterekin era askotako erlazioak dituzten elementuak agertzen dira. Erantzun<br />
kopuru handiagoa dago baina, kalitateari dagokionez, ez dago aurrerakada esanguratsurik. Orokortu<br />
egiten dira erantzun-motak baina bizitzeko premietara mugatzen dituzte: aire, janari, edota aterpe premietara<br />
alegia eta, orokorrean, “bizitzeko”. Ezaugarri komuntzat honako hauek aipatzen dituzte: “izaki<br />
biziak”, animaliak”, “belarjaleak”, “haragijaleak”...<br />
Basoaren <strong>de</strong>sagerpenari buruz 7 urtekoen eta 9 urtekoen % 74ak “basoa mozteak” arazoak<br />
dakartzala erantzuten du (“aire-falta”, “arnasarik ezin hartu” eta “gizakiok ezin dugula bizi”...); baina<br />
“basoa ez mozteak”, ostera, ez. Badirudi naturaren ukiezintasunaren i<strong>de</strong>ia hori 7tik 13 urtera arte gutxienez<br />
nagusitzen <strong>de</strong>la. Dena <strong>de</strong>la, naturaz baliatu beharraren i<strong>de</strong>ia paraleloki doa garatuz, baliabi<strong>de</strong><br />
iturri ezinbestekotzat agertzen <strong>de</strong>n neurrian. Giza-jarduera, kasu horretan, argia eta justifikatua da.<br />
I<strong>de</strong>ia horrek 13 urtetik aurrera hartzen du nolabaiteko pisua. 11 urterekin erantzuten hasten dira ez<br />
mozteak ere arazoak sor ditzakeela. Baina 13 urtera heldu behar da azken pertzepzio honek indarra<br />
hartzeko (“zuhaitzak <strong>de</strong>sagertzen dira, <strong>de</strong>na basamortua da, ez luke euririk egingo eta urik gabe <strong>de</strong>na<br />
hilko litzateke”, “zuhaitzik gabe ez dago oxigenorik, karbono dioxidoa gehituz doa eta <strong>de</strong>na hiltzen<br />
da”, edo ere bai “papera birziklatu behar da zuhaitz gutxiago ebakitzeko”.<br />
Nola garatzen dugu “basoa”<br />
lan - proiektua?<br />
Proiektua garatzeko momentuan baldintza ezberdinak hartu behar ditugu kontutan:<br />
Ikasleen jatorria.<br />
Gaiarekiko aurretiazko i<strong>de</strong>iak.<br />
Ikaslegoaren adina (9 urtetik 14 urtetara).<br />
Egonaldiaren iraupenak suposatzen duen muga (25 ordu).<br />
83
Honen aurrean ondoko hauek burutzen ditugu:<br />
Irakaslegoarekin kontaktuan jarri tal<strong>de</strong>ari buruzko informazioa jasotzeko.<br />
Egonaldia egin baino lehen ikasleen aurretiazko i<strong>de</strong>iak basoari buruz ikertu.<br />
Problematika hau adinetara egokitzeko sekuentziatzio bat prestatu da bi mailetan: I.maila Lehen<br />
Hezkuntzarako eta II.maila Bigarrenerako. Nahiz eta mailak ezberdinak izan, ziurtatu nahi duguna bietan<br />
Lan-Proiektuaren helburu orokorren lorpena da. Bakoitzari dagozkion eduki trataera eta sakontasunekin.<br />
Lan-Proiektuaren garapenean hasierako momentuan sentsibilizaziorako helburuek protagonismo<br />
handiena hartzen dute; berriz, garapenaren amaieran jarrera hartzekoak eta basoen al<strong>de</strong>ko ekimenari<br />
zuzendutakoak nagusitzen dira.<br />
Aurrekoa ildo nagusia izan arren, momentu askotan arlo ezberdinetarako helburuak batera lantzen<br />
dira.<br />
Horrela izanda:<br />
Sentsibilizazio helburuak lantzeko ondoko ekintzak antolatzen ditugu: paisajearen eraldaketa<br />
aztertu, basoen <strong>de</strong>sagerpenaz ohartu, basoetan jasotzen ditugun sentsazioak eta honekin batera<br />
basoek eskaintzen diguten gozamena eta lasaitasuna, basoen gaur egungo egoera, landaketaren presentziaz<br />
ohartu, basoen <strong>de</strong>sagerpenean gizakion eraginaz hausnartu...<br />
Ezaguera helburuak betetzeko: basoa ekosistema moduan ezagutu, basoak ematen dituen etekinak<br />
ezagutu eta haiengandik ateratako onuraz ohartu, basoen eta landaketaren gaur egungo presentzia<br />
jakin, gizakiok egiten dugun erabilera <strong>de</strong>segokiak eta suntsipenak dakartzan ondorioetaz ohartu...<br />
I. Mailan Bizkaiko eta, bereziki, Urdaibaiko problematikak aztertuz eta II. Mailan Urdaibaikoa<br />
abiapuntu modura harturik planeta mailara zabalduz.<br />
Kontzientziazio helburuak: basoek daukaten garrantzia baloratu, basoen <strong>de</strong>sagerpena sortarazten<br />
duten zergatiak eta ondorioetaz jabetu (II. Mailan baita ere norbanako zein kolektiboan ditugun<br />
joerek planeta mailan ondorioak dituztela kontzientzia hartu), basoekiko ardura, begirune eta kontserbazioaren<br />
beharraz kontziente izan... Jolas batzuen bi<strong>de</strong>z ikasleek gizartean agertzen diren tal<strong>de</strong><br />
ezberdinetako “rolak” antzeztuz bereziki lantzen dira aipatutako helburuak.<br />
Ekimena bultzatzeko helburuak: basoen <strong>de</strong>sagerpenak sortarazten duen problematikaren aurrean<br />
hausnarketa kritikoa garatu, gure basoekiko ardura, begirune eta kontserbazioaren al<strong>de</strong>ko portaera<br />
arduratsua garatu, irtenbi<strong>de</strong>ak planteatu eta inguruaren hobekuntzarako norbanako zein kolektibo motatako<br />
ekintzak burutu (kanpaina informatiboa, paperaren birziklapena, bertoko zuhaitzak landatu...).<br />
Komentatutakoa honelako plangintza ereduan garatzen da:<br />
Hasiera batean ikasleei planteatzen diegu: Non dau<strong>de</strong> basoak? Urdaibaiko paisajean geratzen<br />
diren basoak kokatzen ditugu: non dau<strong>de</strong>n, zeintzuk diren, ea betidanik paisaje hori horrelakoa izan<br />
<strong>de</strong>n...<br />
Baina, zer da baso bat? Hurrengo pausu batean basoa ekosistema bezala oraindik mantentzen<br />
<strong>de</strong>n kantauriar artadia ikertzen dugu: dau<strong>de</strong>n elementuak, euren arteko erlazioak, giza inpaktua...<br />
Baina, baso guztiak berdinak al dira? Gaur egun ia <strong>de</strong>sagertzear dagoen haltzadia ezagutzera<br />
goaz: baso honen ezaugarriak, funtzioak, basoak ematen dituen etekinak...<br />
II. mailan ekintza hau egin beharrean giza-ustiapen eta inpaktuari buruz hausnarketa egiten<br />
dugu. Honetarako egurra lantzen duten Urdaibaiko lantegi bi bisitatzen ditugu.<br />
Hain garrantzitsuak ba dira basoak, zer <strong>de</strong>la eta gero eta baso gutxiago agertzen zaigu paisajean?<br />
Urdaibaiko paisajean gehien zabaltzen <strong>de</strong>n zuhaitza pinua da. Pinudia aztertzera goaz, basoarekin<br />
konparaketa egiten dugu eta hausnartzen dugu: zeintzuk diren pinudien presentziaren arrazoiak...<br />
Basoen <strong>de</strong>sagerpenaz ohartzen gara eta zuzenean alternatiben bila abiatzen gara:<br />
Zer egin daiteke?<br />
➯ Garapen sostengarria aldarrikatu.<br />
Zer egin <strong>de</strong>zakegu? ➯ Gure eskura dagoena pentsatu, proposatu...<br />
Zer egingo dugu?<br />
➯ Ekintza konkretu batzutan parte hartu: kanpaina informatiboa antolatu,<br />
papera birziklatzen ikasi, bertoko zuhaitzak landatu...<br />
84
Bibliografia<br />
50 proposamen basoa ingurugiro ikuspegitik ikertzeko / 50 propuestas para estudiar el bosque <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
una perspectiva medioambiental. SESZ. Bilbo.1996.<br />
Aprendizaje escolar y constructivismo. Coll, C. Paidos. Madrid.1997.<br />
Aurretiazko i<strong>de</strong>iak eta ingurugiro hezkuntza / I<strong>de</strong>as previas y educación ambiental. SESZ. Bilbo. 1998.<br />
Educación y medio ambiente. Novo, M. UNED. Madrid.1986.<br />
El constructivismo en el aula. AAVV Ed. Grao. Barcelona. 1993.<br />
IHITZA. Ceidaren buletina.<br />
Ikastetxeen hezkuntza proiektuak egiteko zenbait iradokizun ingurugiro heziketaren ikuspegitik.<br />
CEIDA-SESZ. Eusko Jaurlaritza.Gasteiz. 1993.<br />
La educación ambiental. M. Novo. Uned. Madrid. 1999.<br />
Los valores en la educación. Camps, V. Anaya. Madrid. 1994.<br />
Oinarrizko Curriculum Diseinua. Eusko Jaurlaritza, Hezkuntza Saila. Gasteiz. 1992.<br />
Ten<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> la Educación Ambiental. Unesco. París. 1980.<br />
Urdaibaiko basoak / Los bosques <strong>de</strong> Urdaibai. SESZ. Bilbo. 2000.<br />
LOS BOSQUES DE URDAIBAI DESDE LA EDUCACIÓN AMBIENTAL<br />
El CEEP es un centro <strong>de</strong>dicado a la Educación Ambiental surgido en 1982 como resultado <strong>de</strong> un<br />
acuerdo <strong>de</strong> colaboración entre la BBK - Obra Social y el Gobierno Vasco - Departamento <strong>de</strong> Educación.<br />
El programa <strong>de</strong> Educación Ambiental en el centro se vertebra en torno a cinco Proyectos <strong>de</strong> Trabajo:<br />
“Agricultura y gana<strong>de</strong>ría”, “Ría <strong>de</strong> Urdaibai”, “Agua”, “Planeta Ver<strong>de</strong>” y “Bosque”.<br />
El punto <strong>de</strong> partido <strong>de</strong>l Proyecto “Bosque” lo encontramos en el hecho <strong>de</strong> que <strong>los</strong> bosques han<br />
tenido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> siempre una importancia fundamental en el modo <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>los</strong> seres humanos, no sólo<br />
como fuente <strong>de</strong> recursos, sino también como generadores culturales. Y, por supuesto, en el grave problema<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>forestación galopante que sufre el planeta.<br />
La metodología empleada en el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l Proyecto se sustenta en dos ejes centrales:<br />
– Las TEORÍAS CONSTRUCTIVISTAS en el proceso <strong>de</strong> enseñanza-aprendizaje, y<br />
– <strong>los</strong> principios <strong>de</strong> la EDUCACIÓN AMBIENTAL.<br />
De esta circunstancia emanan <strong>los</strong> objetivos generales <strong>de</strong>l Proyecto <strong>de</strong> Trabajo: sensibilización,<br />
conocimiento, concienciación y toma <strong>de</strong> postura. Cuyo nivel <strong>de</strong> consecución se entien<strong>de</strong> <strong>de</strong> un modo progresivo.<br />
El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l proyecto está condicionado por distintos factores: edad y proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l alumnado,<br />
sus i<strong>de</strong>as previas referentes al tema y la limitación <strong>de</strong>l tiempo <strong>de</strong> estancia en el CEEP. Teniendo<br />
en cuenta estos condicionantes y, manteniendo <strong>los</strong> mismos objetivos generales, se <strong>de</strong>sarrolla el programa<br />
secuenciado en dos niveles distintos: uno adaptado a la enseñanza primaria y otro a la secundaria.<br />
La última fase <strong>de</strong>l Proyecto se centra en dar respuesta a estas tres cuestiones:<br />
¿Qué se pue<strong>de</strong> hacer? ➯ Haciendo referencia al <strong>de</strong>sarrollo sostenible.<br />
¿Qué po<strong>de</strong>mos hacer? ➯ Pensando que está en manos <strong>de</strong>l alumnado y aportando i<strong>de</strong>as.<br />
¿Qué vamos a hacer? ➯ Tomando parte en varias acciones concretas: organizar una campaña<br />
informativa, apren<strong>de</strong>r a reciclar papel, plantar árboles autóctonos...<br />
85
THE URDAIBAI FORESTS FROM AN ENVIRONMENTAL EDUCATION PERSPECTIVE<br />
The CEEP Environmental Education Centre was created in 1982 as a result of a collaboration<br />
agreement between BBK-Obras Social and the Basque Government Ministry of Education.<br />
The centre’s Environmental Education Programme is based around five Working Projects: “Agriculture<br />
and Livestock”, The Urdaibai Ria”, “Water”, “Green Planet” and “Forests”.<br />
The “Forests” Project is based firstly, on the fact that forests have always played a fundamental<br />
role in human lifestyles, not only as a source of natural resources, but also as cultural generators; and<br />
secondly, on the serious problem of the ever-increasing rate of <strong>de</strong>forestation.<br />
The Project’s methodology rests on two key concepts:<br />
– CONSTRUCTIVIST THEORIES in the teaching-learning process; and<br />
– The principles of ENVIRONMENTAL EDUCATION.<br />
It is from these concepts that the Working Project’s general objectives emerge. These objectives<br />
are: to raise awareness, increase knowledge and un<strong>de</strong>rstanding and take a stand. Achievement of these<br />
objectives is a gradual process.<br />
The project’s <strong>de</strong>velopment is influenced by a number of different factors: stu<strong>de</strong>nt’s age and origin,<br />
their preconceived i<strong>de</strong>as about the subject and the duration of their stay at CEEP. Bearing in mind these<br />
<strong>de</strong>termining factors, and maintaining the same general objectives, the programme is divi<strong>de</strong>d into two<br />
different levels: one aimed at primary school and the other at secondary school stu<strong>de</strong>nts.<br />
The final stage of the Project focuses on providing answers to the following three questions:<br />
What can be done?<br />
What can we do?<br />
➯ With regard to sustainable <strong>de</strong>velopment.<br />
➯ Stressing that it is up to the stu<strong>de</strong>nts and suggesting i<strong>de</strong>as.<br />
What are we going to do? ➯ Taking part in various specific activities: organising an awareness<br />
raising campaign, learning to recycle paper, planting indigenous<br />
trees, etc.<br />
86
Elementos <strong>de</strong> planificación<br />
forestal en el País Vasco<br />
Daniel Sáenz García &<br />
Alejandro Cantero Amiano<br />
• IKT, S.A.<br />
Antece<strong>de</strong>ntes<br />
El Estatuto <strong>de</strong> Autonomía <strong>de</strong>l País Vasco, aprobado por medio <strong>de</strong> la Ley Orgánica 3/1979, <strong>de</strong><br />
18 <strong>de</strong> diciembre, otorga (Art. 10.8) a la Comunidad Autónoma <strong>de</strong>l País Vasco competencia exclusiva<br />
en “montes, aprovechamientos y servicios forestales, vías pecuarias y pastos”. No obstante, según el<br />
Art. 149.1.23 <strong>de</strong> la Constitución, el Estado mantiene competencia exclusiva en legislación básica<br />
sobre las citadas materias.<br />
Posteriormente, la Ley <strong>de</strong> Territorios Históricos 27/1983, <strong>de</strong> 25 <strong>de</strong> noviembre, otorga (Art. 7.a.9)<br />
a <strong>los</strong> Organos Forales <strong>de</strong> <strong>los</strong> respectivos Territorios Históricos competencia exclusiva en “montes,<br />
aprovechamientos y servicios forestales, vías pecuarias y pastos; guar<strong>de</strong>ría forestal y conservación y<br />
mejora <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> agrícolas y forestales”. Las Instituciones Comunes vascas, por su parte, se<br />
reservan competencias legislativas en materias como <strong>de</strong>fensa contra incendios (Art. 7.c.4) y sanidad<br />
e investigación forestal (Art. 7.b.1).<br />
Las Diputaciones Forales vascas, en base a la normativa propia en materia forestal, cuentan por<br />
lo tanto con sendas Normas Forales encargadas <strong>de</strong> planificar y gestionar la actuación forestal en <strong>los</strong><br />
respectivos Territorios Históricos: Normas Forales <strong>de</strong> Montes 13/86 <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> Álava, 3/94 <strong>de</strong> 2<br />
<strong>de</strong> junio <strong>de</strong> Bizkaia y 6/94 <strong>de</strong> 8 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> Gipuzkoa.<br />
En la sesión plenaria <strong>de</strong>l 5 <strong>de</strong> Junio <strong>de</strong> 1992, el Parlamento Vasco con relación al Plan Estratégico<br />
Rural Vasco aprueba la Resolución nº 24, sobre la necesidad <strong>de</strong> crear una estrategia integral<br />
para la conservación y mejora <strong>de</strong>l medio natural consi<strong>de</strong>rando que para la consecución <strong>de</strong> <strong>los</strong> anteriores<br />
objetivos se “requiere una a<strong>de</strong>cuada planificación cuya ejecución <strong>de</strong>be plantearse en un horizonte<br />
temporal suficientemente largo como para posibilitar unos cambios y mejoras que precisan <strong>de</strong><br />
largos períodos <strong>de</strong> maduración”. En la citada sesión se adquirió el compromiso <strong>de</strong> elaborar en el plazo<br />
máximo <strong>de</strong> dos años un <strong>de</strong>tallado Plan Forestal que partiendo <strong>de</strong>l diagnóstico <strong>de</strong> la situación<br />
actual <strong>de</strong> <strong>los</strong> montes vascos plantee el escenario futuro para un intervalo mínimo <strong>de</strong> 35 años, coinci<strong>de</strong>nte<br />
con el turno <strong>de</strong> aprovechamiento <strong>de</strong>l Pinus radiata que se toma como referencia. Así nació el<br />
Plan Forestal Vasco 1994-2030, que recoge una sistematización <strong>de</strong> objetivos y acciones a aplicar en<br />
las áreas <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nación, forestación, gestión, investigación medioambiental, formación, comercialización,<br />
vertebración sectorial y mejora <strong>de</strong> la competitividad <strong>de</strong>l sector transformador.<br />
Normas Forales <strong>de</strong> Montes<br />
A continuación se reseñan una serie <strong>de</strong> conceptos regulados por las Normas Forales <strong>de</strong> Montes<br />
que pue<strong>de</strong>n dar una visión ilustrativa <strong>de</strong>l alcance <strong>de</strong> estas normas:<br />
87
La necesidad para <strong>los</strong> propietarios privados <strong>de</strong> montes <strong>de</strong> solicitar a la Administración Forestal<br />
un permiso, licencia o respuesta a la notificación previa a cualquier aprovechamiento forestal no<br />
incluido en Planes forestales <strong>de</strong> aprovechamiento en vigor.<br />
La obligación para <strong>los</strong> propietarios <strong>de</strong> montes públicos <strong>de</strong> mantener un Fondo <strong>de</strong> Mejoras al<br />
que se <strong>de</strong>stine obligatoriamente un porcentaje <strong>de</strong>l beneficio generado en <strong>los</strong> aprovechamientos forestales.<br />
Dicho Fondo se <strong>de</strong>stina, como su nombre indica, a realizar inversiones <strong>de</strong> mejora en <strong>los</strong> montes<br />
<strong>de</strong> la Entidad propietaria.<br />
La obligación para el propietario <strong>de</strong> reforestar un monte en el plazo <strong>de</strong> 2 años posteriores a una<br />
corta a hecho o aclareo intensivo.<br />
La prohibición <strong>de</strong> cortas a hecho en montes poblados con especies naturales <strong>de</strong> crecimiento<br />
lento.<br />
La obligación para <strong>los</strong> propietarios privados <strong>de</strong> montes <strong>de</strong> notificar a la Administración Forestal<br />
la existencia <strong>de</strong> plagas o enfermeda<strong>de</strong>s en sus montes.<br />
La necesidad <strong>de</strong> que el pastoreo en <strong>los</strong> montes arbolados sea compatible con la conservación<br />
y mejora <strong>de</strong> su arbolado, lo que supone la posibilidad <strong>de</strong> prohibir el acceso <strong>de</strong> ganado a zonas en<br />
reforestación durante el tiempo que se estime necesario.<br />
La importancia <strong>de</strong> <strong>los</strong> actuales Proyectos <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación forestal y Planes Técnicos <strong>de</strong> Gestión.<br />
El novedoso término “aprovechamiento sostenible” ya estaba implícito <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo XIX en <strong>los</strong> objetivos<br />
<strong>de</strong> estas Or<strong>de</strong>naciones forestales: persistencia <strong>de</strong> las masas, rendimiento sostenido y máximo<br />
<strong>de</strong> utilida<strong>de</strong>s.<br />
Posibilidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>claración <strong>de</strong> Utilidad Pública <strong>de</strong> <strong>los</strong> montes públicos que presenten características<br />
productivas y/o protectoras <strong>de</strong> gran valor para el conjunto <strong>de</strong> la Sociedad. En el caso <strong>de</strong> tratarse<br />
<strong>de</strong> montes privados, la figura legal para este tipo <strong>de</strong> montes es la <strong>de</strong> montes protectores.<br />
El Plan Forestal Vasco<br />
El Plan Forestal Vasco tiene como fin <strong>de</strong>sarrollar el Plan Estratégico Rural Vasco en lo concerniente<br />
al medio natural. Se parte <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>a básica <strong>de</strong> proteger el medio natural como soporte <strong>de</strong> bosques,<br />
fauna, flora y como lugar <strong>de</strong> ubicación <strong>de</strong> importantes activida<strong>de</strong>s productivas. Para conseguirlo,<br />
se estructura el Plan Forestal en tres fases:<br />
– Análisis <strong>de</strong> la realidad forestal <strong>de</strong> la Comunidad Autónoma <strong>de</strong>l País Vasco, con el fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar<br />
sus aspectos positivos y <strong>de</strong>tectar sus carencias y problemas<br />
– Enumeración <strong>de</strong> <strong>los</strong> principios, plazos y objetivos generales <strong>de</strong>l Plan<br />
– Desarrollo <strong>de</strong> las medidas concretas a adoptar, trazando para cada una <strong>de</strong> ellas el horizonte<br />
<strong>de</strong> actuación y <strong>los</strong> agentes implicados<br />
Debe tenerse en cuenta que el término forestal es más amplio que el término arbolado. El Plan<br />
Forestal no sólo hace referencia a las masas arboladas, bosques o plantaciones forestales, sino también<br />
a otros tipos <strong>de</strong> vegetación, recursos naturales o usos <strong>de</strong>l territorio que tienen como ámbito el<br />
medio natural.<br />
El Título I <strong>de</strong>l Plan Forestal Vasco, Análisis <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>Sistemas</strong> <strong>Forestales</strong> <strong>de</strong> la C.A.P.V., tiene como<br />
fin resumir la realidad forestal <strong>de</strong> la C.A.P.V. Es éste un tema complejo e interrelacionado, dado el gran<br />
número <strong>de</strong> entida<strong>de</strong>s, personas e intereses implicados y el amplio conjunto <strong>de</strong> bienes y servicios proporcionados<br />
por el monte.<br />
• Plan Forestal Vasco. Principios que lo informan<br />
La parte introductoria <strong>de</strong>l Título II, Plan Forestal Vasco, <strong>de</strong>fine dicho Plan, enumera sus Principios<br />
generales y establece su ámbito <strong>de</strong> aplicación y vigencia.<br />
El Plan Forestal Vasco apoya sus Principios generales en la “Declaración Autorizada” <strong>de</strong> la Conferencia<br />
<strong>de</strong> las Naciones Unidas sobre el Medio Ambiente y el Desarrollo, C.N.U.M.A.D., celebrada en<br />
88
Río <strong>de</strong> Janeiro en Junio <strong>de</strong> 1992. Dicha Declaración supuso un hito al reconocer el papel <strong>de</strong> primera<br />
magnitud que juegan el bosque natural y las plantaciones forestales en el logro <strong>de</strong> un Medio Ambiente<br />
equilibrado apto para la vida humana, la satisfacción <strong>de</strong> sus necesida<strong>de</strong>s y la conservación <strong>de</strong> las<br />
especies.<br />
Otros foros, como el Congreso Forestal Mundial (París, Septiembre <strong>de</strong> 1991) o el Consejo Europeo<br />
(Lisboa, Junio <strong>de</strong> 1992), apuntan en igual sentido que la Conferencia <strong>de</strong> Río. La misma Comunidad<br />
Económica Europea a través <strong>de</strong> <strong>los</strong> Reglamentos <strong>de</strong> reforma <strong>de</strong> la P.A.C. y diversas Directivas,<br />
como la relativa a la protección <strong>de</strong> <strong>los</strong> Hábitats Naturales, se halla comprometida en el mismo objetivo<br />
común, la <strong>de</strong>fensa <strong>de</strong>l Medio Ambiente Natural, en el que <strong>los</strong> Bosques y las Plantaciones <strong>Forestales</strong><br />
son consi<strong>de</strong>rados elementos <strong>de</strong> capital importancia. Por todo ello, el Consejo Europeo se comprometió<br />
a la rápida aplicación <strong>de</strong> las principales medidas adoptadas en la C.N.U.M.A.D.,<br />
disponiendo un Programa Comunitario <strong>de</strong> Política y Actuación en Materia <strong>de</strong> Medio Ambiente y Desarrollo<br />
Sostenible.<br />
En cualquier caso, no <strong>de</strong>be nunca per<strong>de</strong>rse <strong>de</strong> vista en la Planificación Forestal, el mantenimiento<br />
<strong>de</strong> la triple función mundialmente reconocida al monte: espacios <strong>de</strong> ocio y cultura, factor <strong>de</strong><br />
renta y empleo y soporte para la conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos naturales y la vida silvestre, como se<br />
recoge en el Memorándum <strong>de</strong> la Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Ministros <strong>de</strong> Agricultura <strong>de</strong> la C.E.E.,<br />
hecho en Luxemburgo el 19 y 20 <strong>de</strong> Junio <strong>de</strong> 1989.<br />
• Ámbito y vigencia <strong>de</strong>l Plan<br />
El Plan se dirige a todas las superficies que sean forestales y a<strong>de</strong>más a las que <strong>de</strong>ban serlo en<br />
el futuro, a tenor <strong>de</strong> <strong>los</strong> factores <strong>de</strong>l Medio o <strong>de</strong> <strong>los</strong> condicionantes socioeconómicos. Se consi<strong>de</strong>ra<br />
que el Plan, como conjunto <strong>de</strong> acciones que han <strong>de</strong> aplicarse a un soporte físico vivo, <strong>de</strong>be tener por<br />
referencia la duración <strong>de</strong> <strong>los</strong> cic<strong>los</strong> vitales productivos <strong>de</strong> las diferentes especies forestales más<br />
abundantes en la C.A.P.V., puesto que, en relación con su existencia, hay implicaciones socioeconómicas<br />
<strong>de</strong> gran importancia, afectas a la población.<br />
El caso <strong>de</strong> la C.A.P.V. está condicionado por el fuerte predominio <strong>de</strong> las plantaciones <strong>de</strong> Pinus<br />
radiata, lo que, unido a su alta productividad, conlleva que la mayor parte <strong>de</strong> la actividad forestal gravite<br />
alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> dicha especie. Otros hechos <strong>de</strong> vital importancia, como el predominio <strong>de</strong> la propiedad<br />
particular <strong>de</strong> estos pinares, su fragmentación en pequeñas parcelas y el turno <strong>de</strong> tratamiento <strong>de</strong><br />
estas masas (30-35 años), son factores <strong>de</strong>cisivos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la realidad forestal vasca, a <strong>los</strong> cuales se<br />
<strong>de</strong>berá supeditar las posibles acciones <strong>de</strong>l Plan.<br />
Los razonamientos anteriores conducen a estimar que es viable y eficaz plantear la solución <strong>de</strong><br />
gran parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> problemas ambientales <strong>de</strong>tectados, planificando las transformaciones a la distancia<br />
temporal <strong>de</strong>l turno <strong>de</strong> Pinus radiata: 35 años. Ello permite adaptar las acciones urgentes a las<br />
zonas <strong>de</strong> corta que, año tras año <strong>de</strong> forma más o menos regular y previsible, se van a suce<strong>de</strong>r <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
el año 1 hasta el año 35.<br />
• Objetivos <strong>de</strong>l Plan Forestal<br />
Los Objetivos generales <strong>de</strong>l Plan Forestal Vasco son cinco:<br />
III.–Garantizar la diversidad y permanencia <strong>de</strong> <strong>los</strong> montes arbolados, <strong>de</strong>limitando, or<strong>de</strong>nando y<br />
articulando el territorio forestal y el continuo ecológico y paisajístico.<br />
III.–Establecer Directrices <strong>de</strong> Gestión Forestal respetuosa con el Medio Natural y eficaz en el<br />
suministro permanente y pre<strong>de</strong>cible <strong>de</strong> bienes y servicios.<br />
III.–Dotar al territorio forestal <strong>de</strong> las infraestructuras necesarias <strong>de</strong> comunicación, prevención y<br />
<strong>de</strong>fensa, y <strong>de</strong> estructuras flexibles <strong>de</strong> investigación, información permanente y formación<br />
técnica.<br />
IV.–Cohesionar el sector forestal, dirigiéndolo hacia sus máximas potencialida<strong>de</strong>s, acor<strong>de</strong>s con<br />
<strong>los</strong> primeros objetivos, facilitando la acción empresarial.<br />
IV.–Vincular la acción forestal con la sociedad rural y urbana, creando cultura ambiental y forestal.<br />
Dichos Objetivos generales se <strong>de</strong>sarrollan, <strong>de</strong> manera más concreta, a través <strong>de</strong> Directrices y<br />
<strong>de</strong> Acciones.<br />
89
Las Directrices representan la forma escogida para plasmar con un mayor grado <strong>de</strong> concreción<br />
<strong>los</strong> Objetivos generales. Estas Directrices representan un escalón intermedio entre <strong>los</strong> referidos Objetivos<br />
<strong>de</strong>l Plan y las Acciones concretas a <strong>de</strong>sarrollar.<br />
Las Acciones, por su parte, concretan la forma <strong>de</strong> llevar a cabo <strong>los</strong> Objetivos y Directrices <strong>de</strong>l<br />
presente Plan Forestal. Existen acciones que pue<strong>de</strong>n superponerse en parte <strong>de</strong>l espacio físico, al<br />
emanar <strong>de</strong> directrices distintas pero no incompatibles. Por su parte, existe un corto número <strong>de</strong> acciones,<br />
<strong>de</strong>nominadas Acciones Instrumentales, que suponen la creación <strong>de</strong> instrumentos físicos <strong>de</strong> gestión<br />
forestal, emanados directamente <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong> Objetivos generales. Será función <strong>de</strong> la política<br />
forestal y <strong>de</strong> la Administración discernir cuál o cuáles <strong>de</strong> estas Acciones se han <strong>de</strong> aplicar con<br />
mayor prioridad según las circunstancias, siempre bajo <strong>los</strong> criterios objetivos <strong>de</strong>l Plan: conservación<br />
<strong>de</strong>l suelo, <strong>de</strong> la flora y <strong>de</strong> la fauna, control <strong>de</strong>l régimen hídrico y optimización <strong>de</strong> rentas.<br />
El Plan Territorial Sectorial Agroforestal<br />
y <strong>de</strong>l Medio Natural<br />
El Plan Forestal Vasco contemplaba el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> esta Acción Instrumental, enmarcada en <strong>los</strong><br />
documentos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las Directrices <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio. Este Plan está actualmente<br />
en fase <strong>de</strong> redacción <strong>de</strong>l Avance y será un complemento interesante al resto <strong>de</strong> documentos <strong>de</strong><br />
Planificación Forestal, remitiéndonos para su conocimiento a sus fases <strong>de</strong> exposición pública.<br />
Las Fuentes <strong>de</strong> Información.<br />
Los Inventarios <strong>Forestales</strong><br />
Hasta la actualidad, se han realizado tres inventarios forestales <strong>de</strong>l País Vasco en su concepción<br />
<strong>de</strong> inventario cuantitativo <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong> superficies y existencias ma<strong>de</strong>rables.<br />
El primero (año 1971 Gipuzkoa, año 1972 Alava y Bizkaia) y tercero (1996) se han enmarcado en la<br />
estructura <strong>de</strong> <strong>los</strong> inventarios nacionales (estatales), primero y segundo respectivamente. Entre el<strong>los</strong><br />
se realizó un inventario exclusivo <strong>de</strong>l País Vasco (1986).<br />
Una <strong>de</strong> las informaciones principales que proporciona el inventario forestal es el cómputo <strong>de</strong> la<br />
extensión superficial <strong>de</strong> <strong>los</strong> diferentes usos <strong>de</strong>l suelo en el ámbito geográfico objeto <strong>de</strong> inventariación.<br />
Dado el objetivo específico <strong>de</strong>l inventario, <strong>los</strong> datos <strong>de</strong> superficie <strong>de</strong>l uso forestal arbolado se<br />
<strong>de</strong>sagregan en las especies o grupo <strong>de</strong> especies forestales objeto <strong>de</strong> interés. En la concepción<br />
mo<strong>de</strong>rna <strong>de</strong> <strong>los</strong> inventarios forestales se busca que estos datos cuantitativos estén acompañados por<br />
una representación geográfica <strong>de</strong> la citada distribución.<br />
El segundo grupo <strong>de</strong> estadísticas que proporciona el inventario forestal es el relativo a la estructura<br />
<strong>de</strong> las masas: <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong>s, número <strong>de</strong> pies por hectárea, <strong>de</strong> las principales formaciones arbóreas<br />
y distribución <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> pies y alturas <strong>de</strong>l arbolado según diámetros. Con <strong>los</strong> datos anteriores y<br />
el empleo <strong>de</strong> ecuaciones <strong>de</strong> cubicación se obtienen <strong>los</strong> datos <strong>de</strong> existencias ma<strong>de</strong>rables que, junto<br />
con <strong>los</strong> datos <strong>de</strong> crecimiento <strong>de</strong> las masas, constituye uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> principales datos <strong>de</strong> planificación<br />
<strong>de</strong>l sector forestal.<br />
Proceso Ministerial <strong>de</strong> Protección<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> Bosques <strong>de</strong> Europa<br />
La Conferencia <strong>de</strong> Helsinki (1993) sirvió como respuesta en <strong>los</strong> bosques europeos a las <strong>de</strong>cisiones<br />
adoptadas por la Conferencia <strong>de</strong> las Naciones Unidas sobre el Medio Ambiente y el Desarrollo<br />
(CNUMAD), celebrada en Río en 1992.<br />
La citada Conferencia <strong>de</strong>finió la gestión forestal sostenible como “la administración y utilización<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques y terrenos forestales <strong>de</strong> tal forma y a tal ritmo que se mantiene su biodiversidad, pro-<br />
90
ductividad, capacidad <strong>de</strong> regeneración, vitalidad y su potencial para cumplir, ahora y en el futuro,<br />
importantes funciones ecológicas, económicas y sociales, a nivel local, nacional y global, y que no<br />
causan daños a otros ecosistemas”.<br />
Las resoluciones <strong>de</strong> Helsinki han hecho especial hincapié en una mejor <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>los</strong> elementos<br />
esenciales <strong>de</strong> la or<strong>de</strong>nación forestal sostenible y en la elaboración <strong>de</strong> un instrumento para<br />
evaluar el progreso en este sentido. La i<strong>de</strong>ntificación y adopción <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> criterios e indicadores<br />
para la or<strong>de</strong>nación forestal sostenible a nivel nacional ha sido un importante logro <strong>de</strong>l proceso.<br />
Los criterios para la Gestión Forestal Sostenible se han formulado <strong>de</strong> la siguiente manera:<br />
Criterio 1: Mantenimiento y mejora a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos forestales y su contribución a <strong>los</strong><br />
cic<strong>los</strong> globales <strong>de</strong>l carbono.<br />
Criterio 2: Mantenimiento <strong>de</strong> la salud y vitalidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecosistemas forestales.<br />
Criterio 3: Mantenimiento y mejora <strong>de</strong> las funciones productivas <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques (productos<br />
ma<strong>de</strong>reros y no ma<strong>de</strong>reros).<br />
Criterio 4: Mantenimiento, conservación y mejora apropiada <strong>de</strong> la diversidad biológica <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
ecosistemas forestales.<br />
Criterio 5: Mantenimiento y mejora apropiada <strong>de</strong> las funciones protectoras en la gestión <strong>de</strong>l<br />
bosque (sobre todo, suelo y agua).<br />
Criterio 6: Mantenimiento <strong>de</strong> otras funciones y condiciones socioeconómicas.<br />
BASO PLANGINTZAKO ELEMENTUAK EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOAN<br />
Foru Aldundi bakoitzak eginiko Mendiko Foru Arauak dira Lurral<strong>de</strong> Historikoetan baso ekintzak<br />
planifikatu eta ku<strong>de</strong>atzeko tresna nagusiak.<br />
Foru Aldundiek badute beste elementu garrantzitsu bat ere: baso neurrietarako laguntza erregimeneko<br />
Dekretuak. Dekretu horiek nabarmenki eta dinamikoki zuzentzen dute baso politika.<br />
1993. urtean, Eusko Jaurlaritzak eta Foru Aldundiek 1994-2030 Basoen Euskal Plana egin zuten<br />
elkarrekin. Bertan zenbait printzipio bildu zituzten eta printzipio horiek hainbat helbururen bi<strong>de</strong>z eratu<br />
eta Arau eta Ekintzen bi<strong>de</strong>z garatu zituzten zehatzago.<br />
Aipatutako plangintza dokumentua eta antzekoak egiteko ezinbestekoa da baso errealitatea ezagutzea.<br />
Ezagutza hori estatistika jakin batzuek ematen dute; horien artean Baso Inbentarioa azpimarratuko<br />
dugu, hamar urtetik behin egiten <strong>de</strong>na.<br />
Halaber, Europako Basoak Babesteko Ministerio Prozesuak, hainbat batzarren bi<strong>de</strong>z (Estrasburgon<br />
1990an, Helsinkin 1993an eta Lisboan 1998an), Baso Ku<strong>de</strong>aketa Eusgarriaren kontzeptua <strong>de</strong>finitu du eta<br />
ebaluatzeko irizpi<strong>de</strong> eta adierazle batzuen bi<strong>de</strong>z gauzatu du. Europako 41 estatuk, Espainiak besteak beste,<br />
sinatu dute printzipio hori.<br />
91
ELEMENTS OF FORESTRY PLANNING IN THE BASQUE COUNTRY<br />
The Provincial Mountain Regulations compiled by each Provincial Government are the principal<br />
forestry activity planning and management tools for each of the Historical Territories.<br />
The forestry activity subsidy system Decrees are another well-known and dynamic element of the<br />
Provincial Governments’ forestry policy.<br />
In 1993, the Basque Government and the Provincial Governments worked together to compile the<br />
1994-2030 Basque Forest Plan, which outlines a number of principles that are expressed as a series of<br />
objectives and <strong>de</strong>veloped through various Gui<strong>de</strong>lines and Initiatives.<br />
Up-to-date information about the current situation and condition of the forests in question is essential<br />
when compiling documents such as those mentioned above. This information is provi<strong>de</strong>d by a series<br />
of statistics, such as the Forest Inventory, for example, which is carried out at ten-yearly intervals.<br />
Along the same lines, the Ministerial Conferences on the Protection of Forests in Europe has, during<br />
conferences held in Strasbourg (1990), Helsinki (1993) and Lisbon (1998), <strong>de</strong>fined the concept of Sustainable<br />
Forest Management as well as establishing a series of criteria and gui<strong>de</strong>lines for its assessment.<br />
41 European countries (including Spain) now subscribe to this management principle.<br />
92
Integración <strong>de</strong> <strong>los</strong> factores<br />
socioeconómicos en la<br />
planificación <strong>de</strong> espacios<br />
naturales protegidos<br />
Isabel Otero Pastor, Juan Marín Otero,<br />
Marta Hernán<strong>de</strong>z Aguado<br />
• E.T.S.I. Montes <strong>de</strong> Madrid.<br />
Universidad Politécnica <strong>de</strong> Madrid<br />
Introducción<br />
En ocasiones, la protección <strong>de</strong>l medio ambiente y el <strong>de</strong>sarrollo socioeconómico se han percibido<br />
como objetivos contradictorios; por el contrario hoy en día, se ha manifestado cada vez con más<br />
fuerza la conciencia <strong>de</strong> que medio ambiente y <strong>de</strong>sarrollo socioeconómico tienen un carácter complementario<br />
y sinérgico. En este sentido <strong>los</strong> recursos naturales <strong>de</strong> una ZEPA (Zona <strong>de</strong> Especial Protección<br />
para las Aves) revisten un interés medioambiental y socioeconómico esencial por constituir el<br />
apoyo básico <strong>de</strong>l hombre y <strong>los</strong> ecosistemas. La calidad medioambiental <strong>de</strong> la zona pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar<br />
la capacidad <strong>de</strong> atracción <strong>de</strong> <strong>los</strong> municipios rurales <strong>de</strong> una región y, como tal, es un factor importante<br />
<strong>de</strong> cara a la orientación <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s relacionadas con el <strong>de</strong>sarrollo rural.<br />
En este contexto y haciéndonos eco <strong>de</strong> las futuras ten<strong>de</strong>ncias en política medioambiental, se<br />
ha planteado el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l trabajo que se recoge en esta comunicación, en el cual se proponen<br />
unos objetivos ambientales, sociales y económicos que <strong>de</strong>berán alcanzarse <strong>de</strong> una manera coordinada<br />
y mutuamente compatible; así el VI Programa Marco <strong>de</strong> la U.E. se toma como pilar básico<br />
<strong>de</strong> la estrategia comunitaria global a favor <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo sostenible dirigiéndonos a la consecución <strong>de</strong><br />
unos objetivos económicos sociales y ambientales, <strong>de</strong> una manera tal que todos se apoyen entre sí.<br />
Desarrollo <strong>de</strong> la ponencia<br />
Centrado en el contexto que se ha esbozado en la introducción el trabajo que nos ocupa ha<br />
tenido como objetivo prioritario:<br />
“asegurar la protección, mejora y utilización racional <strong>de</strong>l espacio natural <strong>de</strong> la ZEPA <strong>de</strong>l Alto<br />
Lozoya, en la Comunidad <strong>de</strong> Madrid, contemplando el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las poblaciones incluidas, así<br />
como orientar las activida<strong>de</strong>s encaminadas a la regeneración y restitución <strong>de</strong> las posibles áreas<br />
<strong>de</strong>gradadas <strong>de</strong> su ámbito”.<br />
La consecución <strong>de</strong> este objetivo exige el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una doble tarea:<br />
De una parte es necesario formular <strong>los</strong> criterios orientadores <strong>de</strong> las políticas sectoriales y or<strong>de</strong>nadores<br />
<strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s socioeconómicas y sociales, públicas y privadas, para que sean compatibles<br />
con las exigencias señaladas.<br />
De otra es necesario <strong>de</strong>finir y señalar el estado <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos y ecosistemas<br />
en el ámbito territorial <strong>de</strong> la ZEPA con el fin <strong>de</strong> orientar la asignación y or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> usos en ella.<br />
93
Proceso <strong>de</strong> orientación<br />
<strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s socioeconómicas<br />
Tomando como punto <strong>de</strong> referencia: la Conferencia Europea sobre <strong>de</strong>sarrollo rural <strong>de</strong> Cork; la<br />
Perspectiva Europea <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio; la Agenda 2000 y la cohesión económico-social; la<br />
propuesta <strong>de</strong> la Comisión Europea <strong>de</strong>l Reglamento <strong>de</strong> Desarrollo Rural y la nueva iniciativa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
rural a partir <strong>de</strong>l año 2000, el proceso <strong>de</strong> orientación <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s socioeconómicas se ha<br />
elaborado con un enfoque eminentemente participativo siguiendo la metodología <strong>de</strong> Aprendizaje<br />
Social <strong>de</strong>sarrollada en el Departamento <strong>de</strong> Proyectos y Planificación Rural <strong>de</strong> la Universidad Politécnica<br />
<strong>de</strong> Madrid, que ha dado en llamarse “Planificación como aprendizaje social” (FRIEDMANN,<br />
1995). El eje <strong>de</strong> esta metodología radica en el hecho <strong>de</strong> que todo aprendizaje efectivo proviene <strong>de</strong> la<br />
experiencia <strong>de</strong> cambio en la realidad. La población afectada participa activamente en la planificación.<br />
Haciendo esto, se valida el conocimiento experimentado por la gente normal y se produce un aprendizaje<br />
mutuo entre el experto <strong>de</strong> la planificación y la población afectada. En este proceso la planificación<br />
muestra una doble dirección, ya que, partiendo <strong>de</strong> las propuestas <strong>de</strong> <strong>los</strong> agentes implicados<br />
beneficiarios, se elaboran criterios para la toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión política; por otro lado la población refleja<br />
sus propios criterios conforme a sus problemas y objetivos futuros. La planificación es entonces<br />
un proceso <strong>de</strong> abajo a arriba en don<strong>de</strong> el conocimiento se valida en la práctica y forma parte <strong>de</strong> la<br />
acción. Contar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> inicio con la población afectada es condición necesaria para que<br />
la iniciativa esté <strong>de</strong> su parte y permita al equipo planificador conocer la potencialidad social que presenta<br />
un <strong>de</strong>terminado espacio regional o local (<strong>de</strong> <strong>los</strong> RÍOS y otros 2.000).<br />
Siguiendo estos principios se ha realizado, en la ZEPA <strong>de</strong>l Alto Lozoya, un proceso participativo<br />
con consultas a las corporaciones locales, así como a las personas más en contacto con <strong>los</strong> valores<br />
naturales <strong>de</strong> la zona <strong>de</strong> estudio (Ayuntamientos, representantes <strong>de</strong> Escuelas Taller, agricultores,<br />
gana<strong>de</strong>ros, etc.) y personal <strong>de</strong> administración autonómica.<br />
El proceso se ha <strong>de</strong>sarrollado conforme a las siguientes fases:<br />
FASE I: Diagnóstico socioeconómico.<br />
Se trata <strong>de</strong> elaborar un diagnóstico lo más completo posible <strong>de</strong> <strong>los</strong> distintos sectores socioeconómicos,<br />
complementado con la participación social.<br />
ANÁLISIS Y DIAGNÓSTICO<br />
• INDICADORES, ESTADÍSTICAS<br />
• INVENTARIOS, TENDENCIAS DE<br />
LOS DIFERENTES SECTORES<br />
CORPORACIONES LOCALES<br />
APORTACIONES Y CONSULTAS<br />
SECTORES PRODUCTIVOS<br />
Agricultores, Gana<strong>de</strong>ros<br />
APORTACIONES Y CONSULTAS<br />
• IDENTIFICACIÓN DE IMPACTOS<br />
• VALORACIÓN DE EFECTOS<br />
• CLASIFICACIÓN DE ACTIVIDADES<br />
➞<br />
DIRECTRICES PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE<br />
• PRIORIDADES<br />
• OBJETIVOS Y MEDIDAS<br />
• POSIBLE FINANCIACIÓN DE MEDIDAS<br />
Las aportaciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> gana<strong>de</strong>ros son especialmente valiosas, por el conocimiento <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
recursos y las activida<strong>de</strong>s productivas <strong>de</strong> la zona.<br />
94
FASE II: I<strong>de</strong>ntificación y valoración <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s<br />
En esta segunda fase, y en función <strong>de</strong> la información anterior, se i<strong>de</strong>ntifican las activida<strong>de</strong>s existentes<br />
con mayor relevancia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista socioeconómico y ambiental, pasando posteriormente<br />
a clasificarlas y valorar sus efectos conforme a <strong>los</strong> criterios siguientes: beneficio económico,<br />
fortalecimiento <strong>de</strong>l sector agrícola, beneficio social y beneficio ambiental.<br />
FASE III: Propuesta <strong>de</strong> directrices<br />
Con la información proveniente <strong>de</strong> las fases anteriores se realiza una propuesta <strong>de</strong> directrices<br />
prioritarias <strong>de</strong> cara a un <strong>de</strong>sarrollo socio-económico sostenible. Redundando en lo ya expuesto, el<br />
objetivo <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> planificación como aprendizaje social aplicado a la ZEPA <strong>de</strong>l Alto Lozoya en<br />
la Comunidad <strong>de</strong> Madrid se ha concretado en la <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> la potencialidad <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s<br />
económicas y sociales, compatibles con la conservación <strong>de</strong>l espacio sus recursos y valores, que puedan<br />
ser susceptibles <strong>de</strong> ser utilizados como incentivadores <strong>de</strong>l progreso socioeconómico <strong>de</strong> <strong>los</strong> habitantes<br />
<strong>de</strong> la zona en que está situado el espacio natural y en aquellas otras <strong>de</strong> su ámbito <strong>de</strong> influencia,<br />
buscando el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> esas comunida<strong>de</strong>s humanas y <strong>de</strong> su entorno.<br />
Con las activida<strong>de</strong>s que se proponían en <strong>los</strong> cuestionarios <strong>de</strong> participación social, y las que se<br />
han extraído <strong>de</strong> la aportación específica <strong>de</strong> <strong>los</strong> agentes sociales, se procedió a realizar una valoración<br />
multicriterio pon<strong>de</strong>rada.<br />
Las activida<strong>de</strong>s que generan impactos positivos, se valoran <strong>de</strong> 0 a 5 puntos.<br />
Aquellas que generan impactos negativos, se valoran <strong>de</strong> –1 a –5 puntos.<br />
Los beneficios económicos se han pon<strong>de</strong>rado un 20%, frente al 40% <strong>de</strong> <strong>los</strong> ambientales y <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> <strong>de</strong>seos y necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la población afectada.<br />
El resultado final permite or<strong>de</strong>nar las activida<strong>de</strong>s propuestas según un valor <strong>de</strong> sostenibilidad.<br />
La tabla adjunta muestra el resultado <strong>de</strong> la aplicación <strong>de</strong> esta valoración a las principales activida<strong>de</strong>s<br />
consi<strong>de</strong>radas.<br />
Tabla 1. Valoración final <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong> sostenibilidad<br />
Valoración Valoración Valoración Valoración<br />
ACTIVIDADES económica <strong>de</strong> la medio- final Valor <strong>de</strong><br />
PROPUESTAS para la aportación ambiental Vf=(1)x0,2+(2)x sostenibilidad<br />
población (1) social (2) ZEPA (3) 0,4+(3)x0,4<br />
Turismo y recreo 5 2 1 2,2 Alto<br />
Gana<strong>de</strong>ría extensiva 4 1 2 2 Alto<br />
Desarrollo industrial 4 2 –1 1,2 Medio<br />
Conservación <strong>de</strong><br />
valores naturales 0 0 5 2 Alto<br />
Fomento y creación<br />
<strong>de</strong>l asociacionismo 4 2 0 1,6 Medio<br />
Urbanización resi<strong>de</strong>ncial<br />
<strong>de</strong> baja <strong>de</strong>nsidad 2 1 –1 0,4 Nulo<br />
Transporte público<br />
regular 0 5 0 2 Alto<br />
Aprovechamiento<br />
forestal 1 0 –4 –1.4 Bajo<br />
Repoblación <strong>de</strong><br />
protección 0 0 5 2 Alto<br />
Caza 2 –1 –5 –2 Muy bajo<br />
Pesca 1 –1 –2 –1 Bajo<br />
95
Valoración ambiental <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s<br />
El objetivo <strong>de</strong> esta fase es la valoración ambiental <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s surgidas <strong>de</strong> la fase anterior,<br />
orientada hacia una or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> las mismas que garantice la conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos<br />
naturales <strong>de</strong> la ZEPA, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> las actuales ten<strong>de</strong>ncias previstas en la programación <strong>de</strong>l nuevo período<br />
2000-2006, en las que se señala que la aplicación <strong>de</strong> <strong>los</strong> diferentes programas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo han<br />
<strong>de</strong> ser compatibles con el <strong>de</strong>sarrollo sostenible y las normas medioambientales <strong>de</strong>l espacio protegido.<br />
Este objetivo básico se ha abordado planteando una valoración <strong>de</strong> la capacidad e impacto <strong>de</strong><br />
las diferentes activida<strong>de</strong>s sobre el medio, enfrentando mediante matrices <strong>de</strong> valoración las activida<strong>de</strong>s<br />
consi<strong>de</strong>radas con el medio que ha <strong>de</strong> acogerlas; la asignación <strong>de</strong> valores se ha realizado a través<br />
<strong>de</strong> consulta a expertos utilizando la técnica Delphi (VARIOS AUTORES, 1998), <strong>de</strong> gran utilidad en<br />
el campo <strong>de</strong> <strong>los</strong> estudios <strong>de</strong>l medio físico <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el momento que resuelve dos <strong>de</strong> sus problemas fundamentales:<br />
el establecimiento <strong>de</strong> pesos o asignación <strong>de</strong> valores a <strong>de</strong>scripciones cualitativas y la participación<br />
pública en las diferentes fases <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión. Una vez construidas las matrices <strong>de</strong> valoración<br />
y pon<strong>de</strong>ración, se procedió a elaborar <strong>los</strong> mapas <strong>de</strong> capacidad e impacto para cada actividad, expresando<br />
las matrices <strong>de</strong> valoración en hojas <strong>de</strong> cálculo e integrándolo posteriormente en un Sistema <strong>de</strong><br />
Información Geográfica (en nuestro caso Arcview).<br />
Las escalas <strong>de</strong> valor utilizadas fueron las siguientes:<br />
CAPACIDAD DE ACOGIDA: 0 Excluyente; 1 Muy baja; 2 Baja; 3 Media; 4 Alta; 5 Muy alta<br />
IMPACTO: –2 Negativo fuerte; –1 Negativo mo<strong>de</strong>rado; 0 Indiferente; +1 Ligero impacto positivo;<br />
+2 Mo<strong>de</strong>rado impacto positivo.<br />
Una vez obtenidos estos mapas, se procedió a calcular la aptitud <strong>de</strong>l territorio para el <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> cada actividad, <strong>de</strong>finiendo un criterio <strong>de</strong> integración <strong>de</strong> <strong>los</strong> conceptos <strong>de</strong> capacidad e impacto,<br />
que en este caso fue el <strong>de</strong> máxima capacidad y mínimo impacto como queda recogido en la<br />
matriz siguiente:<br />
Tabla 2. Valores <strong>de</strong> aptitud por integración <strong>de</strong> capacidad e impacto.<br />
C A P A C I D A D<br />
0 1 2 3 4 5<br />
I<br />
M<br />
P<br />
A<br />
C<br />
T<br />
O<br />
–2 0 0 0 0 0 0<br />
–1 0 0 0 1 2 2<br />
0 0 0 1 2 2 3<br />
1 0 1 2 2 3 3<br />
2 0 2 2 3 3 3<br />
Asignación óptima <strong>de</strong> usos al suelo<br />
La asignación <strong>de</strong> usos al suelo se trata <strong>de</strong> un problema <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión con múltiples objetivos y<br />
múltiples criterios, que pue<strong>de</strong> ser resuelto por diferentes vías (BARREDO, 1996); en nuestro caso se<br />
ha optado por una regla <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión basada en la adopción <strong>de</strong> la técnica <strong>de</strong> la solución priorizada<br />
(EASTMAN et al 1993), con ligeras modificaciones. Las activida<strong>de</strong>s se han or<strong>de</strong>nado, <strong>de</strong> acuerdo con<br />
<strong>los</strong> criterios que emergen <strong>de</strong>l estudio socioeconómico, en una escala ordinal <strong>de</strong> preferencia; la primera<br />
actividad <strong>de</strong> la escala será la primera que se implantará en el territorio, escogiendo aquellas<br />
zonas que presenten la clase <strong>de</strong> mayor aptitud; posteriormente se asigna la superficie restante a la<br />
clase <strong>de</strong> aptitud superior <strong>de</strong> la siguiente actividad en la escala y así sucesivamente hasta completar<br />
la extensión superficial <strong>de</strong> todo el territorio.<br />
96
Bibliografía<br />
ÁLVAREZ, M. y OTERO, I. 2000. Aspectos socioeconómicos a consi<strong>de</strong>rar en la elaboración <strong>de</strong> planes <strong>de</strong><br />
gestión <strong>de</strong> espacios naturales. Revista Forestal Española n.º 24, 4-11.<br />
BARREDO, J.L. 1996. <strong>Sistemas</strong> <strong>de</strong> Información Geográfica y Evaluación Multicriterio en la Or<strong>de</strong>nación<br />
<strong>de</strong>l Territorio.Ed Ra-ma, Madrid.<br />
EASTMAN, J.R. et al 1993. GIS and Decision Making. UNITAR. Ginebra.<br />
CENTRO DE INVESTIGACIÓN, F. GONZÁLEZ-BERNÁLDEZ, 1997. Metodología <strong>de</strong> evaluación multicriterio para el<br />
apoyo a la toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones en la selección <strong>de</strong> zonas <strong>de</strong> especial protección (Red Natura<br />
2000). Comunidad <strong>de</strong> Madrid.<br />
FRIEDMAN, J. 1995. Hacia un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> planificación no euclidiana. In: Cazorla, A (Ed.). Planificación<br />
e Ingeniería. Nuevas Ten<strong>de</strong>ncias. UPM-CM.<br />
MARÍN OTERO, J. 2000. Planificación <strong>de</strong> Espacios Naturales Protegidos basada en el Aprendizaje<br />
Social. Aplicación a la ZEPA <strong>de</strong>l Alto Lozoya.Estudio Fin <strong>de</strong> Carrera.ETS <strong>de</strong> Ingenieros <strong>de</strong> Montes.<br />
OTERO, I. 1993. Planificación Territorial. Estudio <strong>de</strong> Casos. FCVS. Madrid.<br />
DE LOS RÍOS, I. y otros 2000. La participación social, para la toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones en la planificación <strong>de</strong><br />
áreas protegidas. Aplicación a la ZEPA <strong>de</strong>l Alto Lozoya (Documento no publicado).<br />
RUIZ DE LA TORRE, J. 1982. Criterios <strong>de</strong> prioridad para la selección <strong>de</strong> Espacios Naturales Protegidos.<br />
Planificación y Gestión <strong>de</strong> Espacios Naturales Protegidos. FCVS. Madrid.<br />
VARIOS AUTORES, 1988. Guía para la elaboración <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> medio físico: Contenido y Metodología.<br />
Ministerio <strong>de</strong> Medio Ambiente.<br />
BABESTUTAKO EREMU NATURALEN PLANGINTZAN<br />
FAKTORE SOZIOEKONOMIKOAK SARTZEA<br />
Ondorengoa da txosten honetan laburbildutako lanaren helburu nagusia: babestutako eremu naturalen<br />
antolamendurako metodologia diseinatzea. Metodologia horretan baliabi<strong>de</strong> naturalak kontserbatzeko<br />
egungo politikak eta irizpi<strong>de</strong> sozioekonomikoak sartu behar dira.<br />
Beraz, diseinatutako metodologiak honako al<strong>de</strong>rdiak hartzen ditu kontuan: Babestutako Eremuen<br />
Landa Garapena baldintzatzen duten al<strong>de</strong>rdiak (biztanleria, lana, nekazaritza eta baso jarduerak, ekipamenduak,<br />
turismo sektorea, etab.). Gero, lurral<strong>de</strong> jakin baten ingurugiro errealitatean sartzen ditu al<strong>de</strong>rdi<br />
horiek, eta ondorioz, lur erabileren esleipen hobezina lortzen da, lehentasun jakin batzuen arabera.<br />
Metodologia “Alto Lozoya”ko ZEPAn (Hegaztientzako Babes Bereziko Eremua) frogatu da, Madrilgo<br />
Komunitatean. ZEPA hori Natura 2000 sareko Babestutako Eremu Natural bat da.<br />
Lortutako emaitza Babestutako Eremu Naturalen antolamendu eta ku<strong>de</strong>aketa prozesuan erabakien<br />
sistema automatikoa ezartzeko oinarria da.<br />
97
INTEGRATION OF SOCIOECONOMIC FACTORS<br />
IN THE ORGANISATION OF PROTECTED AREAS<br />
The main objective of the study summarised in this presentation was to <strong>de</strong>sign a methodology for<br />
organising protected areas which would combine current natural resource conservation policy with socioeconomic<br />
criteria.<br />
Therefore, the methodology in question must bear in mind those aspects which are held to be<br />
<strong>de</strong>termining factors in the Rural Development of Protected Areas (population, employment, farming and<br />
forestry activities, facilities, tourism, etc.), in or<strong>de</strong>r to integrate them into the region’s actual environmental<br />
situation, thereby ensuring the optimum use of land in accordance with specific priorities. The<br />
methodology was validated in the ZEPA (Special Bird Protection Zone), in Alto Lozoya, Madrid, a Protected<br />
Area inclu<strong>de</strong>d in the 2000 Nature Network.<br />
The results obtained constitute the basis for establishing an automatic <strong>de</strong>cision-making system<br />
within the Protected Area organisation and management process.<br />
98
Restauración Ecológica<br />
<strong>de</strong> las fincas “Los Sotos”<br />
y “Monterue<strong>los</strong>”, en el<br />
Parque Nacional <strong>de</strong> Doñana<br />
Francisco Javier López–Pasarín Basabe<br />
• Parque Nacional <strong>de</strong> Doñana,<br />
Centro Administrativo “El Acebuche”, Huelva<br />
Introducción<br />
La acción continuada <strong>de</strong>l hombre, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace sig<strong>los</strong>, ha ido transformando el paisaje en la<br />
comarca <strong>de</strong> Doñana, modificando las cubiertas vegetales y eliminando e introduciendo distintas especies<br />
animales y vegetales. Las continuas quemas que se realizaban para regenerar el matorral y<br />
crear pastos para caza y ganado, fueron reteniendo continuadamente la evolución <strong>de</strong> la vegetación<br />
natural hacia su cabeza <strong>de</strong> serie o etapas climáticas (etapas que por otra parte son muy difíciles <strong>de</strong><br />
alcanzar por la limitación <strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong>l suelo).<br />
El sistema así constituido, se ha mantenido durante sig<strong>los</strong> en un equilibrio pseudoestable, don<strong>de</strong><br />
la influencia antrópica ha sido constante y <strong>de</strong>finitoria. Es, sin embargo, a partir <strong>de</strong>l comienzo <strong>de</strong><br />
las plantaciones <strong>de</strong> eucaliptos, cuando empiezan a producirse situaciones más comprometidas para<br />
el mantenimiento <strong>de</strong> las formaciones vegetales naturales. Dichas formaciones fueron sencillamente<br />
eliminadas y las especies animales asociadas, sufrieron serias disminuciones en sus poblaciones,<br />
abandonando aquel<strong>los</strong> territorios transformados y que <strong>de</strong>jaron <strong>de</strong> serles aptos.<br />
En toda la comarca <strong>de</strong> Doñana, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Almonte hasta Moguer y Pa<strong>los</strong> <strong>de</strong> la Frontera, la actividad<br />
forestal basada en la repoblación con eucaliptos surge <strong>de</strong> forma muy intensa en la década <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> 40, cuando el ya extinto Patrimonio Forestal <strong>de</strong>l Estado, inicia las repoblaciones a gran escala,<br />
produciéndose así, y en un corto intervalo <strong>de</strong> tiempo, una transformación radical <strong>de</strong>l paisaje, la economía<br />
y la propia cultura comarcal. Se revalorizan estas tierras poco fértiles <strong>de</strong>bido a su transformación<br />
masiva en eucaliptares. En la actualidad esta ten<strong>de</strong>ncia se invierte, reconociéndose un mayor<br />
valor a estos terrenos en función <strong>de</strong> sus valores naturales, disminuyendo progresivamente las superficies<br />
<strong>de</strong> eucaliptar.<br />
En <strong>los</strong> propios territorios sobre <strong>los</strong> que actualmente se asienta el Parque Nacional <strong>de</strong> Doñana,<br />
se incluyeron aproximadamente unas 2.500 ha <strong>de</strong> eucaliptar, que fueron plantadas durante <strong>los</strong> años<br />
cincuenta. En estos terrenos se ha comprobado que el eucaliptar contribuye a una <strong>de</strong>gradación continuada,<br />
afectando muy negativamente al conjunto <strong>de</strong> especies vegetales naturales características <strong>de</strong><br />
estos territorios. Por ello, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong> <strong>los</strong> años 80 se ha venido erradicando el eucaliptar <strong>de</strong> distintas<br />
zonas <strong>de</strong> Doñana y se consi<strong>de</strong>ra que la eliminación <strong>de</strong> esta mirtácea es una pieza clave en la<br />
restauración <strong>de</strong> hábitats en el Norte <strong>de</strong>l Parque Nacional.<br />
Y así viene reflejado en la normativa vigente, ya que en virtud <strong>de</strong> lo establecido respecto a especies<br />
exóticas, en la Ley 91/1.978 <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> Diciembre <strong>de</strong>l Parque Nacional <strong>de</strong> Doñana, y según lo dispuesto<br />
en <strong>los</strong> objetivos básicos <strong>de</strong>l 2º Plan Rector <strong>de</strong> <strong>Uso</strong> y Gestión, estos eucaliptares <strong>de</strong>ben ser<br />
progresivamente eliminados.<br />
Conforme a esto, en 1998 se ha emprendido la restauración <strong>de</strong>l mayor área <strong>de</strong> eucaliptar aún<br />
existente en el Parque Nacional <strong>de</strong> Doñana.<br />
99
1. Descripción <strong>de</strong>l medio<br />
Dentro <strong>de</strong> <strong>los</strong> cuatro gran<strong>de</strong>s ecosistemas en <strong>los</strong> que en líneas generales se pue<strong>de</strong> dividir el<br />
Parque Nacional <strong>de</strong> Doñana, es <strong>de</strong>cir, Dunas Costeras, Marisma, Cotos y Vera, el área <strong>de</strong> restauración<br />
se engloba en estos dos últimos.<br />
Se trata <strong>de</strong> 1.556 ha ubicadas en el Noroeste <strong>de</strong>l Parque Nacional <strong>de</strong> Doñana, fincas públicas<br />
tras sendos procesos <strong>de</strong> expropiación, concluido el último <strong>de</strong> el<strong>los</strong> en 1997, sobre un terreno arenoso<br />
<strong>de</strong> génesis eólica, con una importante variabilidad edáfica en función principalmente <strong>de</strong> la vegetación<br />
y el grado <strong>de</strong> hidromorfía existentes, pero caracterizada en su mayor parte por la escasa o nula<br />
cohesión <strong>de</strong> sus partículas y elevada permeabilidad que condiciona su evolución hacia sue<strong>los</strong> más<br />
maduros.<br />
En la vera, el paso <strong>de</strong> la marisma al arenal es gradual, aumentando paulatinamente la cantidad<br />
<strong>de</strong> arcillas presentes.<br />
Topográficamente, la ondulación <strong>de</strong>l área afectada es muy escasa; las pendientes medias no<br />
superan el 1% salvo cuando el conjunto <strong>de</strong> arenas es drenado por arroyos. Existe una relación muy<br />
estrecha entre aspectos hidrológicos superficiales y subterráneos, con la presencia <strong>de</strong> múltiples lagunas<br />
y criptohumedales, cuyo estado <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong> ligeras variaciones en el nivel freático, condicionadas<br />
por el estado <strong>de</strong>l acuífero subterráneo (acuífero 27). Todos <strong>los</strong> arroyos naturales tienen una marcada<br />
estacionalidad, <strong>de</strong>stacando por su régimen y tamaño <strong>los</strong> conocidos como Arroyo <strong>de</strong>l Soto<br />
Gran<strong>de</strong> y <strong>de</strong>l Soto Chico. Pero no son <strong>los</strong> únicos, sino que otros como el <strong>de</strong>l Guaperal o Casa <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
Guardas son así mismo relevantes.<br />
En cuanto a la vegetación previa a la restauración, la nota predominante ha sido la presencia <strong>de</strong><br />
Eucalyptus globulus y Eucalyptus camaldulensis, con aprovechamiento irregular y prácticamente<br />
nu<strong>los</strong> tratamientos selvícolas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> principios <strong>de</strong> <strong>los</strong> años 90. En zonas <strong>de</strong>spobladas o con escasa<br />
<strong>de</strong>nsidad coexistían retazos <strong>de</strong> vegetación autóctona, por lo general con índices <strong>de</strong> <strong>de</strong>gradación elevados.<br />
Este tipo <strong>de</strong> cobertura vegetal autóctona, que es precisamente la que se tratará <strong>de</strong> potenciar<br />
con la restauración, tiene una distribución estrechamente ligada a la profundidad <strong>de</strong> la capa freática,<br />
diferenciándose tres gran<strong>de</strong>s grupos:<br />
1. Monte Blanco: es la vegetación <strong>de</strong> zonas don<strong>de</strong> la capa freática aparece a más <strong>de</strong> un metro<br />
<strong>de</strong> profundidad durante todo el año. Se trata <strong>de</strong> una formación <strong>de</strong> matorral compuesta mayoritariamente<br />
por cistáceas y labiadas en las que <strong>de</strong>staca por su abundancia el jaguarzo blanco<br />
(Halimium halimifolium). Otros géneros presentes son Thymus, Lavandula y Rosmarinus. El<br />
pinar <strong>de</strong> piñonero (Pinus pinea) se ha adaptado a las condiciones <strong>de</strong> extrema sequedad y<br />
pobreza <strong>de</strong>l substrato, observándose una expansión por todo el área afectada por el proyecto.<br />
2. Monte Negro: es la vegetación <strong>de</strong> zonas en don<strong>de</strong> la capa freática aparece a menos <strong>de</strong> 1<br />
metro <strong>de</strong> profundidad durante todo el año. Se trata <strong>de</strong> una formación <strong>de</strong> matorral don<strong>de</strong> hay<br />
presencia aislada <strong>de</strong> alcornoques, predominando especies <strong>de</strong> <strong>los</strong> géneros Erica, Phillyrea,<br />
Arbutus, Myrtus con raros ejemplares <strong>de</strong> acebuches y piruétanos.<br />
3. La vegetación que bor<strong>de</strong>a caños y arroyos, que está constituida por fresnedas y saucedas<br />
en sotos y bosques <strong>de</strong> galería. Ambas formaciones son escasas, apareciendo generalmente<br />
una etapa <strong>de</strong> sustitución en la que abundan zarzas y madreselvas. Su presencia más abundante<br />
es en la zona <strong>de</strong> Sotos (Soto Chico y Soto Gran<strong>de</strong>).<br />
Respecto a la fauna, es en general una zona <strong>de</strong> valor extraordinario, con multitud <strong>de</strong> especies<br />
representadas, aunque con graves problemas para el correcto <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> sus poblaciones por la<br />
escasez <strong>de</strong> hábitats a<strong>de</strong>cuados. Muchas <strong>de</strong> las especies i<strong>de</strong>ntificadas están catalogadas <strong>de</strong> interés<br />
especial; algunas lo están en la categoría <strong>de</strong> peligro <strong>de</strong> extinción (R.D. 439/90). Lince y Águila imperial<br />
se encuentran sometidos a sendos planes <strong>de</strong> manejo cuya principal finalidad es favorecer la creación<br />
<strong>de</strong> hábitats a<strong>de</strong>cuados para ellas y sus potenciales presas.<br />
Como factores económicos más relevantes en la zona <strong>de</strong>stacan la actividad gana<strong>de</strong>ra y apícola<br />
<strong>de</strong>sarrolladas en ambas fincas, y más ocasionalmente la saca <strong>de</strong> leñas. El factor sociocultural más<br />
importante es el relacionado con la Romería <strong>de</strong>l Rocío y el Camino <strong>de</strong> las Hermanda<strong>de</strong>s provenientes<br />
<strong>de</strong>l otro lado <strong>de</strong>l Guadalquivir, que se aproximan a la Al<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l Rocío a través <strong>de</strong> la Vía Pecuaria<br />
Sanlúcar – El Rocío que atraviesa estas fincas <strong>de</strong> norte a sur.<br />
100
2. Problemática <strong>de</strong>tectada<br />
La <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong>l medio tras la consecución y aprovechamiento continuado <strong>de</strong> las plantaciones<br />
<strong>de</strong> eucalipto en una zona <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s valores ecológicos, se ha hecho notable en múltiples aspectos:<br />
– Territorios antaño ricos, con vegetación autóctona <strong>de</strong> matorral y pastos en don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sarrollaban<br />
poblaciones <strong>de</strong> conejo y sus predadores como el Lince o diversas rapaces, se convierten<br />
en cuasi<strong>de</strong>siertos biológicos, utilizados por escasas especies, en su mayor parte oportunistas<br />
o <strong>de</strong> excepcional adaptabilidad.<br />
– El complejo <strong>de</strong> lagunas estacionales presente en el área <strong>de</strong> actuación sufre una <strong>de</strong>gradación<br />
muy importante ya que, la plantación <strong>de</strong> eucaliptos significó la <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> la vegetación<br />
lagunar <strong>de</strong> alto valor ecológico y efecto estabilizador, junto a la fauna asociada, y por las<br />
importantes modificaciones en su régimen <strong>de</strong> inundación, <strong>de</strong>bidas en buena parte a <strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s<br />
volúmenes <strong>de</strong> agua extraídos por <strong>los</strong> eucaliptos.<br />
– En estos terrenos se ha comprobado que el eucaliptar impi<strong>de</strong> la evolución <strong>de</strong>l suelo hacia etapas<br />
más maduras, ya que sus restos se <strong>de</strong>scomponen difícilmente. Esto crea aún más problemas<br />
en unos sue<strong>los</strong> con una fertilidad muy escasa y con unas limitaciones en cuanto a<br />
retención <strong>de</strong> agua muy gran<strong>de</strong>s.<br />
Las transformaciones <strong>de</strong>bidas a planes <strong>de</strong> fomento <strong>de</strong> la actividad agrícola en la comarca, concretamente<br />
el Plan Almonte – Marismas <strong>de</strong>sarrollado por el IARA, y ya anteriormente y <strong>de</strong> modo fundamental,<br />
la explotación agrícola <strong>de</strong> la finca <strong>de</strong> <strong>los</strong> Mimbrales en <strong>los</strong> años 60, se traduce en una parcelación,<br />
apertura <strong>de</strong> pozos para regadío y, en la captación y canalización artificial <strong>de</strong> las escorrentías<br />
superficiales, en el área <strong>de</strong> cabecera <strong>de</strong> cuantos arroyos discurren por la zona. Esto causa una disminución<br />
<strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> la capa freática <strong>de</strong>l acuífero 21 <strong>de</strong>bido a las extracciones para el regadío, la<br />
contaminación <strong>de</strong> las escorrentías superficiales con productos químicos <strong>de</strong> uso agrícola, y la evacuación<br />
<strong>de</strong> estas escorrentías por un canal artificial <strong>de</strong> lecho hormigonado, conocido como Canal <strong>de</strong><br />
Los Mimbrales, que discurre por el límite norte <strong>de</strong> la finca <strong>de</strong> <strong>los</strong> Sotos <strong>de</strong> Doñana hasta la marisma.<br />
La consecuencia es la alteración <strong>de</strong>l equilibrio <strong>de</strong> la cobertura vegetal, <strong>de</strong>pendientes <strong>de</strong>l nivel<br />
<strong>de</strong> la capa freática, principalmente en las numerosas lagunas y criptohumedales que ven alterado su<br />
régimen y disminuida su extensión. Los arroyos ven igualmente disminuidos <strong>los</strong> aportes haciéndose<br />
más estacionales, mientras que el Canal <strong>de</strong> <strong>los</strong> Mimbrales en épocas <strong>de</strong> lluvias es causante <strong>de</strong> numerosas<br />
riadas y <strong>de</strong>sbordamientos, aportando una grave cantidad <strong>de</strong> sedimentos a la marisma que se<br />
refleja en una amplia área <strong>de</strong> <strong>de</strong>yección en su <strong>de</strong>sembocadura.<br />
La presión ejercida por ungulados silvestres y principalmente por ganado doméstico en estas<br />
fincas tan próximas a la Al<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l Rocío, ejerce un efecto <strong>de</strong>structor sobre la vegetación autóctona<br />
existente, principalmente en <strong>los</strong> lechos <strong>de</strong> <strong>los</strong> arroyos, lagunas y criptohumedales.<br />
3. Zonificación <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> restauración<br />
En función <strong>de</strong> la problemática existente y <strong>de</strong> la distinta capacidad para absorber el conjunto <strong>de</strong><br />
impactos potenciales que se <strong>de</strong>riven <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajos previsibles en la restauración, se establece la<br />
siguiente zonificación previa <strong>de</strong>l terreno.<br />
Zonas muy sensibles: Presentan baja capacidad para absorber el conjunto <strong>de</strong> impactos potenciales<br />
previsibles. Incluyen aquellas zonas <strong>de</strong> escorrentía temporal y permanente confirmada y una<br />
franja <strong>de</strong> 100 metros <strong>de</strong> anchura en la zona <strong>de</strong> contacto <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> eucaliptar con la marisma.<br />
Zonas mo<strong>de</strong>radamente sensibles: Capacidad media para absorber <strong>los</strong> impactos previsibles.<br />
Incluye aquel<strong>los</strong> cantones con <strong>de</strong>nsidad superior a 250 cepas por hectárea y aquel<strong>los</strong> que no llegando<br />
a esa cantidad <strong>de</strong> cepas, están próximos y su situación especial <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> eucaliptar<br />
así lo recomienda.<br />
Zonas poco sensibles: Capacidad elevada para absorber o recuperarse naturalmente frente <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> impactos previsibles. Se incluyen aquel<strong>los</strong> cantones con pocas cepas por arrancar, más alejados<br />
<strong>de</strong> la marisma.<br />
Zonas especiales: Se correspon<strong>de</strong>n con criptohumedales y lagunas interiores. Pue<strong>de</strong>n<br />
absorber ciertos impactos, siendo muy sensibles frente a otros. En ellas hay que i<strong>de</strong>ntificar individualmente<br />
<strong>los</strong> posibles impactos y valorar<strong>los</strong> a<strong>de</strong>cuadamente.<br />
101
4. Trabajos <strong>de</strong> restauración<br />
y medidas <strong>de</strong> ejecución<br />
Se han elaborado exhaustivos trabajos <strong>de</strong> inventariación, estudios <strong>de</strong> viabilidad y planificación,<br />
estudio <strong>de</strong> impacto ambiental, y contando con experiencias previas en labores <strong>de</strong> erradicación <strong>de</strong><br />
eucaliptos a menor escala, en otros territorios <strong>de</strong>l interior <strong>de</strong>l Parque Nacional, se proyecta la erradicación<br />
<strong>de</strong> eucaliptos y restauración ecológica <strong>de</strong> las fincas “Los Sotos <strong>de</strong> Doñana” y “Monterue<strong>los</strong>”.<br />
Los objetivos básicos a alcanzar con este proyecto son:<br />
102
– La correcta y completa eliminación <strong>de</strong> <strong>los</strong> eucaliptos en las fincas Los Sotos <strong>de</strong> Doñana y<br />
Monterue<strong>los</strong> (operaciones <strong>de</strong> corta, arranque y restitución microtopográfica <strong>de</strong>l terreno, acordonado<br />
y amontonado, quema y eliminación <strong>de</strong> restos).<br />
– La recuperación ecológica <strong>de</strong> <strong>los</strong> territorios afectados por la eliminación <strong>de</strong> eucaliptos, y concretamente,<br />
<strong>de</strong> cuantos arroyos lagunas y criptohumedales que se ubican en ambas fincas<br />
(a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> enclaves específicos con plantaciones <strong>de</strong> árboles y arbustos, así como protección<br />
<strong>de</strong> las mismas frente a ganado y fitófagos silvestres).<br />
En 1998 se inicia esta obra con un presupuesto <strong>de</strong> 442.500.000 pesetas, que afecta a 1.556 ha<br />
<strong>de</strong> superficie, y a <strong>de</strong>sarrollar durante <strong>los</strong> años 1998, 1999, 2000 y 2001.<br />
Los trabajos <strong>de</strong> corta, arranque y amontonado ya han concluido, ejecutándose en el momento<br />
actual <strong>los</strong> <strong>de</strong> quema, así como cerramientos y plantaciones. La obra se ha estructurado <strong>de</strong> la siguiente<br />
manera:<br />
A) Erradicación <strong>de</strong>l Eucaliptar<br />
• La actividad con la que se inicia la eliminación <strong>de</strong>l eucaliptar es la corta y saca <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra.<br />
Ésta fue subastada por el Organismo Autónomo Parques Nacionales, imponiendo las correspondientes<br />
normas <strong>de</strong> ejecución, con limitaciones para el tránsito <strong>de</strong> camiones, etc.<br />
• A continuación se ha procedido a la eliminación <strong>de</strong> la actividad <strong>de</strong> cepas y raíces mediante<br />
<strong>de</strong>stoconado por arranque puntual y selectivo <strong>de</strong> cepas con el empleo <strong>de</strong> retoexcavadoras<br />
con un fleco <strong>de</strong> uña doble. La máquina avanza entre dos hileras <strong>de</strong> tocones, <strong>de</strong>stoconando<br />
simultáneamente 4 hileras y acordonando <strong>los</strong> restos en dos fajas con el fin <strong>de</strong> realizar posteriormente<br />
un menor transporte cuando hayan <strong>de</strong> amontonarse <strong>los</strong> restos. Al mismo tiempo, la<br />
retoexcavadora tras arrancar y <strong>de</strong>splazar el tocón, rellena <strong>los</strong> agujeros abiertos empujando las<br />
arenas acumuladas en sus inmediaciones.<br />
Los trabajos <strong>de</strong> arranque se planifican por cantones, siendo su arranque generalizado en el<br />
caso <strong>de</strong> estar clasificados como “Zonas poco sensibles”. En “Zonas mo<strong>de</strong>radamente sensibles”,<br />
<strong>de</strong> eucaliptar <strong>de</strong>nso con más <strong>de</strong> 400 cepas/Ha., el arranque <strong>de</strong>l cantón se ha realizado<br />
durante dos años consecutivos, a razón <strong>de</strong> la mitad <strong>de</strong> la superficie total en cada uno <strong>de</strong> el<strong>los</strong>,<br />
por parcelas rectangulares <strong>de</strong> unas 10 ha., con su lado mayor con orientación N-S. Su disposición<br />
se ha intercalado a modo <strong>de</strong> tablero <strong>de</strong> ajedrez para evitar problemas <strong>de</strong> erosión eólica.<br />
En las “Zonas muy sensibles” (franja <strong>de</strong> 30 m. en las márgenes <strong>de</strong> las zonas <strong>de</strong> escorrentía<br />
superficial y franja <strong>de</strong> 100 m. en la vera en contacto con la marisma, se ha <strong>de</strong>stoconado con<br />
extrema precaución afectando en la menor medida posible a la vegetación autóctona existente<br />
así como a <strong>los</strong> cauces presentes. En casos específicos en <strong>los</strong> que esto no ha sido posible,<br />
se ha <strong>de</strong>jado sin <strong>de</strong>stoconar y habrán <strong>de</strong> repasarse <strong>los</strong> rebrotes durante mínimo unos<br />
cuatro años consecutivos previsiblemente. En las “Zonas especiales” se ha procedido <strong>de</strong><br />
modo similar según cada caso concreto, interviniéndose en cualquier caso cuando se han<br />
encontrado secas.<br />
• La eliminación <strong>de</strong> restos <strong>de</strong> tocones ha requerido una fase inicial <strong>de</strong> amontonado efectuado<br />
mediante excavadoras con pala <strong>de</strong> empuje. Estos montones preparados para su posterior<br />
quema, se han ejecutado con un tamaño variable en función <strong>de</strong> la <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> restos existentes,<br />
<strong>de</strong> modo que no se arrastrase un tocón más <strong>de</strong> 25-30 m, con <strong>los</strong> tocones ya secos y<br />
siempre en enclaves sin vegetación natural.<br />
• La quema <strong>de</strong> restos se está realizando sobre <strong>los</strong> montones una vez que las cepas se han<br />
secado suficientemente y con las garantías suficientes <strong>de</strong> seguridad. Para ello, en cada área<br />
<strong>de</strong> quema se cuenta con dos palas excavadoras que abren un acerado alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> cada<br />
montón, y que remueven estos montones hasta su quema completa. A<strong>de</strong>más un retén contraincendios<br />
vigila la quema las veinticuatro horas <strong>de</strong>l día. Para realizar estas quemas, en<br />
cualquier caso se ha esperado a que cayesen las primeras lluvias y hume<strong>de</strong>ciesen la zona.<br />
• Durante <strong>los</strong> dos próximos años se hará necesaria la eliminación <strong>de</strong> brotes, tanto <strong>de</strong> raíz como<br />
<strong>de</strong> semilla.<br />
B) Recuperación Ecológica<br />
Tras la erradicación <strong>de</strong>l eucaliptar, se está ejecutando un plan <strong>de</strong> recuperación ecológica <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
territorios afectados, enfocado hacia la recuperación <strong>de</strong> la vegetación natural para la consecución <strong>de</strong><br />
103
hábitats estables aptos para la fauna. En el caso <strong>de</strong>l Monte Blanco, la recuperación se basa en la propia<br />
capacidad <strong>de</strong> regeneración natural <strong>de</strong> esta vegetación autóctona tras la retirada <strong>de</strong>l eucalipto.<br />
Para restaurar el Monte Negro y la Vegetación <strong>de</strong> Rivera, las medidas ya iniciadas se apoyan en trabajos<br />
<strong>de</strong> repoblación con especies autóctonas, y en el establecimiento <strong>de</strong> vallados con el objetivo <strong>de</strong><br />
proteger a<strong>de</strong>cuadamente todas las plantaciones y zonas especiales <strong>de</strong> recuperación, contra posibles<br />
daños producidos por el ganado y ungulados silvestres.<br />
• Las repoblaciones compren<strong>de</strong>rán plantaciones <strong>de</strong> plantones <strong>de</strong> matorral con cepellón, y plantación<br />
<strong>de</strong> ejemplares arbóreos, <strong>de</strong> plantones con cepellón o <strong>de</strong> adultos mediante la técnica<br />
<strong>de</strong>l escayolado.<br />
Las especies se han seleccionado en función <strong>de</strong> que sean autóctonas <strong>de</strong> la zona y preferiblemente<br />
pertenecientes a comunida<strong>de</strong>s maduras, que contribuyan a la madurez edáfica, preferiblemente<br />
leñosas y que contribuyan al incremento <strong>de</strong> biomasa y con fruto comestible por<br />
fauna y ganado. Estas especies y las cantida<strong>de</strong>s previstas en proyecto son: 2.355 alcornoques<br />
(Quercus suber) y 785 acebuches (Olea europaea) escayolados, y 9.420 plantones <strong>de</strong><br />
madroño (Arbutus unedo), 4.710 <strong>de</strong> piruétano (Pyrus bourgaeana), 7.850 <strong>de</strong> fresno (Fraxinus<br />
angustifolia), 4.710 <strong>de</strong> labiérnago (Phillyrea angustifolia) y otros 4.710 <strong>de</strong> mirto (Myrtus communis).<br />
En todo caso se está empleando planta proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> la zona, pasando un riguroso control<br />
sanitario en origen.<br />
• Los cerramientos se establecen mediante instalación <strong>de</strong> malla cinegética <strong>de</strong> acero galvanizado<br />
