16.04.2014 Views

El Ucumar: entre el mito y la verdad en las selvas de ... - Unesco

El Ucumar: entre el mito y la verdad en las selvas de ... - Unesco

El Ucumar: entre el mito y la verdad en las selvas de ... - Unesco

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

EL UCUMAR,<br />

ENTRE EL MITO Y LA<br />

VERDAD EN LAS<br />

SELVAS DE MONTAÑA<br />

O YUNGAS<br />

Por Alejandro D. Brown<br />

Presid<strong>en</strong>te<br />

Fundación ProYungas<br />

Dos campesinos se ad<strong>en</strong>tran al monte<br />

al filo d<strong>el</strong> día, cuando <strong>la</strong>s chicharras<br />

empiezan su <strong>en</strong>tonado y monocor<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to. Van subi<strong>en</strong>do raudos hacia <strong>la</strong><br />

Serranía d<strong>el</strong> Z<strong>en</strong>ta.<br />

Es <strong>el</strong> verano, ya está quedando atrás<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> trepada <strong>el</strong> calor d<strong>el</strong> pe<strong>de</strong>monte,<br />

<strong>el</strong> tropical calor don<strong>de</strong> crece <strong>la</strong> caña <strong>de</strong><br />

azúcar, los mangos y los bananos.<br />

Van apurando <strong>el</strong> tranco hacia <strong>el</strong> cerro,<br />

queda mucho por caminar y <strong>el</strong> monte<br />

no es <strong>de</strong> confiar y m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> noche, <strong>en</strong><br />

cualquier mom<strong>en</strong>to empezamos a escuchar<br />

al ucumar, seguro que a alguno<br />

querrá <strong>en</strong>cuevar.<br />

La so<strong>la</strong> i<strong>de</strong>a los hace apurarse aún más...


BUEYES ARANDO.<br />

CASAS EN SAN ANDRES, SALTA.<br />

FOTOS DE MITO TRAMONTINI/<br />

PROYUNGAS.<br />

TRAHUMANCIA EN LAS YUNGAS. FOTO DE MITO TRAMONTINI/PROYUNGAS.<br />

Las s<strong>el</strong>vas subtropicales <strong>de</strong> montaña o Yungas (o<br />

simplem<strong>en</strong>te “<strong>el</strong> monte” para los lugareños) se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n<br />

sobre <strong>la</strong>s <strong>la</strong><strong>de</strong>ras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s montañas húmedas<br />

d<strong>el</strong> noroeste <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, <strong>en</strong> una angosta franja<br />

que tapiza <strong>la</strong>s Sierras Subandinas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Provincias<br />

<strong>de</strong> Salta, Jujuy, Tucumán y Catamarca y continúan<br />

hacia <strong>el</strong> norte, sigui<strong>en</strong>do a los An<strong>de</strong>s hasta Colombia<br />

y V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a. Y por supuesto por ahí, a lo <strong>la</strong>rgo<br />

y a lo ancho anda <strong>el</strong> ucumar buscando su sust<strong>en</strong>to,<br />

por <strong>la</strong>s umbrías oqueda<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> bosque nub<strong>la</strong>do,<br />

<strong><strong>en</strong>tre</strong> peñas y árboles tortuosos cubiertos <strong>de</strong> musgos,<br />

<strong>en</strong>reda<strong>de</strong>ras y epífitos, muy d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> nubos<strong>el</strong>va.<br />

Un ambi<strong>en</strong>te nuevo para los habitantes urbanos<br />

<strong>de</strong> nuestro país que <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>sconocían hasta<br />

hace ap<strong>en</strong>as una década <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta vastedad<br />

<strong>de</strong> s<strong>el</strong>vas y biodiversidad. En <strong>la</strong>s 5 millones <strong>de</strong><br />

hectáreas que ocupa este ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina,<br />

habitan mas <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> especies <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas y<br />

animales d<strong>el</strong> país!.<br />

Los lugareños por espacio <strong>de</strong> miles <strong>de</strong> años <strong>de</strong> andar<br />

y ganarle lugar al monte conoc<strong>en</strong> sus secretos. Sab<strong>en</strong><br />

perfectam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> que es pródiga <strong>la</strong> naturaleza<br />

y que les pi<strong>de</strong> a cambio. Sab<strong>en</strong> que para sembrar<br />

necesitan tumbar <strong>el</strong> monte, si tumbarlo y quemarlo<br />

para que <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> maíz crezcan vigorosas,<br />

