15.01.2015 Views

las cadenas de frío y el transporte refrigerado en México - revista de ...

las cadenas de frío y el transporte refrigerado en México - revista de ...

las cadenas de frío y el transporte refrigerado en México - revista de ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Comercio exterior<br />

Las <strong>ca<strong>de</strong>nas</strong> <strong>de</strong> <strong>frío</strong><br />

y <strong>el</strong> <strong>transporte</strong> <strong>refrigerado</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>México</strong><br />

Salvador Medina Ramírez*<br />

<br />

En la actualidad hay un sinnúmero <strong>de</strong> <strong>ca<strong>de</strong>nas</strong><br />

<strong>de</strong> suministro, que conforman <strong>el</strong><br />

llamado internet físico; es <strong>de</strong>cir, re<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>transporte</strong>, almac<strong>en</strong>aje y distribución que<br />

se utilizan para abastecer al sector <strong>de</strong> productos<br />

que se requier<strong>en</strong> para la vida diaria. 1<br />

Entre estas <strong>ca<strong>de</strong>nas</strong> <strong>de</strong> distribución, una<br />

<strong>de</strong> particular importancia para la economía<br />

y <strong>el</strong> sust<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>las</strong> socieda<strong>de</strong>s es la<br />

<strong>de</strong> <strong>ca<strong>de</strong>nas</strong> <strong>de</strong> <strong>frío</strong>. Este tipo <strong>de</strong> <strong>ca<strong>de</strong>nas</strong><br />

ti<strong>en</strong>e su sust<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>transporte</strong> <strong>refrigerado</strong>,<br />

pues éste permite mover <strong>en</strong>ormes<br />

cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> productos perece<strong>de</strong>ros a lo<br />

largo <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s distancias. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong><br />

<strong>México</strong>, <strong>el</strong> <strong>transporte</strong> <strong>refrigerado</strong> pres<strong>en</strong>ta<br />

un panorama <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> ciertas<br />

rutas y <strong>de</strong>terminadas áreas geográficas,<br />

con servicios <strong>de</strong> punta y convivi<strong>en</strong>do con<br />

otros factores para los propósitos <strong>de</strong> <strong>las</strong><br />

<strong>ca<strong>de</strong>nas</strong> <strong>de</strong> <strong>frío</strong>. Esto limita <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l país, pero también constituye un área<br />

<strong>de</strong> oportunidad para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo nacional<br />

y empresarial, dados los efectos positivos<br />

<strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>las</strong> <strong>ca<strong>de</strong>nas</strong> <strong>de</strong> <strong>frío</strong> y <strong>de</strong>l<br />

<strong>transporte</strong> <strong>refrigerado</strong> para una nación.<br />

* El autor agra<strong>de</strong>ce a Adolfo Solís, socio<br />

<strong>de</strong> Grupo Beristain-Soher, empresa <strong>de</strong>dicada<br />

a la logística internacional, por los<br />

com<strong>en</strong>tarios y la información brindada<br />

para este texto.<br />

1. Término acuñado por la <strong>revista</strong> inglesa The<br />

Economist, que hace refer<strong>en</strong>cia a la red<br />

mundial que permite <strong>el</strong> flujo <strong>de</strong> mercancías <strong>de</strong><br />

manera coordinada <strong>en</strong>tre empresas, proveedores<br />

y consumidores. Este término es una clara<br />

alusión a la red informática mundial, mejor conocida<br />

como internet. “The Physical Internet”,<br />

The Economist, 15 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2006.<br />

1010 comercio exterior, diciembre vol. 59, núm. <strong>de</strong> 12, 2009 diciembre <strong>de</strong> 2009


Antes <strong>de</strong> <strong>las</strong> tecnologías <strong>de</strong> refrigeración,<br />

pequeñas cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> productos perece<strong>de</strong>ros<br />

podían ser transportadas mediante<br />

procesos muy caros que respondían,<br />

por lo g<strong>en</strong>eral, a <strong>las</strong> necesida<strong>de</strong>s o los caprichos<br />