<strong>de</strong> 2 m. <strong>de</strong> altura (a enterrar medio metro en el terreno) y con postes <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> pino<br />
tratada cada 4 metros, <strong>de</strong> 2,5 m. <strong>de</strong> altura, que se enterrarán 1 m. en el terreno. Estos se<br />
están construyendo en torno a diversas lagunas y arroyos.<br />
5. Medidas especiales<br />
Los condicionantes específicos que afectan a estas actuaciones están siendo muy numerosos.<br />
El hecho <strong>de</strong> transformar una superficie tan amplia <strong>de</strong> eucaliptar como la consi<strong>de</strong>rada, requiere afrontar<br />
<strong>los</strong> trabajos con suma cautela y cuidado.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estas lógicas medidas concretas, y <strong>de</strong> otras <strong>de</strong> carácter general extensibles a todo<br />
trabajo en un Parque Nacional (referentes a basuras, fuegos, etc), se han establecido unas normas <strong>de</strong><br />
ejecución entre las que <strong>de</strong>stacan las siguientes:<br />
– La suspensión temporal <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajos, por motivos <strong>de</strong> cría y reproducción <strong>de</strong> la fauna silvestre,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el 30 <strong>de</strong> enero hasta el 31 <strong>de</strong> junio.<br />
– La or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> la circulación <strong>de</strong> maquinaria y personal, empleando principalmente la Vía<br />
Pecuaria El Rocío - Sanlúcar <strong>de</strong> Barrameda (en esta vía se han preservado tres hileras <strong>de</strong><br />
eucalipto a cada lado para minimizar el impacto <strong>de</strong> <strong>los</strong> tránsitos) y otros viales principales.<br />
Queda prohibido abrir nuevos carriles permanentes.<br />
– En cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajos <strong>de</strong>scritos, <strong>los</strong> movimientos <strong>de</strong> avance y retroceso <strong>de</strong> la maquinaria,<br />
<strong>los</strong> <strong>de</strong> personal, se realizan por calles <strong>de</strong>finidas dañando lo menos posible la vegetación<br />
autóctona existente, y sin atravesar, cauces, lagunas ni criptohumedales. Esta servirá <strong>de</strong><br />
base para una más rápida recuperación ecológica <strong>de</strong>l área, permitirá la existencia <strong>de</strong> corredores<br />
para fauna terrestre y amortiguará el impacto visual inicial.<br />
– I<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> árboles con nidos <strong>de</strong> especies singulares como águila imperial (en el único<br />
existente en la zona se ha preservado un área <strong>de</strong> unas 40 ha en la que <strong>los</strong> trabajos se están<br />
ejecutando a un ritmo más lento), águila calzada, cernícalo común, milanos negro y real, etc,<br />
<strong>de</strong>jándose estos ejemplares y <strong>los</strong> aledaños en pie.<br />
– Puntualmente, y a razón <strong>de</strong> unos tres montones cada 10 ha, se están <strong>de</strong>jando <strong>los</strong> montones<br />
a medio quemar para que estos sean utilizados por <strong>los</strong> conejos para la construcción <strong>de</strong> sus<br />
conejeras.<br />
– En la vera, se han <strong>de</strong>jado tres hileras <strong>de</strong> eucalipto en pie para no <strong>de</strong>jar el área <strong>de</strong>sprotegida<br />
<strong>de</strong> vegetación y evitar así problemas erosivos superficiales al actuar como barrera cortavientos,<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>fensa frente a arrastres superficiales.<br />
104
6. Primeros resultados<br />
Como parcela <strong>de</strong> prueba para estimar <strong>los</strong> resultados que se conseguirían, en el año 1998 se<br />
completó la erradicación <strong>de</strong>l eucaliptar en el tramo final <strong>de</strong>l Soto Gran<strong>de</strong> y se valló completamente.<br />
Pasados dos años, el incremento <strong>de</strong>l caudal transportado por este arroyo ha sido muy notorio y la<br />
cobertura vegetal <strong>de</strong>l terreno es <strong>de</strong>l 100%, poblada principalmente por especies herbáceas, pero con<br />
buena regeneración también <strong>de</strong>l matorral. Se efectuó así mismo la plantación <strong>de</strong> 28 alcornoques<br />
escayolados, manteniéndose actualmente todos el<strong>los</strong> en buen estado.<br />
En el resto <strong>de</strong>l territorio, se está observando que <strong>los</strong> cantones en <strong>los</strong> que el impacto ha sido<br />
mayor, y menor proporción <strong>de</strong> la vegetación arbustiva natural se ha podido conservar, ha sido en las<br />
“Zonas mo<strong>de</strong>radamente sensibles”, en las que principalmente la fase <strong>de</strong> amontonado <strong>de</strong> tocones ha<br />
sido muy <strong>de</strong>structiva. La capacidad <strong>de</strong> regeneración sin embargo parece buena.<br />
La aparición <strong>de</strong> rebrotes <strong>de</strong> raíz así como <strong>de</strong> plántulas <strong>de</strong> semilla <strong>de</strong> eucalipto, está siendo muy<br />
irregular. En algunas zonas casi inexistente, pero en otras muy intensa. Los trabajos para su erradicación<br />
se empren<strong>de</strong>rán durante <strong>los</strong> dos próximos años.<br />
Se está <strong>de</strong>tectando una incipiente y esperanzadora colonización <strong>de</strong>l territorio por el conejo.<br />
7. Reseña <strong>de</strong> la Actuación n.º 1<br />
<strong>de</strong>l Proyecto Doñana 2005<br />
Según se ha comentado anteriormente, esta actuación emprendida por la Confe<strong>de</strong>ración Hidrográfica<br />
<strong>de</strong>l Guadalquivir y asesorada por técnicos <strong>de</strong>l Parque Nacional, está acometiendo la regeneración<br />
<strong>de</strong> la fracción este <strong>de</strong> la finca agrícola <strong>de</strong> Los Mimbrales.<br />
El principal efecto <strong>de</strong> esta actuación sobre las fincas <strong>de</strong> Los Sotos y Monterue<strong>los</strong>, va a ser la<br />
eliminación <strong>de</strong> <strong>los</strong> canales que captaban todas las aguas superficiales <strong>de</strong> la zona. Mediante la construcción<br />
<strong>de</strong> cauces naturalizados, <strong>de</strong> dos balsas con efecto <strong>de</strong> filtro ver<strong>de</strong>, y con la eliminación total<br />
<strong>de</strong>l Canal <strong>de</strong> <strong>los</strong> Mimbrales (también conocido como Canal Nuevo <strong>de</strong> la Arenilla), las escorrentías<br />
superficiales volverán a fluir hacia <strong>los</strong> arroyos naturales que <strong>de</strong>sembocan en la marisma, aportando a<br />
ésta aguas más limpias, con menos sedimentos, y recuperando <strong>los</strong> cauces sus regímenes naturales.<br />
Bibliografía <strong>de</strong> referencia<br />
CANO-MANUEL LEÓN, FCO. JAVIER. 1993. Estudio <strong>de</strong> Viabilidad y Planificación <strong>de</strong> la Erradicación <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
Eucaliptares <strong>de</strong>l Parque Nacional <strong>de</strong> Doñana.<br />
CANO-MANUEL LEÓN, FCO. JAVIER. 1994. Estudio <strong>de</strong> Viabilidad y Planificación <strong>de</strong> la Restauración <strong>de</strong><br />
Veras, Caños y Bosques <strong>de</strong> Galería en <strong>los</strong> sotos <strong>de</strong>l Parque Nacional <strong>de</strong> Doñana.<br />
CANO-MANUEL LEÓN, FCO. JAVIER. 1998. Proyecto para la Erradicación <strong>de</strong> <strong>los</strong> Eucaliptares <strong>de</strong>l Parque<br />
Nacional <strong>de</strong> Doñana y su Restauración Ecológica.<br />
CLEMENTE SALAS, LUIS. 1998. Los sue<strong>los</strong> <strong>de</strong>l Parque Nacional <strong>de</strong> Doñana. Colección Técnica. Servicio<br />
<strong>de</strong> Publicaciones <strong>de</strong>l Organismo Autónomo Parques Nacionales.<br />
URDIALES, CARLOS. 1998. El Canal <strong>de</strong> <strong>los</strong> Mimbrales; impactos y propuesta <strong>de</strong> actuación.<br />
105
“LOS SOTOS” ETA “MONTERUELOS” LURSAILEN<br />
BERRIZTAPEN EKOLOGIKOA, DOÑANA NATUR PARKEAN<br />
Lursail horien ia azalera osoan (1.556 ha bi lursailen artean) eukalipto sail zabalak (Eucalyptus<br />
glóbulus eta Eucalyptus camaldulensis) egon dira 60 eta 70eko hamarka<strong>de</strong>tatik, ustiapen irregularrik<br />
gabe eta inongo funtzio kulturalik jaso gabe.<br />
Landaketa horiek ingurugiroa an<strong>de</strong>atu (kaltetu) dute eta hori al<strong>de</strong>rdi askotan nabarmentzen da:<br />
flora eta animali aniztasuna gutxitzea, higadura arazoak, urmael eta ubi<strong>de</strong> naturalak lehortzea, etab.<br />
Doñana Natur Parkeari buruzko abenduaren 28ko 91/1978 Legeari jarraiki eta Erabilera eta Ku<strong>de</strong>aketaren<br />
2. Plan Zuzentzailearen arabera, eukalipto sail horiek kendu egin behar dira pixkanaka.<br />
Horregatik, 1998. urte bukaeratik hona, bi lursailen berriztapena burutzen ari dira ondorengo bi lan<br />
hauen bitartez:<br />
– Eukalipto saila kentzea: zura moztu eta atera, motzondoak kendu, pilatu eta kentzea. Horretaz<br />
gain, kimuak ere kendu egin behar dira.<br />
– Bertako landaretza berreskuratzea: ungulatu handiengandik babesteko itxiturak ezarriz eta landaketa<br />
handiez lagundurik, batez ere erreka eta urmael bazterretan.<br />
Burutu behar diren lanetan i<strong>de</strong>ntifikatutako eragin potentzialak jasotzeko gaitasunaren arabera, lan<br />
eremua hainbat zonatan sailkatu da: sentsibilitate baxuko zonak, sentsibilitate ertaineko zonak, sentsibilitate<br />
altuko zonak eta zona bereziak.<br />
Hala ere, eraginei aurre egiteko neurri zuzentzaileak betetzen ari dira orain.<br />
Lanak 2001. urtean amaituko dira, eta inbertsioa 442.500.000 pta.koa izango <strong>de</strong>la kalkulatu da.<br />
ECOLOGICAL RESTORATION OF THE “LOS SOTOS”<br />
AND “MONTERUELOS” AREAS IN THE DOÑANA NATIONAL PARK<br />
Practically 100% of the surface area of the regions in question (1556 hectares in total) have<br />
supported eucalyptus plantations (Eucalyptus glóbulus and Eucalyptus camaldulensis) since the 60s and<br />
70s. Exploitation has been irregular and no cultural activities have been carried out.<br />
These plantations have resulted in environmental damage that has affected all natural areas: reduction<br />
in plant and animal diversity, erosion, drying up of lakes and natural rivers, etc.<br />
In accordance with that stipulated in Act 91/1998, dated 28 December, on the Doñana National<br />
Park, as well as with the 2 nd Master Plan for Use and Management, these eucalyptuses are now being gradually<br />
eliminated.<br />
At the end of 1998, restoration work began on the two areas. Two main methods are being employed:<br />
– Elimination of the eucalyptus plantations; through the felling and removing of the wood and the<br />
unearthing, stacking and elimination of the stumps, complemented by the elimination of new<br />
shoots.<br />
– Recuperation of indigenous vegetation; through enc<strong>los</strong>ures protected against large ungulates,<br />
ai<strong>de</strong>d by diverse plantations mainly along riverbanks and by the si<strong>de</strong> of lakes.<br />
In accordance with their ability to absorb potential impacts, gauged during diverse studies, the<br />
areas in question have been divi<strong>de</strong>d into various zones: slightly sensitive zones, mo<strong>de</strong>rately sensitive<br />
zones, very sensitive zones and special zones.<br />
A series of anticipatory and corrective measures are being implemented also.<br />
Work is expected to finish during 2001. The total investment is estimated at 442,500,000 pesetas.<br />
106
Reflexiones y apuntes<br />
sobre otra gestión forestal<br />
Pako Zufiaur González <strong>de</strong> Langarika<br />
• Guardabosques. Navarra<br />
Aviso para navegantes<br />
Nadie <strong>de</strong>bería esperar <strong>de</strong> este escrito soluciones a todos sus problemas. El que firma no es ni<br />
un gran teórico ni un investigador. Sus i<strong>de</strong>as se basan en la experiencia <strong>de</strong> 8 años trabajando día a<br />
día en el monte, y en la percepción objetiva <strong>de</strong> lo que suce<strong>de</strong> en el mercado <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra.<br />
Yo, el primero, he <strong>de</strong> aceptar mi ignorancia en gran parte <strong>de</strong> lo que me (nos) suce<strong>de</strong> día a día<br />
en el campo, y <strong>de</strong> la misma manera se hace necesario el proclamar la imposibilidad <strong>de</strong> dogmatizar<br />
sobre la práctica forestal: las actuaciones realizadas sobre robledales normandos pue<strong>de</strong>n no ser <strong>de</strong><br />
la misma utilidad en nuestra zona, o sencillamente <strong>de</strong>bemos reconocer que la planta se porta <strong>de</strong> diferente<br />
manera en sitios tan cercanos como pue<strong>de</strong>n ser dos faldas <strong>de</strong>l mismo monte (dos orientaciones,<br />
dos alturas...), por no hablar <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sconcierto que crea la falta <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> la planta <strong>de</strong><br />
vivero, o el poco control que se tiene en el transporte <strong>de</strong> esta planta.<br />
Para terminar esta introducción creo también necesario <strong>de</strong>cir que parte <strong>de</strong> la actuación <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
técnicos forestales <strong>de</strong>bería estar basada en echar un vistazo a <strong>los</strong> errores cometidos en el pasado,<br />
tanto pasado próximo (2-10 años) como pasado lejano (10-100 años) e intentar apren<strong>de</strong>r <strong>de</strong> el<strong>los</strong>.<br />
Al grano<br />
La i<strong>de</strong>a principal <strong>de</strong> este escrito es la siguiente: la rentabilidad <strong>de</strong>l bosque mixto autóctono<br />
(o repoblaciones mixtas <strong>de</strong> frondosas) pue<strong>de</strong> ser tan gran<strong>de</strong>, o incluso mayor, que las rentabilida<strong>de</strong>s<br />
que ofrece el pino radiata o el eucalipto en estos momentos.<br />
¿En qué me baso para realizar esta afirmación?<br />
El crecimiento <strong>de</strong> ciertas especies, como por ejemplo el abedul o el castaño, pue<strong>de</strong> ser tan rápido<br />
como el <strong>de</strong>l pino, y para eso no hay más que darse una vuelta por ciertos sitios privilegiados (privilegiado<br />
en el sentido <strong>de</strong> que todavía es posible ver estas especies en el monte, no porque sean<br />
sitios y plantas excepcionales) y ver la planta, proveniente <strong>de</strong> semilla, que sin ningún tipo <strong>de</strong> tratamiento<br />
selvícola previo nos po<strong>de</strong>mos encontrar.<br />
Por otra parte, también creo interesante afirmar que la mayoría <strong>de</strong> las matarrasas en pinares se<br />
realizan con eda<strong>de</strong>s superiores a <strong>los</strong> 35 años (40-45 años). Edad ésta, 35 años (40-45 años), que se<br />
aproxima ya un poco más a la edad <strong>de</strong> corta <strong>de</strong> cerezos y fresnos (50-60 años), y que suplen esa di-<br />
107
ferencia <strong>de</strong> años con unos precios que duplican, triplican,... a <strong>los</strong> precios <strong>de</strong>l pino. Por no hablar <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
problemas sanitarios que está teniendo en estos momentos el pino (procesionaria, Diploi<strong>de</strong>a pinea,<br />
banda roja...) y por no mencionar <strong>los</strong> peligros <strong>de</strong> una estructura <strong>de</strong> mercado basada en un única especie<br />
(recor<strong>de</strong>mos el efecto que todavía está teniendo el vendaval <strong>de</strong> finales <strong>de</strong> 1999 en Francia...).<br />
También consi<strong>de</strong>ro muy interesante comentar <strong>los</strong> precios <strong>de</strong> especies “arbustivas” que <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
siempre han habitado en nuestros bosques naturales y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> siempre también han sido cortados en<br />
tratamientos selvícolas previos a aprovechamientos económicos para “beneficiar” a las especies principales<br />
(roble, haya,...). Estas especies arbustivas son <strong>los</strong> sorbus (serbales), que en Francia alcanzan<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> precios más altos. En concreto, me refiero a especies como Sorbus aria, Sorbus torminalis, y<br />
Sorbus domestica, que alcanzan precios entre 100.000 y 200.000 pts/m 3 .<br />
Evito hacer comentarios <strong>de</strong>l nogal <strong>de</strong>bido a la poca experiencia <strong>de</strong> que dispongo con esta especie,<br />
aunque consi<strong>de</strong>ro muy recomendable estudiar <strong>los</strong> trabajos que se realizan en Francia con Junglans<br />
regia y Junglans nigra.<br />
De todas formas, todo trabajo selvícola (por lo menos en bosques <strong>de</strong> suficiente entidad) <strong>de</strong>bería<br />
estar incluido <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>los</strong> correspondientes Planes técnicos o Planes <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nación, <strong>de</strong> cara a<br />
evitar, en la medida <strong>de</strong> lo posible, la improvisación.<br />
Dificulta<strong>de</strong>s<br />
No dudo que comenzar a tratar selvícolamente las especies citadas anteriormente conlleva sus<br />
dificulta<strong>de</strong>s, pero si no empezamos nunca conseguiremos ningún fuste.<br />
Dificulta<strong>de</strong>s que comienzan por nosotros mismos, y por nuestra incapacidad para romper ciertos<br />
mol<strong>de</strong>s y límites que nos marcan la cotidianeidad; quiero <strong>de</strong>cir que, o todo es P. radiata, o todo<br />
es haya… y no salimos <strong>de</strong> ahí. Es necesario abrir un poco <strong>los</strong> ojos a experiencias que se realizan fuera<br />
<strong>de</strong> nuestras fronteras y <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> pensar que ciertos productos solo se pue<strong>de</strong>n conseguir en otros<br />
sitios; es posible que la fertilidad <strong>de</strong> ciertos lugares privilegiados sean superiores a la <strong>de</strong> nuestros ácidos<br />
sue<strong>los</strong> (problema agravado por ciertas prácticas forestales como el <strong>de</strong>capado o el subsolado),<br />
pero vuelvo a repetir que hay que abrir <strong>los</strong> ojos y ver lo que nos encontramos en el monte sin que<br />
nadie lo haya trabajado nunca.<br />
Otro problema grave es la estructura <strong>de</strong> mercado actual. Aquel que disponga <strong>de</strong> algo al margen<br />
<strong>de</strong> este mercado <strong>de</strong>be buscar al comprador y no <strong>de</strong>jarse engañar. Sin ningún tipo <strong>de</strong> duda un<br />
buen cerezo vale mucho más que 12.000 ptas/m 3 .<br />
En lo que a bosque natural se refiere se <strong>de</strong>be comenzar con selvicultura al individuo, empezando<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> estadios muy jóvenes y dando la importancia que se merece, tanto económica como<br />
ecológicamente, a las especies secundarias (cerezos, castaños, abedules, arces,…).<br />
En repoblaciones artificiales se necesita planta <strong>de</strong> calidad, con origen y genética a<strong>de</strong>cuadas.<br />
Posiblemente haya muchas más dificulta<strong>de</strong>s, pero esto no preten<strong>de</strong> ser más que una introducción.<br />
Conclusiones<br />
Debemos comenzar. Como antes he dicho, nadie nos va a regalar nada y no vale la excusa <strong>de</strong><br />
que en Francia o Alemania nos llevan 400 años <strong>de</strong> ventaja. A nuestro favor juega el po<strong>de</strong>r estudiar y<br />
asimilar esa experiencia <strong>de</strong> 400 años en muy poco tiempo y comenzar a ponerla en práctica, siempre<br />
teniendo en cuenta dón<strong>de</strong> nos encontramos y las limitaciones <strong>de</strong> nuestro territorio.<br />
Quizás tendrían que ser las asociaciones <strong>de</strong> forestalistas las que en consonancia con la administración<br />
<strong>de</strong>berían comenzar a dar información <strong>de</strong> todo esto.<br />
El objetivo <strong>de</strong>bería ser variar la oferta, crear una oferta diversa y <strong>de</strong> CALIDAD; no olvi<strong>de</strong>mos<br />
que es la oferta la que pue<strong>de</strong> crear la <strong>de</strong>manda, por lo que no <strong>de</strong>be ser muy importante que en estos<br />
108
momentos no exista una estructura <strong>de</strong> mercado que <strong>de</strong>man<strong>de</strong> estos productos. A<strong>de</strong>más la ma<strong>de</strong>ra<br />
<strong>de</strong> calidad siempre se ven<strong>de</strong>rá a buen precio, aunque haya que buscar y encontrar al comprador<br />
(¿otra tarea <strong>de</strong> las asociaciones <strong>de</strong> forestalistas?).<br />
Como anécdota <strong>de</strong>cir que con ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> calidad el 5% <strong>de</strong> las plantas por hectárea pue<strong>de</strong>n dar<br />
el 50% <strong>de</strong> la renta, con todas las repercusiones y reflexiones que cada uno quiera hacer sobre esto.<br />
Volviendo al tema <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l pasado, creo que no se <strong>de</strong>ben realizar cambios bruscos, y<br />
por tanto no conviene que lo que ahora es radiata se convierta a corto plazo en cerezo. No <strong>de</strong>bemos<br />
cometer ese tipo <strong>de</strong> errores; <strong>de</strong>bemos ir gradualmente eligiendo <strong>los</strong> mejores sitios para las especies<br />
más preciosas.<br />
Por último, un par <strong>de</strong> apuntes:<br />
Deberíamos <strong>de</strong>sechar YA prácticas agresivas: <strong>de</strong>capados, subsolados, <strong>de</strong>stoconados...<br />
Deberíamos intentar buscar métodos <strong>de</strong> saca más “blandos”.<br />
Debería limitarse la construcción <strong>de</strong> vías <strong>de</strong> saca tanto en terrenos privados como públicos.<br />
BESTELAKO KUDEAKETARI BURUZKO OHARRAK ETA GOGOETAK<br />
Inolako eztabaida teoriko edo zientifikoan sartu gabe, baso gestioan beste ikuspuntu bat zabaldu<br />
nahi da:egunerokotasunak agintzen dizkigun pinua eta eukaliptuaz gain zeintzu diren jorra ditzakegun<br />
gainerako espezieak. Nere ustez hauexek izanen lirateke:gerezia, lizarra, urkia, gaztaina,... Helburua garbi<br />
beharko genuke: eskaintza anitza eta kalitatezkoa sortzea, eta modu honetan eta ahal dugun neurrian<br />
produktu bakar batean oinarritutako merkatuek sortzen dituzten arazoak ekiditea.<br />
REFLECTIONS AND NOTES ABOUT AN ALTERNATIVE<br />
FOREST MANAGEMENT METHOD<br />
Without entering into theoretical or scientific discussions, this paper aims to provi<strong>de</strong> another perspective<br />
on species that are potential objects of forest management. Our aim is to step outsi<strong>de</strong> the limits<br />
that <strong>de</strong>fine our daily activities, to look beyond pines and eucalyptuses in or<strong>de</strong>r to predict, as objectively<br />
as possible, what may happen if we begin to work with species such as cherry, ash, chestnut or birch.<br />
Our objective should be to achieve a diverse, high-quality offer, thereby avoiding as far as possible the<br />
problems inherent in markets based on a single product.<br />
109
Gestión forestal <strong>de</strong> las fincas<br />
públicas <strong>de</strong>l Parque Natural<br />
<strong>de</strong>l Montseny<br />
Josep Argemi Relat<br />
• Servicio <strong>de</strong> Parques Naturales.<br />
Diputación <strong>de</strong> Barcelona<br />
Des<strong>de</strong> finales <strong>de</strong> <strong>los</strong> años setenta, la Diputación <strong>de</strong> Barcelona, a través <strong>de</strong>l Servicio <strong>de</strong> Parques<br />
Naturales, ha sido promotora <strong>de</strong> la protección <strong>de</strong> varios espacios naturales situados en el entorno <strong>de</strong><br />
Barcelona utilizando como herramienta <strong>los</strong> Planes especiales <strong>de</strong> protección previstos por la ley <strong>de</strong>l<br />
suelo.<br />
Actualmente la Diputación <strong>de</strong> Barcelona gestiona 4 parques naturales (Montseny, Sant Llorenç<br />
<strong>de</strong>l Munt i l’Obac, Montnegre i el Corredor y Garraf) y 2 parques comarcales (Montesquiu y Olerdola)<br />
y, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1996, está impulsando un proyecto <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> un anillo ver<strong>de</strong> <strong>de</strong>l área metropolitana <strong>de</strong><br />
Barcelona mediante la promoción <strong>de</strong> otras fórmulas <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nación y protección <strong>de</strong>l territorio: Consorcios<br />
<strong>de</strong> municipios, Parques Agrarios, Corredores Biológicos, etc.<br />
De acuerdo con <strong>los</strong> objetivos establecidos en dichos Planes, la Diputación <strong>de</strong> Barcelona ha<br />
adquirido a lo largo <strong>de</strong> estos años más <strong>de</strong> 11.000 ha <strong>de</strong> terreno con el fin <strong>de</strong> propiciar una mejor gestión<br />
<strong>de</strong> estos espacios naturales: Zonas <strong>de</strong> reserva integral, don<strong>de</strong> el Plan sólo admite activida<strong>de</strong>s<br />
científicas; terrenos o inmuebles necesarios para la creación <strong>de</strong> instalaciones y equipamientos <strong>de</strong>l<br />
Parque; terrenos estratégicos para la protección <strong>de</strong> elementos singulares o para <strong>de</strong>tener activida<strong>de</strong>s<br />
no compatibles; y zonas <strong>de</strong>gradadas don<strong>de</strong> es necesario realizar proyectos <strong>de</strong> restauración.<br />
Espacio Natural Protegido Superficie Total (ha) Propiedad Pública (ha) %<br />
PN Montseny 30.120,1 3.712,0 12<br />
PN Sant Llorenç <strong>de</strong>l Munt 13.693,8 4.922,2 36<br />
PN Montnegre i Corredor 15.010,0 1.388,0 9<br />
PN Garraf 10.638,0 1.101,9 10<br />
PC d’Olerdola 608,2 0,0 0<br />
PC Montesquiu 546,5 546,5 100<br />
Total 70.617 11.671 17<br />
Actualmente, en el Parque Natural <strong>de</strong>l Montseny, la Diputación <strong>de</strong> Barcelona es propietaria <strong>de</strong><br />
3.712 ha, repartidas en 37 fincas <strong>de</strong> las cuales, 15 tienen una superficie mayor <strong>de</strong> 100 ha. Sin embargo,<br />
esta superficie representa sólo un 12 % <strong>de</strong> la superficie total <strong>de</strong>l Parque (30.120 ha).<br />
111
La mayor parte <strong>de</strong> estas propieda<strong>de</strong>s son terrenos forestales, principalmente encinares y hayedos,<br />
que habían sido sometidos a aprovechamientos más o menos intensos antes <strong>de</strong> ser adquiridos<br />
por la administración gestora <strong>de</strong>l Parque. El cambio <strong>de</strong> propiedad comportó la <strong>de</strong>tención <strong>de</strong> estos<br />
aprovechamientos y, a excepción <strong>de</strong> algunas intervenciones puntuales, la Diputación <strong>de</strong>jó que estos<br />
bosques evolucionaran <strong>de</strong> forma natural.<br />
A partir <strong>de</strong> 1994 se inicio la elaboración <strong>de</strong> Planes técnicos <strong>de</strong> gestión y mejora forestal <strong>de</strong><br />
aquellas fincas no afectadas por zonas <strong>de</strong> reserva integral y con una superficie mayor <strong>de</strong> 100 ha, y<br />
el año 1995 se ejecutaron <strong>los</strong> primeros trabajos forestales con <strong>los</strong> siguientes objetivos:<br />
– Garantizar el aprovechamiento <strong>de</strong> recursos naturales renovables mediante la explotación<br />
racional y or<strong>de</strong>nada <strong>de</strong>l bosque<br />
– Garantizar la compatibilidad entre la explotación <strong>de</strong> estos recursos y la conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
valores naturales y paisajísticos <strong>de</strong> estos espacios forestales.<br />
A continuación se exponen <strong>los</strong> objetivos y <strong>los</strong> primeros resultados <strong>de</strong> las seis líneas <strong>de</strong> actuación<br />
más importantes:<br />
1. Planes Técnicos <strong>de</strong> Gestión<br />
y Mejora Forestal<br />
Inicio <strong>de</strong> la actuación: 1986 (a partir <strong>de</strong> 1992, coincidiendo con la creación <strong>de</strong>l Centro <strong>de</strong> la Propiedad<br />
Forestal y <strong>de</strong> una línea <strong>de</strong> ayudas específica para la redacción <strong>de</strong> PTGMF <strong>de</strong> fincas privadas,<br />
el parque <strong>de</strong>jó <strong>de</strong> ofrecer la redacción <strong>de</strong> estos planes, si bien ha seguido manteniendo el soporte<br />
técnico a aquel<strong>los</strong> propietarios que lo solicitan).<br />
Objetivos:<br />
– Ofrecer al silvicultor un instrumento <strong>de</strong> planificación y gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajos forestales.<br />
– Compatibilizar <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong> explotación y <strong>de</strong> conservación.<br />
– Mejorar la planificación y <strong>los</strong> rendimientos <strong>de</strong> las explotaciones tradicionales.<br />
– Participación <strong>de</strong>l órgano gestor <strong>de</strong>l parque en el sector forestal.<br />
– Orientar la línea <strong>de</strong> ayudas a las explotaciones forestales con el fin <strong>de</strong> favorecer las políticas<br />
<strong>de</strong> gestión <strong>de</strong>l parque.<br />
Resultados:<br />
– Redacción <strong>de</strong> 27 Planes con un total <strong>de</strong> 4.015 ha or<strong>de</strong>nadas (75 % pp).<br />
– Potenciación <strong>de</strong> métodos y tratamientos tradicionales <strong>de</strong> explotación.<br />
– Incorporación <strong>de</strong> nuevos tratamientos silvícolas, usos y/o productos.<br />
– Replanteo <strong>de</strong> la red <strong>de</strong> caminos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembosque.<br />
– Protección <strong>de</strong> elementos forestales singulares.<br />
– Optimización <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos económicos públicos <strong>de</strong>stinados al sector forestal<br />
Propuestas <strong>de</strong> futuro:<br />
– Finalizar la redacción <strong>de</strong> <strong>los</strong> PTGMF <strong>de</strong> las propieda<strong>de</strong>s públicas.<br />
– Establecer un convenio <strong>de</strong> colaboración con la propiedad privada (CPF) con el fin <strong>de</strong> participar<br />
en el seguimiento, modificación y/o revisión <strong>de</strong> <strong>los</strong> planes aprobados.<br />
– Seleccionar varias fincas piloto y realizar un seguimiento <strong>de</strong>tallado.<br />
– Realizar trabajos conjuntos en ámbitos afectados por incendios.<br />
– Promocionar el asociacionismo en el sector forestal.<br />
112
2. Trabajos forestales<br />
<strong>de</strong> aprovechamiento y mejora<br />
Inicio <strong>de</strong> la actuación: 1994<br />
Objetivos:<br />
– Recuperar la explotación forestal <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques públicos mediante aclareos mo<strong>de</strong>rados.<br />
– Potenciar una estructura <strong>de</strong> bosque irregular equilibrada.<br />
– Mejorar la calidad <strong>de</strong> la masa.<br />
– Incrementar la biodiversidad.<br />
– Favorecer la regeneración <strong>de</strong> semilla.<br />
– Ensayar métodos <strong>de</strong> explotación y prácticas silvícolas exportables a propieda<strong>de</strong>s forestales<br />
privadas.<br />
– Recopilar datos técnicos, biológicos y económicos sobre la gestión forestal.<br />
Resultados:<br />
– Realización <strong>de</strong> 6 Campañas <strong>de</strong> aprovechamiento con un total <strong>de</strong> 72 ha tratadas.<br />
– Obtención <strong>de</strong> 1.800 Tm <strong>de</strong> leñas y otros productos forestales.<br />
– Participación <strong>de</strong> <strong>los</strong> empresarios forestales locales.<br />
– Incremento <strong>de</strong> la regeneración natural por semilla y <strong>de</strong> la diversidad <strong>de</strong> las especies acompañantes<br />
en las zonas tratadas, <strong>de</strong> un 2% inicial a un 7% en la masa final.<br />
– Recuperación <strong>de</strong> métodos tradicionales <strong>de</strong> explotación forestal.<br />
Datos sobre <strong>los</strong> aclareos mo<strong>de</strong>rados realizados en un total <strong>de</strong> 48 ha <strong>de</strong> encinar en la finca La Trauna<br />
(Fogars <strong>de</strong> Montclús)<br />
Valores Inicial Final Extraído %<br />
Densidad 1.742 p/ha 1.175 p/ha 567 p/ha 33<br />
Área basimétrica 28 m 2 /ha 17 m 2 /ha 11 m 2 /ha 40<br />
Cobertura 147 % 86 % 61 % 41<br />
Volumen total productos 825 tm 469 tm 313 tm 38<br />
CD<br />
Propuestas <strong>de</strong> futuro:<br />
– Continuar la ejecución <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajos previstos en <strong>los</strong> PTGMF.<br />
– Elaborar un estudio sobe <strong>los</strong> costes económicos <strong>de</strong> explotación.<br />
– Diseñar una metodología <strong>de</strong> seguimiento <strong>de</strong> las actuaciones y divulgar <strong>los</strong> resultados obtenidos.<br />
113
3. Canales artificiales para <strong>de</strong>sembosque<br />
Inicio <strong>de</strong> la actuación: 1992<br />
Objetivos:<br />
– Experimentar y dar a conocer este sistema <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembosque.<br />
– Reducir <strong>los</strong> impactos <strong>de</strong> <strong>los</strong> métodos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembosque tradicionales.<br />
– Mejorar <strong>los</strong> rendimientos <strong>de</strong> la explotación forestal tradicional.<br />
– Estudio comparativo con otros sistemas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembosque.<br />
– Promover su implantación en el sector.<br />
Resultados:<br />
– Adquisición <strong>de</strong> 200 m <strong>de</strong> canales <strong>de</strong> polietileno <strong>de</strong> 40 cm <strong>de</strong> diámetro.<br />
– Cesión gratuita mediante documento administrativo a 15 silvicultores.<br />
– Trabajos en 35 campañas con más <strong>de</strong> 2.240 Tm <strong>de</strong> leñas <strong>de</strong>semboscadas.<br />
– Gran adaptación en explotaciones tradicionales <strong>de</strong> la zona: Lenya corta <strong>de</strong> encina.<br />
– Reducción <strong>de</strong> jornales <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembosque y reducción <strong>de</strong> costes. 2,6 pts/kg.<br />
– Mejoras en las condiciones <strong>de</strong>l trabajo forestal.<br />
Trabajos<br />
Datos comparativos sobre <strong>los</strong> rendimientos obtenidos en el <strong>de</strong>sembosque tradicional,<br />
mediante empuje manual, y <strong>los</strong> obtenidos utilizando el sistema <strong>de</strong> canales artificiales:<br />
Método tradicional<br />
Canales artificiales<br />
Jornales (%) Rendimiento (Kg/J) Jornales (%) Rendimiento (Kg/J)<br />
Cortar 41,2 3.632,9 52 3.654,7<br />
Desramar y apilar 24,9 6.010,5 27,1 7.006,9<br />
Desemboscar 33,9 4.415,4 12,5 9.071,4<br />
Montar canales 0 0 8,5 0<br />
100 100<br />
114
Comparación <strong>de</strong>l coste total <strong>de</strong> explotación entre <strong>los</strong> dos sistemas:<br />
Trabajos<br />
M. Tradicional Canales Artificiales<br />
(pts/Kg)<br />
(pts/Kg)<br />
Cortar 2,8 2,7<br />
Desramar y apilar 1,1 0,9<br />
Desemboscar 1,5 0,4<br />
Montar canales 0 0,3<br />
Pistas <strong>de</strong>sembosque 2,6 1,5<br />
Total 8 5,8<br />
Propuestas <strong>de</strong> futuro:<br />
– Renovación <strong>de</strong>l prototipo <strong>de</strong> canal original.<br />
– Promocionar su implantación <strong>de</strong>finitiva en las explotaciones <strong>de</strong>l Parque.<br />
– Elaborar un documento divulgativo y realizar <strong>de</strong>mostraciones sobre el terreno.<br />
4. Recuperación <strong>de</strong> pastos<br />
y terrenos <strong>de</strong> cultivo<br />
Inicio <strong>de</strong> la actuación: 1997<br />
Objetivos:<br />
– Recuperar espacios abiertos y romper la continuidad <strong>de</strong> masas forestales.<br />
– Recuperar <strong>los</strong> valores naturales y paisajísticos <strong>de</strong> <strong>los</strong> espacios abiertos.<br />
– Potenciar las activida<strong>de</strong>s agropecuarias tradicionales.<br />
– Favorecer nuevos instrumentos <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> la fauna.<br />
– Crear líneas naturales <strong>de</strong> <strong>de</strong>fensa contra el fuego.<br />
– Estudiar la implantación <strong>de</strong> pastos plurianuales.<br />
Resultados:<br />
– Recuperación <strong>de</strong> 20 ha <strong>de</strong> pastos y cultivos.<br />
– Implantación <strong>de</strong> 8 ha <strong>de</strong> pastos plurianuales para ganado ovino-caprino.<br />
– Recopilación <strong>de</strong> datos sobre distintos métodos <strong>de</strong> eliminación <strong>de</strong> la vegetación y <strong>de</strong> <strong>los</strong> costes<br />
económicos <strong>de</strong> estos trabajos.<br />
– Vinculación <strong>de</strong> las explotaciones agropecuarias existentes a estas actuaciones.<br />
– Mejora <strong>de</strong> <strong>los</strong> valores paisajísticos <strong>de</strong>l parque.<br />
Datos sobre <strong>los</strong> costes económicos <strong>de</strong> recuperar y implantar<br />
pastos plurianuales en 4,8 ha <strong>de</strong> cultivos abandonados hace unos<br />
30 años en la finca La Trauna (Fogars <strong>de</strong> Montcús)<br />
Actuación Coste (ptas) Coste (ptas/ha) %<br />
Eliminación vegetación 1.470.000 306.250 102<br />
Preparación <strong>de</strong>l terreno 449.000 93.542 31<br />
Siembra 164.000 34.167 11<br />
Productos obtenidos –638.600 –133.042 –44<br />
Total 1.444.400 300.917 100<br />
115
Propuestas <strong>de</strong> futuro:<br />
– Divulgar y promocionar estas actuaciones.<br />
– Elaborar Planes <strong>de</strong> aprovechamiento y mejora <strong>de</strong> pastos.<br />
– Realizar estudios sobre la gestión <strong>de</strong> pastos naturales y el aprovechamiento gana<strong>de</strong>ro extensivo.<br />
5. Red viaria básica <strong>de</strong> prevención<br />
<strong>de</strong> incendios<br />
Inicio <strong>de</strong> la actuación: 1994<br />
Objetivos:<br />
– Crear franjas <strong>de</strong> baja combustibilidad en <strong>los</strong> caminos abiertos al tránsito <strong>de</strong> vehícu<strong>los</strong>.<br />
– Mejorar la red viaria básica <strong>de</strong>l parque para <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> extinción <strong>de</strong> incendios.<br />
– Colaborar con las Asociaciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>fensa forestal locales (ADF).<br />
Resultados:<br />
– Realización <strong>de</strong> franjas <strong>de</strong> 2 metros a cada lado en más <strong>de</strong> 122 km <strong>de</strong> caminos.<br />
– Recopilación <strong>de</strong> datos sobre distintos métodos <strong>de</strong> realizar estos trabajos y <strong>de</strong> sus costes económicos.<br />
– Mejora <strong>de</strong> la coordinación entre el parque y las ADF en materia <strong>de</strong> creación y mejora <strong>de</strong> infraestructuras<br />
<strong>de</strong> prevención y extinción <strong>de</strong> incendios forestales.<br />
Propuestas <strong>de</strong> futuro:<br />
– Potenciar la mecanización <strong>de</strong> estos trabajos.<br />
– Ampliar la longitud <strong>de</strong> estas franjas en aquel<strong>los</strong> caminos que, por su característica, pue<strong>de</strong>n<br />
ser utilizados como líneas cortafuegos, y ampliar divulga.<br />
– Ensayar métodos que permitan mantener estas franjas con un coste económico menor.<br />
6. Recuperación <strong>de</strong>l Castaño <strong>de</strong> fruto<br />
Inicio <strong>de</strong> la actuación: 1996<br />
Objetivos:<br />
– Garantizar la conservación <strong>de</strong>l castaño como especie singular <strong>de</strong>l paisaje <strong>de</strong>l parque.<br />
116
– Recuperar las parcelas <strong>de</strong> castaños <strong>de</strong> fruto mediante tratamientos <strong>de</strong> rejuvenecimiento para<br />
su posterior explotación.<br />
– Ensayar tratamientos preventivos contra el chancro.<br />
– Estudiar la existencia <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s autóctonas resistentes a la enfermedad.<br />
– Estudiar la introducción <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s resistentes testadas genéticamente.<br />
– Promover y divulgar <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> estos trabajos.<br />
Resultados:<br />
Tratamientos <strong>de</strong> rejuvenecimiento en una parcela <strong>de</strong> 2,2 ha <strong>de</strong> castaños <strong>de</strong> fruto abandonados.<br />
Recopilación <strong>de</strong> datos sobre la respuesta <strong>de</strong>l castaño a estos tratamientos y <strong>de</strong> distintos métodos<br />
preventivos contra la proliferación <strong>de</strong>l xancro. En este sentido <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong>muestran que <strong>los</strong><br />
castaños <strong>de</strong> gran tamaño que presentan más <strong>de</strong>l 75 % <strong>de</strong> la copa afectada por el xancro y que ocupan<br />
estaciones poco favorables, no sobreviven al trasmocho, y por tanto es más interesante realizar<br />
una nueva plantación.<br />
Propuestas <strong>de</strong> futuro:<br />
– Establecer un convenio con la Universidad <strong>de</strong> Lérida para realizar un estudio <strong>de</strong>tallado sobre<br />
el estado sanitario actual <strong>de</strong>l Castaño en el Montseny y un primer muestreo para aislar individuos<br />
que presentan resistencia natural al xancro.<br />
– Plantación <strong>de</strong> una parcela <strong>de</strong> 2 ha con varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> castaño resistentes al xancro seleccionadas<br />
en Galicia y Navarra.<br />
Conclusiones<br />
Si bien la experiencia es todavía poca, <strong>los</strong> trabajos realizados durante estos 6 años han contribuido<br />
a:<br />
Reforzar el papel dinamizador <strong>de</strong> la administración gestora <strong>de</strong>l parque en el sector forestal. En<br />
este sentido es muy importante establecer fórmulas administrativas que articulen esta colaboración y<br />
que garanticen que las líneas <strong>de</strong> trabajo recojan no tan solo <strong>los</strong> criterios <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong>l parque sino<br />
también <strong>los</strong> intereses y la participación <strong>de</strong> la población local.<br />
Ensayar nuevos métodos <strong>de</strong> explotación y prácticas silvícolas que, respetando <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong><br />
gestión <strong>de</strong>l parque natural, son exportables a propieda<strong>de</strong>s forestales privadas.<br />
Abrir interesantes líneas <strong>de</strong> trabajo en el campo <strong>de</strong> la silvicultura sostenible.<br />
Demostrar que la gestión forestal or<strong>de</strong>nada es una herramienta imprescindible para garantizar<br />
la conservación <strong>de</strong> aquel<strong>los</strong> ecosistemas surgidos <strong>de</strong>l equilibrio hombre y medio, y que la No gestión<br />
pue<strong>de</strong> comportar no sólo la ruptura <strong>de</strong> este frágil equilibrio si no también la perdida <strong>de</strong> aquel<strong>los</strong><br />
valores naturales y paisajísticos singulares por <strong>los</strong> cuales fueron protegidos.<br />
117
MONTSENY-KO PARKE NATURALEKO LURSAIL PUBLIKOEN BASO KUDEAKETA<br />
Hirurogeita hamarreko hamarkadaren bukaeratik, Bartzelonako Diputazioak, Parke Naturaletako<br />
Zerbitzuaren bitartez, Bartzelona inguruko hainbat eremu natural babestu ditu. Horretarako, lurreko<br />
legeak aurreikusitako Babeserako plan bereziak erabili ditu.<br />
Plan horiek ezarritako helburuak kontuan izanik, Bartzelonako Diputazioak 11.000 ha lur baino<br />
gehiago erosi ditu urte hauetan, espazio natural horien ku<strong>de</strong>aketa hobea egiteko: Erreserba integraleko<br />
Eskual<strong>de</strong>ak (Planak jarduera zientifikoak baino ez ditu bertan onartzen); Parkerako instalazioak eta ekipamenduak<br />
sortzeko behar diren lurrak edo ondasun higiezinak; lur estrategikoak, elementu bereziak<br />
babesteko edo jarduera bateraezinak geldiarazteko; eta an<strong>de</strong>atutako eskual<strong>de</strong>ak, hau da, berriztapen<br />
proiektuen beharra duten eskual<strong>de</strong>ak.<br />
Gaur egun, Bartzelonako Diputazioak 3.712 ha ditu Montsenyko Parke Naturalean, 37 lursailetan<br />
banatuta. Horietatik 15ek 100 ha-tik gorako azalera dute. Hala ere, Parkearen azalera osoaren (30.120 ha)<br />
%12 baino ez dira lursail horiek.<br />
Lur horietatik, gehienak baso lurrak dira, artadiak eta pagadiak batez ere. Parkearen administrazio<br />
ku<strong>de</strong>atzaileak eskuratu aurretik, ustiatu egiten zituzten (gogorrago edo arinago) aipatutako lurrak. Jabetza<br />
aldatutakoan, gelditu egin ziren ustiapen horiek eta, gai jakin batzuetan baino ez du esku hartu Diputazioak,<br />
basoek bilakaera naturala izan <strong>de</strong>zaten.<br />
1994. urtetik aurrera, baso ku<strong>de</strong>aketa eta hobekuntzarako Plan teknikoak egiten hasi ziren, erreserba<br />
integraletik kanpo geratu eta 100 ha-tik gorako azalera duten lursailentzat. 1995. urtean burutu<br />
ziren lehenengo baso lanak, honako helburu hauek erdiesteko:<br />
– Baliabi<strong>de</strong> natural berriztagarrien ustiapena bermatzea, basoaren ustiapen arrazional eta or<strong>de</strong>natuaren<br />
bi<strong>de</strong>z.<br />
– Bateragarritasuna bermatzea honakoen artean: baliabi<strong>de</strong> horien ustiapenaren eta baso espazio<br />
horien balio natural eta paisaia balioen artean.<br />
Esperientzia handirik ez duten arren, 5 urteotan eginiko lanek honetan lagundu dute:<br />
– Parkearen administrazio ku<strong>de</strong>atzailearen zeregin dinamizatzailea baso sektorean indartzen.<br />
– Ustiapen eta basogintza praktikako metodo berriak probatzen; izan ere, parke naturaleko helburuak<br />
errespetatuz, baso jabetza pribatuetan ere aplika baitaitezke metodo horiek.<br />
– Basogintza eusgarriaren arloan lan ildo interesgarriak zabaltzen.<br />
– Baso ku<strong>de</strong>aketa or<strong>de</strong>natua ondorengorako ezinbesteko tresna <strong>de</strong>la egiaztatzen: gizakiaren eta<br />
ingurunearen arteko orekatik sortutako ekosistemen kontserbazioa bermatzeko. Honakoa egiaztatzen<br />
ere bai: Ku<strong>de</strong>aketarik ezak oreka hori hausteaz gain, balio natural eta paisaia balio bereziak<br />
ere <strong>de</strong>sagerraraz ditzakeela.<br />
118
FOREST MANAGEMENT OF PUBLIC AREAS OF THE MONTSENY NATURE RESERVE<br />
Since the end of the seventies, the Barcelona Provincial Government’s Nature Reserve Service has<br />
used the special protection plans outlined in the land law as a tool in their efforts towards protecting<br />
various natural areas located throughout the Barcelona region.<br />
In accordance with the objectives established in these Plans, the Barcelona Provincial Government<br />
has acquired over 11,000 hectares of land with the aim of providing improved management. The areas<br />
inclu<strong>de</strong>: integral reservation zones, where the Plan only permits scientific activities; land or property<br />
required for the creation of Reserve facilities and equipment; strategic land for the protection of specific<br />
elements or for preventing incompatible activities; and damaged zones that require restoration operations.<br />
Currently, the Barcelona Provincial Government owns 3,712 hectares of the Montseny Nature<br />
Reserve, divi<strong>de</strong>d into 37 plots, 15 of which have a surface Area of over 100 hectares. However, this is<br />
only 12% of the Reserve’s total surface Area (30,120 hectares).<br />
The majority of these plots are forested areas, mainly oak or beech groves, which had been<br />
subjected to a greater or lesser <strong>de</strong>gree of exploitation before being acquired by the Reserve management.<br />
The change in ownership put an end to all exploitation and, with the exception of a few specific operations,<br />
the Provincial Government has since let the forests evolve naturally.<br />
Management technique and forest improvement plans were set in motion at the end of 1994 in<br />
areas of over 100 hectares not <strong>de</strong>signated integral reservation zones, and in 1995, the first forestry operations<br />
were carried out with the following objectives:<br />
– To guarantee the use of renewable natural resources through rational and or<strong>de</strong>red exploitation of<br />
the forests.<br />
– To guarantee compatibility between the exploitation of resources and the conservation of the<br />
natural and landscape values of these forested areas.<br />
Although the project is still in its initial stages, the work carried out over the past 5 years has<br />
contributed to:<br />
– Reinforcing the active role of the Reserve management in the forest sector.<br />
– Testing new exploitation methods and forestry practices which, while respecting the nature<br />
reserve’s management objectives, can also be exported to privately-owned forested areas.<br />
– Opening up interesting new areas in the field of sustainable forest management.<br />
– Demonstrating that or<strong>de</strong>red forest management is essential to guaranteeing the conservation of<br />
ecosystems arising from a balance between man and the environment, and that lack of management<br />
may result in not only the <strong>de</strong>struction of this fragile balance, but also in the <strong>los</strong>s of the<br />
unique natural and landscape values which protected it.<br />
119
La explotación óptima <strong>de</strong><br />
bosques como herramienta <strong>de</strong><br />
apoyo a la gestión multifuncional<br />
José Albiac a , Elena Calvo b<br />
y Renan-Ulrich Goetz c<br />
a<br />
Unidad <strong>de</strong> Economía Agraria, Gobierno <strong>de</strong> Aragón<br />
b<br />
Departamento <strong>de</strong> Análisis Económico,<br />
Universidad <strong>de</strong> Zaragoza<br />
c<br />
Departamento <strong>de</strong> Economía,<br />
Universidad <strong>de</strong> Gerona<br />
Introducción<br />
Los bosques están generando un interés social cada vez mayor en muchos países, y también<br />
en España. En el marco <strong>de</strong>l Panel Intergubernamental <strong>de</strong> Bosques (IPF) <strong>de</strong> Naciones Unidas, se ha<br />
logrado establecer una amplia serie <strong>de</strong> Propuestas <strong>de</strong> Acción. La implementación <strong>de</strong> las Propuestas<br />
<strong>de</strong> Acción ha sido aprobada por el Consejo <strong>de</strong> Ministros <strong>de</strong> la Unión Europea y por la Asamblea<br />
General <strong>de</strong> Naciones Unidas (MMA 2000). Ante las nuevas <strong>de</strong>mandas sociales es necesario diseñar<br />
medidas <strong>de</strong> política forestal que consigan fomentar una gestión multifuncional sostenible. Estas medidas<br />
<strong>de</strong>ben servir para que la actividad forestal sea rentable, potenciar las externalida<strong>de</strong>s positivas,<br />
promover la estabilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecosistemas, y contribuir al <strong>de</strong>sarrollo rural.<br />
La política forestal española en el pasado se basó en la tutela <strong>de</strong>l estado mediante la <strong>de</strong>claración<br />
<strong>de</strong> utilidad pública <strong>de</strong> <strong>los</strong> montes <strong>de</strong> las entida<strong>de</strong>s locales. En las décadas <strong>de</strong> <strong>los</strong> cincuenta y<br />
sesenta se realizaron gran<strong>de</strong>s inversiones forestales. Esta política tenía aspectos cuestionables, ya<br />
que estaba orientada a la repoblación sin tener en cuenta <strong>los</strong> aspectos socioeconómicos, lo que impidió<br />
el mantenimiento <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques repoblados que quedaron abandonados.<br />
En <strong>los</strong> últimos 20 años las administraciones autónomas han ampliado <strong>los</strong> espacios protegidos<br />
sin <strong>de</strong>dicar recursos a su mantenimiento. En la década <strong>de</strong> <strong>los</strong> noventa se han iniciado repoblaciones<br />
con fondos comunitarios, pero estas repoblaciones carecen en general <strong>de</strong> una a<strong>de</strong>cuada planificación<br />
y or<strong>de</strong>nación, y <strong>de</strong> imbricación con las comunida<strong>de</strong>s locales (Rojas, 1999).<br />
Los bosques tienen una multiplicidad <strong>de</strong> funciones que pue<strong>de</strong>n clasificarse en biológicas,<br />
ambientales, paisajísticas y socioeconómicas. La conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques ha <strong>de</strong> estar ligada a<br />
la gestión, para asegurar su mantenimiento, y las medidas <strong>de</strong> política forestal <strong>de</strong>ben estar dirigidas<br />
hacia las comunida<strong>de</strong>s rurales que gestionan <strong>los</strong> bosques. En zonas como Aragón, en que una parte<br />
significativa <strong>de</strong> la propiedad es <strong>de</strong> <strong>los</strong> ayuntamientos y la gestión la realiza la administración autonómica,<br />
se <strong>de</strong>bería estudiar <strong>los</strong> cambios en la organización <strong>de</strong> la gestión que permitan una mayor<br />
intervención <strong>de</strong> la población local en la toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones. A<strong>de</strong>más <strong>los</strong> bosques pue<strong>de</strong>n contribuir<br />
al reequilibrio territorial <strong>de</strong> <strong>los</strong> territorios con baja <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> población como Aragón. Los bosques<br />
potencian el <strong>de</strong>sarrollo económico <strong>de</strong> zonas <strong>de</strong>sfavorecidas y <strong>de</strong> montaña con ten<strong>de</strong>ncia al <strong>de</strong>spoblamiento.<br />
121
En esta comunicación se expone la situación <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques en Cataluña y Aragón, y se estudian<br />
métodos <strong>de</strong> optimización aplicados a la gestión <strong>de</strong> bosques. Entre <strong>los</strong> diversos aspectos multifuncionales<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques, <strong>los</strong> servicios medioambientales tienen una gran importancia, pero la rentabilidad<br />
es una condición indispensable para el mantenimiento <strong>de</strong> la actividad forestal.<br />
Históricamente, el problema <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar la vida o momento óptimo <strong>de</strong> corta <strong>de</strong> una plantación<br />
o masa forestal no es nuevo, y fue resuelto por Faustman, Pressler y Ohlin. El enfoque que se<br />
propone permite analizar las estrategias <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> un bosque con árboles <strong>de</strong> edad heterogénea,<br />
incorporando la provisión <strong>de</strong> las diferentes funciones <strong>de</strong>l bosque en el proceso <strong>de</strong> optimización.<br />
La situación <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques<br />
en Cataluña y Aragón<br />
La superficie forestal arbolada en España cubre el 32 por cien <strong>de</strong>l territorio y alcanza el 46 por<br />
cien con prados y pastizales. La superficie arbolada en Cataluña cubre el 40 por cien <strong>de</strong>l territorio<br />
(62% con prado y pastizal) y en Aragón el 28 por cien (53% con prado y pastizal). En Cataluña <strong>los</strong><br />
bosques <strong>de</strong> coníferas ocupan el 40 por cien <strong>de</strong> la superficie arbolada, y las especies más importantes<br />
son el pino carrasco (halepensis) que es el que mayor superficie ocupa, y el pino laricio (nigra)<br />
que es la especie con mayor producción <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra. Otras especies <strong>de</strong> importancia son las encinas<br />
y <strong>los</strong> robles. En Aragón <strong>los</strong> bosques <strong>de</strong> confieras representan el 50 por cien <strong>de</strong> la superficie arbolada,<br />
y el pino silvestre (sylvestris) es el que tiene una mayor superficie y producción. El pino silvestre<br />
predomina en las provincias <strong>de</strong> Huesca y Teruel, y el pino carrasco en la provincia <strong>de</strong> Zaragoza. Otras<br />
especies <strong>de</strong> importancia en la región son las encinas y quejigos.<br />
El crecimiento <strong>de</strong> la masa forestal en Cataluña y Aragón es bajo, <strong>de</strong> 2,3 m 3 /ha-año en Cataluña<br />
y 1,3 en Aragón, lo que muestra la falta <strong>de</strong> competitividad <strong>de</strong>l bosque en comparación con zonas<br />
como País Vasco y Galicia con crecimientos cercanos a <strong>los</strong> 10 m 3 /ha-año. Algunas propuestas para<br />
incrementar la productividad ma<strong>de</strong>rera recomiendan introducir especies <strong>de</strong> crecimiento rápido como<br />
chopo, pino insigne y eucalipto, con tala completa evitando la tala selectiva <strong>de</strong> mayor coste.<br />
La propiedad <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques en Cataluña está básicamente en manos privadas (72% <strong>de</strong> la superficie)<br />
mientras que en Aragón solo la mitad <strong>de</strong> la superficie <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques está en manos privadas.<br />
El valor <strong>de</strong> la producción <strong>de</strong>l sector forestal en Cataluña es 8.800 millones <strong>de</strong> pesetas que se<br />
distribuyen entre ma<strong>de</strong>ra y leña (35%); setas, trufas y frutos (40%); y caza y pesca (22%). La producción<br />
<strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra y leña es <strong>de</strong> un millón <strong>de</strong> m 3 que se <strong>de</strong>stinan a aserra<strong>de</strong>ros (40%), trituración<br />
(31%) y quema <strong>de</strong> leñas (29%). En Aragón la producción <strong>de</strong>l sector forestal alcanza <strong>los</strong> 2.600 millones<br />
<strong>de</strong> pesetas, distribuidos entre ma<strong>de</strong>ra y leña (46%), caza y pesca (20%) y otros aprovechamientos<br />
(34%), y la producción <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra y leña es <strong>de</strong> unos 450.000 m 3 <strong>de</strong>stinada a aserra<strong>de</strong>ros (33%),<br />
trituración (37%) y quema <strong>de</strong> leñas (30%).<br />
Los bosques tanto en Cataluña como en Aragón, no son competitivos por la baja calidad y producción,<br />
la localización en zonas <strong>de</strong> montaña, la débil capitalización (diámetro pequeño y elevado<br />
número <strong>de</strong> árboles), el riesgo <strong>de</strong> incendios, y la inseguridad jurídica. Consi<strong>de</strong>rando un precio medio<br />
<strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> unas 5.000 ptas/m 3 para un crecimiento <strong>de</strong> 2,3 y 1,3 m 3 /ha-año en Cataluña y Aragón<br />
respectivamente, <strong>los</strong> ingresos por hectárea son <strong>de</strong> 11.500 pesetas en Cataluña y 6.500 pesetas<br />
en Aragón, <strong>de</strong> <strong>los</strong> que hay que <strong>de</strong>scontar gastos e impuestos.<br />
Esta falta <strong>de</strong> competitividad fomenta el abandono <strong>de</strong>l bosque, lo que unido al abandono <strong>de</strong> tierras<br />
consecuencia <strong>de</strong> la Política Agrícola Común, ha ampliado la superficie forestal abandonada. Este<br />
abandono parece tener un impacto sobre el riesgo <strong>de</strong> incendios forestales, y la única acción <strong>de</strong> la<br />
administración en las últimas décadas ante <strong>los</strong> problemas <strong>de</strong>l sector forestal ha sido la lucha contra<br />
incendios.<br />
La provisión <strong>de</strong> externalida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques y la gestión multifuncional<br />
Los ecosistemas forestales conforman el principal uso <strong>de</strong>l territorio, y suministran bienes y<br />
servicios <strong>de</strong> mercado y <strong>de</strong> no-mercado o externalida<strong>de</strong>s. La <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques<br />
permite fundamentar medidas normativas, subvenciones o penalizaciones, aumento en <strong>los</strong> gastos <strong>de</strong><br />
122
gestión pública, o fomentar alternativas <strong>de</strong> mercado. Para calcular el valor <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques es necesario<br />
i<strong>de</strong>ntificar <strong>los</strong> bienes y servicios que proveen <strong>los</strong> bosques y valorar estos bienes y servicios <strong>de</strong><br />
mercado y no-mercado. Los Criterios e Indicadores Pan-Europeos i<strong>de</strong>ntifican <strong>los</strong> siguientes bienes y<br />
servicios: productos <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra, otros productos comercializables (caza, pesca, setas y trufas), biodiversidad,<br />
protección <strong>de</strong>l suelo y <strong>de</strong>l agua, y activida<strong>de</strong>s recreativas. Merlo y Rojas (2000) clasifican<br />
<strong>los</strong> valores que proveen <strong>los</strong> bienes y servicios <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques en valor <strong>de</strong> uso directo (ma<strong>de</strong>ra) e indirecto<br />
(ciclo <strong>de</strong>l agua), valor <strong>de</strong> opción (recreo futuro), valor <strong>de</strong> no-uso (legado), y valor <strong>de</strong> existencia<br />
(biodiversidad).<br />
Las medidas normativas establecen obligaciones que son a veces rechazadas por la población<br />
local. Las subvenciones a la producción <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra no están dirigidas a la provisión <strong>de</strong> externalida<strong>de</strong>s,<br />
y son insuficientes para bosques <strong>de</strong> bajo rendimiento como es el caso <strong>de</strong> Cataluña y Aragón.<br />
Las subvenciones <strong>de</strong>ben compensar <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong> no-mercado <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques, pero se ha observado<br />
que en la actualidad no compensan a <strong>los</strong> agentes que proveen la parte sustancial <strong>de</strong> las externalida<strong>de</strong>s.<br />
Algunas propuestas plantean el pago <strong>de</strong> tasas por cada externalidad (CO2, ciclo <strong>de</strong>l agua<br />
y erosión, activida<strong>de</strong>s recreativas). Estas propuestas son alternativas <strong>de</strong> mercado que pue<strong>de</strong>n aplicarse<br />
a <strong>los</strong> valores <strong>de</strong> uso indirecto <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques, y su conversión en bienes o servicios <strong>de</strong> mercado<br />
<strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong> la rivalidad y exclusión en el consumo.<br />
La gestión multifuncional ha <strong>de</strong> permitir valorar el conjunto <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s forestales <strong>de</strong> forma<br />
que incluya <strong>los</strong> bienes y servicios <strong>de</strong> mercado y no-mercado que provee el bosque.<br />
La optimización <strong>de</strong> la explotación forestal<br />
• El problema <strong>de</strong> Faustmann<br />
El problema <strong>de</strong> Faustmann estudia el turno <strong>de</strong> una plantación en la que la biomasa crece como<br />
una función <strong>de</strong>l tiempo f(t) y <strong>de</strong>termina el turno T <strong>de</strong> corta que maximiza el valor presente <strong>de</strong> la tala<br />
<strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra (Montgomery y Adams 1995, Hanley et al. 1997).<br />
El valor presente viene dado por:<br />
– c + e –rT [pf(T) – c] + e –rT [pf(T) – c] + e –r2T [pf(T) – c] +... =<br />
(1) = ∑ e –riT [pf(T) – c] – c = [pf(T) – c]/[ e –rT – 1] – c<br />
(2) = ∑ e –riT [pf(T) e –rT – c] = [pf(T) e –rT – c]/[1 – e –rT ]<br />
La expresión a maximizar es:<br />
max [pf(T) e –rT – c]/[1 – e –rT ]<br />
T<br />
y la condición necesaria <strong>de</strong> máximo es:<br />
pf‘(T) = rpf(T) + r [pf(T) e –rT – c]/[1 – e –rT ]<br />
El primer término es el incremento marginal en valor por el crecimiento <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra, que <strong>de</strong>be<br />
ser igual al coste <strong>de</strong> oportunidad <strong>de</strong> corta <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra más el coste <strong>de</strong> oportunidad <strong>de</strong> la tierra.<br />
Se comprueba que si p aumenta, T (rotación) disminuye; si c aumenta, T aumenta; y que si r<br />
aumenta, T disminuye.<br />
• El problema <strong>de</strong> Hartmann<br />
Hartmann consi<strong>de</strong>ra que el flujo <strong>de</strong> beneficio <strong>de</strong>l bosque por servicios <strong>de</strong> no mercado es g(t),<br />
que <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong> la edad <strong>de</strong> la plantación t (Bowes y Krutilla 1985). La función a maximizar es:<br />
max<br />
T<br />
∞<br />
i=1<br />
∞<br />
i=1<br />
T<br />
[1/(1 – e –rT )] [pf(T) e –rT ∫+g(t) e –rT dt – c]<br />
0<br />
y la condición necesaria <strong>de</strong> máximo es:<br />
T<br />
pf‘(T) + g(T) = rpf(T) + [r/(1 – e –rT )] [pf(T) e –rT +∫g(t) e –rT dt – c]<br />
0<br />
123
Los dos primeros términos son el incremento marginal en valor por crecimiento <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra y<br />
el flujo <strong>de</strong> beneficios <strong>de</strong> <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong> no mercado, que <strong>de</strong>ben ser igual al coste <strong>de</strong> oportunidad <strong>de</strong><br />
corta <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra más el coste <strong>de</strong> oportunidad <strong>de</strong> la tierra.<br />
Dependiendo <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> servicio, g(t) pue<strong>de</strong> aumentar o disminuir con la edad <strong>de</strong> la plantación.<br />
La rotación Hartmann TH estará entre la rotación Faustmann TF y la rotación que maximiza el valor presente<br />
<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar únicamente <strong>los</strong> beneficios <strong>de</strong> <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong> no mercado g(t).<br />
Se comprueba que un incremento <strong>de</strong> p, disminuye el período <strong>de</strong> rotación en caso <strong>de</strong> que<br />
TH > TF; pero aumenta el período <strong>de</strong> rotación en caso <strong>de</strong> que TH < TF.<br />
• Máximo rendimiento sostenible<br />
Este criterio busca producir el mayor flujo medio <strong>de</strong> valor <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra por año, lo que supone<br />
rotaciones más largas y equivale a ignorar <strong>los</strong> tipos <strong>de</strong> interés:<br />
max [pf(T) – c] / T<br />
T<br />
y la condición necesaria es:<br />
[pf‘(T)]/[pf(T) – c] = 1/T<br />
La rotación <strong>de</strong> máximo rendimiento TM es mayor que la rotación Faustmann TF. Algunos autores<br />
afirman que esta rotación TM fomenta la multifuncionalidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques.<br />
Un enfoque <strong>de</strong> gestión multifuncional<br />
La gestión multifuncional consiste en elegir entre un conjunto <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s, valorando el flujo<br />
<strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra y <strong>los</strong> <strong>de</strong>más servicios: recreativo, biodiversidad, ciclo <strong>de</strong>l agua y erosión, existencia.<br />
Para calcular la rotación óptima <strong>de</strong> múltiple uso es necesario contar con estimaciones <strong>de</strong>l flujo<br />
<strong>de</strong> beneficios <strong>de</strong> <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong> no mercado. La valoración <strong>de</strong> estos servicios se realiza usualmente<br />
mediante la valoración contingente y el coste <strong>de</strong> viaje, y existen numerosos trabajos <strong>de</strong> valoración<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques (Navrud 1992, Kramer et al. 1995, Azqueta y Pérez 1996). En <strong>los</strong> países<br />
europeos la valoración <strong>de</strong>l recreo forestal se encuentra en torno a <strong>los</strong> 5-10 dólares por visita o<br />
20-40 dólares por hogar-año.<br />
Para que el enfoque sea operativo, un primer problema a solucionar es el <strong>de</strong> la transferencia <strong>de</strong><br />
beneficio entre distintos bosques, para lo que hay que tener en cuenta <strong>los</strong> atributos específicos <strong>de</strong><br />
cada bosque (Ready et al. 1999, Scarpa et al. 2000). Un segundo aspecto a solucionar es la variación<br />
<strong>de</strong>l valor <strong>de</strong> <strong>los</strong> servicios medioambientales con la edad <strong>de</strong>l bosque o las combinaciones <strong>de</strong> eda<strong>de</strong>s,<br />
y con la mezcla <strong>de</strong> especies.<br />
En este contexto Calvo y Goetz (1999) plantean un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> optimización para la gestión <strong>de</strong><br />
una plantación <strong>de</strong> edad heterogénea. El criterio a optimizar incluye <strong>los</strong> beneficios netos <strong>de</strong> corta <strong>de</strong><br />
ma<strong>de</strong>ra, <strong>los</strong> beneficios medioambientales, y <strong>los</strong> costes <strong>de</strong> plantación y mantenimiento. Los árboles<br />
tienen eda<strong>de</strong>s heterogéneas con tala y plantación selectiva, por lo que no pue<strong>de</strong> aplicarse el mo<strong>de</strong>lo<br />
Faustmann-Pressler-Ohlin. La información sobre beneficios <strong>de</strong> corte <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra y costes <strong>de</strong> plantación<br />
y mantenimiento, pue<strong>de</strong>n obtenerse <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> explotaciones forestales. El crecimiento <strong>de</strong> la<br />
biomasa sigue una función <strong>de</strong> tipo logístico, que pue<strong>de</strong> generarse con ayuda <strong>de</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong> crecimiento<br />
<strong>de</strong> plantaciones <strong>de</strong> árboles facilitados por el CREAF <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> Barcelona. Los<br />
datos <strong>de</strong> beneficios medioambientales han <strong>de</strong> tomarse a partir <strong>de</strong> experiencias <strong>de</strong> trabajos similares<br />
a nivel nacional e internacional. Los beneficios medioambientales que se están consi<strong>de</strong>rando son<br />
recreo, soporte <strong>de</strong> biodiversidad, y fijación <strong>de</strong> CO2.<br />
El estudio que se plantea tiene un gran interés y novedad, ya que son muy pocos <strong>los</strong> trabajos<br />
realizados en esta línea <strong>de</strong> trabajo. La contribución <strong>de</strong> este enfoque consiste en analizar las estrategias<br />
<strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> un bosque con árboles <strong>de</strong> edad heterogénea, incorporando la provisión <strong>de</strong> diferentes<br />
bienes y servicios. El trabajo tiene una gran complejidad técnica, pero las nuevas <strong>de</strong>mandas<br />
sociales <strong>de</strong> provisión <strong>de</strong> externalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> bosques gestionados por <strong>los</strong> agentes locales privados o<br />
públicos, hace necesario <strong>de</strong>dicar un esfuerzo especial para mejorar y ampliar las técnicas <strong>de</strong> análisis<br />
disponibles.<br />
124
Referencias bibliográficas<br />
AZQUETA D., L. PÉREZ (Eds.). 1996. Gestión <strong>de</strong> espacios naturales. La <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> servicios recreativos.<br />
McGraw-Hill. Madrid.<br />
BOWES M., J. KRUTILLA. 1985. Multiple Use Management of Public Forestlands. En A. Kneese y J.<br />
Sweeney (Eds.) Handbook of Natural Resource and Energy Economics. Elsevier. Volume II.<br />
Amsterdam.<br />
CALVO E., R. GOETZ. 1999. Forest Management and Selective Logging: A Numerical Approach Based<br />
on Weighted Residuals and Mathematical Programming. 3 rd Seminar on Environmental and<br />
Resource Economics. Universidad <strong>de</strong> Gerona. Gerona.<br />
HANLEY N., J. SHOGREN, B. WHITE. 1997. The Economics of Forestry Explotation. Capítulo <strong>de</strong>l libro Environmental<br />
Economics in Theory and Practice. Oxford University Press. Oxford.<br />
KRAMER R., N. SHARMA, M. MUNASINGHE. 1995. Valuing Tropical Forest. Methodology and Case Study<br />
of Madagascar. World Bank Environment Paper 13. World Bank. Washington.<br />
MINISTERIO DE MEDIO AMBIENTE. 2000. Estrategia Forestal Española. Dirección General <strong>de</strong> Conservación<br />
<strong>de</strong> la Naturaleza. Ministerio <strong>de</strong> Medio Ambiente. Madrid.<br />
MERLO M., E. ROJAS. 2000. Public goods and externalities linked to Mediterranean forests: economic<br />
nature and policy. Land Use Policy 17: 197-208.<br />
MONTGOMERY C., D. ADAMS. 1995. Optimal Timber Management Policies. En D. Bromley (Ed.) The<br />
Handbook of Environmental Economics. Blackwell. Oxford.<br />
NAVRUD S. (Ed.) 1992. Pricing the European Environment. Scandinavian University Press. Oslo.<br />
READY R., S. NAVRUD, B. DAY, R. DUBOURG, F. MACHADO, S. MOURATO, F. SPANNIKS, M. VÁZQUEZ. 1999.<br />
Benefit Transfer in Europe: Are Values Consistent Across Countries?. Seminario Valoración<br />
Medioambiental en Europa <strong>de</strong> la UE sobre Transferencia <strong>de</strong> Beneficios. Lillehammer.<br />
ROJAS E. 1999. El bosque mediterráneo en el siglo XXI. Medi Ambient. Tecnología i Cultura 23: 2-18.<br />
SCARPA R., G. HUTCHINSON, S. CHILTON, J. BUONGIORNO. 2000. Reliability of Benefit Value Transfers from<br />
Contingent Valuation Data with Forest-specific Attributes. Journal of Environmental Economics<br />
and Management. En prensa.<br />
125
BASOEN USTIAPEN HOBEZINA, KUDEAKETA<br />
FUNTZIOANITZARI LAGUNTZEKO TRESNA GISA<br />
Basoek gero eta interes sozial handiagoa ari dira sortzen estatu askotan, baita Espainian ere. Nazio<br />
Batuen Basoen Gobernuarteko Panelaren (IPF) esparruan, Ekintza Proposamen ugari ezarri dira. Eskakizun<br />
sozial berriak direla-eta, jabeek ku<strong>de</strong>aketa funtzioanitz eusgarria egitea lortu behar da basoen politika<br />
diseinatzerakoan. Ondorengoak lortu behar dira basoen politika horren bi<strong>de</strong>z: baso jarduera errentagarria<br />
izatea, esternalitate positiboak bultzatzea, ekosistemen egonkortasuna sustatzea eta landa garapena<br />
bultzatzea.<br />
Komunikazio honetan basoen ku<strong>de</strong>aketari aplikatzeko optimizazio metodoak aztertu ditugu, basoen<br />
errentagarritasuna hobetzeko, ekosistemen egonkortasuna sustatzeko eta basoek sortutako esternalitate<br />
positiboak sartzeko. Ekosistemen egonkortasuna bultzatzeko eta ingurugiro onurak errazago lortzeko,<br />
zuhaitzen mozketa selektiboa egin behar da. Orain arte, basoen ku<strong>de</strong>aketa erregimen hori ez da ia inoiz<br />
aztertu ingurugiro ekonomiako literaturan, egileak mozketa osoaz edo adin bereko sailen ku<strong>de</strong>aketaz aritu<br />
izan baitira. Orain, adin heterogeneoko sailen optimizazio dinamikoa proposatu da. Aurkeztutako hurbilketaren<br />
bi<strong>de</strong>z, arazo ekonomikoa konpon daiteke, zenbait irizpi<strong>de</strong> funtzioanitz sartuta, hala nola, al<strong>de</strong>rdi<br />
biologikoak eta ingurugiro eta paisaia al<strong>de</strong>rdiak. Hurbilketari esker, adin heterogeneoko zuhaitzak<br />
dituzten basoen ku<strong>de</strong>aketa estrategiak azter daitezke, basoen funtzioen hornidura optimizazio prozesuan<br />
sartuta.<br />
OPTIMUM EXPLOITATION OF FORESTS AS A<br />
MULTIFUNCTIONAL MANAGEMENT SUPPORT TOOL<br />
Forests are generating increasing social interest in many countries, including Spain. A wi<strong>de</strong> range<br />
of Action Plans have been established within the framework of the United Nations’ Intergovernmental<br />
Panel of Forests (IPF). In the face of new social <strong>de</strong>mands, it is necessary to <strong>de</strong>sign a forestry policy that<br />
will enable owners to carry out sustainable multifunctional management. This forestry policy should<br />
ensure that forestry activity is not only profitable, but that it also enhances positive externalities, promotes<br />
the stability of ecosystems and contributes to rural <strong>de</strong>velopment.<br />
This paper aims to examine forest management optimisation methods as instruments that contribute<br />
to improving profitability, promoting the stability of ecosystems and incorporating positive externalities.<br />
One of the main forest management instruments that facilitates the stability of ecosystems and<br />
promotes the provision of environmental profits is selected felling. Up until now, almost no references<br />
to this forest management method have been ma<strong>de</strong> in environmental economic studies, whose authors<br />
have always contemplated complete felling or the management of same age plantations. The analysis<br />
technique proposed is the dynamic optimisation of mixed aged plantations. This approach offers a solution<br />
to the economic problem, incorporating multifunctional criteria such as biological, environmental<br />
and landscape issues. It also enables the analysis of mixed age forest management strategies, incorporating<br />
the provision the forest’s different functions in the optimisation process.<br />
126
La certificación forestal:<br />
una herramienta para la<br />
conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques<br />
Raquel Gómez Almaraz<br />
• Responsable <strong>de</strong> Bosques <strong>de</strong> WWF/A<strong>de</strong>na<br />
Introducción<br />
Aproximadamente el 28 % <strong>de</strong> la superficie emergida <strong>de</strong> nuestro planeta (unos 3.400 millones <strong>de</strong><br />
ha) está cubierta <strong>de</strong> bosques. Las dos terceras partes <strong>de</strong> esa superficie forestal están sometidas al<br />
aprovechamiento comercial <strong>de</strong> su ma<strong>de</strong>ra. En la actualidad, el <strong>de</strong>safío más patente para el sector forestal<br />
es el <strong>de</strong> satisfacer la <strong>de</strong>manda creciente <strong>de</strong> productos forestales y al mismo tiempo salvaguardar<br />
la capacidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques <strong>de</strong> prestar todos sus servicios: ecológicos, económicos y sociales.<br />
Antece<strong>de</strong>ntes y origen<br />
<strong>de</strong> la certificación forestal<br />
En el pasado, la política que concernía a lo forestal o al medio ambiente estuvo generalmente<br />
a cargo <strong>de</strong> <strong>los</strong> gobiernos y era llevada a cabo por el<strong>los</strong>, mientras que ONGs y el sector privado trataban<br />
<strong>de</strong> influenciar a esos gobiernos. En <strong>los</strong> últimos años, sin embargo, han cambiado <strong>los</strong> papeles<br />
y las ONGs y el sector privado han comenzado a buscar instrumentos <strong>de</strong> política que puedan <strong>de</strong>sarrollar<br />
y poner en marcha el<strong>los</strong> mismos.<br />
El público en general (en ciertos países más que en otros) está jugando también un papel más<br />
activo en la formulación <strong>de</strong> la política. Los individuos interesados en temas ambientales o sociales<br />
específicos tien<strong>de</strong>n a modificar sus hábitos <strong>de</strong> consumo para promover ciertos objetivos relacionados<br />
con la conservación <strong>de</strong>l medio ambiente natural.<br />
Las condiciones en el ámbito <strong>de</strong> la política internacional (<strong>los</strong> compromisos adquiridos por <strong>los</strong><br />
gobiernos especialmente <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la Cumbre <strong>de</strong> Río en 1992 relativos a lograr una gestión forestal<br />
sostenible) y el creciente interés y sensibilización <strong>de</strong>l público por <strong>los</strong> temas ambientales han dado<br />
lugar a la aparición <strong>de</strong> la certificación forestal como un nuevo instrumento <strong>de</strong> política.<br />
La primera operación forestal certificada tuvo lugar en una plantación <strong>de</strong> teca (Tectona grandis)<br />
en Indonesia, y fue llevada a cabo por el Smart Wood Program en 1990. El Smart Wood Program, es<br />
el programa <strong>de</strong> certificación forestal <strong>de</strong> la Rainforest Alliance, ONG con se<strong>de</strong> en Nueva York.<br />
A comienzos <strong>de</strong> la década <strong>de</strong> <strong>los</strong> 90, el creciente interés por la certificación y la proliferación <strong>de</strong><br />
planes <strong>de</strong> etiquetado amenazaban con confundir tanto a <strong>los</strong> productores como a <strong>los</strong> consumidores.<br />
Sin embargo, en un esfuerzo para validar las afirmaciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> certificadores y evitar la confusión,<br />
un grupo <strong>de</strong> diversos representantes <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> conservación, silvicultores, ma<strong>de</strong>reros,<br />
127
organizaciones <strong>de</strong>fensoras <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indígenas, asociaciones <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s<br />
forestales, se reunieron para establecer el FSC, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> tres años <strong>de</strong> planificación y consultas en<br />
varios países.<br />
En qué consiste la certificación forestal<br />
La certificación forestal se <strong>de</strong>fine como un proceso voluntario realizado por una tercera parte<br />
in<strong>de</strong>pendiente que da lugar a una <strong>de</strong>claración escrita o certificado que garantiza que la gestión<br />
forestal que se realiza en una Unidad <strong>de</strong> Gestión se hace <strong>de</strong> acuerdo a unos estándares<br />
que contemplan aspectos económicos, ecológicos y sociales.<br />
Los objetivos principales <strong>de</strong> este sistema <strong>de</strong> certificación son dos:<br />
1. mejorar la gestión forestal <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques <strong>de</strong> todo el mundo y<br />
2. acercar el consumidor y el aprovechamiento responsable <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos forestales<br />
Los elementos clave <strong>de</strong> todo programa <strong>de</strong> certificación <strong>de</strong> tercera parte, y en particular <strong>de</strong>l<br />
esquema <strong>de</strong> certificación forestal, son tres: <strong>los</strong> estándares, la acreditación <strong>de</strong>l organismo certificador,<br />
y la evaluación en el terreno o auditoría forestal por parte <strong>de</strong>l certificador.<br />
• Los estándares o normas <strong>de</strong> gestión forestal<br />
Para que un sistema <strong>de</strong> certificación forestal sea internacionalmente reconocido y un consumidor<br />
pueda diferenciar un producto etiquetado con un sello <strong>de</strong> buena gestión, in<strong>de</strong>pendientemente <strong>de</strong><br />
don<strong>de</strong> proceda la ma<strong>de</strong>ra, <strong>los</strong> estándares con <strong>los</strong> que se evalúa la gestión forestal, <strong>de</strong>ben estar basados<br />
en principios universales.<br />
A partir <strong>de</strong> dichos principios, <strong>de</strong>ben <strong>de</strong>sarrollarse unos estándares regionales o nacionales,<br />
mediante procedimientos estrictos que aseguren la coherencia y equidad con <strong>los</strong> <strong>de</strong> otros países o<br />
regiones. A<strong>de</strong>más, para que tengan credibilidad en un país, <strong>de</strong>ben <strong>de</strong>sarrollarse por grupos <strong>de</strong> trabajo<br />
en <strong>los</strong> que estén representados <strong>de</strong> forma equilibrada <strong>los</strong> intereses económicos sociales y<br />
ambientales.<br />
• La acreditación<br />
Para que la certificación forestal funcione es indispensable la credibilidad por parte <strong>de</strong>l público<br />
en general y <strong>de</strong> todos <strong>los</strong> implicados en el proceso, en particular.<br />
La acreditación es <strong>de</strong>finida por ISO como el procedimiento por el cual un organismo autorizado<br />
reconoce formalmente que una entidad o persona es competente para llevar a cabo<br />
tareas específicas.<br />
En certificación forestal, el papel <strong>de</strong> la acreditación es ofrecer una garantía <strong>de</strong> que las entida<strong>de</strong>s<br />
certificadoras son competentes e in<strong>de</strong>pendientes al realizar sus servicios: la evaluación <strong>de</strong> la gestión<br />
y las prácticas forestales en el terreno, así como <strong>de</strong> la ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> custodia (las dos fases <strong>de</strong>l proceso<br />
<strong>de</strong> certificación). La acreditación se refiere al proceso <strong>de</strong> evaluar, aprobar y controlar a las<br />
organizaciones certificadoras para que la certificación sea consistente, creíble y ejecutable.<br />
• El proceso <strong>de</strong> la certificación forestal<br />
o auditorías forestales<br />
Como ya se ha mencionado, son las entida<strong>de</strong>s certificadoras acreditadas las que llevan a cabo<br />
la certificación cuyo proceso se compone <strong>de</strong> dos fases:<br />
– Evaluación en el terreno <strong>de</strong> la gestión forestal la cual <strong>de</strong>be alcanzar o superar <strong>los</strong> niveles <strong>de</strong> ejecución<br />
establecidos en <strong>los</strong> estándares para po<strong>de</strong>r recibir el certificado <strong>de</strong> gestión forestal y<br />
– Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> custodia o seguimiento <strong>de</strong>l producto a lo largo <strong>de</strong> toda la ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> transformación<br />
y suministro, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que se extrae <strong>de</strong>l monte hasta que se etiqueta el producto con la<br />
marca.<br />
128
Oportunida<strong>de</strong>s y beneficios<br />
<strong>de</strong> la certificación<br />
Para analizar <strong>los</strong> beneficios indirectos (<strong>los</strong> directos serían <strong>los</strong> que repercuten en un incremento<br />