regadas por <strong>la</strong> lluvia y <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> una bu<strong>en</strong>a<br />

cosecha. Porque <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> superviv<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> su familia. Y c<strong>la</strong>ro también esta <strong>el</strong> ucumar asechando<br />

y disputándole <strong>la</strong> comida que guardan <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> carretón, ahí al filo d<strong>el</strong> monte, don<strong>de</strong> lo almac<strong>en</strong>an<br />

para ser consumido <strong>de</strong> a poco. Pero <strong>el</strong> ucumar<br />

no sabe <strong>de</strong> esperas y <strong>en</strong> una so<strong>la</strong> noche es capaz <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>struirle tanta expectativa, <strong>la</strong> seguridad <strong>de</strong> un año<br />

bi<strong>en</strong> alim<strong>en</strong>tado. Porque este bicho mal habido es<br />

capaz <strong>de</strong> tanto daño, <strong>de</strong> tanta maldad! rezongan con<br />

mucho <strong>de</strong> razón.<br />

Las Yungas se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong><strong>en</strong>tre</strong> <strong>el</strong> tórrido pe<strong>de</strong>monte<br />

a 400 metros sobre <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> mar hasta <strong>la</strong>s<br />

frescas estribaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s montañas, por <strong>en</strong>cima<br />

<strong>de</strong> los 2500 metros. Tan impresionante gradi<strong>en</strong>te<br />

altitudinal es aprovechado por los lugareños para<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r distintas activida<strong>de</strong>s a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> año<br />

y a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> gradi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> alturas. Siembran papas<br />

y maíz <strong>en</strong> <strong>el</strong> verano fresco <strong>en</strong> <strong>la</strong> franja <strong>de</strong> bosque<br />

muy húmedo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s alturas; y bajan con <strong>la</strong> haci<strong>en</strong>da<br />

al monte <strong>en</strong> <strong>el</strong> invierno para que <strong>el</strong> ganado<br />

pueda buscar hierbas pa<strong>la</strong>tables <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

s<strong>el</strong>va. Este proceso se l<strong>la</strong>ma trashumancia y consiste<br />

<strong>en</strong> este altitudinal peregrinar por <strong>la</strong>s montañas,<br />

juntos, <strong>la</strong> familia, <strong>el</strong> ganado y sus pocas pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cias.<br />

Espacio <strong>de</strong> extrema diversidad <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas y<br />

animales, <strong>de</strong> exuberancia y <strong>de</strong> clima prepot<strong>en</strong>te y<br />

caprichoso, <strong>de</strong> <strong>mito</strong>s y ley<strong>en</strong>das, don<strong>de</strong> lo natural y<br />

real se mezc<strong>la</strong> con <strong>la</strong> imaginación y <strong>la</strong> superstición:<br />

<strong>la</strong> viuda sin cabeza, ser <strong>mito</strong>lógico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s s<strong>el</strong>vas <strong>de</strong><br />

Anta; coqu<strong>en</strong>a, protector <strong>de</strong> los animales <strong>de</strong> los cazadores<br />

<strong>de</strong>sapr<strong>en</strong>sivos; <strong>el</strong> susto, siempre cerca <strong>de</strong><br />

uno asechando; y por supuesto <strong>el</strong> ucumar….


En ese espacio in<strong>de</strong>finido <strong><strong>en</strong>tre</strong> lo real y lo mítico,<br />

<strong>de</strong>ambu<strong>la</strong> <strong>el</strong> ucumar, un oso, <strong>el</strong> único oso <strong>de</strong> Sudamérica,<br />

también l<strong>la</strong>mado “oso <strong>de</strong> anteojos” por <strong>la</strong>s<br />

circunva<strong>la</strong>ciones b<strong>la</strong>ncas que ro<strong>de</strong>an los ojos, que<br />

contrastan con <strong>el</strong> resto negro d<strong>el</strong> cuerpo p<strong>el</strong>udo. Este<br />

oso que vive adosado a los An<strong>de</strong>s y a <strong>la</strong> franja <strong>de</strong> bosques<br />

húmedos yungueños, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Colombia hasta… <strong>la</strong><br />

Arg<strong>en</strong>tina? Este acertijo que no hemos podido contestar<br />

a ci<strong>en</strong>cia cierta hasta ahora. Lo hemos buscado<br />

por <strong>la</strong> s<strong>el</strong>va imp<strong>en</strong>etrable <strong>de</strong> Baritú, por <strong>el</strong> valle d<strong>el</strong> río<br />