<strong>de</strong> antiguos reyes y emperadores;<br />

estos procesos no eran replicables <strong>en</strong> gran<br />

escala para abastecer a una población numerosa.<br />

Por ejemplo, se ha docum<strong>en</strong>tado<br />

que <strong>el</strong> emperador mexica Moctezuma recibía<br />

a diario pescado fresco <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Veracruz<br />

por medio <strong>de</strong> una ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> m<strong>en</strong>sajeros<br />

que lo transportaban <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la costa. Sin<br />

duda, esa ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>tos no<br />

era replicable para satisfacer toda la <strong>de</strong>manda<br />

<strong>de</strong> la capital <strong>de</strong>l imperio, ya que hubiese<br />

requerido <strong>de</strong> una inm<strong>en</strong>sa cantidad<br />

<strong>de</strong> m<strong>en</strong>sajeros para transportar a diario <strong>el</strong><br />

pescado fresco hasta la gran T<strong>en</strong>ochtitlan,<br />

lo que hubiera sido incosteable.<br />

carne cong<strong>el</strong>ada <strong>de</strong> Australia y carne <strong>de</strong><br />

puerco cong<strong>el</strong>ada <strong>de</strong> Nueva Z<strong>el</strong>andia. Se<br />

calcula que para 1910 había importado alre<strong>de</strong>dor<br />

<strong>de</strong> 600 000 ton<strong>el</strong>adas <strong>de</strong> carne<br />

cong<strong>el</strong>ada. 3<br />

Las técnicas <strong>de</strong> refrigeración avanzaron<br />

con <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> químicos y <strong>el</strong> mejorami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>las</strong> máquinas <strong>de</strong> vapor; se aplicaron<br />

<strong>en</strong> cont<strong>en</strong>edores especiales para ferrocarriles<br />

y <strong>en</strong> la fabricación <strong>de</strong> hi<strong>el</strong>o. Sin embargo,<br />

su <strong>de</strong>sarrollo fue l<strong>en</strong>to y es hasta<br />

principios <strong>de</strong>l siglo xx cuando la tecnología<br />

sustituyó a la industria <strong>de</strong> la cosecha<br />

<strong>de</strong> hi<strong>el</strong>o con la aparición <strong>de</strong> los primeros<br />

3. Jean-Paul Rodrigue, Clau<strong>de</strong> Comtois y Brian<br />

Slack, The Geography of Transport Systems,<br />

Routledge, Nueva York, 2009.<br />

Comercio exterior<br />

Con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> explicar la situación <strong>de</strong>scrita,<br />

este docum<strong>en</strong>to se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> siete<br />

apartados. El primero correspon<strong>de</strong> a la introducción,<br />

<strong>en</strong> la que se explica <strong>el</strong> objetivo<br />

y la estructura <strong>de</strong>l trabajo. El segundo trata<br />

<strong>de</strong> manera resumida los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l <strong>transporte</strong><br />

<strong>refrigerado</strong> y <strong>las</strong> <strong>ca<strong>de</strong>nas</strong> <strong>de</strong> <strong>frío</strong>. La<br />

tercera sección <strong>de</strong>scribe con <strong>de</strong>t<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />

qué significa una ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> <strong>frío</strong> mo<strong>de</strong>rna.<br />

En la cuarta se explica cuál es la importancia<br />

<strong>de</strong> <strong>las</strong> <strong>ca<strong>de</strong>nas</strong> <strong>de</strong> <strong>frío</strong> para la economía<br />

y para aum<strong>en</strong>tar la calidad <strong>de</strong> vida<br />

<strong>de</strong> <strong>las</strong> personas. La quinta parte expone<br />

<strong>de</strong> manera sucinta <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> <strong>las</strong> <strong>ca<strong>de</strong>nas</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>frío</strong> <strong>en</strong> <strong>México</strong>. En <strong>el</strong> sexto apartado,<br />

con base <strong>en</strong> un estudio <strong>de</strong>l Instituto<br />

Mexicano <strong>de</strong>l Transporte, se analiza la situación<br />

actual <strong>de</strong>l <strong>transporte</strong> <strong>refrigerado</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>México</strong>. En la última parte, se <strong>en</strong>uncian<br />