<strong>de</strong> las rentas <strong>de</strong> <strong>los</strong> poseedores <strong>de</strong>l certificado) recor<strong>de</strong>mos <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong> la certificación forestal:<br />
1. Mejorar la gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques <strong>de</strong> todo el mundo y<br />
2. Acercar el consumidor y el aprovechamiento responsable <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos forestales.<br />
Lograr esos objetivos supone unos claros beneficios que no parece necesario justificar. Pero,<br />
veamos cómo ayuda la certificación a alcanzar<strong>los</strong>.<br />
Los estándares <strong>de</strong> gestión forestal para la certificación <strong>de</strong>ben exigir unos niveles mínimos que<br />
sólo aquel<strong>los</strong> bosques bien gestionados pue<strong>de</strong>n alcanzar o superar. Por tanto, todas las masas forestales<br />
que quieran conseguir la certificación <strong>de</strong>berán mejorar sus sistemas <strong>de</strong> gestión hasta el umbral<br />
establecido, que, por lo general es algo más exigente que las actuales legislaciones que afectan a la<br />
explotación forestal.<br />
Por otra parte, <strong>los</strong> consumidores <strong>de</strong> productos forestales (ma<strong>de</strong>ra y otros) tienen <strong>de</strong>recho a<br />
conocer sus características y proce<strong>de</strong>ncia. En particular, <strong>de</strong>ben po<strong>de</strong>r diferenciar aquel<strong>los</strong> productos<br />
que proce<strong>de</strong>n <strong>de</strong> bosques gestionados <strong>de</strong> forma responsable <strong>de</strong> <strong>los</strong> que no lo son, in<strong>de</strong>pendientemente<br />
<strong>de</strong> su país <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia. De esta forma, con su <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> compra pue<strong>de</strong>n contribuir a la<br />
conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques y al fomento <strong>de</strong> su buena gestión.<br />
Otros beneficios indirectos o no económicos están íntimamente ligados con la contribución <strong>de</strong><br />
la certificación forestal a aminorar <strong>los</strong> principales problemas que actualmente sufren <strong>los</strong> bosques <strong>de</strong><br />
todo el mundo, y muchos son <strong>de</strong> naturaleza intangible. Posiblemente, <strong>los</strong> mayores beneficios en relación<br />
con dichos problemas se alcancen a medio o largo plazo, sin embargo hoy se pue<strong>de</strong>n citar algunos<br />
logros importantes como: el acercamiento e implicación <strong>de</strong> <strong>los</strong> distintos grupos con intereses en<br />
el aprovechamiento <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos forestales, incluyendo las alianzas establecidas por industria y<br />
organizaciones conservacionistas; la influencia en reformas política y/o legislativa (en Gran Bretaña,<br />
se han <strong>de</strong>sarrollado paralelamente y <strong>de</strong> la mano <strong>los</strong> estándares nacionales <strong>de</strong>l FSC y <strong>los</strong> <strong>de</strong> la<br />
Forestry Commission, y finalmente ambas iniciativas han diseñado unos estándares comunes); el<br />
fomento <strong>de</strong> las agrupaciones <strong>de</strong> propietarios o productores forestales (en varios países <strong>los</strong> pequeños<br />
propietarios <strong>de</strong> varios han unido para trabajar en un sistema <strong>de</strong> certificación en grupo y <strong>los</strong> productores<br />
<strong>de</strong> carbón vegetal en Inglaterra lo han hecho para certificar su producción y promocionar sus<br />
ventas certificadas), etc.<br />
La situación <strong>de</strong> la certificación en el mundo<br />
Hoy en día, el único sistema <strong>de</strong> certificación forestal <strong>de</strong> ámbito mundial ampliamente reconocido<br />
y operativo es el <strong>de</strong>l FSC (Forest Stewardship Council). FSC se fundó en Octubre <strong>de</strong> 1993 en<br />
Toronto (Canadá), por un grupo <strong>de</strong> 130 representantes <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> 25 países. La organización,<br />
no gubernamental, in<strong>de</strong>pendiente y sin ánimo <strong>de</strong> lucro cuenta actualmente con más <strong>de</strong> 350<br />
miembros <strong>de</strong> organizaciones que representan, <strong>de</strong> forma equilibrada <strong>los</strong> intereses económicos, sociales<br />
y ambientales <strong>de</strong> países <strong>de</strong>l Norte y <strong>de</strong>l Sur.<br />
La principal actividad <strong>de</strong> FSC es la acreditación <strong>de</strong> certificadores y es el único acreditador <strong>de</strong><br />
ámbito internacional para certificadores <strong>de</strong> gestión forestal. Para ello ha <strong>de</strong>sarrollado un programa<br />
<strong>de</strong> acreditación basándose en gran medida en Guías <strong>de</strong> ISO (Directriz 62 <strong>de</strong> ISO).<br />
Hasta la fecha se han certificado casi 19 millones <strong>de</strong> ha forestales en todo el mundo y más <strong>de</strong><br />
650 empresas, algunas <strong>de</strong> la talla <strong>de</strong> IKEA, Carrefour o la americana Home Depot (la mayor ca<strong>de</strong>na<br />
mundial <strong>de</strong> “hágaselo usted mismo”) han incluido la marca FSC en sus políticas <strong>de</strong> venta.<br />
El éxito <strong>de</strong> la certificación <strong>de</strong>l FSC se basa en que es un sistema transparente, participativo y<br />
creíble para las empresas y ONGs <strong>de</strong> todo el mundo.<br />
A nivel nacional o regional existen o se están <strong>de</strong>sarrollando otras iniciativas <strong>de</strong> certificación<br />
como en el caso <strong>de</strong> algunos países europeos en <strong>los</strong> que, se está <strong>de</strong>sarrollando el sistema PEFC promovido<br />
por la Confe<strong>de</strong>ración Europea <strong>de</strong> Propietarios <strong>de</strong> Bosques.<br />
129
Este sistema no goza <strong>de</strong>l apoyo <strong>de</strong> las ONGs por diversos motivos entre <strong>los</strong> que <strong>de</strong>staca la<br />
falta <strong>de</strong> equilibrio <strong>de</strong> intereses en el diseño <strong>de</strong>l sistema, pasando por alto <strong>los</strong> acuerdos adoptados en<br />
la Cumbre <strong>de</strong> Río en este sentido y que se recogen en la Agenda 21 e<br />
Oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la certificación forestal<br />
para el sector forestal<br />
Hoy en día, la <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> productos con el sello <strong>de</strong>l FSC supera ampliamente a la oferta, por<br />
lo que el propietario que <strong>de</strong>cida voluntariamente someter su masa forestal a la certificación, no sólo<br />
tendrá garantizada la venta <strong>de</strong> sus productos, sino que a<strong>de</strong>más estos se revalorizarán y podrán colocarse<br />
en nuevos mercados, con la posibilidad <strong>de</strong> conseguir un sobreprecio. Sin duda, esto representa<br />
una excelente oportunidad para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> comarcas forestales ofreciendo una alternativa que<br />
compagina el <strong>de</strong>sarrollo económico con el tratamiento ambientalmente apropiado y socialmente<br />
beneficioso <strong>de</strong>l monte sometido a explotación.<br />
Para el sector forestal español, las ventajas y <strong>los</strong> logros conseguidos en otros países, presentados<br />
más arriba <strong>de</strong>berían servir <strong>de</strong> incentivo para una mayor implicación en procesos <strong>de</strong> certificación.<br />
BASO ZIURTAPENA: BASOAK ZAINTZEKO TRESNA<br />
Baso ziurtapena aparteko hirugarren batek egiten duen borondatezko prozesua da. Prozesuaren<br />
ondorioz adierazpen idatzia edo ziurtagiria sortzen da eta honakoa bermatzen du ziurtagiriak: Ku<strong>de</strong>aketa<br />
Unitate bateko baso ku<strong>de</strong>aketa irizpi<strong>de</strong> batzuen arabera egiten <strong>de</strong>la. Irizpe<strong>de</strong>ek al<strong>de</strong>rdi ekonomikoak,<br />
ekologikoak eta sozialak hartzen dituzte barne.<br />
Bi hauek dira ziurtapen sistema horren helburu nagusiak:<br />
– Mundu osoko basoen ku<strong>de</strong>aketa hobetzea, eta<br />
– ziurtatutako basoetan sortutako produktuak merkaturatuko direla bermatzea.<br />
Hirugarren baten ziurtapen programek, eta baso ziurtapenaren eskemakoek batez ere, oinarrizko<br />
hiru elementu dituzte. Hona hemen: irizpi<strong>de</strong>ak, ziurtatuko duen erakun<strong>de</strong>aren akreditazioa, eta erakun<strong>de</strong><br />
horrek tokian bertan egindako ebaluazioa edo baso auditoria.<br />
Baso ziurtapenaren prozesua osatzeko eta artikuluek jatorria ziurtatzen duen logotipoa izateko, bi<br />
auditoria egin behar dira:<br />
– Tokian bertan baso ku<strong>de</strong>aketa ebaluatzea; ebaluazioak irizpi<strong>de</strong>etan finkatutako exekuzio mailak<br />
lortu edo gainditu behar ditu baso ku<strong>de</strong>aketako ziurtagiria jaso ahal izateko.<br />
– Zainketa katea edo produktuaren jarraipena egitea eraldaketa eta hornikuntza kate osoan zehar,<br />
menditik ateratzen <strong>de</strong>netik produktuari marka duen etiketa jartzen zaion arte.<br />
Gaur egun, GKEek laguntza ematen dioten eremu globaleko sistema bakarra Forest Stewardship<br />
Council-ekoa da. 1993an sortu zen eta 19 milioi hektarea ziurtatu dira jada sistema horren bi<strong>de</strong>z, munduko<br />
30 herrial<strong>de</strong> baino gehiagotan.<br />
130
FOREST CERTIFICATION: A TOOL FOR FOREST CONSERVATION<br />
Forest certification is <strong>de</strong>fined as a voluntary process carried out by an in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nt third party<br />
which results in a written or certified <strong>de</strong>claration guaranteeing that the forest management carried out<br />
in a Management Unit conforms to a series of economic, ecological and social standards.<br />
The two main objectives of this certification system are:<br />
– to improve forest management all over the world; and<br />
– ensure access to the market of products from certified forests.<br />
The three key elements of all third party certification programmes, and in particular the forest certification<br />
initiative, are: standards, the cre<strong>de</strong>ntials of the certifying body and the on-site assessment or<br />
forest audit.<br />
In or<strong>de</strong>r to complete this forest certification process and to ensure that an article is able to carry<br />
the logo that attests to the good management of its origin forest, two different audits must be carried out:<br />
– Firstly, an assessment of the forest management land, which should reach or exceed the levels<br />
established in the standards in or<strong>de</strong>r to qualify for the forest management certificate;<br />
– And secondly, a custody chain or monitoring of the product throughout the transformation and<br />
supply process, from the moment of its removal from the forest to its labelling.<br />
Today, the only world wi<strong>de</strong> system supported by NGOs is the Forest Stewardship Council, which<br />
was foun<strong>de</strong>d in 1993 and has since certified 19 million hectares in over 30 countries throughout the<br />
world.<br />
131
Certificación <strong>de</strong> la Gestión<br />
Forestal Sostenible:<br />
un reto asumido<br />
Esteban Goitia<br />
• Gerente <strong>de</strong> la Mesa Intersectorial <strong>de</strong> la Ma<strong>de</strong>ra<br />
<strong>de</strong> Euskadi – Euskadiko Zur Mahaia<br />
En 1985 y por un encargo <strong>de</strong> las Naciones Unidas, Gro Harlem Brundlant, ex primera ministro<br />
noruega, dirigió una comisión <strong>de</strong> expertos para realizar un informe sobre la posibilidad <strong>de</strong> respetar el<br />
<strong>de</strong>sarrollo económico sostenible, la cooperación internacional y la preservación <strong>de</strong>l medio natural. Era<br />
una actitud lógica y necesaria dada la preocupación mundial ante el aumento <strong>de</strong> la <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> recursos naturales y como consecuencia <strong>de</strong> la creciente sensibilidad medioambiental.<br />
El informe finalizó y fue presentado en 1987 con el título <strong>de</strong> “Nuestro futuro común” y entre sus<br />
conclusiones señalaba la necesidad <strong>de</strong> convocar una gran conferencia internacional <strong>de</strong> una manera<br />
urgente.<br />
También acuño el concepto (tan utilizado y no siempre <strong>de</strong> una manera a<strong>de</strong>cuada) <strong>de</strong> gestión<br />
sostenible.<br />
La <strong>de</strong>finió como aquella gestión respetuosa con el medio natural y capaz <strong>de</strong> legar a futuras<br />
generaciones al menos <strong>los</strong> mismos recursos que hemos heredado <strong>de</strong> nuestros antecesores.<br />
En 1992 se celebró en Río <strong>de</strong> Janeiro la Conferencia <strong>de</strong> Naciones Unidas sobre Medio Ambiente<br />
y Desarrollo.<br />
La <strong>de</strong>forestación y la pérdida <strong>de</strong>l bosque tropical, conocida su relación con otros factores<br />
vitales como agua, aire, suelo, <strong>de</strong>mografía, renta económica, etc., fue tratada <strong>de</strong> una manera prioritaria.<br />
Aun a pesar <strong>de</strong> la buena salud <strong>de</strong>l bosque en <strong>los</strong> países <strong>de</strong>sarrollados y en contraposición a la<br />
<strong>de</strong>gradación <strong>de</strong> la <strong>de</strong> <strong>los</strong> países sub<strong>de</strong>sarrollados o en vías <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, se celebró en Helsinki la<br />
Conferencia Interministerial Europea bajo el enorme influjo <strong>de</strong> la Conferencia <strong>de</strong> Río <strong>de</strong> Janeiro <strong>de</strong>l<br />
año anterior. Se adoptaron varias resoluciones, pero la más importante para <strong>los</strong> bosques y su gestión<br />
fue la H1 referente a criterios e indicadores paneuropeos sobre la gestión forestal sostenible.<br />
Según el esquema paneuropeo (Pan European Forest Certification – PEFC) hay seis criterios y<br />
veintisiete indicadores (pue<strong>de</strong>n variar según el estado que <strong>los</strong> aplique) que <strong>los</strong> cuantifican y/o <strong>de</strong>scriben.<br />
Los países europeos que lo han firmado y forman parte <strong>de</strong>l comité PEFC son 14 (Austria, Bélgica,<br />
Chequia, Dinamarca, Finlandia, Francia, Alemania, Irlanda, Latvia, Noruega, Portugal, España,<br />
Suecia, Suiza); <strong>los</strong> pendientes <strong>de</strong> entrada 7 (Reino Unido, Estonia, Bielorusia, Lituania, Hungría,<br />
Luxemburgo, Eslovenia) y <strong>los</strong> que han mostrado algún tipo <strong>de</strong> interés 7 (Bulgaria, Grecia, Italia, Polonia,<br />
Rumania, Eslovaquia, Rusia).<br />
Los seis criterios en que se basa el sistema son <strong>los</strong> siguientes:<br />
133
Mantenimiento y mejora <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos forestales<br />
y su contribución a <strong>los</strong> cic<strong>los</strong> globales <strong>de</strong>l carbono<br />
Los indicadores tratarán sobre superficie y estructura, existencias y tasas <strong>de</strong> crecimiento, calidad<br />
<strong>de</strong> la regeneración, fijación <strong>de</strong> carbono, existencia <strong>de</strong> guías <strong>de</strong> gestión, a<strong>de</strong>cuación funcional <strong>de</strong><br />
la masa...<br />
Mantenimiento <strong>de</strong> la salud y vitalidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecosistemas forestales<br />
Los indicadores medirán sobre manejo <strong>de</strong> daños bióticos y abióticos, planes <strong>de</strong> <strong>de</strong>fensa contraincendios,<br />
control <strong>de</strong> combustible, estado nutricional <strong>de</strong>l suelo, técnicas <strong>de</strong> control <strong>de</strong> plagas y<br />
enfermeda<strong>de</strong>s, técnicas aplicadas en <strong>los</strong> trabajos forestales, estado <strong>de</strong> regeneración <strong>de</strong> zonas afectadas<br />
por catástrofes, daños originados por herbívoros.<br />
Mantenimiento y mejora <strong>de</strong> las funciones productivas <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques<br />
(ma<strong>de</strong>ra y otros productos forestales)<br />
Se cuantificarán seguimiento y evaluación <strong>de</strong> la producción, relación aprovechamiento / crecimiento,<br />
rentabilidad económica, accesibilidad.<br />
Mantenimiento, mejora y conservación <strong>de</strong> la biodiversidad en <strong>los</strong> ecosistemas forestales<br />
Estimación <strong>de</strong> la biodiversidad, conservación <strong>de</strong> espacios protegidos, conservación y mejora <strong>de</strong><br />
hábitat y ecotonos, especies amenazadas, bosques seminaturales y naturales.<br />
Mantenimiento y mejora <strong>de</strong> funciones protectoras. Fundamentalmente <strong>de</strong> suelo y agua<br />
Control <strong>de</strong> la erosión, aguas, montes protectores, gestión <strong>de</strong> residuos no forestales.<br />
Mantenimiento <strong>de</strong> funciones sociales<br />
Conservación <strong>de</strong> árboles y entornos singulares, condiciones <strong>de</strong> trabajo forestal, evolución <strong>de</strong>l<br />
<strong>de</strong>sarrollo rural, empleo, patrimonio histórico, cultural, valores recreativos y paisajísticos.<br />
El sistema <strong>de</strong> certificación forestal paneuropea (PEFC) está especialmente adaptado y aceptado<br />
por y para la inmensa mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> micropropietarios forestales europeos (las organizaciones que<br />
lo soportan agrupan a más <strong>de</strong> 12.000.000 <strong>de</strong> propietarios) y para la sociedad europea, en general.<br />
Existen otros potentes sistemas <strong>de</strong> certificación regionales como la norteamericana SFI (Sustainable<br />
Forestry Initiative) con 24,7 millones <strong>de</strong> hectáreas en U.S.A.; en Canadá o bien con CSA (Canadian<br />
Standards Association) o con ISO 14.001se certifica la mayoría <strong>de</strong> su superficie forestal; FSC...<br />
Para universalizar la credibilidad y la aceptación <strong>de</strong> dichos sistemas <strong>de</strong> certificación sería conveniente<br />
que entre el<strong>los</strong> se diese un reconocimiento mutuo.<br />
Actualmente, y aunque el sistema comenzó su andadura hace relativamente poco tiempo, se<br />
certifican 24 millones <strong>de</strong> hectáreas <strong>de</strong> bosques en Europa según el sistema PEFC: en Finlandia (15<br />
millones <strong>de</strong> hectáreas), Suecia (1,2), Noruega (5), Alemania (2,3) y Austria (0,5). Se espera hacerlo brevemente<br />
en Francia y en el resto <strong>de</strong> países europeos.<br />
En España se preten<strong>de</strong> implantarlo en el mínimo tiempo posible. Para ello preten<strong>de</strong>mos crear (y<br />
en ello estamos) una norma UNE-EN 162 bajo la directriz <strong>de</strong>l Comité Técnico <strong>de</strong> Normalización (CTN)<br />
sobre Gestión Forestal Sostenible. El sector forestal vasco participa activamente en dicho comité, en el<br />
cual participan propietarios, sindicatos, industrias, centros <strong>de</strong> investigación, universida<strong>de</strong>s, ONGs, etc.<br />
La certificación en su forma procedimental seguirá un esquema similar a cualquier aseguramiento<br />
conocido <strong>de</strong> calidad (familia <strong>de</strong> las ISO 9.000) o aseguramiento <strong>de</strong> gestión medioambiental<br />
(familia <strong>de</strong> las ISO 14.000): acreditación, documento base, certificación, puntos <strong>de</strong> no conformidad,<br />
modificaciones, plazos, etc.<br />
En el caso <strong>de</strong> utilización <strong>de</strong> un logotipo acreditativo será necesaria una trazabilidad o ca<strong>de</strong>na<br />
<strong>de</strong> custodia <strong>de</strong>l producto, para salvaguardar <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong>l consumidor final <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el monte,<br />
pasando por todas las fases intermedias <strong>de</strong> distribución.<br />
El primer logotipo PEFC que ha salido al mercado ha sido emitido por PEFC Finland a la empresa<br />
Pölkky Oy. Otras empresas con licencia <strong>de</strong> emisión son Metsälitto Osuuskunta, UPM-Kymmene<br />
Metsä y Schauman Wood Company (dato actualizado el 13 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong>l 2000).<br />
Actualmente no existe una especial <strong>de</strong>manda por parte <strong>de</strong>l consumidor final, pero sí por parte<br />
<strong>de</strong> distribuidores y comerciantes. De todos modos se prevé un aumento futuro en dicha <strong>de</strong>manda.<br />
134
Esta certificación tendrá un coste a soportar que frecuentemente se obvia. Dicho coste será<br />
asumido como bien empleado si conseguimos <strong>los</strong> dos objetivos propuestos: <strong>de</strong>mostrar <strong>de</strong> una manera<br />
científica que nuestra gestión forestal es la a<strong>de</strong>cuada (nuestra secular gestión sostenible) y por otra<br />
parte concienciar y sensibilizar aún más a la sociedad acerca <strong>de</strong> que nuestro producto (la ma<strong>de</strong>ra y<br />
la gama <strong>de</strong> productos forestales) es el producto ecológico por excelencia (renovable, regenerable,<br />
limpio, aprovechamiento íntegro <strong>de</strong> <strong>los</strong> residuos, no contaminante), con características físico-mecánicas<br />
y estéticas inigualables.<br />
Para más información: www.pefc.org<br />
MENDIA-INDUSTRIA INTEGRAZIOA: BASO KUDEAKETA JASANGARRIA<br />
Lehendabizi hauxe azalduko dugu: zer <strong>de</strong>n Euskadiko Zur Mahaia, nola dagoen osatuta eta zein<br />
diren bere helburuak eta funtzioak. Gero, Baso Eusgarrien Egiaztapen kontzeptua <strong>de</strong>finituko dugu eta<br />
PEFCa (Pan European Forest Certification) zer <strong>de</strong>n adieraziko dugu, bere irizpi<strong>de</strong>ak eta adierazleak eta<br />
baita logotipoa ere. 1. eraldakuntzako sektorearen garrantzi ekonomikoa eta fluxuak ere azaldu behar<br />
ditugu. Amaitzeko, sektorearen egoera Urdaibai eskual<strong>de</strong>an nolakoa <strong>de</strong>n azalduko dugu.<br />
CERTIFICATION OF SUSTAINABLE FOREST MANAGEMENT:<br />
TAKING UP THE CHALLENGE<br />
Firstly we will explain the composition, objectives and functions of the Basque Country Inter-sectorial<br />
Committee on Wood/Euskadiko Zur Mahaia.<br />
We will then <strong>de</strong>fine the concept of the Sustainable Forest Certification and the PEFC (Pan European<br />
Forest Certification), their criteria, means of evaluation and logo.<br />
We will also illustrate the economic importance and flows of the 1 st transformation.<br />
Finally, we will concentrate on the situation in the Urdaibai region.<br />
135
Diagnóstico y propuesta<br />
<strong>de</strong> gestión <strong>de</strong>l Patrimonio<br />
Histórico-Arqueológico<br />
en <strong>los</strong> sistemas forestales<br />
<strong>de</strong>l territorio <strong>de</strong> Urdaibai<br />
Juan Car<strong>los</strong> López Quintana y<br />
Fernando Bazeta Gobantes<br />
• Área <strong>de</strong> Prehistoria y Sección <strong>de</strong> Conservación -<br />
Restauración (UPV/EHU)<br />
• AGIRI Arkeologi Kultur Elkartea<br />
• GALTZAGORRIAK Urdaibairen al<strong>de</strong>ko bolondresak<br />
La gestión forestal <strong>de</strong>l territorio <strong>de</strong> Urdaibai, realizada fundamentalmente a través <strong>de</strong> la plantación<br />
<strong>de</strong> especies exóticas <strong>de</strong> crecimiento rápido –pino y eucalipto–, es, sin ninguna duda, el principal<br />
factor <strong>de</strong> alteración y <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong>l Patrimonio Histórico-Arqueológico <strong>de</strong> la comarca. La mayor<br />
parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> yacimientos arqueológicos, y también algunas obras arquitectónicas <strong>de</strong> gran valor histórico<br />
–caseríos, construcciones agrícolas y gana<strong>de</strong>ras, instalaciones protoindustriales, etc–, se<br />
encuentran en una situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>sprotección, incluso en ocasiones a nivel legal, y carecen <strong>de</strong> una<br />
precisa <strong>de</strong>limitación y señalización que <strong>los</strong> haga i<strong>de</strong>ntificables <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l paisaje. Esta situación <strong>de</strong><br />
abandono y la falta <strong>de</strong> coordinación entre <strong>los</strong> distintos organismos competentes en Patrimonio Histórico<br />
y Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio –Gobierno Vasco, Diputación Foral <strong>de</strong> Bizkaia y Ayuntamientos– ha<br />
dado lugar a un ingente <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong>l registro cultural en la cuenca hidrográfica <strong>de</strong>l río Oka. La gestión<br />
<strong>de</strong>l territorio <strong>de</strong> Urdaibai –forestal, urbanística, <strong>de</strong> infraestructuras viarias, etc– apenas ha evaluado<br />
la inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo económico sobre el conjunto <strong>de</strong>l Patrimonio Cultural y Ambiental, si<br />
bien hay que <strong>de</strong>cir que en <strong>los</strong> últimos años está situación está cambiando favorablemente. Aún así,<br />
<strong>los</strong> yacimientos arqueológicos emplazados en áreas forestales continúan en un estado absoluto <strong>de</strong><br />
abandono y <strong>de</strong>satención.<br />
Asimismo, es necesario conocer a<strong>de</strong>cuadamente la información que contienen estos enclaves<br />
arqueológicos para valorar <strong>de</strong> forma precisa qué supone la pérdida <strong>de</strong>l Patrimonio Histórico-Arqueológico.<br />
– El registro cultural: un yacimiento arqueológico está compuesto por una asociación <strong>de</strong> restos<br />
materiales <strong>de</strong> diversa tipología que revelan la evolución <strong>de</strong> las respuestas adaptativas <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
grupos humanos ante <strong>los</strong> cambios ambientales, procesos que pue<strong>de</strong>n ser <strong>de</strong>finidos <strong>de</strong> forma<br />
rigurosa a nivel cronológico y cultural. La investigación arqueológica en Urdaibai ha posibilitado<br />
compren<strong>de</strong>r la inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l ser humano sobre <strong>los</strong> recursos bióticos, faunísticos y vegetales,<br />
constatando transformaciones antrópicas sobre el paisaje <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace ya 8.000 años.<br />
– El registro ambiental: <strong>los</strong> <strong>de</strong>pósitos arqueológicos conservan en sus secuencias estratigráficas<br />
importantes datos sobre la evolución <strong>de</strong>l clima, <strong>de</strong> la fauna y la flora, <strong>de</strong>terminables a través<br />
<strong>de</strong> la Sedimentología, Arqueozoología, Paleobotánica, etc. A este respecto, el registro <strong>de</strong><br />
pólenes fósiles recuperado en la ocupación al aire libre <strong>de</strong> Pareko Landa (Busturia/Bermeo),<br />
emplazada actualmente en un medio forestal <strong>de</strong> pino y eucalipto, revela interesantes testimonios<br />
sobre el paisaje vegetal <strong>de</strong> Sollube hace 8.000 años.<br />
137
Por lo tanto, el conocimiento preciso <strong>de</strong> la evolución <strong>de</strong>l paisaje, así como <strong>de</strong> la conducta<br />
humana para/con el medio, es un dato <strong>de</strong> extraordinaria importancia <strong>de</strong> cara a la educación ambiental<br />
y a la proyección apropiada <strong>de</strong> la repoblación forestal en la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai. De<br />
esta manera, el Patrimonio Histórico-Arqueológico sería, a su vez, Patrimonio Ambiental, con un enorme<br />
potencial como enseñanza para la gestión y or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l territorio.<br />
Los sistemas forestales <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai contienen más <strong>de</strong> un centenar<br />
<strong>de</strong> yacimientos arqueológicos y zonas <strong>de</strong> presunción que, según su estructura y/o adscripción cronocultural,<br />
se pue<strong>de</strong>n englobar en cuatro grupos.<br />
1. Asentamientos prehistóricos al aire libre<br />
Es el conjunto más numeroso, más frágil y más <strong>de</strong>teriorado por las labores <strong>de</strong> repoblación<br />
forestal <strong>de</strong> especies exóticas. Este tipo <strong>de</strong> yacimientos, reconocibles únicamente a través <strong>de</strong>l hallazgo<br />
<strong>de</strong> materiales arqueológicos superficiales, suele correspon<strong>de</strong>r a estructuras <strong>de</strong> hábitat: cabañas<br />
confeccionadas con materiales perece<strong>de</strong>ros, aisladas o formando pequeños grupos. El registro estratigráfico<br />
pue<strong>de</strong> contener, en casos <strong>de</strong> buena conservación, sue<strong>los</strong> empedrados, hogares, diversos<br />
tipos <strong>de</strong> utensilios –industria lítica tallada y pulimentada, cerámica, etc.–, así como restos <strong>de</strong>l registro<br />
paleoambiental –pólenes; ma<strong>de</strong>ras, frutos y semillas carbonizados, etc–. Sedimentológicamente,<br />
estos niveles arqueológicos suelen aparecer con frecuencia a muy poca profundidad, por lo que cualquier<br />
labor mínima <strong>de</strong> remoción <strong>de</strong>l subsuelo <strong>de</strong>struye por completo estos registros documentales.<br />
En el caso <strong>de</strong>l yacimiento <strong>de</strong> Pareko Landa, en Sollube, a 15 cms <strong>de</strong> profundidad se conserva un<br />
estrato con testimonios <strong>de</strong>l Neolítico, <strong>de</strong> hace aproximadamente 6.000 años <strong>de</strong> antigüedad.<br />
La ineficaz gestión en la conservación <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> ocupaciones prehistóricas en las áreas<br />
<strong>de</strong> repoblación forestal <strong>de</strong> Urdaibai queda bien reflejada en esta cita <strong>de</strong> las V JORNADAS DE DESA-<br />
RROLLO SOSTENIBLE. INVESTIGACIÓN APLICADA A LA RESERVA DE LA BIOSFERA DE URDAIBAI<br />
(LÓPEZ QUINTANA, J.C., 1999, p. 231):<br />
Hemos llevado a cabo campañas <strong>de</strong> son<strong>de</strong>os estratigráficos en 13 localizaciones, principalmente<br />
en yacimientos caracterizables, habiendo excavado un total <strong>de</strong> 83 metros cuadrados. Esta<br />
labor nos ha permitido documentar dos asentamientos en contexto estratigráfico, Pareko Landa, que<br />
representa la secuencia holocénica al aire libre más completa <strong>de</strong>l País Vasco atlántico, y Goienzabal<br />
1, aún por estudiar. A<strong>de</strong>más, se ha i<strong>de</strong>ntificado una estructura megalítica en un aceptable estado <strong>de</strong><br />
conservación, Munjozuri, y un asentamiento romano <strong>de</strong> cronología Altoimperial, Tribis Buru 1. En 5 <strong>de</strong><br />
las localizaciones restantes hemos podido certificar la presencia <strong>de</strong> ocupaciones prehistóricas <strong>de</strong>scontextualizadas<br />
por las agresivas labores <strong>de</strong> repoblación forestal.<br />
2. Monumentos megalíticos<br />
El megalitismo es la primera expresión <strong>de</strong> arquitectura monumental, aunque sus estructuras<br />
pétreas son altamente vulnerables al uso <strong>de</strong> maquinaria pesada utilizada habitualmente en <strong>los</strong> trabajos<br />
forestales. En este caso el balance <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> dólmenes/túmu<strong>los</strong> en la<br />
Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai es <strong>de</strong>salentador: el 100% <strong>de</strong> estos monumentos ha sido afectado<br />
por las tareas <strong>de</strong> tala, <strong>de</strong>stoconamiento y plantación <strong>de</strong> pinos y eucaliptos. Algunos <strong>de</strong> éstos han<br />
sido arrasados en su totalidad –Añabusti, Pakatene, Gomezkorta y Katillotxu I–; otros todavía pue<strong>de</strong>n<br />
ser recuperados por lo menos parcialmente –Sollubeko Iturri, Munjozuri, Katillotxu II y Urkidi–.<br />
La escasa consi<strong>de</strong>ración hacia el Patrimonio megalítico <strong>de</strong> las áreas forestales <strong>de</strong> la cuenca<br />
hidrográfica <strong>de</strong>l río Oka, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>los</strong> planes <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio, se manifiesta con rotundidad<br />
en un reciente suceso acaecido en el cordal <strong>de</strong> Sollube:<br />
El 22 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 1998, una empresa <strong>de</strong> trabajos forestales contratada por el Dpto. <strong>de</strong> Agricultura<br />
<strong>de</strong> la Diputación Foral <strong>de</strong> Bizkaia se disponía a roturar el área don<strong>de</strong> se ubica el dolmen-túmulo<br />
<strong>de</strong> Sollubeko Iturria (Bermeo), <strong>de</strong>clarado como Zona <strong>de</strong> Presunción Arqueológica (Bermeo n.º 48)<br />
por parte <strong>de</strong>l Dpto. <strong>de</strong> Cultura <strong>de</strong>l Gobierno Vasco. La presencia casual <strong>de</strong> miembros <strong>de</strong> AGIRI Arkeologi<br />
Kultur Elkartea evitó la <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong>l monumento. El día 28 <strong>de</strong> enero procedimos a su señalización,<br />
<strong>de</strong>limitando una circunferencia <strong>de</strong> 24 metros <strong>de</strong> diámetro.<br />
3. Poblados fortificados y espacios rituales <strong>de</strong> la Edad <strong>de</strong>l Hierro<br />
Se conocen <strong>de</strong> forma precisa cuatro yacimientos arqueológicos <strong>de</strong> este tipo en la comarca <strong>de</strong><br />
Urdaibai: <strong>de</strong> el<strong>los</strong> dos se hallan emplazados en áreas forestales (Marueleza y Gastiburu), afectados<br />
por la presencia <strong>de</strong> pinares –las raíces perjudican <strong>de</strong> forma consi<strong>de</strong>rable a las estructuras arquitec-<br />
138
tónicas <strong>de</strong> estos enclaves– y por las pistas forestales que <strong>los</strong> atraviesan diametralmente. El castro <strong>de</strong><br />
Kosnoaga fue dañado en el año 1989 por una roturación extensiva en toda la superficie <strong>de</strong>l recinto.<br />
Por último, el castro <strong>de</strong> Ilunzar presenta presumiblemente un buen estado <strong>de</strong> conservación al estar<br />
ubicado en un área <strong>de</strong> pastizal.<br />
4. Poblados romanos<br />
La mayor parte <strong>de</strong> estos yacimientos arqueológicos se localizan en el fondo <strong>de</strong>l valle, con ubicaciones<br />
próximas a la red fluvial o marítima –Forua, Portuondo, Bermeo–. Su emplazamiento en áreas<br />
urbanas ha sido el factor principal <strong>de</strong> alteración <strong>de</strong> sus estratigrafías. Un caso singular y <strong>de</strong> gran<br />
importancia para el conocimiento histórico <strong>de</strong>l proceso romanizador en Urdaibai lo constituye el asentamiento<br />
romano <strong>de</strong> Tribis Buru (Bermeo), en una estribación <strong>de</strong>l cordal <strong>de</strong> Sollube. Recientemente<br />
su superficie ha sido roturada para la repoblación forestal –en este caso <strong>de</strong> especies autóctonas– y<br />
es necesario una intervención arqueológica para conocer la inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> estas obras que, a primera<br />
vista, han podido tener graves consecuencias en el registro estratigráfico <strong>de</strong>l sitio.<br />
Así pues, po<strong>de</strong>mos afirmar que la actividad forestal en Urdaibai constituye el principal factor <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>gradación <strong>de</strong>l Patrimonio Histórico-Arqueológico en la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai. Debemos<br />
precisar que el problema radica en las prácticas agresivas, principalmente las roturaciones y la<br />
apertura <strong>de</strong> pistas forestales. Son numerosas las citas bibliográficas referentes a la alteración <strong>de</strong> yacimientos<br />
arqueológicos por dichas activida<strong>de</strong>s (AGIRI, 1995; LÓPEZ QUINTANA, J.C., 1996, 1999;<br />
LÓPEZ QUINTANA, J.C. y AGUIRRE, M., 1997; URIARTE, A., 1998). Este último autor, <strong>de</strong>l Servicio <strong>de</strong><br />
Montes <strong>de</strong> la Diputación Foral <strong>de</strong> Bizkaia, realiza un interesante estudio sobre la <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong><br />
megalitos a causa <strong>de</strong> la actual Política forestal. Una <strong>de</strong> las razones que explicaría la diferencia entre<br />
<strong>los</strong> daños causados a <strong>los</strong> megalitos en las provincias <strong>de</strong> Bizkaia (25%) y Gipuzkoa (10%), radicaría<br />
en la existencia <strong>de</strong> convenios entre la Diputación Foral <strong>de</strong> Gipuzkoa y la Sociedad <strong>de</strong> Ciencias Aranzadi<br />
que posibilitan un seguimiento <strong>de</strong> las labores <strong>de</strong> repoblación forestal, protegiendo <strong>los</strong> monumentos<br />
megalíticos y otros elementos patrimoniales.<br />
Como conclusión, po<strong>de</strong>mos afirmar que la falta <strong>de</strong> coordinación entre <strong>los</strong> diferentes organismos<br />
competentes en Patrimonio Histórico y Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio –Gobierno Vasco, Diputación Foral<br />
<strong>de</strong> Bizkaia y Ayuntamientos– es la principal causa <strong>de</strong> este <strong>de</strong>scontrol en la protección patrimonial. Por<br />
otra parte, <strong>de</strong>bemos excluir <strong>de</strong> forma tajante la actividad forestal en áreas <strong>de</strong> interés arqueológico y<br />
<strong>de</strong> presunción, así como en su entorno inmediato. La repoblación forestal <strong>de</strong>l territorio <strong>de</strong> Urdaibai,<br />
ejecutada racionalmente, <strong>de</strong>be ser compatible con la conservación <strong>de</strong>l Patrimonio Histórico-Arqueológico.<br />
Propuesta <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong>l patrimonio<br />
histórico-arqueológico <strong>de</strong> la Reserva<br />
<strong>de</strong> la biosfera <strong>de</strong> Urdaibai<br />
Recientemente hemos propuesto un plan integral para la gestión <strong>de</strong>l patrimonio Histórico-<br />
Arqueológico <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai. El programa abarca diversas estrategias, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
la educación histórico-ambiental, la protección <strong>de</strong> áreas <strong>de</strong> interés arqueológico y la elaboración<br />
<strong>de</strong> un riguroso inventario <strong>de</strong> Patrimonio, que permita una coordinación ágil entre <strong>los</strong> diferentes <strong>de</strong>partamentos<br />
<strong>de</strong> la Administración Pública. El primer paso consiste en la actualización <strong>de</strong>l inventario <strong>de</strong><br />
Bienes <strong>de</strong> Interés Histórico y Cultural, para su inclusión en el P.R.U.G. La coordinación entre <strong>los</strong> diferentes<br />
organismos públicos (Gobierno Vasco, Diputación Foral <strong>de</strong> Bizkaia y Ayuntamientos) y un programa<br />
a medio-largo plazo <strong>de</strong> conservación y difusión <strong>de</strong> estos enclaves son la base para lograr la<br />
protección <strong>de</strong> nuestro patrimonio cultural.<br />
– El objetivo principal preten<strong>de</strong> poner en funcionamiento un método <strong>de</strong> gestión operativo <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> recursos <strong>de</strong>l Patrimonio Histórico-Arqueológico <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai<br />
(control arqueológico, protección y difusión).<br />
– Conseguir, por medio <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> educación histórico-ambiental, puestos ya en marcha<br />
(AGIRI), una conciencia social <strong>de</strong> respeto e interés hacia <strong>los</strong> valores <strong>de</strong>l Patrimonio Cultural<br />
<strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai.<br />
139
– Consolidar una red <strong>de</strong> participación activa en la protección <strong>de</strong>l Patrimonio Arqueológico<br />
a través <strong>de</strong> diversos agentes sociales. A este respecto, la comarca <strong>de</strong> Urdaibai sería pionera<br />
con <strong>los</strong> proyectos <strong>de</strong>sarrollados en el seno <strong>de</strong> la Plataforma <strong>de</strong> Voluntariado Ambiental<br />
Urdaibaiko Galtzagorriak.<br />
– Establecer un compromiso entre diferentes organismos institucionales: Patronato <strong>de</strong> la<br />
Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai, Servicio <strong>de</strong> Patrimonio Histórico <strong>de</strong> la Diputación Foral <strong>de</strong><br />
Bizkaia, Dpto. <strong>de</strong> Agricultura <strong>de</strong> la Diputación Foral <strong>de</strong> Bizkaia, Instituto <strong>de</strong> Estudios Territoriales,<br />
Ayuntamientos <strong>de</strong> la comarca, etc.<br />
Bibliografía<br />
AGIRI, ASOCIACIÓN CULTURAL DE ARQUEOLOGÍA (1995): “El Patrimonio Histórico-Arqueológico <strong>de</strong> Urdaibai:<br />
estado actual y perspectivas <strong>de</strong> futuro”. Jornadas PLANEAMIENTO AMBIENTAL DEL TERRI-<br />
TORIO Y DESARROLLO SOSTENIBLE. Viceconsejería <strong>de</strong> Medio Ambiente (Gobierno Vasco).<br />
Vitoria-Gasteiz 1995 (pp. 83-87).<br />
EDESO, J.M. (1997): “Pérdidas <strong>de</strong> suelo en explotaciones forestales <strong>de</strong> la vertiente cantábrica <strong>de</strong>l País<br />
Vasco”. Jornadas DESARROLLO RURAL Y MEDIO AMBIENTE: EL FUTURO DEL SECTOR<br />
AGRARIO. Viceconsejería <strong>de</strong> Medio Ambiente (Gobierno Vasco). Bilbao 1997 (pp. 63-80).<br />
EDESO, J.M. (1999): “Pérdidas <strong>de</strong> suelo en la<strong>de</strong>ras sometidas a distintos manejos forestales”. V JOR-<br />
NADAS DE DESARROLLO SOSTENIBLE. INVESTIGACIÓN APLICADA A LA RESERVA DE LA<br />
BIOSFERA DE URDAIBAI. Documento <strong>de</strong> trabajo. Unesco Etxea. Azti, Sukarrieta, octubre <strong>de</strong><br />
1999.<br />
LÓPEZ QUINTANA, J.C. (1996): “Los yacimientos neolíticos <strong>de</strong> superficie <strong>de</strong> Sollube (Bizkaia): materias<br />
primas y territorio”. ACTES DEL I CONGRES DE NEOLITIC A LA PENINSULA IBERICA. RUBRI-<br />
CATUM 1, vol. 1, Gavà-Bellaterra 1996 (pp. 177-182).<br />
LÓPEZ QUINTANA, J.C. y AGUIRRE, M. (1997): “Patrones <strong>de</strong> asentamiento en el Neolítico <strong>de</strong>l litoral vizcaino”.<br />
Coloquio Internacional O NEOLITICO ATLANTICO E AS ORIXES DO MEGALITISMO.<br />
Santiago <strong>de</strong> Compostela 1996 (pp. 335-351).<br />
LÓPEZ QUINTANA, J.C. (1999): “La cuenca <strong>de</strong> Urdaibai durante la primera mitad <strong>de</strong>l Holoceno: evolución<br />
<strong>de</strong>l poblamiento (VIII-III milenio a. <strong>de</strong> C.)”. V JORNADAS DE DESARROLLO SOSTENIBLE.<br />
INVESTIGACIÓN APLICADA A LA RESERVA DE LA BIOSFERA DE URDAIBAI. Documento <strong>de</strong><br />
trabajo. Unesco Etxea. Azti, Sukarrieta, octubre <strong>de</strong> 1999.<br />
URIARTE, A. (1998): “Política forestal y <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> megalitos en la Comunidad Autónoma Vasca”.<br />
QUERCUS, Cua<strong>de</strong>rno 152. Madrid 1998 (pp. 38-41).<br />
140
URDAIBAI EREMUKO BASO SISTEMEN ONDARE HISTORIKO/ARKEOLOGIKOAREN<br />
DIAGNOSTIKOA ETA KUDEAKETA PROPOSAMENA<br />
Urdaibai Biosferaren Erreserbako baso sistemetan aztarnategi arkeologiko eta presuntzio eremu<br />
ugari dau<strong>de</strong>. Egitura eta/edo atxikimendu kronokulturalaren arabera, lau tal<strong>de</strong> hauetan biltzen dira:<br />
1. Historiaurreko kokalekuak kanpoan.<br />
2. Monumentu megalitikoak.<br />
3. Burdin Aroko gotortutako herrixkak eta gune erritualak.<br />
4. Erromatarren herrixkak.<br />
Ondare elementu horien testuinguru geoestratigrafikoa eta arkitektura oso ahulak direnez, elementuak<br />
ere oso ahulak dira kanpoko erasorik txikienaren aurrean ere.<br />
Baso jarduera da, noski, Urdaibaiko Ondare Historiko/Arkeologikoa hondatzeko faktore nagusia.<br />
Baina arazoa, benetan, praktika erasotzaileek eragiten dute, luberritzeek eta baso bi<strong>de</strong>ak irekitzeak, batez<br />
ere. Urdaibaiko ondarean eragindako kalteak ebaluatu ondoren, hauxe azpimarratu behar dugu: monumentu<br />
megalitiko guzti-guztietan (%100etan) izan dutela baso praktikek eraginen bat, handiagoa edo txikiagoa.<br />
Duela gutxi, Urdaibai Biosferaren Erreserbako Ondare Historiko/Arkeologikoa ku<strong>de</strong>atzeko proposamena<br />
egin da. Proposamena martxan jartzeko, lehendabizi, eguneratu egin behar da Interes Historiko<br />
eta Kulturaleko Ondarearen inbentarioa, PRUGean sartu ahal izateko. Hona hemen gure ondare kulturala<br />
babesteko oinarriak: batetik, Administrazio Publikoko <strong>de</strong>partamentuen arteko koordinazioa (Udalak,<br />
Kultura, Ingurugiroa eta Nekazaritza), eta bestetik, enklabe horien kontserbazio eta hedapenerako programa<br />
martxan jartzea epe ertain/luzera.<br />
Beraz, erabat baztertu behar dugu baso jarduera interes arkeologikoko eremuetan eta presuntzio<br />
eremuetan, baita horien inguruan ere. Urdaibai eremuko basoa berritzeak, arrazionalki eginez gero, eta<br />
Ondare Historiko/Arkeologikoaren kontserbazioak bateragarriak izan behar dute.<br />
141
DIAGNOSIS AND MANAGEMENT PROPOSAL FOR HISTORICAL-ARCHAEOLOGICAL<br />
REMAINS IN THE URDAIBAI FOREST SYSTEMS<br />
The Urdaibai Biosphere Reserve forest systems contain a large number of actual and presumed<br />
archaeological sites which, according to their structure and/or chrono-cultural category, can be divi<strong>de</strong>d<br />
into four groups:<br />
1. Open air prehistoric settlements.<br />
2. Megalithic monuments.<br />
3. Fortified Iron Age settlements and ritual sites.<br />
4. Roman settlements.<br />
Due to their geostratigraphic context and their generally very frail architecture, all these historical<br />
remains are extremely vulnerable to the smallest external disturbance.<br />
Forestry activity in Urdaibai is, without a doubt, the main cause of damage to the area’s Historical<br />
and Archaeological Remains. We should, however, un<strong>de</strong>rline that the problem stems from aggressive<br />
methods, mainly rototilling and the laying of forest tracks. In the assessment of the damage caused to<br />
the Urdaibai’s historical remains, the case of the megalithic monuments is perhaps the most extreme.<br />
100% of these monuments have been affected, to a greater or lesser <strong>de</strong>gree, by forestry activity.<br />
The recently presented Urdaibai Biosphere Reserve Historical-Archaeological Remains management<br />
proposal plans to update the inventory of Objects of Historical and Cultural Interest in or<strong>de</strong>r to<br />
inclu<strong>de</strong> it in the P.R.U.G.(Master Plan for Use and Management). Co-ordination between different Public<br />
Administration <strong>de</strong>partments (Town Councils, Departments of Culture, the Environment and Agriculture)<br />
and a medium to long-term conservation and awareness-raising programme form the basis of this initiative<br />
to protect our cultural heritage.<br />
In conclusion, we should stress that forestry activity must be categorically forbid<strong>de</strong>n in areas of<br />
actual and presumed archaeological interest as well as in their immediate surroundings. Rationally managed,<br />
the reforestation of Urdaibai should be compatible with the conservation of its Historical-Archaeological<br />
Remains.<br />
142
Conservación preventiva<br />
mediante intervención<br />
medioambiental en monumentos<br />
megalíticos <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas<br />
forestales <strong>de</strong> Urdaibai<br />
Fernando Bazeta Gobantes,<br />
Juan Car<strong>los</strong> López Quintana<br />
• Sección <strong>de</strong> Conservación y Restauración, Fac.<br />
BBAA, Área <strong>de</strong> Prehistoria UPV/EHU.<br />
• Agiri y Galtzagorriak<br />
Introducción<br />
Al igual que en el resto <strong>de</strong> Euskadi, en la cuenca <strong>de</strong> Urdaibai, la explotación forestal, la expansión<br />
cada vez mayor <strong>de</strong> <strong>los</strong> núcleos urbanos, y el <strong>de</strong>sconocimiento <strong>de</strong>l valor cultural <strong>de</strong>l patrimonio<br />
histórico-artístico están produciendo un daño irreparable en <strong>los</strong> bienes culturales arqueológicos. Por<br />
esta causa la arqueología y la conservación se presentan como una a<strong>de</strong>cuada herramienta para <strong>de</strong>tener,<br />
evitar y paliar esta continua <strong>de</strong>strucción.<br />
Con este objetivo presentamos una solución que radica en articular <strong>los</strong> intereses <strong>de</strong> preservación<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> bienes culturales con la explotación <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas forestales. Para lograrlo se propone<br />
un plan <strong>de</strong> actuación (ya aplicado sobre el dolmen <strong>de</strong> Sollubeko Iturria) basado en conceptos básicos<br />
<strong>de</strong> reconocidos organismos internacionales sobre Conservación y Restauración.<br />
Criterios <strong>de</strong> intervención<br />
Vamos a citar muy brevemente dos documentos internacionales sobre conservación y restauración:<br />
la Carta <strong>de</strong> Venecia y las Cartas <strong>de</strong>l Restauro. De ellas emanan postulados como <strong>los</strong> siguientes<br />
“El monumento es inseparable <strong>de</strong> la historia <strong>de</strong> la cual es testigo y también <strong>de</strong>l medio en que<br />
está situado...” (artículo n.º 7 <strong>de</strong> la Carta <strong>de</strong> Venecia).<br />
“Se prohibe (...) la alteración <strong>de</strong> condiciones accesorias o ambientales en que ha llegado hasta<br />
nuestros días la obra <strong>de</strong> arte, el sitio monumental o ambiental o lugar histórico” (Articulo N.º 6 <strong>de</strong> la<br />
Carta <strong>de</strong>l Restauro) 1 .<br />
Aquí ya encontramos plenamente reconocida la valoración <strong>de</strong>l conjunto pieza-entorno como un<br />
caso especial a tener en cuenta y que sirve como punto <strong>de</strong> arranque para la propuesta <strong>de</strong> conservación<br />
preventiva mediante intervención medioambiental.<br />
Se basa en la categorización <strong>de</strong>l entorno vegetal y natural como parte integrante <strong>de</strong>l bien cultural<br />
o monumento arqueológico. Partiendo <strong>de</strong> esta i<strong>de</strong>a, la intervención propuesta se centra en <strong>los</strong><br />
siguientes conceptos:<br />
1<br />
BRANDI, Cesare, Teoría <strong>de</strong> la Restauración, Madrid, Alianza Editorial, 1988, 132 pp.<br />
143
Recolocación <strong>de</strong> <strong>los</strong> parámetros <strong>de</strong>l entorno en sus niveles a<strong>de</strong>cuados, <strong>de</strong> tal manera que no<br />
<strong>de</strong>scompongan la imagen visual <strong>de</strong>l objeto y que por el contrario ayu<strong>de</strong>n a re<strong>de</strong>finirlo.<br />
Revitalización <strong>de</strong> <strong>los</strong> elementos medio-ambientales cuando estos sean <strong>de</strong> claro provecho con<br />
relación al objeto que contienen. Así, cuando estos elementos pue<strong>de</strong>n representar papeles <strong>de</strong> protección<br />
frente a <strong>los</strong> elementos naturales es conveniente utilizar<strong>los</strong>. Por el contrario, en <strong>los</strong> casos <strong>de</strong><br />
infestación y mimetización se han <strong>de</strong> eliminar o atenuar.<br />
Junto a esta i<strong>de</strong>a encontramos también el concepto <strong>de</strong> lugares culturales. El término <strong>de</strong> lugar<br />
cultural proviene <strong>de</strong> una fi<strong>los</strong>ofía conservadora que tien<strong>de</strong> a hacer <strong>de</strong> un sitio específico una zona<br />
reservada, protegida. El seudónimo usado en inglés “museum on site” <strong>de</strong>fine más claramente el espíritu<br />
que anima su creación. Esta teoría se ve refrendada por la absoluta ilegitimidad <strong>de</strong>l <strong>de</strong>smantelamiento<br />
y recomposición <strong>de</strong>l objeto en un lugar diferente a aquel don<strong>de</strong> fue realizado.<br />
Otro concepto a tener en cuenta es la revitalización. Se <strong>de</strong>fine este principio como el intento <strong>de</strong><br />
dotar a <strong>los</strong> conjuntos histórico artísticos <strong>de</strong> nueva vida. En palabras <strong>de</strong> Jaime Litva King 2 no hay mejor<br />
objeto conservado que el que pue<strong>de</strong> mantener algún uso, por que en ese uso se producen utilida<strong>de</strong>s<br />
y beneficios, no solo para el componente social, sino también para el mismo objeto.<br />
Supeditado a estos aspectos se halla otro no menos importante: la elaboración <strong>de</strong> un patrón<br />
específico pero flexible <strong>de</strong> intervención, apto y extensible a la generalidad <strong>de</strong>l conjunto arqueológico.<br />
Este patrón se <strong>de</strong>fine por cumplir tres puntos referentes a su aplicación, que ha <strong>de</strong> ser: realista, práctico<br />
y <strong>de</strong> bajo o mo<strong>de</strong>rado costo.<br />
Procesos <strong>de</strong> intervención<br />
Vamos a relacionar a continuación las intervenciones especificas que se han seleccionado. Son<br />
en líneas generales:<br />
1. Valoración y diagnóstico<br />
Es el primer acercamiento al monumento dolménico. Se valoran todos <strong>los</strong> aspectos concernientes<br />
a la pieza que <strong>de</strong>ban ser conocidos previamente a <strong>los</strong> procesos directos.<br />
Dentro <strong>de</strong>l primer bloque se realiza un catálogo <strong>de</strong> <strong>los</strong> usos pasados y presentes en el dolmen,<br />
tales como históricos, documentales, artísticos, estéticos, rurales, turísticos, sociales, económicos,<br />
etc. El siguiente aspecto entra ya a valorar <strong>los</strong> elementos constituyentes <strong>de</strong> la pieza y el entorno.<br />
La última y más importante valoración se centra directamente sobre el <strong>de</strong>terioro en todos sus<br />
aspectos.<br />
Para completar este análisis se <strong>de</strong>terminan las valoraciones <strong>de</strong> riesgo en <strong>los</strong> casos en <strong>los</strong> que<br />
el agente está localizado pero sin surtir efecto, es <strong>de</strong>cir se halla en un estado potencial o “durmiente”.<br />
2. Rehabilitación. limpieza<br />
Consiste básicamente en la eliminación <strong>de</strong> vegetación que pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse como dañina.<br />
Entra <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> esta categoría el exceso <strong>de</strong> vegetación que:<br />
A) Oculta la pieza <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el exterior a <strong>los</strong> ojos y percepción <strong>de</strong>l potencial espectador.<br />
B) Camufla y/o mimetiza las dimensiones y configuración morfológica <strong>de</strong> la pieza entre el elemento<br />
vegetal circundante.<br />
3. Liberación <strong>de</strong> añadidos<br />
Se entien<strong>de</strong>n estos añadidos como cualquier objeto que se halle asociado a la estructura <strong>de</strong>l<br />
dolmen y que interfiera <strong>de</strong> algún modo en su correcta percepción o en su relación con el entorno.<br />
2<br />
LITVA KING, Jaime, “Conservación: un Punto <strong>de</strong> Vista”, en AAVV Encuentro Nacional <strong>de</strong> Conservadores,<br />
México, INAH-SEP, 1984, 21 pp.<br />
144
Añadidos negativos para el conjunto son consi<strong>de</strong>rados <strong>los</strong> caminos, pistas y sen<strong>de</strong>ros que <strong>de</strong><br />
forma secante o tangente se acercan al entorno, o aún peor cruzan el dolmen. En estos casos la única<br />
solución conveniente es el alejamiento <strong>de</strong> la vía hasta por lo menos el exterior <strong>de</strong>l entorno.<br />
4. Restitución <strong>de</strong> componentes estructurales<br />
Tiene como objetivo recomponer en medida <strong>de</strong> lo posible la estructura e imagen <strong>de</strong> la pieza. Es<br />
un caso frecuente que las <strong>los</strong>as y piedras en el caso <strong>de</strong>l dolmen o <strong>de</strong>l túmulo se hallen ligeramente<br />
esparcidas o <strong>de</strong>sperdigadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su bor<strong>de</strong> exterior en dirección <strong>de</strong> la caída <strong>de</strong> su inclinación hacia<br />
el entorno. La restitución consiste en este caso en la recolocación razonada, documentada y convenientemente<br />
señalizada <strong>de</strong> las piedras en posiciones estables.<br />
5. Reintegración <strong>de</strong> otros elementos<br />
Una vez que el terreno se encuentra <strong>de</strong>spejado y que se ha restituido todo el componente vegetal<br />
posible, el conservador se encuentra con el problema <strong>de</strong> mantener el estado y nuevo or<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />
cosas establecido. Para ello, y evitando intervenir <strong>de</strong> alguna otra forma poco consecuente en el dolmen,<br />
la labor se ha <strong>de</strong> dirigir hacia <strong>los</strong> componentes vegetales.<br />
En primer lugar se <strong>de</strong>be tratar el estrato herbáceo, por ser el más importante <strong>de</strong> cara a la consecución<br />
<strong>de</strong> una a<strong>de</strong>cuada percepción visual. Si se mantiene el nivel <strong>de</strong> la hierba constante o semi<br />
constante en su altura a través <strong>de</strong> sus cic<strong>los</strong> <strong>de</strong> crecimiento la estructura arqueológica siempre será<br />
visible al espectador. Para ello se pue<strong>de</strong> mantener el substrato herbáceo natural, se pue<strong>de</strong> combinar<br />
con otras especies <strong>de</strong> hierba o se pue<strong>de</strong> cambiar totalmente.<br />
6. Señalización<br />
La <strong>de</strong>marcación tiene un sentido protector al separar <strong>de</strong> todo un paisaje vegetal una zona especialmente<br />
acotada don<strong>de</strong> la valoración que se hace <strong>de</strong> ella <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong>l conjunto dolménico y entorno<br />
inmediato.<br />
Como conclusión al tema <strong>de</strong> la elección <strong>de</strong> una herramienta <strong>de</strong> señalización se ha optado por<br />
proponer el tipo <strong>de</strong> marcaje: placa <strong>de</strong> metal unida a un hito <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra inserto <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l entorno<br />
inmediato <strong>de</strong>l monumento dolménico<br />
7. Procesos preventivos post-intervención<br />
Una correcta intervención no pue<strong>de</strong> acabar sino con la realización <strong>de</strong> un estudio que tienda a<br />
mitigar las cualida<strong>de</strong>s negativas por las que el monumento ha perdido su integridad y se ha <strong>de</strong>teriorado.<br />
Barclay 3 <strong>de</strong>fien<strong>de</strong> que primeramente se han <strong>de</strong> <strong>de</strong>tectar cuáles son estos rasgos negativos y en<br />
segundo lugar intentar eliminar<strong>los</strong> o reducir<strong>los</strong> hasta unos parámetros que ofrezcan una relativa seguridad<br />
al mantenimiento <strong>de</strong> la pieza. Estos procesos son la estabilización <strong>de</strong>l umbral <strong>de</strong> riesgo y control<br />
y revisión.<br />
Estabilización <strong>de</strong>l umbral <strong>de</strong> riesgo<br />
El objetivo que se marca es, mediante la intervención en elementos <strong>de</strong>l entorno lejano, eliminar<br />
o atenuar potenciales riesgos por medio <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> peligro <strong>de</strong> la zona. Entre éstos<br />
<strong>de</strong>stacan la cercanía <strong>de</strong> pistas forestales, explotaciones forestales incontroladas, y cercanía <strong>de</strong> núcleos<br />
habitados. También cabe citar problemas intrínsecos <strong>de</strong>l hábitat, como erosiones <strong>de</strong> la capa<br />
vegetal, <strong>de</strong>sertizaciones, peligro <strong>de</strong> incendios, etc.<br />
Control y revisión<br />
Es la creación <strong>de</strong> un programa que controle la a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> las intervenciones y que asegure<br />
temporalmente el correcto estado <strong>de</strong> conservación. Se establecen inicialmente unas revisiones <strong>de</strong><br />
control periódicas cada seis meses a partir <strong>de</strong> la finalización <strong>de</strong> la intervención.<br />
3<br />
G. JONES, Barclay, “Preventing Damage” e AAVV G. Jones, Barclay, Protecting Histiric Architecture from<br />
Natural Disasters, USA, Butterworths, 1986, 111 - 189 pp.<br />
145
8. Asignación <strong>de</strong> usos posteriores<br />
como didácticos o pedagógicos<br />
Las activaciones <strong>de</strong> uso posterior funcionan como una justificación <strong>de</strong> las anteriores intervenciones,<br />
como opina María Antonieta Cantu 4 y dotan al conjunto dolménico <strong>de</strong> una nueva vida al pasar<br />
a ser objetos o ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong> estudios didácticos y pedagógicos. Un perfecto ejemplo <strong>de</strong> este impulso<br />
revitalizador lo encontramos en la creación <strong>de</strong> rutas alternativas o rutas etnográfico culturales.<br />
La creación <strong>de</strong> la ruta “etnográfico cultural” parte <strong>de</strong> esta i<strong>de</strong>a; la mejor forma <strong>de</strong> conferir un<br />
uso a <strong>los</strong> elementos culturales pasa por un cambio <strong>de</strong> actitud hacia el<strong>los</strong>.<br />
Una vez intervenidos, se requiere que sean introducidos en una ruta o recorrido que <strong>los</strong> acerque<br />
a un potencial público. La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l proyecto <strong>de</strong> recorrido encaja también con un cierto tipo <strong>de</strong><br />
montañismo o sen<strong>de</strong>rismo practicado actualmente en Euskadi. Así, la pieza arqueológica adquiere<br />
unos usos culturales, turísticos y/o etnográficos, recaba una ajustada importancia sobre sí misma y<br />
se da a conocer al publico, es <strong>de</strong>cir adquiere una función eficaz para la actual sociedad.<br />
Como advertencia final <strong>de</strong> lo que pue<strong>de</strong> ocurrir cuando <strong>los</strong> bienes culturales son <strong>de</strong>jados <strong>de</strong><br />
lado, queremos citar el caso <strong>de</strong>l dolmen G - 2 en el macizo <strong>de</strong> Gorbeia. El G - 2, era recuperable en<br />
gran medida con una limpieza y una sencilla operación <strong>de</strong> anasti<strong>los</strong>is, dado que sólo presentaba un<br />
ligero <strong>de</strong>sor<strong>de</strong>n en sus <strong>los</strong>as. Las operaciones <strong>de</strong> tala, extracción <strong>de</strong> <strong>los</strong> troncos y nueva replantación<br />
<strong>de</strong> resinosas fueron las causantes <strong>de</strong> su <strong>de</strong>saparición, al no ser fácilmente reconocible, y hallarse sin<br />
placas o hitos <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación y confundirse con el entorno vegetal. Ahora ya no es nada, tan sólo<br />
un registro documental en el capítulo <strong>de</strong> una tesis.<br />
INGURUGIRO ESKU-HARTZEEN BIDEZ PREBENTZIO KONTSERBAZIOA EGITEA<br />
URDAIBAIKO BASO SISTEMETAKO MONUMENTU MEGALITIKOETAN<br />
Euskadiko gainerako eskual<strong>de</strong>etan bezala, Urdaibaiko arroan ere, zenbait al<strong>de</strong>rdi izugarrizko kalteak<br />
eragiten ari dira kultur ondare arkeologikoan. Hona hemen: baso ustiapena, hiri guneak gero eta<br />
gehiago hedatzea eta ondare historiko/artistikoaren balio kulturala ez ezagutzea. Horregatik, arkeologia<br />
eta kontserbazioa tresna egokiak dira hondamen hori gelditu, saihestu eta arintzeko.<br />
Helburu hori lortzeko, konponbi<strong>de</strong> bat aurkeztu dugu, honetan oinarritua: ondasun kulturalen zainketa<br />
eta baso sistemen ustiapena lotzean. Horretarako, ekintza plana proposatu da. Plana Sollubeko Iturriko<br />
trikuharrian aplikatu da jada. Kontserbazioaren eta Berriztapenaren inguruko nazioarteko erakun<strong>de</strong><br />
ospetsuen funtsezko kontzeptuetan dago oinarrituta Plana.<br />
PREVENTATIVE CONSERVATION THROUGH ENVIRONMENTAL INTERVENTION<br />
IN MEGALITHIC MONUMENTS IN THE URDAIBAI FOREST SYSTEM<br />
As in the rest of the Basque Country, in the Urdaibai basin, the exploitation of woodland areas,<br />
ever-increasing urban expansion and a general ignorance of the cultural value of our historical and artistic<br />
heritage is causing irreparable damage to archaeological remains. Archaeology and conservation are<br />
i<strong>de</strong>al instruments for stopping, preventing and redressing this continuous <strong>de</strong>struction.<br />
To this end, our solution is based on harmonising the conservation of our cultural heritage with<br />
the exploitation of the forest systems. In or<strong>de</strong>r to do this, we propose an action plan (which is already<br />
un<strong>de</strong>rway with the Sollubeko Iturria dolmen) based on the basic concepts espoused by well-known international<br />
Conservation and Restoration organisations.<br />
4<br />
CANTU, María Antonieta, “La Conservación <strong>de</strong>l patrimonio Cultural en la Museografía <strong>de</strong> Exposiciones<br />
Arqueológicas e Históricas” en AAVV Encuentro Nacional <strong>de</strong> Conservadores, México, INAH-SEP, 1984, 41 pp.<br />
146
El <strong>de</strong>sarrollo forestal<br />
en Urdaibai no es sostenible<br />
en su dinámica actual<br />
Olate Arrarte<br />
• Sindicato agrario EHNE<br />
1. Introducción<br />
Des<strong>de</strong> que en 1992, en la Conferencia <strong>de</strong> Río, y en Helsinki, en 1993, con cada vez mayor concreción,<br />
se socializó el concepto <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sostenible, más o menos todos sabemos <strong>de</strong> qué estamos<br />
hablando, sin embargo no hay una unificación <strong>de</strong>l concepto adaptado a nuestro territorio.<br />
Genéricamente hablamos <strong>de</strong> que el <strong>de</strong>sarrollo forestal sostenible es el <strong>de</strong>recho que tienen las<br />
siguientes generaciones a disfrutar <strong>de</strong> este recurso y <strong>de</strong> su riqueza a nivel social, económico y<br />
ambiental, y por lo tanto tenemos la obligación <strong>de</strong> no ponerlo en peligro.<br />
Ante esta situación, esta ponencia preten<strong>de</strong> aportar el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> EHNE, intentando concretar<br />
este concepto por medio <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong>l Plan Rector <strong>de</strong> <strong>Uso</strong> y Gestión (P.R.U.G) como herramienta<br />
potencialmente eficaz para lograr un <strong>de</strong>sarrollo forestal sostenible en Urdaibai.<br />
2. Desarrollo forestal sostenible<br />
2.1. No es <strong>de</strong>sarrollo forestal sostenible<br />
Empezamos por <strong>de</strong>cir que NO es el <strong>de</strong>sarrollo forestal sostenible, por ser estos argumentos utilizados<br />
con gran simplificación y frecuentemente:<br />
No significa volver a plantar lo que se corta, ni siquiera plantar 67 árboles (principalmente pinos)<br />
por cada 10 que se talan como ha sido el caso <strong>de</strong>l balance <strong>de</strong> 1999, pues se está obviando sistemáticamente<br />
el uso más a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> la tierra con su capacidad agronómica.<br />
No significa que sea suficiente que el Gobierno Vasco en marzo <strong>de</strong> 1998 haya proclamado que<br />
se esté realizando una gestión sostenible en <strong>los</strong> montes <strong>de</strong> la C.A.V, pues ésta es una <strong>de</strong>cisión política<br />
puramente formal y/o <strong>de</strong> interés económico.<br />
No significa simplemente asumir <strong>los</strong> criterios <strong>de</strong> una certificación forestal como por ejemplo la<br />
Paneuropea si <strong>los</strong> criterios se dictan a tenor <strong>de</strong> las necesida<strong>de</strong>s exclusivamente económicas <strong>de</strong>l sector<br />
ma<strong>de</strong>rero.<br />
No significa que exista normativa específica que regule con ciertas limitaciones las labores<br />
forestales, pues lo grave es que aún no se están cumpliendo.<br />
147
No significa que se niegue el reconocimiento <strong>de</strong>l monocultivo <strong>de</strong>l pino aludiendo a la cada vez<br />
mayor introducción <strong>de</strong>l eucalipto, pues en Urdaibai las 12.000 ha <strong>de</strong> pino frente a las 2.000 ha <strong>de</strong><br />
eucalipto lo dicen todo, más aún cuando esta última tiene una expansión geográfica limitada.<br />
No significa reconocer simplemente que la ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> pino sea un recurso barato energéticamente,<br />
reciclable y renovable, pues faltaría cuantificar las alteraciones que crea esta especie en el<br />
medio ambiente, tanto por el monocultivo que representa como por las técnicas agresivas que se utilizan<br />
en su explotación.<br />
Para lograr un <strong>de</strong>sarrollo forestal sostenible se <strong>de</strong>ben poner <strong>los</strong> medios que tengan como objetivo:<br />
2.2. Desarrollo forestal sostenible<br />
Llevar a cabo el más a<strong>de</strong>cuado uso con respecto a la capacidad agronómica <strong>de</strong> la tierra.<br />
Hoy día la plantación indiscriminada <strong>de</strong> pino es junto con otras intervenciones como las gran<strong>de</strong>s<br />
infraestructuras, urbanización, industrialización <strong>de</strong>l monte... uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> factores que afectan a la problemática<br />
<strong>de</strong> falta <strong>de</strong> tierra para el sector agrario y que crean también afecciones ambientales importantes.<br />
La or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> <strong>los</strong> diferentes usos en el territorio es la que posibilita la convivencia <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
diferentes sectores económicos y la conservación <strong>de</strong>l medio ambiente. En Urdaibai la zonificación<br />
realizada es la base para el uso or<strong>de</strong>nado.<br />
El monocultivo <strong>de</strong> una especie foránea lleva consigo directamente una reducción <strong>de</strong> la biodiversidad<br />
<strong>de</strong> la flora y la fauna y simplificación <strong>de</strong> la dinámica compleja <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas forestales, e<br />
indirectamente provoca <strong>de</strong>sequilibrios que en el caso <strong>de</strong> Urdaibai igual que en el resto <strong>de</strong>l territorio<br />
se traduce en plagas masivas, y aunque no como único factor causante también graves alteraciones<br />
en la dinámica poblacional <strong>de</strong> animales salvajes, aumento <strong>de</strong>l riesgo <strong>de</strong> incendios...<br />
Comparando <strong>los</strong> inventarios forestales realizados en el año 1986 y en el 1996 (cuadro 1), y a<br />
pesar <strong>de</strong> que en el año 1993 se aprobara el P.R.U.G, se aprecia claramente que en esta comarca siendo<br />
la superficie arbolada el 80%, el 75% <strong>de</strong> ésta pertenece a plantaciones <strong>de</strong> pino y eucalipto, incluso<br />
habiéndose dado un claro aumento <strong>de</strong> estas especies, sin que haya servido <strong>de</strong> mucho ni una zonificación<br />
ni un Plan Rector <strong>de</strong> <strong>Uso</strong> y Gestión para realmente modificar la ten<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> las plantaciones<br />
y lograr mayor diversidad.<br />
Cuadro 1<br />
Especie Total 1986 Total 1996<br />
Pinus pinaster 936 1.187<br />
Pinus radiata 10.783 11.994<br />
Otras coníferas 1.454 83<br />
TOTAL CONÍFERAS 13.173 13.264<br />
Quercus ilex 1.308 1.614<br />
Bosque atlántico 949 1.081<br />
Otras frondosas 738 295<br />
TOTAL FRONDOSAS 2.995 2.990<br />
EUCALIPTO 222 2.188<br />
TOTAL 17.106 18.442<br />
Fuente: Inventario Forestal 1986-1996.<br />
En el cuadro 2 analizamos las características que <strong>de</strong>finen cada zona, su objetivo y <strong>los</strong> usos permitidos<br />
<strong>de</strong>terminados en el P.R.U.G. Y sin embargo se aprecia que existen plantaciones <strong>de</strong> pino y<br />
eucalipto prácticamente en cualquier zona, con todo lo que conlleva ello, sea zona <strong>de</strong> especial protección<br />
o bien sea zona <strong>de</strong> clara vocación agraria. Deducimos que si bien el régimen <strong>de</strong> usos <strong>de</strong>finido<br />
en el P.R.U.G podría ser efectivamente una herramienta eficaz para una reconducción <strong>de</strong> la situación<br />
forestal en Urdaibai, no lo es, <strong>de</strong>bido a que:<br />
Haciendo caso omiso a las limitaciones <strong>de</strong> usos marcados, se plantan estas especies incluso<br />
en zonas NO permitidas, sin que por ello haya <strong>de</strong>masiados medios para evitarlo (falta <strong>de</strong> personal<br />
para su vigilancia, <strong>de</strong>cisiones políticas...).<br />
148
Área<br />
A1<br />
A2<br />
A3<br />
C2<br />
PO<br />
P1<br />
P3<br />
YA15<br />
YA16<br />
YA17<br />
YA18<br />
YA19<br />
YA20<br />
YA21<br />
SRC<br />
ECR<br />
IS<br />
F2<br />
F1<br />
NR<br />
P4<br />
P5<br />
P6<br />
Cuadro 2. Existencia <strong>de</strong> plantaciones <strong>de</strong> pino y eucalipto según zonificación (Ingeniería gráfica y <strong>de</strong> sistemas, SL 1996)<br />
Denominación Planta %<br />
Limitación a las plantaciones<br />
Características<br />
Vegas<br />
Interés agrario sobre<br />
acuíferos<br />
Interés agrario<br />
32,8<br />
183,8<br />
149,1<br />
9,38<br />
25,88<br />
17,64<br />
Permitido el uso forestal existente, controlando y limitando aquel<strong>los</strong> actos<br />
<strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l suelo, que supongan un cambio en la configuración <strong>de</strong>l<br />
territorio y en especial <strong>los</strong> que supongan un incremento <strong>de</strong> la superficie<br />
forestal. <strong>Uso</strong> tolerado<br />
Acoge específicamente a <strong>los</strong> mejores sue<strong>los</strong> por su potencial agrario. Se caracterizan<br />
por sus excelentes propieda<strong>de</strong>s fisicoquímicas, fertilidad así como por su<br />
manejabilidad y accesibilidad por su posición topográfica<br />
Su objetivo general consiste en asegurar la conservación <strong>de</strong>l recurso natural SUE-<br />
LO para el uso agrario productivo.<br />
Área <strong>de</strong>l litoral<br />
Intermareales supramareales<br />
Supramareales aisladas<br />
Área <strong>de</strong> encinar Cantábrico<br />
Yacimiento arqueológico<br />
Yacimiento arqueológico<br />
Yacimiento arqueológico<br />
Yacimiento arqueológico<br />
Yacimiento arqueológico<br />
Yacimiento arqueológico<br />
Yacimiento arqueológico<br />
1,3<br />
0,6<br />
6,2<br />
137,9<br />
11,3<br />
1,6<br />
0,2<br />
0,5<br />
1,8<br />
6,2<br />
0,7<br />
1,36<br />
0,18<br />
2,23<br />
9,37<br />
69,32<br />
100,00<br />
100,00<br />
100,00<br />
100,00<br />
34,63<br />
50<br />
No permitido<br />
No permitido<br />
No permitido<br />
Mantenimiento forestal <strong>de</strong> conservación y regeneración <strong>de</strong>l bosque,<br />
compatible con la conservación y mejora <strong>de</strong>l encinar<br />
Excluidas las activida<strong>de</strong>s forestales <strong>de</strong> cualquier tipo, excepto la explotación<br />
ma<strong>de</strong>rera existente en el momento <strong>de</strong> entrada en vigor <strong>de</strong>l la Ley<br />
Protección y Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> Urdaibai.<br />
La explotación ma<strong>de</strong>rera <strong>de</strong>be realizarse sin utilización <strong>de</strong> vehícu<strong>los</strong> a<br />
motor, se excluye el <strong>de</strong>stoconamiento y apertura <strong>de</strong> pistas<br />
Son las áreas en las que la protección alcanza carácter prioritario y fundamental;<br />
acoge a <strong>los</strong> ecosistemas singulares o más frágiles, y las especies <strong>de</strong> fauna, flora<br />
o <strong>los</strong> fenómenos naturales que requieren una protección <strong>de</strong> todas aquellas influencias<br />
que no sean naturales.<br />
Su objetivo general consiste en preservar el medio natural<br />
Suelo rústico común<br />
2.199<br />
50,13<br />
Permitidos <strong>los</strong> usos agrícolas, gana<strong>de</strong>ros y forestales compatibles con<br />
<strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong>l Plan Rector.<br />
Son áreas <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nación agropecuaria y forestal en las que predomina el uso agrícola<br />
y forestal dando lugar al paisaje <strong>de</strong> la campiña agraria <strong>de</strong>l Caserío Vasco<br />
Su objetivo general consiste en preservar el paisaje rural y <strong>los</strong> mejores sue<strong>los</strong>, apoyar<br />
el <strong>de</strong>sarrollo socioeconómico y la calidad <strong>de</strong> vida rural, fomentar técnicas agrarias<br />
que respeten el medio, así como activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ecoturismo<br />
Equipamiento comunitario<br />
y recreativo<br />
Infraestructuras básicas<br />
y <strong>de</strong> servicio<br />
2,5<br />
2,3<br />
6,47<br />
16,19<br />
No podrán autorizarse plantaciones <strong>de</strong> arbolado que afecten a la visibilidad<br />
o seguridad <strong>de</strong> la circulación<br />
Son las <strong>de</strong>stinadas a soportar las infraestructuras básicas y <strong>los</strong> equipamientos comunitarios<br />
que <strong>de</strong>ben instalarse en el suelo rústico y que resulten precisos para el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l territorio.<br />
Su objetivo general consiste en minimizar el potencial impacto negativo <strong>de</strong> estas<br />
áreas<br />
Zona <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> erosión<br />
muy alto<br />
Zona <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> erosión<br />
mo<strong>de</strong>rada<br />
1.617,4<br />
4.115,4<br />
78,31<br />
86,34<br />
Permitidos <strong>los</strong> usos agrarios y forestales existentes estableciendo, en su<br />
caso aquellas medidas correctoras en aquellas activida<strong>de</strong>s que supongan<br />
un riesgo para la protección <strong>de</strong>l suelo y <strong>los</strong> recursos hídricos, tendiendo<br />
siempre a la conservación y regeneración <strong>de</strong>l bosque natural.<br />
<strong>Uso</strong> tolerado<br />
Permitido a<strong>de</strong>más el cultivo y explotación <strong>de</strong> especies forestales<br />
Acoge terrenos ubicados sobre sustratos especialmente sensibles a la erosión <strong>de</strong>bido<br />
a su posición topográfica en zonas <strong>de</strong> cabecera y vertientes <strong>de</strong> fuerte pendiente<br />
con sustratos dispuestos a favor <strong>de</strong>l <strong>de</strong>splazamiento y muchas veces sometidos<br />
a una explotación que incrementa <strong>los</strong> riegos <strong>de</strong> erosión<br />
Su objetivo general consiste en asegurar una cubierta forestal protectora que estabilice<br />
el suelo, preserve la red <strong>de</strong> drenaje superficial y <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> recarga <strong>de</strong><br />
acuíferos, <strong>de</strong> modo compatible con la regeneración <strong>de</strong> la vida silvestre y la extracción<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> productos forestales<br />
Núcleo<br />
<strong>de</strong> población<br />
5,2<br />
2,57<br />
Permitido el uso forestal <strong>de</strong> regeneración <strong>de</strong>l bosque natural<br />
Son áreas <strong>de</strong> edificaciones agrícolas y resi<strong>de</strong>nciales próximas entre sí.<br />
Su objetivo general consiste en albergar <strong>los</strong> asentamientos necesarios para el <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s productivas <strong>de</strong>l territorio, minimizando el potencial impacto<br />
negativo<br />
Protección <strong>de</strong>l litoral y<br />
márgenes <strong>de</strong> arroyos<br />
Protección <strong>de</strong> encinar<br />
Cantábrico, bosques naturales<br />
y sue<strong>los</strong> con riesgo<br />
<strong>de</strong> erosión muy altos<br />
Alta vulnerabilidad visual<br />
2.103,3<br />
578,2<br />
451,8<br />
57,52<br />
51,75<br />
73,66<br />
Permitido el mantenimiento <strong>de</strong> <strong>los</strong> usos agrícolas, gana<strong>de</strong>ros y forestales<br />
existentes con las limitaciones precisas para alcanzar <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong><br />
protección <strong>de</strong>l área. <strong>Uso</strong> tolerado<br />
En una franja <strong>de</strong> terreno <strong>de</strong> 25 m <strong>de</strong> ancho a lo largo <strong>de</strong>l cauce en cada<br />
uno <strong>de</strong> sus márgenes, tiene como <strong>de</strong>stino básico, no excluyente ni exclusivo,<br />
la regeneración <strong>de</strong>l bosque natural.<br />
Permitido el mantenimiento <strong>de</strong> <strong>los</strong> usos agrícolas, gana<strong>de</strong>ros y forestales<br />
existentes con las limitaciones precisas para alcanzar <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong><br />
protección <strong>de</strong>l área. <strong>Uso</strong> tolerado<br />
Permitido el mantenimiento <strong>de</strong> <strong>los</strong> usos agrícolas, gana<strong>de</strong>ros y forestales<br />
existentes con las limitaciones precisas para alcanzar <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong><br />
protección <strong>de</strong>l área. <strong>Uso</strong> tolerado<br />
Son áreas que por albergar zonas <strong>de</strong> interés naturalístico y cultural, sistemas ambientales<br />
sensibles o recursos naturales escasos requieren medidas <strong>de</strong> protección<br />
que garanticen su preservación<br />
Su objetivo general consiste en asegurar la preservación <strong>de</strong>l conjunto e incluso su<br />
regeneración y ampliación, facilitando al mismo tiempo la investigación, educación<br />
ambiental y esparcimiento, compatibilizando la explotación <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos naturales<br />
y la conservación <strong>de</strong>l medio natural<br />
149
El régimen <strong>de</strong> usos NO respon<strong>de</strong> a las características y objetivos <strong>de</strong> ciertas zonas (por ejemplo<br />
zona A1, A2, A3, F2, P4...), pues éste limita las plantaciones con una expresión in<strong>de</strong>terminada, susceptible<br />
<strong>de</strong> ser muy diversamente interpretada, como “permitido el uso forestal existente...”.<br />
Así pues, existen en Urdaibai en nuestra opinión, en un primer análisis, <strong>de</strong> las 14.000 ha <strong>de</strong> pino<br />
y eucalipto unas 7.400 ha in<strong>de</strong>bidas por no cumplir con las características y objetivos <strong>de</strong> las<br />
diferentes zonas, cuales son concretamente: A1, A2, A3, C2, P0, P1, P3, YA15, YA16, YA17,<br />
YA18,YA19, YA20, YA21, ECR, IS, F2, NR, P4, P5, P6, SRC.<br />
La explotación forestal a pesar <strong>de</strong> estar regular por medio <strong>de</strong> diferentes Normas y Decretos<br />
Forales se realiza aún en contra <strong>de</strong> lo dictado por éstas y con métodos <strong>de</strong> gran agresividad para<br />
el medio ambiente provocando pérdidas importantes <strong>de</strong> tierra, alteraciones negativas en las propieda<strong>de</strong>s<br />
físico-químicas <strong>de</strong> la tierra, afecciones en <strong>los</strong> cursos <strong>de</strong> agua y en las zonas <strong>de</strong> recarga <strong>de</strong><br />
acuíferos alterando gravemente a la cantidad y calidad <strong>de</strong>l agua, alteraciones en la flora y fauna...<br />
El mercado <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra se caracteriza por ser importante tanto económicamente como por el<br />
número <strong>de</strong> trabajadores que emplea, sin embargo no está exento <strong>de</strong> problemas y <strong>de</strong> riesgos futuros.<br />
En nuestra opinión la transformación <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra es un sector que carece <strong>de</strong> estabilidad sólida.<br />
El sector <strong>de</strong> la transformación se caracteriza por estar muy especializado, es <strong>de</strong>cir, es el pino<br />
prácticamente la única ma<strong>de</strong>ra que se pue<strong>de</strong> trabajar en esta industria. Por otro lado, existe un creciente<br />
incremento <strong>de</strong> las importaciones <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra motivado por el elevado precio que en nuestro<br />
territorio tiene el pino pero también en busca <strong>de</strong> otros tipos <strong>de</strong> pinos aquí escasos, y a su vez una<br />
cantidad importante <strong>de</strong> nuestra ma<strong>de</strong>ra, el 30%, sale para su transformación a mueble perdiendo <strong>de</strong><br />
esta forma el principal valor añadido.<br />
El sector <strong>de</strong> la transformación aún se queja <strong>de</strong> la calidad escasa <strong>de</strong>l pino, <strong>de</strong>l elevado precio y<br />
<strong>de</strong> las negativas previsiones en cuanto a la caída <strong>de</strong> la oferta <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra propia, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> 10-15<br />
años, para abastecer este sector.<br />
En un territorio como Urdaibai el paisaje, el recreo,... cobran especial relevancia y sin embargo<br />
las plantaciones <strong>de</strong> pino y eucalipto como monocultivo no invitan a ello.<br />
3. Conclusiones y propuesta<br />
Partiendo <strong>de</strong> que la <strong>de</strong>claración <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai tiene el objetivo <strong>de</strong><br />