Porongal <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trañas <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>el</strong>va misma; <strong>en</strong> los valles<br />

y bosques nub<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> Los Toldos, muy cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

frontera con Bolivia. Hemos hab<strong>la</strong>do con campesinos<br />

e indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> San Andrés, <strong>de</strong> Lipeo, <strong>de</strong> San Francisco,<br />

<strong>de</strong> Santa Ana, y nada, d<strong>el</strong> oso ni noticias. Pero ahí<br />

nomás <strong>en</strong> Bolivia, <strong>en</strong> <strong>la</strong> frontera con Arg<strong>en</strong>tina, todos<br />

sab<strong>en</strong> d<strong>el</strong> oso y sus ma<strong>la</strong>s costumbres…<br />

Sin embargo cuando preguntamos sobre <strong>el</strong> ucumar<br />

(o juco/juca según <strong>el</strong> sexo) todos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> algo que<br />

<strong>de</strong>cir, todos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> alguna anécdota a <strong>la</strong> cual referir,<br />

sobretodo cuando <strong>el</strong> vino riega <strong>la</strong>s trasnochadas conversaciones,<br />

a <strong>la</strong> vera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s s<strong>en</strong>das, o <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior <strong>de</strong><br />

un rancho <strong>en</strong> lo profundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> espesura d<strong>el</strong> monte.<br />

C<strong>la</strong>ro luego nadie quiere salir, porque al ucumar no<br />

hay que nombrarlo, porque se te aparece! Y si no sos<br />

<strong>de</strong> su agrado o tuvistes malos p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos, no duda<br />

<strong>en</strong> llevarte a su cueva con fines c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te sexuales.<br />

Y a si es que muchas veces, mujeres que esperan que <strong>el</strong><br />

esposo regrese a <strong>la</strong> casa luego <strong>de</strong> una <strong>la</strong>rga aus<strong>en</strong>cia,<br />

lo sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> embarazadas o amamantando al “hijo<br />

d<strong>el</strong> ucumar”, chuso (p<strong>el</strong>udo) sale, chuso y fuerzudo!<br />

<strong>El</strong> oso <strong>de</strong> anteojos o ucumar ya no vive <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina,<br />

posiblem<strong>en</strong>te vivió hasta no hace mucho tiempo <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s ext<strong>en</strong>sas s<strong>el</strong>vas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Alta Cu<strong>en</strong>ca d<strong>el</strong> Bermejo, hoy<br />

Reserva <strong>de</strong> Biosfera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Yungas, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s provincias <strong>de</strong><br />

Salta y Jujuy. Pero actualm<strong>en</strong>te no hay mas rastros <strong>de</strong><br />

su pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran rasguños<br />

<strong>en</strong> los troncos por los que trepan, ni sus nidos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

copas <strong>de</strong> los árboles, ni brom<strong>el</strong>ias (taracas, payos y chacras<br />

<strong>de</strong> monte) <strong>en</strong> los paredones rocosos mordidas y<br />

rasguñadas… Solo quedan lo <strong>mito</strong>s para recordarnos<br />

que <strong>el</strong> ucumar se fue, que se extinguió <strong>de</strong> nuestro país.<br />

Que su recuerdo nos sirva para r<strong>en</strong>ovar <strong>el</strong> compromiso<br />

<strong>de</strong> preservar lo que queda <strong>de</strong> Yungas, antes que otras<br />

especies sigan su mismo camino. C<strong>la</strong>ro <strong>la</strong> mayoría no<br />

t<strong>en</strong>drá <strong>la</strong> suerte <strong>de</strong> que su mítico recuerdo siga alim<strong>en</strong>tando<br />

<strong>el</strong> folclore local, que también es una forma <strong>de</strong> seguir<br />

estando… y <strong>de</strong> qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>bemos cuidarnos cuando<br />

nos ad<strong>en</strong>tramos <strong>en</strong> <strong>el</strong> monte… allá <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Yungas d<strong>el</strong><br />

Alto Bermejo don<strong>de</strong> Salta se toca con Bolivia.<br />

EL UCUMAR U “OSO DE ANTEOJOS”. FOTO DE ROBYN.<br />

www.proyungas.org.ar<br />

www.productoyungas.org.ar

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!