<strong>las</strong> conclusiones.<br />

Oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l <strong>transporte</strong> <strong>refrigerado</strong><br />

y <strong>las</strong> <strong>ca<strong>de</strong>nas</strong> <strong>de</strong> <strong>frío</strong><br />

Las <strong>ca<strong>de</strong>nas</strong> <strong>de</strong> <strong>frío</strong> mo<strong>de</strong>rnas surg<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

la necesidad <strong>de</strong> transportar alim<strong>en</strong>tos<br />

perece<strong>de</strong>ros a mercados lejanos sin que<br />

se <strong>de</strong>scompongan, pues <strong>de</strong> otra manera la<br />

v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> estos productos se restringiría al<br />

lugar don<strong>de</strong> se originaron.<br />

De igual modo, culturas antiguas recurrían<br />

al almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> hi<strong>el</strong>o, <strong>en</strong> cavernas o<br />

recipi<strong>en</strong>tes aislantes, durante <strong>las</strong> temporadas<br />

<strong>de</strong> invierno con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> consumir<br />

los alim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>las</strong> temporadas calurosas.<br />

A este método se le conoce como cosecha<br />

<strong>de</strong> hi<strong>el</strong>o.<br />

Durante <strong>el</strong> siglo xix, <strong>en</strong> Estados Unidos<br />

surgió la industria <strong>de</strong> cosecha <strong>de</strong> hi<strong>el</strong>o y<br />

ésta creció <strong>de</strong> manera insospechada gracias<br />

al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>transporte</strong>s aislantes<br />

que permitieron llevar hi<strong>el</strong>o <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Boston<br />

hasta lugares tan lejanos como Calcuta, <strong>en</strong><br />

la India, para su consumo o para propósitos<br />

<strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es perece<strong>de</strong>ros. 2<br />

Des<strong>de</strong> principios <strong>de</strong>l siglo se habían fabricado<br />

máquinas <strong>de</strong> refrigeración que funcionaban<br />

con vapor, <strong>las</strong> cuales evolucionaron<br />

hasta que <strong>en</strong> 1855 se logró crear <strong>el</strong> primer<br />

sistema <strong>de</strong> refrigeración por compresión<br />

a vapor. Esta tecnología la aprovecharon<br />

<strong>las</strong> empresas navieras que reconocieron<br />

su pot<strong>en</strong>cial para transportar carne barata<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> diversas partes <strong>de</strong>l mundo hacia<br />

Europa. Antes <strong>de</strong> 1880, Francia com<strong>en</strong>zó<br />

a recibir embarques <strong>de</strong> carne y cor<strong>de</strong>ro<br />

<strong>de</strong> América <strong>de</strong>l Sur, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> Reino<br />

Unido importaba gran<strong>de</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

2. Jason Zazky, “Cool Customer, Fre<strong>de</strong>ric Tudor<br />

and the Froz<strong>en</strong>-water Tra<strong>de</strong>”, Failure Magazine,<br />

abril <strong>de</strong> 2003 .<br />

La car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una<br />

infraestructura<br />

a<strong>de</strong>cuada para<br />

la ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> <strong>frío</strong><br />

es una gran área<br />

<strong>de</strong> oportunidad,<br />

que redituaría<br />

gran<strong>de</strong>s ganancias<br />

para <strong>México</strong><br />

Ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> <strong>frío</strong> 1011


efrigeradores caseros y <strong>el</strong> perfeccionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>las</strong> máquinas refrigerantes para<br />

la industria. A<strong>de</strong>más, con <strong>el</strong> motor <strong>de</strong> combustión<br />