conservar y preservar el medio ambiente en conjunción con el <strong>de</strong>sarrollo socioeconómico <strong>de</strong> las diferentes<br />
activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> este entorno y que numerosas voces <strong>de</strong> expertos, entida<strong>de</strong>s, grupos... a las<br />
que se suma EHNE, reclaman un nuevo planteamiento forestal para Urdaibai sin el cual no se podrán<br />
conseguir <strong>los</strong> objetivos marcados, pensamos que el P.R.U.G podría articular estos cambios, por lo<br />
que proponemos que:<br />
El régimen <strong>de</strong> usos <strong>de</strong>be ser concreto y congruente con <strong>los</strong> objetivos y características <strong>de</strong> cada<br />
zona, sin <strong>de</strong>jar lugar a diversísimas interpretaciones como es el caso <strong>de</strong>l actual P.R.U.G. De esta forma<br />
se obtendrían:<br />
La recuperación <strong>de</strong> 1.617,4 ha <strong>de</strong> bosque <strong>de</strong> protección para las zonas <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> erosión<br />
muy alto, F2 y 578,2 ha para las zonas <strong>de</strong> protección <strong>de</strong>l encinar P5.<br />
La recuperación así mismo <strong>de</strong> 2.103,3 ha <strong>de</strong> vegetación típica <strong>de</strong> márgenes y arroyos, P4.<br />
Una reserva <strong>de</strong> tierra agraria <strong>de</strong> 365,7 ha correspondientes a las zonas <strong>de</strong> vega, A1, A2, y A3.<br />
En las zonas <strong>de</strong> alta vulnerabilidad, por ser <strong>los</strong> puntos más visibles, las 451,8 ha <strong>de</strong>berían adaptarse<br />
a<strong>de</strong>más al mejor uso y a la capacidad agronómica <strong>de</strong> cada punto.<br />
En las 2.199 ha <strong>de</strong> suelo rústico común, por ser zonas <strong>de</strong> fondo <strong>de</strong> valle y media la<strong>de</strong>ra, como<br />
alternativa a la producción <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> pino y eucalipto, se propone plantaciones <strong>de</strong> especies <strong>de</strong><br />
crecimiento medio como cerezo, fresno, nogal,... pues son especies <strong>de</strong> alto rendimiento económico,<br />
precisamente a<strong>de</strong>cuadas a esta situación topográfica por su exigencia en tierra y que plantadas en<br />
amplios marcos no hipotecan otros usos aptos <strong>de</strong> estas zonas como es por ejemplo el gana<strong>de</strong>ro.<br />
Toda autorización para plantar, así como la explotación forestal <strong>de</strong>be poseer el informe favorable<br />
<strong>de</strong>l Patronato. Ésta es una llamada seria dirigida tanto a particulares como a la administración<br />
forestal. Para asegurar que el Patronato emita, efectivamente, su informe sobre todas las plantacio-<br />
150
nes que se hagan, es preciso establecer la obligación (vía legal o cotractual) <strong>de</strong> que la administración<br />
forestal <strong>de</strong>l Territorio Histórico <strong>de</strong> Bizkaia, remita al Patronato la información <strong>de</strong>tallada <strong>de</strong> las plantaciones<br />
<strong>de</strong>l ámbito <strong>de</strong> la Reserva (pues la Norma Foral <strong>de</strong> Montes somete a autorización administrativa<br />
<strong>de</strong>l Departamento <strong>de</strong> Montes toda plantación forestal, lo que permite muy fácilmente el control <strong>de</strong><br />
las plantaciones efectivamente hechas).<br />
Y <strong>de</strong> esta forma, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l punto anterior, en las zonas don<strong>de</strong> según el P.R.U.G no está permitida<br />
la plantación para explotación ma<strong>de</strong>rera, se recuperarían:<br />
– 8,1 ha <strong>de</strong> ecosistemas típicos <strong>de</strong> las zonas <strong>de</strong>l litoral, intermareales o supramareales y zonas<br />
<strong>de</strong> marismas;<br />
– 137,9 ha <strong>de</strong> encinar Cantábrico y vegetación típica asociada a ésta;<br />
– recuperación <strong>de</strong> yacimientos arqueológicos en 22,3 ha.<br />
El P.A.T (Plan <strong>de</strong> Acción Territorial) para la or<strong>de</strong>nación y aprovechamiento <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos <strong>de</strong> las<br />
Areas <strong>Forestales</strong> no pensamos que pueda cumplir sus objetivos, pues como se ha comentado anteriormente<br />
existen plantaciones prácticamente en todas las zonas, en concreto 5.900 ha están fuera<br />
<strong>de</strong> las zonas forestales que equivale a casi la mitad <strong>de</strong> las plantaciones existentes en Urdaibai. Luego<br />
necesita <strong>de</strong> un replanteamiento.<br />
Esta aportación no preten<strong>de</strong> hacer <strong>de</strong> Urdaibai un jardín, sino conjugar la conservación y la producción.<br />
Si bien se ha <strong>de</strong>terminado exclusivamente la cantidad <strong>de</strong> pino y eucalipto plantadas in<strong>de</strong>bidamente,<br />
existen también otros usos in<strong>de</strong>bidos con respecto a la <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> la zona, como es el<br />
caso por ejemplo <strong>de</strong>l uso agrario en zonas <strong>de</strong> gran pendiente y elevado riesgo <strong>de</strong> erosión. Por ello<br />
éste es un primer análisis don<strong>de</strong> <strong>los</strong> datos aportados quieren ser únicamente unas directrices y por<br />
lo tanto <strong>de</strong>berían ser trabajados y concretados con <strong>de</strong>tenimiento.<br />
Tampoco preten<strong>de</strong> ser un castigo sobre todo para <strong>los</strong> propietarios, por lo que, por un lado, se<br />
<strong>de</strong>berían contemplar compensaciones por la estricta limitación <strong>de</strong> usos <strong>de</strong> ciertas zonas premiando<br />
la labor ecológica que ello supone, pero por otro lado preten<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollar también el uso <strong>de</strong> otras<br />
especies forestales, las <strong>de</strong> crecimiento medio, siempre que se lleve una explotación compatible con<br />
la conservación <strong>de</strong>l medio, que concretamente en Urdaibai cumplen con una función ecológica<br />
importante a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> rentable económicamente. Por ello, <strong>de</strong> las 7.400 ha <strong>de</strong> pino y eucalipto plantadas<br />
in<strong>de</strong>bidamente, 2.000 ha en nuestra opinión <strong>de</strong>berían ser sustituidas por otras especies aún<br />
siendo también <strong>de</strong> explotación ma<strong>de</strong>rera. Y las 5.000 ha restantes efectivamente <strong>de</strong>berían poseer<br />
otro uso.<br />
Creemos que <strong>de</strong> esta forma se logrará caminar hacia una gestión forestal sostenible y será<br />
entonces cuando la <strong>de</strong>claración <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai, en cuanto a este tema se<br />
refiere, tendrá verda<strong>de</strong>ro valor. Reclamamos simplemente que Urdaibai sea pionera en la gestión<br />
forestal sostenible.<br />
Bibliografía<br />
ARANZADI, SOCIEDAD DE CIENCIAS. (1984). Estudio ecológico <strong>de</strong>l valle y estuario <strong>de</strong> la Ría <strong>de</strong> Guernica-<br />
Mundaca. Memoria. Departamento <strong>de</strong> Política Territorial y Obras Públicas. Gobierno Vasco.<br />
ATAURI, J.A., DE PABLO, C.L., MARTÍN DE AGAR, P., PINEDA, F.D., RESCIA, A.J., SCHMITZ, M.F, UGARTE, F. et<br />
al. (1993). Elaboración <strong>de</strong> material <strong>de</strong> divulgación sobre la pérdida <strong>de</strong> recursos naturales <strong>de</strong>bida<br />
a cambios en <strong>los</strong> usos <strong>de</strong>l suelo en el País Vasco y sus efectos sobre la dinámica <strong>de</strong>l ecosistema.<br />
Documento Técnico nº 1. Departamento <strong>de</strong> Urbanismo, Vivienda y Medio Ambiente. Viceconsejería<br />
<strong>de</strong> Medio Ambiente. Gobierno Vasco.<br />
ATAURI, J.A., DE PABLO, C.L., MARTÍN DE AGAR, P., PINEDA, F.D., RESCIA, A.J., SCHMITZ, M.F.(1994). Evaluación<br />
<strong>de</strong> la pérdida <strong>de</strong> recursos ambientales <strong>de</strong>bida a <strong>los</strong> cambios <strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l suelo en el País<br />
Vasco y sus efectos sobre la dinámica <strong>de</strong>l ecosistema: repercusiones sobre el paisaje y estudio<br />
<strong>de</strong> casos representativos. Documento Técnico n.º 2. Departamento <strong>de</strong> Urbanismo, Vivienda y<br />
Medio Ambiente. Viceconsejería <strong>de</strong> Medio Ambiente. Gobierno Vasco.<br />
151
BESGA, G., OLARIETA, J.R., RODRÍGUEZ, R., RODRÍGUEZ, M., VIRGEL, S. (1997). Evolución <strong>de</strong> la cubierta <strong>de</strong>l<br />
suelo con diferentes sistemas <strong>de</strong> preparación <strong>de</strong>l terreno tras la matarrasa <strong>de</strong> plantaciones <strong>de</strong><br />
Pinus radiata. I Congreso forestal Hispano-Luso, Pamplona.<br />
BESGA, G., OLARIETA, J.R., RODRÍGUEZ, R., RODRÍGUEZ, M., VIRGEL, S., DOMINGO, M. (1997). Efecto <strong>de</strong> las<br />
labores mecanizadas <strong>de</strong> preparación <strong>de</strong>l terreno para plantaciones <strong>de</strong> Pinus radiata en algunas<br />
propieda<strong>de</strong>s físico-químicas <strong>de</strong>l suelo. I Congreso forestal Hispano-Luso, Pamplona.<br />
INGENIERÍA GRÁFICA Y DE SISTEMAS, SL (IGS). (1996). Cruce <strong>de</strong> <strong>los</strong> mapas <strong>de</strong> vegetación y municipios con<br />
el Plan Rector. Departamento <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio, Vivienda y Medio Ambiente. Gobierno<br />
Vasco.<br />
INVENTARIO FORESTAL 1986. Departamento <strong>de</strong> agricultura y pesca. Gobierno Vasco.<br />
INVENTARIO FORESTAL 1996. Departamento <strong>de</strong> agricultura y pesca. Gobierno Vasco.<br />
EDESO, J.M., MERINO, A., GONZÁLEZ, M.J., OURO, G., MARAURI, P. (1999). Pérdidas <strong>de</strong> suelo en la<strong>de</strong>ras<br />
sometidas a distintos manejos forestales. V. Jornadas <strong>de</strong> Urdaibai sobre <strong>de</strong>sarrollo sostenible.<br />
Investigación aplicada a la R.B.U.p 203-208.<br />
PLAN RECTOR DE USO Y GESTIÓN DE LA RESERVA DE LA BIOSFERA DE URDAIBAI. (1993). Departamento <strong>de</strong><br />
Urbanismo, Vivienda y Medio Ambiente. Gobierno Vasco.<br />
EXISTENCIA DE PLANTACIONES DE PINO Y EUCALIPTO SEGÚN ZONIFICACIÓN (Ingeniería gráfica y <strong>de</strong> sistemas, SL<br />
1996)<br />
152
URDAIBAI EREMUKO BASO GARAPENA EZ DA IRAUNKORRA EGUNGO EGOERAN<br />
1992an, Río-ko Konferentzian, baso garapen iraunkorra kontzeptua sozializatu zenetik, eta gero eta<br />
zehaztasun gehiagorekin Helsinkin 1997an, gutxi gora behera zertaz ari garen jakin arren, berba hori eduki<br />
zehatzaz betetzea falta zaigu. Eta ildo honetan, jakin badakigu, hurrengo belaunaldiek basoaz eta bere<br />
aberastasunaz –sozialki, ekonomikoki eta inguremenari dagokionez–, gozatzeko daukaten eskubi<strong>de</strong>a kolokan<br />
jarriko ez duen baso garapenaz ari bagara, hain zentzu zabala duen termino honek, hain zuzen ere,<br />
inondik inora ez du landaketa baten ustiaketaren ondoren beste landaketa bat gauzatu beharraren sinplifikazioa<br />
esan nahi eta are gutxiago, dinamika horrekin monolaborearen iraunkortasuna zihurtatzearena.<br />
Bizi dugun baso monolabore egoera honetan, –hainbat arlotan eragiten dituen ondorio kaltegarriak<br />
ikusita–, ez dago baso garapen iraunkorra gauzatzerik.<br />
Belaunaldiz belaunaldi baso monolaborearen eragin kaltegarriak berez edozein baso motak bezala<br />
monolaboreak ere dituen eragin onuragarriak gainditzen doaz:<br />
– Mendia zentzu zabal zabalean, basoaz gain beste hainbat erabilpenen eta betekizunen kokagunea<br />
izanik, basoa zentzu murritzan hartzeak mendiaren erabilpen ezberdinen antolaketa falta eragiten<br />
du, onuragarriak eta ezinbestekoak diren beste erabilpen hauek baztertuz edo ez baliagarriak<br />
bilakatuz.<br />
– Monolaboreak flora eta faunaren bioaniztasuna murriztu eta baso sistemen dinamika konplexua<br />
sinplifikatu eta <strong>de</strong>sorekatzen du. Gaixotasun eta izurriteen hedapena erreztu eta gaitzagoa bilakatzen<br />
du, ondorioz erabiltzen diren produktu kimikoak ugalduz doaz eta ingumenean eta gizakian<br />
eragin kaltegarriak sortzen dira.<br />
– Suteen arriskua haunditu eta zabalpen arina bi<strong>de</strong>ratzen du.<br />
– Monolabore hauen ustiaketa bortitzak ur sarea suntsitzen du, higadura eragin, lurra pobretu,...<br />
– Monolaboreak zuraren eraldaketarako industria espezifikoa garatzen du, baina, era berean, merkatuan<br />
arrisku handia sortzen du ere.<br />
– Gure baldintzetan, monolaborean erabiltzen <strong>de</strong>n espeziearen emaitza <strong>de</strong>igarriak (hazkuntza,<br />
adaptazio edota errentei dagokienez) errentagarriak izan daitezken beste baso espezie batzu baztertzea<br />
ekartzen du.<br />
– Monolaborearen dinamika intentsiboak beste arlo batzutan ere baditu eragin kaltegarriak: aztarna<br />
arkeologikoen suntsiketa, argi sarearen apurketa,...<br />
– Monolaboreak paisaia arrotza eta monotonoa bihurtzen du.<br />
Urdaibaiko eremuan Bizkaiko baso monolaborearen bataz besteko azalera gainditzen da: Bizkaian<br />
baso azaleraren %60a monolaborea izanik, Urdaibairena %77a da.<br />
Monolabore egoera horretan ez da nabarmenki aldatzeko aukera handirik, baso politikan norabi<strong>de</strong><br />
aldaketa erradikala ez badago. Gainera esan behar da bereziki Urdaibai bezalako babespeko ingurune<br />
honetan, non natur baliabi<strong>de</strong>ak egoki kontserbatu, antolatu eta ku<strong>de</strong>atzeko arautegi propioa dagoen, tresna<br />
juridiko horiek ere ez direla nahikoak izaten ari ustiakuntza iraunkor hori bermatzeko. Hau da, PRUG-ak<br />
gauzatzen duen zonifikazioaz gain, baliabi<strong>de</strong> naturalak kontserbatu eta ku<strong>de</strong>atzeko aurreikusten dituen<br />
arauak eta planak, aurrerapauso garrantzitsu bat izan arren, ez dira nahikoak egoera aldatzeko.<br />
Aniztasunaren onurak berreskuratzeko, baso monolaboreari aurre egitea helburua izanik –eta ez<br />
baso laborearen azalera murriztea–, PRUG-ak ez du zehaztasun nahikorik arautzen, basogintza ez bait<br />
dago soilik baso eremuetan baimenduta (F1 eta F2), baizik eta P4, P5, P6 (eremu hauetan baso monolaborea<br />
mugatuta egon arren ez dago <strong>de</strong>bekaturik, ez eta zehazturik) eta landa-lur arrunteko eremuetan ere,<br />
azkeneko honek baso monolaboreari inolako mugarik ezartzen ez diolarik. Bestetik, basogintzari dagokionez,<br />
Lurral<strong>de</strong>-Ekintzarako Egitamua (P.A.T), F1 eta F2 eremuetara soilik murriztuko da.<br />
Egoera honi Aldundiko nekazaritza politika, baso monolaborearen <strong>de</strong>fentsa sutsuan dirauela eta<br />
laguntza planak baso monolaboreari ematen dion lehentasuna batu ezkero, P.R.U.G-a eta honen ondorioz<br />
etorriko diren planak zehaztu ezean, Urdaibai eremuko baso garapena ez da iraunkorra izango, ez orain<br />
ez eta bihar-etzi baten.<br />
Mendien ku<strong>de</strong>aketarako estrategia orokor baten barruan, besteak beste, aipatutako arautegi eta planen<br />
zehaztea; basogintza baimenduta dagoen eremuetan, balditzak baldintza, egokien diren baso espezien<br />
zerrenda egitea eta hauen landaketa suspertzeko beharrezkoak diren baldintzak indarrean jartzea baso<br />
ku<strong>de</strong>aketa iraunkor baterako oinarritariko batzuk izango lirateke.<br />
153
FOREST DEVELOPMENT OF THE URDAIBAI REGION<br />
IS NOT SUSTAINABLE IN ITS CURRENT SITUATION<br />
At the 1992 Río Conference, the concept of sustainable forest management was <strong>de</strong>fined, and in<br />
Helsinki, in 1997, this <strong>de</strong>finition was <strong>de</strong>veloped in more <strong>de</strong>tail. Since then, we know more or less what<br />
we are talking about, but the concept still needs to be provi<strong>de</strong>d with a more solid content. We know that<br />
when we talk of <strong>de</strong>velopment that does not endanger future generations’ right to enjoy forests and their<br />
wealth (socially, economically and environmentally), this term, which has such a wi<strong>de</strong> range of meanings,<br />
in no way equates to the simplified concept that one exploitative operation should be followed by<br />
another, or that this approach should be used to guarantee the permanence of monocultural practices.<br />
In light of their harmful effects in diverse fields, the current prevalence of monocultural practices<br />
is completely incompatible with sustainable forest <strong>de</strong>velopment.<br />
Generation after generation, the harmful effects of forest monoculture have outweighed the benefits<br />
that, like any type of forest, single species plantations offer:<br />
– Mountain areas, in the wi<strong>de</strong>st sense of the word, in addition to being the home of forests, also<br />
have many other uses and functions. Therefore, if we consi<strong>de</strong>r forests only in their strictest sense,<br />
we fail to appreciate the diverse possibilities of mountain areas and either neglect or ren<strong>de</strong>r<br />
fruitless uses that are both beneficial and necessary.<br />
– Monoculture reduces the biodiversity of an area’s flora and fauna and simplifies and unbalances<br />
the complex dynamics of forest systems. It favours the spread of diseases and epi<strong>de</strong>mics, thereby<br />
increasing the amount of chemicals used and the subsequent harm to both humans and the environment.<br />
– It also increases the risk of fires and facilitates the rapid spread of flames.<br />
– Intense monocultural exploitation <strong>de</strong>stroys the water network, causes erosion and impoverishes<br />
the soil, etc.<br />
– Monocultural plantations <strong>de</strong>velop the specific wood transformation industry while at the same<br />
time creating a significant market risk.<br />
– In our case, the outstanding results (regarding growth, adaptation and profit) of the species used<br />
in monoculture, cause other potentially profitable forest species to be neglected.<br />
– The intensive exploitation of monocultural plantations is harmful to other areas and results in the<br />
<strong>de</strong>struction of archaeological remains and the rupture of the electrical network, among others.<br />
– Monocultural practices create a strange and monotonous landscape.<br />
In the Urdaibai region, the amount of land covered by single species plantations is higher than the<br />
average for Bizkaia: 77% as opposed to 60% of the surface Area in Bizkaia.<br />
Without a radical change in forestry policy, this situation will be very difficult to change. Furthermore,<br />
the internal regulations on conservation, organisation and management that exist in protected areas<br />
like Urdaibai are not enough to guarantee sustainable exploitation. In addition to the zoning policy stipulated<br />
in the PRUG 1 , the regulations and plans <strong>de</strong>veloped with the aim of conserving and managing<br />
natural resources are an important step forward, but are not enough to change the un<strong>de</strong>rlying situation.<br />
In connection with efforts to recover the benefits of diversity, and with the aim of tackling the problems<br />
posed by monocultural plantations (and not of reducing the surface Area of forest plantations), the<br />
PRUG is not specific enough, since forestry activities are authorised not only in forested areas (F1 and<br />
F2), but in P4, P5 and P6 areas (where, although limited, it is neither prohibited nor specified in <strong>de</strong>tail)<br />
and ordinary rural regions also (where there are no limitations whatsoever). Furthermore, with regard to<br />
forestry activities, the Territorial Action Plan (PAT) only encompasses F1 and F2 areas.<br />
If on top of this we consi<strong>de</strong>r that fact that the Provincial Government’s agricultural policy fervently<br />
<strong>de</strong>fends forest monoculture, and that the subsidy plan prioritises this practice, unless the PRUG and related<br />
plans are ren<strong>de</strong>red more specific, forest <strong>de</strong>velopment in Urdaibai will not be sustainable either now<br />
or in the foreseeable future.<br />
The following is an outline of what must be done in or<strong>de</strong>r to achieve sustainable forest <strong>de</strong>velopment:<br />
ren<strong>de</strong>r the aforementioned regulations and plans more specific, within a general mountain Area<br />
management strategy; in areas in which forestry activity is authorised, and bearing in mind the diverse<br />
conditions, compile a list of the most appropriate forest species and take the necessary steps to create the<br />
conditions conducive to their cultivation.<br />
1<br />
PRUG: Master Plan for Use and Management.<br />
154
I<strong>de</strong>as para una política forestal<br />
más natural y menos agresiva:<br />
el caso <strong>de</strong> la cuenca <strong>de</strong> Mape<br />
(Urdaibai)<br />
Enrike Arzubiaga Ar<strong>de</strong>o<br />
• Asociación <strong>de</strong> vecinos AÑEBUSTIN-AÑETU,<br />
Busturia<br />
Como vecinos <strong>de</strong> una zona <strong>de</strong>nsamente repoblada, fundamentalmente con eucalipto y pino<br />
insignis, que vivimos literalmente sumergidos en un mar dominado sobre todo por estas especies,<br />
queremos hacer reflexionar sobre algunas i<strong>de</strong>as. Por una parte, queremos aprovechar esta ocasión<br />
para aportar nuestra experiencia, dado que en contadas ocasiones se ha tenido en cuenta la opinión<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> habitantes <strong>de</strong> la comarca a la hora <strong>de</strong> tomar <strong>de</strong>cisiones, tanto en el ámbito <strong>de</strong> la gestión forestal<br />
como en otros ámbitos, siendo en nuestro caso, <strong>los</strong> que sufrimos directamente en nuestra vida<br />
cotidiana las consecuencias <strong>de</strong> políticas forestales nefastas. Por todo ello hemos vivido dramáticas<br />
situaciones a consecuencia <strong>de</strong> <strong>los</strong> incendios, pérdidas <strong>de</strong> caseríos, muerte <strong>de</strong> ganado, etc. Por otra<br />
parte, queremos expresar nuestro temor ante la nueva situación que vemos venir, ya que se vuelven<br />
a repetir, e incluso, agravar las condiciones que entonces ocasionaron resultados catastróficos.<br />
También queremos alertar, dada la gran <strong>de</strong>nsidad forestal que se ha generado en estos últimos<br />
años y que, a corto plazo, va a requerir una actividad muy intensa y continuada para que dichas tareas<br />
dañen lo menos posible la zona <strong>de</strong> Mape, que es nuestro acuífero más importante o a <strong>los</strong> caminos<br />
ya que en ocasiones anteriores hemos visto convertirse <strong>los</strong> accesos a nuestras viviendas en<br />
barrizales impracticables, siendo ya, la actual carretera la tercera que se construye en un corto período<br />
<strong>de</strong> tiempo con todo el trastorno que esto ha supuesto para el normal <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> nuestra vida<br />
cotidiana. La citada carretera se utiliza actualmente en casos <strong>de</strong> emergencia como alternativa a la<br />
carretera Gernika-Bermeo. De ahí la importancia <strong>de</strong> su mantenimiento en buen estado.<br />
Así mismo, no po<strong>de</strong>mos olvidar que nuestra zona es también blanco continuo <strong>de</strong> la actividad<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> jabalíes, que buscan en nuestras huertas, pra<strong>de</strong>ras y plantaciones <strong>de</strong> frutales, el alimento que<br />
no encuentran en el monte y que <strong>los</strong> vecinos y vecinas achacamos a la inexistencia <strong>de</strong> bosque <strong>de</strong><br />
frondosas capaz <strong>de</strong> sustentar a la fauna silvestre. Puesto que la lógica nos hace ver que <strong>de</strong>l monocultivo<br />
<strong>de</strong> pino, y mucho menos, <strong>de</strong>l eucalipto no pue<strong>de</strong>n vivir muchos animales.<br />
El monocultivo unido a la caza<br />
El monocultivo <strong>de</strong> estas especies es radicalmente opuesto a la diversidad faunística siendo el<br />
causante en muchos casos <strong>de</strong> la <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> especies y en otros casos <strong>de</strong> hacer<strong>los</strong> <strong>de</strong>pendientes<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> cultivos <strong>de</strong> <strong>los</strong> caseríos, como es el caso <strong>de</strong>l jabalí. Ligado a esto, está el problema <strong>de</strong> la<br />
gran presión cinegética que se genera en el entorno <strong>de</strong>l caserío, dado que la diversidad <strong>de</strong> cultivos<br />
existentes a su alre<strong>de</strong>dor <strong>los</strong> convierte en lugares <strong>de</strong> atracción para las aves, etc., como si se trataran<br />
<strong>de</strong> pequeños oasis en medio <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sierto <strong>de</strong> <strong>los</strong> monocultivos. Como consecuencia <strong>de</strong> ello tene-<br />
155
mos la aparición <strong>de</strong> <strong>los</strong> cazadores junto a viviendas, cultivos, ganado, con <strong>los</strong> graves problemas que<br />
esto ocasiona y que son sobradamente conocidos por las instituciones, ya que el vecindario <strong>de</strong> estos<br />
barrios llevamos años peleando y <strong>de</strong>nunciando para que las normativas <strong>de</strong> caza se cumplan, siendo<br />
muchas las cartas que se han intercambiado con la administración, en las que, las personas afectadas,<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> reflejar nuestras quejas, hemos tratado <strong>de</strong> aportar posibles soluciones, casi siempre<br />
relacionadas con la política forestal, petición <strong>de</strong> ampliación <strong>de</strong>l refugio <strong>de</strong> caza, etc.<br />
Incendios<br />
Con respecto a la experiencia vivida con <strong>los</strong> incendios recor<strong>de</strong>mos que eran mayoritarios las<br />
plantaciones <strong>de</strong> pino, insignis y marítimo fundamentalmente. El incendio sobrevino <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> una<br />
larga sequía y el fuerte viento favoreció su rápida propagación <strong>de</strong> una parte a la otra <strong>de</strong> Busturia. Se<br />
hace imposible relatar las dramáticas situaciones que vivimos las personas que permanecimos <strong>de</strong>ntro<br />
<strong>de</strong> este infierno.<br />
Tras <strong>los</strong> incendios no se hizo ningún caso a las recomendaciones <strong>de</strong>l personal técnico y especialistas<br />
que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> diferentes instancias se hicieron y que salieron reflejadas en <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> comunicación,<br />
como eran la no introducción <strong>de</strong> maquinaria pesada, la conveniencia <strong>de</strong> realizar siembras<br />
<strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s herbáceas que fijaran el suelo, o que no se iniciarán <strong>de</strong> inmediato las tareas <strong>de</strong> tala,<br />
saca, etc. Pero <strong>los</strong> criterios que prevalecieron fueron <strong>los</strong> <strong>de</strong>l aprovechamiento inmediato <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra<br />
quemada, iniciándose una <strong>de</strong>senfrenada actividad <strong>de</strong> talas a matarrasa y saca precipitada <strong>de</strong> la<br />
ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> la que las papeleras salieron como máximas favorecidas, aún a costa <strong>de</strong> dañar gravemente<br />
el suelo y favorecer una brutal erosión.<br />
En relación a las distancias <strong>de</strong> seguridad que actualmente se están tratando <strong>de</strong> acortar por parte<br />
<strong>de</strong>l sector forestalista, po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que ardieron caseríos ro<strong>de</strong>ados <strong>de</strong> pra<strong>de</strong>ra y en <strong>los</strong> que <strong>los</strong><br />
pinos estaban a más <strong>de</strong> cien metros <strong>de</strong> distancia, como es el caso <strong>de</strong> Pagozarreta, que ardió completamente<br />
con el ganado en su interior. El suelo estaba tan seco, tras el largo periodo <strong>de</strong> sequía que<br />
ardió totalmente el sustrato vegetal quedando la roca madre al <strong>de</strong>snudo, <strong>de</strong>sapareciendo también<br />
mucha vida silvestre, siendo durante mucho tiempo difícil encontrar cualquier variedad <strong>de</strong> hongos por<br />
ejemplo.<br />
El único ser viviente que se veía al día siguiente <strong>de</strong> <strong>los</strong> incendios por las zonas afectadas era la<br />
procesionaria <strong>de</strong>l pino que recorrían <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> calcinados o trepaban por <strong>los</strong> troncos <strong>de</strong>snudos en<br />
busca <strong>de</strong> nuevos lugares para vivir, lo que nos <strong>de</strong>muestra en la práctica que existió una larga convivencia<br />
entre estos insectos y el fuego y que están perfectamente adaptados a él, resisitiendo <strong>de</strong>ntro<br />
<strong>de</strong> sus nidos incombustibles y aislantes <strong>de</strong>l calor. También pudimos observar, como las piñas que<br />
habían permanecido cerradas durante el fuego se abrían y esparcían sus semillas por todas partes,<br />
llegando a zonas en las que anteriormente no había existido pino, siendo espectacular la germinación<br />
que se dio <strong>de</strong> todas estas semillas en la primavera siguiente, en la que el suelo apareció cubierto <strong>de</strong><br />
pequeñas plantas <strong>de</strong> pino en tal <strong>de</strong>nsidad, que parecía haberse convertido todo en un vivero. Lo mismo<br />
sucedió con el eucalipto, haciendo pensar a mucha gente que se habían realizado siembras <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
avionetas.<br />
Después <strong>de</strong> esta dura lección práctica, nos hemos ido enterando <strong>de</strong> ciertas características <strong>de</strong><br />
estas especies arbóreas, como por ejemplo que se les llama pirófitas, por la <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia que tienen<br />
<strong>de</strong>l fuego para su supervivencia y expansión, que acidifican <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> sobre <strong>los</strong> que crecen con el<br />
objeto <strong>de</strong> impedir el crecimiento <strong>de</strong> otras plantas y que su savia es inflamable, o sea que trabajan sin<br />
<strong>de</strong>scanso para preparar las mejores condiciones para el incendio, esperando con paciencia a que <strong>los</strong><br />
factores meteorológicos sean propicios y tar<strong>de</strong> o temprano volver a repetir la catástrofe. Ahora sabemos<br />
que vivimos en medio <strong>de</strong> un material altamente peligroso y que las normas <strong>de</strong> seguridad son<br />
tomadas <strong>de</strong>masiado a la ligera.<br />
En este momento vemos que se vuelven a repetir las mismas condiciones que entonces e incluso<br />
creemos que se han agravado. La esperanza <strong>de</strong> que las cosas iban a cambiar tras <strong>los</strong> incendios<br />
<strong>de</strong>saparecieron, las voces que aseguraban que en a<strong>de</strong>lante se iba a actuar <strong>de</strong> una manera más exigente<br />
en cuanto a distancias, cortafuegos, etc, se acallaron y <strong>los</strong> consejos <strong>de</strong> <strong>los</strong> especialistas y científicos<br />
se olvidaron. Una vez pasado el susto se ha vuelto a incumplir cualquier norma <strong>de</strong> seguridad,<br />
se planta hasta el bor<strong>de</strong> mismo <strong>de</strong> <strong>los</strong> caminos, no se respetan las distancias entre plantaciones,<br />
márgenes <strong>de</strong> ríos, no se efectúan labores <strong>de</strong> limpieza, etc.<br />
156
Mape (Busturia)<br />
El barranco <strong>de</strong> Mape, acuífero <strong>de</strong> Busturia, Pe<strong>de</strong>rnales-Sukarrieta y Mundaka, que <strong>de</strong>bido al<br />
carácter torrencial <strong>de</strong>l río y a que presenta la<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> gran pendiente lo que le hace ser una zona muy<br />
sensible a la erosión fue también objeto <strong>de</strong> una <strong>de</strong>senfrenada actividad tras <strong>los</strong> incendios para la<br />
extracción, en un plazo mínimo <strong>de</strong> tiempo, <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra, provocando evi<strong>de</strong>ntes muestras <strong>de</strong> erosión,<br />
reflejadas en la colmatación <strong>de</strong> que fue objeto la <strong>de</strong>puradora <strong>de</strong> agua potable, entonces nueva, con<br />
averías que repercutieron en <strong>los</strong> vecinos <strong>de</strong> Busturia y no en <strong>los</strong> responsables y propietarios <strong>de</strong> la<br />
gestión <strong>de</strong>l monte. En esos momentos es cuando mejor se pudo apreciar, y a<strong>de</strong>más a simple vista,<br />
que tras las lluvias caídas la tierra que el río arrastraba en gran cantidad <strong>de</strong>bido a las matarrasas,<br />
<strong>de</strong>stoconamientos y roturaciones llevadas a cabo en la mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos en la misma dirección<br />
<strong>de</strong> las pendientes llegaba una gran mancha areno-limo-arcil<strong>los</strong>a que saliendo <strong>de</strong>l Río Mape llenaba el<br />
estuario y se internaba en el mar casi hasta la altura <strong>de</strong> la Isla <strong>de</strong> Izaro.<br />
En el período anterior a <strong>los</strong> incendios existían todavía en Mape bosquetes importantes <strong>de</strong> especies<br />
autóctonas que fueron taladas, incluso robles <strong>de</strong> gran envergadura siendo sustituidas por eucaliptos<br />
casi en su totalidad.<br />
En la actualidad el eucalipto es la especie dominante, con gran diferencia sobre las <strong>de</strong>más y<br />
estamos hablando <strong>de</strong> cientos <strong>de</strong> hectáreas. Ha habido una exagerada proliferación <strong>de</strong> pistas que surcan<br />
las la<strong>de</strong>ras <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la cima hasta la base, acelerando el discurrir <strong>de</strong>l agua y provocando rápidas<br />
crecidas <strong>de</strong>l río, agravando la ya escasa retención <strong>de</strong> humedad que se da en <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> en <strong>los</strong> que<br />
se cultiva el eucalipto y contribuyendo a la <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> diferentes manantiales, muy apreciados<br />
por <strong>los</strong> vecinos y <strong>los</strong> caminantes. Si a todo esto añadimos la actividad que dada la edad y homogeneidad<br />
<strong>de</strong> la mayoría <strong>de</strong> la plantación estará a punto <strong>de</strong> iniciarse po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que en este lugar se<br />
dan las peores condiciones para lo que se supone es el acuífero más importante <strong>de</strong> la zona, y por lo<br />
tanto, <strong>de</strong> gran utilidad pública, por lo que creemos <strong>de</strong>bería ser especialmente mimado favoreciendo<br />
todos <strong>los</strong> factores que hicieron posible la buena salud <strong>de</strong> éste acuífero.<br />
Pagokolanda<br />
Junto a la cima <strong>de</strong> Sollube cabecera <strong>de</strong> cuenca <strong>de</strong>l río Artike, <strong>de</strong> propiedad pública, ha sido roturado,<br />
repoblado y cosido literalmente por pistas por la Diputación Foral <strong>de</strong> Bizkaia, habiéndose plantado<br />
fundamentalmente especies exóticas, eucaliptos y pinos sobre todo, y algunas hayas. Estas la<strong>de</strong>ras<br />
vierten sus aguas en la cuenca <strong>de</strong>l Río Artike que <strong>de</strong>semboca en el puerto <strong>de</strong> Bermeo a través<br />
<strong>de</strong> un túnel <strong>de</strong> varios cientos <strong>de</strong> metros, convirtiéndose en las riadas en un cuello <strong>de</strong> botella. Es un<br />
río <strong>de</strong> curso corto y torrencial que ha causado graves problemas con sus crecidas. Recor<strong>de</strong>mos lo<br />
sucedido en agosto <strong>de</strong>l 83, por lo que se le <strong>de</strong>be <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar altamente peligroso en ese sentido,<br />
siendo, así nos parece, una temeridad el haber llenado la cabecera <strong>de</strong> la cuenca con especies que<br />
no favorecen en nada la retención el agua, cuando éste <strong>de</strong>bería ser uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> objetivos prioritarios<br />
dadas las circunstancias y en cambio sí aumentan <strong>los</strong> riesgos al haber llenado toda la cabecera con<br />
un sinfín <strong>de</strong> pistas confluyentes que aceleran el discurrir <strong>de</strong>l agua por las pronunciadas pendientes.<br />
Se da la circunstancia <strong>de</strong> que en la zona <strong>de</strong> cota algo inferior y colindante con ella se hizo una<br />
repoblación con frondosas a raíz <strong>de</strong> las graves inundaciones <strong>de</strong>l 83, siendo un ejemplo que podía<br />
haber sido imitado y <strong>de</strong> esa manera haber creado un amplio espacio boscoso regulador <strong>de</strong>l agua con<br />
diversidad <strong>de</strong> especies para po<strong>de</strong>r acoger a su vez a diversas especies <strong>de</strong> fauna silvestre. Si las Instituciones<br />
Públicas tienen realmente interés en la recuperación <strong>de</strong> la fauna silvestre <strong>de</strong> Bizkaia, es, a<br />
nuestro enten<strong>de</strong>r un empeño imposible si a la vez no se recuperan espacios que puedan darles cobijo<br />
y sustento. Es tan imposible como preten<strong>de</strong>r que <strong>los</strong> peces vivan fuera <strong>de</strong>l agua.<br />
Propuestas <strong>de</strong> futuro<br />
para una gestión sostenible<br />
Des<strong>de</strong> nuestro punto <strong>de</strong> vista la política forestal que se realiza actualmente en Bizkaia se rige<br />
exclusivamente por la rentabilidad económica a corto plazo <strong>de</strong>jando <strong>de</strong> lado la importante función<br />
157
social que <strong>de</strong>be <strong>de</strong> cumplir el bosque como regulador <strong>de</strong>l agua, mantenedor <strong>de</strong> la biodiversidad, <strong>los</strong><br />
valores paisajísticos, la fertilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong>, etc.<br />
Todos <strong>los</strong> terrenos, tengan las características que tengan, se consi<strong>de</strong>ran idóneos para la plantación<br />
<strong>de</strong> especies <strong>de</strong> rápido crecimiento, que al tener un ciclo <strong>de</strong> vida tan corto exigen una continua<br />
actividad que no favorecen en nada la recuperación <strong>de</strong>l suelo, provocan el empobrecimiento <strong>de</strong> la<br />
biodiversidad, perjudican <strong>los</strong> acuíferos y aumentan <strong>los</strong> riesgos <strong>de</strong> incendios.<br />
Creemos urgente un cambio radical en esta política, en la que prime sobre todo la rentabilidad<br />
social, que se hagan inversiones a medio y largo plazo, plantando especies cuyos cic<strong>los</strong> vitales sean<br />
más largos, intercalados con <strong>los</strong> <strong>de</strong> rápido crecimiento y que aseguren para el futuro ma<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> alta<br />
calidad que abran nuevas perspectivas para diversificar la industria ma<strong>de</strong>rera, que puedan mantener<br />
una mayor diversidad <strong>de</strong> fauna y flora, etc., que se asegure la supervivencia <strong>de</strong> <strong>los</strong> acuíferos, que<br />
hagan disminuir <strong>los</strong> riesgos <strong>de</strong> incendios, etc.<br />
Deberían regularse <strong>los</strong> usos <strong>de</strong>l monte, lo mismo que se regulan <strong>los</strong> usos <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> urbanos,<br />
dándoles el uso que en virtud <strong>de</strong> sus características sean más recomendables, en cuanto a<br />
especies más convenientes para repoblaciones, etc. Y si esas normas ya existen se <strong>de</strong>ben hacer<br />
cumplir.<br />
Debe cumplirse la normativa existente estrictamente en lo referente a medidas <strong>de</strong> seguridad,<br />
cortafuegos, etc, no <strong>de</strong>jándolo a la mera voluntad <strong>de</strong> <strong>los</strong> y las particulares.<br />
Es imprescindible regular estrictamente la actividad forestal con maquinaria pesada, en zonas<br />
especialmente frágiles como es el caso <strong>de</strong> Mape, evitando matarrasas, permitiendo las tareas <strong>de</strong><br />
saca únicamente en las épocas <strong>de</strong>l año que existe menos riesgo para el suelo o impulsar técnicas<br />
menos dañinas y más respetuosas con <strong>los</strong> sue<strong>los</strong>.<br />
Debería sustituirse paulatinamente el eucalipto, a medida que se vayan extrayendo las actuales<br />
plantaciones, por otras especies arbóreas más acor<strong>de</strong>s con las funciones que <strong>de</strong>be cumplir un acuífero<br />
<strong>de</strong> las características <strong>de</strong>l Mape.<br />
Deben establecerse ayudas para las personas propietarias que <strong>de</strong>cidan plantar en sus terrenos<br />
especies menos rentables económicamente por las características <strong>de</strong>l terreno pero <strong>de</strong> mayor rentabilidad<br />
social, haciendo equiparables <strong>los</strong> rendimientos económicos entre las especies <strong>de</strong> corto y largo<br />
crecimiento.<br />
En <strong>los</strong> terrenos <strong>de</strong> titularidad pública el único criterio válido para la gestión forestal <strong>de</strong>bería ser<br />
la <strong>de</strong> la rentabilidad social, por encima <strong>de</strong> la rentabilidad económica a corto plazo.<br />
En Pagokolanda, <strong>de</strong>be sustituirse parte <strong>de</strong> sus plantaciones, sobre todo las <strong>de</strong> eucaliptos, por<br />
especies <strong>de</strong> frondosas que posibiliten una mejor regulación <strong>de</strong>l ciclo <strong>de</strong>l agua y una mayor biodiversidad<br />
que <strong>de</strong>scargue, en parte, la presión que se ejerce sobre el caserío por parte <strong>de</strong> la fauna silvestre<br />
(jabalí).<br />
Deberían regularse las fumigaciones que se realizan sobre <strong>los</strong> monocultivos <strong>de</strong> coníferas, informando<br />
acerca <strong>de</strong> las sustancias que se utilizan para este fin y evitando la fumigación indiscriminada<br />
sobre cultivos no forestales, personas, animales y áreas pobladas.<br />
En Busturia, a 31 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2000.<br />
158
BASO POLITIKA NATURALAGOA ETA EZ HAIN AGRESIBOA EGITEKO IDEIAK:<br />
MAPE ARROAREN KASUA (URDAIBAI)<br />
Jardunaldi hauetan egingo dugun ekarpenak ez du zerikusirik ez zifrekin, ez ehunekoekin, ez<br />
errentagarritasun ekonomikoarekin, ezta horrelako beste ezerekin ere. Baso politikaren ondorioak zuzenago<br />
bizi ditugunok jen<strong>de</strong>a ohartarazi nahi dugu. Etxeak sutan ikusi ditugu gutako batzuek, edo erreta<br />
aurkitu ditugu, abereak barruan zirelarik. Egoera larriak bizi izan ditugu <strong>de</strong>nok, <strong>de</strong>skribatu ere ezin diren<br />
egoerak. Emaria gutxitu egin zaie lehen ur ugari zuten iturriei, edo bestela, <strong>de</strong>sagertu egin dira. Basoko<br />
animaliak gure uztetatik bizi direla ikusten dugu askotan, mendian jateko nahikoa aurkitzen ez dute-eta.<br />
Euria egiten duen bakoitzean, sortutako hainbeste eta hainbeste bi<strong>de</strong> uhar bihurtzen direla ikusten dugu;<br />
lurraren al<strong>de</strong>rik elikagarriena narriatuz eta itsasora edo hondartza eta paduretara eramaten. Lurrari egindako<br />
erasoak oso bizkor ari dira areagotzen, gero eta makina handiagoak eta agresiboagoak erabiltzen<br />
baitira. Bi<strong>de</strong>ak blokeatuta egoten dira, eta ondorioz, <strong>de</strong>nbora galtzen dugu eta ibilgailuak hondatzen zaizkigu<br />
sarritan. Ikusiko duzuenez, oso zaila da zifraren bat ematea, ez baitakigu zein baremoren bi<strong>de</strong>z<br />
neurtzen diren beldurra, mina, amorrua, bizi kalitatea, etab. Guztiaren aurrean errentagarritasun ekonomikoa<br />
eta epe laburrera aberastea ipintzen dutenen kontra, jasangarritasuna proposatzen dugu guk. Izan<br />
ere, guk zuzenago bizi arren, badakigu guzti-guztiek dutela mendian gertatzen <strong>de</strong>naren berri.<br />
IDEAS FOR A MORE NATURAL AND LESS AGGRESSIVE FORESTRY POLICY:<br />
THE MAPE BASIN (URDAIBAI)<br />
Our contribution to this conference has nothing to do with figures, percentages, economic viability<br />
or other such matters. We simply aim to call attention to those most directly affected by the consequences<br />
of forestry policy. Some of us have seen our houses burn down, or have arrived home to find our<br />
farms in ashes and our livestock trapped and incinerated insi<strong>de</strong>. We have all lived through experiences<br />
impossible to <strong>de</strong>scribe. We see how springs that used to gush with water now only trickle, or have dried<br />
up altogether. We see how the local wildlife eats our crops because there is no longer enough food in the<br />
mountains. We see how many tracks become mudsli<strong>de</strong>s when it rains, the soil’s most nutritive layers<br />
exposed and then <strong>de</strong>posited in the sea or marshes or on the beaches. Soil damage has increased dramatically<br />
as a result of the use of ever-larger and more aggressive machinery. We find roads blocked, often<br />
forcing us to waste precious time and causing damage to our vehicles. In light of this, it is very difficult<br />
to reel off a list of figures, because we do not know on which scale to measure fear, pain, rage or quality<br />
of life, to name but a few. In opposition to those who always place economic profits and short-term<br />
gains before everything else, we propose sustainability, as we are aware that although we are the ones<br />
suffering the direct effects, no one can escape the consequences of what happens in our mountains.<br />
159
El Plan <strong>de</strong> Acción Territorial<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> encinares cantábricos<br />
<strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera<br />
<strong>de</strong> Urdaibai<br />
Xabier Arana Eiguren,<br />
Marta Rozas Ormazábal<br />
• Patronato <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai<br />
Dpto. <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio,<br />
Vivienda y Medio Ambiente (Gobierno Vasco)<br />
1. Introducción<br />
El encinar cantábrico es uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecosistemas <strong>de</strong> mayor valor naturalístico y cultural <strong>de</strong> la<br />
Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai. Así, la Ley 5/1989 <strong>de</strong> protección y or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong><br />
la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai ya calificó como área <strong>de</strong> especial protección el conjunto <strong>de</strong> las cinco superficies<br />
que configuran este sistema natural. Posteriormente, la aprobación <strong>de</strong>l Plan Rector <strong>de</strong> <strong>Uso</strong> y<br />
Gestión <strong>de</strong> Urdaibai dotó a estas zonas núcleo o <strong>de</strong> especial valor <strong>de</strong> unas Zonas <strong>de</strong> Protección periféricas<br />
para asegurar la preservación y conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos ambientales presentes en el<br />
área. Como último paso <strong>de</strong> la acción planificadora, se ha elaborado un Plan <strong>de</strong> Acción Territorial <strong>de</strong>l<br />
conjunto integrado por las masas <strong>de</strong> encinar cantábrico y sus zonas <strong>de</strong> protección (en fase <strong>de</strong> tramitación),<br />
a fin <strong>de</strong> iniciar una gestión activa sobre el área <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el conocimiento profundo <strong>de</strong> la realidad<br />
bio-física y social, y con el criterio esencial <strong>de</strong>l uso sostenible <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos ambientales.<br />
2. Los encinares cantábricos en Urdaibai<br />
La Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai alberga en su seno tres ecosistemas <strong>de</strong> gran valor y singularidad<br />
en el paisaje costero <strong>de</strong> Euskadi: el litoral, el estuario o ría y el bosque <strong>de</strong> encinar cantábrico.<br />
Estas tres unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l paisaje, junto a <strong>los</strong> yacimientos arqueológicos, están expresamente<br />
recogidas como áreas <strong>de</strong> especial protección por la Ley <strong>de</strong> Urdaibai.<br />
Históricamente el bosque <strong>de</strong> encinar cantábrico ha sido sometido a una fortísima presión que<br />
ha provocado la reducción <strong>de</strong> su superficie potencial y la simplificación <strong>de</strong> las masas existentes. El<br />
tradicional aprovechamiento <strong>de</strong> la leña y la ma<strong>de</strong>ra, junto a la ampliación <strong>de</strong> las superficies agrícolas<br />
y gana<strong>de</strong>ras, ha sido sustituido en su magnitud, durante las décadas más recientes, por la acción <strong>de</strong><br />
las explotaciones mineras y las plantaciones forestales <strong>de</strong> especies alóctonas. Todo ello <strong>de</strong>termina la<br />
importancia y necesidad imperiosa <strong>de</strong> preservar este bosque característico <strong>de</strong> la cornisa cantábrica<br />
en superficies lo más amplias posibles, con la vocación y <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> convertirse en verda<strong>de</strong>ras<br />
“reservas” y muestras representativas <strong>de</strong> nuestro patrimonio natural.<br />
161
El área <strong>de</strong> encinares cantábricos <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai está constituida por<br />
las masas <strong>de</strong>sarrolladas en ambas márgenes <strong>de</strong> la ría sobre formaciones geológicas calizas o carbonatadas<br />
<strong>de</strong>l complejo Urgoniano, don<strong>de</strong> <strong>los</strong> fenómenos kársticos son apreciables <strong>de</strong> forma significativa.<br />
El conjunto <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> encinares cantábricos tiene una superficie <strong>de</strong> 1.440,87 ha y está constituido<br />
por las siguientes unida<strong>de</strong>s:<br />
Denominación Superficie en hectáreas<br />
Ogoño 83,4<br />
Atxarre 752,5<br />
Ereñozar 338,97<br />
Atxapunte 34,85<br />
Peña <strong>de</strong> Atxondo 231,13<br />
Total 1.440,85<br />
A pesar <strong>de</strong> que la naturaleza kárstica <strong>de</strong>l sustrato provoca que la cantidad <strong>de</strong> agua retenida en<br />
el suelo sea relativamente escasa, la inexistencia <strong>de</strong> una estación propiamente seca y <strong>los</strong> aportes<br />
<strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> la lluvia horizontal (niebla, rocío, escarcha) condiciona la existencia <strong>de</strong> una vegetación<br />
mediterránea con una fuerte influencia oceánica. Por otro lado, la naturaleza heterogénea <strong>de</strong>l suelo y<br />
la presencia <strong>de</strong> diferentes formaciones <strong>de</strong>l paisaje kárstico, favorecen la presencia <strong>de</strong> distintas unida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> vegetación en el bosque, como por ejemplo, el Encinar Cantábrico, el Encinar Cantábrico<br />
con bosque mixto o el Madroñal, y su fauna característica asociada. Esta diversidad vegetal, faunística<br />
y paisajística, se acentúa en <strong>los</strong> bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l encinar.<br />
Estas formaciones forestales se <strong>de</strong>sarrollan sobre un conjunto geológico <strong>de</strong> gran valor. Por un<br />
lado, el relieve o paisaje <strong>de</strong>l karst permite disfrutar en el área <strong>de</strong> un interesante conjunto <strong>de</strong> elementos<br />
como lapiaces, simas, grutas y galerías, dolinas, úvalas y valles endorreicos. La cueva <strong>de</strong> Santimamiñe,<br />
la galería <strong>de</strong> la cueva <strong>de</strong> San Pedro (Busturia), la sima <strong>de</strong> Atxinda, <strong>los</strong> valles <strong>de</strong> Basondo y<br />
Oma, o el sumi<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> Bolintzulo y la surgencia <strong>de</strong> Argatxa, son ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> sitios <strong>de</strong> interés geológico<br />
o espeleológico <strong>de</strong> estos complejos calizos. Asimismo, en el seno <strong>de</strong> estos amplios y potentes<br />
paquetes calizos, encontramos un recurso muy preciado: el agua. Tal es la importancia <strong>de</strong> este<br />
recurso, con manantiales como <strong>los</strong> <strong>de</strong> Olal<strong>de</strong> y Oxiña, que su aprovechamiento está permitiendo<br />
garantizar el abastecimiento <strong>de</strong> toda la comarca <strong>de</strong> Busturial<strong>de</strong>a. Asimismo, cabe citar brevemente<br />
que en las grutas ocultas <strong>de</strong>l bosque <strong>de</strong> encinar cantábrico se han localizado y estudiado yacimientos<br />
arqueológicos <strong>de</strong> un valor incalculable por <strong>los</strong> vestigios que han conservado hasta nuestros días<br />
y por la información cultural y ambiental que conservan. Por este motivo, yacimientos como la cueva<br />
<strong>de</strong> Santimamiñe o la <strong>de</strong> Kobae<strong>de</strong>rra, entre otras, están protegidas por la Ley <strong>de</strong> Urdaibai como<br />
áreas <strong>de</strong> especial protección (anexo I). En el conjunto <strong>de</strong>l amplio y diverso patrimonio cultural presente<br />
en el área, a estos yacimientos arqueológicos habría que sumar <strong>los</strong> bienes o sitios <strong>de</strong> interés<br />
etnográfico y arquitectónico (caleros, carboneras, ermitas, molinos, caseríos, etc.) diseminados por<br />
todo el área <strong>de</strong> encinares cantábricos y su entorno inmediato.<br />
Junto a estos elementos <strong>de</strong> interés que se presentan en el conjunto <strong>de</strong>l medio abiótico, la flora<br />
y fauna presente en el área <strong>de</strong> encinar cantábrico es asimismo sobresaliente. Como botón <strong>de</strong> muestra<br />
se <strong>de</strong>stacan (anexo I) las especies presentes en el Catálogo Vasco <strong>de</strong> Especies Amenazadas <strong>de</strong><br />
la Flora y la Fauna. Así, al valor implícito que supone por si mismo la existencia <strong>de</strong> amplias manchas<br />
<strong>de</strong> bosque encinar cantábrico (unas 1.500 ha) en la zona costera <strong>de</strong> Euskadi, se suman especies <strong>de</strong><br />
interés y poblaciones excepcionales <strong>de</strong> Tejo y Acebuche, así como rodales <strong>de</strong> bosque mixto; en lo<br />
referente a la fauna, la presencia <strong>de</strong> Culebrera europea, Azor, Gato montes, Garduña, Gineta e importante<br />
poblaciones <strong>de</strong> murcielagos son algunos ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong>l especial valor faunístico <strong>de</strong> la zona.<br />
Por último, el variado y singular paisaje <strong>de</strong>l área con amplias manchas <strong>de</strong> bosque autóctono,<br />
junto a acantilados y escarpes, cumbreras, afloramientos calizos y formaciones kárticas, le proporcionan<br />
al territorio una diversidad y calidad ambiental excepcional.<br />
Todos estos valores naturales y culturales dotan al área <strong>de</strong> encinares cantábricos <strong>de</strong> un indiscutible<br />
interés natural y científico. A estos se suman otros que también po<strong>de</strong>mos consi<strong>de</strong>rar <strong>de</strong> interés<br />
general, como es el <strong>de</strong>l aprovechamiento <strong>de</strong>l recurso agua y las activida<strong>de</strong>s educativas y <strong>de</strong> ocio,<br />
y, por otro lado, las <strong>de</strong> interés particular (aprovechamiento <strong>de</strong> leñas y explotación forestal y minera).<br />
162
Ahora bien, en una comarca tan humanizado, las dificulta<strong>de</strong>s para la preservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> valores<br />
y recursos <strong>de</strong> interés general arriba citados están asociadas a la siguiente problemática ambiental<br />
en estas Areas <strong>de</strong> Especial Protección:<br />
Explotaciones extractivas al aire libre <strong>de</strong> roca caliza, activas o abandonadas sin restaurar, con<br />
fuerte inci<strong>de</strong>ncia ambiental.<br />
Importantes manchas <strong>de</strong> explotaciones forestales con especies exóticas en el seno <strong>de</strong> estas<br />
áreas, que precisan <strong>de</strong> accesos para la saca, así como la existencia <strong>de</strong> nuevas repoblaciones con<br />
especies ma<strong>de</strong>rables <strong>de</strong> crecimiento rápido.<br />
Labores <strong>de</strong> entresaca y aclareo en el encinar, no reguladas ni planificadas.<br />
Incendios forestales, que entre otras consecuencias han provocado el que parte <strong>de</strong>l encinar se<br />
encuentre en una etapa sucesional primaria (matorral).<br />
Problemática relativa a la red <strong>de</strong> caminos y cortafuegos.<br />
Desconocimiento geológico, biológico y ecológico <strong>de</strong>l sistema, en muchas <strong>de</strong> sus facetas.<br />
Presencia continua <strong>de</strong> visitantes en la zona (sen<strong>de</strong>ristas, escaladores, naturalistas, etc.).<br />
Expoliación y <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> <strong>los</strong> bienes patrimoniales <strong>de</strong> las cuevas con yacimientos arqueológicos.<br />
3. La protección legal <strong>de</strong>l área<br />
<strong>de</strong> encinares cantábricos<br />
La Ley 5/1989, <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> julio, <strong>de</strong> Protección y Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai<br />
calificó al área <strong>de</strong> encinares cantábricos como zona <strong>de</strong> especial protección, estableció el ámbito<br />
territorial mediante una <strong>de</strong>limitación cartográfica y, por último, dispuso un régimen <strong>de</strong> usos para el<br />
área. Paralelamente, calificaba también <strong>de</strong> áreas <strong>de</strong> especial protección <strong>los</strong> yacimientos en cuevas y<br />
al aire libre <strong>de</strong> interés arqueológico.<br />
Otro paso importante supuso la aprobación <strong>de</strong>l Plan Rector <strong>de</strong> <strong>Uso</strong> y Gestión <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong><br />
la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai (Decreto 242/1993), ya que calificó <strong>los</strong> terrenos que circundan las cinco unida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>l área <strong>de</strong> encinares cantábricos como Zona <strong>de</strong> Protección <strong>de</strong> encinares cantábricos (P.5),<br />
como espacio <strong>de</strong> amortiguación <strong>de</strong> unas 1.117 ha, y estableció, a su vez, un régimen <strong>de</strong> usos <strong>de</strong>l<br />
suelo y <strong>de</strong> construcción. No obstante, el PRUG <strong>de</strong> Urdaibai prevé su <strong>de</strong>sarrollo mediante unos instrumentos<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>nominados Planes <strong>de</strong> Acción Territorial, que tienen como fin fundamental<br />
<strong>de</strong>sarrollar, or<strong>de</strong>nar y proteger el territorio <strong>de</strong> su ámbito territorial y <strong>de</strong>berán incorporar aquel<strong>los</strong> Planes<br />
<strong>de</strong> Manejo y Programas Integrados inherentes a <strong>los</strong> mismos.<br />
La formulación <strong>de</strong>l documento base <strong>de</strong>l Plan <strong>de</strong> Acción Territorial <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> encinares cantábricos<br />
y sus zonas <strong>de</strong> protección estuvo apoyada en un estudio <strong>de</strong> <strong>de</strong>talle que fue realizado, a instancia<br />
<strong>de</strong>l Patronato <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai, por la empresa Ecología Aplicada, S.L.<br />
(anexo III) en colaboración con un equipo científico y técnico multidisciplinar. Tras su presentación y<br />
exposición pública, con fecha <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1999 se procedió a la aprobación inicial <strong>de</strong> este<br />
Plan <strong>de</strong> Acción Territorial, dando inicio a la tramitación oficial para su aprobación.<br />
4. El Plan <strong>de</strong> Acción Territorial<br />
El Plan <strong>de</strong> Acción Territorial <strong>de</strong> las áreas <strong>de</strong> especial protección <strong>de</strong> encinares cantábricos (P.3) y<br />
<strong>de</strong> las zonas <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> encinares cantábricos (P.5) <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai abarca<br />
en su totalidad una superficie <strong>de</strong> unas 2.570 hectáreas e inci<strong>de</strong> en 11 municipios <strong>de</strong> la comarca.<br />
De <strong>los</strong> documentos que componen el Plan (anexo IV), sólo tienen carácter vinculante las normas<br />
<strong>de</strong> or<strong>de</strong>nación y sectoriales, así como <strong>los</strong> planos <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nación.<br />
Tras realizar una <strong>de</strong>tallada clasificación y sistemización <strong>de</strong> usos, se proce<strong>de</strong> a la calificación<br />
pormenorizada <strong>de</strong> <strong>los</strong> sectores <strong>de</strong> conservación y gestión i<strong>de</strong>ntificados, a partir <strong>de</strong> la calificación<br />
163
general establecida (Area <strong>de</strong> Especial Protección P.3 y Zona <strong>de</strong> Protección P.5) por el PRUG. Los sectores<br />
y sus superficies son <strong>los</strong> siguientes:<br />
Sector Denominación Subsector código Superficie (Ha)<br />
A Interés naturalístico especial P.3 58,7<br />
P.5 –<br />
B Ecosistemas íntegros o poco <strong>de</strong>gradados P.3.B 1.046,6<br />
P.5.B. 57,65<br />
C Ecosistemas <strong>de</strong>gradados y repoblaciones forestales P.3.C 479,3<br />
P.5.C 792,56<br />
D Pra<strong>de</strong>ras y cultivos P.3.D 6,22<br />
P.5.D 128,4<br />
E Equipamientos E.1. Kanala<br />
E.2. Kantera-Gorria<br />
A partir <strong>de</strong> esta sectorización pormenorizada, que se encuentra reflejada en <strong>los</strong> planos <strong>de</strong><br />
or<strong>de</strong>nación (escala 1:5.000), se establece un régimen <strong>de</strong> actos <strong>de</strong> uso y <strong>de</strong> construcción y, a continuación,<br />
normas <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nación para cada una <strong>de</strong> las zonas, temáticas <strong>de</strong> protección y sectores <strong>de</strong><br />
actividad. Por último, repasado el régimen <strong>de</strong> intervención administrativa y el apartado <strong>de</strong> in<strong>de</strong>mnizaciones<br />
e incentivos financieros, se <strong>de</strong>sarrollan <strong>los</strong> Planes <strong>de</strong> Manejo y Programas Integrados.<br />
Efectivamente, Los Planes <strong>de</strong> Manejo, con sus Programas Integrados, son <strong>los</strong> documentos que<br />
contienen <strong>los</strong> objetivos operativos, las directrices <strong>de</strong> manejo y <strong>los</strong> métodos y actuaciones <strong>de</strong> gestión<br />
<strong>de</strong>tallados para cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> sectores y ámbitos <strong>de</strong> actuación previstos. Se han diseñado un total<br />
<strong>de</strong> 2 Planes <strong>de</strong> Manejo, 9 Programas Integrados y 11 Subprogramas (anexo V). Cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> programas<br />
<strong>de</strong> actuación se acompaña <strong>de</strong> un presupuesto o valoración económica <strong>de</strong> las actuaciones<br />
previstas, así como <strong>de</strong> la priorización <strong>de</strong> las mismas.<br />
A gran<strong>de</strong>s rasgos po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>stacar como algunas <strong>de</strong> las actuaciones propuestas más <strong>de</strong>stacadas<br />
las siguientes: La adquisición <strong>de</strong>l bosque <strong>de</strong> encinar cantábrico, la protección <strong>de</strong> <strong>los</strong> manantiales<br />
y puntos <strong>de</strong> interés hídrico, la restauración <strong>de</strong> huecos <strong>de</strong> canteras, la protección <strong>de</strong> cuevas, la<br />
edición <strong>de</strong> materiales divulgativos y el acondicionamiento <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> interpretación y ocio <strong>de</strong> Kantera-<br />
Gorria. Asimismo, como no podía ser <strong>de</strong> otra forma, la investigación contará con un apartado especial<br />
y posibilitará continuar con las investigaciones que ha apoyado y financiado el Patronato <strong>de</strong> la<br />
Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai estos últimos años (arqueología y paleontología, zoología –carnívoros<br />
y quirópteros–, evaluación <strong>de</strong> daños <strong>de</strong> la fauna, especies <strong>de</strong> flora amenazadas, etc.).<br />
Para finalizar cabe resaltar que, sin perjuicio <strong>de</strong> <strong>los</strong> trámites para la aprobación <strong>de</strong> este Plan <strong>de</strong><br />
Acción Territorial y <strong>de</strong> las actuaciones que se acometan en el futuro, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> la calificación <strong>de</strong> área<br />
<strong>de</strong> especial protección <strong>de</strong> la Ley <strong>de</strong> Urdaibai, en la actualidad el conjunto <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> encinares cantábricos<br />
está incluido en el refugio <strong>de</strong> caza <strong>de</strong> la ría <strong>de</strong> Gernika-Mundaka y, por otro lado, este bosque<br />
natural ha sido propuesto como Lugar <strong>de</strong> Interés Comunitario (LIC) para su incorporación a la<br />
Red Natura 2000.<br />
5. Bibliografía<br />
Ley 5/1989, <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> julio, <strong>de</strong> protección y or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai.<br />
B.0.P.V. n.º 145, <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1989.<br />
Decreto 242/1993, <strong>de</strong> 3 <strong>de</strong> agosto, por el que se aprueba el Plan Rector <strong>de</strong> <strong>Uso</strong> y Gestión <strong>de</strong> la<br />
Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai. B.O.P.V. n.º 235, <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1993.<br />
ARANA, X.; BILBAO, E.; LLANTADA, J.; MARTÍNEZ, J.A. y TREVIÑO, F. 1993. Directrices y propuestas <strong>de</strong> gestión<br />
para el área <strong>de</strong> encinares cantábricos <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai. (Inédito)<br />
GOBIERNO VASCO. 1999. Plan <strong>de</strong> Acción Territorial <strong>de</strong> las Áreas <strong>de</strong> Especial Protección <strong>de</strong> Encinares<br />
Cantábricos y <strong>de</strong> las Zonas <strong>de</strong> Protección <strong>de</strong> Encinares Cantábricos <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera<br />
<strong>de</strong> Urdaibai. Documento <strong>de</strong> Aprobación Inicial.<br />
RIVAS MATOS, C. et al. ECOLOGÍA APLICADA, S.L. 1996. Plan <strong>de</strong> Acción Territorial <strong>de</strong> las Zonas <strong>de</strong><br />
Especial Protección <strong>de</strong> <strong>los</strong> encinares cantábricos <strong>de</strong> Urdaibai. (Inédito).<br />
164
Anexo I<br />
ÁREAS DE INTERÉS ARQUEOLÓGICO CALIFICADOS COMO ZONAS DE ESPECIAL<br />
PROTECCIÓN<br />
Yacimientos en cuevas<br />
– Atxondo<br />
A. 1. Moruzillo.<br />
– Atxarre<br />
A. 2. Burrutxagane.<br />
A. 3. Antoliña koba.<br />
A. 4. Arteagako Kobae<strong>de</strong>rra.<br />
A. 5. Axpe.<br />
A.12. Gerrandijo.<br />
– Ereñozar<br />
A. 6. Atxondo.<br />
A. 7. Aurtenetxe.<br />
A. 8. Aritzgane.<br />
A. 9. Ondaro.<br />
A.10. Sagastigorri.<br />
A.13. Santimamiñe.<br />
A.14. Kobae<strong>de</strong>rra.<br />
Yacimientos al aire libre<br />
– Atxarre<br />
B.24. Yacimientos <strong>de</strong> Kanala I y II.<br />
Anexo II<br />
INVENTARIO DE ESPECIES DEL ÁREA DE ENCINARES CANTÁBRICOS PRESENTES<br />
EN EL CATÁLOGO VASCO DE ESPECIES AMENAZADAS DE LA FAUNA Y FLORA<br />
(Decreto 167/1996, <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> julio; Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 8 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 19997; Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1998)<br />
FLORA VASCULAR<br />
Catalogadas como Raras<br />
Lavatera arborea L.<br />
Catalogadas como <strong>de</strong> Interés Especial<br />
Taxus baccata L.<br />
REPTILES<br />
Catalogadas <strong>de</strong> Interés Especial<br />
Lacerta schreiberi Schreiber muskerra Lagarto verdinegro<br />
Elaphe longissima Esculapio sugea Culebra <strong>de</strong> Esculapio<br />
AVES<br />
Catalogadas como Vulnerables<br />
Upupa epops Argi-oilarra Abubilla<br />
Phoenicurus phoenicurus Buztangorri argia Colirrojo real<br />
Lanius excubitor Antzadobi handia Alcaudón real<br />
Lanius senator Antzadobi kaskagorria Alcaudón común<br />
Catalogadas como Raras<br />
Hydrobates pelagicus Ekaitz-txori txikia Paiño común<br />
Phalacrocorax aristotelis Ubarroi mottoduna Cormorán moñudo<br />
Circaetus gallicus Arrano sugezalea Culebrera europea<br />
Accipiter gentilis Aztorea Azor común<br />
Falco subbuteo Zuhaitz-belatza Alcotán europeo<br />
Falco peregrinus Belatz handia Halcón peregrino<br />
Phyl<strong>los</strong>copus trochilus Txio horia Mosquitero musical<br />
Ficedula hypoleuca Euli-txori beltza Papamoscas cerrojillo<br />
165
Catalogadas como <strong>de</strong> Interés Especial<br />
Accipiter nisus Gabiraia Gavilán común<br />
Caprimulgus europaeus Zata arrunta Chotacabras gris<br />
Jynx torquilla Lepitzulia Torcecuello<br />
Dendrocopos minor Okil txikia Pico menor<br />
Saxicola rubetra Pitxartxar nabarra Tarabilla norteña<br />
Sylvia melanocephala Txinbo burubeltza Curruca cabecinegra<br />
Regulus regulus Mendi-erregetxoa Reyezuelo sencillo<br />
Corvus corax Erroia Cuervo<br />
Carduelis spinus Tarina Lúgano<br />
MAMÍFEROS<br />
Catalogadas en Peligro <strong>de</strong> Extinción<br />
Rhinolophus euryale Ferra-saguzar mediterranearra Murciélago mediterráneo <strong>de</strong> herradura<br />
Catalogadas como Vulnerables<br />
Rhinolophus ferrumequinum Ferra-saguzar handia Murciélago gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> herradura<br />
Rhinolophus hipposi<strong>de</strong>ros Ferra-saguzar txikia Murciélago pequeño <strong>de</strong> herradura<br />
Myotis emarginatus Geoffroy saguzarra Murciélago <strong>de</strong> geoffroy<br />
Plecotus auritus Ipar-belarrihandia Murciélago orejudo septentrional<br />
Miniopterus schreibersii Schreibers saguzarra Murciélago <strong>de</strong> cueva<br />
Glis glis Muxar grisa Lirón gris<br />
Catalogadas como <strong>de</strong> Interés Especial<br />
Plecotus austriacus Hego-belarrihandia Murciélago orejudo meridional<br />
Felis silvestris Basakatua Gato montés<br />
Anexo III<br />
CONTENIDOS DEL ESTUDIO BÁSICO UTILIZADO PARA LA FORMULACIÓN<br />
DEL PLAN DE ACCIÓN TERRITORIAL DE LOS ENCINARES CANTÁBRICOS<br />
Inventario ambiental<br />
Climatología<br />
Geología, geomorfología e hidrogeología<br />
Edafología<br />
Vegetación<br />
Fauna<br />
Paisaje<br />
Evolución histórica <strong>de</strong>l encinar<br />
<strong>Uso</strong>s y recursos ambientales<br />
Planeamiento y estructura <strong>de</strong> la propiedad<br />
Anejos <strong>de</strong>l inventario<br />
Inventario <strong>de</strong> cavida<strong>de</strong>s<br />
Esquema sintaxonómico y series <strong>de</strong> vegetación<br />
Inventario histórico-artístico<br />
Propietarios<br />
Bibliografía<br />
Valoración y diagnóstico<br />
Valoración y diagnóstico <strong>de</strong> la calidad ambiental<br />
Síntesis <strong>de</strong> resultados. Zonificación.<br />
Propuesta <strong>de</strong> P.A.T.<br />
Normativa<br />
Planes<br />
Presupuesto total y financiaciones<br />
166
Cartografía<br />
Mapa <strong>de</strong> hidrogeología<br />
Mapa <strong>de</strong> vegetación<br />
Mapa <strong>de</strong> catastro<br />
Mapa <strong>de</strong> patrimonio cultural, recursos ambientales e infraestructuras<br />
Mapa <strong>de</strong> sectorización<br />
Mapa con la re<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>los</strong> límites <strong>de</strong>l P.3 y P.5<br />
Anexo IV<br />
DOCUMENTOS QUE CONFORMAN EL PLAN DE ACCIÓN TERRITORIAL DEL ÁREA<br />
DE ENCINARES CANTÁBRICOS<br />
VOLUMEN I:<br />
0. Memoria justificativa.<br />
I. Normativa <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación y Gestión.<br />
II. Normas <strong>de</strong> carácter sectorial.<br />
III. Planes <strong>de</strong> manejo y programas integrados.<br />
IV. Valoración económica global y priorización <strong>de</strong> las actuaciones <strong>de</strong>l Plan <strong>de</strong> Acción Territorial <strong>de</strong><br />
encinares cantábricos y sus zonas <strong>de</strong> protección.<br />
VOLUMEN II:<br />
ANEXO I. Planos <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación.<br />
VOLUMEN III:<br />
ANEXO III. Catálogo <strong>de</strong> bienes <strong>de</strong> interés histórico-artístico y cultural.<br />
ANEXO III. Inventario <strong>de</strong> cavida<strong>de</strong>s.<br />
ANEXO IV. Inventario <strong>de</strong> puntos <strong>de</strong> interés geológico.<br />
ANEXO IV. Inventario <strong>de</strong> especies presentes en el catálogo vasco <strong>de</strong> especies amenazadas <strong>de</strong> fauna<br />
y flora.<br />
Anexo V<br />
PLANES DE MANEJO Y PROGRAMAS INTEGRADOS<br />
A. PLAN DE MANEJO DE CONSERVACIÓN Y GESTIÓN DE LOS ECOSISTEMAS Y RECURSOS<br />
NATURALES DEL ÁREA DE ENCINARES CANTÁBRICOS (P.3) Y LAS ZONAS DE PROTEC-<br />
CIÓN (P.5).<br />
A.1. PROGRAMA DE CONSERVACIÓN DEL KARST Y GESTIÓN DE LOS RECURSOS HÍDRICOS<br />
DEL ÁREA DE ENCINARES CANTÁBRICOS (P.3) Y LAS ZONAS DE PROTECCIÓN (P.5).<br />
A.1.1. Subprograma <strong>de</strong> Conservación y Recuperación <strong>de</strong>l Sistema Kárstico <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Encinares<br />
Cantábricos (P.3) y las Zonas <strong>de</strong> Protección (P.5)<br />
A.1.2. Subprograma <strong>de</strong> Gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> Recursos Hídricos <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Encinares Cantábricos<br />
(P.3) y las Zonas <strong>de</strong> Protección (P.5).<br />
A.1.3. Subprograma <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> explotaciones extractivas <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Encinares Cantábricos<br />
(P.3) y las Zonas <strong>de</strong> Protección (P.5).<br />
A.2. PROGRAMA DE CONSERVACIÓN Y GESTIÓN DE LA BIOCENOSIS DEL ÁREA DE ENCINA-<br />
RES CANTÁBRICOS (P.3) Y LAS ZONAS DE PROTECCIÓN (P.5).<br />
A.2.1. Subprograma <strong>de</strong> Conservación y Gestión <strong>de</strong> la Vegetación <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Encinares Cantábricos<br />
(P.3) y las Zonas <strong>de</strong> Protección (P.5).<br />
A.2.2. Subprograma <strong>de</strong> Conservación y Gestión <strong>de</strong> la Fauna <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Encinares Cantábricos<br />
(P.3) y las Zonas <strong>de</strong> Protección (P.5).<br />
167
A.3. PROGRAMA DE PRESERVACIÓN DE LUGARES PAISAJÍSTICOS Y ELEMENTOS SINGULA-<br />
RES DE LA NATURALEZA DEL ÁREA DE ENCINARES CANTÁBRICOS (P.3) Y LAS ZONAS DE<br />
PROTECCIÓN (P.5).<br />
A.4. PROGRAMA DE INTEGRACIÓN DEL PATRIMONIO CULTURAL DEL ÁREA DE ENCINARES<br />
CANTÁBRICOS (P.3) Y LAS ZONAS DE PROTECCIÓN (P.5).<br />
B. PLAN DE INTERPRETACIÓN, TURISMO, INVESTIGACIÓN Y ADMINISTRACIÓN DEL ÁREA DE<br />
ENCINARES CANTÁBRICOS (P.3) Y LAS ZONAS DE PROTECCIÓN (P.5).<br />
B.1. PROGRAMA DE GESTIÓN TURÍSTICA Y RECREATIVA DEL ÁREA DE ENCINARES CANTÁ-<br />
BRICOS (P.3) Y LAS ZONAS DE PROTECCIÓN (P.5).<br />
B.2. PROGRAMA DE DIVULGACIÓN Y EDUCACIÓN AMBIENTAL DEL ÁREA DE ENCINARES<br />
CANTÁBRICOS (P.3) Y LAS ZONAS DE PROTECCIÓN (P.5).<br />
B.2.1. Subprograma <strong>de</strong> Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Educación Ambiental y Divulgación <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Encinares<br />
Cantábricos (P.3) y las Zonas <strong>de</strong> Protección (P.5).<br />
B.2.2. Subprograma <strong>de</strong> Publicaciones <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Encinares Cantábricos (P.3) y las Zonas <strong>de</strong><br />
Protección (P.5).<br />
B.2.3. Subprograma <strong>de</strong> Equipamientos <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Encinares Cantábricos (P.3) y las Zonas<br />
<strong>de</strong> Protección (P.5).<br />
B.3. PROGRAMA DE INVESTIGACIÓN DEL ÁREA DE ENCINARES CANTÁBRICOS (P.3) Y LAS<br />
ZONAS DE PROTECCIÓN (P.5).<br />
B.3.1. Subprograma <strong>de</strong> Investigación Básica <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Encinares Cantábricos (P.3) y las<br />
Zonas <strong>de</strong> Protección (P.5).<br />
B.3.2. Subprograma <strong>de</strong> Seguimiento <strong>de</strong> Ecosistemas <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Encinares Cantábricos (P.3)<br />
y las Zonas <strong>de</strong> Protección (P.5).<br />
B.3.3. Subprograma <strong>de</strong> Investigación para la Gestión (y Aplicación <strong>de</strong> Nuevas Tecnologías)<br />
<strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Encinares Cantábricos (P.3) y las Zonas <strong>de</strong> Protección (P.5).<br />
B.4. PROGRAMA DE VIGILANCIA Y SEGUIMIENTO DEL ÁREA DE ENCINARES CANTÁBRICOS<br />
(P.3) Y LAS ZONAS DE PROTECCIÓN (P.5).<br />
B.5. PROGRAMA DE GESTIÓN DEL SUELO Y COMPENSACIONES ECONÓMICAS DEL ÁREA DE<br />
ENCINARES CANTÁBRICOS (P.3) Y LAS ZONAS DE PROTECCIÓN (P.5).<br />
168
URDAIBAI BIOSFERA-ERRESERBAKO ARTAUDI<br />
KANTAURIARREN LURRALDE-EKINTZA EGITAMUA<br />
Artadi kantauriarra balio handiko ekosistema da Urdaibai Biosfera-Erreserban. Eremu berezi honetan<br />
dagoen ondarea oso garrantzitsua da bai naturaren eta ingurugiro baliabi<strong>de</strong>en ikuspegitik bai eta<br />
kulturari dagokionez. Baso edo ohian izaera bera aipagarria bada ere (bertoko espezieak, aniztasun biologikoa,<br />
habitat aparta animalientzako, paisaje dotorea), ezin dugu ahanztu eremu honen substratu geologikoak<br />
(kare-harri karstifikatua) gor<strong>de</strong>tzen dituen bitxikeriak (fosilak, kobazulo eta leizeak, aztarna<br />
arkeologikoak eta etnografikoak, urbaliabi<strong>de</strong>ak, eta abar). Balore guzti hauek, aintzat hartu eta arrazoi<br />
nahikoa izan ziren 5/1989 Urdaibaiko Legeak artadi kantauriarren al<strong>de</strong>ak Babes Bereziko Eremuak (P.3)<br />
izendatzeko. Ia 1.450 hektariatako eremu zabal hau, bost zatitan banatuta dagoena, 1993. urteko Erabili<br />
eta Ku<strong>de</strong>aketarako Egitamu Gidariaren bi<strong>de</strong>z oraindino gehiago babestu egin zen, Babes Al<strong>de</strong>aren (P.5)<br />
bitartez gozoki besarkatua izan baitzen. Arautegiak emandako babesa nahikoa ez <strong>de</strong>lako, Urdaibai Biosfera-Erreserbako<br />
Patronatuak, Egitamu Gidarian idatzita dagoena betez, Artadi Kantauriaren Lurral<strong>de</strong>-<br />
Ekintza Egitamua prestatu du, eremu honetako ondare eta baloreak hobeto kontserbatu eta jada ku<strong>de</strong>aketa<br />
aktiboaren eta eraginkorraren lehen urratsak eman daitezen. Orain, Lurral<strong>de</strong>-Ekintza Egitamu hau<br />
onespenerako tramitazio prozesuan murgilduta dago.<br />
TERRITORIAL ACTION PLAN FOR THE CANTABRIAN<br />
OAK GROVES IN THE URDAIBAI BIOSPHERE RESERVE<br />
The Cantabrian oak groves constitute a valuable ecosystem in the Urdaibai Biosphere Reserve. The<br />
area’s resources are so special that they are important from both an environmental and cultural perspective.<br />
The nature of the forests is well worth noting (indigenous species, biological diversity, exceptional<br />
habitat for wildlife, beautiful landscape, etc.), but we should not neglect the peculiarities of the area’s<br />
geological substrata (karstic limestone), which contain fossils, caves, potholes, archaeological and ethnographical<br />
remains and water resources, among others. All these elements were taken into consi<strong>de</strong>ration<br />
and together <strong>de</strong>emed sufficient for Act 5/1989 on Urdaibai to <strong>de</strong>signate the Cantabrian oak groves<br />
a Specially Protected Area (P.3). This extensive Area covers almost 1,450 hectares and is divi<strong>de</strong>d into<br />
five parts. The 1993 Master Plan for Use and Management gave the Area even more protection, including<br />
it in the Protection Zone (P.5). As the protection provi<strong>de</strong>d by this regulation has proved insufficient,<br />
the Urdaibai Biosphere Reserve Trust has, in accordance with that established in the Master Plan, compiled<br />
a Territorial Action Plan for the Cantabrian Oak Groves which aims to conserve the zone’s resources<br />
and value and lay the groundwork for active and efficient management. The Territorial Action Plan<br />
is currently in the process of being approved.<br />
169
Avance <strong>de</strong>l Plan <strong>de</strong> Acción<br />
Territorial <strong>de</strong> las Áreas<br />
<strong>Forestales</strong> (F1 y F2) <strong>de</strong> Urdaibai.<br />
Gestión Forestal Sostenible<br />
Alejandro Cantero Amiano,<br />
Daniel Sáenz García<br />
• IKT, S.A.<br />
Introducción<br />
Han pasado 16 años <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la Declaración <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai por la<br />
UNESCO y 11 años <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que se aprobó la Ley 5/1989 <strong>de</strong> Protección y Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> la Reserva<br />
<strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai. En este período, <strong>los</strong> conflictos con <strong>los</strong> propietarios <strong>de</strong> terrenos han sido<br />
numerosos, dada la escasa información divulgada sobre la normativa y su complejidad, las limitaciones<br />
surgidas en la gestión <strong>de</strong> sus terrenos y la ausencia <strong>de</strong> compensaciones por pérdida <strong>de</strong> renta.<br />
A finales <strong>de</strong> 1998 se adjudicó a IKT, S.A el Plan <strong>de</strong> Acción Territorial <strong>de</strong> las Areas F1 y F2, a las<br />
cuales se les añadió las zonas P6 <strong>de</strong> Protección paisajística, territorios <strong>de</strong> alta vulnerabilidad visual y<br />
escenográfica. En total afecta a unas 7.438 ha, lo que supone un 34% <strong>de</strong> la superficie total y un 45%<br />
<strong>de</strong> las masas forestales <strong>de</strong> la Reserva. Este trabajo tiene como objetivo regular la gestión <strong>de</strong> estos<br />
terrenos forestales <strong>de</strong> acuerdo con la normativa vigente y las nuevas directrices <strong>de</strong> la Gestión forestal<br />
sostenible.<br />
La normativa vigente en el ámbito forestal <strong>de</strong> Urdaibai se pue<strong>de</strong> agrupar en dos gran<strong>de</strong>s bloques:<br />
la referente a la Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio y la sectorial.<br />
Normativa <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio:<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> las Normas Subsidiarias y <strong>de</strong> Planeamiento vigentes en cada municipio <strong>de</strong> la Reserva,<br />
en la zona se sigue un régimen legislativo propio, contenido en la Ley 5/1989 <strong>de</strong> Protección y<br />
Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai. En dicha ley se prevén una serie <strong>de</strong> instrumentos<br />
<strong>de</strong> or<strong>de</strong>nación, entre <strong>los</strong> que <strong>de</strong>staca el Plan Rector <strong>de</strong> <strong>Uso</strong> y Gestión, realizado en 1993. Actualmente<br />
se está procediendo a su Revisión, por lo que es posible que su articulado conozca cambios.<br />
Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> Planes <strong>de</strong> Acción Territorial previstos en el PRUG (Art. 32) es el que afecta a las áreas<br />
forestales. Se <strong>de</strong>finen estas áreas forestales F1 y F2 (Art. 66) como <strong>los</strong> “terrenos ubicados sobre<br />
sustratos especialmente sensibles a la erosión <strong>de</strong>bido a su posición topográfica en zonas <strong>de</strong> cabecera,<br />
y vertientes <strong>de</strong> fuerte pendiente con sustratos litológicos dispuestos a favor <strong>de</strong>l <strong>de</strong>splazamiento<br />
en masa <strong>de</strong> las la<strong>de</strong>ras y muchas veces sometidos a una explotación que incrementa <strong>los</strong> riesgos<br />
<strong>de</strong> erosión”. La zonificación establecida compren<strong>de</strong> la clasificación <strong>de</strong> las Areas <strong>Forestales</strong> en dos<br />
tipos (Art. 77):<br />
F.1. Zona con riesgos <strong>de</strong> erosión mo<strong>de</strong>rados: 4.771,29 ha según la cartografía<br />
F.2. Zona con riesgos <strong>de</strong> erosión muy altos: 2.066,37 ha según la cartografía<br />
171
El régimen <strong>de</strong> usos en ambas zonas (Art. 91) establece unas mayores restricciones en la zona<br />
F2., referentes a actos <strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l suelo y <strong>de</strong> construcción.<br />
Normativa sectorial:<br />
La Norma Foral 3/94, <strong>de</strong> 2 <strong>de</strong> junio, <strong>de</strong> Montes y Administración <strong>de</strong> Espacios Naturales Protegidos,<br />
es la norma básica <strong>de</strong> gestión forestal en Bizkaia. Entre otros preceptos, establece las competencias<br />
<strong>de</strong> la Administración Forestal (Departamento <strong>de</strong> Agricultura <strong>de</strong> la Diputación Foral <strong>de</strong> Bizkaia)<br />
y el régimen <strong>de</strong> aprovechamientos que se pue<strong>de</strong>n seguir en <strong>los</strong> montes. Dichos montes se<br />
pue<strong>de</strong>n dividir, a gran<strong>de</strong>s rasgos, en dos tipos: <strong>los</strong> montes <strong>de</strong> gestión pública (Montes <strong>de</strong> Utilidad<br />
Pública y montes protectores) son gestionados directamente por la Administración Forestal, mientras<br />
que el resto <strong>de</strong> montes (privados y patrimoniales no <strong>de</strong>clarados <strong>de</strong> Utilidad Pública) son gestionados<br />
por sus propietarios, aunque se <strong>de</strong>be solicitar las licencias y permisos correspondientes a la Administración<br />
como paso previo a la realización <strong>de</strong> distintas labores en el monte.<br />
En otros aspectos ligados al medio natural, hay que referirse a la Ley 16/94, <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> Junio, <strong>de</strong><br />
Conservación <strong>de</strong> la Naturaleza <strong>de</strong>l País Vasco, y a la Norma Foral 11/97, <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> octubre, <strong>de</strong> Régimen<br />
Específico <strong>de</strong> diversas especies forestales autóctonas.<br />
Situación actual<br />
La Reserva <strong>de</strong> Urdaibai se extien<strong>de</strong> por 22.041 ha, lo que supone el 10% <strong>de</strong> la superficie total<br />
<strong>de</strong> Bizkaia, el 11% <strong>de</strong> las masas forestales <strong>de</strong>l Territorio Histórico y el 12% <strong>de</strong> la superficie <strong>de</strong> pino<br />
radiata <strong>de</strong> Bizkaia. Son cifras importantes, que dan a enten<strong>de</strong>r la importancia <strong>de</strong> esta zona <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l<br />
conjunto <strong>de</strong> la actividad forestal <strong>de</strong>l País Vasco.<br />
El uso forestal es el predominante en el paisaje <strong>de</strong> la Reserva, ya que las masas arboladas<br />
suponen un 65% <strong>de</strong> la superficie. A continuación vendrían <strong>los</strong> prados y cultivos, con un 25% <strong>de</strong> uso<br />
<strong>de</strong>l suelo. Tanto la superficie <strong>de</strong> matorral como la <strong>de</strong> pastizal son muy escasas, no llegando entre<br />
ambas al 5% <strong>de</strong>l territorio. Ello habla bien a las claras <strong>de</strong> la escasa importancia superficial <strong>de</strong>l uso<br />
gana<strong>de</strong>ro en <strong>los</strong> montes <strong>de</strong> Urdaibai, lo que se pue<strong>de</strong> corroborar comprobando el escaso número <strong>de</strong><br />
cabezas pastantes fuera <strong>de</strong>l entorno <strong>de</strong> <strong>los</strong> caseríos. Sólo se pue<strong>de</strong> hablar <strong>de</strong> pastizales <strong>de</strong> montaña,<br />
con mayor o menor presencia <strong>de</strong> matorral, en las zonas más altas: monte Sollube, la<strong>de</strong>ras <strong>de</strong>l Oiz<br />
y monte Iluntzar (Nabarniz).<br />
La propiedad forestal está mayoritariamente repartida entre particulares (93%), aunque algunos<br />
<strong>de</strong> estos propietarios son Ayuntamientos dueños <strong>de</strong> montes patrimoniales, es <strong>de</strong>cir, se trata <strong>de</strong> parcelas<br />
forestales no catalogadas como Montes <strong>de</strong> Utilidad Pública. Según datos <strong>de</strong>l Censo Agrario <strong>de</strong><br />
1989, la propiedad forestal particular está muy parcelada en la comarca <strong>de</strong> Gernika-Bermeo: las<br />
2.156 explotaciones con superficie forestal propiedad <strong>de</strong> “personas físicas” abarcaban 10.869 hectáreas.<br />
La superficie forestal media por explotación (5 ha) se encuentra por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> la media <strong>de</strong> Bizkaia<br />
(5,7 ha) y <strong>de</strong>l País Vasco (6,2 ha). Un tercio <strong>de</strong> las explotaciones <strong>de</strong> Gernika-Bermeo cuentan con<br />
una superficie forestal comprendida entre 2 y 5 ha, mientras que únicamente en 70 explotaciones se<br />
superan las 20 hectáreas forestales. Una propiedad forestal tan repartida actúa, por tanto, en la<br />
mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos, como un complemento <strong>de</strong> rentas agrarias <strong>de</strong> <strong>los</strong> baserritarras.<br />
Las empresas relacionadas con el sector forestal en Urdaibai son unas 35, <strong>de</strong>stacando entre<br />
ellas 12 empresas <strong>de</strong> aserrado y cepillado <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra, 14 <strong>de</strong> carpintería y ebanistería para la construcción<br />
y 4 <strong>de</strong>dicadas a la fabricación <strong>de</strong> envases y embalajes <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra. Gernika es el municipio<br />
que concentra la mayor parte <strong>de</strong> estas empresas (10), seguido <strong>de</strong> Bermeo (8). En general, son empresas<br />
<strong>de</strong> pequeñas dimensiones, aunque dos <strong>de</strong> ellas, ubicadas en Muxika, <strong>de</strong>stacan claramente <strong>de</strong>l<br />
resto por sus dimensiones: la única industria <strong>de</strong> tableros <strong>de</strong>l País Vasco y la serrería que actualmente<br />
se encuentra en fase <strong>de</strong> instalación. Se calcula un número <strong>de</strong> empleos en el sector cercano a las<br />
300 personas, a <strong>los</strong> que habría que sumar <strong>los</strong> 180 puestos <strong>de</strong> trabajo que, se estima, son generados<br />
en el monte (en las fases <strong>de</strong> implantación, mantenimiento y aprovechamiento <strong>de</strong> las masas) y en el<br />
transporte <strong>de</strong> productos forestales.<br />
La importancia productiva <strong>de</strong> las masas forestales <strong>de</strong> Urdaibai es consi<strong>de</strong>rable, tanto cuantitativa<br />
como cualitativamente. A la gran superficie ocupada por plantaciones productivas (unas 12.000<br />
ha) se le aña<strong>de</strong>n unas condiciones climáticas y edáficas aptas para la consecución <strong>de</strong> unos buenos<br />
rendimientos en ma<strong>de</strong>ra, como ocurre con especies como el pino radiata o el marítimo y, más recientemente,<br />
el eucalipto y el pino laricio.<br />
172
Labores realizadas en el PAT forestal<br />
La complejidad <strong>de</strong> realización <strong>de</strong>l PAT <strong>de</strong> las áreas F1, F2 y P6 aconseja agrupar <strong>los</strong> trabajos<br />
realizados en fases:<br />
1. Recopilación <strong>de</strong> trabajos <strong>de</strong> partida:<br />
Se han encontrado tres fuentes fundamentales <strong>de</strong> datos para analizar el estado actual <strong>de</strong> la actividad<br />
forestal <strong>de</strong> Urdaibai:<br />
– El Inventario Forestal <strong>de</strong>l País Vasco (1996) proporciona datos <strong>de</strong> parcelas <strong>de</strong> muestreo situadas<br />
en <strong>los</strong> nudos <strong>de</strong> las cuadrículas UTM, por lo que cubren la superficie forestal <strong>de</strong> Urdaibai<br />
en forma <strong>de</strong> malla <strong>de</strong> 1 km <strong>de</strong> separación. El número total <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> parcelas en pinares<br />
con datos <strong>de</strong> edad y altura dominante es <strong>de</strong> 62.<br />
– En 1997 se realizó la Caracterización <strong>de</strong> las masas <strong>de</strong> pino radiata <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera<br />
<strong>de</strong> Urdaibai (Proyecto Fin <strong>de</strong> Carrera <strong>de</strong> Anaixa Ibarlucea para la Universitat <strong>de</strong> Lleida),<br />
que aporta otras 51 parcelas en pinares con datos <strong>de</strong> edad y altura dominante.<br />
– Los trabajos <strong>de</strong> E<strong>de</strong>so et al. (1995) están permitiendo, por medio <strong>de</strong> tomas <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong><br />
suelo en terrenos sometidos a distintos tipos <strong>de</strong> tratamientos forestales, estimar las pérdidas<br />
<strong>de</strong> suelo en dichos terrenos.<br />
El Inventario Forestal <strong>de</strong>l País Vasco ha permitido constatar el proceso <strong>de</strong> rejuvenecimiento que<br />
se viene dando en las masas <strong>de</strong> pino radiata en Urdaibai. Comparando <strong>los</strong> dos últimos Inventarios<br />
<strong>Forestales</strong> <strong>de</strong>l País Vasco (1986 y 1996), se constata un <strong>de</strong>scenso <strong>de</strong> la superficie <strong>de</strong> fustales o pinares<br />
adultos (33%) y un gran aumento <strong>de</strong> las masas jóvenes, en estado <strong>de</strong> repoblado o monte bravo<br />
(60%). En ciertos municipios el efecto <strong>de</strong> <strong>los</strong> fuegos <strong>de</strong> 1989 aún es patente en la distribución por<br />
eda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> pinares <strong>de</strong> radiata: en Mundaka, Sukarrieta, Busturia, Ibarrangelu, Kortezubi, Elantxobe<br />
y Gautegiz-Arteaga predominan las superficies <strong>de</strong> reciente plantación (repoblaciones y monte bravo)<br />
frente a <strong>los</strong> fustales, al contrario <strong>de</strong> lo que suce<strong>de</strong> en el resto <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> Urdaibai. En otros<br />
municipios colindantes, caso <strong>de</strong> Bermeo y Ereño, el efecto <strong>de</strong>l fuego fue más parcial y las superficies<br />
entre un tipo <strong>de</strong> masas y otro se igualan un tanto entre sí. En conjunto, la estructura <strong>de</strong> superficies<br />
según la edad <strong>de</strong> <strong>los</strong> pinares está muy bien proporcionada en Urdaibai, lo que asegura una a<strong>de</strong>cuada<br />
or<strong>de</strong>nación forestal.<br />
2. Rodalización:<br />
Dado lo extenso <strong>de</strong> la superficie forestal objeto <strong>de</strong> este Plan, se ha realizado una rodalización,<br />
es <strong>de</strong>cir, la i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> áreas homogéneas en cuanto a sus cualida<strong>de</strong>s naturales y <strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l<br />
terreno (geología, geomorfología, edafología, erosión, vulnerabilidad <strong>de</strong> acuíferos subterráneos, vegetación<br />
y usos <strong>de</strong>l suelo). Se ha procedido a reforzar el muestreo <strong>de</strong> parcelas forestales en cada una<br />
<strong>de</strong> estas 20 zonas homogéneas, aumentando el conjunto <strong>de</strong> datos con otras 24 parcelas <strong>de</strong> muestreo<br />
situadas en su mayor parte en terrenos calificados como F1 y F2 en la zonificación <strong>de</strong>l PRUG <strong>de</strong><br />
Urdaibai.<br />
3. Estimación <strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong> las masas forestales:<br />
A partir <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos disponibles, se ha procedido a cuantificar el papel <strong>de</strong> diversos agentes físicos<br />
en la calidad <strong>de</strong> las plantaciones forestales, tomando el caso <strong>de</strong>l pino radiata como especie más<br />
representativa por aparecer como dominante en las 137 parcelas empleadas en su cálculo. La estimación<br />
<strong>de</strong> dicha calidad <strong>de</strong> las masas va a ser un factor clave en el cálculo <strong>de</strong> compensaciones económicas<br />
por pérdida <strong>de</strong> renta. Se ha podido apreciar, por medio <strong>de</strong> una fórmula matemática, que la<br />
calidad prevista en un pinar es menor conforme aumenta la altitud, la pendiente y la diferencia en grados<br />
respecto al rumbo SE.<br />
4. Empleo <strong>de</strong>l catastro <strong>de</strong> rústica:<br />
A partir <strong>de</strong> la información catastral plasmada en fotos aéreas <strong>de</strong> 1956, se ha podido conocer<br />
<strong>los</strong> límites <strong>de</strong> municipio, polígono y parcela <strong>de</strong>l catastro <strong>de</strong> rústica, contabilizando 8.718 parcelas<br />
afectadas por las áreas F1, F2 y P6 (0,85 ha <strong>de</strong> media).<br />
Como se pue<strong>de</strong> comprobar a través <strong>de</strong> estas fotos aéreas antiguas, la mayor parte <strong>de</strong> Urdaibai<br />
se encontraba en <strong>los</strong> años 50 <strong>de</strong>sarbolada y las plantaciones <strong>de</strong> pinos (<strong>de</strong> pocos años, en su mayor<br />
173
parte) se situaban sobre antiguos pastizales, ocupando entonces un porcentaje escaso <strong>de</strong> la superficie<br />
geográfica <strong>de</strong> Urdaibai. Tomando la lista <strong>de</strong> municipios que cuentan con una parte significativa<br />
<strong>de</strong> su territorio <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la Reserva, se pue<strong>de</strong> comprobar la evolución que ha acaecido en <strong>los</strong> últimos<br />
40 años en la superficie <strong>de</strong> plantaciones <strong>de</strong> coníferas (básicamente, pino radiata y marítimo). En<br />
el conjunto <strong>de</strong> municipios <strong>de</strong> Urdaibai ha ido aumentando la superficie <strong>de</strong> coníferas, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una proporción<br />
estimada en torno a un 34% en 1956 (unas 9.900 ha) hasta un 50% en 1996 (unas 14.500<br />
ha). Las citadas fotografías <strong>de</strong> 1956 muestran amplias superficies <strong>de</strong> monte rasas, centradas sobre<br />
todo al noroeste (Bermeo, Busturia y Mundaka).<br />
5. Reclasificación entre las áreas F1 y F2:<br />
El PRUG <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> Urdaibai <strong>de</strong>finió las áreas F1 como zona forestal <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> erosión<br />
mo<strong>de</strong>rado y las áreas F2 como zona forestal <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> erosión muy alto. A raíz <strong>de</strong>l dictamen<br />
<strong>de</strong> 10 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1996 <strong>de</strong> la Comisión sobre el sector primario <strong>de</strong> Urdaibai, se <strong>de</strong>cidió una revisión<br />
<strong>de</strong> las áreas F2, que a partir <strong>de</strong> entonces serían aquellas áreas forestales <strong>de</strong> pendiente superior<br />
al 50% y aquéllas dispuestas sobre pendientes entre 30% y 50% sobre sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> litología sensible<br />
frente a la erosión.<br />
Empleando esta <strong>de</strong>finición y en base a la cartografía <strong>de</strong> litología y pendientes, se han reclasificado<br />
las áreas F1 y F2 <strong>de</strong> Urdaibai, según la siguiente metodología:<br />
– Se parte <strong>de</strong> un mapa <strong>de</strong> pendientes generado <strong>de</strong> manera automática, empleando cuadrículas<br />
<strong>de</strong> 25*25 m (0,0625 ha). Así, aparece un gran número <strong>de</strong> pequeñas zonas F1 <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> otras<br />
F2 y viceversa, consiguiendo un mapa muy completo en su exactitud, pero crea una situación<br />
futura <strong>de</strong> difícil gestión práctica.<br />
– Para evitar esos problemas, se ha <strong>de</strong>cidido trabajar con una superficie mínima <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong><br />
1 hectárea. Ello supone, aplicando el catastro <strong>de</strong> rústica, que aquellas parcelas catastrales<br />
con zonas F1 o F2 y <strong>de</strong> superficie inferior a 2 ha van a ser asignadas en su totalidad a la clasificación<br />
predominante: serán F1 si la zona calificada como F1 supera el 50% <strong>de</strong> la superficie<br />
<strong>de</strong> la parcela y F2 en el caso contrario. En el caso <strong>de</strong> las parcelas <strong>de</strong> superficie superior<br />
a 2 ha, se integran <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la zonificación predominante (F1 o F2 en cada caso) <strong>los</strong> polígonos<br />
que hubiera en su interior <strong>de</strong> superficie inferior a 1 ha y que estuvieran calificados <strong>de</strong> otra<br />
forma (F2 o F1). Si en estas parcelas mayores <strong>de</strong> 2 ha, existen polígonos <strong>de</strong> superficie continua<br />
superior a 1 ha englobados en una zonificación distinta, la parcela queda partida, con <strong>los</strong><br />
correspondientes polígonos F1 o F2 <strong>de</strong> superficie superior a 1 ha ro<strong>de</strong>ados por otra clasificación<br />
distinta.<br />
– Va a haber parcelas <strong>de</strong> rústica partidas, con zonas F1 y F2 en su interior, aunque, obviamente,<br />
estas parcelas serán menos numerosas que en el caso <strong>de</strong> la situación actual. En todos <strong>los</strong><br />
casos, hay que hacer anotar una salvedad: la zonificación F1 y F2 se ha basado en el mapa<br />
litológico 1/25.000 <strong>de</strong>l EVE y en la cartografía <strong>de</strong> pendientes generada a partir <strong>de</strong> la base<br />
topográfica 1/25.000 <strong>de</strong>l Departamento <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio <strong>de</strong>l Gobierno Vasco. Ello<br />
supone que trabajar con una base cartográfica más exacta, tipo 1/5.000, o una visita al campo<br />
a medir in situ la pendiente <strong>de</strong> una la<strong>de</strong>ra pue<strong>de</strong> suponer un cambio en la asignación F1<br />
o F2 <strong>de</strong> una parcela pequeña.<br />
– En todo caso, se prevé que en las parcelas <strong>de</strong> mayor tamaño (superficie mayor <strong>de</strong> 2 ha) y que<br />
tuvieran en su interior a la vez áreas F1 y F2 se obligue a <strong>los</strong> propietarios forestales a elaborar<br />
un Plan <strong>de</strong> Gestión forestal en el que se recoja la <strong>de</strong>limitación 1/5.000 <strong>de</strong> dichas áreas F1<br />
y F2 como paso previo a la aprobación por parte <strong>de</strong> la Administración forestal <strong>de</strong> las labores<br />
a efectuar en las masas forestales. Con esta medida, <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> 8.454 parcelas <strong>de</strong> catastro<br />
clasificadas como F1 o F2 se disminuye a 732 el número <strong>de</strong> parcelas (3.487 ha) que van a<br />
requerir dicho Plan <strong>de</strong> Gestión forestal.<br />
Los cambios previstos en la zonificación no son significativos cuantitativamente: las áreas F1<br />
pasan <strong>de</strong> 4.771 ha a 4.835 ha, mientras que las F2 pasan <strong>de</strong> 2.066 ha a 1.917 ha.<br />
6. Propuesta <strong>de</strong> normativa forestal:<br />
El Decreto Foral 52/95, <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> mayo, sobre Autorización <strong>de</strong> Repoblación Forestal afecta a <strong>los</strong><br />
montes públicos no catalogados y particulares no protectores, que no estén incluidos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
Espacios Naturales Protegidos <strong>de</strong> Bizkaia (Parques Naturales, Reserva <strong>de</strong> Urdaibai), en cuyo caso se<br />
regirán por su propia Normativa. En dicho Decreto se establecen las condiciones que <strong>de</strong>ben concu-<br />
174
ir en <strong>los</strong> trabajos previos a las plantaciones forestales con el fin <strong>de</strong> obtener la preceptiva autorización<br />
administrativa.<br />
Actualmente se está elaborando una propuesta <strong>de</strong> normativa forestal ten<strong>de</strong>nte a, como afirma<br />
el dictamen <strong>de</strong> la Comisión sobre el sector primario <strong>de</strong> Urdaibai, proteger el suelo frente a <strong>los</strong> problemas<br />
<strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> su aprovechamiento productivo. En dicho dictamen se especifica que en las áreas<br />
F2 se <strong>de</strong>be limitar la utilización <strong>de</strong> técnicas <strong>de</strong> explotación que acentúen la erosión <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong>.<br />
Por tanto, las medidas propuestas en el presente PAT Forestal intentan establecer una normativa<br />
<strong>de</strong> empleo <strong>de</strong> técnicas <strong>de</strong> mecanización <strong>de</strong> labores forestales basadas en características físicas<br />
<strong>de</strong> cada la<strong>de</strong>ra (pendiente, tipo <strong>de</strong> suelo), <strong>de</strong> elección <strong>de</strong> especies forestales a<strong>de</strong>cuadas para cada<br />
zona <strong>de</strong> Urdaibai y <strong>de</strong> a<strong>de</strong>cuación a las normas que pudieran adoptarse en Bizkaia sobre la gestión<br />
forestal sostenible.<br />
URDAIBAIKO BASO EREMUEN (F1 ETA F2) LURRALDEKO EKINTZA<br />
PLANAREN AURRERAPENA. BASO KUDEAKETA EUSGARRIA<br />
F1 eta F2 Eremuetako Lurral<strong>de</strong>ko Ekintza Planak zuhaitzak dituzten Urdaibaiko baso azaleraren<br />
%45i eragiten dio. Lan honen helburuetako bat eremu horien baso ku<strong>de</strong>aketa erraztea da; horretarako,<br />
baso ku<strong>de</strong>aketa eusgarriko irizpi<strong>de</strong>ak aplikatu behar dira eta erabilitako teknikak arautzea azpimarratu<br />
behar da, baso espezieak mugatzea baino gehiago.<br />
Arrazoi indartsuak dau<strong>de</strong> Urdaibaiko baso jarduera sustatzeko. Hona hemen: lur horien baso emankortasun<br />
altua, baserritar askori baso sailek ematen dizkieten errenta osagarriak eta, azkenik, eskual<strong>de</strong>an<br />
sortutako aberastasuna, industria eta lanpostuak direla-eta. Hala ere, arrazoi horiek ez dute traba izan<br />
behar etorkizunean ere eusgarria izango <strong>de</strong>n baso ku<strong>de</strong>aketa <strong>de</strong>fendatzeko. Hori bai, ez dira etorkizuneko<br />
produkzio gaitasuna eta lur horien babesa arriskuan jarri behar.<br />
Bizkaiko baso arauek azken urteotan agerian jartzen ari direnez, baso ku<strong>de</strong>aketaren eusgarritasuna<br />
lortzeko arazorik handienak al<strong>de</strong>rdi hauekin dau<strong>de</strong> lotuta: emankortasuna mantentzea eta lurren tratamendu<br />
mekanikoa malda handietan. Horregatik, al<strong>de</strong>rdi horiek azpimarratu ditu bereziki F1 eta F2 Eremuetako<br />
Lurral<strong>de</strong>ko Ekintza Planak.<br />
ABSTRACT OF THE URDAIBAI FOREST AREAS (F1 AND F2)<br />
TERRITORIAL ACTION PLAN. SUSTAINABLE FOREST MANAGEMENT<br />
The F1 and F2 Área Territorial Action Plan encompasses 45% of the Urdaibai woodland forest<br />
Área. One of the aims of this Plan is to facilitate forest management in these areas, applying sustainable<br />
forest management criteria and concentrating more on the regulation of techniques employed than on<br />
limiting forest species.<br />
The high level of forest productivity in this region, the income provi<strong>de</strong>d by forest plantations for<br />
many farmers and the wealth generated for the province as a result of related industries and jobs, are<br />
powerful arguments for promoting forestry activity in Urdaibai. The should not, however, constitute an<br />
obstacle to the establishment of a sustainable management method which protects the forest’s soil and<br />
does not put its future production capacity at risk.<br />
As the Bizkaia forestry regulations have un<strong>de</strong>rlined over recent years, the most serious problems<br />
faced by those wishing to establish sustainable forest management methods are usually related to maintaining<br />
fertility and the mechanical treatment of soil on steep slopes. For this reason, the F1 and F2 Área<br />
Territorial Action Plan focuses especially on these aspects.<br />
175
Afección <strong>de</strong> la <strong>de</strong>claración <strong>de</strong><br />
Espacios Naturales Protegidos<br />
a la actividad forestal:<br />
el caso <strong>de</strong> Urdaibai<br />
Josu Azpitarte Andrinua<br />
• Bizkaiko Basogintza Elkartea -<br />
Asociación <strong>de</strong> Forestalistas <strong>de</strong> Bizkaia<br />
Declaración <strong>de</strong> espacios<br />
Naturales Protegidos:<br />
objetivos y forma <strong>de</strong> conseguir<strong>los</strong><br />
Toda <strong>de</strong>claración <strong>de</strong> Espacios Naturales Protegidos trae consigo una mayor o menor preocupación<br />
<strong>de</strong> la población local. Es lógico que la primera reacción sea el rechazo ante una figura que<br />
seguro les acarreará numerosas intromisiones en su actividad en el medio natural.<br />
Las primeras <strong>de</strong>claraciones <strong>de</strong> estas figuras en el País Vasco pecaron todas ellas <strong>de</strong> precipitación<br />
en su estudio y puesta en funcionamiento. La consulta a <strong>los</strong> habitantes <strong>de</strong> estas zonas y afectados<br />
por las normativas a imponer fue escasa y la asunción por el<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> objetivos marcados<br />
prácticamente nula.<br />
Las <strong>de</strong>claraciones <strong>de</strong> esta Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai y el Parque Natural <strong>de</strong> Urkiola fueron<br />
prácticamente simultáneas. En ambos casos la contestación social <strong>de</strong> <strong>los</strong> afectados fue importante.<br />
En el caso <strong>de</strong> Urkiola, la aprobación <strong>de</strong> su PORN (año 1992) se pospuso varios meses hasta<br />
consensuar un acuerdo con <strong>los</strong> propietarios afectados por el Parque Natural. Se cambiaron algunos<br />
puntos <strong>de</strong>l articulado y, sobre todo, se llegó al compromiso <strong>de</strong> que todas las afecciones a <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> propietarios afectados se compensarían, acordando <strong>los</strong> importes <strong>de</strong> las compensaciones<br />
por cada limitación <strong>de</strong>tectada. Des<strong>de</strong> entonces las relaciones entre <strong>los</strong> afectados y la administración<br />
<strong>de</strong>l Parque (aunque como es normal también hay puntos <strong>de</strong> fricción) entraron en una fase <strong>de</strong> entendimiento<br />
que todavía hoy continúa.<br />
El caso <strong>de</strong> Urdaibai<br />
En Urdaibai, tras muchos años <strong>de</strong> <strong>de</strong>scontento <strong>de</strong> la población afectada, en el año 1996 se<br />
entró en una fase <strong>de</strong> diálogo entre el órgano gestor <strong>de</strong> la Reserva, las diferentes administraciones y<br />
entida<strong>de</strong>s representantes <strong>de</strong> colectivos <strong>de</strong>l sector primario. Tras numerosas reuniones se rubricó un<br />
acuerdo por todas las partes que salvaba <strong>los</strong> principales escol<strong>los</strong>, manteniendo <strong>los</strong> objetivos marcados<br />
por la Ley <strong>de</strong> Urdaibai. Cuatro años más tar<strong>de</strong> <strong>de</strong> esto, tenemos un documento para la reforma<br />
177
<strong>de</strong>l vigente PRUG que recoge gran parte <strong>de</strong> esos acuerdos, aunque continuamos sin que se reconozca<br />
el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> <strong>los</strong> propietarios afectados por limitaciones <strong>de</strong> la normativa <strong>de</strong> Urdaibai a que<br />
sean compensadas tales cargas.<br />
Des<strong>de</strong> la <strong>de</strong>claración como Espacios Naturales Protegidos estos dos territorios, se han producido<br />
otras <strong>de</strong>claraciones, y aunque todo diálogo sea escaso y no siempre satisfaga a las partes, la<br />
consulta a la población local es una fase importante <strong>de</strong>l proceso.<br />
Des<strong>de</strong> la labor <strong>de</strong> <strong>los</strong> equipos redactores <strong>de</strong> las normativas, es preciso analizar bien <strong>los</strong> objetivos,<br />
acercarse a la óptica <strong>de</strong> <strong>los</strong> que están <strong>de</strong>s<strong>de</strong> años ligados al territorio y profundizar en la forma<br />
que estos objetivos se puedan llevar a cabo minimizando la afección a la actividad <strong>de</strong> la población<br />
local. Es importante eliminar tópicos <strong>de</strong>l mundo urbano hacia las activida<strong>de</strong>s rurales y hacia colectivos<br />
que han mantenido la riqueza <strong>de</strong> estos lugares como para que puedan <strong>de</strong>clararse espacios protegidos.<br />
Estos tópicos y prejuicios contra la actividad forestal han sido evi<strong>de</strong>ntes en la normativa <strong>de</strong><br />
Urdaibai, si no serían incomprensibles situaciones como, por ejemplo, estas tres:<br />
El objetivo fundamental para las zonas F2 es la conservación <strong>de</strong>l suelo. La forma propuesta para<br />
conseguirlo es la regeneración <strong>de</strong>l arbolado autóctono con lo cual se prohibe la repoblación <strong>de</strong> masas<br />
forestales en 2.065 ha. <strong>de</strong> Urdaibai. Pues bien, es sabido que unas especies no tienen por qué conservar<br />
el suelo mejor que otras (sí pue<strong>de</strong>n llegar a equilibrios suelo-planta diferentes en unos casos<br />
que en otros); lo que en realidad marca la diferencia en su conservación es el manejo que se realice<br />
en esos sue<strong>los</strong>.<br />
Las zonas P4 abarcan como mínimo dos franjas <strong>de</strong> 25 m. a ambos lados <strong>de</strong> todos <strong>los</strong> cursos<br />
<strong>de</strong> agua (3.656 ha.). Su objetivo fundamental es preservar esos cauces y riberas. Pues bien, se prohiben<br />
las repoblaciones forestales en toda esta área; en cambio, es posible llevar a cabo cultivos agrícolas<br />
o mantener pastizales y prados hasta 5 m. <strong>de</strong>l cauce, cuando su afección tanto al suelo como<br />
el uso <strong>de</strong> fertilizantes y fitosanitarios es radicalmente superior que en el uso forestal.<br />
Distancias a edificaciones: En las zonas <strong>de</strong> Suelo Rústico Común (SRC) las plantaciones <strong>de</strong> crecimiento<br />
rápido tienen que distanciarse 150 m. (5 veces su altura máxima alcanzable) <strong>de</strong> las edificaciones<br />
<strong>de</strong> uso resi<strong>de</strong>ncial. Esto supone más <strong>de</strong> 7 ha. <strong>de</strong> terreno alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>los</strong> caseríos. ¿Cual es<br />
el motivo que sólo molesten hasta ese punto ese tipo <strong>de</strong> plantaciones, en cambio, otras que tengan<br />
un <strong>de</strong>sarrollo más lento no se les aplique ninguna normativa?<br />
Con todas la zonas en las que se propone la regeneración <strong>de</strong>l bosque natural, se crearán más<br />
<strong>de</strong> 4.000 Ha. <strong>de</strong> estas masas. ¿Quién va a gestionar estos terrenos e invertir dinero, tiempo y trabajo<br />
en esa labor que no tiene retorno como mínimo en 100 años?<br />
Distribución <strong>de</strong> usos y especies forestales<br />
en Urdaibai<br />
A continuación pormenorizo cuantitativamente <strong>los</strong> usos y especies existentes en Urdaibai, así<br />
como la afección <strong>de</strong>l PRUG-93.<br />
Las marismas <strong>de</strong> la <strong>de</strong>sembocadura <strong>de</strong>l Oka son un elemento <strong>de</strong> singularidad para la vida silvestre<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la cornisa cantábrica, pero el resto <strong>de</strong>l territorio <strong>de</strong>clarado como Reserva <strong>de</strong> la<br />
Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai no presenta ninguna especificidad respecto al territorio que ro<strong>de</strong>a este Espacio<br />
Natural Protegido: cuencas <strong>de</strong> Lea-Artibai, Ibaizábal y Butrón.<br />
De la distribución <strong>de</strong> usos y especies vegetales presentes en este territorio <strong>de</strong>stacan el uso<br />
forestal y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> él las plantaciones <strong>de</strong> pino radiata y masas <strong>de</strong> encina.<br />
Mirar gráficos adjuntos.<br />
178
4%<br />
25%<br />
7%<br />
64%<br />
For. arbolado<br />
Matorral<br />
Agric. gana<strong>de</strong>ro<br />
Urbano/otros<br />
1%<br />
0%<br />
1%<br />
1%<br />
1%<br />
2%<br />
2%<br />
4%<br />
5%<br />
6%<br />
24%<br />
53%<br />
Plantaciones forestales<br />
Prados y cultivos atlánticos<br />
Encinar cantábrico<br />
Robledal acidófilo y b. mixto<br />
Berzal-argomal-helechal atlántico<br />
Ría<br />
prados-juncales<br />
Veget. ru<strong>de</strong>ral nitrof<br />
Veget. marismas<br />
Lastonar u otros pastos<br />
Sin vegetación<br />
Otros<br />
Vegetación<br />
Sup (ha)<br />
Plantaciones forestales 11.635<br />
Prados y cultivos atlánticos 5.236<br />
Encinar cantábrico 1.426<br />
Robledal acidófilo y b. mixto 1.020<br />
Brezal-argomal-helechal atlántico 927<br />
Ría 392<br />
Prados-juncales 356<br />
Veget. ru<strong>de</strong>ral nitrof. 294<br />
Veget. marismas 224<br />
Lastonar u otros pastos 148<br />
Sin vegetación 102<br />
Veget. acantilados y roquedos 100<br />
Carrizales 67<br />
Bortal o matorral alto termoatlánt. 42<br />
Veget. arenales costeros 38<br />
Aliseda cantábrica 17<br />
Prebrezal atlántico 8<br />
Parques urbanos y jardines 7<br />
SUMA 22.039<br />
179
Afección <strong>de</strong>l articulado <strong>de</strong>l PRUG-93<br />
a la actividad forestal<br />
El documento normativo para este espacio, el PRUG aprobado en 1993 (PRUG-93), divi<strong>de</strong><br />
Urdaibai en diferentes zonas.<br />
Las propuestas para la actividad forestal en nueve <strong>de</strong> estas zonas (las que mayor superficie<br />
forestal abarcan) eran las siguientes:<br />
Zona Hectáreas Normas para actividad forestal<br />
A2 710 Permanencia <strong>de</strong>l uso forestal existente. No nuevas plantaciones.<br />
A3 845 Permanencia <strong>de</strong>l uso forestal existente. No nuevas plantaciones.<br />
F1 4.115 Actividad forestal prácticamente como en el resto <strong>de</strong>l territorio <strong>de</strong> Bizkaia.<br />
F2 2.065 Conservación y regeneración <strong>de</strong>l bosque natural.<br />
P3 1.471 Conservación y regeneración <strong>de</strong>l encinar.<br />
P4 3.656 Conservación y regeneración <strong>de</strong>l bosque natural.<br />
P5 1.117 Permanencia <strong>de</strong>l uso forestal existente. No nuevas plantaciones.<br />
P6 613 Permanencia <strong>de</strong>l uso forestal existente. No nuevas plantaciones.<br />
SRC 2.199 Distancias <strong>de</strong> 150 m. a edificaciones.<br />
Las limitaciones cuantificables directamente más graves recaen en las zonas F2, P4 y P3. Del<br />
cruce <strong>de</strong>l mapa <strong>de</strong> zonas y el <strong>de</strong> vegetación po<strong>de</strong>mos obtener la magnitud <strong>de</strong> la superficie con esta<br />
limitación, así como la proporción <strong>de</strong> ella en la que a fecha <strong>de</strong> aprobación <strong>de</strong>l PRUG-93 estaba ocupada<br />
por plantaciones forestales:<br />
Zona PRUG Total<br />
Plantaciones<br />
forestales prohibidas<br />
%<br />
P4 3.656 2.102 57<br />
F2 2.065 1.617 78<br />
P3 1.471 138 9<br />
TOTAL 7.192 3.857<br />
De un cálculo aproximado <strong>de</strong> la productividad <strong>de</strong> esta actividad forestal <strong>de</strong> Urdaibai, las 12.000<br />
ha. <strong>de</strong> plantaciones forestales, produciendo una media <strong>de</strong> 10 m3/ha/año (por lo bajo), pue<strong>de</strong>n producir<br />
120.000 m3/año <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra, cuyo precio medio pue<strong>de</strong> rondar las 10.000 Pts./m3. Esto representan<br />
1.200 millones <strong>de</strong> Pts./año. ¿Son conscientes <strong>los</strong> redactores <strong>de</strong> las normativas <strong>de</strong> lo que este<br />
dinero supone para el mantenimiento <strong>de</strong> la población local <strong>de</strong> Urdaibai?<br />
Por otro lado, según fuentes <strong>de</strong> la Mesa Intersectorial <strong>de</strong> la Ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> Euskadi, en Urdaibai hay<br />
cerca <strong>de</strong> 70 empleos en las empresas <strong>de</strong> rematantes, 140 en sierras, 350 en la única fábrica <strong>de</strong> tableros<br />
<strong>de</strong> Euskadi, aparte <strong>de</strong> las más <strong>de</strong> 100 personas <strong>de</strong>dicadas a labores selvícolas. Facturarán en su<br />
totalidad más <strong>de</strong> 7.000 millones <strong>de</strong> Pts.<br />
El acuerdo <strong>de</strong> 1996 trata <strong>de</strong> solventar estas contradicciones y perjuicios, y esperemos sean<br />
recogidos por el nuevo PRUG. Lo que <strong>de</strong> momento no se ha aceptado, aunque haya sido incluido en<br />
el comentado acuerdo, es la compensación efectiva <strong>de</strong> las limitaciones específicamente establecidas<br />
en la Reserva, pasando responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> una administración a otra.<br />
Todos estos problemas vienen <strong>de</strong>rivados a mi enten<strong>de</strong>r por un déficit <strong>de</strong> <strong>los</strong> equipos redactores<br />
<strong>de</strong> las normativas, que no se acercan a la certeza <strong>de</strong> <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong>l medio natural y se <strong>de</strong>spreocupan<br />
<strong>de</strong> analizar en profundidad <strong>los</strong> usos y activida<strong>de</strong>s que durante décadas ha llevado a cabo<br />
la población local.<br />
Se podrían haber evitado 10 años <strong>de</strong> profundo malestar <strong>de</strong> la población afectada.<br />
180
BABESTUTAKO EREMU NATURALEN DEKLARAZIOAK BASO<br />
JARDUERAN DUEN ERAGINA: URDAIBAIREN KASUA<br />
BABESTUTAKO EREMU NATURALEN DEKLARAZIOA:<br />
HELBURUAK ETA LORTZEKO MODUAK<br />
Babestutako Eremu Naturalen <strong>de</strong>klarazioek bertako populazioa kezkatzea eragiten dute, neurri<br />
batean edo bestean. Lehenengo erreakzioa negatiboa izaten da, normala <strong>de</strong>nez, euren jardueran (ingurune<br />
naturalean) muturra sartuko dutela uste baitute.<br />
Euskadin horrelako lehenengo <strong>de</strong>klarazioak egin zirenean, azkarregi egin ziren azterlanak eta azkarregi<br />
jarri ziren martxan. Inguruko biztanleei eta araudiek ukitutakoei ez zitzaien ia batere kontsultatu,<br />
eta horiek, bestal<strong>de</strong>, ez zituzten finkatutako helburuak onartu.<br />
Urdaibaiko Biosferaren Erreserbaren eta Urkiolako Parke Naturalaren <strong>de</strong>klarazioak ia aldi berean<br />
egin ziren. Bi kasuetan, kaltetutakoen erantzun soziala garrantzitsua izan zen.<br />
Urkiolaren kasuan, bere PORNaren onarpena (1992. urtea) hainbat hilabetetan atzeratu zen, Parke<br />
Naturalak ukitutako jabeekin akordioa adostu arte. Artikuluetako zenbait puntu aldatu ziren eta, batez<br />
ere, konpromiso hau hartu zuten: ukitutako jabeei ordaindu egingo zitzaiela, euren eskubi<strong>de</strong>etan eragindako<br />
kalte guztiengatik. Eta aurkitutako muga bakoitzeko zenbateko kopurua emango zitzaien ere adostu<br />
zuten. Ordutik aurrera, ukituen eta Parkeko administrazioaren arteko harremanak bi<strong>de</strong> onetik joan dira<br />
orain arte, nahiz eta tirabira batzuk izan, normala <strong>de</strong>nez.<br />
EFFECT OF THE DECLARATION OF PROTECTED<br />
AREAS ON FORESTRY ACTIVITY: URDAIBAI<br />
The <strong>de</strong>claration of any Protected Area will inevitably give rise to a certain <strong>de</strong>gree of concern<br />
among the local population. It is logical for people’s first reaction to be a rejection of a <strong>de</strong>cision that is<br />
sure to result in a large <strong>de</strong>gree of interference in their forestry activities.<br />
The first Protected Areas <strong>de</strong>clared in the Basque Country were too hurriedly studied and implemented.<br />
The local inhabitants that were directly affected by the corresponding regulations were barely<br />
consulted, and their participation in and commitment to the established objectives was therefore practically<br />
non-existent.<br />
The Urdaibai Biosphere Reserve and the Urkiola Nature Reserve were <strong>de</strong>clared protected areas<br />
more or less simultaneously. In both cases, the social response of those affected was significant.<br />
In the case of Urkiola, approval of its PORN (1992) was <strong>de</strong>layed for a number of months in or<strong>de</strong>r<br />
for an agreement to be reached with affected owners. A few points in its articles were modified and,<br />
above all, it was agreed that all owners’ rights affected by the establishment of the Reserve would be<br />
compensated accordingly, and the corresponding figures duly agreed for each case. As a result, although<br />
certain areas of friction still remain, relations between locals and the Reserve management have since<br />
been much improved.<br />
181
Jardunaldien amaiera<br />
Clausura <strong>de</strong> las jornadas
UNESCO Etxeak bene-benetan eskertu nahi du Bermeoko Udalak Garapen Jasangarriari buruzko<br />
Urdaibaiko VI. Jardunaldiak burutu diren hiru egunetan zehar eman dion harrera. Izan ere, Nestor<br />
Barrenetxea aretoko instalazio zoragarrietan egin diren jardunaldietan Alkate jaunak berak eta udaleko<br />
langile guztiek tratu oso ona eman digute.<br />
Jardunaldietako lan saioetako parte-hartze maila oso handia izan da, eta bertan landutako gaiak<br />
eta aurkeztutako txostenak eta jakinarazpenak era askotakoak ez ezik, interes eta zehaztasun handikoak<br />
ere izan dira. Alor horretan, eskerrik beroena eman nahi genioke gurekin izan diren parai<strong>de</strong>ei,<br />
hain zuzen ere, honako nazioarteko erakun<strong>de</strong>en or<strong>de</strong>zkaritzan etorri direnei: UNESCO; Pro Silva eta<br />
ADENA - WWF; Bosges du Nord, Montseny, Somiedo eta Doñana Biosferaren Erreserbak, Bartzelonako<br />
Unibertsitate Autonomoa; Complutense Unibertsitatea; Madrileko Universidad Politécnica;<br />
Vigoko Unibertsitatea; Bartzelonako Diputazioa; eta Zaragozako eta Nafaroako Unidad <strong>de</strong> Economía<br />
Agraria.<br />
Bereziki, eskerrak eman nahi dizkiegu, gainera, jardunaldietan parte hartu duten or<strong>de</strong>zkari eta<br />
txostengile guztiei, direla Euskal Herriko Unibertsitatekoak, direla euskal basogintzaren plangintzaz eta<br />
ku<strong>de</strong>aketaz eta ingurugiro hezkuntzaz eta garapen sozio-ekonomikoaz arduratzen diren elkarte, zentro<br />
tekniko eta erakun<strong>de</strong> publiko eta pribatuetakoak. Izan ere, jardunaldiek eskainitako eztabaida<br />
lekuetaz baliatzea ezinbesteko zaigu gai horietan parte hartzen duten al<strong>de</strong>rdi guztien proposamenak,<br />
esperientziak eta ikuspegiak trukatu eta hedatzeko, horrela lortuko baitugu guztiok helburu komunak<br />
izatea.<br />
Halaber, eskertu egin nahi nuke jardunaldietako Batzor<strong>de</strong> Zientifikoko, Urdaibaiko Biosferaren<br />
Erreserbako Patronatuko, Bizkaiko Basogintza Elkarteko, EHNE Sindikatuko eta Euskadiko Zur Mahaiko<br />
ki<strong>de</strong>ek emandako laguntza.<br />
Azkenik, UNESCO Etxeak izugarri eskertzen du ekimen honek Eusko Jaurlaritzako Lurral<strong>de</strong><br />
Antolaketa, Etxebizitza eta Ingurugiro Sailaren eta Gernikako eta Bermeoko udalen laguntza izatea,<br />
bai eta Euskal Herriko Unibertsitatearen gure ekimena aintzat hartzea ere.<br />
Etorkizunean ere eztabaida leku gehiago antolatzeko prest gau<strong>de</strong>, horien bi<strong>de</strong>z ekosistemen ku<strong>de</strong>aketa<br />
jasangarriaren inguruko gaiak, eta ingurugiroa eta gizakia integratzea bermatuko duten lurral<strong>de</strong><br />
garapen eredu berriak abian jartzeko ekimenak eztabaidatu badaitezke. Eta orduan ere guztion<br />
interesa eta laguntza izatea espero dugu.<br />
Mila esker.<br />
Paul Ortega Etcheverry<br />
UNESCO Etxeako Zuzendaria<br />
Director <strong>de</strong> UNESCO Etxea - Centro UNESCO Euskal Herria<br />
185
UNESCO Etxea -Centro UNESCO Euskal Herria <strong>de</strong>sea agra<strong>de</strong>cer sinceramente la atenta acogida<br />
que el Ayuntamiento <strong>de</strong> Bermeo nos ha dispensado, tanto el Sr. Alcal<strong>de</strong> como la totalidad <strong>de</strong>l personal,<br />
durante <strong>los</strong> tres días en <strong>los</strong> que se han celebrado las VI Jornadas <strong>de</strong> Urdaibai sobre Desarrollo<br />
Sostenible en las magníficas instalaciones <strong>de</strong> la Sala Néstor Barrenetxea.<br />
Queremos <strong>de</strong>stacar el elevado nivel <strong>de</strong> participación que se ha generado durante las sesiones<br />
<strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> las jornadas, así como la variedad, interés y rigor <strong>de</strong> <strong>los</strong> temas tratados y <strong>de</strong> las ponencias<br />
y comunicaciones presentadas. En este sentido, queremos transmitir nuestro agra<strong>de</strong>cimiento a<br />
<strong>los</strong> participantes que nos han acompañado en representación <strong>de</strong> las organizaciones internacionales<br />
UNESCO, Pro Silva y ADENA - WWF, <strong>de</strong> las Reservas <strong>de</strong> la Biosfera Bosges du Nord, Montseny,<br />
Somiedo y Doñana, <strong>de</strong> la Universidad Autónoma <strong>de</strong> Barcelona, la Universidad Complutense y la Universidad<br />
Politécnica <strong>de</strong> Madrid, la Universidad <strong>de</strong> Vigo, <strong>de</strong> la Diputación <strong>de</strong> Barcelona, <strong>de</strong> la Unidad<br />
<strong>de</strong> Economía Agraria <strong>de</strong> Zaragoza y <strong>de</strong> Navarra.<br />
Queremos agra<strong>de</strong>cer especialmente la participación en estas jornadas <strong>de</strong> <strong>los</strong> representantes y<br />
ponentes <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong>l País Vasco, y <strong>de</strong> las diversas asociaciones, centros técnicos y entida<strong>de</strong>s<br />
públicas y privadas relacionadas con la planificación y gestión forestal vascas y con líneas <strong>de</strong><br />
trabajo tan significativas como la educación ambiental o el <strong>de</strong>sarrollo socioeconómico. Es fundamental<br />
que este tipo <strong>de</strong> foros sean aprovechados para intercambiar y difundir las diversas propuestas,<br />
experiencias y puntos <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> todas las partes implicadas, como medio para avanzar hacia<br />
metas comunes.<br />
Así mismo, me gustaría agra<strong>de</strong>cer la colaboración prestada por <strong>los</strong> miembros <strong>de</strong>l Comité Científico<br />
<strong>de</strong> las jornadas, <strong>de</strong>l Patronato <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai, <strong>de</strong> la Asociación <strong>de</strong><br />
Forestalistas <strong>de</strong> Bizkaia, <strong>de</strong>l Sindicato Agrario EHNE-UGAV, y <strong>de</strong> la Mesa Intersectorial <strong>de</strong> la Ma<strong>de</strong>ra<br />
<strong>de</strong> Euskadi.<br />
Por último, agra<strong>de</strong>cemos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> UNESCO Etxea que nuestra iniciativa haya podido contar con<br />
el apoyo y la colaboración <strong>de</strong>l Departamento <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio, Vivienda y Medio Ambiente<br />
<strong>de</strong>l Gobierno Vasco, <strong>de</strong> <strong>los</strong> Ayuntamientos <strong>de</strong> Gernika y Bermeo, y con el reconocimiento <strong>de</strong> la<br />
Universidad <strong>de</strong>l País Vasco.<br />
Preten<strong>de</strong>mos continuar en el futuro con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> nuevos foros <strong>de</strong> <strong>de</strong>bate en relación a<br />
las diversas cuestiones ligadas a la gestión sostenible <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecosistemas y la puesta en marcha <strong>de</strong><br />
nuevos mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo territorial que garanticen la integración <strong>de</strong> las dimensiones ambiental y<br />
la humana. Esperamos seguir contando con el interés y aportaciones <strong>de</strong> todas las personas.<br />
Muchas gracias.<br />
Paul Ortega Etcheverry<br />
UNESCO Etxeako Zuzendaria<br />
Director <strong>de</strong> UNESCO Etxea - Centro UNESCO Euskal Herria<br />
186
Komunikazio<br />
osagarriak<br />
Comunicaciones<br />
complementarias
Problemas ambientales<br />
asociados a las prácticas<br />
forestales que se realizan<br />
en la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera<br />
<strong>de</strong> Urdaibai (RBU)<br />
Germán Alonso, Calabria F. J.,<br />
De Pablo C.L. & Martín <strong>de</strong> Agar, M.P.<br />
• Departamento <strong>de</strong> Ecología, Facultad <strong>de</strong> Biología,<br />
Universidad Complutense <strong>de</strong> Madrid<br />
Introducción<br />
El Plan Rector <strong>de</strong> <strong>Uso</strong> y Gestión (PRUG) <strong>de</strong> la RBU consi<strong>de</strong>ra como una <strong>de</strong> las amenazas más<br />
importantes para el paisaje <strong>de</strong> la Reserva la generalización <strong>de</strong> <strong>los</strong> usos forestales con especies <strong>de</strong><br />
crecimiento rápido, en <strong>de</strong>trimento <strong>de</strong>l uso agrario tradicional centrado en el caserío.<br />
De <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> estudios previos <strong>de</strong> este equipo se <strong>de</strong>duce que <strong>los</strong> principales efectos<br />
ambientales <strong>de</strong> <strong>los</strong> cultivos <strong>de</strong> Pinus radiata D.(Don) se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> ciertas prácticas realizadas a lo largo<br />
<strong>de</strong>l ciclo <strong>de</strong> explotación <strong>de</strong>l pinar. Existen, sin embargo, alternativas a esas prácticas que pue<strong>de</strong>n<br />
minimizar <strong>los</strong> efectos ambientales negativos.<br />
El objetivo <strong>de</strong> este estudio es <strong>de</strong>tectar <strong>los</strong> problemas ambientales que se generan por las prácticas<br />
forestales que se realizan actualmente, con objeto <strong>de</strong> establecer unas directrices para realizar<br />
un Manual <strong>de</strong> buenas prácticas forestales en la RBU.<br />
Método<br />
El método seguido se ha basado en: 1) la elaboración <strong>de</strong> un documento inicial, que sintetiza la<br />
información disponible y <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> investigaciones previas realizadas en la zona, 2) contraste<br />
<strong>de</strong> ese documento con <strong>los</strong> agentes sociales implicados, y 3) elaboración <strong>de</strong> un documento que recoge<br />
las conclusiones <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> investigadores y <strong>de</strong> <strong>los</strong> agentes consultados.<br />
Con estas premisas, el documento inicial <strong>de</strong> síntesis <strong>de</strong> <strong>los</strong> resultados previos para la primera<br />
ronda <strong>de</strong> conversaciones, <strong>de</strong>bía ser sencillo, fácil <strong>de</strong> manejar, redactado en un lenguaje asequible y<br />
que propiciara la comunicación y discusión entre <strong>los</strong> diferentes sectores implicados o afectados por<br />
<strong>los</strong> cultivos <strong>de</strong> pinos. Para ello se ha optado por <strong>de</strong>sg<strong>los</strong>ar la actividad forestal según las diferentes<br />
prácticas que resulta necesario realizar en una plantación, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la preparación <strong>de</strong>l terreno hasta la<br />
corta final, incluyéndose la construcción <strong>de</strong> cercados, la apertura <strong>de</strong> pistas, etc.<br />
Para cada una <strong>de</strong> dichas prácticas, se han evaluado sus efectos sobre <strong>los</strong> siguientes aspectos:<br />
La propia explotación forestal. Se trata <strong>de</strong> conocer en qué medida las prácticas forestales se<br />
justifican en función <strong>de</strong> sus efectos sobre la cantidad y/o calidad <strong>de</strong>l producto que se obtiene <strong>de</strong> la<br />
plantación.<br />
189
El medio socioeconómico <strong>de</strong> la RBU. Se evalúa el efecto <strong>de</strong> las prácticas forestales sobre las<br />
características socioeconómicas <strong>de</strong> este territorio, especialmente sobre la propia actividad forestal<br />
entendida en sentido amplio. No se trata <strong>de</strong> una evaluación <strong>de</strong>l tipo “creación/eliminación <strong>de</strong> puestos<br />
<strong>de</strong> trabajo”, sino <strong>de</strong> conocer si la realización <strong>de</strong> tales prácticas contribuye al mantenimiento <strong>de</strong><br />
una cultura forestal-rural basada en <strong>los</strong> recursos y conocimientos locales, favorece el uso público <strong>de</strong>l<br />
monte, permite mantener la actividad económica local en la Reserva, etc. Es <strong>de</strong>cir, se trata <strong>de</strong> estimar<br />
<strong>los</strong> efectos <strong>de</strong> las prácticas con una perspectiva socioeconómica amplia y no sólo basada en la<br />
obtención <strong>de</strong> rendimientos económicos a corto plazo.<br />
Efectos ambientales. Se evalúan <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong> las prácticas forestales sobre diferentes aspectos<br />
<strong>de</strong> la calidad ambiental <strong>de</strong> Urdaibai:<br />
Efectos sobre <strong>los</strong> elementos <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecosistemas <strong>de</strong> la RBU, concretamente fauna, flora y suelo.<br />
La evaluación se refiere al fomento o <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> esos elementos y a la ganancia o pérdida <strong>de</strong><br />
hábitats, y <strong>de</strong> <strong>los</strong> valores ecológicos y naturalísticos que poseen.<br />
Efectos sobre <strong>los</strong> procesos que contribuyen a la funcionalidad ecológica <strong>de</strong>l territorio. Se han<br />
seleccionado como procesos fundamentales <strong>los</strong> relacionados con la circulación <strong>de</strong>l agua y con el<br />
suelo. Los primeros se refieren principalmente a variaciones en la velocidad <strong>de</strong> la circulación <strong>de</strong>l agua,<br />
como indican las modificaciones <strong>de</strong> las tasas <strong>de</strong> escorrentía e infiltración. Los segundos se refieren<br />
a la erosión <strong>de</strong>l suelo y a las alteraciones <strong>de</strong>l sistema biogeoedáfico.<br />
Efectos sobre el paisaje. Afecciones a la calidad visual <strong>de</strong>l paisaje relacionadas con las prácticas<br />
forestales y con la disposición espacial <strong>de</strong> las propias plantaciones (pérdida/ganancia <strong>de</strong> contraste<br />
en el paisaje, valores estéticos, etc.).<br />
Efectos sobre <strong>los</strong> valores culturales, sobre todo <strong>los</strong> relacionados con <strong>los</strong> yacimientos arqueológicos<br />
y <strong>los</strong> recursos didácticos <strong>de</strong> la Reserva (<strong>los</strong> efectos sobre la cultura rural se estimaron en el<br />
apartado socioeconómico).<br />
Para realizar esta evaluación se ha elaborado una Tabla cuyas columnas recogen las prácticas<br />
forestales, y las filas representan <strong>los</strong> recursos afectados. Tanto las prácticas forestales como <strong>los</strong><br />
recursos expresados en la Tabla son resultado <strong>de</strong> las observaciones <strong>de</strong> campo realizadas por <strong>los</strong><br />
miembros <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> trabajo (Atauri et al. 1991, De Pablo et al. 1991, Ugarte et al. 1991, Martín<br />
<strong>de</strong> Agar et al. 1992, 1995, Rescia et al. 1993, Schmitz et al. 1998, E<strong>de</strong>so et al. 1998,1999, Calabria<br />
1999, entre otros), <strong>de</strong> las prácticas que <strong>los</strong> propietarios <strong>de</strong> explotaciones forestales manifestaron en<br />
las entrevistas realizadas, y <strong>de</strong> la bibliografía consultada (ver, por ej., Gandullo et al. 1974, Sociedad<br />
<strong>de</strong> Ciencias Aranzadi 1980, ICONA 1989, Ruiz Urrestarazu 1992, Cortina & Vallejo 1993, Munson et<br />
al. 1993, Merino et al. 1997).<br />
A continuación esta Tabla fue distribuida entre <strong>los</strong> diferentes agentes sociales implicados en el<br />
territorio: Sindicatos agrarios, Asociación <strong>de</strong> forestalistas, Mesa <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra, Asociaciones culturales<br />
y ecologistas, Universida<strong>de</strong>s, Ayuntamientos, Gobierno Vasco (Departamentos <strong>de</strong> Obras Públicas,<br />
Agricultura, Sanidad, Medio ambiente) y Diputación Foral <strong>de</strong> Vizcaya (Departamento <strong>de</strong> Agricultura).<br />
En una segunda fase se <strong>de</strong>batió con el<strong>los</strong> su contenido en unas reuniones celebradas en U<strong>de</strong>txea,<br />
en las que cada uno hizo las observaciones que consi<strong>de</strong>ró oportunas al contenido <strong>de</strong>l documento.<br />
Resultados<br />
Del análisis <strong>de</strong> las consultas realizadas, se <strong>de</strong>staca lo siguiente:<br />
El territorio <strong>de</strong>l País Vasco presenta una notable potencialidad para el aprovechamiento forestal,<br />
el cual, incluyendo todas sus activida<strong>de</strong>s, es un sector socioeconómico importante.<br />
Pinus radiata es la especie con mayor capacidad <strong>de</strong> explotación para la producción forestal en<br />
este territorio.<br />
Aunque al realizar las prácticas forestales, se tien<strong>de</strong> a ser cada vez más cuidadoso, aún se realizan<br />
activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> manejo y explotación, sobre todo <strong>de</strong> las plantaciones <strong>de</strong> turno corto, que tienen<br />
una fuerte inci<strong>de</strong>ncia en la conservación <strong>de</strong>l patrimonio ambiental, cultural y paisajístico <strong>de</strong>l territorio<br />
Vasco. En la Tabla 1 se recogen <strong>los</strong> problemas más relevantes <strong>de</strong>tectados en la RBU por <strong>los</strong> distintos<br />
sectores consultados, así como las posibles soluciones que se propusieron.<br />
190
Tabla 1. Resumen <strong>de</strong> <strong>los</strong> problemas ambientales más relevantes relacionados con las prácticas<br />
forestales, reconocidos por <strong>los</strong> agentes sociales consultados.<br />
Problemas <strong>de</strong>tectados en relación con:<br />
Valores culturales<br />
Afección/<strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> yacimientos arqueológicos por maquinaria<br />
usada en las explotaciones forestales.<br />
Eliminación <strong>de</strong> sistemas agrarios tradicionales (caserío). Escasa<br />
diversificación <strong>de</strong> usos agrarios.<br />
Muchos espacios potencialmente agrícolas son utilizados forestalmente<br />
<strong>de</strong> manera absentista, restando posibilida<strong>de</strong>s a la<br />
agricultura.<br />
Recursos edáficos<br />
Importante pérdida <strong>de</strong> suelo (erosión) y <strong>de</strong> su fertilidad, por <strong>de</strong>terminadas<br />
prácticas (ej., subsolado lineal en zonas <strong>de</strong> elevada<br />
pendiente) y por la realización <strong>de</strong> plantaciones sucesivas.<br />
Recursos hídricos<br />
Afecciones a cauces y riberas –sobre todo regatas <strong>de</strong> cabecera–<br />
y ecosistemas estuarinos. Disminución <strong>de</strong>l caudal <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
manantiales. Eliminación <strong>de</strong> bosques <strong>de</strong> ribera.<br />
Disminución <strong>de</strong> la calidad y cantidad <strong>de</strong>l agua.<br />
Descoordinación <strong>de</strong> las administraciones, ausencia <strong>de</strong> comunicación<br />
<strong>de</strong> solicitu<strong>de</strong>s y no aviso <strong>de</strong> actuaciones forestales. (Autorización<br />
expresa a <strong>los</strong> 100 metros, se inva<strong>de</strong>n las zonas <strong>de</strong> servidumbre<br />
-5 metros- <strong>de</strong> paso).<br />
Fauna, vegetación y procesos ecológicos<br />
Afección a las especies, <strong>de</strong>sapareciendo algunas <strong>de</strong> ellas, por<br />
fragmentación <strong>de</strong>l territorio.<br />
Eliminación <strong>de</strong> bosques <strong>de</strong> ribera.<br />
Afección a la marisma, y por tanto a la avifauna acuática vinculada<br />
a estos ecosistemas.<br />
Afección a la fauna acuática autóctona.<br />
En eucaliptales, tanto la diversidad como la abundancia <strong>de</strong><br />
aves y <strong>de</strong> fauna edáfica son sensiblemente menores que en <strong>los</strong><br />
otros bosques.<br />
Pérdida <strong>de</strong> hábitats y especies.<br />
Alteración <strong>de</strong> cic<strong>los</strong> hidrológicos y pérdida <strong>de</strong> equilibrio biogeoedáfico.<br />
Recursos socio-económicos<br />
Desequilibrio entre beneficio particular y costes sociales.<br />
Afección al uso público <strong>de</strong>l monte y <strong>de</strong> riberas fluviales.<br />
Disminución <strong>de</strong> la calidad y cantidad <strong>de</strong>l agua para consumo.<br />
Aumento <strong>de</strong> <strong>los</strong> costes <strong>de</strong> tratamiento <strong>de</strong> agua para abastecimiento.<br />
Afección al turismo que percibe una pérdida <strong>de</strong> calidad visual<br />
por homogeneización <strong>de</strong>l paisaje.<br />
Modificación <strong>de</strong> la trama tradicional <strong>de</strong> itinerarios por las vías<br />
<strong>de</strong> saca.<br />
Riesgos para la población por no mantener distancia <strong>de</strong> seguridad<br />
<strong>de</strong> las plantaciones a vías <strong>de</strong> comunicación, infraestructuras,<br />
viviendas y vías <strong>de</strong> agua.<br />
Escasa profesionalidad <strong>de</strong> las empresas que realizan las prácticas<br />
forestales.<br />
Pérdida <strong>de</strong> población rural y <strong>de</strong> cultura agraria tradicional lo<br />
que provoca que no haya buena mano <strong>de</strong> obra en el sector forestal.<br />
La ten<strong>de</strong>ncia al monocultivo es un riesgo económico en el ámbito<br />
comercial.<br />
Pérdida <strong>de</strong> rentabilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> aserra<strong>de</strong>ros, por especialización.<br />
La diversificación <strong>de</strong> productos forestales no favorece a la industria.<br />
Esto se contrapone con la pérdida <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s económicas<br />
por no usar especies nobles, con más valor económico y<br />
que puedan tener otros usos.<br />
Difícil la sustitución <strong>de</strong> maquinaria por mano <strong>de</strong> obra por motivos<br />
económicos y por escasa formación/capacitación.<br />
Las subvenciones para la limpieza <strong>de</strong>l monte hace que no haya<br />
cooperación con <strong>los</strong> gana<strong>de</strong>ros para aprovechamiento <strong>de</strong>l bosque.<br />
Posibles soluciones<br />
Hacer catálogo <strong>de</strong> yacimientos, y <strong>de</strong> su importancia, para<br />
adoptar medidas que eviten su <strong>de</strong>strucción<br />
Reconducir las actuales subvenciones a la actividad forestal<br />
hacia la diversificación <strong>de</strong> usos agrarios y recuperación <strong>de</strong> <strong>los</strong> tradicionales.<br />
Paso <strong>de</strong>l minifundio al latifundio. Recuperación <strong>de</strong> espacios<br />
abandonados para que <strong>los</strong> exploten otros. Vuelta al régimen <strong>de</strong><br />
monte público o uso comunal.<br />
Dejar <strong>de</strong>scansar el suelo entre un turno y otro.<br />
Dejar la viruta resultante <strong>de</strong> la trituración <strong>de</strong> restos in situ, para<br />
que el suelo no se que<strong>de</strong> <strong>de</strong>snudo antes <strong>de</strong> la siguiente plantación.<br />
Evitar el <strong>de</strong>capado.<br />
Trocear la ma<strong>de</strong>ra con unas dimensiones máximas para la<br />
saca.<br />
Evitar las cortas a hecho<br />
Denunciar por parte <strong>de</strong> la guar<strong>de</strong>ría <strong>de</strong> la Confe<strong>de</strong>ración Hidrográfica<br />
las afecciones al dominio público hidráulico.<br />
Utilizar plantas apropiadas, que la Confe<strong>de</strong>ración Hidrográfica<br />
proporciona, para repoblar en <strong>los</strong> 5 metros <strong>de</strong> servidumbre a ambos<br />
lados <strong>de</strong> <strong>los</strong> cauces.<br />
Gestión en gran<strong>de</strong>s extensiones, por ejemplo, al nivel <strong>de</strong> cuenca<br />
hidrológica, para evitar la fragmentación <strong>de</strong>l territorio.<br />
Mantener unos estándares <strong>de</strong> diversidad <strong>de</strong> paisajes. Esto no<br />
sólo beneficia al paisaje sino a <strong>los</strong> procesos y flujos.<br />
Compra <strong>de</strong> terrenos privados para garantizar la funcionalidad<br />
<strong>de</strong>l bosque.<br />
<strong>Uso</strong> social <strong>de</strong>l pinar como otra fuente <strong>de</strong> recursos que no sea<br />
sólo el forestal.<br />
Cuantificar las afecciones al sistema <strong>de</strong> abastecimiento <strong>de</strong><br />
agua y las consecuencias <strong>de</strong>l empeoramiento <strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong>l<br />
agua potable sobre la salud <strong>de</strong> la población.<br />
Gestión en gran<strong>de</strong>s extensiones, por ejemplo, a nivel <strong>de</strong> cuenca<br />
hidrológica y diversificación <strong>de</strong> usos manteniendo unos estándares<br />
<strong>de</strong> diversidad <strong>de</strong>l paisaje.<br />
Denunciar por parte <strong>de</strong> la guar<strong>de</strong>ría <strong>de</strong> la Confe<strong>de</strong>ración Hidrográfica<br />
las afecciones al dominio público hidráulico.<br />
Exigir fianzas a <strong>los</strong> ma<strong>de</strong>ristas para hacer frente a <strong>los</strong> posibles<br />
daños que causaran con su actividad.<br />
Mayor profesionalidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> ma<strong>de</strong>ristas.<br />
Usar otras materias primas para hacer pasta <strong>de</strong> papel.<br />
Potenciar el uso <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra como material alternativo en diferentes<br />
campos.<br />
Dirigir subvenciones a la diversificación <strong>de</strong> usos y recursos, para<br />
garantizar el mantenimiento <strong>de</strong> recursos y resistir a cambios en<br />
el mercado, daños catastróficos, riesgos naturales, etc.: Incentivar<br />
las plantaciones <strong>de</strong> turnos largos, con especies nobles, y las buenas<br />
prácticas; aplicar medidas compensatorias por la pérdida <strong>de</strong><br />
rentas que se obtendrían con especies <strong>de</strong> turno corto, y porque:<br />
– contribuyen a recuperar la fertilidad <strong>de</strong>l suelo,<br />
– aumentan la diversidad paisajística,<br />
– contribuyen a mejorar la calidad <strong>de</strong>l agua,<br />
– posibilitan otros usos, p. ej. <strong>los</strong> recreativos.<br />
Ecocertificación forestal para las buenas prácticas forestales.<br />
Controlar las prácticas, mejorar la seguridad laboral y aumentar<br />
el esfuerzo <strong>de</strong> prevención <strong>de</strong> riesgos.<br />
Posibilidad <strong>de</strong> objeción fiscal a las ayudas para malas prácticas<br />
forestales<br />
Potenciar la mano <strong>de</strong> obra en el monte, en lugar <strong>de</strong> subvencionar<br />
el uso <strong>de</strong> maquinaria.<br />
Gestión cooperativa <strong>de</strong> la explotación forestal, y cooperación<br />
con <strong>los</strong> gana<strong>de</strong>ros para aprovechamiento <strong>de</strong>l bosque. Vuelta al régimen<br />
<strong>de</strong> monte público o uso comunal.<br />
Compatibilizar la política forestal con la planificación <strong>de</strong>l territorio.<br />
Ven<strong>de</strong>r el bosque por árboles y no por parcelas.<br />
Tasación <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong>l monte por agentes distintos al ma<strong>de</strong>rista.<br />
Recuperación <strong>de</strong> espacios abandonados para que <strong>los</strong> exploten<br />
otros.<br />
191
Esta problemática se ve agravada porque no hay control efectivo sobre las acciones <strong>de</strong>l PRUG<br />
por parte <strong>de</strong>l Patronato <strong>de</strong> la RBU, ya que sólo gestiona las <strong>de</strong>nuncias. No se actúa <strong>de</strong> oficio ni hay<br />
inspección. De las 11.000 ha <strong>de</strong> pinar que hay en Urdaibai, unas 6000 ha están en áreas en las que<br />
se permite el uso forestal y 5000 fuera <strong>de</strong> ellas, por lo que habría que eliminar éstas. Sin embargo,<br />
<strong>los</strong> expedientes sancionadores se dan en pocos casos, y, normalmente, la sanción suele ser multa y<br />
reposición <strong>de</strong> daños.<br />
Conclusiones<br />
Existe un consenso general sobre la necesidad <strong>de</strong> gestionar el territorio a escala <strong>de</strong> paisaje,<br />
para organizar y programar la actividad forestal (superficie <strong>de</strong>dicada a ella y lugares don<strong>de</strong> se hace)<br />
y sus necesida<strong>de</strong>s (pistas, cortafuegos, cortas, etc.), así como sobre las especies utilizadas. En efecto,<br />
el problema <strong>de</strong> las especies se plantea cuando las que se preten<strong>de</strong>n explotar, P. radiata y Eucaliptus,<br />
sólo pue<strong>de</strong>n serlo mediante cortas a hecho. A<strong>de</strong>más, la mayoría <strong>de</strong> las masas <strong>de</strong> pinar hay<br />
que cortarlas a <strong>los</strong> 35 años porque a mayor edad aparecen nudos, que disminuyen la calidad <strong>de</strong> la<br />
ma<strong>de</strong>ra.<br />
Se tiene también la opinión <strong>de</strong> que el PRUG es contrario a las ten<strong>de</strong>ncias que interesan al sector<br />
forestal, y que las prácticas forestales más negativas para <strong>los</strong> valores ambientales, aún estando<br />
prohibidas legalmente o, en su caso, muy controladas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la administración Forestal, se siguen<br />
realizando habitualmente.<br />
Como conclusiones principales <strong>de</strong>l estudio cabe <strong>de</strong>stacar:<br />
La necesidad <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nar el territorio, no permitiendo la ocupación exclusivista <strong>de</strong>l espacio por<br />
<strong>los</strong> pinos. En este sentido, un manual <strong>de</strong> buenas prácticas forestales <strong>de</strong>be enmarcarse en la gestión<br />
<strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s extensiones, por ejemplo, a escala <strong>de</strong> cuenca hidrológica, para evitar la fragmentación <strong>de</strong>l<br />
territorio y otros problemas que surgen cuando la gestión forestal se realiza sólo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la perspectiva<br />
<strong>de</strong> la parcela.<br />
Compatibilizar la política forestal con la planificación <strong>de</strong>l territorio. Un paso esencial para lograr<br />
este objetivo es reorientar las actuales subvenciones que se dan para la actividad forestal hacia la<br />
diversificación <strong>de</strong> usos agrarios y recuperación <strong>de</strong> <strong>los</strong> tradicionales, así como al uso social <strong>de</strong>l pinar<br />
para otros fines que no sean sólo la explotación forestal.<br />
Establecer medidas económicas, políticas y <strong>de</strong> planificación para fomentar el cuidado <strong>de</strong> la tierra<br />
y garantizar la funcionalidad <strong>de</strong>l bosque. Potenciar el uso <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra en el monte en <strong>de</strong>trimento<br />
<strong>de</strong> la maquinaria.<br />
Hacer un seguimiento y control <strong>de</strong> <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong> las buenas prácticas sobre el suelo, la diversidad,<br />
la conservación <strong>de</strong> especies <strong>de</strong> interés, etc., para <strong>de</strong>terminar si se consiguen <strong>los</strong> efectos<br />
ambientales <strong>de</strong>seados. Se trata, pues, <strong>de</strong> saber cuánto cuesta cada tipología <strong>de</strong> manejos, con objeto<br />
<strong>de</strong> cuantificar la mejora ambiental según una forma <strong>de</strong> explotación u otra.<br />
Incentivar vía subvenciones las buenas prácticas, ya que se consi<strong>de</strong>ra un buen método para<br />
implantarlas. La ecocertificación forestal para las buenas prácticas forestales pue<strong>de</strong> ser un arma<br />
comercial y <strong>de</strong> garantía ambiental.<br />
Incentivar las plantaciones <strong>de</strong> turno largo.<br />
Gestión cooperativa <strong>de</strong> la explotación forestal, y cooperación con <strong>los</strong> gana<strong>de</strong>ros para aprovechamiento<br />
<strong>de</strong>l bosque. Vuelta al régimen <strong>de</strong> monte público o <strong>de</strong> uso comunal, y recuperación <strong>de</strong><br />
espacios abandonados.<br />
Se consi<strong>de</strong>ra que el suelo es el principal receptor <strong>de</strong> <strong>los</strong> impactos generados por la actividad<br />
forestal. Esto resulta especialmente importante dado el largo tiempo que se requiere para la recuperación<br />
<strong>de</strong> la fertilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> <strong>de</strong>gradados y la formación <strong>de</strong> nuevos sue<strong>los</strong> que se hayan perdido<br />
completamente. La pérdida <strong>de</strong>l suelo tiene también importantes consecuencias negativas sobre<br />
<strong>los</strong> patrones y velocidad <strong>de</strong> circulación <strong>de</strong>l agua y la supervivencia <strong>de</strong> numerosas especies.<br />
Por último, es importante señalar que la clasificación <strong>de</strong> problemas en las categorías que se han<br />
expuesto en este estudio (Tabla 1) resulta todavía preliminar, por cuanto la mayoría <strong>de</strong> el<strong>los</strong> se podrían<br />
encuadrar en varias <strong>de</strong> esas categorías. Es <strong>de</strong>cir, <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong> <strong>los</strong> problemas reconocidos, y<br />
192
en consecuencia <strong>de</strong> sus alternativas, son multidimensionales, <strong>de</strong> manera que la solución <strong>de</strong> uno <strong>de</strong><br />
el<strong>los</strong>, o la adopción <strong>de</strong> alguna <strong>de</strong> las alternativas propuestas, pue<strong>de</strong> afectar fácilmente a otros, positiva<br />
o negativamente. Por tanto, la <strong>de</strong>finición final <strong>de</strong> las buenas prácticas forestales <strong>de</strong>be contemplar<br />
esta multidimensionalidad para evitar efectos imprevistos y no <strong>de</strong>seados y para potenciar la sinergia<br />
positiva entre diferentes alternativas.<br />
Referencias<br />
ATAURI J.A. DE PABLO C.L., MARTIN DE AGAR P., SCHMITZ M.F., UGARTE F.M. & PINEDA F.D. 1991. Cambios<br />
<strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l suelo en la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai (Vizcaya) en el pasado reciente. Dpto.<br />
<strong>de</strong> Urbanismo, Vivienda y Medio Ambiente. Gobierno Vasco. Vitoria, 39 p.<br />
CALABRIA F.J. 1999. Repercusiones ecológicas <strong>de</strong> las prácticas <strong>de</strong> manejo forestal en la Comunidad<br />
Autónoma <strong>de</strong>l País Vasco: Efectos sobre la comunidad <strong>de</strong> biotipos leñosos <strong>de</strong>l sotobosque.<br />
Tesis <strong>de</strong> Licenciatura. Depto. Interuniversitario <strong>de</strong> Ecología. UCM. Madrid, 106 p.<br />
CORTINA J. & VALLEJO V.R. 1993. Efectos <strong>de</strong> las plantaciones <strong>de</strong> Pinus radiata sobre la fertilidad <strong>de</strong>l suelo.<br />
1.er Congr. Forestal Español. Lourizán.<br />
DE PABLO C.L., PINEDA F.D., MARTIN DE AGAR P. & UGARTE F.M. 1991. Pérdida <strong>de</strong>l suelo y explotación<br />
forestal en el País Vasco. Bizia, 6: 35-38.<br />
EDESO J.M., MERINO A., GONZÁLEZ M.J. & MARAURI P. 1998. Manejo <strong>de</strong> explotaciones forestales y pérdida<br />
<strong>de</strong> sue<strong>los</strong> en zonas <strong>de</strong> elevada pendiente <strong>de</strong>l País Vasco. Cuaternario y Geomorfología, 12<br />
(1-2): 105-116.<br />
EDESO J.M., MERINO A., GONZÁLEZ M.J. & MARAURI P. 1999. Soil erosion un<strong>de</strong>r different harvesting management<br />
in Steep Forestlands from Northern Spain. Land Degradation & Development, 10: 79-88.<br />
GANDULLO J.M., GONZÁLEZ ALONSO S. & PALOMARES O.S. 1974. Ecología <strong>de</strong> <strong>los</strong> pinares españoles. IV.<br />
Pinus radiata D.(Don). M.º <strong>de</strong> Agricultura. I.N.I.A. Madrid, 187 p.<br />
ICONA. 1989. Subsolado lineal. En: Técnicas <strong>de</strong> Forestación en países Mediterráneos. Mº <strong>de</strong> Agricultura,<br />
Pesca y Alimentación. Madrid.<br />
MARTÍN DE AGAR, P., DE PABLO, C.L., PINEDA, F.D., ATAURI, J.A., PRIETO, C., SCHMITZ, M.F. & UGARTE, F.M.<br />
1992. Environmental effects of Pinus radiata D. Don plantations in the Basque Country (Spain).<br />
In: A. Teller, P. Mathy and J.N.R. Jeffers (eds.), Response of Forest Ecosystems to Environmental<br />
Changes. Elsevier Applied Science: 871-873.<br />
MARTÍN DE AGAR, P.; DE PABLO, C.L.; SCMITZ, M.F.; ATAURI, J.A.; RESCIA, A. & PINEDA, F.D. 1995. Inci<strong>de</strong>ncias<br />
ambientales <strong>de</strong> <strong>los</strong> cambios <strong>de</strong> usos <strong>de</strong>l suelo en la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai. En:<br />
Angulo E. & Quincoces I. (eds). Trabajos <strong>de</strong> investigación en Urdaibai. Serv. Central <strong>de</strong> Publ. <strong>de</strong>l<br />
Gobierno Vasco. Vitoria, 297-334.<br />
MERINO A., OURO G. & EDESO J.M. 1997. Efectos <strong>de</strong> las técnicas <strong>de</strong> preparación <strong>de</strong>l terreno sobre las<br />
propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> en plantaciones forestales. Rev. Soc. Esp. Ciencia <strong>de</strong>l Suelo: 3-2:<br />
347-358.<br />
MUNSON A.D., MARGOLIS H.A & BRAND D. 1993. Intensive silvicultural treatment: Impacts on soil fertility<br />
and planted conifer response. Soil Sci. Soc. Amb. Journal 57: 246-255.<br />
RESCIA, A.J., MARTIN DE AGAR, P., DE PABLO, C.L., SCHMITZ, M.F., ATAURI, J.A. & PINEDA, F.D. 1993. Evaluación<br />
<strong>de</strong> la pérdida <strong>de</strong> recursos ambientales <strong>de</strong>bida a <strong>los</strong> cambios <strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l suelo en el Pais<br />
Vasco y sus efectos sobre la dinámica <strong>de</strong>l ecosistema: Repercusiones sobre el paisaje y estudio<br />
<strong>de</strong> casos representativos. Departamento <strong>de</strong> Economía, Planificación y Medio Ambiente. Gobierno<br />
Vasco.<br />
RUIZ URRESTARAZU, M. Mª 1992. Análisis y diagnóstico <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas forestales <strong>de</strong> la Comunidad Autónoma<br />
<strong>de</strong>l País Vasco. Servicio Central <strong>de</strong> Publicaciones <strong>de</strong>l Gobierno Vasco, Vitoria-Gasteiz.<br />
SCHMITZ M.F., RESCIA A.J. ATAURI J.A., DE PABLO C.L., MARTIN DE AGAR M.P. & PINEDA F.D. (1998). Changes<br />
in land use in Northern Spain: Effects of forestry management on soil conservation. Forest<br />
Ecology and Management, 109: 137-150.<br />
193
URDAIBAIKO BIOSFERAKO ERRESERBAN EGITEN DITUZTEN<br />
BASOGINTZA JARDUEREKIN LOTUTAKO INGURUGIRO ARAZOAK<br />
Urdaibaiko Biosferaren Erreserbaren baitan basogintza jarduerek eragiten dituzten ingurugiro<br />
ondorioak ebaluatu dituzte. Ondorio horiek ondorengo ezaugarriak aintzat hartuz aztertu dituzte: baso<br />
ustiapena, inguru sozioekonomikoa, inguruaren ezaugarriak eta beren elkarrekintza ekologikoak, balore<br />
kulturalak eta paisaia. Tokian tokiko prospekzioen, prospekzio bibliografikoen eta landaketen jabeei<br />
egindako inkesten bitartez zehaztu dute zein <strong>de</strong>n bertan jorratzen duten basogintza jarduera mota.<br />
Hasiera batean, tal<strong>de</strong> horrek lortutako emaitzekin eta basogintza jarduerei buruzko informazio<br />
bibliografikoa al<strong>de</strong>ratuz egin zuten ingurugiro ondorioen balorazioa. Ondoren, lortutako informazio hori,<br />
lurral<strong>de</strong> horrekin harremana duten eragileek (nekazaritza sindikatuek, erakun<strong>de</strong> baso sartzaileek, kultur<br />
erakun<strong>de</strong>ek, ekologi tal<strong>de</strong>ek, zientzialariek, Udalek, Foru Aldundiak eta Eusko Jaurlaritzak) eskainitako<br />
informazioarekin al<strong>de</strong>ratu zuten.<br />
Landaketek eta basogintza jarduerek dituzten arazo eta abantailak zehaztu zituzten, eta baita arazo<br />
horiek gainditzeko alternatibak ere (ingurugiro eta sozioekonomi ikuspegitik begiratuta).<br />
Aipatzekoa da, bereziki, basogintza jarduerak eragiten dituen arazoen inguruan gizarte eragileak<br />
bat etorri izana; halaber, inplikatutako eragileak bat etorri ziren jarduera horiek egiterakoan kontrol eta<br />
koordinazio handiagoaren beharra aldarrikatzean. Ildo horri jarraituz, basogintza jarduera planifikatu eta<br />
garatu ahal izateko, lurral<strong>de</strong>a paisaia ikuspegiarekin ku<strong>de</strong>atzea proposatu da.<br />
Burututako lanari esker, Basogintza egokirako Gidaliburua sortzeko oinarrizko txostena dugula<br />
esan genezake. Gidaliburu horrek bi esparru bateratu beharko ditu: batetik, inplikatutako sektoreen interes<br />
eta beharrak eta, bestetik, erreserbako ingurugiro balioen mantenimendua.<br />
ENVIRONMENTAL PROBLEMS ASSOCIATED WITH FORESTRY<br />
METHODS USED IN THE URDAIBAI BIOSPHERE RESERVE<br />
A study has been carried out into the environmental effects of forestry methods currently used in<br />
the UBR. The effects were consi<strong>de</strong>red in relation to forest exploitation, socioeconomic issues, elements<br />
of the surrounding Area and their ecological interactions, cultural values and landscape. Forestry methods<br />
were <strong>de</strong>termined by bibliographical and field research, and surveys were carried out of plantation<br />
owners.<br />
Initially, environmental effects were assessed by contrasting the scientific results obtained by the<br />
research team with bibliographical information on forestry methods. Later, this assessment was contrasted<br />
with information provi<strong>de</strong>d by various social organisations active in the region (farming syndicates,<br />
forestry associations, cultural associations, environmental groups, scientists, town councils, the Provincial<br />
Government and the Basque Government).<br />
The study i<strong>de</strong>ntifies the advantages and problems associated with plantations and their forestry<br />
methods, and offers alternative solutions which take into account both environmental and socioeconomic<br />
criteria.<br />
We un<strong>de</strong>rline the consensus of all social organisations with regard to the environmental problems<br />
generated by forestry activities, as well as the need for stricter control and c<strong>los</strong>er co-ordination between<br />
all sectors involved in the <strong>de</strong>velopment of these activities. We also stress the need for competent landscape<br />
management in the planning and <strong>de</strong>velopment of forestry activity.<br />
The study can be used as a basic document in the compilation of a Manual of good forestry methods<br />
that combines the interests and needs of all sectors involved with the conservation of the Reserve’s<br />
environmental values.<br />
194
Gestión forestal responsable<br />
Kepa Atutxa<br />
• Ma<strong>de</strong>ras Atutxa<br />
Debemos respetar y cuidar el bosque por lo que en contrapartida recibimos <strong>de</strong> él.<br />
Entre sus bonda<strong>de</strong>s y externalida<strong>de</strong>s están las ya conocidas <strong>de</strong>l afianzamiento <strong>de</strong>l CO2, limpieza<br />
<strong>de</strong>l aire y emisión <strong>de</strong> O2, regulación <strong>de</strong>l ciclo hídrico <strong>de</strong>l agua, evita la pérdida <strong>de</strong>l suelo y la erosión.<br />
Por otra parte, aporta espacio para el ocio y el esparcimiento: caza, hongos, lugar <strong>de</strong> paseo y<br />
práctica <strong>de</strong> <strong>de</strong>porte.<br />
No po<strong>de</strong>mos olvidar, lógicamente, el suministro <strong>de</strong> un producto natural y limpio a la industria,<br />
con lo que esto conlleva <strong>de</strong> empleo y <strong>de</strong>sarrollo rural.<br />
El equilibrio y la aportación <strong>de</strong> funciones sociales, ecológicas y económicas es lo que hacen que<br />
un bosque sea fuerte y cumpla criterios sensatos <strong>de</strong> multifuncionalidad.<br />
Un bosque sano nos aporta una compleja estructura, madura, biodiversa, con tasas interesantes<br />
<strong>de</strong> crecimiento, una preventiva <strong>de</strong>fensa natural <strong>de</strong> daños bióticos y abióticos, la conservación <strong>de</strong><br />
habitats y ecotonos, etc.<br />
En la medida <strong>de</strong> mis posibilida<strong>de</strong>s he intentado compatibilizar en la gestión forestal <strong>de</strong> mis montes<br />
estas tres funciones.<br />
Un monte gestionado <strong>de</strong> una manera sostenible <strong>de</strong>be estar asentado sobre <strong>los</strong> cuidados y<br />
necesida<strong>de</strong>s que ese bosque <strong>de</strong>manda: análisis, tiempo y <strong>de</strong>dicación.<br />
Hay que particularizar sobre cada terreno, <strong>de</strong>pendiendo <strong>de</strong> la estación, condiciones edáficas,<br />
suelo, clima, altitud, adaptación, especie arbórea, etc.<br />
Para que sirva como regla general (ningún monte y ningún árbol se parecen a otro), po<strong>de</strong>mos<br />
<strong>de</strong>cir que un buen selvicultor <strong>de</strong>be empezar con:<br />
Una buena limpieza y preparación <strong>de</strong>l terreno.<br />
Esto consiste en la eliminación <strong>de</strong>l matorral y <strong>los</strong> restos <strong>de</strong> corta por medios manuales o mecánicos,<br />
pero respetando siempre la legalidad vigente.<br />
Se pue<strong>de</strong> hacer roza al aire, subsolados, bien lineal continuo o discontinuo (<strong>de</strong>pendiendo <strong>de</strong> las<br />
pendientes), pero jamás un <strong>de</strong>capado superficial <strong>de</strong>l terreno.<br />
Quema <strong>de</strong> restos según las limitaciones impuestas por la Administración Forestal.<br />
El marco <strong>de</strong> plantación conveniente.<br />
En casillas u hoyos <strong>de</strong>pendiendo <strong>de</strong> la especie.<br />
La plantación a raíz <strong>de</strong>snuda o con cepellón.<br />
La forma <strong>de</strong> ejecutarlo <strong>de</strong>be ser la a<strong>de</strong>cuada. Se realizará un aporcado y un alcorque.<br />
Respetar escrupu<strong>los</strong>amente las épocas <strong>de</strong> plantación según especie.<br />
195
Reposición correcta <strong>de</strong> marras.<br />
Limpiezas <strong>de</strong> repoblación: escarda o binado sobre herbáceas y limpia o <strong>de</strong>sbroce sobre leñosas.<br />