interna aparecieron los primeros<br />

camiones <strong>refrigerado</strong>s.<br />

Durante <strong>el</strong> siglo xx hubo muchos avances<br />

tecnológicos y ci<strong>en</strong>tíficos que mejoraron<br />

los sistemas <strong>de</strong> refrigeración. La industria<br />

química mo<strong>de</strong>rna y la at<strong>en</strong>ción médica<br />

requier<strong>en</strong> por igual transportar compuestos<br />

químicos, muestras médicas o tejidos<br />

biológicos a través <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s distancias<br />

sin que se <strong>de</strong>scompongan por estar<br />

expuestos a variaciones <strong>de</strong> temperatura.<br />

De esta manera se com<strong>en</strong>zaron a <strong>de</strong>linear<br />

<strong>ca<strong>de</strong>nas</strong> <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to industriales y<br />

alim<strong>en</strong>tarias que requerían controlar la temperatura<br />

<strong>de</strong> sus productos mediante <strong>el</strong> <strong>frío</strong>,<br />

lo que al final dio paso al nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>las</strong><br />

<strong>ca<strong>de</strong>nas</strong> <strong>de</strong> <strong>frío</strong> mo<strong>de</strong>rnas <strong>en</strong> la segunda mitad<br />

<strong>de</strong>l siglo xx.<br />

Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> <strong>frío</strong><br />

Es posible <strong>de</strong>finir una ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> <strong>frío</strong><br />

como una ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> suministro <strong>de</strong><br />

productos y mercancías susceptibles al<br />

cambio <strong>de</strong> temperaturas, lo que pue<strong>de</strong><br />

mermar su valor, y para evitarlo se <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

mant<strong>en</strong>er <strong>en</strong> condiciones ambi<strong>en</strong>tales<br />

constantes. Esto se realiza mediante empaques<br />

térmicos y métodos <strong>de</strong> refrigeración<br />

y planeación logística para proteger la<br />

integridad <strong>de</strong> los productos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que se<br />

<strong>el</strong>aboran hasta que se utilizan <strong>en</strong> procesos<br />

productivos o son consumidos por <strong>el</strong> usuario<br />

final.<br />

De modo usual, una ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> <strong>frío</strong> comercial<br />

se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> cinco etapas: pre<strong>en</strong>friami<strong>en</strong>to<br />

(<strong>en</strong>friami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los productos para<br />

que puedan transportarse); almacén <strong>en</strong> <strong>frío</strong><br />

antes <strong>de</strong>l <strong>transporte</strong> para comercializarse;<br />

<strong>transporte</strong> <strong>refrigerado</strong>; cámara refrigerada<br />

<strong>en</strong> los puntos <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta, y exhibición y v<strong>en</strong>ta<br />

<strong>en</strong> un equipo <strong>refrigerado</strong>.<br />

La ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> <strong>frío</strong> es usada sobre todo por<br />

la industria farmacéutica, médica, floricultora<br />

y <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos. Hay <strong>ca<strong>de</strong>nas</strong> <strong>de</strong> <strong>frío</strong><br />

para la comercialización <strong>de</strong> frutas y hortalizas<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> zonas tropicales hasta c<strong>en</strong>tros<br />

comerciales; <strong>de</strong> vinos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Chile a<br />

Estados Unidos; <strong>de</strong> tulipanes <strong>en</strong> escala<br />

mundial, así como para la distribución <strong>de</strong><br />

vacunas <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> mundo o <strong>de</strong> traslado <strong>de</strong><br />

productos químicos y muestras farmacéuticas,<br />

<strong>en</strong>tre otras.<br />

Dada la variedad <strong>de</strong> productos cuya comercialización<br />

requiere <strong>de</strong> una ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong><br />

<strong>frío</strong>, también hay una gama <strong>de</strong> tecnologías<br />

para mant<strong>en</strong>er <strong>en</strong> temperatura baja un<br />

producto, <strong>de</strong> acuerdo con sus necesida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> conservación, si<strong>en</strong>do <strong>las</strong> principales<br />

los <strong>refrigerado</strong>res <strong>en</strong> los puntos previos<br />

o posteriores a su traslado. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l<br />