Abonado.<br />
Poda.<br />
Hay tres tipos <strong>de</strong> poda: baja o <strong>de</strong> penetración, alta y <strong>de</strong> formación (fundamentalmente sobre frondosas).<br />
Clareos y claras.<br />
Espaciamiento.<br />
Según criterios <strong>de</strong> <strong>de</strong>nsidad.<br />
Cerramientos.<br />
Labor complementaria para establecer un obstáculo para el ganado o animales silvestres.<br />
Tratamientos fitosanitarios. Si fueran necesarios.<br />
Estos trabajos manuales que pue<strong>de</strong>n parecer tan sencil<strong>los</strong> <strong>de</strong> ejecutar, tienen su complicación<br />
y se nota mucha diferencia <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> una cuadrilla a otra.<br />
Los principales <strong>de</strong>fectos a consi<strong>de</strong>rar en la selección <strong>de</strong> <strong>los</strong> árboles son:<br />
bifurcación, curvatura, inclinación, fuste cónico, enfermeda<strong>de</strong>s, raíces sobresalientes, quemaduras,<br />
conos en el fuste, <strong>de</strong>masiadas ramas, etc.<br />
Aunque es verdad que he recibido reconocimientos a la mejor gestión forestal estos últimos<br />
años (Zeanuri 98, Gernika 99, el absoluto <strong>de</strong> Bizkaia 99), esto no hace, aparte <strong>de</strong>l lógico sentimiento<br />
<strong>de</strong> orgullo, sino aumentar el grado <strong>de</strong> responsabilidad ante la sociedad y <strong>los</strong> organismos que me <strong>los</strong><br />
han concedido.<br />
Los misterios o “truquitos” que he empleado no son tales, porque para mí es más una afición<br />
o hobby que un sacrificio. Por si pue<strong>de</strong> interesar a alguien, señalaré unos cuantos:<br />
Una limpieza y tratamiento a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> la tierra antes y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la plantación.<br />
La limpieza y el <strong>de</strong>sbroce <strong>los</strong> efectúo dos veces en vez <strong>de</strong> una.<br />
El abono <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> situación <strong>de</strong> la explotación.<br />
Reduzco la intensidad <strong>de</strong> las podas, y hago cuatro en vez <strong>de</strong> dos. Simultáneamente con cada<br />
poda hago una mini-entresaca.<br />
Posteriormente, realizo cada cinco años entresacas intermitentes, con lo que aprovecho para<br />
sanear el monte y a la vez puedo acompañar con abono a las zonas aparentemente más débiles.<br />
Finalmente, aparte <strong>de</strong>l pino radiata, y según las exigencias <strong>de</strong>l terreno con la inclusión <strong>de</strong> bosques<br />
galerías o bosquetes naturales, tengo plantaciones <strong>de</strong> robles, acacias, mixtos <strong>de</strong> roble-haya,<br />
ciprés, etc. como una manera <strong>de</strong> diversificar usos.<br />
Todo sea por la obligación <strong>de</strong> “legar a futuras generaciones lo que al menos hemos heredado<br />
<strong>de</strong> las anteriores”, según reza la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Gestión Forestal sostenible.<br />
BASOEN KUDEAKETA ARDURATSUA<br />
• Basoaren al<strong>de</strong> onak eta esternalitate positiboakazpimarratzen dira.<br />
• Basozain on batek basoa ondo ku<strong>de</strong>atzeko eman behar dituen pausoak laburbiltzen dira.<br />
• Nire mendietan zer lan egiten ditudan esatera ausartzen naiz.<br />
RESPONSIBLE FOREST MANAGEMENT<br />
• Outline of the advantages and positive externalities provi<strong>de</strong>d by forests.<br />
• Summary of steps a responsible forester should follow in or<strong>de</strong>r to ensure a well-managed forest.<br />
• List of activities carried out by the speaker in his forests.<br />
196
Historia <strong>de</strong> <strong>los</strong> caminos rurales<br />
y su problemática <strong>de</strong>rivada<br />
<strong>de</strong>l avance <strong>de</strong> las tecnologías<br />
Elena Aranda Lambea<br />
• Ingeniero <strong>de</strong> montes<br />
El tema <strong>de</strong> <strong>los</strong> “caminos rurales” es <strong>de</strong> singular interés <strong>de</strong>s<strong>de</strong> muy diversas y hasta contradictorias<br />
perspectivas, todas ellas legítimas pero fuente <strong>de</strong> frecuentes conflictos:<br />
– Los caminos como acceso a caseríos y explotaciones agrarias.<br />
– Los caminos como acceso a explotaciones forestales.<br />
– Los caminos como acceso <strong>de</strong> <strong>los</strong> ciudadanos (urbanos) al monte, a la naturaleza (montañismo,<br />
sen<strong>de</strong>rismo).<br />
– Los caminos como importante elemento <strong>de</strong> nuestro patrimonio histórico, <strong>de</strong> interpretación <strong>de</strong>l<br />
territorio y su evolución así como <strong>de</strong> nuestra historia.<br />
A la hora <strong>de</strong> leer este artículo e interpretarlo es importante situarse en la globalidad <strong>de</strong> las perspectivas<br />
antes mencionadas y no tratarlas <strong>de</strong> forma separada.<br />
Revisando la bibliografía existente a lo largo <strong>de</strong> la historia sobre <strong>los</strong> caminos y la problemática<br />
<strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> la evolución y avance <strong>de</strong> las tecnologías, he consi<strong>de</strong>rado oportuno resaltar estos acontecimientos:<br />
1. En la Edad Media, curiosamente, tuvieron la necesidad <strong>de</strong> ensanchar <strong>los</strong> caminos para que<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> caballerías pudieran circular también las carretas. A continuación aporto una pequeña<br />
explicación al respecto.<br />
A lo largo <strong>de</strong> toda la Edad Media, el transporte terrestre conoció auténticos progresos, dirigiéndose<br />
<strong>los</strong> esfuerzos hacia dos frentes:<br />
En primer lugar la atención se centró en las innovaciones técnicas aplicadas a <strong>los</strong> animales <strong>de</strong><br />
tiro o a <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> arrastre. En el primer caso, dos sistemas nuevos permitieron que se aprovechara<br />
mejor la fuerza <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales: la masificación a partir <strong>de</strong>l siglo XII <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> la collera (collar<br />
acolchado, relleno) y el herraje <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales, permitiendo un pleno aprovechamiento <strong>de</strong> su fuerza.<br />
La segunda innovación importante es la carreta <strong>de</strong> 4 ruedas. Estas carretas tiradas por bueyes, significaron<br />
un importante progreso, evi<strong>de</strong>ntemente no por su rapi<strong>de</strong>z, ya que no conseguían recorrer<br />
más <strong>de</strong> 40 km al día, sino por su capacidad <strong>de</strong> transporte.<br />
En el segundo frente se <strong>de</strong>dicaron mayores esfuerzos para acondicionar las rutas y caminos.<br />
Los caminos que solamente posibilitaban el tránsito <strong>de</strong> cabalgaduras van a ensancharse lo necesario<br />
para <strong>de</strong>jar paso a las carretas <strong>de</strong> cuatro ruedas. A<strong>de</strong>más se mejoró el firme y se construyeron<br />
puentes.<br />
Es <strong>de</strong> suponer que en ese momento <strong>los</strong> propietarios <strong>de</strong> <strong>los</strong> terrenos colindantes también pusieron<br />
sus pegas.<br />
197
2. El segundo acontecimiento que quiero resaltar es el perfeccionamiento <strong>de</strong> las llantas <strong>de</strong> las<br />
ruedas <strong>de</strong> <strong>los</strong> carros y la necesidad que hubo <strong>de</strong> buscar soluciones a <strong>los</strong> daños que sobre <strong>los</strong> caminos<br />
producían.<br />
Siguiendo <strong>los</strong> datos proporcionados por Azpiazu, cabe afirmar que el carro no produjo ningún<br />
problema significativo en las vías hasta que apareció la llanta <strong>de</strong> hierro. Para enten<strong>de</strong>r esta afirmación,<br />
es necesario distinguir, tres tipos <strong>de</strong> carro:<br />
a) carro bajo con ruedas <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra sin llanta herrada y que hasta 1550 serviría para labores<br />
agrícolas y domésticas;<br />
b) en <strong>los</strong> años siguientes aparecería otro tipo, bajo como el anterior, que reforzaba la rueda con<br />
una llanta <strong>de</strong> hierro fina y ancha;<br />
c) el tercero aña<strong>de</strong> más hierro a las llantas, las hace más estrechas y cortantes, tiene clavos<br />
que sujetan la llanta a la rueda y presentan sus cabezas en la superficie exterior, extremo que<br />
acaba por convertirla en peligroso enemigo <strong>de</strong> la integridad <strong>de</strong> la calzada.<br />
Los <strong>de</strong>sperfectos causados afectaban esencialmente a <strong>los</strong> caminos empedrados y a las calzadas,<br />
haciendo surcos, separando <strong>los</strong> cascajos <strong>de</strong> su pavimento y <strong>de</strong>suniendo el cascajo <strong>de</strong> la piedra.<br />
La solución a este problema no era fácil. Téngase en cuenta que con las ruedas herradas la capacidad<br />
<strong>de</strong> carga <strong>de</strong>l carro aumentaba notablemente y, por lo tanto, resultaba difícil conseguir que transportistas<br />
y comerciantes renunciasen a esta ventaja.<br />
Existe normativa provincial que prohibía el uso <strong>de</strong> <strong>los</strong> carros herrados: En 1575 por ejemplo, “la<br />
Junta acordó e mandó que <strong>los</strong> alcal<strong>de</strong>s <strong>de</strong> las villas e lugares e alcaldías <strong>de</strong> esta Provincia cada uno<br />
en su jurisdicción thengan espeçial cuidado e no consientan que por las calçadas y caminos públicos<br />
que estubieren empedrados an<strong>de</strong>n carros o carretas <strong>de</strong> naturales ni <strong>de</strong> estranjeros estando herradas<br />
las ruedas <strong>de</strong> <strong>los</strong> carros, sino que <strong>los</strong> estorben e ympidan e pongan pena a <strong>los</strong> dueños <strong>de</strong> <strong>los</strong> dichos<br />
carros”.<br />
También se argumentaba que sin el<strong>los</strong> no podrían abastecerse <strong>los</strong> vecinos y se aña<strong>de</strong>: “no se<br />
podrán conservar las herrerías y faltando el fierro que es el fruto principal <strong>de</strong> V.S. cesará el comercio<br />
y quedarán yermadas las herrerías y la universal conveniencia se <strong>de</strong>be aten<strong>de</strong>r y no la particular”.<br />
3. Como tercer acontecimiento llama la atención la prohibición que se impuso en el siglo XVIII,<br />
<strong>de</strong> arrastrar ma<strong>de</strong>ra por <strong>los</strong> caminos.<br />
El Comisionado <strong>de</strong> <strong>los</strong> caminos <strong>de</strong> Bizkaia, propuso que no se arrastrase ma<strong>de</strong>ra, porque las<br />
rastras <strong>de</strong>strozaban el suelo <strong>de</strong>l camino.<br />
En 1772 las peticiones provinciales recibieron respuesta positiva <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la Corte diciendo que<br />
“las ma<strong>de</strong>ras <strong>de</strong>berán ser transportadas sobre cuatro ruedas, por el daño que el arrastre ocasiona en<br />
<strong>los</strong> caminos por su gran peso haciendo baches, pantanos y vati<strong>de</strong>ros”.<br />
No se dispone <strong>de</strong> datos suficientes para po<strong>de</strong>r saber cómo se vivieron estos acontecimientos<br />
en su momento, lo que sí po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>ducir con bastante exactitud es que existieron conflictos, y que<br />
fue el sentido común y la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l bien común que antaño imperaba en la mentalidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> baserritarras,<br />
lo que permitió avanzar.<br />
Hoy en día, comenzando el siglo XXI, la problemática existente sobre <strong>los</strong> caminos es parecida<br />
(anchura necesaria acor<strong>de</strong> a <strong>los</strong> usos actuales, daños ocasionados por la maquinaria,...). Vamos a utilizar<br />
también el sentido común.<br />
No es cuestión <strong>de</strong> primar criterios economicistas sobre conservacionistas, ni al contrario. Es<br />
cuestión <strong>de</strong> ampliar miras y compren<strong>de</strong>r que ambos son complementarios, como ya lo <strong>de</strong>mostraron<br />
nuestros antepasados. Y que con buenas dosis <strong>de</strong> su misma disposición al bien comunitario se pue<strong>de</strong><br />
alcanzar el respeto por todos <strong>los</strong> valores que coinci<strong>de</strong>n en torno a <strong>los</strong> caminos rurales.<br />
La pujante industria forestal supone la explotación <strong>de</strong> un importante recurso natural como es la<br />
ma<strong>de</strong>ra, contribuyendo al <strong>de</strong>sarrollo económico <strong>de</strong> esta tierra y sus gentes. Es un sector <strong>de</strong> gran<br />
repercusión en el entorno natural, que merece el esfuerzo <strong>de</strong> todos para minimizar el <strong>de</strong>terioro que<br />
las nuevas tecnologías en maquinaria pesada provocan en la tierra y <strong>los</strong> caminos. Es bueno aumentar<br />
la rentabilidad, pero que no sea a costa <strong>de</strong> alguna <strong>de</strong> las <strong>de</strong>más perspectivas citadas, porque<br />
como si <strong>de</strong> una ley <strong>de</strong> mínimos se tratara, en <strong>de</strong>finitiva y a la larga, solamente será rentable cuando<br />
respeten su globalidad.<br />
198
La solución para esta situación actual, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mi punto <strong>de</strong> vista, necesita un buen apoyo institucional<br />
al sector forestal, dirigido a la formación y la inversión en tecnología respetuosa con el medio<br />
natural, sin menoscabo <strong>de</strong> su eficacia.<br />
Es urgente invertir en la formación <strong>de</strong>l personal que trabaja en el monte y transmitirles que son<br />
el<strong>los</strong> <strong>los</strong> verda<strong>de</strong>ros cuidadores <strong>de</strong>l medio natural.<br />
Y <strong>de</strong> igual manera es urgente invertir en investigación tecnológica para que la maquinaria y el<br />
manejo silvícola sean <strong>los</strong> a<strong>de</strong>cuados.<br />
No po<strong>de</strong>mos volver a encontrar calzadas <strong>de</strong> piedra <strong>de</strong>strozadas, calzadas construidas <strong>de</strong> forma<br />
artesanal por nuestros antepasados y mantenidas durante sig<strong>los</strong> con el esmero que aplicaban a<br />
la conservación <strong>de</strong> las infraestructuras <strong>de</strong> la comunidad. Como patrimonio histórico y como elemento<br />
vivo <strong>de</strong>l sector primario, abogo en este artículo por la responsabilidad <strong>de</strong> todos <strong>los</strong> afectados, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
el baserritarra y el paseante o montañero hasta las Instituciones <strong>de</strong> Agricultura y Cultura (arqueólogos,<br />
historiadores, ingenieros...), pasando por la industria forestal y sus trabajadores. Pidiendo<br />
encarecidamente ese esfuerzo en el manejo <strong>de</strong> las explotaciones y en la evolución “blanda” <strong>de</strong> la tecnología<br />
aplicada.<br />
Bibliografía<br />
ACHÓN, J.A. 1998. Historia <strong>de</strong> las vías <strong>de</strong> comunicación en Gipuzkoa. Edad Mo<strong>de</strong>rna. Diputación Foral<br />
<strong>de</strong> Gipuzkoa.<br />
AZPIAZU, J.A. 1986. Aspectos técnicos y legislativos referentes a carros y calzadas en Guipuzcoa a<br />
comienzos <strong>de</strong> la Edad Mo<strong>de</strong>rna. Revista Internacional <strong>de</strong> <strong>los</strong> Estudios Vascos.<br />
GARCÍA DE CORTÁZAR, J.A.; ARIZAGA, B.; RÍOS, M.L.; DEL VAL, I. Bizcaya en la Edad Media. Tomo II.<br />
GOÑI, J. 2000. Regulación <strong>de</strong> la titularidad y uso <strong>de</strong> <strong>los</strong> caminos rurales <strong>de</strong> Gipuzkoa. Revista Pyrenaica<br />
n.º 199.<br />
OMAR, A. 1992. Caminos forestales. El problema <strong>de</strong> las pistas forestales en Bizkaia. Euskadi Basogintza.<br />
Euskadi Forestal. Revista <strong>de</strong> la Confe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Forestalistas <strong>de</strong>l País Vasco. n.º 33.<br />
199
BIDEEN HISTORIA ETA TEKNOLOGIEN AURRERAKUNTZAREN<br />
ONDORIOZ SORTUTAKO PROBLEMATIKA<br />
Bi<strong>de</strong>ak biztanleriaren hainbat sektoreen intereserako dira, baserrietarako eta nekazal ustiategietarako,<br />
baso ustiapenetarako, mendirako eta naturarako sarbi<strong>de</strong> diralako eta baita ere gure ondare historikoaren<br />
parte diralako. Interes hauek askotan kontraesanak izaten dira eta arazo iturriak beraz, baina konponbi<strong>de</strong>a<br />
lehen aipatutako ikuspuntuen osotasunean bilatu behar da. Era berean, teknologien<br />
aurrerakuntzak historian zehar bi<strong>de</strong>ei buruz arazo garrantzitsuak sortu izan ditu. Hemen gertaera horietako<br />
batzuk aipatzen dira (Erdi Aroan bi<strong>de</strong>en zabalera haunditu beharra, gurdi ferratuak sortutako kalteak,<br />
egurra arrastatzeko <strong>de</strong>bekua,…)<br />
Sen ona eta aintzina baserritarren pentsaeran agintzen zuen i<strong>de</strong>iak (gauzak guztien onerako egin<br />
behar zirela) izan zirela arazo horiek konpontzen lagundu ziena suposatzen da. Artikulu honetan ere bi<strong>de</strong><br />
bardina <strong>de</strong>fendatzen da gaur egungo zailtasunak gainditzeko.<br />
Baso industriak gaur egungo ekonomi garapenerako lagungarri <strong>de</strong>n natura baliabi<strong>de</strong> baten esplotazioa<br />
dakar. Basogintzako makineriaren arloan garatutako teknologiek bi<strong>de</strong>etan eta lurrean sortzen duten<br />
ondorioa txikiagotzeko konponbi<strong>de</strong>ak, lehen aipatutakoaz gain, instituzioen laguntza behar du; basoan<br />
lan egiten duten langileen prestakuntzan eta inguru naturala errespetatzen duten makineria eta erabilerak<br />
aurkitzen laguntzen duten teknologien ikerkuntzan inbertitzeko laguntza.<br />
HISTORY OF RURAL PATHS AND ASSOCIATED PROBLEMS<br />
CAUSED BY TECHNOLOGICAL ADVANCES<br />
“Rural paths” are important for many sectors of the population, since in addition to serving as<br />
access roads to farms and farmhouses, forest plantations, mountain areas and nature in general, they are<br />
also an integral part of our historical heritage. These interests are often contradictory, and therefore a<br />
source of conflict, but the solution lies in adopting a more global perspective of the issue. Similarly,<br />
technological advances have caused serious problems regarding paths throughout history. Some examples<br />
are outlined here (the need to wi<strong>de</strong>n paths during the Middle Ages, damage caused by carriages with<br />
metal wheels, prohibition against timber dragging, etc.).<br />
We must suppose that in days gone by, these problems were solved on the basis of common<br />
sense and the concept of the common good that was once utmost in farmers’ minds. This paper aims to<br />
respond to current difficulties using the same sound principles.<br />
The forestry industry involves the exploitation of a natural resource that contributes to current economic<br />
<strong>de</strong>velopment. If we are to minimise the negative effect that technological advances in heavy<br />
machinery is having on paths and soil, in addition to that mentioned above, institutional support is also<br />
required: investment in the training of those who work in natural areas and investment in technological<br />
research into environmentally-friendly yet efficient machinery and methods.<br />
200
Evaluación <strong>de</strong>l interés<br />
natural y cultural <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> sistemas forestales<br />
José Antonio Cadiñanos Aguirre &<br />
Guillermo Meaza Rodríguez<br />
• Dpto. <strong>de</strong> Geografía <strong>de</strong> la UPV/EHU<br />
Introducción<br />
Una vez elaborada y perfeccionada en diferentes contribuciones la metodología general para la<br />
evaluación <strong>de</strong>l valor natural y cultural <strong>de</strong> la vegetación (CADIÑANOS & MEAZA, 1998; MEAZA &<br />
CADIÑANOS, 2000), nos ha parecido oportuno <strong>de</strong>sarrollar una valoración complementaria exclusiva<br />
para ecosistemas boscosos y, en general, para todos <strong>los</strong> conformados mayoritariamente por macrofanerófitas.<br />
Se trata <strong>de</strong> complementar (en ningún modo sustituir) dicho INNAT-INCON-PRICON con<br />
una serie <strong>de</strong> índices específicos que hacen referencia a valores exclusivos y consustanciales a este<br />
tipo <strong>de</strong> formaciones vegetales, como pue<strong>de</strong>n ser la estratificación o la inclusión <strong>de</strong> otros ecosistemas<br />
no evaluables <strong>de</strong> forma in<strong>de</strong>pendiente a las escalas que se suelen utilizar en este tipo <strong>de</strong> estudios.<br />
Sirve, pues, para comparar tanto comunida<strong>de</strong>s forestales diferentes, como parcelas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l mismo<br />
bosque. Aunque la mayor parte <strong>de</strong> estas variables es fruto <strong>de</strong> reflexiones personales, <strong>de</strong>bemos,<br />
no obstante, reconocer nuestra <strong>de</strong>uda por, sobre todo, las contribuciones <strong>de</strong> KIRBY (1986), cuya lectura<br />
sirvió, a<strong>de</strong>más, como acicate general para abordar esta labor.<br />
Ni qué <strong>de</strong>cir tiene que su ámbito <strong>de</strong> aplicación se restringe, al igual que el método general, a<br />
las latitu<strong>de</strong>s templadas y altas, ya que para su utilización en las zonas ecuatoriales y tropicales requeriría<br />
<strong>de</strong> amplias modificaciones.<br />
Como se verá a continuación, este sistema <strong>de</strong> evaluación tiene también una estructura jerárquica,<br />
con valores compuestos <strong>de</strong> la suma <strong>de</strong> otros más simples.<br />
Metodología <strong>de</strong> evaluación específica<br />
<strong>de</strong> la naturalidad (INNATFOR)<br />
y valor <strong>de</strong> conservación (INCONFOR)<br />
<strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s forestales<br />
• INNATFOR: Interés Natural Forestal<br />
Para calcular el INNATFOR, al INNAT general calculado previamente se sumarían <strong>los</strong> siguientes<br />
valores:<br />
• Variable estructural (FOREST). Se trata <strong>de</strong> dar más valor a aquel<strong>los</strong> bosques que mantienen mejor<br />
su diversidad estructural o se justifica, ya que esto es reconocido indicativo <strong>de</strong> su naturalidad.<br />
201
Se calcula mediante la suma <strong>de</strong>l RIQUEST y <strong>de</strong>l COBEST, en fórmula:<br />
FOREST = RIQUEST + COBEST, don<strong>de</strong>:<br />
– RIQUEST: Riqueza-diversidad por estratos. Se basa en una escala en cinco grados, similar,<br />
pero más simple, a la <strong>de</strong> la propuesta general. La riqueza total medida por estratos (se consi<strong>de</strong>rarían<br />
<strong>los</strong> cinco clásicos: herbáceo, subarbustivo, arbustivo, arborescente y arbóreo)<br />
sería la suma <strong>de</strong> las puntuaciones <strong>de</strong> cada estrato, por lo que su valor máximo podría<br />
alcanzar <strong>los</strong> 25 puntos. Antes <strong>de</strong> sumarlo a otros valores, se podría pon<strong>de</strong>rar por 0’4 para<br />
reducirlo a una escala <strong>de</strong>cimal, pero sin redon<strong>de</strong>ar el resultado. Por tanto, inspirados en el<br />
método <strong>de</strong> FERRERAS (1987), proponemos la siguiente escala:<br />
1: Estrato monoespecífico.<br />
2: Estrato con 2-4 taxones.<br />
3: Estrato con 5-9 taxones.<br />
4: Estrato con 10-19 taxones.<br />
5: Estrato con > 20 taxones.<br />
– COBEST: Cobertura (<strong>de</strong>nsidad) por estratos. Se trata <strong>de</strong> transformar en valores cuatificables<br />
<strong>los</strong> índices <strong>de</strong> cobertura usados en la inventariación según la ya tradicional escala <strong>de</strong><br />
BRAUN-BLANQUET aplicada a cada estrato (BERTRAND, 1966). Se establece el valor global<br />
por la suma <strong>de</strong>l <strong>de</strong> cada estrato. Por tanto, cinco estratos con cobertura + ó 1, darían<br />
un valor total <strong>de</strong> 5. El valor máximo también es 25 que se pon<strong>de</strong>raría posteriormente por<br />
0’5.<br />
1: Estrato con cobertura + ó 1.<br />
2: Estrato con cobertura 2.<br />
3: Estrato con cobertura 3.<br />
4: Estrato con cobertura 4.<br />
5: Estrato con cobertura 5.<br />
• Variable “diversidad <strong>de</strong> microhábitats” (FORHAB). Inspirado en KIRBY (1986) Se trata <strong>de</strong> valorar<br />
la existencia <strong>de</strong> hábitat espaciales contenidos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> una comunidad forestal, siempre<br />
y cuando no sean segragables cartográficamente, así como por la abundancia <strong>de</strong> líquenes,<br />
hongos (cuya cualidad bioindicativa está fuera <strong>de</strong> toda duda), etc. Se dará 1 punto por la presencia<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> siguientes microhábitats o cualida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> biodiversidad, sin que el valor máximo<br />
pueda rebasar, por convención, <strong>los</strong> 20 puntos.<br />
– Por cada hábitat acuático léntico diferenciado (charcas, lagunas, estanques, balsas, abreva<strong>de</strong>ros...)<br />
mayor <strong>de</strong> 2 m 2 <strong>de</strong> carácter permanente o semipermanente.<br />
– Por cada hábitat lótico diferenciado y no esporádico (arroyos, regatas, manantiales...) que<br />
atraviesen o nazcan en la unidad consi<strong>de</strong>rada. Si la corriente cruza la totalidad <strong>de</strong> la unidad<br />
y sus condiciones ecológicas son buenas se pue<strong>de</strong>n otorgar 2 puntos.<br />
– Por cada hábitat semiacuático diferenciado, como turberas, tremedales, ciénagas, la<strong>de</strong>ras<br />
rezumantes...<br />
– Por cada hábitat rupícola diferenciado (bloques <strong>de</strong> piedras, afloramientos rocosos, pequeñas<br />
gleras, pedrizas...) <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 2 m 2 <strong>de</strong> superficiales o verticales.<br />
– Por cada hábitat hipógeo o semihipógeo diferenciado: cuevas, cavernas, simas, dolinas,<br />
torcas y karst subterráneo en general.<br />
– Por la abundancia y diversidad <strong>de</strong> líquenes epífitos o terrícolas.<br />
– Por la abundancia y diversidad en musgos y briófitos.<br />
– Por la abundancia y diversidad en hongos en alguna <strong>de</strong> tres visitas o menos que se hayan<br />
hecho suficientemente espaciadas (sobre todo en otoño).<br />
– Por la presencia <strong>de</strong> algunos troncos añosos vivos o muertos en pie. Cuando la presencia<br />
<strong>de</strong> troncos añosos sea muy gran<strong>de</strong> se darán 2 puntos, siempre que la regenerabilidad <strong>de</strong>l<br />
bosque no esté comprometida.<br />
– Por la abundancia <strong>de</strong> troncos o ramas muertas en el suelo.<br />
– Por cualquier otro aspecto positivo para la diversidad <strong>de</strong>l bosque no contemplado anteriormente.<br />
202
• Variable espacial (FORESP). Igualmente este concepto se ha tomado <strong>de</strong> KIRBY (1986) 1 , que<br />
intenta, mediante este parámetro, valorizar <strong>los</strong> bosques más vastos a la vez que penalizar <strong>los</strong><br />
menos amplios, a causa <strong>de</strong>l conocido “efecto oasis”. Sin embargo, dado lo confuso <strong>de</strong> la formulación<br />
original <strong>de</strong> dicho autor (ver nota abajo), preferimos la siguiente escala, mediante la<br />
cual se darían las siguientes puntuaciones:<br />
– 1 punto por cada 0’4 ha compactas <strong>de</strong> bosque, hasta 2 puntos máximo.<br />
– 1 punto por cada 1 ha compacta <strong>de</strong> bosque, hasta 3 puntos máximo.<br />
– 1 punto por cada 4 ha compactas <strong>de</strong> bosque, hasta 2 puntos máximo.<br />
– 1 punto por cada 10 ha compactas <strong>de</strong> bosque, hasta 9 puntos máximo.<br />
– 2 puntos por cada 100 ha compactas <strong>de</strong> bosque, hasta 18 puntos máximo.<br />
– 4 puntos por cada 1.000 ha compactas <strong>de</strong> bosque (sin máximo).<br />
Para compren<strong>de</strong>r mejor este mecanismo <strong>de</strong> puntuación vamos a dar varios ejemp<strong>los</strong> supuestos<br />
<strong>de</strong>l mismo.<br />
– Una unidad boscosa con 0’23 ha no obtendría ninguna valoración por este concepto o, lo<br />
que es lo mismo, esta sería <strong>de</strong> 0 puntos.<br />
– Un bosque <strong>de</strong> 0’6 ha obtendría 1 punto.<br />
– Un bosque <strong>de</strong> 0’9 ha obtendría 2 puntos.<br />
– Un bosque <strong>de</strong> 1 ha obtendría 3 puntos, 2 por cada 0’4 ha y 1 por la ha.<br />
– Un bosque <strong>de</strong> 1 ha obtendría 4 puntos, 2 por cada 0’4 ha y 2 por cada ha.<br />
– Un bosque <strong>de</strong> 4, 5, 6 ó 7 ha obtendría 6 puntos, 2 por cada 0’4 ha, 3 por cada ha y 1 por<br />
cada 4 ha.<br />
Y así sucesivamente, <strong>de</strong> manera que la puntuación mínima que se pue<strong>de</strong> dar por este concepto<br />
es <strong>de</strong> 0 puntos y la máxima teórica <strong>de</strong> unos 50-62 puntos, pero en la práctica rara vez<br />
se sobrepasará <strong>los</strong> 30, <strong>de</strong> manera que, <strong>de</strong> hecho, se pue<strong>de</strong> afirmar que oscila entre <strong>los</strong> 0 y<br />
30 puntos.<br />
CÁLCULO DEL INNATFOR<br />
INNATFOR = INNAT (previo) + FOREST + FORHAB + FORESP<br />
Por tanto, INNATFOR pue<strong>de</strong> alcanzar <strong>los</strong> 230 puntos, 160 <strong>de</strong>l INNAT, 20 <strong>de</strong>l FOREST (10 <strong>de</strong>l<br />
RIQUEST y 10 <strong>de</strong>l COBEST), 20 <strong>de</strong>l FORHAB y 30 <strong>de</strong>l FORESP.<br />
• INCONFOR: Interés <strong>de</strong> Conservación Forestal<br />
Es un nuevo concepto <strong>de</strong>l interés <strong>de</strong> conservación que, <strong>de</strong> manera pormenorizada, es <strong>de</strong> aplicación<br />
exclusiva para <strong>los</strong> ecosistemas boscosos o frutescentes. Se fundamenta en el valor ETNO <strong>de</strong>l<br />
INCUL (ver MEAZA & CADIÑANOS, 2000: 252), pero, recalcamos, utilizado <strong>de</strong> manera mucho más<br />
concisa. Se compone obtiene <strong>de</strong> la suma <strong>de</strong>l INNATFOR, <strong>los</strong> valores percepcional (PER) y didáctico<br />
(DID) previamente calculados y un nuevo concepto, FORETNO, que preten<strong>de</strong> valorar <strong>los</strong> elementos<br />
etnoculturales que confluyen en el bosque. A su vez, se compone <strong>de</strong> dos índices, a saber:<br />
• Variable fisionómica (FORFIS): valora la existencia en la fisonomía arbórea <strong>de</strong> vestigios que<br />
nos hablan <strong>de</strong> usos y aprovechamientos propios <strong>de</strong> otras épocas, es <strong>de</strong>cir, son fundamentales<br />
para conocer la historia cultural <strong>de</strong>l bosque, en este caso plasmada en la forma <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
pies. Por ello, se conce<strong>de</strong>rá 1 punto por la presencia en la parcela forestal a consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong><br />
cada una <strong>de</strong> las siguientes morfologías arbóreas y que no sean diferenciables cartográficamente.<br />
En consecuencia, la valoración oscila entre 1, cuando sólo existe una dasotipología, y<br />
3 puntos cuando se entremezclan las tres:<br />
– Monte bajo, normalmente pluricaules <strong>de</strong> cepa: bosque tallar, “jaro”, “sebe”...<br />
– Monte alto con árboles pluricaules en altura: “trasmochos”, “<strong>de</strong>smochados”, “encabezados,<br />
o también conocidos como árboles en forma <strong>de</strong> can<strong>de</strong>labro.<br />
– Monte alto con porte forestal, fustes adultos mono o paucicaules: “ma<strong>de</strong>ras”, “tantaidi”...<br />
1<br />
KIRBY propone las siguientes puntuaciones, que se han tomado <strong>de</strong>l original sin modificaciones, pero cuya<br />
aplicación estimamos que es confusa o, al menos, complicada:<br />
1 punto por cada 0’4 ha <strong>de</strong> bosque (máximo 100 puntos).<br />
1 punto por cada 1’0 ha <strong>de</strong> bosque (sin límite superior).<br />
1 punto por cada 4’0 ha <strong>de</strong> bosque (sin límite superior).<br />
1 punto por cada 10’0 ha <strong>de</strong> bosque (sin límite superior).<br />
203
• Variable cultural (FORCUL): valora la presencia no esporádica en la parcela boscosa <strong>de</strong><br />
estructuras o microtopografías relictuales, arqueológicas o simbólicas o <strong>de</strong> sus restos i<strong>de</strong>ntificables,<br />
no <strong>de</strong>sagregables cartográficamente. Se dará 1 punto por la existencia <strong>de</strong> cada una<br />
<strong>de</strong> ellas, <strong>de</strong> manera que el máximo será <strong>de</strong> 7 puntos.<br />
– Carboneras u otro tipo <strong>de</strong> plataformas o rellanos artificiales que <strong>de</strong>noten usos antiguos.<br />
– Muros, muretes, caballones, “cárcavas”..., bien <strong>de</strong> contención <strong>de</strong> antiguos bancales, bien<br />
<strong>de</strong> separación <strong>de</strong> parcelas.<br />
– Cerraduras o estacados tradicionales <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra o vivos, setos...<br />
– Cabañas y otras construcciones rústicas.<br />
– Ferrerías <strong>de</strong> agua, molinos, aceñas, batanes y construcciones preindustriales similares,<br />
enclavadas en el bosque o en sus lin<strong>de</strong>s no <strong>de</strong>sagregables.<br />
– Í<strong>de</strong>m <strong>de</strong> ferrerías <strong>de</strong> altura, restos <strong>de</strong> escorias...<br />
– Restos arqueológicos antiguos.<br />
– Elementos simbólicos: árboles o bosques excepcionales por causa subjetiva cualquiera:<br />
tradiciones mágico-religiosas, ermitas, santuarios, cuevas...<br />
El cálculo <strong>de</strong>finitivo <strong>de</strong>l FORETNO se obtiene <strong>de</strong> la simplre adicción <strong>de</strong> FORFIS y FORCUL:<br />
FORETNO = FORFIS + FORCUL<br />
La puntuación <strong>de</strong> FORETNO oscila entre 1 y 10 puntos, ya que FORFIS va <strong>de</strong> 1 a 3 puntos y<br />
FORCUL <strong>de</strong> 0 á 7.<br />
CÁLCULO DEL INCONFOR<br />
Su cálculo final se haría <strong>de</strong> la siguiente manera:<br />
INCONFOR = INNATBOS (previo) + DID (previo) + PER (previo) + FORETNO<br />
Su puntuación pue<strong>de</strong> alcanzar <strong>los</strong> 260 puntos, 230 <strong>de</strong>l INNATBOS, 10 <strong>de</strong>l DID, 10 <strong>de</strong>l PER y 10<br />
<strong>de</strong>l FORETNO.<br />
Bibliografía citada<br />
BERTRAND, G. (1966): “Pour une étu<strong>de</strong> géographique <strong>de</strong> la végétation”. Revue Géographique <strong>de</strong>s Pyrénées<br />
et du Sud-Ouest. 39, p. 249-272.<br />
CADIÑANOS, J.A. & MEAZA, G. (1998): Bases para una biogeografía aplicada: criterios y sistemas <strong>de</strong> valoración<br />
<strong>de</strong> la vegetación. Logroño, Geoforma Ediciones. 144 p.<br />
FERRERAS (1987): “La phytosociologie comme moyen <strong>de</strong> diagnostic <strong>de</strong> l’etat du paysage vegetal”.<br />
Colloques phytosociologiques, XV. Strasbourg. p. 349-359.<br />
KIRBY, K. (1986): “Forest and woodland evaluation”. Wildlife Conservation Evaluation. London, Chapman<br />
and Hall. p. 202-221.<br />
MEAZA, G. & CADIÑANOS, J.A. (2000): Valoración <strong>de</strong> la vegetación.<br />
En MEAZA (coord. y dir.) Metodología y Práctica <strong>de</strong> la Biogeografía. Barcelona, Ediciones <strong>de</strong>l Serbal.<br />
BASO SISTEMEN INTERES NATURAL ETA KULTURALAREN EBALUAZIOA<br />
Orain <strong>de</strong>la gutxi egileok landaretza ebaluatzeko beraien metodologiaren azken bertsioa kaleratu<br />
dutela. Hori kontutan edukiz, komenigarritzat hartu dugu baso-ekosistemak ebaluatzeko osagarrizko<br />
metodo espezifiko bat gauzatzeko helburua. Beraz, basoen eta beste makrofanerofitoen eraketen interes<br />
naturalistikoa eta konserbatzekoa neurtzeko balio izango duelakoan gau<strong>de</strong>.<br />
ASSESSMENT OF NATURAL AND CULTURAL VALUE OF FOREST SYSTEMS<br />
We have recently published the latest version of our vegetation assessment method. With this<br />
in mind, we think it would be useful to set an objective of <strong>de</strong>veloping a specific forest ecosystem<br />
assessment method. We believe that this method could be used to measure the natural and conservational<br />
value of forests and other macro-phanerophytic formations.<br />
204
Pasado, presente y futuro<br />
<strong>de</strong>l monte vasco:<br />
su evolución y problemática<br />
en la Reserva <strong>de</strong>l Urdaibai<br />
Zugaitz Eguiarte Inchaurza<br />
• ASMOA AIA S.L. (Agro Investigación Aplicada)<br />
Introducción<br />
El monte vasco es fuente abundante <strong>de</strong> muchas cosas, historia, patrimonio, trabajo, dinero,<br />
materias primas, alimento, combustible, naturaleza, recreo, belleza natural, clima, agua. Podríamos<br />
<strong>de</strong>cir que la lista <strong>de</strong> sus riquezas naturales es casi ilimitada.<br />
En Bizkaia, como en cualquier rincón <strong>de</strong>l mundo, se encuentran montes o bosques aunque la<br />
utilización que se hace <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos y el valor que se les da, difiere consi<strong>de</strong>rablemente <strong>de</strong> un lugar<br />
a otro, incluso al nivel <strong>de</strong> comarca.<br />
En algunos pueb<strong>los</strong>, su valoración máxima la da su garantía <strong>de</strong> protección eficaz contra las<br />
catástrofes naturales, como suele ser en el caso <strong>de</strong> las inundaciones, cada vez más frecuentes. Sin<br />
embargo, en otras regiones <strong>de</strong>l mundo calificadas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrolladas por su mayor cohesión social<br />
–tasa ínfima <strong>de</strong> paro– a su producción <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra se le da más importancia que a ninguna otra externalidad<br />
neta positiva.<br />
A pesar <strong>de</strong> su dimensión relativamente reducida, parece que la actual sociedad <strong>de</strong> Bizkaia tiene<br />
diferentes i<strong>de</strong>as y valoraciones y está <strong>de</strong>mandando a <strong>los</strong> montes, en bastantes ocasiones, unas<br />
expectativas y <strong>de</strong>seos que exce<strong>de</strong>n <strong>de</strong> sus posibilida<strong>de</strong>s reales.<br />
Como es fácil compren<strong>de</strong>r, cuando las opiniones son muy divergentes, surgen <strong>los</strong> conflictos,<br />
cuyos efectos negativos en el ciclo natural forestal sólo se pue<strong>de</strong>n reparar a muy largo plazo.<br />
Urdaibai: reserva <strong>de</strong> la biosfera<br />
En el Golfo <strong>de</strong> Bizkaia, al abrigo <strong>de</strong>l Cabo <strong>de</strong> Matxitxako, la reserva <strong>de</strong>l Urdaibai se encuentra<br />
ubicada en la vertiente atlántica <strong>de</strong>l País Vasco. En esta área, que se encuentra integrada por varios<br />
valles volcados al mar, concurre, con toda seguridad, la mayor diversidad ecológica <strong>de</strong> la Comunidad<br />
Autónoma Vasca.<br />
Urdaibai es un Espacio <strong>de</strong> una riqueza indudable en cuanto a la fauna y flora que agrupa. La<br />
<strong>de</strong>claración <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera y su posterior reglamentación legislativa constituyen el marco<br />
jurídico necesario <strong>de</strong> cara a lograr el necesario equilibrio entre lo que <strong>de</strong>be ser la riqueza biológica<br />
y el <strong>de</strong>sarrollo económico sostenible.<br />
La Reserva Natural <strong>de</strong>l Urdaibai ocupa una superficie <strong>de</strong> 220 km 2 , lo que supone aproximadamente<br />
el 10% <strong>de</strong> la superficie <strong>de</strong>l Territorio Histórico <strong>de</strong> Bizkaia y agrupa a 22 municipios. El ámbito<br />
205
geográfico está <strong>de</strong>terminado más que por sus fronteras administrativas, por la cuenca hidrográfica<br />
<strong>de</strong>l río Oka, y <strong>de</strong> las cuencas <strong>de</strong> <strong>los</strong> ríos Golako, Mape, Artike y Laga.<br />
Los dos núcleos <strong>de</strong> mayor importancia <strong>de</strong> la zona lo constituyen, sin duda, <strong>los</strong> municipios <strong>de</strong><br />
Gernika y Bermeo, villas sobre las que <strong>de</strong>scansa la actividad económica <strong>de</strong> la comarca.<br />
La comarca <strong>de</strong>l Urdaibai ha contado con un papel <strong>de</strong>stacado en la organización social, política<br />
y económica <strong>de</strong>l Bizkaia. Cuenta con una población <strong>de</strong> unas 45.000 personas, <strong>de</strong> las cuales alre<strong>de</strong>dor<br />
<strong>de</strong>l 80% resi<strong>de</strong> en <strong>los</strong> municipios <strong>de</strong> Bermeo y Gernika. Su actividad económica está basada fundamentalmente<br />
en el sector metalúrgico y pesquero, así como por la explotación <strong>de</strong> la agricultura, la<br />
gana<strong>de</strong>ría y el sector forestal. A<strong>de</strong>más, el turismo alcanza en <strong>los</strong> meses estivales cierta importancia,<br />
especialmente por las playas y el legado histórico <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> sus municipios. La infraestructura<br />
turística se apoya en la importante red <strong>de</strong> alojamientos <strong>de</strong> agroturismo y pequeños hoteles dispersos<br />
por toda la zona. La población ocupada <strong>de</strong> la comarca ascien<strong>de</strong> a algo más <strong>de</strong> 14.000 personas <strong>de</strong><br />
las cuales más <strong>de</strong> la mitad <strong>de</strong>sempeñan su actividad en el sector servicios, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 4.000 personas<br />
trabajan en la industria, cerca <strong>de</strong> 2.000 en el sector primario y unas 1.000 en el sector <strong>de</strong> la<br />
construcción.<br />
Los bosques en la Península Ibérica<br />
Los bosques españoles son el resultado <strong>de</strong> la evolución experimentada por el paso continuo <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> diversos pueb<strong>los</strong> que han ido pasando por la península. El cambio ha sido continuo en función<br />
<strong>de</strong> las necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra y otras materias primas así como por la presión ejercida por la agricultura<br />
y la gana<strong>de</strong>ría. En la actualidad la balanza se está inclinando, a pesar <strong>de</strong> lo que muchos piensan,<br />
a favor <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques, y así lo avalan <strong>los</strong> datos obtenidos tras la realización <strong>de</strong>l II Inventario<br />
Forestal Nacional (1985-1995). De acuerdo con estos datos, nuestros bosques cuentan con una cifra<br />
total <strong>de</strong> 4.525 millones <strong>de</strong> árboles con una altura superior a 3 m y un diámetro mayor y/o igual <strong>de</strong> 7,5<br />
cm. Si también se tienen en cuenta <strong>los</strong> árboles por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> esas cotas, la cifra total se vería multiplicada<br />
por tres. En conjunto, <strong>los</strong> 4.183 millones <strong>de</strong> árboles contabilizados en el I Inventario Forestal<br />
Nacional realizado en 1975 se han convertido en 20 años en 11.922 millones, <strong>de</strong> <strong>los</strong> que 7.772<br />
millones correspon<strong>de</strong>n a frondosas y 4.200 millones a coníferas, lo que en cifras globales supone un<br />
incremento <strong>de</strong>l 54%. Este dato se explica por el hecho <strong>de</strong> que las especies frondosas poseen una<br />
mayor capacidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo que las coníferas, sobre todo en sue<strong>los</strong> con una cierta riqueza, y por<br />
una mejor adaptación a <strong>los</strong> cambios y a la ecología actual, al ser las primeras un grupo <strong>de</strong> plantas<br />
con mayor grado <strong>de</strong> evolución que las coníferas.<br />
Otro dato a <strong>de</strong>stacar es el aumento <strong>de</strong>l volumen ma<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> un 30% (591.979 metros cúbicos).<br />
Nuestros bosques son menos <strong>de</strong>nsos que <strong>los</strong> <strong>de</strong> otros Estados europeos, con un volumen <strong>de</strong><br />
ma<strong>de</strong>ra por hectárea <strong>de</strong> 42 metros cúbicos, con lo que estamos solamente por encima <strong>de</strong> Grecia,<br />
mientras otros países superan ampliamente <strong>los</strong> 200 metros cúbicos por hectárea. Cerca <strong>de</strong>l 80% <strong>de</strong><br />
nuestro territorio se encuentra sometido a condiciones climáticas que propician un crecimiento lento<br />
en <strong>los</strong> árboles <strong>de</strong> la inmensa mayoría <strong>de</strong> las especies <strong>de</strong> frondosas. El 20% restante se encuentra en<br />
la cordillera cantábrica y pirenáica, lo que convierte a estas áreas en la principales “fábricas <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra”<br />
<strong>de</strong> nuestro país. De hecho se trata <strong>de</strong> una <strong>de</strong> las zonas más productivas <strong>de</strong>l mundo. Suce<strong>de</strong> así,<br />
que, aunque su superficie forestal no sea muy extensa, la provincia con mayor volumen ma<strong>de</strong>rable<br />
es Navarra. Esta Comunidad se encuentra poblada por bosques muy <strong>de</strong>nsos, con especies que no<br />
son taladas hasta que alcanzan un gran tamaño y que han conseguido así reproducirse <strong>de</strong> forma<br />
natural.<br />
Por lo que se refiere a la propiedad <strong>de</strong> las zonas arboladas, un 61% se encuentra en manos privadas.<br />
Por lo que se refiere a la superficie arbolada, España, con 14.066.000 hectáreas (28% <strong>de</strong>l total<br />
<strong>de</strong> la superficie), ocupa en Europa el cuarto lugar, sólo superada por Suecia, Finlandia y Francia.<br />
Comparados <strong>los</strong> datos obtenidos <strong>de</strong>l I Inventario Forestal Nacional con <strong>los</strong> <strong>de</strong>l II Inventario Forestal<br />
Nacional, la superficie arbolada ha aumentado en un 19%, que en cifras absolutas supone un incremento<br />
<strong>de</strong> más <strong>de</strong> 400.000 hectáreas, pero aunque nuestros bosques han crecido, no lo han hecho<br />
en todas las provincias ni en todas las especies. A<strong>de</strong>más, las causas hemos <strong>de</strong> encontrarlas muchas<br />
veces en el abandono que han experimentado ciertos cultivos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace más <strong>de</strong> cuarenta años y<br />
en la disminución <strong>de</strong> la gana<strong>de</strong>ría, aunque también la actividad repobladora <strong>de</strong> las distintas Administraciones<br />
y particulares merece ser tenida muy en cuenta.<br />
206
En España, las roturaciones <strong>de</strong> terrenos forestales han influido también <strong>de</strong> forma notable en la<br />
<strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques. Entre <strong>los</strong> años <strong>de</strong> 1940 a 1950, se roturaron miles <strong>de</strong> hectáreas <strong>de</strong> monte,<br />
que se dispusieron para la explotación agrícola con el fin <strong>de</strong> obtener mayor producción <strong>de</strong> alimentos,<br />
y que luego se abandonaron por su baja productividad agrícola y que el propio bosque fue<br />
ocupando <strong>de</strong> nuevo con el paso <strong>de</strong> <strong>los</strong> años.<br />
Número <strong>de</strong> explotaciones<br />
y superficie forestal en Bizkaia:<br />
la flora en la comarca <strong>de</strong>l Urdaibai<br />
En Bizkaia se encuentran censadas alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 16.000 explotaciones, casi la mitad <strong>de</strong> las que<br />
se encontraban censadas a comienzos <strong>de</strong> <strong>los</strong> sesenta. De ellas, una cuarta parte se encuentran ubicadas<br />
en <strong>los</strong> municipios que configuran la comarca <strong>de</strong>l Urdaibai, algo más <strong>de</strong> 4.000, un número similar<br />
a las que existían a comienzos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>cenio <strong>de</strong> <strong>los</strong> sesenta. En la comarca <strong>de</strong>l Urdaibai, las explotaciones<br />
son en general <strong>de</strong> dimensiones algo mayores que en el resto <strong>de</strong> Bizkaia puesto que la mayor<br />
parte <strong>de</strong> las explotaciones vizcainas cuentan con menos <strong>de</strong> 5 hectáreas. La superficie arbolada se ha<br />
incrementado <strong>de</strong> forma importante durante <strong>los</strong> últimos años y ha pasado <strong>de</strong> las 84.000 hectáreas<br />
pobladas a comienzos <strong>de</strong> <strong>los</strong> sesenta, a las más <strong>de</strong> 127.000 que se encuentran censadas en la actualidad.<br />
Este incremento ha sido mayor en la comarca <strong>de</strong>l Urdaibai don<strong>de</strong> se encuentran ya pobladas<br />
más <strong>de</strong> 22.000 hectáreas <strong>de</strong> superficie arbolada frente a las poco más <strong>de</strong> 13.000 hectáreas censadas<br />
a comienzos <strong>de</strong> <strong>los</strong> sesenta. Esta cantidad representa ya el 18% <strong>de</strong> toda la riqueza forestal <strong>de</strong><br />
Bizkaia y su participación es cada vez mayor.<br />
La vegetación típica <strong>de</strong> Urdaibai, ha estado compuesta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> siempre por el encinar cantábrico<br />
sobre calizas arrecifales, el robledal sobre <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> ácidos <strong>de</strong> <strong>los</strong> valles, las alisedas y bosques<br />
mixtos bor<strong>de</strong>ando <strong>los</strong> ríos y algunos barrancos, y la vegetación <strong>de</strong> marisma sobre <strong>los</strong> terrenos fangosos<br />
y arenosos <strong>de</strong> influencia mareal, es <strong>de</strong>cir, allí don<strong>de</strong> penetra el agua salina.<br />
Si comparamos esta situación <strong>de</strong> fauna i<strong>de</strong>al con la vegetación que actualmente po<strong>de</strong>mos<br />
encontrar en la comarca, nos damos cuenta <strong>de</strong> la fuerte influencia ejercida por el hombre sobre su<br />
entorno a lo largo <strong>de</strong> <strong>los</strong> años. Los robledales han sido sustituidos casi en su totalidad por la campiña<br />
y las plantaciones <strong>de</strong> pino <strong>de</strong> Monterrey o <strong>de</strong> eucalipto, y la marisma ha sido sometida a distintos<br />
usos que han hecho variar su aspecto y composición <strong>de</strong> las distintas especies que la integran.<br />
• Superficie arbolada en Urdaibai<br />
Como ya se ha dicho, Vizcaya cuenta con algo más <strong>de</strong> 127.000 hectáreas <strong>de</strong> las cuales 93.000<br />
hectáreas correspon<strong>de</strong>n a especies <strong>de</strong> coníferas y las 35.000 restantes a especies frondosas. La comarca<br />
<strong>de</strong> Urdaibai está poblada también mayoritariamente por especies <strong>de</strong> coníferas –más <strong>de</strong> 18.000<br />
hectáreas–. Las especies <strong>de</strong> frondosas ocupan solamente algo más <strong>de</strong> 4.000 hectáreas <strong>de</strong> superficie<br />
forestal. Entre las principales especies <strong>de</strong> coníferas <strong>de</strong>staca el pino radiata con más <strong>de</strong> 16.000 hectáreas<br />
pobladas (72% <strong>de</strong> la superficie forestal arbolada <strong>de</strong> Urdaibai). Las especies frondosas están<br />
representadas mayormente por el eucalipto (1.900 hectáreas) y por el encinar (998 hectáreas). En la<br />
actualidad, uno <strong>de</strong> cada cinco eucaliptos y encinares vizcainos se encuentran en la comarca <strong>de</strong>l<br />
Urdaibai.<br />
El bosque <strong>de</strong> galería se <strong>de</strong>sarrolla bor<strong>de</strong>ando <strong>los</strong> cursos <strong>de</strong> agua, ocupando terrenos muy<br />
húmedos, a veces permanentemente encharcados. Cuando se trata <strong>de</strong> terrenos llanos, homogéneos<br />
y encharcados, el aliso es el árbol dominante y generalmente se ve acompañado <strong>de</strong> fresnos, robles<br />
y otros arbustos característicos, como el avellano, sauce, cornejo y espino blanco. El bosque <strong>de</strong> galería,<br />
también llamado aliseda, ejerce una serie <strong>de</strong> funciones elementales para el buen funcionamiento<br />
<strong>de</strong>l ecosistema. Esta vegetación controla la entrada <strong>de</strong> energía al sistema acuático y aporta restos<br />
vegetales que son fuente <strong>de</strong> producción secundaria. Las raíces ejercen una acción purificadora <strong>de</strong>l<br />
agua absorbiendo <strong>los</strong> nutrientes, protegen la orilla <strong>de</strong> la erosión y contribuyen a la sedimentación <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> elementos finos que arrastra la corriente. Las raíces y las plantas en general diversifican el medio<br />
y ejercen <strong>de</strong> refugio a las distintas especies faunísticas que viven en el entorno <strong>de</strong> las regatas y ríos.<br />
207
Explotación <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra en Vizcaya<br />
y su comercio exterior<br />
En Vizcaya se realizan casi la mitad <strong>de</strong> las talas que tienen lugar en la Comunidad Autónoma<br />
Vasca. En efecto, en 1998, se realizaron en Euskadi unas talas que superaron <strong>los</strong> 1,8 millones <strong>de</strong> m 3<br />
c.c. distribuidos <strong>de</strong> la siguiente forma; 249.200 m 3 c.c. en Álava, 835.400 m 3 c.c. en Bizkaia y 730.700<br />
m 3 c.c. en Gipuzkoa.<br />
Las especies más utilizadas son, sin lugar a dudas, las coníferas, <strong>de</strong> las cuales se talaron 1,7<br />
millones <strong>de</strong> m 3 c.c. mientras que las cortas <strong>de</strong> frondosas tan sólo ascendieron a 53.200 m 3 c.c.<br />
En Bizkaia, la corta <strong>de</strong> coníferas superó <strong>los</strong> 800.000 m 3 c.c. correspondiendo la mayor parte <strong>de</strong><br />
el<strong>los</strong> al Pino Monterrey (Pinus Radiata) mientras que en las varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> fronda, <strong>de</strong> las especies cortadas,<br />
ocupa el primer lugar el eucalipto con 31.300 m 3 c.c., seguido, a mucha distancia, por <strong>los</strong><br />
robles con 2.554 m 3 c.c. no cortándose apenas el resto <strong>de</strong> las especies.<br />
En 1998, en España, el déficit <strong>de</strong> productos forestales alcanzó la cifra récord <strong>de</strong> 377.000 millones<br />
<strong>de</strong> pesetas con una tasa <strong>de</strong> cobertura <strong>de</strong> tan sólo el 39%. En el ámbito comunitario, las transacciones<br />
son también <strong>de</strong>ficitarias, sin embargo, la mayor parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> Estados comunitarios cuenta<br />
con una balanza silvícola bastante más equilibrada que hace que la tasa <strong>de</strong> cobertura media se<br />
encuentre muy cercana a 100. En España, resulta <strong>de</strong>ficitario tanto el comercio exterior <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra<br />
como el <strong>de</strong>l papel y el cartón. En 1998, <strong>los</strong> intercambios con la ma<strong>de</strong>ra se saldaron con un déficit <strong>de</strong><br />
más <strong>de</strong> 150.000 millones <strong>de</strong> pesetas y <strong>los</strong> intercambios con papel y cartón alcanzaron unos números<br />
rojos que superaron <strong>los</strong> 200.000 millones <strong>de</strong> pesetas. Por su parte, en Bizkaia, durante el mismo año,<br />
el déficit logrado por el comercio exterior <strong>de</strong> productos forestales alcanzó la cifra <strong>de</strong> 15.000 millones<br />
<strong>de</strong> pesetas, registrándose importantes déficit tanto en <strong>los</strong> intercambios <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra como <strong>de</strong> papel. El<br />
déficit en <strong>los</strong> intercambios <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra se cifró en casi 3.000 millones <strong>de</strong> pesetas, tras unas importaciones<br />
<strong>de</strong> 4.600 millones <strong>de</strong> pesetas y unas exportaciones <strong>de</strong> 1.700 millones. Al mismo tiempo, las<br />
importaciones <strong>de</strong> papel han aumentado consi<strong>de</strong>rablemente alcanzando <strong>los</strong> 26.000 millones <strong>de</strong> pesetas<br />
mientras que las ventas apenas llegaron a <strong>los</strong> 14.000 millones, por lo que el déficit generado fue<br />
<strong>de</strong> algo más <strong>de</strong> 12.000 millones <strong>de</strong> pesetas.<br />
Nos disponemos, pues, a a<strong>de</strong>ntrarnos en el siglo XXI con la esperanza <strong>de</strong> que nuestros bosques<br />
y masas forestales aumenten consi<strong>de</strong>rablemente, lo que exigirá un mayor esfuerzo y una mayor<br />
concienciación y solidaridad por parte <strong>de</strong> todos.<br />
Referencia bibliográfica<br />
ASOCIACIÓN DE PROPIETARIOS FORESTALES DEL PAÍS VASCO: La repoblación forestal en el País Vasco.<br />
BANCO DE BILBAO: Vizcaya Forestal (Varios números).<br />
BARKHAM, Michael. La construcción naval vasca en el siglo XVI. La nao <strong>de</strong> uso múltiple. Eusko Ikaskuntza.<br />
DIPUTACIÓN FORAL DE VIZCAYA: El sector primario <strong>de</strong> Vizcaya en cifras. Departamento <strong>de</strong> Agricultura.<br />
ECHEVERRIA BALLARIN, Ignacio: Pinares <strong>de</strong>l Norte: La nudosidad <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra y el modo <strong>de</strong> evitarla.<br />
MAPA. Madrid 1959.<br />
INE: Estadísticas. Banco <strong>de</strong> Datos Tempus y aplicación PC-Axis.<br />
SKOGINDUSTRIERNA: A search for sustainable forestry.<br />
SKOGINDUSTRIERNA: Le cycle naturel <strong>de</strong> la forêt.<br />
VILLANUEVA ARANGUREN, J.A y RODRÍGUEZ, J.I.: Los bosques crecen. Comparación <strong>de</strong> <strong>los</strong> Resultados <strong>de</strong><br />
Inventarios <strong>Forestales</strong>.<br />
208
EUSKAL MENDIEN IRAGANA, ORAINA ETA ETORKIZUNA:<br />
MENDIEN BILAKAERA ETA PROBLEMATIKA URDAIBAI ERRESERBAN<br />
Euskal mendiak aberastasun iturri oparoak dira: historia, ondarea, lana, dirua, lehengaiak, elikagaiak,<br />
erregaiak, natura, atsegina, e<strong>de</strong>rtasun naturala, klima, ura; mendiek ematen dizkiguten aberastasunak<br />
aipatzen hasiz gero, zerrenda izugarri luzea egingo genuke.<br />
Bizkaian, mendien erabileran eta mendiei ematen zaien balioan al<strong>de</strong> handiak dau<strong>de</strong> leku batetik<br />
bestera, baita eskual<strong>de</strong> berean ere. Natur erreserba ia guztiak bezala, mendia neurririk gabe ustiatu izan<br />
da, nahiz eta gaur egun oihaneztatzeko ahalegin handiak egiten ari diren. Horrela, Bizkaian, gaur egun,<br />
oihaneztatutako ia 128.000 hektarea dau<strong>de</strong> (60ko hamarkadaren hasieran 85.000 ha baino ez ziren). Joera<br />
hori Urdaibai Erreserba osatzen duten udalerrietan ere nabarmendu da: lehen, landatutako azalera<br />
13.000 ha-koa zen; gaur egungoa, berriz, 22.000 ha-koa.<br />
Alabaina, berri txarrak ere baditugu. Basoak bere funtzioa bete <strong>de</strong>zan, beharrezkoa da gestioa eraginkorra<br />
izatea eta horretarako baliabi<strong>de</strong>rik hoberena nekazariak eta landako langileak dira. Funtsezko<br />
al<strong>de</strong>rdi horri dagokionez, esan beharra dago landako biztanleriak nabarmen egin duela behera. Bizkaian,<br />
ustiategiak lehengo erdiak dira, Urdaibai inguruan beherako joera horrek gutxiago eragin badu ere.<br />
Horregatik, premiazkoa da gizarteak mendiekiko sentsibilitatea areagotzea; izan ere, gatazkak sortzen<br />
direnean, basoko ziklo naturalean eragiten diren ondorio negatiboak epe luzera baino ezin baitira konpondu.<br />
THE PAST, PRESENT AND FUTURE OF BASQUE MOUNTAIN AREAS:<br />
THEIR EVOLUTION AND PROBLEMS IN THE URDAIBAI RESERVE<br />
Basque mountain areas are a rich source of history, heritage, work, money, raw materials, food,<br />
fuel, nature, leisure, natural beauty, climate and water. The list is endless.<br />
In Vizcaya, the use ma<strong>de</strong> of these areas and the value conferred on them differs drastically from<br />
one Area to another, even at a local level. Mountain areas, similarly to the majority of nature reserves,<br />
have been exploited irresponsibly for many years, although recent reforestation efforts are becoming<br />
increasingly noticeable. Vizcaya currently has 128,000 hectares of forested Area, as opposed to only<br />
85,000 hectares at the beginning of the seventies. This increase is also evi<strong>de</strong>nt in the region encompassed<br />
by the Urdaibai Reserve, where forests have expan<strong>de</strong>d from 13,000 to 22,000 hectares.<br />
The news, however, is not all good. In or<strong>de</strong>r for forests to fulfil their function, efficient management<br />
is required, and what better to ensure this than the co-operation of farmers and other workers of the<br />
land. Unfortunately, the rural population has <strong>de</strong>creased significantly over recent years. In fact, the number<br />
of farms in Vizcaya has halved, although this <strong>de</strong>crease has not affected the Urdaibai region to any<br />
great extent. It is therefore vital that the general pubic become more aware of the importance of mountain<br />
areas, since everyone needs to un<strong>de</strong>rstand that when conflicts arise, their negative effects on the<br />
natural forest cycle take many years to redress.<br />
209
La conciliación <strong>de</strong> producción<br />
y conservación: la gestión<br />
forestal próxima a la naturaleza<br />
Antonio García Abril<br />
• Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Pro Silva España.<br />
1. Fundamentos <strong>de</strong> la Gestión Forestal<br />
Próxima a la Naturaleza<br />
La gestión próxima a la naturaleza parte <strong>de</strong> un principio fundamental <strong>de</strong> aplicación Universal: el<br />
apoyo en la Naturaleza y en sus procesos dinámicos progresivos.<br />
La gestión forestal próxima a la naturaleza está imbuida <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> sostenibilidad, por ello<br />
no se dirige sólo a la ma<strong>de</strong>ra y otros productos materiales, sino a la gama completa <strong>de</strong> funciones que<br />
realizan <strong>los</strong> ecosistemas forestales. Es una gestión multifuncional y todas las funciones <strong>de</strong>ben combinarse<br />
tanto como sea posible en cada unidad <strong>de</strong> gestión (Pro Silva, 1997). Para el mantenimiento<br />
<strong>de</strong> la biodiversidad, coinci<strong>de</strong> con lo que se manifestó en la Agenda 21 <strong>de</strong> la Conferencia <strong>de</strong> Río:<br />
diversidad <strong>de</strong> especies, diversidad genética, diversidad <strong>de</strong> la estructura forestal en el espacio y en el<br />
tiempo (Pro Silva, 1997).<br />
La Gestión Próxima a la Naturaleza se inspira en el estudio <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques vírgenes y en las<br />
experiencias <strong>de</strong> la entresaca (jardinage); tiene su antece<strong>de</strong>nte en el movimiento <strong>de</strong> selvicultura natural<br />
surgido en el siglo pasado y cuenta como <strong>de</strong>mostraciones más concluyentes <strong>de</strong> su viabilidad el<br />
apoyo y aplicación rentable <strong>de</strong> propietarios privados, algunos con más <strong>de</strong> un siglo <strong>de</strong> experiencias<br />
familiares y la observación <strong>de</strong> la respuesta <strong>de</strong> las masas forestales antes vendavales y otras agresiones<br />
ocurridas en las últimas décadas.<br />
La Gestión Próxima a la Naturaleza se gestó y consolidó como un compromiso entre dos necesida<strong>de</strong>s<br />
complementarias obtener la máxima renta económica y mantener un ecosistema estable y<br />
productivo. En la época actual el recreo, el paisaje o la conservación constituyen razones suficientes<br />
para justificar <strong>de</strong>terminadas actuaciones sin recurrir a la necesidad <strong>de</strong> una rentabilidad económica<br />
directa. La gestión próxima a la naturaleza, proporciona instrumentos y experiencias preciosos que<br />
ligan uso y conservación, modos <strong>de</strong> vida productivos al mantenimiento <strong>de</strong> ecosistemas.<br />
2. La gestión <strong>de</strong>tallada como necesidad<br />
<strong>de</strong> la gestión forestal sostenible<br />
La gestión próxima a la naturaleza preconiza aprovechar la dinámica natural y el árbol <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />
la masa como unidad <strong>de</strong> gestión. Es una intervención <strong>de</strong>tallada y cuidadosa que juzga el <strong>de</strong>stino <strong>de</strong><br />
cada árbol según criterios económicos funcionales y ecológicos. Un árbol permanecerá en el monte<br />
211
mientras siga acumulando valor dinerario, o realice una función protectora o formadora sobre otros,<br />
o sin tener ninguna ventaja selvícola o económica apreciable, su permanencia no origina ningún perjuicio<br />
y pue<strong>de</strong> cumplir funciones paisajísticas, <strong>de</strong> refugio o aumento <strong>de</strong> la diversidad. Los tratamientos<br />
intermedios y la producción <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> pequeñas dimensiones queda reducida al mínimo, y<br />
por lo tanto <strong>los</strong> gastos, al tiempo que la capacidad productiva se dirige hacia <strong>los</strong> árboles <strong>de</strong> mayores<br />
dimensiones que <strong>los</strong> señalamientos procuran que sean <strong>los</strong> mejor conformados. La actuación puntual<br />
o en pequeños grupos conduce a la irregularización <strong>de</strong> la estructura, pues no hay un tiempo límite<br />
para que un árbol permanezca en el monte.<br />
El bosque complejo lejos <strong>de</strong> confundir al que lo observa por su apariencia ininteligible, es un<br />
escenario en el que el hombre libre pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollar su creatividad. En la gestión <strong>de</strong>tallada no hay<br />
una solución única y varias conformaciones <strong>de</strong>l bosque pue<strong>de</strong>n ser equivalentes en producción,<br />
diversidad y estructura.<br />
3. Criterios <strong>de</strong> calidad y <strong>de</strong> estructura<br />
<strong>de</strong>l bosque<br />
El criterio <strong>de</strong> producción en la gestión próxima a la naturaleza es el <strong>de</strong> calidad, éste conduce a<br />
acumular en pie <strong>de</strong>l mayor número <strong>de</strong> árboles con el diámetro máximo posible sin que existan problemas<br />
tecnológicos y sanitarios.<br />
Para la elección <strong>de</strong> <strong>los</strong> árboles que han <strong>de</strong> permanecer o extraerse existe otro criterio complementario<br />
y es el <strong>de</strong> la estructura, y es tal que la distribución horizontal y vertical <strong>de</strong> árboles <strong>de</strong> distintos<br />
tamaños ha <strong>de</strong> garantizar por sí misma la mayor estabilidad física <strong>de</strong>l conjunto y la regeneración.<br />
Tal es así que se afirma que en un bosque bien estructurado no hay que preocuparse por la<br />
regeneración porque siempre aparece en un número suficiente, no hay que mirar al suelo sino hacia<br />
lo alto, hacia el vuelo y poner atención sobre las copas.<br />
La regeneración aparece en pequeños grupos, que pue<strong>de</strong>n tener una alta <strong>de</strong>nsidad, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />
el<strong>los</strong> se produce un proceso <strong>de</strong> competencia que hará que <strong>los</strong> más preparados alcancen la dominancia.<br />
La sombra lateral <strong>de</strong> <strong>los</strong> árboles contiguos <strong>de</strong> mayor altura, también contribuye al autoaclarado<br />
y poda natural <strong>de</strong> <strong>los</strong> árboles <strong>de</strong>l regenerado y éstas son las razones por las que en las masas<br />
con estructura irregular <strong>los</strong> gastos <strong>de</strong> podas y claras disminuyen con relación a masa regulares equivalentes<br />
y por ello <strong>los</strong> onerosos gastos asociados. La disminución <strong>de</strong> intervenciones pue<strong>de</strong> ser tan<br />
importante que en palabras <strong>de</strong> Brice <strong>de</strong> Turckheim, primer Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Pro Silva Europa, es difícil<br />
hacer enten<strong>de</strong>r al propietario que se pue<strong>de</strong> ganar dinero sin hacer nada.<br />
En la gestión próxima a la naturaleza la cooperación es tan importante y a veces más influyente<br />
que la dominancia, pues <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> dinámica <strong>de</strong> grupos constituyen ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong> auto<strong>de</strong>fensa<br />
y mutua ayuda contra las adversida<strong>de</strong>s (Otto, 1993).<br />
4. Función <strong>de</strong> <strong>los</strong> tratamientos<br />
y criterios <strong>de</strong> corta<br />
Los tratamientos forestales tienen la función <strong>de</strong> orientar y dirigir la dinámica natural al tiempo<br />
que se extraen materias, así las cortas y <strong>de</strong>más actuaciones se convierten también en un instrumento<br />
<strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> ecosistemas, pudiendo ser la conservación el principal objetivo en muchas ocasiones,<br />
y la ma<strong>de</strong>ra un producto secundario que se obtiene sin originar <strong>de</strong>strucciones.<br />
El trabajo que sobre el arbolado realiza la gestión próxima a la naturaleza se resume en cortar<br />
<strong>los</strong> árboles <strong>de</strong> mejor calidad, cuidar <strong>de</strong>l regenerado, cuidar a <strong>los</strong> buenos productores, a las especies<br />
minoritarias y <strong>de</strong>jar algunos árboles muertos y moribundos (<strong>de</strong> Turckheim, 1992).<br />
Las intervenciones son frecuentes para evitar que sean muy intensas que son las que producen<br />
más daños. Las rotaciones <strong>de</strong> cortas oscilan entre <strong>los</strong> 4 y <strong>los</strong> 10 años y no se suelen superar <strong>los</strong> 60<br />
metros cúbicos por hectárea en cada intervención. Brice <strong>de</strong> Turckheim citando a Leibundgut expresa<br />
que una intervención está bien hecha cuando el gestor piensa que ha sido muy fuerte y el propietario<br />
dice que no se ha hecho nada.<br />
212
5. Objetivo <strong>de</strong> la producción en valor<br />
En la selvicultura próxima a la naturaleza no interesa la producción en volumen sino la producción<br />
en dinero, tener la mayor parte <strong>de</strong>l volumen en gran<strong>de</strong>s árboles otorga una gran flexibilidad económica<br />
y comercial.<br />
Con este tipo <strong>de</strong> gestión no se consigue un aumento <strong>de</strong> producción en volumen, se dirige la<br />
producción a que se concentre en <strong>los</strong> árboles más gruesos.<br />
En la figura 1, se muestra el reparto <strong>de</strong> volumen por interva<strong>los</strong> diamétricos para masas regulares<br />
e irregulares equivalentes <strong>de</strong> Picea abies. En la masa regular el 37 % <strong>de</strong>l volumen correspon<strong>de</strong> a<br />
<strong>los</strong> árboles con diámetros <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 55 cm. En cambio en la masa irregular aproximadamente el 80<br />
% <strong>de</strong>l volumen se acumula en <strong>los</strong> árboles <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 55 cm <strong>de</strong> diámetro (Schütz, 1997).<br />
En las masas regulares <strong>los</strong> máximos crecimientos se acumulan en eda<strong>de</strong>s jóvenes y ma<strong>de</strong>ra<br />
pequeña y <strong>de</strong>lgada, mientras que en las masas irregulares el crecimiento se acumula en la ma<strong>de</strong>ra<br />
gruesa que es la que tiene mayor valor económico (Schütz, 1997).<br />
En la Figura 2, se representa la diferencia <strong>de</strong> producción en valor entre masas regulares e irregulares<br />
equivalentes <strong>de</strong> Picea abies, y el reparto <strong>de</strong>l valor económico en función <strong>de</strong> <strong>los</strong> diámetros <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> árboles extraídos. En la masa regular el 49 % <strong>de</strong>l valor correspon<strong>de</strong> a <strong>los</strong> árboles con más <strong>de</strong> 55<br />
cm <strong>de</strong> diámetro, mientras que en la masa irregular es superior al 80 % (Schütz, 1997).<br />
6. Los propietarios privados<br />
Para el propietario privado responsable las i<strong>de</strong>as preconizadas en la gestión próxima a la naturaleza<br />
resultan muy atractivas, pues la naturaleza es una colaboradora que permite disminuir gastos,<br />
trabaja a nuestro servicio y la producción <strong>de</strong> calidad permite una mayor estabilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> ingresos.<br />
En el balance económico <strong>los</strong> posibles gastos mayores <strong>de</strong> la saca cuidadosa quedan compensados<br />
con el mayor precio <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos y disminución <strong>de</strong> otros gastos (<strong>de</strong> Turckheim, 1993).<br />
La estructuración <strong>de</strong>l bosque y la inexistencia <strong>de</strong> un plan rígido, también hace que no exista una<br />
obligatoriedad <strong>de</strong> cortar todos <strong>los</strong> años, pudiendo eludir <strong>los</strong> baches <strong>de</strong> precio <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra. La<br />
estructura compleja <strong>de</strong>l bosque y la pluriespecificidad también permiten una mayor resistencia contra<br />
plagas y enfermeda<strong>de</strong>s.<br />
La disminución <strong>de</strong> jornales empleados por metro cúbico <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra extraída no significa que se<br />
contribuya a aumentar el paro en las zonas rurales, pues la producción <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> calidad asociados,<br />
son capaces <strong>de</strong> procesarse en instalaciones cercanas a <strong>los</strong> montes, con un valor añadido<br />
muy superior (<strong>de</strong> Turckheim, 1993).<br />
Para la constitución <strong>de</strong> PRO SILVA (Asociación Europea para la Gestión Forestal Próxima a la<br />
Naturaleza), en Ljubljana (Eslovenia), el año 1989, tuvieron una importancia capital varios propietarios<br />
forestales privados.<br />
7. La aplicación a España <strong>de</strong> la Gestión<br />
Forestal Próxima a la Naturaleza<br />
Los principios <strong>de</strong> la gestión próxima a la Naturaleza surgieron en Centro Europa, trabajando<br />
sobre bosques. En este sentido y ámbito cualquier otra formación será objeto <strong>de</strong> las técnicas próximas<br />
a la Naturaleza si va a transformarse en bosque, sea matorral o monte bajo. Los tratamientos<br />
aplicados provocan el aumento <strong>de</strong> la complejidad estructural y <strong>de</strong> composición <strong>de</strong> las masas regulares<br />
y su transformación en masas irregulares y mixtas, que serían las formas más cercanas al óptimo<br />
natural en ambientes estables. Las masas <strong>de</strong> especies exóticas muy simplificadas, <strong>de</strong> turno corto<br />
no son objeto <strong>de</strong> atención como tales, sólo en el caso <strong>de</strong> dirigirlas hacia su estructuración y diversificación.<br />
213
Para la aplicación a España la Gestión Próxima a la Naturaleza necesita a<strong>de</strong>cuarse a nuestras<br />
formaciones y usos, algunos muy singulares si se compara con Centro Europa. Ello no comporta gran<br />
dificultad, pues el principio fundamental es ciertamente universal.<br />
En España <strong>los</strong> principios en que se basan las experiencias centroeuropeas, son perfectamente<br />
aplicables a las masas <strong>de</strong> pinos y Quercus. Las <strong>de</strong>hesas y otras formas silvopascícolas manifiestan<br />
una estabilidad, diversidad y producción sostenida que las convierte en un mo<strong>de</strong>lo especial <strong>de</strong> gestión<br />
próxima a la naturaleza.<br />
La integración <strong>de</strong> la gana<strong>de</strong>ría en el monte y bosque, también sería un carácter particular español,<br />
pero perfectamente compatible con <strong>los</strong> principios generales.<br />
La aplicación a las especies <strong>de</strong> crecimiento rápido es un problema arduo, pues la conversión a<br />
montes estructurados, diversos e igual o más productivos a partir <strong>de</strong> plantaciones <strong>de</strong> turno corto, exige<br />
un período <strong>de</strong> transformación en el que <strong>los</strong> ingresos pue<strong>de</strong>n disminuir y serían necesarias ciertas<br />
ayudas. No es menos cierto que <strong>los</strong> montes <strong>de</strong> pino insigne y eucalipto poseen muy baja diversidad<br />
y en su aprovechamiento por cortas a hecho se producen arrastres que obstruyen <strong>de</strong>sagües <strong>de</strong> carretera,<br />
re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> alcantarillado, colmatan embalses <strong>de</strong> abastecimiento y aterran rías y marismas. La<br />
explotación ma<strong>de</strong>rera intensiva <strong>de</strong> las especies <strong>de</strong> crecimiento rápido en espacios naturales pue<strong>de</strong><br />
ser fuente <strong>de</strong> muchos problemas.<br />
En Gran Bretaña se están aplicando iniciativas a sus plantaciones ma<strong>de</strong>reras para integrarlas en<br />
<strong>los</strong> paisajes y ecosistemas a través <strong>de</strong> la gestión selvícola: alargando <strong>los</strong> turnos <strong>de</strong> aprovechamiento<br />
para obtener ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> mayores dimensiones, procurando la regeneración natural, favoreciendo<br />
la mezcla con especies autóctonas e intentando irregularizar las masas.<br />
8. La Asociación Pro Silva y la Gestión<br />
Forestal Próxima a la Naturaleza<br />
La asociación PRO SILVA Europa fue fundada en 1989 en Ljubljana (Eslovenia), y reúne a 22<br />
asociaciones nacionales, cuyos miembros son propietarios y gestores públicos y privados en sus distintos<br />
niveles, trabajadores forestales, profesores, investigadores y usuarios <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques en distintos<br />
aspectos. En España La asociación PRO SILVA fue creada en julio <strong>de</strong> 1996.<br />
PRO SILVA Europa y España, <strong>de</strong>sarrollan sus activida<strong>de</strong>s por medio <strong>de</strong> reuniones prácticas, jornadas<br />
técnicas, congresos y la edición <strong>de</strong> documentación que permita conocer la aplicación <strong>de</strong> estas<br />
i<strong>de</strong>as y su a<strong>de</strong>cuación a <strong>los</strong> condicionantes particulares <strong>de</strong> cada país, región, localidad o monte.<br />
Cada bosque requiere un análisis y reflexión propia y soluciones adaptadas al mismo. La observación<br />
continua y la reflexión son comportamientos necesarios para una gestión eficiente y Pro Silva<br />
<strong>los</strong> quiere resaltar y promover.<br />
Cada monte es diferente pero el modo <strong>de</strong> observar, <strong>de</strong> reflexionar <strong>los</strong> modos <strong>de</strong> relación entre<br />
<strong>los</strong> árboles, <strong>los</strong> criterios <strong>de</strong> selección, <strong>los</strong> problemas implicados pue<strong>de</strong>n tener aspectos comunes a<br />
muchos lugares, por eso es necesario el intercambio <strong>de</strong> información y la discusión entre todos <strong>los</strong><br />
profesionales implicados. La misma multiplicidad <strong>de</strong> bosques y la observación y gestión <strong>de</strong>tallada<br />
exige discusiones en el campo fundamentalmente, don<strong>de</strong> todos <strong>los</strong> presentes se enfrenten al mismo<br />
caso, <strong>de</strong>limitando claramente el objeto <strong>de</strong> discusión.<br />
9. Congreso Pro Silva 2000<br />
Cada 4 años Pro Silva Europa celebra un congreso internacional. En el año 1993, fue en<br />
Besançon (Francia). En el año 1997 en Apeldoorn (Holanda). Del 2 al 7 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2000 tuvo lugar<br />
en Fallingbostel, cerca <strong>de</strong> Hannover (Baja Sajonia), y coincidiendo con la Expo 2000, el congreso PRO<br />
SILVA 2000, con el título <strong>de</strong> la sostenibilidad en el tiempo y en el espacio.<br />
Al congreso <strong>de</strong> Fallingbostel asistieron 600 personas y como todos <strong>los</strong> anteriores, tuvo también<br />
un carácter práctico con 2 días visitando diversos ejemp<strong>los</strong> seleccionados, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la aplicación <strong>de</strong>l<br />
214
Programa LOWE en Baja Sajonia. Como resultado <strong>de</strong>l congreso se presentó la Proclamación <strong>de</strong> Hannover,<br />
que es complementaria a la presentada en 1997 en el congreso <strong>de</strong> Apeldoorn. La <strong>de</strong>claración<br />
<strong>de</strong> Hannover pone el énfasis en la producción sostenible, que se pue<strong>de</strong> conseguir con la gestión<br />
forestal próxima a la Naturaleza y en la idoneidad <strong>de</strong> su aplicación sea cual sea el tipo <strong>de</strong> propiedad<br />
forestal. La <strong>de</strong>claración <strong>de</strong> Apeldoorn se centraba en <strong>los</strong> aspectos ligados a la conservación, el uso<br />
múltiple o la biodiversidad.<br />
Los bosques <strong>de</strong> Sajonia estaban <strong>de</strong>vastados a finales <strong>de</strong>l siglo XVIII, parte se repoblaron con<br />
pino silvestre, pero el grueso <strong>de</strong> la repoblación fue a mitad <strong>de</strong>l XIX, ya ha pasado un turno y las frondosas<br />
se han regenerado en el<strong>los</strong> o lo están haciendo. Los vendavales e incluso <strong>los</strong> incendios les han<br />
aportado enormes experiencias y enseñanzas que se sintetizaron en el programa LOWE.<br />
El Programa LOWE se comenzó a aplicar en 1994. Es válido para todos <strong>los</strong> bosques públicos,<br />
320.000 ha, y es obligatoria su aplicación inmediata. Para <strong>los</strong> bosques privados no es <strong>de</strong> obligada<br />
aplicación, pero se favorece su implantación con subvenciones económicas.<br />
El programa LOWE se apoya en 13 principios:<br />
Protección <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> y elección <strong>de</strong> especies conformes a la estación.<br />
Integración ecológica <strong>de</strong> las especies exóticas.<br />
Preferencia a la regeneración natural.<br />
Mejora <strong>de</strong> la estructura <strong>de</strong> las masas.<br />
Corta por diámetros <strong>de</strong> explotación.<br />
Protección <strong>de</strong> árboles viejos, protección <strong>de</strong> especies raras y amenazadas <strong>de</strong> extinción.<br />
Construcción <strong>de</strong> un dispositivo <strong>de</strong> zonas <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> la naturaleza.<br />
Garantías <strong>de</strong> las funciones <strong>de</strong> regulación <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques.<br />
Cuidados particulares en las zonas <strong>de</strong> transición <strong>de</strong> ecosistemas.<br />
Utilización <strong>de</strong> productos más naturales para <strong>de</strong>fensa <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques.<br />
Gestión <strong>de</strong> la caza mayor según la capacidad <strong>de</strong>l ecosistema.<br />
Utilización <strong>de</strong> las máquinas en condiciones <strong>de</strong> respeto a una silvicultura más próxima a la naturaleza.<br />
Pro Silva Europa y España continúan con sus reuniones <strong>de</strong> estudio. En el año 2000, la reunión<br />
anual <strong>de</strong> Pro Silva España se celebró en Cataluña <strong>de</strong>l 12 al 14 <strong>de</strong> mayo en la comarca <strong>de</strong> la Cerdanya<br />
y en el Montseny.<br />
La reunión <strong>de</strong> Pro Silva España para el año 2001, se tiene previsto realizar en Ronda durante el<br />
mes <strong>de</strong> mayo.<br />
Referencias<br />
DE TURCKHEIM, B.,1992. Pour une sylviculture proche <strong>de</strong> la nature. Forêts <strong>de</strong> France. 350:14-20.<br />
DE TURCKHEIM, B.,1993. Bases economiques <strong>de</strong> la sylviculture proche <strong>de</strong> la nature. Conferences 1º<br />
Congrés européen <strong>de</strong> PRO SILVA. 21-24, juin 1993. Besançon, Pro Silva.<br />
OTTO, H.J., 1993. El bosque dinámico. Fundamentos Ecológicos <strong>de</strong> la Selvicultura Próxima a la Naturaleza.<br />
Actes du Primer Congréss Européen PRO SILVA. 21-24, juin 1993. Besançon, pp. 65-84.<br />
PRO SILVA EUROPA, 1997. Declaración <strong>de</strong> Apeldoorn. En: Segundo congreso internacional Pro Silva, 29-<br />
31 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1997. Apeldoorn (Holanda)<br />
PRO SILVA EUROPA, 2000. Declaración <strong>de</strong> Hannover. En: La sostenibilidad en el tiempo y en el espacio:<br />
Tercer Congreso Internacional Pro Silva, 2 - 7 <strong>de</strong> junio en 2000. Fallingbostel (Baja Sajonia, Alemania)<br />
SCHÚTZ, J. PH., 1997. Sylviculture 2. La gestion <strong>de</strong>s forêts irrégulieres et melangées. Presses Polytechniques<br />
et Universitaires Roman<strong>de</strong>s. Lausanne.<br />
215
EKOIZPENA ETA BABESAREN ARTEKO KONTZILIAZIOA:<br />
BASOAREN KUDEAKETA NATURARENGANDIK HURBIL<br />
Naturaren ku<strong>de</strong>aketa hurbila mundu mailako aplikazioa duen oinarrizko printzipioan oinarritzen<br />
da: Naturaren eta bere etengabeko prozesu dinamikoen sostengua. Naturaren Ku<strong>de</strong>aketa Hurbila bi behar<br />
osagarriren arteko konpromiso gisa eratu eta finkatu zen: batetik, ahalik eta emaitza ekonomikorik handiena<br />
lortzea eta, bestetik, ekosistema iraunkorra eta emankorra mantentzea. Naturaren ku<strong>de</strong>aketa hurbilak<br />
baliabi<strong>de</strong> eta esperientzia izugarriak eskaintzen dizkigu, erabilpena eta babesa bateratuz (ekosistemak<br />
mantentzeko bizitza-mota emankorrak).<br />