<strong>transporte</strong> <strong>refrigerado</strong>, <strong>las</strong> tecnologías más<br />

utilizadas <strong>en</strong> la ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> <strong>frío</strong> son: 4<br />

• Paquetes <strong>de</strong> g<strong>el</strong>, los cuales conti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

sustancias químicas que cambian<br />

<strong>de</strong> estado sólido a líquido y viceversa.<br />

Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> los requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

<strong>transporte</strong>, pue<strong>de</strong>n com<strong>en</strong>zar con difer<strong>en</strong>tes<br />

estados <strong>de</strong> cong<strong>el</strong>ación y a lo largo<br />

<strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> <strong>transporte</strong> se <strong>de</strong>rrit<strong>en</strong> y se<br />

conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> líquidos; al mismo tiempo,<br />

capturan la <strong>en</strong>ergía que se escapa y manti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

la temperatura interna <strong>de</strong> los productos<br />

transportados.<br />

• Placas eutécticas, que usan un principio<br />

similar a los paquetes <strong>de</strong> g<strong>el</strong>; no obstante,<br />

éstas conti<strong>en</strong><strong>en</strong> agua con algún tipo<br />

<strong>de</strong> sales (incluso sal común), por lo que <strong>el</strong><br />

agua se cong<strong>el</strong>a a temperaturas inferiores<br />

a cero y su duración es mayor a la <strong>de</strong>l hi<strong>el</strong>o<br />

común.<br />

• Bióxido <strong>de</strong> carbono cong<strong>el</strong>ado, mejor<br />

conocido como hi<strong>el</strong>o seco, <strong>el</strong> cual se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

a temperaturas <strong>de</strong> –80°C y pue<strong>de</strong><br />

mant<strong>en</strong>er un embarque cong<strong>el</strong>ado por un<br />

largo periodo <strong>de</strong> tiempo. Se utiliza sobre<br />

todo para productos farmacéuticos, bi<strong>en</strong>es<br />

consi<strong>de</strong>rados como p<strong>el</strong>igrosos ante<br />

cambios <strong>de</strong> temperatura y alim<strong>en</strong>tos. Una<br />

cualidad <strong>de</strong>l hi<strong>el</strong>o seco es que no se <strong>de</strong>rrite,<br />

por lo que no produce líquidos que dañ<strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> producto transportado; <strong>en</strong> cambio,<br />

4. Ibid.<br />

se sublima cuando <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> contacto con<br />

<strong>el</strong> aire.<br />

• Nitróg<strong>en</strong>o líquido, que es una sustancia<br />

que alcanza los –196° C y se utiliza para<br />

mant<strong>en</strong>er productos cong<strong>el</strong>ados por un<br />

prolongado periodo; usado para <strong>el</strong> <strong>transporte</strong><br />

<strong>de</strong> cargas biológicas, como órganos<br />

o tejidos.<br />

• Quilts (edredones), que son piezas aislantes<br />

<strong>de</strong> fibras que se colocan sobre la carga,<br />

o alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>el</strong>la, <strong>las</strong> cuales amortiguan<br />

<strong>las</strong> variaciones <strong>de</strong> temperatura y la manti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

constante. Este método es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> trayectos cortos o para condiciones<br />

climáticas que permitan conservar una variación<br />

mínima <strong>de</strong> temperatura.<br />

• Cont<strong>en</strong>edores <strong>refrigerado</strong>s, que pue<strong>de</strong><br />

ser cualquier cont<strong>en</strong>edor estándar 5 o camiones<br />

equipados para tal fin. Estos cont<strong>en</strong>edores<br />

cumpl<strong>en</strong>, a<strong>de</strong>más, los estándares<br />

<strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> calor o<br />

<strong>frío</strong> y termostato. 6 Deb<strong>en</strong> estar conectados<br />

tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> buque como <strong>en</strong> la terminal,<br />

incluso <strong>en</strong> <strong>el</strong> camión si fuese posible o <strong>en</strong><br />