Naturaren ku<strong>de</strong>aketa hurbilak, dinamika naturala eta zuhaitza, masaren baitan aprobetxatzea aldarrikatzen<br />
du, beti ere, ku<strong>de</strong>aketa unitate gisa. Zehaztutako eta zaindutako esku hartzea da, zuhaitz bakoitzaren<br />
zertarakoa aztertzen du, horretarako irizpi<strong>de</strong> ekonomikoak, funtzionalak eta ekologikoak erabiliz.<br />
Zehaztutako ku<strong>de</strong>aketan ez dago irtenbi<strong>de</strong> bakarra, eta gainera, basoaren hainbat osaera balioki<strong>de</strong>ak izan<br />
daitezke ekoizpenari, aniztasunari eta egiturari dagokionez.<br />
Naturaren ku<strong>de</strong>aketa hurbilaren ekoizpen irizpi<strong>de</strong>a kalitatea da. Dena <strong>de</strong>la, bertan utzi edo moztu<br />
behar diren zuhaitzak aukeratzeko badugu beste irizpi<strong>de</strong> osagarri bat, egituraren irizpi<strong>de</strong>a, hain zuzen ere.<br />
Irizpi<strong>de</strong> horrek, berez, ekosistemaren egonkortasun fisikorik ahalik eta handiena bermatu behar du eta<br />
baita birsorkuntza ere.<br />
Basoan egiten diren lanen xe<strong>de</strong>a, berezko dinamika bi<strong>de</strong>ratzea eta zuzentzea da, basoko gaiak ateratzen<br />
dituzten bitartean. Naturaren ku<strong>de</strong>aketa hurbilaren bitartez basoan egiten diren lanak, laburbilduz,<br />
ondoko hauek dira: kalitate hobereneko zuhaitzak moztea, emankorrenak eta gutxitutako espezieak zaintzea<br />
eta hildako edo hilzorian dau<strong>de</strong>n zenbait zuhaitz bertan uztea. Baso horietan nahiko sarri egiten dute<br />
lan, intentsitate handiko lanek kalte handiegiak eragiten dituztelako.<br />
Naturaren ku<strong>de</strong>aketa hurbileko basogintzaren helburua ez da bolumenaren araberako ekoizpena,<br />
baizik eta diruaren araberako ekoizpena; bolumenaren zatirik handiena zuhaitz handitan izateak malgutasun<br />
ekonomiko eta komertzial handia ematen du. Masa egonkorretan hazkuntzarik handienak zuhaitz<br />
gazteekin, txikiekin eta meheekin lortzen dituzte. Masa ezegonkorretan, bestal<strong>de</strong>, zuhaitz potoloekin lortzen<br />
dute hazkuntza, horiek direlako gehien balio dutenak.<br />
Naturaren ku<strong>de</strong>aketa hurbilaren inguruko i<strong>de</strong>iak erakargarritasun handia dute jabe arduratsuentzat,<br />
naturak protagonismo handia hartzen duelako: gastuak murriztea errazten dien laguna bilakatzen zaie,<br />
euren zerbitzura egiten du lan eta, gainera, kalitatezko ekoizpenei esker diru-sarrera egonkorragoak lortzen<br />
dituzte.<br />
Naturaren ku<strong>de</strong>aketa hurbilaren printzipioak Erdial<strong>de</strong>ko Europan sortu ziren. Espainiar estatuan,<br />
esperientzia horietan oinarritutako printzipioak, pinu eta quercus espezieei egokitzen zaizkie bereziki.<br />
“Dehesak” eta basoa eta larreak bateratzen dituzten antzeko ekoizpen motak naturaren ku<strong>de</strong>aketa hurbilaren<br />
eredu bereziak ditugu, erakusten diguten egonkortasunari, aniztasunari eta ekoizpen jasangarriari<br />
esker. Abeltzaintza mendian eta basoan integratzea Espainiako berezko izaera litzateke, baian printzipio<br />
orokorrekin bateragarria erabat.<br />
PRO SILVA. Europa elkartea Ljubljanan (Eslovenia) sortu zuten 1989an. Elkarteko ki<strong>de</strong>ak jabe eta<br />
ku<strong>de</strong>atzaile pribatu zein publikoak dira, bakoitza dagokion mailan. Baso bakoitzak bere azterketa eta<br />
gogoeta behar du eta baita bere egoerari egokitutako konponbi<strong>de</strong>ak ere. Baso guztiak <strong>de</strong>sberdinak dira,<br />
baina jasaten dituzten arazoak antzekoak izan daitezke toki askotan, horregatik, garrantzia handia hartzen<br />
dute informazio trukaketak eta arazo bera duten profesional guztien arteko eztabaidak. PRO SILVA.<br />
Europa eta Espainiak ikerketa bilerekin jarraitzen dute. PRO SILVA. Espainiaren 2001eko bilera, Rondan,<br />
maiatzean zehar antolatzeko asmoa dago.<br />
216
THE RECONCILIATION OF PRODUCTION AND CONSERVATION:<br />
CLOSE TO NATURE FOREST MANAGEMENT<br />
C<strong>los</strong>e to nature management is based on a universally applied fundamental principle: <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nce<br />
on Nature and its dynamic progressive processes. C<strong>los</strong>e to Nature Management was <strong>de</strong>veloped and consolidated<br />
as a compromise between two complementary necessities: that of obtaining the highest economic<br />
benefit possible and that of maintaining a stable and productive ecosystem. C<strong>los</strong>e to nature management<br />
provi<strong>de</strong>s valuable instruments and experiences that link use and conservation, and productive<br />
ways of life and the maintenance of ecosystems.<br />
C<strong>los</strong>e to nature management advocates the use of natural dynamics and individual trees within the<br />
forested Area as management units. It involves <strong>de</strong>tailed and careful intervention that <strong>de</strong>termines the fate<br />
of each tree in accordance with economic, functional and ecological criteria. With <strong>de</strong>tailed management<br />
there is no blanket solution, and a number of forest formations may be equivalent as regards production,<br />
diversity and structure.<br />
The fundamental production criteria in c<strong>los</strong>e to nature management is quality. Another complementary<br />
criteria which is taken into consi<strong>de</strong>ration when <strong>de</strong>termining which trees should be felled and<br />
which permitted to remain is structure, which alone should guarantee optimum physical stability and<br />
regeneration.<br />
Forest treatments aim to gui<strong>de</strong> and direct natural dynamics whilst extracting material. In c<strong>los</strong>e to<br />
nature management, interference with the forested Area can be summarised as felling the best quality trees,<br />
ensuring regeneration, looking after good producers and minority species and leaving a few <strong>de</strong>ad or<br />
dying trees. Intervention is frequent in or<strong>de</strong>r to avoid the need for intense work, which tends to cause the<br />
most damage.<br />
C<strong>los</strong>e to nature forestry is not interested in the volume of production, but rather in its economic<br />
profitability, and concentrating the majority of the volume in large trees enables a consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong>gree of<br />
economic and commercial flexibility. In regular forested areas, maximum growth is accumulated in<br />
young trees, and small, thin timber, whereas in irregular areas, growth is accumulated in thick timber,<br />
which has a higher economic value.<br />
For responsible private owners, the i<strong>de</strong>as advocated by c<strong>los</strong>e to nature management are extremely<br />
attractive, since nature is a collaborator that works in our favour and enables us to <strong>de</strong>crease costs, and<br />
quality production ensures a more stable income.<br />
The basic principles of c<strong>los</strong>e to nature management initially arose in Central Europe. In Spain, the<br />
principles that un<strong>de</strong>rpin Central European experiences are perfectly applicable to pine and Quercus<br />
forests. Meadows and other forest-pasture areas enjoy a level of stability, diversity and sustained production<br />
that makes them a special mo<strong>de</strong>l of c<strong>los</strong>e to nature management. The integration of livestock in<br />
the mountains and forests is also a specifically Spanish experience and is perfectly compatible with the<br />
general principles.<br />
The PRO SILVA Europe association was foun<strong>de</strong>d in 1989 in Ljubljana (Slovenia), and its members<br />
are mainly public and private owners and managers of varying levels. Each forest requires individual<br />
analysis and consi<strong>de</strong>ration, as well as specially adapted solutions. But although each mountain is<br />
different, the problems involved often have aspects common to many different places, which is why the<br />
exchange of information and discussion between professionals is so important. Pro Silva Europe and Pro<br />
Silva España continue to hold regular conferences. The Pro Silva España conference for the year 2001<br />
is due to be held in Ronda during the month of May.<br />
217
Caracterización <strong>de</strong> las masas<br />
<strong>de</strong> Pino radiata <strong>de</strong> la Reserva<br />
<strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai<br />
Anaixa Ibarluzea Telletxea<br />
• Ingeniera <strong>de</strong> Montes<br />
1. Introducción<br />
Des<strong>de</strong> la óptica <strong>de</strong> la gestión en la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai (R.B.U.), el uso forestal<br />
se contempla como una <strong>de</strong> las principales fuentes <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong>l territorio. El estudio inicial <strong>de</strong> la<br />
gestión forestal <strong>de</strong>mostró la necesidad <strong>de</strong> basar la or<strong>de</strong>nación forestal en el aprovechamiento racional<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos forestales mediante la mejora, conservación y recuperación <strong>de</strong> las masas arbóreas,<br />
garantizando la protección, regeneración y mejora <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> y recursos hídricos.<br />
La aplicación <strong>de</strong>l Plan Rector <strong>de</strong> <strong>Uso</strong> y Gestión <strong>de</strong> la R.B.U. (Decreto 242/93) supone algunas<br />
restricciones <strong>de</strong> usos en el ámbito forestal que se concretan en una reor<strong>de</strong>nación en cuanto al tipo<br />
<strong>de</strong> sue<strong>los</strong> que pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>stinarse al uso forestal, diversificación <strong>de</strong> las especies actualmente explotadas<br />
y limitaciones a la actividad:<br />
– Imposibilidad <strong>de</strong> repoblar con especies <strong>de</strong> crecimiento rápido en algunas zonas.<br />
– Mantenimiento <strong>de</strong> una distancia <strong>de</strong> 150 m entre plantaciones con especies <strong>de</strong> crecimiento<br />
rápido y las edificaciones resi<strong>de</strong>nciales en parte <strong>de</strong> la reserva.<br />
– Prohibición <strong>de</strong> las cortas a hecho en superficies continuas superiores a las 5 ha o en zonas<br />
<strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> erosión muy alto.<br />
En la actualidad la masa forestal ocupa 12.655 ha, un 57,4% <strong>de</strong> la superficie total <strong>de</strong> la R.B.U.<br />
De la superficie ocupada por especies forestales <strong>de</strong> crecimiento rápido (11.622 ha), fundamentalmente<br />
<strong>de</strong>dicadas al pino radiata y al eucalipto, una parte <strong>de</strong>be <strong>de</strong>saparecer y ser <strong>de</strong>stinada a otros<br />
usos o <strong>de</strong>be ser sustituida por otras especies ma<strong>de</strong>rables <strong>de</strong> turno medio y largo. A ello, <strong>de</strong>be añadirse<br />
que el 96% <strong>de</strong>l territorio es <strong>de</strong> titulariad privada, con las dificulta<strong>de</strong>s que conlleva.<br />
En el presente trabajo, se ha realizado un análisis y diagnóstico <strong>de</strong> las explotaciones <strong>de</strong> pino<br />
radiata <strong>de</strong> la R.B.U. relacionando la calidad <strong>de</strong> estación con factores <strong>de</strong>l medio, y estudiando la compatibilidad<br />
<strong>de</strong> estas explotaciones con la zonificación <strong>de</strong>l territorio establecida por el P.R.U.G. También<br />
se ha realizado una revisión <strong>de</strong> las técnicas <strong>de</strong> explotación utilizadas en las parcelas seleccionadas,<br />
bien sea durante la preparación <strong>de</strong>l terreno, en la plantación o en las activida<strong>de</strong>s realizadas a<br />
lo largo <strong>de</strong>l turno.<br />
Conociendo la productividad <strong>de</strong> las masas forestales, se podrá plantear cuál es la gestión más<br />
correcta <strong>de</strong> estas masas, ya que el objetivo planteado consiste en complementar la renta forestal con<br />
el beneficio asociado <strong>de</strong> estabilizar y proteger las cuencas hidrográficas. Dicho <strong>de</strong> otra forma, se aplicaría<br />
el objetivo <strong>de</strong> Desarrollo sostenible, característica <strong>de</strong> las Reservas <strong>de</strong> la Biosfera, uno <strong>de</strong> cuyos<br />
principios básicos es la conservación <strong>de</strong> la biodiversidad y el uso racional <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos existentes.<br />
219
2. Metodología<br />
La elección <strong>de</strong> las parcelas <strong>de</strong> muestreo para caracterizar las masas <strong>de</strong> pino radiata se basó en<br />
el material original <strong>de</strong>l suelo y la altitud. Se agruparon <strong>los</strong> diferentes materiales que aparecen en <strong>los</strong><br />
mapas geológicos en función <strong>de</strong>l suelo generado sobre el<strong>los</strong> para obtener un único mapa <strong>de</strong> material<br />
original con la siguiente clasificación:<br />
Predominio <strong>de</strong> areniscas calcáreas.<br />
Margas y margocalizas.<br />
Material volcánico.<br />
Areniscas y conglomerados.<br />
Calizas.<br />
Lutitas.<br />
Ofitas.<br />
Material aluvial.<br />
Material coluvial.<br />
Depósitos antropogénicos.<br />
Fangos estuarios, dunas y playas.<br />
De estos once grupos, <strong>los</strong> materiales coluviales no se tuvieron en cuenta al comprobar en campo,<br />
que varias muestras estudiadas no correspondían a esta clasificación; <strong>los</strong> <strong>de</strong>pósitos antropogénicos<br />
ocupaban una superficie muy pequeña para muestrear; y por último, en <strong>los</strong> fangos, estuarios,<br />
dunas y playas no hay pinares en la actualidad.<br />
Una vez completada la reagrupación <strong>de</strong>l material original se procedió <strong>de</strong>l mismo modo con <strong>los</strong><br />
mapas <strong>de</strong> vegetación, diferenciando dos tipos <strong>de</strong> manchas: masa forestal (abarcando todas las<br />
explotaciones forestales) y el resto <strong>de</strong> vegetación (encinar cantábrico, alisedas, robledales, campiña<br />
y cultivos, vegetación <strong>de</strong> las marismas, etc).<br />
A partir <strong>de</strong> la intersección entre el material original y la masa forestal, se localizaron distintos<br />
pinares <strong>de</strong> pino radiata, utilizando fotos aéreas para concretar su posición sobre el terreno. Se seleccionaron<br />
parcelas distribuidas a distintas altitu<strong>de</strong>s, para obtener a partir <strong>de</strong> qué altitud, la diferencia<br />
<strong>de</strong> crecimiento entre parcelas es significativa.<br />
A<strong>de</strong>más, con el fin <strong>de</strong> conocer cuáles son las características y evolución <strong>de</strong> la masa, se elaboró<br />
una encuesta en la que se recogió la siguiente información:<br />
Técnicas empleadas en la preparación <strong>de</strong>l terreno.<br />
Método empleado en la plantación.<br />
Tratamiento aplicado a la vegetación a lo largo <strong>de</strong>l turno.<br />
<strong>Uso</strong>s anteriores <strong>de</strong> la parcela.<br />
Obtenidos estos datos, se procedió a la realización <strong>de</strong>l inventario y muestreo, en parcelas <strong>de</strong> 10<br />
m <strong>de</strong> radio (superficie <strong>de</strong> 314 m 2 ) y posteriormente se elaboraron distintas tablas y cálcu<strong>los</strong> estadísticos<br />
para obtener las conclusiones correspondientes al estudio.<br />
3. Resultados y discusión<br />
3.1. Resultados <strong>de</strong> las encuestas<br />
a) <strong>Uso</strong> anterior <strong>de</strong>l suelo, para conocer su influencia en el crecimiento <strong>de</strong> las masas. Un 22%<br />
<strong>de</strong> las parcelas habían estado <strong>de</strong>dicadas anteriormente a plantación <strong>de</strong> pino radiata, un 15%<br />
se habían <strong>de</strong>stinado a cultivos hortícolas, un 41% fueron pastos o prados, un 19% fueron<br />
matorrales y finalmente en una parcela se ubicaba anteriormente un hayedo.<br />
b) Gestión realizada en las parcelas estudiadas. En la mayor parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> pinares la gestión<br />
había sido poco intensa, con las plantaciones realizadas manualmente y sin haber efectudado<br />
acciones que pudieran tener graves consecuencias en cuanto a erosión, pérdida <strong>de</strong> fertilidad,<br />
etc.<br />
El <strong>de</strong>stino previsto para el producto final es obtener ma<strong>de</strong>ra para sierra. Por ello, en muchas <strong>de</strong><br />
estas parcelas se han realizado dos claras y podas hasta <strong>los</strong> dos metros. También se han realizado<br />
<strong>de</strong>sbroces <strong>los</strong> primeros años <strong>de</strong> la explotación, excepto en aquellas parcelas en la que el uso anterior<br />
fuera el cultivo hortícola. Únicamente en dos parcelas se ha realizado una poda alta.<br />
El hecho <strong>de</strong> que la gestión sea poco intensa pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>berse a que el 95% <strong>de</strong> <strong>los</strong> selvicultores<br />
a nivel <strong>de</strong>l País Vasco, en el que se incluye la R.B.U., tiene una <strong>de</strong>dicación a tiempo parcial a esta<br />
220
actividad. El 23% <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos son empleados <strong>de</strong>l sector servicios, el 30% son jubilados y sólo el<br />
18% es profesional agrario. A<strong>de</strong>más, su concepto <strong>de</strong> la selvicultura <strong>de</strong>l pino radiata es hacer lo que<br />
sus padres o abue<strong>los</strong> hicieron (47%), realizarla como una actividad marginal que ha sido heredada<br />
(22%), pero también en algún caso se trata <strong>de</strong> una actividad escogida por el propietario (22%), por<br />
lo que la selvicultura se realiza <strong>de</strong> forma más correcta.<br />
Según una entrevista realizada a una empresa forestal que trabaja en la R.B.U., hasta hace<br />
siete años no se solicitaban las ayudas que ofrece la Diputación Foral <strong>de</strong> Bizkaia <strong>de</strong>stinadas a las<br />
operaciones silvoculturales necesarias para obtener ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> calidad.<br />
3.2. Análisis estadístico para cada variable analizada<br />
Altitud: La calidad <strong>de</strong> estación (crecimiento en relación a la edad) disminuye a medida que dicha<br />
variable aumenta <strong>de</strong> valor, estableciéndose el límite para una masa <strong>de</strong> calidad aceptable (calida<strong>de</strong>s I<br />
y II) en 350 metros.<br />
Pendiente: Influye en menor grado que la altitud, si bien su influencia es mayor en el caso <strong>de</strong><br />
las peores calida<strong>de</strong>s (calida<strong>de</strong>s III y IV).<br />
Material original: El crecimiento podría ser mayor en las parcelas que se encuentran sobre las<br />
ofitas, aluviales, lutitas y areniscas calcáreas. Los crecimentos más bajos correspon<strong>de</strong>n a las parcelas<br />
situadas sobre las calizas y ello podría <strong>de</strong>berse a la escasa profundidad enraizable que suelen<br />
tener <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> generados sobre este material.<br />
Exposición: Se observan dos grupos. Por un lado las exposiciones Este y Oeste, con un mayor<br />
crecimiento y por otro, la exposición Norte con un crecimiento más bajo. En esta última, el factor limitante<br />
posiblemente sean las heladas.<br />
Tipos <strong>de</strong> usos anterior en las parcelas: El crecimiento es mayor cuando en la rotación anterior<br />
en la parcela se ubicaba un pinar, prado o cultivo. En el caso <strong>de</strong>l pinar, pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>berse a que antes<br />
<strong>de</strong>l primer pinar existiera algún tipo <strong>de</strong> cultivo hortícola. Así, el suelo estaría más fertilizado, favoreciendo<br />
el crecimiento <strong>de</strong> <strong>los</strong> pinos. El menor crecimiento se ha dado cuando la vegetación anterior<br />
era matorral o hayedo. En el caso <strong>de</strong> la parcela en la cual en la anterior rotación se ubicaba un hayedo,<br />
pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>berse a la altitud <strong>de</strong> la parcela, superior a lo aconsejable para el pino radiata.<br />
3.3. Comparación con otros estudios<br />
Si comparamos el Índice <strong>de</strong> Estación <strong>de</strong> estas parcelas con <strong>los</strong> datos <strong>de</strong> Chile (4) nos encontramos<br />
con que en la R.B.U. el 49% <strong>de</strong> las parcelas superan lo que en Chile se consi<strong>de</strong>ra una estación<br />
<strong>de</strong> baja calidad (Indice <strong>de</strong> Estación 23,4 m), pero no llegan a <strong>los</strong> 27 m que correspon<strong>de</strong>rían a la<br />
calidad media. En el estudio <strong>de</strong> referencia realizado en Chile se encontró que la profundidad enraizable<br />
es una variable importante. Esto podría explicar <strong>los</strong> bajos Índices obtenidos en R.B.U. cuando el<br />
material original <strong>de</strong>l suelo es calizas y margocalizas, ya que <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> <strong>de</strong>sarrollados son poco profundos.<br />
Así mismo, <strong>los</strong> índices más altos, aparecerían sobre aluvial y ofitas, con sue<strong>los</strong> más profundos.<br />
En el estudio realizado sobre las estaciones ecológicas <strong>de</strong> <strong>los</strong> pinares españoles (5) se ve claramente<br />
que uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> factores más significativamente relacionado con la calidad <strong>de</strong> estación es la<br />
altitud. Se indica que a mayor altitud menor es la calidad, resultado confirmado por este estudio.<br />
4. Conclusiones<br />
En la mayor parte <strong>de</strong> la superficie <strong>de</strong> la R.B.U. se pue<strong>de</strong>n encontrar pinares <strong>de</strong> primer turno y<br />
en casi todos el<strong>los</strong> la gestión es menor <strong>de</strong> lo <strong>de</strong>seable. Sin embargo, las encuestas realizadas, apuntan<br />
una ten<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> incremento <strong>de</strong> las actuaciones (abonados, podas y claras) a realizar.<br />
La mayor parte <strong>de</strong> las masas estudiadas (41%) correspon<strong>de</strong>n a la calidad I, a un 33% le correspon<strong>de</strong>ría<br />
la calidad II, por lo que podría <strong>de</strong>cirse que en general, las masas son <strong>de</strong> buena calidad.<br />
221
La diferencia <strong>de</strong> crecimiento <strong>de</strong> las masas en función <strong>de</strong>l material original es clara. La mayor<br />
profundidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> generados sobre “aluvial” y “ofitas” explicarían el mejor crecimiento <strong>de</strong> las<br />
masas sobre <strong>los</strong> mismos. En cambio, <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> originados sobre calizas, con menor profundidad,<br />
generarían masas <strong>de</strong> menor crecimiento.<br />
Con la exposición también se observan diferencias claras. Los mejores crecimientos se dan en<br />
la<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> orientación este y oeste, mientras que en las la<strong>de</strong>ras expuestas norte se ubican las masas<br />
<strong>de</strong> peor crecimiento, <strong>de</strong>bido al efecto invernal.<br />
La altitud también influye en el crecimiento, que a su vez se refleja en la calidad <strong>de</strong> estación.<br />
Así, las mejores clases se encuentran por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> cierta altitud, que podría establecerse en <strong>los</strong> 350<br />
metros aproximadamente.<br />
Finalmente, se ha observado que la normativa específica para regular la actividad forestal que<br />
afecta a este sector, resulta escasa e insuficiente para conseguir el objetivo perseguido en el P.R.U.G.,<br />
como es lograr un <strong>de</strong>sarrollo sostenible, con <strong>los</strong> principios básicos <strong>de</strong> la biodiversidad y el uso racional<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos existentes en la actualidad.<br />
5. Bibliografía<br />
DE PABLO, C.L., DÍAZ PINEDA, F.D., MARTÍN DE AGAR, P. y UGARTE. 1991. Pérdida <strong>de</strong> suelo y explotación<br />
forestal en el País Vasco. Bizia, 6: 35-39.<br />
EDESO, J.M. y MERINO, A. 1997. La inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> las labores selvícolas en la conservación y fertilidad<br />
<strong>de</strong>l suelo. Sustrai, 47: 52-55.<br />
GARAYO, J.M. 1991. Las explotaciones forestales privadas <strong>de</strong> pino insignis en el País Vasco. Sustrai,<br />
22: 65-67.<br />
FRANCKE C., S., VERGARA R., N. y BENNEWITZ B., R. 1988. Evaluación preliminar <strong>de</strong> las principales series<br />
y fases <strong>de</strong> suelo en relación al índice <strong>de</strong> sitio <strong>de</strong> plantaciones <strong>de</strong> Pinus radiata D. Don <strong>de</strong> la X<br />
región. Ciencia e Investigación Forestal, 4: 1-14.<br />
GANDULLO J.M. y SÁNCHEZ, O. 1994. Estaciones Ecológicas <strong>de</strong> <strong>los</strong> Pinares Españoles. Colección técnica.<br />
ICONA, Ministerio <strong>de</strong> Agricultura Pesca y Alimentación, Madrid.<br />
MADRIGAL, A. y TOVAL, G. 1975. Tablas <strong>de</strong> Producción <strong>de</strong> Pinus radiata en el País Vasco. Ministerio <strong>de</strong><br />
Agricultura, Madrid.<br />
OLARIETA, J.R., RODRÍGUEZ, R., BESCA, G., RODRÍGUEZ, M. y VIRGEL, S. Evolución <strong>de</strong> la cubierta <strong>de</strong>l suelo<br />
con diferentes sistemas <strong>de</strong> plantación <strong>de</strong>l terreno tras la matarrasa <strong>de</strong> plantaciones <strong>de</strong> Pino<br />
Radiata. En: F. Puertas y M. Rivas (eds.), I Congreso Forestal Hispano-Luso. Gobierno <strong>de</strong> Navarra,<br />
Pamplona, 1997, vol. II, pp. 449-454.<br />
DEPARTAMENTO DE AGRICULTURA PESCA Y ALIMNETACIÓN. 1993. Plan Rector <strong>de</strong> <strong>Uso</strong> y Gestión <strong>de</strong> la Reserva<br />
<strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai. Gobierno Vasco, Vitoria Gazteiz.<br />
ENTE VASCO DE LA ENERGÍA (EVE), Mapas geológicos a escala 1:25.000 (Hojas: 38-I Bermeo; 38-III Mungia;<br />
38-IV Galdakao; 62-I Lezama; 62-II Gernika-Lumo; 62-III Galdakano; 62-IV Durango. 1993.<br />
GOBIERNO VASCO. Mapas <strong>de</strong> Vegetación <strong>de</strong> la Comunidad Autónoma <strong>de</strong>l País Vasco. 1990.<br />
222
URDAIBAI BIOSFERAREN ERRESERBAKO<br />
RADIATA PINUEN MASEN KARAKTERIZAZIOA<br />
Urdaibai Biosferaren Erreserbaren (UBE) gestioaren ikuspegitik begiratuta, oihaneztatutako koniferoak<br />
ustiatzea lurral<strong>de</strong>ko baliabi<strong>de</strong> iturri nagusitzat jotzen da. Horrela, baso gestioari buruz gaur egun<br />
UBEn egin <strong>de</strong>n hasierako azterketak erakutsi digunez, baso baliabi<strong>de</strong>ak zentzuz ustiatzeko beharrezkoa<br />
da baso or<strong>de</strong>nazio egokia egitea, horretarako zuhaitz masak hobetuz, kontserbatuz eta berreskuratuz, eta<br />
lurren eta baliabi<strong>de</strong> hidrikoen babesa, birsorkuntza eta hobekuntza bermatuz.<br />
Horregatik, UBEko radiata pinuen esplotazioak aztertu eta diagnostikatu dira, estazio kalitatea<br />
inguruko eragileekin erlazionatuz, eta esplotazio horiek zenbateraino diren bateragarriak eta doitzen<br />
diren Erabilerarako eta Gestiorako Plan Gidariak ezartzen dituen lurral<strong>de</strong>aren zonifikazioarekin. Halaber,<br />
aukeratutako lursailetan erabiltzen diren ustiapen teknikak aztertu dira, bai lurra prestatzean erabiltzen<br />
direnak, eta baita landaketan edo txandan zehar erabiltzen direnak ere.<br />
Baso masen produktibitatea zenbaterainokoa <strong>de</strong>n jakinda, masa horien gestiorik egokiena zein izan<br />
litekeen proposatu ahal izango da; izan ere, baso errenta emateaz gain, arro hidrografikoak egonkortzen<br />
eta babesten ere lagundu baitezakete. Horrela, Garapen eusgarria ezarriko litzateke; garapen mota horixe<br />
da Biosferaren Erreserben ezaugarrietako bat eta bere oinarrizko printzipioetako bi bioaniztasuna<br />
kontserbatzea eta tokian dau<strong>de</strong>n baliabi<strong>de</strong>en zentzuzko erabilera dira.<br />
CHARACTERISATION OF THE PINO RADIATA<br />
MASSES IN THE URDAIBAI BIOSPHERE RESERVE<br />
From the perspective of the management of the Urdaibai Biosphere Reserve (UBR), the exploitation<br />
of conifer reforestation areas is seen as one of the territory’s main resources. An initial study of the<br />
current UBR forest management system has highlighted the need for a forest organisation method aimed<br />
at the rational use of forest resources through the improvement, conservation and recuperation of forested<br />
areas, thereby guaranteeing the protection, regeneration and improvement of soil and hydraulic<br />
resources.<br />
To this end, an analysis and diagnosis of the UBR pino radiata plantations has been carried out,<br />
relating quality of condition with environmental factors and studying their compatibility with the zonification<br />
of the Area as established in the Master Plan for Use and Management. A review has also been<br />
carried out of the exploitation techniques used in selected plots during land preparation, planting or other<br />
activities <strong>de</strong>veloped during the cycle.<br />
Given the productivity of forested areas, the question arises as to the most appropriate management<br />
method, since in this case, profitability could be complemented by the ad<strong>de</strong>d benefits to be gained by<br />
stabilising and protecting hydrographic basins. This approach coinci<strong>de</strong>s with the objective of Sustainable<br />
Development, a fundamental characteristic of Biosphere Reserves, one of whose basic principles is<br />
the conservation of biodiversity and the rational use of existing resources.<br />
223
El Plan técnico <strong>de</strong> Gestión<br />
y Mejora forestal <strong>de</strong>l Parque<br />
Comarcal <strong>de</strong>l Castillo<br />
<strong>de</strong> Montesquiu<br />
Jorge Jürgens Mestre<br />
• Servicio <strong>de</strong> Parques Naturales<br />
Diputación <strong>de</strong> Barcelona<br />
1. Introducción<br />
En la memoria justificativa <strong>de</strong>l Plan Especial <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Parque Comarcal <strong>de</strong>l Castillo <strong>de</strong><br />
Montesquiu se establece como uno <strong>de</strong> sus principales objetivos generales la conservación y mejora<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s sistemas naturales.<br />
Con tal fin, el mencionado plan prevé la redacción <strong>de</strong>l Plan técnico <strong>de</strong> Gestión y Mejora forestal<br />
(en a<strong>de</strong>lante PTGMF), el cual <strong>de</strong>be <strong>de</strong>finir las actuaciones necesarias para dirigir las masas forestales<br />
hacia la situación <strong>de</strong> máxima estabilidad.<br />
Por otro lado, el mencionado PTGMF preten<strong>de</strong> ser, a largo plazo, un elemento dinamizador más<br />
en la zona, principalmente <strong>de</strong>l sector forestal. Mediante una gestión cercana a la naturaleza, apoyada<br />
en la investigación, se preten<strong>de</strong> dar respuesta a las <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> <strong>los</strong> habitantes y <strong>de</strong> la industria<br />
forestal local, haciendo compatibles la obtención <strong>de</strong> productos forestales con la conservación y mejora<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques.<br />
1.1. Situación<br />
Administrativamente, el Parque Comarcal <strong>de</strong>l castillo <strong>de</strong> Montesquiu se extien<strong>de</strong> en su mayor<br />
parte por el municipio <strong>de</strong> mismo nombre, situado al norte <strong>de</strong> la provincia <strong>de</strong> Barcelona, y a caballo<br />
entre las comarcas <strong>de</strong> Osona y <strong>de</strong>l Ripollés, en la zona <strong>de</strong>nominada por algunos autores como Subpirineo,<br />
la cual se diferencia <strong>de</strong>l Prepirineo por su menor elevación.<br />
Prácticamente la totalidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> terrenos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l límite <strong>de</strong>l parque son propiedad <strong>de</strong> la Diputación<br />
<strong>de</strong> Barcelona, ente local promotor y gestor <strong>de</strong> dicho espacio natural.<br />
1.2. Clima y relieve<br />
Según la clasificación <strong>de</strong> Allué, el clima <strong>de</strong> la zona es el centroeuropeo o atlántico <strong>de</strong> inviernos<br />
fríos, el cual equivale al clima templado frío marítimo o mediterráneo <strong>de</strong> alta montaña (submediterráneo)<br />
<strong>de</strong> Miller.<br />
El río Ter divi<strong>de</strong> el parque <strong>de</strong> norte a sur en dos sectores, y en relación al relieve, éste está formado<br />
por un conjunto <strong>de</strong> pequeños valles surcados por rieras, con la<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> bastante pendiente y<br />
orientadas en su mayoría hacia el oeste. Las cotas oscilan entre <strong>los</strong> 570 m y <strong>los</strong> 858 m, y el substrato<br />
está constituido principalmente por margas calizas y en menor medida por areniscas.<br />
225
1.3. Figuras <strong>de</strong> protección<br />
El Parque Comarcal <strong>de</strong>l castillo <strong>de</strong> Montesquiu está incluido en el Plan <strong>de</strong> Espacios <strong>de</strong> Interés<br />
Natural, aprobado por el Decreto 328/92 <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> la Generalitat <strong>de</strong> Cataluña.<br />
Así mismo, y en relación a la or<strong>de</strong>nación urbanística, cuenta con el Plan Especial <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación<br />
<strong>de</strong>l castillo <strong>de</strong> Montesquiu, aprobada su última modificación el 2 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1998 (DOG<br />
02/07/98, n.º 2672).<br />
2. Metodología<br />
Previamente a la redacción <strong>de</strong> un PTGMF <strong>de</strong>be realizarse un trabajo <strong>de</strong> inventario y posteriormente,<br />
a partir <strong>de</strong> la información y <strong>los</strong> datos obtenidos, se planifican para cada unidad mínima <strong>de</strong><br />
inventario tratamientos silvícolas <strong>de</strong> acuerdo con unos objetivos generales y particulares.<br />
2.1. Inventario<br />
Dentro <strong>de</strong> la fase <strong>de</strong> inventario po<strong>de</strong>mos distinguir tres etapas sucesivas:<br />
– división <strong>de</strong>l monte en unida<strong>de</strong>s mínimas inventariables.<br />
– muestreo y <strong>de</strong>scripción silvícola <strong>de</strong> la unidad mínima inventariable.<br />
– cálculo <strong>de</strong> existencias y síntesis <strong>de</strong> la información obtenida.<br />
2.1.1. División inventarial<br />
Las 504,28 ha. <strong>de</strong> superficie forestal arbolada <strong>de</strong>l monte se han dividido en cantones y rodales.<br />
Parar la división en cantones se han escogido límites claros (acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>l terreno, caminos,<br />
etc.), intentado <strong>de</strong>limitar zonas con pocas diferencias <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> estación.<br />
Los rodales acaban por diferenciar, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>los</strong> cantones, zonas con diferente calidad <strong>de</strong> estación,<br />
tipo <strong>de</strong> vegetación, edad o grado <strong>de</strong> recubrimiento.<br />
2.1.2. Muestreo y <strong>de</strong>scripción silvícola<br />
Con la finalidad <strong>de</strong> conocer con mayor precisión la situación actual <strong>de</strong> las masas arbóreas que<br />
pueblan el monte y po<strong>de</strong>r realizar una planificación y una valoración económica más exacta <strong>de</strong> sus<br />
aprovechamientos, se ha realizado un inventario forestal integrado por un muestreo estratificado (consi<strong>de</strong>rando<br />
como estrato cada rodal) y una <strong>de</strong>scripción silvícola <strong>de</strong>l rodal.<br />
Las variables muestreadas en cada parcela <strong>de</strong> inventario han sido las siguientes:<br />
– diámetro normal <strong>de</strong> las especies arbóreas presentes, consi<strong>de</strong>rando como regeneración todos<br />
aquel<strong>los</strong> pies inferiores a 1,3 m <strong>de</strong> altura;<br />
– submuestra <strong>de</strong> alturas, diámetros y eda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la especies arbóreas más abundantes;<br />
– abundancia, en porcentaje <strong>de</strong> recubrimiento, <strong>de</strong> las especies que constituyen el sotobosque<br />
(herbáceas, helechos, lianas y arbustos).<br />
Aparte <strong>de</strong> las variables cuantitativas muestreadas, se ha realizado una <strong>de</strong>scripción silvícola <strong>de</strong>l<br />
rodal con <strong>los</strong> siguientes puntos:<br />
clase natural <strong>de</strong> edad<br />
tipo <strong>de</strong> bosque<br />
índice <strong>de</strong> espesura<br />
estructura<br />
mezcla <strong>de</strong> especies<br />
vitalidad<br />
aspecto <strong>de</strong>l tronco<br />
ramosidad<br />
aspecto <strong>de</strong> la copa<br />
abundancia <strong>de</strong> la regeneración<br />
estado sanitario<br />
226
2.1.3. Cálculo <strong>de</strong> existencias y síntesis<br />
<strong>de</strong> la información obtenida<br />
A partir <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos <strong>de</strong>l muestreo se han calculado <strong>los</strong> valores medios <strong>de</strong> <strong>los</strong> siguientes parámetros:<br />
– <strong>de</strong>nsidad en número <strong>de</strong> pies por hectárea <strong>de</strong> las especies arbóreas presentes en el rodal;<br />
– área basimétrica por hectárea <strong>de</strong> las especies arbóreas presentes en el rodal;<br />
– volumen con corteza en metros cúbicos por hectárea <strong>de</strong> las especies principales: para su<br />
cálculo se han utilizado las fórmulas correspondientes dadas por el IFN-2 para la provincia <strong>de</strong><br />
Barcelona;<br />
– incremento anual <strong>de</strong>l volumen con corteza <strong>de</strong> las especies principales: como en el caso anterior,<br />
se han utilizado las fórmulas correspondientes dadas por le IFN-2 para la provincia <strong>de</strong><br />
Barcelona;<br />
– altura media y altura dominante: a partir <strong>de</strong> la submuestra <strong>de</strong> alturas, se ha ajustado para<br />
cada rodal y para cada una <strong>de</strong> las especies principales una curva altura - diámetro mediante<br />
una función polinómica <strong>de</strong> segundo grado. Esto permite obtener el valor <strong>de</strong> la altura <strong>de</strong> un pie<br />
conociendo únicamente su diámetro. La altura dominante se ha calculado a partir <strong>de</strong>l diámetro<br />
medio cuadrático <strong>de</strong> <strong>los</strong> 100 pies más gruesos por hectárea.<br />
Con la información obtenida a partir <strong>de</strong>l inventario y el cálculo <strong>de</strong> existencias se ha elaborado<br />
para cada rodal una ficha <strong>de</strong>scriptiva.<br />
2.1.4. Resultado y valoración <strong>de</strong> la finca<br />
El resultado <strong>de</strong>l inventario, a gran<strong>de</strong>s rasgos, se resume en <strong>los</strong> siguientes puntos:<br />
– se ha dividido la finca en 47 unida<strong>de</strong>s mínimas inventariables (rodales);<br />
– las masas forestales presentes en la finca son regulares y bastante jóvenes (30-70 años);<br />
– predomina el fustal bajo (árboles entre 14 y 28 cm <strong>de</strong> diámetro);<br />
– <strong>los</strong> tipos <strong>de</strong> bosque presentes en la finca son: robledales <strong>de</strong> Quercus humilis (213 ha.), pinares<br />
<strong>de</strong> Pinus silvestris (139 ha.), bosques mixtos (96 ha.), hayedos (42 ha.) y encinares (7 ha.);<br />
– la capacidad productiva <strong>de</strong>l bosque es en general mediana – baja, tanto para el pino silvestre<br />
como para el haya.<br />
3. Planificación<br />
3.1. Función preferente<br />
De acuerdo con <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong>l PTGMF, en cada una <strong>de</strong> las unida<strong>de</strong>s mínimas (rodales) se ha<br />
fijado una función preferente, productora o protectora. El principal parámetro que se ha utilizado para<br />
la <strong>de</strong>signación <strong>de</strong> la función ha sido la pendiente <strong>de</strong>l terreno, dado que ésta es el factor más limitante<br />
<strong>de</strong> la silvicultura en la finca.<br />
Cuando el porcentaje <strong>de</strong> superficie <strong>de</strong>l rodal con pendiente superior al 35% es inferior o igual<br />
al 25%, se ha <strong>de</strong>signado la función productora. En estas unida<strong>de</strong>s el objetivo silvícola es la producción<br />
<strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra dado que la silvicultura, sobretodo las cortas <strong>de</strong> regeneración, no presenta ninguna<br />
restricción especial.<br />
Dentro <strong>de</strong> la función protectora se han distinguido tres niveles o intensida<strong>de</strong>s diferentes. Entre<br />
el 26 y el 50% <strong>de</strong> la superficie <strong>de</strong>l rodal con pendiente superior al 35% se ha establecido la función<br />
protectora <strong>de</strong> intensidad I. En esta situación la función productora pier<strong>de</strong> importancia dado que en la<br />
mayor parte <strong>de</strong> estos casos no se pue<strong>de</strong> garantizar la persistencia mediante la regeneración natural.<br />
Por tanto, se aplicaran en la mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos exclusivamente tratamientos <strong>de</strong> mejora que garanticen<br />
el vigor y la estabilidad <strong>de</strong> la masa forestal. En el caso <strong>de</strong> la función protectora <strong>de</strong> intensidad II<br />
(51 al 75%), solamente se aplicaran tratamientos <strong>de</strong> mejora, y en el caso <strong>de</strong> la intensidad III no se<br />
realizará ningún tipo <strong>de</strong> gestión.<br />
227
Al igual que en el caso <strong>de</strong> la función protectora <strong>de</strong> intensidad III, las zonas clasificadas <strong>de</strong> tratamiento<br />
especial por el Plan Especial <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación han sido también excluidas <strong>de</strong> cualquier tipo<br />
<strong>de</strong> tratamiento silvícola, afectando aproximadamente el 30% <strong>de</strong> la superficie arbolada <strong>de</strong>l parque.<br />
3.2. Tipo <strong>de</strong> bosque objetivo<br />
Una herramienta muy importante para la planificación y gestión <strong>de</strong> las masas forestales <strong>de</strong><br />
acuerdo con <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong>l PTGMF es la <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> bosque objetivo o final <strong>de</strong>l rodal.<br />
A partir <strong>de</strong> su <strong>de</strong>terminación, se establecen <strong>los</strong> tratamientos silvícolas necesarios para obtener una<br />
<strong>de</strong>terminada estructura <strong>de</strong> masa.<br />
Para la <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> bosque objetivo hay que tener en cuenta, entre otros aspectos,<br />
<strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong>l PTGMF, la información referente a la fisiografía, clima, edafología y vegetación<br />
potencial <strong>de</strong> la zona, las plantas indicadoras i<strong>de</strong>ntificadas en el inventario, y la competencia entre las<br />
diferentes especies reflejada a través <strong>de</strong> su crecimiento en altura.<br />
3.3. Aspectos generales <strong>de</strong> la gestión<br />
Con la finalidad <strong>de</strong> a<strong>de</strong>cuar la oferta <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>l monte a las posibles variaciones <strong>de</strong> la<br />
<strong>de</strong>manda <strong>de</strong>l mercado se preten<strong>de</strong> potenciar, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l lo posible, la multiespecifidad <strong>de</strong>l monte.<br />
Atendiendo a las <strong>de</strong>mandas actuales <strong>de</strong> la industria <strong>de</strong> primera transformación <strong>de</strong> la zona y su<br />
evolución futura, parece aconsejable dirigir la gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques hacia la obtención <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra<br />
en rollo <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s dimensiones y <strong>de</strong> buena calidad. Por esta razón, <strong>los</strong> turnos que se fijan son tecnológicos<br />
y van dirigidos a la obtención <strong>de</strong> unos diámetros medios <strong>de</strong>terminados.<br />
Tal como se ha mencionado anteriormente, las masas que pueblan el parque son regulares. Las<br />
cortas <strong>de</strong> regeneración en las zonas productoras se realizaran mediante aclareo sucesivo por bosquetes,<br />
tratamiento que permite la regeneración <strong>de</strong> una amplia variedad <strong>de</strong> especies con distinto grado<br />
<strong>de</strong> tolerancia.<br />
Por razones <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> la fauna y con el fin <strong>de</strong> potenciar la biodiversidad <strong>de</strong>l monte,<br />
se propone <strong>de</strong>jar al menos un pie extracortable por hectárea en aquel<strong>los</strong> rodales don<strong>de</strong> la función<br />
preferente es productora.<br />
4. Gestión <strong>de</strong>l plan<br />
Para la gestión <strong>de</strong>l PTGMF el Parque Comarcal <strong>de</strong>l Castillo <strong>de</strong> Montesquiu cuenta con dos<br />
herramientas: el Sistema <strong>de</strong> Información Geográfica y el Plan <strong>de</strong> Seguimiento <strong>de</strong> Parámetros Ecológicos.<br />
Ambas herramientas permiten incorporar información sobre la ejecución y el control <strong>de</strong> <strong>los</strong> tratamientos<br />
silvícolas propuestos en le PTGMF. Esta información es indispensable para proce<strong>de</strong>r a la<br />
valoración <strong>de</strong>l PTGMF e incorporar las mejoras correspondientes en las sucesivas revisiones, las cuales<br />
se prevé realizar cada diez años.<br />
228
MONTESQUIU GAZTELUKO ESKUALDEKO PARKEAREN BASO<br />
GESTIORAKO ETA HOBEKUNTZARAKO PLAN TEKNIKOA<br />
Montesquiu Gazteluko Eskual<strong>de</strong>ko Parkea Or<strong>de</strong>natzeko Plan Bereziaren helburu orokorretako bat<br />
natur sistema handiak kontserbatzea eta hobetzea da eta horretarako Baso Gestiorako eta Hobekuntzarako<br />
Plan Teknikoa idaztea aurreikusita dago.<br />
Planifikazioaren bi<strong>de</strong>z, basogintza murrizteko neurriak ezarri dira, Plan Bereziaren helburuak eta<br />
baso masen ustiapen ekonomiko eusgarria bateratu ahal izateko.<br />
Inbentariatze fasean lortutako informazioa eta planifikatze fasean –Parametro Ekologikoen Segimendurako<br />
Planarekin batera– hartutako erabakiak Informazio Geografikorako Sisteman sartu ziren;<br />
horri esker, proposatutako jokaerak balioetsi ahal izango dira eta aurrerantzeko berrikusketetan hobekuntzak<br />
sartuko dira.<br />
THE CASTILLO DE MONTESQUIU REGIONAL PARK TECHNICAL<br />
FOREST MANAGEMENT AND IMPROVEMENT PLAN<br />
One of the general objectives of the Special Castillo <strong>de</strong> Montesquiu Regional Park Organisational<br />
Plan is the conservation and improvement of large natural systems, and to this end, the compilation of a<br />
Technical Forest Management and Improvement Plan.<br />
This planning process has established restrictions on forestry activity with the aim of harmonising<br />
the objectives of the Special Plan with sustainable economic exploitation of forested areas.<br />
Along with the Ecological Parameters Monitoring Plan, the integration of the data obtained during<br />
the inventory and the <strong>de</strong>cisions ma<strong>de</strong> during the planning process into a Geographical Information<br />
System should enable experts to evaluate the proposed measures and incorporate improvements during<br />
subsequent reviews.<br />
229
Manejo forestal y<br />
conservación <strong>de</strong> la diversidad<br />
biológica en plantaciones<br />
<strong>de</strong> Pinus radiata (D.) Don<br />
y bosques nativos en la Reserva<br />
<strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai<br />
Alejandro Rescia Perazzo<br />
• Departamento <strong>de</strong> Ecología,<br />
Universidad Complutense <strong>de</strong> Madrid<br />
Introducción<br />
La zona correspondiente a la Reserva <strong>de</strong> Urdaibai tiene una larga tradición en el uso intensivo<br />
<strong>de</strong>l suelo basado fundamentalmente en las prácticas agro-silvo-pastorales. Este tipo <strong>de</strong> prácticas se<br />
han ido modificando <strong>de</strong> acuerdo a una serie <strong>de</strong> factores que respon<strong>de</strong>n a las necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sus<br />
habitantes y a ciertas situaciones económicas coyunturales. Los registros históricos indican que la<br />
vegetación autóctona estaba caracterizada por bosques <strong>de</strong> especies frondosas, en especial robledales,<br />
y sus comunida<strong>de</strong>s asociadas, encinares, y matorrales <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> la explotación <strong>de</strong> aquél<strong>los</strong><br />
(Aramburu et al. 1982, 1984).<br />
En el pasado, la ten<strong>de</strong>ncia dominante <strong>de</strong> explotación forestal estaba basada en la producción<br />
sostenida, aceptando como premisas que la productividad potencial <strong>de</strong>l bosque era constante, que<br />
las predicciones <strong>de</strong> utilización podían basarse en un manejo para mantener un estado específico <strong>de</strong>l<br />
bosque que permitiera llevar la producción actual hacia la producción potencial y, que ese estado<br />
podía ser mantenido in<strong>de</strong>finidamente con un manejo sin efectos negativos. Evi<strong>de</strong>ntemente, estas premisas<br />
resultan insostenibles y el cambio <strong>de</strong>be producirse en el sentido <strong>de</strong> controlar procesos, más<br />
que buscar un estado <strong>de</strong>terminado <strong>de</strong>l bosque.<br />
En la Reserva <strong>de</strong> Urdaibai, la perturbación más conspicua es la tala, don<strong>de</strong> su intensidad viene<br />
dada por el tipo <strong>de</strong> intervención que se realice –corta a hecho, tala selectiva, etc.– y la frecuencia,<br />
por <strong>los</strong> turnos o cic<strong>los</strong> <strong>de</strong> corta –en las plantaciones– o la asiduidad con la que se intervienen <strong>los</strong><br />
bosques autóctonos. De esta manera, cualquier estrategia <strong>de</strong> explotación forestal involucra estas dos<br />
características: el intervalo o frecuencia entre las talas –o ciclo <strong>de</strong> corta– y la intensidad <strong>de</strong> la tala –o<br />
número <strong>de</strong> árboles extraídos–. Ambos factores afectan tanto el retorno económico <strong>de</strong> una parcela<br />
explotada como su diversidad biológica.<br />
En <strong>los</strong> últimos años, ha comenzado a consi<strong>de</strong>rarse el mantenimiento <strong>de</strong> la diversidad biológica<br />
como un factor <strong>de</strong> productividad, y como un valor <strong>de</strong>l bosque. Por tanto, preservarla es esencial para<br />
el buen estado <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> estos ecosistemas, lo que requiere, a su vez, un manejo apropiado<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos. La explotación racional <strong>de</strong> las masas forestales está relacionada con el concepto<br />
<strong>de</strong> sostenibilidad. Este concepto, en el contexto <strong>de</strong> un manejo forestal, está <strong>de</strong>finido en términos <strong>de</strong><br />
períodos <strong>de</strong> tiempo –manejar <strong>los</strong> bosques en función <strong>de</strong> varias rotaciones <strong>de</strong> corta o por miles <strong>de</strong><br />
años <strong>de</strong> producción– y en términos <strong>de</strong> estructura, función y composición <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecosistemas en juego<br />
que <strong>de</strong>ben ser mantenidos. Bajo este marco, se trata <strong>de</strong> mantener un régimen <strong>de</strong> extracción<br />
ma<strong>de</strong>rera que sea perdurable en el tiempo, a la vez que se perpetúan las especies –o el mayor número<br />
posible <strong>de</strong> ellas– <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques sometidos a la intervención humana, para garantizar el funcionamiento<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas ecológicos implicados.<br />
231
En el caso <strong>de</strong> la explotación <strong>de</strong> ecosistemas forestales, las distintas prácticas <strong>de</strong> manejo llevadas<br />
a cabo por el hombre pue<strong>de</strong>n tener efectos diversos sobre <strong>los</strong> distintos componentes <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecosistemas,<br />
tales como el medio edáfico (<strong>de</strong> Pablo et al. 1991; E<strong>de</strong>so et al. 1995; Schmitz et al. 1998)<br />
y las comunida<strong>de</strong>s biológicas existentes (Zavala y Oria 1995). Las prácticas selvícolas pue<strong>de</strong>n tener<br />
una inci<strong>de</strong>ncia negativa, amenazando la diversidad, por su incapacidad <strong>de</strong> mantener o imitar <strong>los</strong> procesos<br />
naturales <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecosistemas y por no tener en consi<strong>de</strong>ración las necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> las especies<br />
sensibles. Dependiendo <strong>de</strong> la naturaleza <strong>de</strong> estas prácticas, y <strong>de</strong> su intensidad y frecuencia se pue<strong>de</strong>n<br />
observar cambios en la composición <strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s animales y vegetales, ya sea por la<br />
sustitución <strong>de</strong> unas especies por otras o por cambios en sus abundancias relativas (Kadmon y<br />
Pulliam 1993).<br />
El objetivo <strong>de</strong> este estudio es analizar la relación entre las características intrínsecas y <strong>los</strong> tipos<br />
<strong>de</strong> manejo que se dan en las masas forestales presentes en Urdaibai y <strong>los</strong> valores actuales <strong>de</strong> la<br />
diversidad <strong>de</strong> plantas leñosas.<br />
Resultados y conclusión<br />
Para analizar la inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> las prácticas forestales sobre la diversidad <strong>de</strong> leñosas, previamente<br />
se clasificaron <strong>los</strong> bosques y las plantaciones, según su tipología y edad (frondosas y pinares,<br />
jóvenes y antiguos).<br />
Los tratamientos selvícolas consi<strong>de</strong>rados han sido la entresaca o tala selectiva, la limpieza <strong>de</strong><br />
sotobosque, o ambos tratamientos simultáneos. El primero consiste en la extracción diferencial <strong>de</strong><br />
individuos <strong>de</strong>l estrato arbóreo principal, que produce claros en la masa forestal. El segundo se refiere<br />
a la eliminación <strong>de</strong> elementos <strong>de</strong>l sotobosque –matorral, bosque secundario, rebrotes y hojarasca–<br />
que <strong>de</strong>jan el suelo al <strong>de</strong>scubierto.<br />
El efecto <strong>de</strong>l manejo sobre la diversidad <strong>de</strong> plantas leñosas es diferente en <strong>los</strong> distintos bosques.<br />
En nuestro análisis <strong>de</strong> la influencia <strong>de</strong> las prácticas forestales sobre la diversidad vegetal,<br />
observamos que las plantaciones <strong>de</strong> pinares son las que están sometidas con mayor frecuencia a<br />
perturbaciones –59.32% <strong>de</strong> casos– (Tabla 1a), lo que está significativamente asociado a valores muy<br />
bajos <strong>de</strong> diversidad <strong>de</strong> plantas. Por el contrario, la ausencia <strong>de</strong> manejo conlleva valores más altos <strong>de</strong><br />
diversidad (Tabla 1a). Por otro lado, <strong>los</strong> bosques nativos viejos están sujetos a tratamientos forestales<br />
<strong>de</strong> distinta intensidad y su respuesta varía en función <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> gestión (Tabla 1c). La ausencia<br />
<strong>de</strong> manejo o tratamientos forestales <strong>de</strong> baja intensidad están significativamente relacionados con<br />
valores medios y altos <strong>de</strong> diversidad <strong>de</strong> plantas, mientras que el manejo inci<strong>de</strong> negativamente sobre<br />
ella (Tabla 1c). En cuanto a <strong>los</strong> bosques nativos jóvenes, si bien están sometidos a intervenciones<br />
humanas importantes, son <strong>los</strong> menos perturbados –el 73.33 % <strong>de</strong> estos bosques no presentan una<br />
gestión apreciable para <strong>los</strong> tipos consi<strong>de</strong>rados– (Tabla 1b). En el<strong>los</strong> no se observa asociación significativa<br />
entre la diversidad y el manejo al que están sometidos.<br />
a)<br />
Tabla 1. Efecto <strong>de</strong> las prácticas forestales –manejo– sobre la diversidad <strong>de</strong> plantas leñosas.<br />
Número (y porcentaje) <strong>de</strong> observaciones con y sin prácticas forestales, para diferentes clases<br />
<strong>de</strong> diversidad <strong>de</strong> plantas leñosas. Residuos ajustados, usados para i<strong>de</strong>ntificar las categorías<br />
responsables para un valor <strong>de</strong> chi-cuadrado significativo (c2 ≥ 1.96; p £ 0.05)<br />
Plant. <strong>de</strong> pinos antiguas c2 = 16.549; p = 0.0024<br />
Diversidad <strong>de</strong> Sin manejo Limpieza y<br />
Limpieza y<br />
Sin manejo<br />
leñosas (bits) (%) entresaca (%) entresaca<br />
< 1.5 2 (11.11) 16 (88.89) –3.06 3.06<br />
1.5 - 2.0 5 (31.25) 11 (68.75) 0.90 0.90<br />
2.0 - 2.5 9 (60.00) 6 (40.00) 1.76 –1.76<br />
2.5 - 3.0 5 (71.43) 2 (28.57) 1.76 –1.76<br />
> 3.0 3 (100.00) 0 (0.00) 2.15 –0.15<br />
24 (40.68) 35 (59.32)<br />
232
)<br />
B. nativos jóvenes c2 = 5.455; p = 0.2438<br />
Diversidad <strong>de</strong> Sin manejo Limpieza<br />
leñosas (bits) (%) (%)<br />
Sin manejo<br />
Limpieza<br />
< 1.5 3 (60.00) 2 (40.00) –0.74 0.74<br />
1.5 -2.0 2 (40.00) 3 (60.00) –1.85 1.85<br />
2.0 - 2.5 4 (80.00) 1 (20.00) 0.37 –0.37<br />
2.5 - 3.0 8 (80.00) 2 (20.00) 0.58 –0.58<br />
> 3.0 5 (100.00) 0 (0.00) 1.48 –1.18<br />
22 (73.33) 8 (26.67)<br />
c)<br />
B. nativos antiguos c2 = 26.825; p = 0.0008<br />
Diversidad <strong>de</strong> Sin manejo Entresaca Limpieza<br />
leñosas (bits) (%) (%) (%)<br />
Sin manejo Entresaca Limpieza<br />
< 1.5 1 (12.50) 0 (0.00) 7 (87.5) –2.07 –1.05 2.70<br />
1.5 -2.0 3 (42.86) 0 (0.00) 4 (57.1) –0.13 –0.97 0.71<br />
2.0 - 2.5 8 (80.00) 0 (0.00) 2 (20.0) 2.57 –1.22 –1.83<br />
2.5 - 3.0 4 (40.00) 1 (10.00) 5 (50.0) –0.37 0.00 0.37<br />
> 3.0 2 (40.00) 3 (60.00) 0 (0.0) –0.24 3.98 –2.16<br />
18 (45.00) 4 (10.00) 18 (45.0)<br />
Una cierta intensidad y frecuencia <strong>de</strong> perturbaciones –consi<strong>de</strong>radas intermedias– provoca<br />
aumentos <strong>de</strong> la diversidad (Connell 1978, entre otros). Ante la perturbación, <strong>los</strong> ecosistemas suelen<br />
reaccionar poniendo en funcionamiento un número elevado <strong>de</strong> “resortes” –las especies– <strong>de</strong> manera<br />
que la diversidad <strong>de</strong>l sistema perturbado, en un principio, tien<strong>de</strong> a aumentar, particularmente si no se<br />
ha fomentado la competencia entre las especies (Montalvo et al. 1993). Sin embargo, el nivel <strong>de</strong> la<br />
perturbación intermedia i<strong>de</strong>al varía según <strong>los</strong> ecosistemas consi<strong>de</strong>rados (White 1979) y no pue<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>terminarse a priori.<br />
El tipo <strong>de</strong> gestión forestal tradicional que se lleva a cabo en la cuenca <strong>de</strong> Gernika parece apoyar<br />
estas i<strong>de</strong>as. La tala selectiva –una actividad histórica arraigada en esta zona– ha sido consi<strong>de</strong>rada<br />
como un tipo <strong>de</strong> perturbación que da lugar a un aclareo mo<strong>de</strong>rado en la estructura <strong>de</strong> la vegetación<br />
y que, raramente, causa cambios en la composición <strong>de</strong> especies <strong>de</strong>l estrato arbóreo (Villard et<br />
al. 1992). Esta explotación mo<strong>de</strong>rada causa aquí valores <strong>de</strong> diversidad altos.<br />
Aunque la diversidad a escala local pue<strong>de</strong> aumentar por prácticas <strong>de</strong> manejo que provocan un<br />
mosaico <strong>de</strong> hábitats y efectos <strong>de</strong> frontera –ecotonos–, este incremento local, que generalmente compren<strong>de</strong><br />
especies que son comunes en territorios altamente intervenidos, es obtenido a expensas <strong>de</strong><br />
aquellas especies que necesitan mayor protección. Las técnicas selvícolas para alcanzar la máxima<br />
diversidad difieren <strong>de</strong> acuerdo a la escala. Alcanzar la máxima diversidad local pue<strong>de</strong> no resultar el<br />
mejor plan <strong>de</strong> explotación forestal para mantener una alta diversidad a nivel regional. En general, la<br />
recuperación <strong>de</strong> una corta a matarrasa ocurre a partir <strong>de</strong> las especies generalistas y <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> –frontera–,<br />
con un bajo valor <strong>de</strong> conservación. Por lo tanto, la obtención <strong>de</strong> la máxima diversidad como el<br />
objetivo <strong>de</strong> la conservación <strong>de</strong> la naturaleza, <strong>de</strong>be contemplarse con cierto sentido crítico: un incremento<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> valores <strong>de</strong> diversidad pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>berse a la abundancia <strong>de</strong> especies no nativas y oportunistas.<br />
De hecho, si se aumenta artificialmente la riqueza <strong>de</strong> especies a escala local favoreciendo a<br />
especies ru<strong>de</strong>rales y oportunistas que acompañan las perturbaciones humanas, se corre el riesgo <strong>de</strong><br />
disminuir la biodiversidad global por la pérdida <strong>de</strong> especies sensibles y endémicas y cada sitio<br />
comienza a parecer el mismo, por lo cual la diversificación pue<strong>de</strong> transformarse fácilmente en una<br />
homogenización (Noss 1983, 1993).<br />
En general, <strong>los</strong> bosques <strong>de</strong> frondosas autóctonos presentan valores más altos <strong>de</strong> diversidad <strong>de</strong><br />
plantas leñosas que las plantaciones <strong>de</strong> coníferas. Esto se <strong>de</strong>be, principalmente, a la mayor complejidad<br />
estructural, relacionada con un manejo menos drástico que posibilita un <strong>de</strong>sarrollo sucesional<br />
más avanzado <strong>de</strong> estas formaciones, promoviendo el aumento <strong>de</strong> diversidad. Por lo tanto, si uno <strong>de</strong><br />
233
<strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong> la gestión forestal es mantener <strong>de</strong>terminada diversidad, las técnicas selvícolas <strong>de</strong>ben<br />
adaptarse para lograr que la complejidad estructural <strong>de</strong> las parcelas manejadas se asemeje a la <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
bosques autóctonos. Esto implica retener o imitar el legado estructural y reproducir esa estructura<br />
compleja a lo largo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la plantación (ver Swanson y Franklin 1992; Kessler et al. 1992).<br />
En Urdaibai, es el tipo <strong>de</strong> tratamiento selvícola aplicado el que <strong>de</strong>termina, básicamente, las<br />
características estructurales, funcionales y composicionales <strong>de</strong> <strong>los</strong> usos forestales. Los cultivos <strong>de</strong><br />
pinos sufren intervenciones humanas –limpieza y entresaca– más severas y frecuentes que <strong>los</strong> bosques<br />
autóctonos, las cuales producen alteraciones <strong>de</strong>l suelo, <strong>de</strong> <strong>los</strong> nutrientes y <strong>de</strong> la biomasa. Como<br />
consecuencia, la diversidad se ve afectada notablemente y mantiene valores más altos en <strong>los</strong> bosques<br />
autóctonos que en las plantaciones.<br />
La tala selectiva o entresaca, que tiene, a la vez, el papel <strong>de</strong> regeneración y mejora <strong>de</strong> la masa<br />
forestal, se consi<strong>de</strong>ra una perturbación mo<strong>de</strong>rada y tien<strong>de</strong> a aumentar la diversidad <strong>de</strong> plantas. Este<br />
tipo <strong>de</strong> tratamiento produce condiciones favorables para la colonización y distribución <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas<br />
especies, regulando la competencia y rejuveneciendo la masa, que se traduce en el aumento <strong>de</strong><br />
la diversidad.<br />
Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong>l manejo forestal en la Reserva, <strong>de</strong>be basarse en el control <strong>de</strong> la intensidad<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> tratamientos silviculturales y en la frecuencia <strong>de</strong> las cortas a hecho. En este sentido,<br />
<strong>de</strong>be implementarse un manejo <strong>de</strong>l territorio que regule el patrón espacial -esto es, <strong>de</strong>sincronización<br />
<strong>de</strong> las talas- <strong>de</strong> manera que, su inci<strong>de</strong>ncia resulte lo menos drástica posible para la diversidad biológica.<br />
En este territorio, don<strong>de</strong> la explotación forestal es una actividad prepon<strong>de</strong>rante, resultan muy<br />
importantes <strong>los</strong> tipos <strong>de</strong> tratamientos silvícolas que se apliquen. Bajo esta circunstancia, en la elección<br />
<strong>de</strong> dichos tratamientos se <strong>de</strong>ben consi<strong>de</strong>rar; las características <strong>de</strong> las especies –por ej. tolerancia<br />
a la falta <strong>de</strong> luz, susceptibilidad al viento, adaptabilidad a <strong>de</strong>terminadas perturbaciones, dispersión<br />
<strong>de</strong> semillas–, <strong>los</strong> valores ecológicos –por ej. diversidad <strong>de</strong> especies, protección <strong>de</strong> especies<br />
autóctonas, consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> la calidad ambiental– y, la eficiencia económica <strong>de</strong> la explotación.<br />
Concretamente, el manejo <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques y plantaciones entonces, <strong>de</strong>be estar encaminado<br />
hacia el mantenimiento <strong>de</strong> la diversidad biológica, asegurando la viabilidad <strong>de</strong> la explotación <strong>de</strong><br />
dichas masas forestales. Para ello, se necesita una visión paisajística –ecosistémica– <strong>de</strong> la gestión<br />
que coordine <strong>los</strong> requerimientos <strong>de</strong> hábitats <strong>de</strong> diversas especies –sobre todo las autóctonas– y <strong>los</strong><br />
atributos funcionales <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecosistemas. En la Reserva <strong>de</strong> Urdaibai, esto se traduce en una gestión<br />
territorial que garantice la permanencia <strong>de</strong> <strong>los</strong> pequeños y aislados ecosistemas remanentes –<strong>los</strong><br />
bosques autóctonos–, para proteger ciertos valores <strong>de</strong> diversidad biológica y <strong>de</strong> paisaje, manteniendo<br />
la explotación forestal como recurso económico <strong>de</strong> las poblaciones locales.<br />
Referencias<br />
ARAMBURU, A. et al. 1982. Estudio ecológico <strong>de</strong>l valle y estuario <strong>de</strong> la ría <strong>de</strong> Mundaka-Gernika. Informe<br />
preliminar. Gobierno Vasco. Sociedad <strong>de</strong> Ciencias Aranzadi.<br />
ARAMBURU, A. et al. 1984. Estudio ecológico <strong>de</strong>l valle y estuario <strong>de</strong> la ría <strong>de</strong> Mundaka-Gernika. Gobierno<br />
Vasco. Sociedad <strong>de</strong> Ciencias Aranzadi.<br />
CONNELL, J.H. 1978. Diversity in tropical rain forests and coral reefs. Science 199: 1302-1310.<br />
DE PABLO, C.L., PINEDA, F.D., MARTÍN DE AGAR, P. y UGARTE, F.M. 1991. Pérdida <strong>de</strong> suelo y explotación<br />
forestal en el País Vasco. Bizia 6: 35-39.<br />
EDESO, J.M. et al. 1995. Repercusiones <strong>de</strong> <strong>los</strong> cambios <strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l suelo en la pérdida <strong>de</strong> recursos<br />
ambientales y en la dinámica <strong>de</strong>l ecosistema. Gobierno Vasco. Departamento <strong>de</strong> Urbanismo,<br />
Vivienda y Medio Ambiente. Vitoria-Gasteiz.<br />
KADMON, R. y PULLIAM, H.R. 1993. Island biogeography: effect of geographical isolation on species<br />
composition. Ecology 74: 977-981.<br />
KESSLER, W., SALWASSER, H., CARTWRIGHT JR., C. y CAPLAN, J. 1992. New perspectives for sustainable<br />
natural resources management. Ecol. Appl. 2: 221-225.<br />
MONTALVO, J., CASADO, M.A., LEVASSOR, C. y PINEDA, F.D. 1993. Species diversity patterns in Mediterranean<br />
grasslands. J. Veg. Sci. 4: 213-222.<br />
234
NOSS, R.F. 1983. A regional landscape approach to maintain diversity. BioScience 33: 700-706.<br />
NOSS, R.F. 1993. Sustainable forestry or sustainable forests? En: Aplet, G.H., Johnson, N., Olson, J.T.<br />
y Sample, V.A. (eds.). Defining sustainable forestry, pp. 17-43. The Wil<strong>de</strong>rness Society. Island<br />
Press, Washington D.C.<br />
SCHMITZ, M.F., ATAURI, J.A., DE PABLO, C.L., MARTÍN DE AGAR, P., RESCIA, A.J. and PINEDA, F.D. 1998. Changes<br />
in land use in Northern Spain: effects of forestry management on soil conservation. Forest<br />
Ecology and Management 109: 137-150.<br />
SWANSON, F.J. y FRANKLIN, J.F. 1992. New forestry principles from ecosystem analysis of Pacific<br />
Northwest Forests. Ecological Applications 2: 262-274.<br />
VILLARD, M.A., FREEMARK, K. y MERRIAM, G. 1992. Metapopulation theory and Neotropical migrant birds<br />
in temperate forests: An empirical investigation. In: Hagan III, J.M. y Johnston, D.W. (eds.)<br />
Ecology and conservation of Neotropical migrant land birds, pp. 474-482. Smithsonian Institution<br />
Press, Washington y London.<br />
WHITE, P.S. 1979. Pattern, process, and natural disturbance in vegetation. Bot. Rev. 45: 229-299.<br />
ZAVALA, M.A. y ORIA, J.A. 1995. Preserving biological diversity in managed forests: a meeting point for<br />
ecology and forestry. Landscape and Urban Planning 31: 363-378.<br />
URDAIBAI BIOSFERAREN ERRESERBAKO PINU SAILEN ETA BERTAKO<br />
BASOEN ERABILERA ETA ANIZTASUN BIOLOGIKOAREN KONTSERBAZIOA<br />
Euskal Herrian, Urdaibai Biosferaren Erreserbari dagokion inguruan betidanik izan da lurraren erabilera<br />
intentsiboa eta batez ere nekazaritzan, basogintzan eta artzaintzan aritu izan da. Urteen joanean,<br />
jarduera horietan gorabeherak izan dira eta aldatu egin dira, batik bat biztanleen premien eta egoera ekonomikoaren<br />
arabera. Erregistro historikoek adierazten dutenez, bertako landaretza espezie hostotsuez<br />
osatuta zegoen, batez ere haritzez, eta espezie horiekin batera izaten diren beste komunitateez, artadiez<br />
eta horien ustiapenaren ondoriozko sastrakez. Bertako basoak kentzearen prozesua ikerketa honen lehen<br />
urtea –1946– baino lehen hasi zen eta kenketa horien ondorioak izugarri areagotu dira azken 50 urteotan;<br />
kenketa prozesu horiek nabarmen aldatu zituzten ekosistemak, maila guztietan (hau da, basoak osatzen<br />
zituzten espezieak, egituraketa eta habitatak).<br />
Azken urteotan, aniztasun biologikoari eusteak garrantzi handia hartu du, aniztasuna produktibitatearen<br />
eragiletzat eta basoko baliotzat hartzen hasi baikara. Beraz, basoak zaintzea funtsezkoa da ekosistema<br />
horiek behar bezala kontserbatzeko eta baso masen zentzuzko ustiapena –eusgarria– planteatu beharra<br />
dago <strong>de</strong>nboran zehar iraungo duen baso erauzketaren eregimenari eusteko, gizakiaren esku hartzea<br />
jasan behar duten basoetako espezieak –edo ahalik eta espezie gehienak– iraunaraztearekin batera, tartean<br />
diren sistema ekologikoen funtzionamendua bermatzeko.<br />
Erabilera intentsiboko lursailek, hau da, garbiketa eta bakanketa jasaten dutenek, batez beste, aniztasun<br />
balo txikiagoak dituzte beste lursail batzuek baino, hain zuzen ere, baso tratamendurik izan ez dutenak<br />
edo neurrizko gestioa izan dutenak baino. Badirudi zuhaitzen bakanketak baldintza egokiak (lekua,<br />
argia, mantenugaiak) ergiten dituela espezie berriak sartzeko edo dau<strong>de</strong>nak berrantolatzeko; horrela,<br />
aniztasun handiagoa eragiten da.<br />
Oro har, zuhaitz hostotsuez osatutako bertako basoetan landare zurkaren aniztasuna handiagoa izaten<br />
da konifeoen sailetan baino. Horren arrazoi nagusia egiturazko konplexutasun handiagoa da, erabilera<br />
ez hain zorrotzagoarekin zerikusia duena; izan ere, horri esker formazioen segidatze garapena ahalbi<strong>de</strong>tzen<br />
baita eta aniztasuna bultzatzen da. Beraz, baso gestioaren helburuetako bat aniztasun jakin bati<br />
eustea baldin bada, beharrezkoa da basogintza teknikak behar beala egokitzea, erabiltzen diren lursailen<br />
egiturazko konplexutasuna bertako basoetakoenaren antzekoa izan dadin. Horretarako, beharrezkoa da<br />
egiturazko ondarea iraunaraztea edo antzeratzea eta egitura konplexu hori landatutako sailen garapenean<br />
errepikatzea.<br />
Hain zuzen ere, basoen eta landatutako sailen erabileran, helburu nagusietako bat aniztasun biologikoari<br />
eustea da, baso masa horien ustiapenean bi<strong>de</strong>ragarritasuna ziurtatuz. Urdaibai Erreserban, lurral<strong>de</strong>aren<br />
gestioan oso kontuan izan behar dira ekosistema hondar txiki eta bakanduak –hau da, bertako<br />
basoak–, aniztasun biologikoko eta paisaiako balio batzuk babesteko, baso ustiapena bertako herritarren<br />
baliabi<strong>de</strong> ekonomiko izaten jarraitzeko.<br />
235
FOREST MANAGEMENT AND CONSERVATION OF BIOLOGICAL DIVERSITY IN PINE<br />
AND NATIVE FOREST PLANTATIONS IN THE URDAIBAI BIOSPHERE RESERVE<br />
In the Basque Country, the Area corresponding to the Urdaibai Biosphere Reserve has a long<br />
tradition of intensive exploitation, mainly based on agricultural-forestry-pastoral practices. The type of<br />
practice has changed and evolved in conjunction with a series of factors linked to the needs of the<br />
area’s inhabitants and to certain temporary economic situations. Historical records indicate that native<br />
vegetation was characterised by leafy, mainly oak forests and the communities associated with them, oak<br />
groves and thickets resulting from their use and exploitation. The changes resulting from the felling of<br />
native forests, a process which began prior to the first year of this study (1946), have intensified over the<br />
last 50 years and have significantly altered ecosystems at all levels: the composition of forest species,<br />
structure and wildlife habitats.<br />
In recent years, we have begun to consi<strong>de</strong>r the maintenance of biological diversity as a factor of<br />
productivity and a forest value. As such, its preservation is essential for the successful conservation of<br />
these ecosystems and the principle of rational or sustainable exploitation should be adhered to as a means<br />
of establishing long-term timber extraction while simultaneously preserving as many species as possible<br />
within the forested areas subjected to human intervention, in or<strong>de</strong>r to guarantee the protection of the<br />
ecological systems in question.<br />
On average, areas subjected to intensive management –joint cleaning and extraction– have a lower<br />
level of diversity than those in which human interference has been either mo<strong>de</strong>rate or non existent. Tree<br />
extraction seems to create i<strong>de</strong>al conditions (space, light, nutrients) for the establishment of new species<br />
or the reorganisation of existing species in such a way as to increase diversity.<br />
In general, native leafy forests have a higher diversity of woody plants than conifer plantations.<br />
This may be mainly due to greater structural complexity, linked to a less drastic management style,<br />
that enables a more advanced successional <strong>de</strong>velopment, thereby fostering diversity. Therefore, if one of<br />
the aims of forest management is to maintain a certain level of diversity, forestry techniques should be<br />
adapted to ensure that the structural complexity of managed areas is as similar as possible to that of<br />
native forests. This involves retaining or imitating structural legacy and reproducing it throughout the<br />
plantation <strong>de</strong>velopment cycle.<br />
In short then, forest and plantation management should be aimed at maintaining biological diversity,<br />
thereby guaranteeing the viability of forest exploitation. In the Urdaibai Biosphere Reserve, this<br />
means establishing a land management system that guarantees the preservation of the small and isolated<br />
remaining ecosystems (native forests), in or<strong>de</strong>r to protect certain biological diversity and landscape<br />
values while ensuring the continuance of forest exploitation as an economic resource for the local population.<br />
236
La or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> la actividad<br />
forestal en la Reserva<br />
<strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai<br />
Marta Rozas Ormazábal &<br />
Xabier Arana Eiguren<br />
• Patronato <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai<br />
Introducción<br />
En 1984 la UNESCO otorgó al valle y estuario <strong>de</strong> la ría <strong>de</strong> Urdaibai la calificación <strong>de</strong> Reserva <strong>de</strong><br />
la Biosfera. Posteriormente, el Parlamento Vasco aprobó la Ley 5/1989, <strong>de</strong> Protección y Or<strong>de</strong>nación<br />
<strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai (R.B.U.), previendo como instrumentos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo la<br />
redacción <strong>de</strong>l Plan Rector <strong>de</strong> <strong>Uso</strong> y Gestión (Decreto 242/1993) y la elaboración <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong><br />
Armonización y Desarrollo <strong>de</strong> las Activida<strong>de</strong>s Socioeconómicas (Decreto 258/1998).<br />
El expreso objetivo <strong>de</strong> la Ley 5/1989, hace referencia a la preservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> cic<strong>los</strong> hidrológicos<br />
<strong>de</strong> la cuenca <strong>de</strong> Urdaibai, en la que el 55% <strong>de</strong>l territorio está ocupado por plantaciones forestales<br />
<strong>de</strong> crecimiento rápido. La necesidad <strong>de</strong> una or<strong>de</strong>nación hidrológico-forestal en la cuenca se fundamenta<br />
a<strong>de</strong>más en el <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong>l territorio, con sue<strong>los</strong> removidos, escorrentía superficial<br />
exagerada, total <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia para el abastecimiento <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> las propias captaciones, y la comprobada<br />
y estrecha <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia que existe entre las actuaciones en las zonas altas y medias <strong>de</strong> la<br />
cuenca y sus consecuencias en el fondo <strong>de</strong>l valle y estuario (Gobierno Vasco, 1993).<br />
Por otro lado, <strong>de</strong>be tenerse en cuenta que la explotación racional <strong>de</strong> las plantaciones forestales<br />
en Urdaibai, se conforma como una <strong>de</strong> las principales fuentes <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong>l territorio. Ello es<br />
<strong>de</strong>bido a las especiales condiciones topoclimáticas en el ámbito <strong>de</strong> las reserva, muy favorables para<br />
su <strong>de</strong>sarrollo, y a la gran proporción <strong>de</strong> sue<strong>los</strong> con escasa potencialidad para otros usos agropecuarios<br />
másproductivos. Las plantaciones forestales ubicadas en sus áreas específicas y correctamente<br />
gestionadas pue<strong>de</strong>n complementar la renta <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> la población <strong>de</strong> la zona, con el beneficio asociado<br />
<strong>de</strong> proteger y estabilizar las cuencas hidrográficas.<br />
Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l territorio en la R.B.U.<br />
Las Reservas <strong>de</strong> la Biosfera como mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Espacio Natural Protegido tienen como objetivo<br />
básico la necesaria combinación entre conservación y <strong>de</strong>sarrollo, investigación con <strong>de</strong>mostración y<br />
educación con formación. En ellas se ensaya, aplica y divulga el objetivo <strong>de</strong> Desarrollo Sostenible,<br />
uno <strong>de</strong> cuyos principios es la conservación <strong>de</strong> la biodiversidad (genética, específica y ecosistémica)<br />
y el uso racional <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos <strong>de</strong>l territorio. Por ello, las Reservas <strong>de</strong> la Biosfera se divi<strong>de</strong>n en tres<br />
zonas estrechamente relacionadas:<br />
237
– Zona núcleo: Acoge muestras representativas <strong>de</strong> ecosistemas naturales que han sufrido una<br />
perturbación mínima, y estrictamente protegidos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un plan <strong>de</strong> preservación.<br />
– Zona tampón o <strong>de</strong> amortiguación: Generalmente se sitúa alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l núcleo protegiéndolo<br />
y compren<strong>de</strong> también <strong>los</strong> necesarios corredores ecológicos en el territorio.<br />
– Zona <strong>de</strong> transición: Normalmente ro<strong>de</strong>a a las anteriores o pue<strong>de</strong> estar asociada a ellas, y su<br />
objetivo principal es acoger las funciones <strong>de</strong> las Reservas <strong>de</strong> la Biosfera relacionadas con el<br />
<strong>de</strong>sarrollo.<br />
La estrategia básica <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nación territorial en Urdaibai ha sido la <strong>de</strong> proteger específicamente<br />
el fondo <strong>de</strong> la cuenca (estuario y marismas, litoral y encinares cantábricos); las zonas altas en la<br />
cabecera <strong>de</strong> la misma (bosques protectores); las regatas y cauces que constituyen la red <strong>de</strong> drenaje<br />
y <strong>de</strong> corredores ecológicos que comunican entre sí las zonas naturales; y el patrimonio arqueológico.<br />
Para las zonas medias y la<strong>de</strong>ras que completan el resto <strong>de</strong>l territorio se propone un nivel <strong>de</strong> protección<br />
menos estricto mediante una or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> usos y activida<strong>de</strong>s.<br />
Dicha or<strong>de</strong>nación territorial en distintas áreas y zonas se produce tras la recopilación sintética<br />
y contraste <strong>de</strong> la información temática básica <strong>de</strong>l territorio con valor significativo para condicionar el<br />
uso <strong>de</strong>l suelo (litología, hidrología, sue<strong>los</strong>, vida silvestre, paisaje, planeamiento urbanístico vigente,<br />
etc.). A partir <strong>de</strong> estos datos se elabora un plano <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nación que atien<strong>de</strong> a las <strong>de</strong>terminaciones<br />
<strong>de</strong>l contraste Potencialida<strong>de</strong>s/Restricciones <strong>de</strong> uso y diferencia las correspondientes áreas (conservación,<br />
agropecuarias, forestales, suelo rústico común) para todo el territorio.<br />
ZONA NÚCLEO = Áreas <strong>de</strong> Especial Protección (A.E.P.)<br />
• Área <strong>de</strong> la ría (P.0; P.1; P.1.1; P.2; C.1).<br />
• Área <strong>de</strong>l litoral (C.2).<br />
• Área <strong>de</strong> encinares cantábricos (P.3).<br />
• Área <strong>de</strong> interés arqueológico (Y.C; Y.A).<br />
ZONA TAMPÓN O DE AMORTIGUAMIENTO = Áreas <strong>de</strong> Protección<br />
• Zona <strong>de</strong> Protección <strong>de</strong>l litoral, márgenes <strong>de</strong> arroyo, alto interés naturalístico, paisajístico e histórico<br />
(P.4).<br />
• Zona <strong>de</strong> Protección <strong>de</strong> encinares cantábricos, bosquetes naturales y sue<strong>los</strong> con riesgo <strong>de</strong> erosión<br />
muy alto (P.5).<br />
• Zona <strong>de</strong> Protección paisajística, territorios <strong>de</strong> alta vulnerabilidad visual y escenográfica (P.6).<br />
ZONA DE TRANSICIÓN<br />
• Áreas <strong>de</strong> Interés Agrario<br />
– Zona sobre vegas (A.1).<br />
– Zona sobre acuíferos (A.2).<br />
– Zona <strong>de</strong> interés agrario (A.3).<br />
• Áreas <strong>Forestales</strong><br />
– Zona sobre vegas (A.1).<br />
– Zona sobre acuíferos (A.2).<br />
– Zona <strong>de</strong> interés agrario (A.3).<br />
• Áreas <strong>Forestales</strong><br />
– Zona con riesgo <strong>de</strong> erosión mo<strong>de</strong>rado (F.1).<br />
– Zona con riesgo <strong>de</strong> erosión muy alto (F.2).<br />
• Áreas <strong>de</strong> Núcleos <strong>de</strong> población (N.S.; N.R.).<br />
• Áreas <strong>de</strong> Suelo Rústico Común (S.R.C.).<br />
• Áreas <strong>de</strong> <strong>Sistemas</strong> (I.S.; E.C.R.).<br />
Correspon<strong>de</strong>ncia entre la estructura básica <strong>de</strong> las Reservas <strong>de</strong> la Biosfera y la or<strong>de</strong>nación establecida<br />
en Urdaibai.<br />
La or<strong>de</strong>nación forestal preten<strong>de</strong> sentar las bases que minimicen <strong>los</strong> riesgos ambientales <strong>de</strong>l<br />
territorio, abordando problemas como la <strong>de</strong>sprotección <strong>de</strong>l suelo como consecuencia <strong>de</strong> las actuaciones<br />
forestales, la racionalización <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajos forestales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista tanto ecológico<br />