un g<strong>en</strong>erador externo.<br />

Cabe <strong>de</strong>stacar que <strong>las</strong> <strong>ca<strong>de</strong>nas</strong> <strong>de</strong> <strong>frío</strong> no<br />

están ex<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> fal<strong>las</strong> y un error <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>las</strong><br />

pue<strong>de</strong> ser fatal para la preservación <strong>de</strong> los<br />

productos y causar gran<strong>de</strong>s pérdidas económicas.<br />

El riesgo <strong>de</strong> estas fal<strong>las</strong> se increm<strong>en</strong>ta<br />

con la distancia, ya que cuanto<br />

mayor es la separación física <strong>en</strong>tre la producción<br />

y <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta, es más probable<br />

que la carga se dañe <strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>las</strong><br />

operaciones logísticas y <strong>de</strong> <strong>transporte</strong> que<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong> esta ca<strong>de</strong>na. Por <strong>el</strong>lo, la logística<br />

es muy importante, pues <strong>de</strong> <strong>el</strong>la <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

<strong>el</strong> éxito o <strong>el</strong> fracaso, lo cual pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er<br />

gran<strong>de</strong>s implicaciones económicas, como<br />

se explica a continuación.<br />

5. Los cont<strong>en</strong>edores se pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>finir como<br />

recipi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> carga que pue<strong>de</strong>n utilizarse<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>transporte</strong> aéreo, terrestre o marítimo y<br />

que pose<strong>en</strong> dim<strong>en</strong>siones normalizadas para<br />

facilitar su manipulación.<br />

6. Hay distintos tipos <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>edores <strong>refrigerado</strong>s:<br />

Fainter Aislado <strong>de</strong> 20’ y 40’, Reefer<br />

<strong>de</strong> 20’ y 40’, Conair y Reefer 40’ High Cube,<br />

<strong>en</strong>tre otros. Grupo Beristain-Soher, “Tipos <strong>de</strong><br />

cont<strong>en</strong>edores”, mimeo., <strong>México</strong>, 2009.<br />

1012 comercio exterior, diciembre <strong>de</strong> 2009


Importancia económica<br />

<strong>de</strong> <strong>las</strong> <strong>ca<strong>de</strong>nas</strong> <strong>de</strong> <strong>frío</strong><br />

La función primordial que cumple una<br />

ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> <strong>frío</strong>, y <strong>de</strong> la cual <strong>de</strong>riva toda<br />

su importancia económica y social, es la<br />

conservación <strong>de</strong> <strong>las</strong> características <strong>de</strong> productos<br />

perece<strong>de</strong>ros durante largo tiempo.<br />

Esta función básica permite a los empresarios<br />

conservar <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> una mercancía<br />

y v<strong>en</strong><strong>de</strong>rla <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminado lugar sin que<br />

pierda su valor monetario; <strong>de</strong> otra manera,<br />

<strong>las</strong> ganancias se reducirían, comprometi<strong>en</strong>do<br />

<strong>el</strong> proceso productivo.<br />

Para darse una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> la importancia económica<br />

<strong>de</strong> <strong>las</strong> <strong>ca<strong>de</strong>nas</strong> <strong>de</strong> <strong>frío</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> plano<br />

mundial, se calcula que este mercado ti<strong>en</strong>e<br />

un valor aproximado <strong>de</strong> 80 660 millones<br />

<strong>de</strong> dólares anuales, sin contar <strong>el</strong> mercado<br />

farmacéutico. 7<br />

Des<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista macroeconómico,<br />

sin <strong>las</strong> <strong>ca<strong>de</strong>nas</strong> <strong>de</strong> <strong>frío</strong> <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

económico se estancaría por razones malthusianas;<br />

es <strong>de</strong>cir, por la gran cantidad<br />

<strong>de</strong> población que no pue<strong>de</strong> sost<strong>en</strong>erse<br />

con los recursos naturales a los que ti<strong>en</strong>e<br />

acceso. Sin <strong>las</strong> <strong>ca<strong>de</strong>nas</strong> <strong>de</strong> <strong>frío</strong>, <strong>las</strong> ciuda<strong>de</strong>s<br />