como económico, problemas <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> las características <strong>de</strong>l medio físico <strong>de</strong> la reserva con<br />
altas pendientes y litologías frágiles que incrementan <strong>los</strong> riesgos <strong>de</strong> erosión, la excesiva vulnerabilidad<br />
frente a <strong>los</strong> incendios, la productividad y calidad <strong>de</strong> las plantaciones, o la simplificación ecológica<br />
<strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vida silvestre entre otros.<br />
238
Estado actual <strong>de</strong> la vegetación arbolada<br />
en la R.B.U.<br />
Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> objetivos generales <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai es mantener la diversidad<br />
biológica, <strong>los</strong> recursos genéticos y la regulación ambiental. La estrategia básica para el logro <strong>de</strong><br />
este objetivo consiste en asegurar el mantenimiento <strong>de</strong> muestras representativas <strong>de</strong> la mayor variedad<br />
y diversidad posible <strong>de</strong> formaciones biológicas y <strong>de</strong> sus componentes (en<strong>de</strong>mismos, especies<br />
en peligro <strong>de</strong> extinción o rarificadas).<br />
A la vista <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos <strong>de</strong>l Inventario Forestal <strong>de</strong> la C.A.P.V - 1996, la superficie arbolada actual<br />
en la R.B.U. supone 14.564 has (66% <strong>de</strong> la superficie total).<br />
Total Coníferas Eucalipto<br />
Robledal - B. <strong>de</strong><br />
Otras<br />
Encinar<br />
B. mixto ribera frondosas<br />
Superf. 14.564 10.492 1.502 1.038 20 1.416 95<br />
% 100 72.06 10.31 7.12 0.14 9.72 0.65<br />
De dichos datos cabe <strong>de</strong>stacar que las explotaciones <strong>de</strong> coníferas y eucalipto ocupan el<br />
82,37% <strong>de</strong> la superficie arbolada y que a excepción <strong>de</strong>l encinar cantábrico, distribuido en cinco gran<strong>de</strong>s<br />
zonas, no quedan manchas <strong>de</strong> vegetación arbolada autóctona <strong>de</strong> suficiente extensión como para<br />
garantizar la pervivencia en el tiempo <strong>de</strong> ese tipo <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s.<br />
La principal característica <strong>de</strong> <strong>los</strong> robledales y bosques mixtos es su distribución en pequeños<br />
bosquetes. Sin embargo, potencialmente constituyen el gran tipo <strong>de</strong> bosque natural climático <strong>de</strong> las<br />
tierras medias y bajas <strong>de</strong>l País Vasco. La especie Quercus robur es una <strong>de</strong> las principales responsables<br />
históricas <strong>de</strong> la formación <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> pardos o cambisoles <strong>de</strong> fertilidad entre regular y buena,<br />
que hoy cubren buena parte <strong>de</strong>l territorio vasco, y constituyen la principal reserva <strong>de</strong> nutrientes para<br />
las plantas silvestres y cultivadas (Loidi y Olano, 1996).<br />
Por lo que se refiere a <strong>los</strong> bosques <strong>de</strong> ribera, su superficie se estima en unas 20 has en el total<br />
<strong>de</strong> la R.B.U. Teniendo en cuenta la amplitud <strong>de</strong> la red <strong>de</strong> drenaje resulta difícil pensar que puedan<br />
cumplir a<strong>de</strong>cuadamente sus funciones <strong>de</strong> refugio y fomento <strong>de</strong> la vegetación y fauna <strong>de</strong> la ribera y<br />
<strong>de</strong>l cauce, en la protección contra la erosión <strong>de</strong> <strong>los</strong> márgenes, en la regulación <strong>de</strong> <strong>los</strong> caudales, protegiendo<br />
contra las inundaciones, y en la creación <strong>de</strong> corredores ecológicos.<br />
Implicaciones <strong>de</strong>l Plan Rector<br />
<strong>de</strong> <strong>Uso</strong> y Gestión (P.R.U.G.)<br />
La aplicación <strong>de</strong> la normativa <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> la aplicación <strong>de</strong>l P.R.U.G en relación a la actividad<br />
forestal implica una reor<strong>de</strong>nación en cuanto al tipo <strong>de</strong> sue<strong>los</strong> que pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>stinarse al cultivo forestal,<br />
diversificación <strong>de</strong> las especies actualmente explotadas y las siguientes limitaciones a la actividad:<br />
imposibilidad <strong>de</strong> cultivar especies <strong>de</strong> crecimiento rápido en algunas zonas; mantenimiento <strong>de</strong><br />
una distancia <strong>de</strong> 150 m entre las plantaciones con especies <strong>de</strong> crecimiento rápido y las edificaciones<br />
resi<strong>de</strong>nciales en parte <strong>de</strong> la Reserva; y prohibición <strong>de</strong> cortas a hecho en superficies continuas superiores<br />
a las 5 has o en zonas con riesgo <strong>de</strong> erosión muy alto.<br />
Sin embargo, en diciembre <strong>de</strong> 1996 el Pleno <strong>de</strong>l Patronato <strong>de</strong> la R.B.U. aprobó el <strong>de</strong>nominado<br />
Dictamen <strong>de</strong> Sector Primario, cuya aplicación implica diversas modificaciones respecto a lo expuesto<br />
en el párrafo anterior.<br />
239
Zonificación<br />
Permisión<br />
usos forestales<br />
productivos<br />
Normas<br />
Or<strong>de</strong>nación<br />
Directa<br />
Intervención<br />
Administrativa<br />
Encinar: Re<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> límites en base a la composición arbórea o vegetal.<br />
Zonas <strong>de</strong> protección: mantenimiento <strong>de</strong> las repoblaciones <strong>de</strong> crecimiento rápido existentes<br />
a perpetuidad, excepto en la banda <strong>de</strong> protección <strong>de</strong>l litoral y marisma.<br />
Zona F.2: Se re<strong>de</strong>finen como las zonas con pendiente superior al 50%, así como aquellas<br />
con pendiente superior al 30% e inferior al 50% sobre sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> litología sensible<br />
frente a la erosión. Conlleva la limitación <strong>de</strong> técnicas <strong>de</strong> explotación que acentúen la erosión<br />
<strong>de</strong> sus sue<strong>los</strong>, así como <strong>de</strong> las especies a emplear, todo lo cual se concretará en<br />
el Plan <strong>de</strong> Acción Territorial correspondiente.<br />
Distancias: Se guiarán por lo establecido en la Norma Foral <strong>de</strong> Montes, con excepción<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> supuestos <strong>de</strong> edificios resi<strong>de</strong>nciales ya existentes, situados sobre terrenos calificados<br />
como SRC, A.1, A.2 y A.3, respecto <strong>de</strong> <strong>los</strong> cuales las nuevas plantaciones forestales<br />
<strong>de</strong>berán respetar la distancia <strong>de</strong>, al menos, tres veces la altura media a la edad <strong>de</strong><br />
corta <strong>de</strong> la especie mayoritaria a la que pertenezca la plantación <strong>de</strong> que se trata, en<br />
atención a la <strong>de</strong>bida protección <strong>de</strong>l caserío y <strong>de</strong> la actividad agraria asociada al mismo.<br />
Superficie <strong>de</strong> corta: Se permiten las cortas en superficies mayores <strong>de</strong> 5 has.<br />
El informe preceptivo <strong>de</strong>l Patronato <strong>de</strong>berá limitarse en el caso <strong>de</strong> cortas <strong>de</strong> superficies<br />
mayores <strong>de</strong> 5 ha. a <strong>los</strong> aspectos ambientales <strong>de</strong> la intervención sin pronunciamientos<br />
favorables o contrarios a la actuación <strong>de</strong> modo que la Administración Forestal resuelva<br />
lo proce<strong>de</strong>nte respecto a la autorización.<br />
De la superficie ocupada en la actualidad por especies forestales <strong>de</strong> crecimiento rápido (11.994<br />
has o 55% <strong>de</strong> la superficie total <strong>de</strong> la R.B.U.), <strong>de</strong>ben <strong>de</strong>saparecer y ser <strong>de</strong>stinadas a otros usos, las<br />
557 has (2,5% <strong>de</strong>l total) situadas en el encinar (8,6% <strong>de</strong> su superficie ocupada por plantaciones), litoral<br />
(1.4%), estuario y marisma (0.6%), yacimientos arqueológicos (50.5%) y Areas <strong>de</strong> Interés Agrario<br />
(20%).<br />
Por lo que se refiere a la superficie que <strong>de</strong>be verse afectada por cambio <strong>de</strong> especie, quedará<br />
<strong>de</strong>finida en <strong>los</strong> Planes <strong>de</strong> Acción Territorial, instrumentos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l propio P.R.U.G., y <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
cuales en la actualidad se está trabajando en <strong>los</strong> correspondientes al encinar y su banda <strong>de</strong> protección,<br />
las zonas <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> márgenes <strong>de</strong> arroyos y las Áreas forestales.<br />
Dichos Planes <strong>de</strong> Acción Territorial <strong>de</strong>berán regular a<strong>de</strong>más, las técnicas selvícolas, <strong>de</strong> manejo,<br />
aprovechamiento y preparación <strong>de</strong> terreno más a<strong>de</strong>cuadas en cada caso, ya que según <strong>los</strong> resultados<br />
<strong>de</strong> trabajos elaborados recientemente (E<strong>de</strong>so y otros, 1996) las claves para evitar <strong>los</strong> procesos<br />
<strong>de</strong> pérdida <strong>de</strong> suelo y sus consecuencias sobre la cuenca, se encuentran más en el tipo <strong>de</strong> manejo<br />
a que se someten las plantaciones forestales, que en el tipo <strong>de</strong> especie explotada.<br />
Por ello, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace aproximadamente un año se está trabajando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Patronato en convenio<br />
con la Universidad <strong>de</strong>l País Vasco en el análisis en profundidad y global <strong>de</strong> la actividad forestal<br />
y sus repercusiones tanto negativas, como positivas en todos <strong>los</strong> sectores potencialmente afectados.<br />
El objetivo final es la obtención <strong>de</strong> un documento que sirva <strong>de</strong> base para la elaboración <strong>de</strong> un<br />
Manual <strong>de</strong> Buenas Prácticas <strong>Forestales</strong> en Urdaibai.<br />
Finalmente citar que el Programa <strong>de</strong> Armonización y Desarrollo <strong>de</strong> las Activida<strong>de</strong>s Socio-económicas<br />
<strong>de</strong> la R.B.U. (Decreto 258/1998) incluye una línea <strong>de</strong> actuación correspondiente a la or<strong>de</strong>nación<br />
<strong>de</strong> la actividad forestal, en la que se formulan las siguientes propuestas:<br />
– Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> pistas forestales.<br />
– Medidas <strong>de</strong> apoyo a la diversificación hacia especies forestales que proporcionen oportunida<strong>de</strong>s<br />
económicas a largo plazo y aumento <strong>de</strong> la biodiversidad.<br />
– Incentivación económica para el empleo <strong>de</strong> técnicas poco impactantes, estableciendo un programa<br />
<strong>de</strong> fomento <strong>de</strong> empleo.<br />
– Mejora <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas <strong>de</strong> prevención <strong>de</strong> incendios forestales.<br />
240
Bibliografía<br />
EDESO, J.M. y otros (1996). Repercusiones <strong>de</strong> <strong>los</strong> cambios <strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l suelo en la pérdida <strong>de</strong> recursos<br />
ambientales y en la dinámica <strong>de</strong>l ecosistema. Dpto. <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio, Vivienda y<br />
Medio Ambiente <strong>de</strong>l Gobierno Vasco. Dir. <strong>de</strong> Recursos Ambientales. Inédito 1271 pp.<br />
GOBIERNO VASCO (1989). Ley 5/1989, <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> Julio, <strong>de</strong> Protección y Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la<br />
Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai. (B.O.P.V. n.º 145, <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> Julio <strong>de</strong> 1989).<br />
GOBIERNO VASCO (1993). Plan Rector <strong>de</strong> <strong>Uso</strong> y Gestión <strong>de</strong> la Reserva <strong>de</strong> la Biosfera <strong>de</strong> Urdaibai. Dpto.<br />
<strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio, Vivienda y Medio Ambiente. 125 pp. y Anexos.<br />
GOBIERNO VASCO (1996). Inventario Forestal <strong>de</strong> la C.A.P.V. - Resultados por municipios.<br />
LOIDI, J.; OLANO, J.M. (1996). Situación actual <strong>de</strong> <strong>los</strong> robledales: perspectivas <strong>de</strong> futuro. II Jornadas <strong>de</strong><br />
Urdaibai sobre Desarrollo Sostenible. Desarrollo Rural y Medio Ambiente: El futuro <strong>de</strong>l sector<br />
agrario. Comunicaciones.<br />
BASO JARDUERAREN ANTOLAMENDUA URDAIBAI BIOSFERAREN ERRESERBAN<br />
Urdaibai Biosferaren Erreserba izendatu zuen UNESCOk 1984. urtean eta 1989an juridikoki<br />
babestu zuen Eusko Legebiltzarrak. Urdaibaiko landa eremuan baso sektorea da, seguru asko, sektorerik<br />
garrantzitsuena. Komunikazio honen bi<strong>de</strong>z hauxe azaltzen ahaleginduko gara: zergatik <strong>de</strong>n beharrezkoa<br />
Biosferaren Erreserba hortako arro hidrologikoaren antolamendu integrala egitea, eta batez ere, zeintzuk<br />
diren baso/hidrologia antolamendua egiteko arrazoiak, antolamendu horren helburuak eta jarraitutako<br />
irizpi<strong>de</strong>ak. Gainera, baso generikoen zuhaitz masen egungo egoera aztertuko dugu (artadi kantauriarra,<br />
hariztiak, galeria basoak eta baso sailak). Erabilera eta Ku<strong>de</strong>aketako Plan Zuzentzailearen aplikazio eraginkorrak,<br />
Lehen Sektorearen Irizpenak eta Lurral<strong>de</strong> Ekintzako Planak onartzeak baso sektorean zein<br />
aldaketa eragingo dituzten ere aztertuko dugu.<br />
ORGANISATION OF FORESTRY ACTIVITY IN THE URDAIBAI BIOSPHERE RESERVE<br />
The forestry sector is perhaps the most important Area within the rural framework of the Urdaibai<br />
Biosphere Reserve, officially <strong>de</strong>clared such by UNESCO in 1984 and un<strong>de</strong>r the legal protection of the<br />
Basque Parliament since 1989. This paper aims to explain the reasons behind the need for an integral<br />
organisation of the hydrological basin that forms the Biosphere Reserve (and in particular a hydrological-forestry<br />
organisation), the aims of this initiative and the criteria followed. Furthermore, the current<br />
state of forested areas in existing forests (Cantabrian holm oak and oak groves, gallery forests and forest<br />
plantations) are analysed along with the modifications implemented as a result of the effective application<br />
of the Master Plan for Use and Management, the Primary Sector Report and the approval of the<br />
corresponding Territorial Action Plans.<br />
241
Plant Biodiversity in managed<br />
and unmanaged forest<br />
ecosystems of chestnut and<br />
Aleppo pine in southern France<br />
Romane F., Gondard H., Grandjanny M.,<br />
Renaux A. & Shater Z.<br />
• Centre National <strong>de</strong> la Recherche Scientifique -<br />
Centre d’Ecologie Fonctionnelle et Evolutive.<br />
Montpellier, France<br />
Introduction<br />
“The forest is the home of a major part of the global biodiversity and the ecological functions<br />
are crucial for our well-being, and e.g. combat climate change and natural disasters.” (Larsson, 1998).<br />
This kind of assertion must be probably consi<strong>de</strong>red as a postulate since the relationships between the<br />
biodiversity and the ecosystem function have been rarely <strong>de</strong>monstrated by experimentation (Vitousek<br />
& Hooper, 1993; Hobbs et al., 1995; Richardson et al., 1995; Huston, 1997; Gondard et al., in print).<br />
The concept of the biodiversity itself, which has been largely used, but not well <strong>de</strong>fined, also participated<br />
in the increasing confusion. We adopted here the <strong>de</strong>finition of Solbrig (1991) which is quite large:<br />
“Biological diversity or biodiversity is <strong>de</strong>fined here as the property of groups or classes of living<br />
entities to be varied”. This diversity is necessary to these “entities” to survive in a changing world.<br />
Nevertheless, in spite of these uncertainties, its clear that today the preservation of biological<br />
diversity is one of the major challenges that humanity has to <strong>de</strong>al within the immediate future (Troumbis,<br />
1998). Thus it is evi<strong>de</strong>nt that the biodiversity will be taken into account more and more in the<br />
forestry management both at the stand level and landscape level. It is all the more true than the biodiversity,<br />
and diversity generally, are often consi<strong>de</strong>red as an important part of the sustainable management<br />
but also as an essential precondition for further <strong>de</strong>velopment in all kinds of evolving systems<br />
(Schhleicher-Tappeser & Strati, 1999).<br />
In the northern part of the western Mediterranean part we are also facing with the future of the<br />
abandoned landscapes issued from various vegetation types (old fields, abandoned groves or<br />
orchards, ageing of coppice stands, etc.). This abandonment induces new management types, including<br />
the case of no management at all which occurs in the “natural” areas <strong>de</strong>voted to the conservation<br />
(reserve, national parks, etc.). Are this abandonment and these new management types favourable to<br />
the biodiversity? The postulate, which is generally accepted by everyone, is that these <strong>de</strong>creasing<br />
land occupation by farmers and foresters will increase the plant species diversity. Is it true?<br />
It is quite difficult to answer this question without choosing the kind of biodiversity (e.g. genetics,<br />
individual, population, landscape, animals, plants, function), and also the indices to estimate it,<br />
that will be taken into account. Moreover, many examples show that this difficulty remains even if a<br />
choice has been done. By two examples, we will emphasise that, taking into account only the plant<br />
species richness (i.e. the number of plant species in the ecosystem), a drastic simplification.<br />
243
In the first case we studied the plant species richness change after the abandonment of a<br />
chestnut (Castanea sativa Miller) grove in the Cevennes Mountains (southern France) hypothesising<br />
that this diversity will increase after the abandonment.<br />
Consi<strong>de</strong>ring, in the second case, various techniques of Aleppo pine (Pinus halepensis Miller)<br />
logging we assumed that they would change the plant species richness with a <strong>de</strong>creasing richness<br />
from the clear-cut to the light thinning.<br />
Biodiversity and abandonment of chestnut<br />
groves in the Cevennes Mountains<br />
In the Cevennes Mountains (a Man And Biosphere Reserve in southern France) the country was<br />
largely occupied, as it was often in the remaining Mediterranean Europe, by chestnut (Castanea sativa<br />
Miller) since centuries. The orchards and groves for nut production occupied a very large part of<br />
the landscape. Conversely the chestnut coppice stands were less numerous.<br />
From the beginning of the XXth century and more intensively from World War II the management<br />
of these chestnut ecosystems <strong>de</strong>eply changed since most of the orchards and groves were abandoned<br />
and turned into coppice stands. The main stages of this succession are (Gondard et al., 2000):<br />
(i) the cultivated grove [CG], (ii) the abandoned grove [AG] more or less inva<strong>de</strong>d by shrubs, and with<br />
a dying back of the stems (mainly due to Cryphonectria parasitica attacks); the shoots resprouting<br />
from the stool make progressively the next stage; (iii) a young coppice [YC] about 15-years old which<br />
turn into (iv) medium coppice [MC) about 40-years old and (v) old coppice [OC] ol<strong>de</strong>r than 55-years.<br />
We expected along such gradient of abandonment increasing plant species richness due to the<br />
more “natural management”. The studied Area was in a transition climate between Mediterranean and<br />
Oceanic, about 600 m above sea level mainly on schist bedrock.<br />
The results (Fig. 1), synthesis of the research of Romane & Valérino (1997) and Gondard (1997),<br />
clearly showed that in this case of abandonment the plant diversity <strong>de</strong>creased at least during the first<br />
<strong>de</strong>ca<strong>de</strong>s, probably due to the higher cover of the canopy which was before regularly opened by the<br />
farmers. Is it possible that the plant species richness will increase later, i.e. when the old coppice<br />
stands become much ol<strong>de</strong>r and canopy gaps appear.<br />
Figure 1. Plant species richness along an abandonment<br />
gradient of chestnut groves in southern France<br />
(CG = Cultivated grove; AG = Abandoned grove; YC = Young<br />
coppice; MC = Medium coppice; OC = Old Coppice)<br />
244
Biodiversity and Aleppo pine timber logging<br />
From almost one century ago the Aleppo pine largely inva<strong>de</strong>d the abandoned fields in the<br />
French Mediterranean region, particularly in the Var <strong>de</strong>partment (Barbéro et al., 1998).<br />
Thus these forests are exploitable today. The question that was addressed to us, was what were<br />
the consequences of various management types and logging from the plant species diversity point of<br />
view, if there were any. According to the literature we assumed that the plant species richness would<br />
be a direct consequence of the canopy opening: clear-cut would induce the greatest richness and<br />
light thinning the smallest.<br />
The results (Fig. 2) statistically supported, at least between the clear-cut and the light thinning<br />
management, this hypothesis. Nevertheless the smallest richness occurred in the control stands, i.e.,<br />
uncut<br />
Figure 2. Plant species richness after various thinning intensity to log Aleppo<br />
pine stands (n = sample size; Uncut: n = 15; Clear-cut: n = 32; Heavy<br />
thinning: n = 39; Light thinning: n= 28 / Confi<strong>de</strong>nce intervals at p < 0.05 /<br />
a, b: Classes with different letters are statistically different; p < 0.05)<br />
By the way we could compare the plant species richness in the old chestnut coppice stands,<br />
and in the uncut Aleppo pine stands (Figs. 1 and 2). The level of richness was quite higher in the coniferous<br />
evergreen forest of Aleppo pine (about 30 species), than in the <strong>de</strong>ciduous chestnut forest.<br />
Some measurements of leaf Area in<strong>de</strong>x (LAI), suggested that this difference could be due to the<br />
canopy <strong>de</strong>nsity which is quite different between these two ecosystems.<br />
Concluding remarks<br />
These two examples clearly illustrate the difficulty to estimate the biodiversity and moreover to<br />
predict it, particularly in new forest management types. In the case of the chestnut grove abandonment<br />
the results strongly suggested that the biodiversity <strong>de</strong>creased after the abandonment. The low<br />
tree cover in the cultivated grove stage before the abandonment and a well-managed herbaceous<br />
stratum to facilitate the nut harvest could explain the high diversity of this first stage. At this stage we<br />
probably are in the mo<strong>de</strong>l proposed by authors who suggested that in some cases the man activity<br />
could induce a high biodiversity (Trabaud & Lepart, 1984; Noy-Meir, 1994). Consi<strong>de</strong>ring now the last<br />
stage that we could observe in this abandonment gradient, the old coppice stage, it was probably not<br />
old enough for gap creation which could induce a biodiversity rising.<br />
The Aleppo pine study showed that the various management types for logging modified, but not<br />
very much, the biodiversity estimated from the plant species richness.<br />
Thus, it appeared nowadays that it is quite difficult to propose general mo<strong>de</strong>ls that would be<br />
enough accurate for predicting the biodiversity in the forest management. That must kept in our mind,<br />
at the time where managers are looking for few good biodiversity indices for eco-labelling of the forest<br />
products.<br />
245
References<br />
BARBÉRO M., LOISEL R., QUÉZEL P., RICHARDSON D.M. & ROMANE F., 1998. Pines of the Mediterranean<br />
Basin. In Richardson D.M. (ed.) “Ecology and Biogeography of Pinus”. Cambridge University<br />
Press, Cambridge: 153-170.<br />
GONDARD H., 1997. Dynamique et facteurs <strong>de</strong> la biodiversité d’un système écologique à châtaignier<br />
(Castanea sativa Miller) dans les Cévennes. Mémoire du Diplôme d’Etu<strong>de</strong>s Approfondies<br />
“Ecosystèmes continentaux, ari<strong>de</strong>s, méditerranéens et montagnards”. Universités <strong>de</strong> Aix-Marseille<br />
I et III, Grenoble I et Montpellier II. 29 pp. + Annexes.<br />
GONDARD H., ROMANE F., GRANDJANNY M., LI JUNQING, & ARONSON J., 2000. Plant species diversity<br />
changes in abandoned chestnut (Castanea sativa) groves in sothern France. Biodiversity and<br />
Conservation, 00: 000-000 (in print).<br />
HOBBS R.J., RICHARDSON D.M. & DAVIS G.W., 1995. Mediterranean-type ecosystems: opportunities and<br />
constraints for studying the function of biodiversity. In Davis G.W., & Richardson D.M. (eds.),<br />
Springer Verlag Berlin, Ecological Studies, 109: 1-42<br />
HUSTON M.A., 1997. Hid<strong>de</strong>n treatments in ecological experiments: re-evaluating the ecosystem function<br />
of biodiversity. Oecologia, 110: 449-460.<br />
LARSSON T-B., 1998. Summary of the Forestry sessions. In ESTEBAN J.A., COSTELLO M.J., LARSSON T-B.,<br />
NOWICKI P.L., SVENSSON L., TROUMBIS A.Y. & WATT A.D. (eds.) “Research and biodiversity. A stepforward”.<br />
Report of an electronic conference. Ministry of Environment, Government of Catalonia<br />
& European Commission DG XII Contract ENV4 CT97 6195: 21-26.<br />
NOY-MEIR I., 1994. Cattle grazing and plant and plant conservation in Mediterranean grasslands in<br />
Israel. Noticiero <strong>de</strong> Biologia (Chile), 2(3): 42.<br />
RICHARDSON D.M., COWLING R.M., BOND W.J., STOCK W.D. & DAVIS G.W., 1995. Links between biodiversity<br />
and ecosystems function in the Cape Floristic Region. In DAVIS G.W & RICHARDSON D.M.<br />
(eds.) “Mediterranean-type ecosystems, the function of biodiversity. Ecological Studies Series,<br />
Vol. 109: 285-333.<br />
ROMANE F. & VALÉRINO L., 1997. Changements du paysage et biodiversité dans les châtaigneraies cévenoles<br />
[Landscape changes and biodiversity in chestnut ecosystems of the Cevennes (southern<br />
France)]. Ecología Mediterránea, 23 (1/2): 121-129.<br />
SCHLEICHER-TAPPESER R. & STRATI F., 1999. Sustainability - A new paragigm for research? In CATIZZO-<br />
NE M. (ed.) “From ecosystem research to sustainable <strong>de</strong>velopment. Towards a new paradigm<br />
for ecosystem research”. European Commission, Ecosystems Research Report (EUR 18847 EN),<br />
26: 59-74.<br />
SOLBRIG O.T., 1991. Biodiversity. Scientific issues and collaborative research proposals. MAB Digest 9,<br />
UNESCO, París, 77 pp.<br />
TRABAUD L. & LEPART J., 1980. Diversity and stability in garrigues ecosystems after fire. Vegetatio, 43:<br />
49-57.<br />
TROUMBIS A.Y., 1998. Rationale. In ESTEBAN J.A., COSTELLO M.J., LARSSON T-B., NOWICKI P.L., SVENSSON<br />
L., Troumbis A.Y. & Watt A.D. (eds.) “Research and biodiversity. A stepforward”. Report of an<br />
electronic conference. Ministry of Environment, Government of Catalonia & European Commission<br />
DG XII Contract ENV4 CT97 6195: 9-10.<br />
VITOUSEK P.M. & HOOPER D.U., 1993. Biological diversity and terrestrial ecosystems biogeochemistry.<br />
In Schulze E.D. & Mooney H.A (eds.) “Ecosystem function of biodiversity. Springer, Hei<strong>de</strong>lberg:<br />
3-14.<br />
246
GAZTAINA ETA ALEPPO PINUEN BASO EKOSISTEMA KUDEATU ETA EZ-<br />
KUDEATUETAKO LANDAREDIAREN BIOANIZTASUNA FRANTZIAKO HEGOALDEAN<br />
Frantziaren hegoal<strong>de</strong>ko baso mediterraneoen (gaztainondoa eta aleppo pinua) bi adibi<strong>de</strong>rekin<br />
honakoa azaldu nahi dugu: zaila <strong>de</strong>la eredu orokor bat aurkitzea, hau da, ku<strong>de</strong>atzaileei hainbat ku<strong>de</strong>aketa<br />
motatan landare espezieen aniztasuna aurreikusten lagunduko diena. Izan ere, biodibertsitate globalak<br />
beste faktore batzuk ere kontuan hartu behar ditu (animaliak, funtzioa, maila genetikoa).<br />
Beraz, ku<strong>de</strong>atzaileak etiketatu ekologikorako eta ku<strong>de</strong>aketa jasangarrirako adierazle multzo txiki<br />
bat zehazten ari diren honetan, agian kontu handiarekin erabili behar dugu biodibertsitatea, nahiz eta kontuan<br />
hartu beharreko kontzeptu bat izan.<br />
BIODIVERSIDAD DE LA FLORA EN ECOSISTEMAS FORESTALES GESTIONADOS<br />
Y NO GESTIONADOS DE CASTAÑO Y PINO ALEPPO EN EL SUR DE FRANCIA<br />
Mediante dos ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong> bosque mediterráneo (castaño y pino aleppo) <strong>de</strong>l sur <strong>de</strong> Francia, exponemos<br />
la dificultad <strong>de</strong> encontrar un mo<strong>de</strong>lo general que ayu<strong>de</strong> a <strong>los</strong> gestores a pre<strong>de</strong>cir la diversidad <strong>de</strong><br />
especies vegetales en <strong>los</strong> distintos tipos <strong>de</strong> gestión por mucho que se simplifique, pues la biodiversidad<br />
global <strong>de</strong>be tener en cuenta muchos otros factores (animales, función, nivel genético).<br />
Por tanto, en un momento en que <strong>los</strong> gestores están tratando <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar un conjunto reducido<br />
<strong>de</strong> indicadores eficaces para el etiquetado ecológico y la gestión sostenivle, <strong>de</strong>bemos probablemente utilizar<br />
la biodiversidad <strong>de</strong> modo muy cuidadoso, aunque sea un concepto a tener en cuenta.<br />
247
Intervención pública en el éxito<br />
<strong>de</strong> las repoblaciones forestales<br />
en Navarra 1<br />
Jesús Barreiro Hurlé<br />
y Katrin Simon Elorz<br />
• Dpto. Gestión <strong>de</strong> Empresas -<br />
Universidad Pública <strong>de</strong> Navarra<br />
1. Introducción<br />
El objetivo <strong>de</strong> este trabajo es la mo<strong>de</strong>lización <strong>de</strong>l éxito/fracaso en las actuaciones públicas realizadas<br />
por la administración medidas a través <strong>de</strong> la supervivencia <strong>de</strong> las repoblaciones en <strong>los</strong> años<br />
posteriores a la plantación. La firma <strong>de</strong>l Protocolo <strong>de</strong> Kyoto reconoce el papel que pue<strong>de</strong>n tener <strong>los</strong><br />
aumentos <strong>de</strong> la superficie forestal como estrategia para conseguir el objetivo <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> emisiones<br />
<strong>de</strong>l CO2 para el año 2004-2008 2 . Al no ser la única opción posible (otras opciones incluyen<br />
aumentar la eficiencia energética o utilizar combustibles con menor contenido <strong>de</strong> carbono), para<br />
obtener una combinación eficiente <strong>de</strong> políticas se <strong>de</strong>be optar por las políticas que minimicen el coste.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>los</strong> costes <strong>de</strong> reforestación se <strong>de</strong>ben incluir <strong>los</strong> costes <strong>de</strong> oportunidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> terrenos<br />
en <strong>los</strong> que se lleva a cabo la reforestación (Platinga et al. 1999). En el caso navarro, casi el 80% <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> usos anteriores <strong>de</strong> <strong>los</strong> terrenos reforestados eran zonas marginales, <strong>de</strong> pastoreo o aprovechamientos<br />
forestales que habían llegado a su turno óptimo con lo cual el coste <strong>de</strong> oportunidad podía<br />
ser consi<strong>de</strong>rado como cero. Por ello, es interesante estudiar si se están logrando <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong>seados<br />
(crear áreas para proteger sue<strong>los</strong> y masa forestales que secuestren CO2) 3 como medida <strong>de</strong> eficiencia<br />
<strong>de</strong> las políticas, <strong>de</strong>scartando, al menos en este caso, un análisis coste-beneficio <strong>de</strong> las actuaciones<br />
en materia <strong>de</strong> reforestación.<br />
1<br />
Queremos agra<strong>de</strong>cer a N. Román, S. Valver<strong>de</strong> y A. Marqués su colaboración en la obtención <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos<br />
primarios como parte <strong>de</strong> sus trabajos fin <strong>de</strong> carrera para obtener el título <strong>de</strong> Ingeniero Agrónomo y al personal <strong>de</strong>l<br />
Departamento <strong>de</strong> Montes <strong>de</strong> Gobierno <strong>de</strong> Navarra, su disposición a colaborar con este estudio. Cualquier error<br />
que exista en el trabajo es atribuible únicamente a <strong>los</strong> autores.<br />
2<br />
Al retener más CO2 que otros usos agrarios <strong>de</strong> la tierra, las políticas <strong>de</strong> reforestación consiguen una reducción<br />
neta <strong>de</strong> la concentración <strong>de</strong> CO2 en la atmósfera, siendo una opción a la reducción <strong>de</strong> emisiones. Päivinen<br />
(1999).<br />
3<br />
Según estimaciones <strong>de</strong>l Plan Forestal <strong>de</strong> Navarra, el nivel actual <strong>de</strong> fijación neta <strong>de</strong> CO2 en <strong>los</strong> bosques<br />
navarros es el equivalente a un incremento <strong>de</strong> 850.000 metros cúbicos <strong>de</strong> masa leñosa más el incremento en la<br />
biomasa <strong>de</strong> las raíces y el mantillo. Se estima en 1.200.000 <strong>los</strong> metros cúbicos <strong>de</strong> CO2 fijados anualmente (casi<br />
una cuarta parte <strong>de</strong> las emisiones por consumo <strong>de</strong> combustibles). En cuanto a previsiones, si se consi<strong>de</strong>ra como<br />
existencias posibles una media <strong>de</strong> 200 metros cúbicos por hectárea, existe aún un “<strong>de</strong>pósito vivo” capaz <strong>de</strong> fijar<br />
25 mill. <strong>de</strong> toneladas <strong>de</strong> CO2.<br />
249
1.1. El sector forestal en Navarra<br />
El sector forestal tiene un componente multifuncional en su producción final que combina<br />
aspectos <strong>de</strong> mercado y <strong>de</strong> no mercado. Es precisamente <strong>de</strong>bido a este segundo grupo <strong>de</strong> productos<br />
o funciones <strong>de</strong>l sector forestal (aspectos principalmente <strong>de</strong> carácter ambiental como pue<strong>de</strong>n ser<br />
el secuestro <strong>de</strong> dióxido <strong>de</strong> carbono, la conservación <strong>de</strong> diversidad biológica, la recuperación <strong>de</strong> sue<strong>los</strong>,<br />
etc.) que se justifica la actuación pública en materia <strong>de</strong> reforestación en Navarra.<br />
En Navarra, la administración foral dispone <strong>de</strong> competencias para articular medidas <strong>de</strong> gestión<br />
forestal en un contexto europeo, aunque influida por la no existencia <strong>de</strong> una política europea común.<br />
En el ámbito legal se han <strong>de</strong>sarrollado y aprobado leyes 4 <strong>de</strong> vital importancia para la gestión integral<br />
<strong>de</strong> la política forestal y <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> la naturaleza. Se han <strong>de</strong>sarrollado actuaciones <strong>de</strong> carácter<br />
público ten<strong>de</strong>ntes a la obtención <strong>de</strong> dos objetivos: aprovechamientos ma<strong>de</strong>reros en la zona norte<br />
y lucha contra la erosión en las zonas media y sur <strong>de</strong> la región.<br />
La presencia <strong>de</strong>l sector forestal en Navarra en superficie forestal (35.8%) es ligeramente superior<br />
a la UE 15 (34.4%) y claramente superior a la media española (27.3%), por lo que pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse<br />
que la importancia que el sector forestal tiene en la comunidad es relevante y que genera tanto<br />
actuaciones públicas como movimiento <strong>de</strong> carácter económico importante.<br />
Los bosques se distribuyen <strong>de</strong> una forma <strong>de</strong>sigual en Navarra: una zona norte eminentemente<br />
forestal, con objetivos <strong>de</strong> producción ma<strong>de</strong>rera; la Navarra media una zona alterada por la acción <strong>de</strong>l<br />
hombre y que se <strong>de</strong>stina a usos agrícolas actualmente en recesión y la zona ribera (sur) en don<strong>de</strong> el<br />
24% <strong>de</strong>l terreno tiene problemas <strong>de</strong> erosión y que es preciso recuperar (Goñi, 1995).<br />
Un segundo parámetro a consi<strong>de</strong>rar, es el <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> hectáreas forestadas por habitante<br />
como un parámetro <strong>de</strong> calidad. Así, a partir <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos recogidos en el Plan Forestal <strong>de</strong> Navarra, el<br />
número <strong>de</strong> hectáreas forestadas por habitante en Navarra es <strong>de</strong> 0’68, mientras que en otras provincias<br />
como Madrid esta <strong>de</strong>scien<strong>de</strong> al 0’02 y la media <strong>de</strong> la UE12 se cifra en 0’18.<br />
De las 372.468 Has. De superficie arbolada en Navarra, la mayor parte correspon<strong>de</strong> a montes<br />
<strong>de</strong> Utilidad Pública (62.15%) y montes <strong>de</strong> la CCAA (4.2%). Por tanto la propiedad pública es <strong>de</strong>l<br />
66.35% frente a un 33.65% <strong>de</strong> propiedad privada (MAPA, 1.995) lo que da una importancia <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
agentes públicos como principales agentes repobladores.<br />
1.2. Repoblación forestal pública en Navarra<br />
La importancia <strong>de</strong> la actuación pública viene representada por la articulación <strong>de</strong> reglamentación<br />
específica que, entroncada en la reglamentación <strong>de</strong> la unión europea, <strong>de</strong>sarrolla políticas forestales<br />
ten<strong>de</strong>ntes al mantenimiento <strong>de</strong> las masas forestales, mantenimiento <strong>de</strong> espacios naturales, recuperación<br />
<strong>de</strong> espacios <strong>de</strong>gradados, lucha contra la erosión (Plan Forestal <strong>de</strong> Navarra, 1999). Durante la última<br />
década, la administración ha realizado un esfuerzo presupuestario importante para lograr mejorar<br />
la situación <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques así como el aumento <strong>de</strong> la superficie. Como se observa en la Tabla 1, la<br />
superficie forestal sobre la que se ha actuado ha sido <strong>de</strong> 8.900 hectáreas con más<strong>de</strong> 200 expedientes<br />
<strong>de</strong> titularidad publica. Como se observa en dicha tabla las hectáreas forestadas han sido crecientes<br />
hasta el año 1994 para <strong>de</strong>crecer hasta el año 1998, <strong>de</strong>stacar también la reducción en la<br />
superficie media <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos. 5 250<br />
4<br />
Ley Foral 6/1987 <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> normas urbanísticas regionales para protección y uso <strong>de</strong>l territorio. Ley<br />
Foral 13/1990 <strong>de</strong> protección y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l patrimonio forestal <strong>de</strong> Navarra y su Reglamento <strong>de</strong> Montes <strong>de</strong>l Decreto<br />
Foral 59/1992. Ley Forestal 2/1993 <strong>de</strong> protección y gestión <strong>de</strong> la fauna silvestre y sus hábitats. Las leyes<br />
10/1994 y 9/1996 <strong>de</strong>sarrollan la conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> espacios naturales.<br />
5<br />
En <strong>los</strong> años 1990 y 91 la superficie media es engañosa ya que recoge <strong>los</strong> expedientes <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong><br />
recuperación <strong>de</strong> zonas quemadas <strong>de</strong>l incendio <strong>de</strong>l Bidasoa que afectó a 2.800 hectáreas.
Tabla1: Actuaciones públicas en reforestación durante el período 1990/98<br />
Año<br />
Superficie Número <strong>de</strong> Superficie<br />
(has.) actuaciones Media<br />
1990 1.325,97 18 73,67<br />
1991 1.513,15 20 75,66<br />
1992 1.254,40 37 33,90<br />
1993 1.299,17 30 43,31<br />
1994 1.224,01 33 37,09<br />
1995 402,60 13 30,97<br />
1996 1.006,16 31 32,46<br />
1997 603,31 19 31,75<br />
1998 222,25 8 27,78<br />
TOTAL 8.851,02 209 42,35<br />
Fuente: Elaboración propia a partir <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> Gobierno <strong>de</strong> Navarra.<br />
En <strong>los</strong> expedientes <strong>de</strong> actuación, se recoge información <strong>de</strong> carácter técnico y <strong>de</strong> carácter presupuestario<br />
relativa a cada una <strong>de</strong> las reforestaciones. En la Tabla 2, se recoge cual ha sido la inversión<br />
realizada por Gobierno <strong>de</strong> Navarra en <strong>los</strong> expedientes <strong>de</strong> actuación. Estas <strong>de</strong>cisiones tienen<br />
lugar durante una secuencia temporal que va <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la preparación <strong>de</strong>l terreno previa a la forestación,<br />
las acciones <strong>de</strong> plantación recogen dos tipos <strong>de</strong> información, por un lado la elección <strong>de</strong> la especie<br />
que se va a utilizar así como el coste <strong>de</strong> la misma. En <strong>los</strong> costes <strong>de</strong> la operación se recogen costes<br />
<strong>de</strong> transporte y mano <strong>de</strong> obra <strong>de</strong> la operación <strong>de</strong> plantación.<br />
Tabla 2: Inversión pública en programas <strong>de</strong> reforestación en Navarra<br />
Año Limpieza Preparación<br />
Costes <strong>de</strong> Inversión<br />
Infraestruct Trabajos Limpiezas COSTE<br />
Euros previa terreno<br />
Plantación Operaciones<br />
Caminos/Balsa Post-plantac Años 1/2/3 TOTAL 6<br />
1.990 28.384 596.638 394.970 226.277 181.569 71.914 92.188 1.591.940<br />
1.991 80.340 643.583 474.085 299.116 337.751 104.193 150.052 2.089.121<br />
1.992 202.209 441.658 515.349 394.033 204.829 189.903 345.320 2.293.302<br />
1.993 162.981 435.616 467.420 408.962 311.804 295.562 179.525 2.261.871<br />
1.994 357.934 441.290 474.885 341.913 295.567 361.231 134.413 2.407.233<br />
1.995 37.453 150.622 180.787 84.795 74.707 226.151 20.724 775.238<br />
1.996 110.749 533.512 343.810 252.477 60.656 367.984 241.833 1.911.021<br />
1.997 72.296 311.395 224.386 140.240 151.406 145.495 80.434 1.125.652<br />
1.998 30.673 69.671 39.493 38.860 50.247 73.937 12.330 315.211<br />
Total 1.083.019 3.623.986 3.115.185 2.186.672 1.668.537 1.836.371 1.256.819 14.770.588<br />
% 7,33% 24,54% 21,09% 14,80% 11,30% 12,43% 8,51% 100,00%<br />
Fuente: Elaboración propia a partir <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> Gobierno <strong>de</strong> Navarra.<br />
La realización <strong>de</strong> infraestructuras correspon<strong>de</strong> a la inversión en caminos y balsas. Los trabajos<br />
posteriores a la plantación son tutores, cerramientos y fitosanitarios. Se ha separado <strong>de</strong> forma expresa<br />
la inversión realizada en limpiezas en <strong>los</strong> años 1, 2, 3 y 4 posteriores a la plantación, por lo que<br />
en el periodo 1995/98 no se recogen <strong>los</strong> costes totales <strong>de</strong> limpiezas al no haber transcurrido el tiempo<br />
necesario. Por último, se recoge la información sobre reposiciones <strong>de</strong> marras como un importante<br />
coste para garantizar la supervivencia <strong>de</strong> la repoblación al reponer aquel<strong>los</strong> fal<strong>los</strong> que se hayan<br />
6<br />
Estos objetivos se plantean en la Zona Norte <strong>de</strong> la comunidad, con clara vocación forestal, ya que en el<br />
sur <strong>de</strong> la región <strong>los</strong> objetivos están encaminados a la lucha contra la erosión.<br />
251
producido en las plantas sin que se reduzca <strong>de</strong> forma importante la <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> la plantación. Destacar<br />
por el esfuerzo presupuestario que representa el coste <strong>de</strong> la preparación <strong>de</strong>l terreno (24%) y la<br />
inversión en plantación (36%).<br />
2. Éxito y fracaso <strong>de</strong> <strong>los</strong> programas<br />
<strong>de</strong> reforestación<br />
La realización <strong>de</strong> repoblaciones forestales está orientada a la realización <strong>de</strong> cuidados culturales<br />
que garanticen la supervivencia <strong>de</strong> la misma. A partir <strong>de</strong>l momento <strong>de</strong> la plantación y hasta el<br />
momento <strong>de</strong> la tala final el período, en función <strong>de</strong> <strong>los</strong> diferentes turnos <strong>de</strong> corta, es largo y pue<strong>de</strong><br />
oscilar entre <strong>los</strong> 30 años <strong>de</strong> las especies <strong>de</strong> turno corto y <strong>los</strong> 100-120 años en las especies <strong>de</strong> turno<br />
largo. En este período <strong>de</strong> tiempo intentar medir el éxito o el fracaso <strong>de</strong> una repoblación pue<strong>de</strong> ser<br />
una tarea imposible si se preten<strong>de</strong> mo<strong>de</strong>lizar <strong>los</strong> factores que influyen. Sin embargo, pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse<br />
que el momento crítico <strong>de</strong> una repoblación está en el período <strong>de</strong> la plantación y <strong>los</strong> años más próximos<br />
a la misma. En este trabajo se va a consi<strong>de</strong>rar que la influencia <strong>de</strong> las <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> carácter<br />
público se dilata en el tiempo hasta <strong>los</strong> 5 años posteriores a la plantación y que éste es el período<br />
en el que es posible por actuaciones o inversiones.<br />
La variable consi<strong>de</strong>rada para medir el éxito es la reposición <strong>de</strong> marras, <strong>de</strong>finida como el número<br />
<strong>de</strong> plantas que es preciso reponer para mantener la <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> la repoblación como consecuencia<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> fal<strong>los</strong>, expresado en porcentaje y <strong>de</strong>finiendo que una repoblación es exitosa si su porcentaje<br />
<strong>de</strong> reposiciones no supera el 20% 7 .<br />
3. Material y métodos<br />
Para la elaboración <strong>de</strong> <strong>los</strong> análisis se ha contado con la información <strong>de</strong> todos <strong>los</strong> expedientes<br />
<strong>de</strong> actuación pública en el período 1990/98. A partir <strong>de</strong> estos datos se ha procedido a la estimación<br />
<strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo Logit en el que la variable <strong>de</strong>pendiente, como se ha indicado en el párrafo anterior es<br />
el éxito o fracaso <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> actuación. En la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> la variable éxito se han encontrado<br />
algunos problemas que han llevado a la eliminación <strong>de</strong> algunos expedientes.<br />
Tabla 3. Datos <strong>de</strong>scriptivos <strong>de</strong>l proceso<br />
<strong>de</strong> selección muestral<br />
Número <strong>de</strong> expedientes totales 203<br />
Expedientes año 1998 8<br />
Expedientes sin reposición y limpieza 30<br />
Expedientes sin datos físicos 43<br />
Muestra total 122<br />
Fuente: Elaboración propia.<br />
Se han eliminado <strong>los</strong> expedientes <strong>de</strong>l año 98 (no hay datos <strong>de</strong> trabajos posteriores a la plantación);<br />
también expedientes sin reposición <strong>de</strong> marras ni limpiezas. También se han eliminado aquel<strong>los</strong><br />
expedientes sobre <strong>los</strong> que no existían datos <strong>de</strong> profundidad y pedregosidad al aparecer estas variables<br />
como relevantes en la explicación <strong>de</strong>l éxito 8 . El número final <strong>de</strong> expedientes sobre el que se ha<br />
trabajado es <strong>de</strong> 122, correspondientes al periodo 1990/97.<br />
7<br />
Los resultados no varían significativamente si se utilizan porcentajes <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l intervalo 15-25% por lo<br />
que se ha tomado el valor 20% como límite entre éxito y fracaso.<br />
8<br />
Debido a la importante reducción en el tamaño muestral que supone esta <strong>de</strong>cisión se han realizado mo<strong>de</strong>lizaciones<br />
sin incluir datos sobre estas dos características para <strong>de</strong>tectar posibles variables que influyesen en el<br />
éxito/fracaso.<br />
252
La metodología utilizada ha sido la estimación mediante un mo<strong>de</strong>lo Logit <strong>de</strong> las variables <strong>de</strong><br />
entorno y <strong>de</strong> actuación pública que pue<strong>de</strong>n explicar la supervivencia <strong>de</strong> las reforestaciones públicas<br />
en <strong>los</strong> cinco años posteriores a la plantación.<br />
4. Resultados<br />
Se han <strong>de</strong>tectado 6 variables que afectan al éxito o fracaso <strong>de</strong> una repoblación. Dos son características<br />
físicas <strong>de</strong> la parcela don<strong>de</strong> se ha llevado a cabo la actuación, mientras que las otras cuatro<br />
tienen que ver con la actuación. Las variables que se han utilizado son las siguientes:<br />
Profundidad: variable con tres categorías que indica si la profundidad <strong>de</strong>l suelo don<strong>de</strong> se ha llevado<br />
a cabo la repoblación era baja, media o alta.<br />
Muy Pedregoso: variable dicotómica que toma el valor uno si la pedregosidad <strong>de</strong>l terreno en el<br />
que se lleva a cabo la repoblación es media o alta con piedras sueltas o afloramientos rocosos y cero<br />
en el caso contrario.<br />
Biodiversidad: variable dicotómica que toma el valor uno si la suma <strong>de</strong> las plantas <strong>de</strong> las especies<br />
secundaria y terciaria <strong>de</strong> la repoblación superan el 30% <strong>de</strong> las plantas totales 9 y cero en el contrario.<br />
Paperpot: variable dicotómica que toma el valor uno si la planta utilizada en la repoblación ha<br />
llegado <strong>de</strong>l vivero en envases tipo paper-pot.<br />
Invcaminos: variable continua que representa la inversión en pesetas realizada en caminos <strong>de</strong><br />
acceso para la repoblación o en la reparación <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos.<br />
Otras infraestructuras: variable dicotómica que toma el valor uno si existen obras <strong>de</strong> infraestructura<br />
ajenas a la propia plantación como fuentes u obras <strong>de</strong> protección <strong>de</strong>l suelo y cero en el caso<br />
contrario.<br />
Tabla 4. Resultados <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> éxito-fracaso<br />
Variable Parámetro Desviación típica Pr>Z<br />
Constante 4,81332 1,13356 0,000021<br />
Profundidad –1,66765 0,666873 0,012398<br />
Muy Pedregoso –1,01847 0,396653 0,010236<br />
Paperpot –2,93927 0,652132 0,0000065<br />
Otras infraestructuras 1,50813 0,665482 0,023437<br />
Biodiversidad 1,89423 0,687437 0,005860<br />
Invcaminos –0,0000021 0,0000011 0,050543<br />
Chi-cuadrado mo<strong>de</strong>lo 52,347 con 5 G.L.<br />
Porcentaje <strong>de</strong> aciertos 81,97 % ; N = 122<br />
Los principales resultados <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> la mo<strong>de</strong>lización <strong>de</strong> éxito/fracaso <strong>de</strong> una actuación<br />
forestal se recogen en la Tabla 4. El éxito <strong>de</strong> la repoblación <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> positivamente <strong>de</strong> la presencia<br />
<strong>de</strong> otras infraestructuras y <strong>de</strong> que la repoblación haya tenido un alto porcentaje <strong>de</strong> plantas <strong>de</strong> las<br />
especies secundaria y terciaria. Por el contrario la mayor profundidad <strong>de</strong>l suelo en el que se haya realizado<br />
la repoblación, que éste fuera muy pedregoso, la utilización <strong>de</strong> envases tipo paperpot y la<br />
inversión realizada en caminos aumentan la probabilidad <strong>de</strong> que la repoblación fracase.<br />
El mo<strong>de</strong>lo predice correctamente el 81,97 % <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos y es significativo en su conjunto a un<br />
nivel <strong>de</strong> confianza <strong>de</strong>l 99%.<br />
9<br />
Se utilizó una <strong>de</strong>finición alternativa <strong>de</strong> biodiversidad, la existencia <strong>de</strong> una especie terciaria en las repoblaciones,<br />
que también resultó ser significativa pero optamos por esta <strong>de</strong>finición ya que recoge mejor el esfuerzo realizado<br />
en conseguir que la repoblación sea diversa, al tener en cuenta el número <strong>de</strong> plantas <strong>de</strong> especies y no su<br />
presencia.<br />
253
Si analizamos las <strong>de</strong>rivadas parciales 10 (tabla 5) <strong>de</strong> <strong>los</strong> parámetros podremos ver en que porcentaje<br />
se aumenta la probabilidad <strong>de</strong> éxito cuando se varían las variables <strong>de</strong> intervención pública 11 .<br />
En este sentido el realizar un esfuerzo presupuestario por hacer más diversa la repoblación supone<br />
un 28% adicional <strong>de</strong> probabilidad <strong>de</strong> éxito <strong>de</strong> la repoblación, lo mismo se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> la inversión<br />
en otras actuaciones <strong>de</strong> protección <strong>de</strong>l suelo que aumenta dicha probabilidad en un 22,9%. Por el<br />
contrario, el que las plantas estén envasadas en paperpot la probabilidad <strong>de</strong> que la repoblación fracase<br />
aumenta un 44,6% y si se realizan obras <strong>de</strong> caminos o mejoras <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos aumenta la probabilidad<br />
un 33%.<br />
Tabla 5. Efectos marginales* <strong>de</strong> las variaciones <strong>de</strong> las<br />
variables in<strong>de</strong>pendientes<br />
Variable Efecto marginal Prob. > Z<br />
Muy pedregoso –0,2533 0,0087<br />
Profundidad –0,1547 0,0120<br />
Paperpot –0,4465 0,0000<br />
Otras infraestructuras 0,2291 0,0232<br />
Biodiversidad 0,2877 0,0023<br />
Invcaminos-0,3311 0,0537<br />
* Efectos calculados en la media <strong>de</strong> las variables explicativas.<br />
Es importante extraer conclusiones sobre la participación en el fracaso <strong>de</strong> que la repoblación<br />
se haya realizado sobre Paperpot. En <strong>los</strong> expedientes en <strong>los</strong> que la planta llega <strong>de</strong>l vivero en este<br />
envase, esta planta sobrevive durante el primer año posterior a la plantación, ya que encuentra<br />
nutrientes en la tierra con la que llega en el envase, sin embargo, el momento crítico <strong>de</strong> supervivencia<br />
se produce cuando la planta tiene que romper el envase y fijar las raíces en el suelo don<strong>de</strong> se va<br />
a <strong>de</strong>sarrollar, es este el momento <strong>de</strong>l fracaso. Aquí habrá que consi<strong>de</strong>rar que cuando la planta intenta<br />
<strong>de</strong>sarrollarse fuera <strong>de</strong>l envase se encuentra con un suelo <strong>de</strong> menor calidad que no favorece la<br />
supervivencia <strong>de</strong> la misma, mientras que otras formas <strong>de</strong> plantación permite una adaptación más<br />
paulatina o al menos el fracaso se <strong>de</strong>tecta en un momento más próximo a la plantación y, por lo tanto,<br />
permite su corrección.<br />
Respecto al efecto positivo <strong>de</strong> la apuesta por la biodiversidad más allá <strong>de</strong> <strong>los</strong> requisitos legales,<br />
se contrasta que en las actuaciones forestales se repiten <strong>los</strong> resultados obtenidos para el sector<br />
agrario (Hector et al., 1999; Schläpfer et al., 1999) por lo cual la obtención <strong>de</strong>l objetivo <strong>de</strong> biodiversidad<br />
lejos <strong>de</strong> ser incompatible con el éxito <strong>de</strong> las repoblaciones, es sinérgico con éste.<br />
Si se consi<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista económico la biodiversidad, hay que tener en cuenta<br />
que tan solo un 10% <strong>de</strong> <strong>los</strong> expedientes se han realizado con una única especie mientras que el 90%<br />
restante han empleado especies secundaria y terciaria, por lo que se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar que se consigue<br />
el efecto <strong>de</strong>seado. Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> coste, el coste por hectárea en el primer caso<br />
(una especie) es <strong>de</strong> 317’5 euros mientras que si el número <strong>de</strong> especies es mayor este coste ascien<strong>de</strong><br />
a 432’6 euros, lo que representa un 36% más referente al coste <strong>de</strong> la plantación.<br />
Es necesario hacer notar que el índice <strong>de</strong> éxito consi<strong>de</strong>rado como la reposición <strong>de</strong> marras no<br />
tiene en cuenta cual es la especie que ha fallado y <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos obtenidos no hay <strong>de</strong>talle si <strong>los</strong> porcentajes<br />
<strong>de</strong> reposición correspon<strong>de</strong>n a la misma planta que ha fallado o solo se han efectuado estas<br />
reposiciones sobre la especie principal. Efectuada la consulta a este respecto, la mayor parte <strong>de</strong> las<br />
reposiciones se hacen sobre la especie principal ya que tiene una mayor supervivencia que el resto,<br />
pero en estos casos ya no se mantienen <strong>los</strong> porcentajes <strong>de</strong> presencia <strong>de</strong> las especies auxiliares, aunque<br />
en <strong>los</strong> casos en <strong>los</strong> que el fracaso es bajo, sí.<br />
10<br />
Estas son las <strong>de</strong>rivadas parciales <strong>de</strong> las probabilida<strong>de</strong>s con respecto al vector <strong>de</strong> características computadas<br />
para la media <strong>de</strong> las variables (Maddala, 1983).<br />
11<br />
En cierto modo, todas las variables son susceptibles <strong>de</strong> intervención pública en tanto en cuanto se pue<strong>de</strong><br />
elegir el predio <strong>de</strong> actuación, sin embargo si suponemos que la situación física <strong>de</strong> la parcela es una variable<br />
exógena a la <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> repoblar son las otras variables las que están en mano <strong>de</strong> la administración.<br />
254
5. Conclusiones<br />
En <strong>los</strong> últimos años y al amparo <strong>de</strong> las ayudas proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> la UE se están realizando notables<br />
esfuerzos en forestación <strong>de</strong> terrenos. Sin embargo, se observa un cambio en el objetivo <strong>de</strong> la<br />
forestación, consi<strong>de</strong>rando no solo la producción ma<strong>de</strong>rera sino otros objetivos como mantenimiento<br />
<strong>de</strong> la biodiversidad, efectos <strong>de</strong>scontaminantes <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques o en otro tipo <strong>de</strong> terrenos la lucha contra<br />
la erosión y <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong>l suelo.<br />
En el caso <strong>de</strong> Navarra, en el período 90-98 se han forestado 8.852 hectáreas que representan<br />
una inversión <strong>de</strong> 14.770.588 Euros mediante la materialización <strong>de</strong> 209 actuaciones en el sector forestal.<br />
En la realización <strong>de</strong> estas actuaciones no se ha seguido una única política ya que <strong>los</strong> expedientes<br />
forman parte <strong>de</strong> reglamentaciones distintas y a<strong>de</strong>más no se han realizado trabajos <strong>de</strong> evaluación<br />
sobre el éxito /fracaso <strong>de</strong> dichas repoblaciones.<br />
Definir el concepto <strong>de</strong> éxito en una repoblación es un concepto un tanto aventurado, pero sí es<br />
posible consi<strong>de</strong>rar que una vez que la planta ha sobrevivido <strong>los</strong> primeros años posteriores a la plantación,<br />
en <strong>los</strong> que <strong>los</strong> cuidados son una variable importante, su supervivencia <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong> factores<br />
externos que no son controlables por la administración.<br />
Del conjunto <strong>de</strong> variables significativas que <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>n <strong>de</strong> la actuación pública <strong>de</strong>staca que las<br />
inversiones en caminos y otras infraestructuras (fuentes y balsas) afectan <strong>de</strong> forma positiva a la<br />
supervivencia <strong>de</strong> la repoblación. También afecta positivamente la existencia <strong>de</strong> más <strong>de</strong> una especie,<br />
lo que favorece objetivos <strong>de</strong> carácter ambiental sin poner en riesgo el éxito <strong>de</strong> las repoblaciones.<br />
Señalar que será preciso abandonar el paperpot como forma <strong>de</strong> plantación y consi<strong>de</strong>rar otras<br />
alternativas, ya que la tasa <strong>de</strong> fracaso en estas actuaciones ha sido importante.<br />
Por último concluir que será necesario seguir evaluando el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estas repoblaciones ya<br />
que representan un importante esfuerzo presupuestario y permiten conseguir objetivos ambientales<br />
<strong>de</strong> gran valor para <strong>los</strong> usuarios que no son evaluables en el corto plazo.<br />
6. Referencias bibliográficas<br />
BAEZA, M.J.; PASTOR, A.; MARTÍN, J. (1991): “Mortalidad post-implantación en repoblaciones <strong>de</strong> Pinus<br />
Halepensis, Quercus Ilex, Ceratonia Siliqua y Tetraclinis Articulata en la provincia <strong>de</strong> Alicante”<br />
Stvdia Ecologica VIII, pp. 139-146.<br />
CACHO, O. (1999): Valuing agroforestry in the pressence of land <strong>de</strong>gradation. Qorking Paper 99-7, University<br />
of New England, Graduate School of Agricultural and Resource Economics.<br />
GOBIERNO DE NAVARRA (1999): Plan Forestal <strong>de</strong> Navarra. Dpto. <strong>de</strong> Medio Ambiente, Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l<br />
Territorio y Vivienda.<br />
GOÑI, J.M.(1.995): Una política forestal al servicio <strong>de</strong> <strong>los</strong> montes navarros. Navarra Agraria, pp. 138-<br />
144.<br />
HÉCTOR, A., et al. (1999) Plant diversity and productivity experiments in European grasslands. Science,<br />
Vol.286 No.5442 5 November.<br />
JACKSON, J.K. (1983): “Why do forest plantations fail?”. Proceedings of an international symposium:<br />
Strategies and <strong>de</strong>signs for afforestation, reforestation and tree planting. Wageningen, 19-23<br />
sept.<br />
LEWIS, D.; TURNER, D.; WINJUM, J. (1996): An inventory-based procedure to estimate economic cost of<br />
forest management on a regional scale to conserve and sequester atmospheric carbon. Ecological<br />
Economics 16 pp. 35-49.<br />
MADDALA, G.S. (1983): Limited-<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nt and quality varaibles in econometrics. Cambridge University<br />
Press, Cambridge UK.<br />
NAVARRO, R. (1996): Las marras producidas por la ausencia <strong>de</strong> cuidados culturales. En Forestación <strong>de</strong><br />
explotaciones agrarias. Consejería <strong>de</strong> Agricultura y Pesca. Comunidad Autónoma, Sevilla.<br />
255
PÄIVINEN, R.; et al (1999): Carbon removals by Europa Forests. Technical report for the EEA report “The<br />
environment in the European Union at the turn of the century”. European Environment Agency.<br />
Technical report n.º 35.<br />
PLATINGA, A.; MAULDIN, T.; MILLER, D. (1999): “An econometric analysis of the costos of sequestring: carbon<br />
in forests”. American Journal of Agricultural Economics, Vol. 81, pp. 812-824.<br />
SCHLÄPFER, F., SCHMID, B. & SEIDL, I. (1999) Expert estimates about effects of biodiversity on ecosystem<br />
processes and services. Oikos, 84, 346-352.<br />
ESKU HARTZE PUBLIKOA NAFARROAKO OIHANEZTATZEEN ARRAKASTAN<br />
Lan honetan ondorengoa aztertzen da: 1990-1997 aldian Nafarroako alor publikoak burututako<br />
oihaneztatze politiken arrakastak eta porrotak.<br />
Horretarako, lehenik eta behin, oihaneztatzeetan arrakasta izateko aldagaietako bat <strong>de</strong>finitzen da<br />
(hain zuzen ere, hutsuneak berriz betetzea) eta aztertutako 203 jarduera espedienteak nola <strong>de</strong>finitzen<br />
diren (arrakasta/porrota) zehazten da. Espediente horien arrakasta-porrota azaltzeko bi aldagai multzo<br />
erabili dira: aldagai fisikoak eta jarduera publikokoak (izan <strong>de</strong>n ala ez, jarduera horretan egindako finantza<br />
ahalegina). Horrela, azterketan egiaztatu ahal izan <strong>de</strong>nez, oihaneztatze jardueren arrakasta ez dago<br />
izaera fisikoko aldagaien (landare mota, lur mota, etab.) baitan bakarrik; aitzitik, hasierako inbertsio handiaren<br />
ondoren egiten diren eta etorkizuneko bi<strong>de</strong>ragarritasuna ziurtatzen duten jarduera publikoek (normalean<br />
kostu txikikoek) ere eragin handia daukate. Horrez gain, kontuan izan beharra dago jarduera<br />
horietatik zeinek daukaten zerikusia oihaneztatzearen biziraupenarekin eta zeinek ez. Halaber, gogoan<br />
hartu behar da jarduerek nolako kostua eragiten duten aurrekontuetan eta ikusi beharra dago nola jokatu<br />
ahal <strong>de</strong>n landatutako sailen biziraupen handiagoa bermatzeko, batik bat, kasu honetan bezala, helburua<br />
egur ekoizpena ez <strong>de</strong>nean.<br />
PUBLIC INVOLVEMENT IN THE SUCCESS OF REFORESTING PROJECTS IN NAVARRA<br />
This paper analyses the success and failure of reforestation policies established by the Navarra<br />
public authorities during the 1990-1997 period.<br />
Firstly, a reforestation project success variable, such as replacement, is <strong>de</strong>fined and each of the 203<br />
projects analysed are categorised as successes/failures. Two groups of variables have been used to <strong>de</strong>termine<br />
the success/failure of reforestation projects: physical variables and public involvement variables<br />
(both as regards existence/non existence and the financial effort implied).<br />
We have observed that the success of a reforestation project is not solely <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nt on physical<br />
characteristics (type of plant, type of soil, etc.), but rather on the (normally low cost) activities carried<br />
out by the public authorities also. These activities are generally carried out after the initial (high) investment<br />
and guarantee the project’s future viability.<br />
Furthermore, we should consi<strong>de</strong>r which of these activities are vital to the survival of the reforestation<br />
projects and which are not. We should also analyse their relationship with the financial effort<br />
involved in or<strong>de</strong>r to find a way of guaranteeing a higher rate of survival when, as in this case, the objective<br />
is other than timber production.<br />
256
La fauna <strong>de</strong>l suelo: entre la<br />
repoblación forestal y la tala<br />
Pilar Barraqueta Egea<br />
• Ekos, Asesoría e Investigación Medioambiental<br />
Introducción<br />
Las talas a hecho y la posterior preparación mecánica <strong>de</strong>l terreno para proce<strong>de</strong>r a la nueva plantación,<br />
ocasionan habitualmente una completa <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> la cubierta vegetal y <strong>de</strong> la capa <strong>de</strong><br />
hojarasca. Con ello, se origina un importante cambio <strong>de</strong> las condiciones abióticas (luz, temperatura,<br />
humedad edáfica, estructura <strong>de</strong>l suelo, etc.) que, a su vez, repercuten <strong>de</strong> una manera drástica sobre<br />
las condiciones ambientales <strong>de</strong> todos <strong>los</strong> componentes <strong>de</strong> la fauna <strong>de</strong>l suelo.<br />
Este hecho es especialmente importante en las repoblaciones <strong>de</strong> coníferas <strong>de</strong> rápido crecimiento,<br />
como es el caso <strong>de</strong>l Pinus radiata con turnos <strong>de</strong> corta <strong>de</strong> aprox. 30 años. Aquí se plantea<br />
la pregunta <strong>de</strong> cómo influye el rápido y repetido cambio <strong>de</strong> la estructura <strong>de</strong> la vegetación en el <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> la fauna edáfica, teniendo en cuenta que existe una gran acumulación <strong>de</strong> materia orgánica<br />
(retención <strong>de</strong> nutrientes) bajo plantaciones <strong>de</strong> Pinus radiata (aprox. 42.000 kg/ha) y que, al parecer,<br />
esta acumulación no se correspon<strong>de</strong> con una mayor aportación <strong>de</strong> hojarasca sino con una lenta tasa<br />
<strong>de</strong> liberación <strong>de</strong> <strong>los</strong> nutrientes (Barraqueta 1985).<br />
Esta posibilidad tiene especial relevancia si se consi<strong>de</strong>ra que el rápido crecimiento <strong>de</strong> estas<br />
coníferas conlleva unas necesida<strong>de</strong>s elevadas <strong>de</strong> nutrientes (Stout 1975) y que una perturbación <strong>de</strong>l<br />
ciclo <strong>de</strong> nutrientes pue<strong>de</strong> reducir consi<strong>de</strong>rablemente la producción <strong>de</strong> <strong>los</strong> árboles (Will et al. 1976).<br />
Florence et al. (1975) apuntan que la pérdida <strong>de</strong> productividad <strong>de</strong> las plantaciones <strong>de</strong> Pinus radiata<br />
sobre sue<strong>los</strong> arenosos en Australia pue<strong>de</strong> ser originada por una reducción <strong>de</strong>l número o <strong>de</strong> la biodiversidad<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> organismos <strong>de</strong>scomponedores <strong>de</strong> la materia orgánica. Gadgil et al (1978) y Spain<br />
(1975) consi<strong>de</strong>ran también que existe una relación entre la pedofauna saprófaga y la pérdida <strong>de</strong> productividad<br />
en la repoblaciones <strong>de</strong> coníferas exóticas.<br />
En este contexto, y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un estudio más amplio sobre la producción, acumulación y <strong>de</strong>scomposición<br />
<strong>de</strong> la hojarasca en repoblaciones <strong>de</strong> Pinus radiata en el País Vasco, se estudió la evolución<br />
o sucesión <strong>de</strong> la macrofauna <strong>de</strong>l suelo, especialmente <strong>los</strong> grupos saprófagos. Estos son, junto<br />
con las bacterias y <strong>los</strong> hongos, <strong>los</strong> que <strong>de</strong>scomponen la materia orgánica y la convierten en<br />
nutrientes asimilables para las plantas. También se obtuvieron unos primeros datos sobre la repercusión<br />
<strong>de</strong> la tala a hecho sobre la fauna <strong>de</strong>l suelo.<br />
Como etapas <strong>de</strong> la sucesión se consi<strong>de</strong>raron repoblaciones cercanas <strong>de</strong> diferentes eda<strong>de</strong>s (tras<br />
la tala, 8, 18 y 30 años). Como parcelas <strong>de</strong> referencia se tomaron un hayedo y un bosquete mixto <strong>de</strong><br />
frondosas.<br />
257
Resultados<br />
• Efectos <strong>de</strong> la tala a hecho sobre la fauna edáfica<br />
Una <strong>de</strong> las parcelas <strong>de</strong> muestreo (pinar <strong>de</strong> aprox. 30 años) fue talada durante la investigación.<br />
Cuatro semanas más tar<strong>de</strong> se tomaron nuevamente muestras para analizar el efecto <strong>de</strong> la tala a<br />
hecho y la posterior preparación <strong>de</strong>l terreno sobre la fauna <strong>de</strong>l suelo.<br />
Se constató una fuerte reducción <strong>de</strong> las abundancias en todos <strong>los</strong> grupos faunísticos, a excepción<br />
<strong>de</strong> las larvas <strong>de</strong> insecto (Fig.1). Su alta abundancia fue <strong>de</strong>bida a la aparición agrupada <strong>de</strong> larvas<br />
<strong>de</strong> dípteros y coleópteros en muestras que todavía contenían restos <strong>de</strong> hojarasca o humus. En general,<br />
este resultado también es válido para la aparición <strong>de</strong> <strong>los</strong> otros grupos faunísticos, puesto que en<br />
las muestras en las que era evi<strong>de</strong>nte que había tenido lugar una preparación mecánica <strong>de</strong>l terreno, la<br />
presencia <strong>de</strong> la fauna edáfica era mínima.<br />
Para confirmar estos resultados, se muestrearon áreas en las que se había realizado una preparación<br />
mecánica <strong>de</strong>l suelo (A), y áreas en las que se mantenía, en mayor o menor medida, la estructura<br />
original <strong>de</strong>l suelo (B). En estas últimas zonas se encontraron abundantes individuos <strong>de</strong> todos <strong>los</strong><br />
grupos faunísticos. En las áreas en las que <strong>los</strong> horizontes <strong>de</strong>l suelo aparecían mezclados, la presencia<br />
<strong>de</strong> fauna era mínima, a excepción <strong>de</strong> las larvas <strong>de</strong> insecto que aparecían en las muestras en las<br />
que había restos <strong>de</strong> humus. (Fig.2).<br />
• Sobre la sucesión<br />
A lo largo <strong>de</strong> la sucesión se constata una disminución <strong>de</strong> <strong>los</strong> siguientes grupos faunísticos:<br />
Rhynchota (Heteroptera y Homoptera (RH)) y Gastropoda (GA) y un aumento <strong>de</strong> <strong>los</strong> restantes componentes<br />
<strong>de</strong> la macrofauna <strong>de</strong>l suelo: Aranea (AR), Pseudoscorpiones (PS), Coleoptera (CO), Isopo-<br />
258
da (IS), Diplopoda (DI), Chilopoda (CH), Lumbricidae (LU) y larvas <strong>de</strong> Diptera, Coleoptera y Lepidoptera<br />
(LA) (Tabla 1).<br />
La macrofauna saprófaga es másabundante que la <strong>de</strong> <strong>los</strong> zoófagos y ambas aumentan a lo largo<br />
<strong>de</strong> la sucesión. Destaca la ausencia prácticamente absoluta <strong>de</strong> <strong>los</strong> isópodos y diplópodos en la<br />
parcela <strong>de</strong> 8 años. En el análisis <strong>de</strong> las dominancias, se constata que las comunida<strong>de</strong>s faunísticas en<br />
las parcelas másmaduras son más variadas que en la parcela <strong>de</strong> menor edad y no se caracterizan<br />
tan fuertemente por la dominancia <strong>de</strong> un grupo faunístico (Fig.3).<br />
Tabla 1: Abundancia anual media (Ind/m 2 ) <strong>de</strong> la macrofauna <strong>de</strong>l suelo en repoblaciones <strong>de</strong> Pinus radiata<br />
(A - 8 años, B -18 años, C – 30 años), en bosque mixto <strong>de</strong> frondosas y en hayedo.<br />
Grupos faunísticos A B C<br />
Bosque<br />
mixto<br />
Hayedo<br />
Aranea 33,6 163,2 69,1 30,8 67,2<br />
Pseudoescorpiones 57,3 156,8 108,8 118,4 29,7<br />
Chilopoda 119,3 245,1 337,7 304,0 304,4<br />
– Lithobiomorpha 5,5 124,8 184,4 89,6 185,0<br />
– Geophilomorpha 108,0 118,4 150,4 211,2 115,0<br />
– Scolopendromorpha 5,8 2,7 2,9 2,3 3,5<br />
Coleoptera 67,6 204,0 97,3 128,0 133,7<br />
Rhynchota 285,0 188,8 147,2 352,0 29,7<br />
Lumbricidae 25,6 176,0 201,6 160,0 94,7<br />
Isopoda 57,5 41,6 432,0 109,7<br />
Diplopoda 0,6 83,2 51,2 83,2 59,2<br />
Gastropoda 92,8 32,6 30,4 29,5 21,7<br />
Larvas-Hexapoda 505,0 585,6 643,2 595,2 598,4<br />
– Diptera 432,0 470,4 563,2 454,4 531,2<br />
– Coleoptera 64,9 102,4 63,0 92,8 62,7<br />
– Lepidoptera 2,5 9,6 16,3 48,0 2,2<br />
ZOOFAGOS 210,2 565,1 515,6 453,2 400,4<br />
SAPRÓFAGOS 624,0 934,4 969,6 1299,9 883,7<br />
TOTAL 1.190,0 1.894,4 1.728,0 2.233,1 1.447,5<br />
En base a la comparación <strong>de</strong> las abundancias <strong>de</strong> <strong>los</strong> diferentes grupos faunísticos, no aparecen<br />
diferencias claras entre las parcelas <strong>de</strong> referencia y las repoblaciones más maduras. Las diferencias<br />
aparecen cuando se contemplan <strong>los</strong> resultados a nivel <strong>de</strong> especie, como es el caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos<br />
analizados en profundidad hasta el momento (Lumbricidos y Diplópodos). En ambos casos<br />
disminuye la diversidad en las repoblaciones forestales con respecto a las especies aparecidas en el<br />
bosque mixto <strong>de</strong> frondosas. Saloña et al. (1993) también señalan una disminución <strong>de</strong>l número <strong>de</strong><br />
especies <strong>de</strong> ácaros oribátidos en repoblaciones forestales <strong>de</strong> Pinus radiata<br />
Conclusiones<br />
Los resultados obtenidos permiten llegar a las siguientes conclusiones:<br />
Se constata, al menos, una sucesión <strong>de</strong> la fauna que va <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el momento <strong>de</strong> la tala y el pinar<br />
<strong>de</strong> 8 años hasta las dos parcelas más maduras. Entre estas dos parcelas no se establecen diferencias<br />
claramente significativas.<br />
Los cambios en las condiciones ambientales originados por las talas a hecho y la posterior<br />
mecanización <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> forestales tienen, en general, una repercusión negativa sobre la fauna <strong>de</strong>l<br />
suelo, especialmente sobre <strong>los</strong> isópodos y <strong>los</strong> diplópodos. A partir <strong>de</strong> esta perturbación, comienza<br />
259
Fig. 3: Dominancias anuales <strong>de</strong> la macrofauna<br />
edáfica en repoblaciones <strong>de</strong> Pinus radiata<br />
<strong>de</strong> 8, 18 y 20 años.<br />
<strong>de</strong> nuevo el proceso <strong>de</strong> la sucesión que va<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> una <strong>de</strong>saparición casi total <strong>de</strong> <strong>los</strong> representantes<br />
<strong>de</strong> la fauna edáfica, a causa principalmente<br />
<strong>de</strong> la <strong>de</strong>strucción mecánica <strong>de</strong> sus<br />
hábitats, hasta la creación <strong>de</strong> un nuevo sustrato<br />
en don<strong>de</strong> estos organismos vuelven a<br />
encontrar condiciones favorables para su<br />
<strong>de</strong>sarrollo.<br />
La pregunta <strong>de</strong> hacia dón<strong>de</strong> se dirige el<br />
proceso <strong>de</strong> la sucesión –hacia condiciones<br />
similares a las <strong>de</strong>l bosque mixto o a las <strong>de</strong>l<br />
hayedo– tiene difícil respuesta a este nivel <strong>de</strong><br />
evaluación <strong>de</strong> <strong>los</strong> resultados –la mayoría <strong>de</strong> la<br />
macrofauna ha sido solo analizada a nivel <strong>de</strong><br />
gran<strong>de</strong>s grupos–. Existen, sin embargo, indicios<br />
para pensar que la sucesión <strong>de</strong> la fauna<br />
<strong>de</strong>l suelo en las repoblaciones <strong>de</strong> Pinus radiata<br />
sigue unas pautas propias que le llevan a un<br />
ecosistema específico <strong>de</strong> menor complejidad<br />
que tiene pocas similitu<strong>de</strong>s con <strong>los</strong> ecosistemas<br />
forestales típicos <strong>de</strong> este entorno geográfico.<br />
A lo largo <strong>de</strong> la sucesión, las repoblaciones<br />
<strong>de</strong> Pinus radiata vuelven lentamente a ser<br />
colonizadas por la fauna edáfica y va aumentando<br />
la diversidad <strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s faunísticas.<br />
Esto se manifiesta tanto en la dinámica<br />
<strong>de</strong> la abundancia como en la <strong>de</strong> la dominancia.<br />
No obstante, cuando se analiza la fauna a nivel<br />
<strong>de</strong> especie, como es el caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> Diplópodos,<br />
la diversidad <strong>de</strong> las sinusias en las parcelas<br />
<strong>de</strong> repoblación (11 especies) no alcanza la diversidad encontrada en el bosquete mixto <strong>de</strong> frondosas<br />
(16 especies).<br />
La renuncia, tras la tala, a una mecanización generalizada <strong>de</strong>l suelo forestal daría una composición<br />
<strong>de</strong> la fauna <strong>de</strong>l suelo completamente diferente. Tratamientos más blandos que permitieran una<br />
conservación, en mayor o menor medida, <strong>de</strong> la vieja capa <strong>de</strong> hojarasca y <strong>de</strong> la estructura <strong>de</strong>l suelo<br />
posibilitarían una protección fundamental <strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s faunísticas y <strong>de</strong> su función. Así, se<br />
rompería la dinámica <strong>de</strong> volver a empezar –tras cada turno <strong>de</strong> corta– el proceso <strong>de</strong> la sucesión que<br />
podría seguir avanzando en su lenta evolución hacia un ecosistema más estable y maduro.<br />
Literatura<br />
BARRAQUETA, P. 1985: Zur Ökologie von Pinus radiata-Forsten im Baskenland. Tesis doctoral. Universidad<br />
<strong>de</strong> Bremen.<br />
FLORENCE et al. 1975: Ecosystem processes and the management of radiata pine forest in sand dunes<br />
in South Australia. Proceeding Ecologicals Society of Australia 9, 34-48<br />
GADGIL et al. 1978: Influence of clearfelling on <strong>de</strong>composition of P.radiata litter. N.Z.J. For.Sci.8 (2),<br />
213-224.<br />
SALOÑA et al. 1993: A comparative study of the soil mites communities (Acari) of woo<strong>de</strong>d and unwoo<strong>de</strong>d<br />
areas in the Basque Country. In Ecological Effects of Afforestation, WATKINS C. (Ed.), 153-163<br />
SPAIN A.V. 1975: Aspect of the role of the soil biota in forest litter <strong>de</strong>composition. Australian Forestry<br />
38, 171-176.<br />
STOUT et al. 1975: Decomposition processes in New Zealand soils with particular respect to rates and<br />
pathways of plant <strong>de</strong>gradation. In: ANDERSON et al (eds.). The rolle of terrestrial and aquatic<br />
organism, 97-144. Blackwell Scientific Publicatios.<br />
WILL et al. 1976: Radiata pine, soil <strong>de</strong>gra<strong>de</strong>r or improver?. New Zealand J.Forestry, 21, 248-252.<br />
260
LURREKO FAUNA: BASO BIRLANDAKETA ETA MOZKETAREN ARTEAN<br />
Landare estalkiaren ia erabateko <strong>de</strong>useztapena ondorengo bi arrazoi hauek eragiten dute: al<strong>de</strong> batetik,<br />
baso eremuen <strong>de</strong>sagertzeak, arrazoi naturalek edo gizakien ekintzak bultzatua, eta bestetik, ondorengo<br />
baso berritzeak ohiko teknikak erabiliz. Deuseztapen horrek aldaketa garrantzitsuak sortzen ditu<br />
lurraren egoera abiotikoan (argia, tenperatura, hezetasuna...), eta aldi berean, eragin handia du fauna<br />
komunitateetan.<br />
Hazkuntza azkarreko baso espezieekin egindako baso berritzeak zainketa berezia eskatzen du<br />
ondorengo bi arrazoiengatik: batetik hazkuntza azkarrak mantenugai ugariren beharra duelako eta bestetik<br />
mantenugai zikloaren aldaketak neurri handi batean jaitsi <strong>de</strong>zakeelako baso ekoizpena. Gainera, kontuan<br />
hartu beharrekoa da lurrera eroritako orbelak eta bere <strong>de</strong>skonposizioak garrantzi handia duela mantenugai<br />
zikloaren eraginkortasunean.<br />
Testuinguru honetan aztertu da lurraren makrofaunaren jarraipena adin <strong>de</strong>sberdinetako (8, 18 eta<br />
30 urteetako) intsinis pinua erabilitako baso berritzetan. Azterketaren helburua landaretza egituraren<br />
aldaketak zoozenosiaren garapenean duen eragina aztertzea zen, batez ere <strong>de</strong>skonposizio organismoetan.<br />
Horren zergatia ondoko hau da: fauna edafikoak orbelaren <strong>de</strong>skonposizio prozesuan eta mantenugaien<br />
askatzean duen garrantzia.<br />
Laginketak 14 hilabetetan zehar burutu ziren Gorbeiako Mendigunean eta horren emaitzak 22.700<br />
pertsonaren materialetan oinarriturik dau<strong>de</strong>.<br />
SOIL FAUNA: THE EFFECTS OF REFORESTATION AND TREE CUTTING<br />
The disappearance of forested areas, as a consequence of either natural causes or human activity,<br />
and their later reforestation using the usual methods results in the almost complete elimination of the<br />
plant cover. This later provokes important changes in the abiotic condition of the soil (light, temperature,<br />
humidity), which in turn has a profound effect on the area’s wildlife.<br />
Reforestation with fast-growing forest species <strong>de</strong>serves special attention, since fast frowth implies<br />
a high nutrient requirement, and a disruption in the nutrient cycle could seriously reduce forest production.<br />
It is also necessary to bear in mind that the quantity of <strong>de</strong>ad leaves returned to the soil and the<br />
speed of their <strong>de</strong>composition are key factors in the overall efficiency of the nutrient cycle.<br />
In this context, given the importance of edaphic fauna in relation to the <strong>de</strong>composition of <strong>de</strong>ad leaves<br />
and the liberation of nutrients, we have studied the succession of soil macro-fauna in areas reforested<br />
with Pinus radiata of different ages (8, 18 and 30 years old), with the aim of analysing the influence<br />
of the change in the vegetation’s structure on the <strong>de</strong>velopment of the animal community, especially as<br />
regards <strong>de</strong>composing organisms.<br />
Samples were taken over 14 months in the Gorbeia Massif and the results based on material taken<br />
from 22,700 individual examples.<br />
261
STEMMA PRODERI<br />
IN PRIMIS BERMEI<br />
Gernika - Lumoko Udala<br />
Ayuntamiento <strong>de</strong> Gernika-Lumo<br />
Bermeoko Udala<br />
Ayuntamiento <strong>de</strong> Bermeo<br />
eman ta zabal zazu<br />
HEZKUNTZA, UNIBERTSITATE<br />
INGURUMEN ETA IKERKETA ETA SAILA LURRALDE<br />
DEPARTAMENTO DE EDUCACION,<br />
DEPARTAMENTO UNIVERSIDADES E DEINVESTIGACION<br />
MEDIO AMBIENTE<br />
Comité Español<br />
Red IBEROMAB <strong>de</strong> la UNESCO<br />
Universidad<br />
<strong>de</strong>l País Vasco<br />
Euskal Herriko<br />
Unibertsitatea<br />
2.000 Ptas.