mo<strong>de</strong>rnas no podrían sost<strong>en</strong>er a <strong>las</strong><br />

gran<strong>de</strong>s poblaciones que resi<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>las</strong><br />

y aprovechar <strong>las</strong> v<strong>en</strong>tajas que brindan <strong>las</strong><br />

economías <strong>de</strong> gran escala gracias a la<br />

aglomeración <strong>de</strong> recursos materiales y humanos.<br />

La causa <strong>de</strong> esto es que <strong>las</strong> ciuda<strong>de</strong>s<br />

no pue<strong>de</strong>n autoabastecerse <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos,<br />

por lo que éstos requier<strong>en</strong> ser transportados<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> su orig<strong>en</strong> o <strong>de</strong>s<strong>de</strong> otras latitu<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>l mundo; y muchos <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos requier<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> refrigeración para su<br />

transportación y conservación. Incluso, sin<br />

<strong>las</strong> <strong>ca<strong>de</strong>nas</strong> <strong>de</strong> <strong>frío</strong> <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to poblacional<br />

<strong>de</strong> muchos países se vería <strong>en</strong> <strong>en</strong>tredicho<br />

por la falta <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos.<br />

<strong>de</strong> 40% <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos consumidos <strong>en</strong><br />

los países <strong>de</strong>sarrollados se sometió a algún<br />

método <strong>de</strong> conservación ligado a <strong>las</strong><br />

<strong>ca<strong>de</strong>nas</strong> <strong>de</strong> <strong>frío</strong>. 8 Sin estas <strong>ca<strong>de</strong>nas</strong>, una<br />

gran cantidad <strong>de</strong> la oferta mundial <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos<br />

se per<strong>de</strong>ría y <strong>el</strong> abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

éstos se limitaría a la producción local.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, una nación con una amplia<br />

oferta <strong>de</strong> productos perece<strong>de</strong>ros y<br />

que cu<strong>en</strong>ta a su vez con una ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong><br />

<strong>frío</strong>, está <strong>en</strong> posibilidad <strong>de</strong> lograr su crecimi<strong>en</strong>to<br />

económico. La producción local<br />

pue<strong>de</strong> integrarse con <strong>el</strong> comercio mundial,<br />

al transformar los productos no comerciables<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> plano internacional <strong>en</strong> artículos<br />

comerciables. De esta manera, la oferta<br />

local pue<strong>de</strong> vincularse <strong>de</strong> modo a<strong>de</strong>cuado<br />

8. Alfredo Álvarez Cár<strong>de</strong>nas, “Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>frío</strong>,<br />

¿tiempos <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización”, Refrigeración<br />

Industrial, 25 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2006 .<br />

con la <strong>de</strong>manda mundial y coadyuvar al crecimi<strong>en</strong>to<br />

al evitar pérdidas por transportación<br />

o almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to ina<strong>de</strong>cuados.<br />

De acuerdo con datos <strong>de</strong>l Instituto Internacional<br />

<strong>de</strong>l Frío, <strong>las</strong> pérdidas <strong>de</strong> productos<br />

alim<strong>en</strong>tarios <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> manejo, almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

y <strong>transporte</strong> ina<strong>de</strong>cuados <strong>en</strong><br />

los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo asci<strong>en</strong><strong>de</strong>n hasta<br />

50% <strong>en</strong> productos tropicales; <strong>en</strong> naciones<br />

avanzadas con instalaciones frigoríficas<br />

a<strong>de</strong>cuadas alcanzan cerca <strong>de</strong> 10%. 9 Si los<br />

países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo contaran con la infraestructura<br />

a<strong>de</strong>cuada para asegurar la ca<strong>de</strong>na<br />

<strong>de</strong> <strong>frío</strong> <strong>de</strong> los productos alim<strong>en</strong>tarios,<br />

los productores <strong>de</strong> éstos g<strong>en</strong>erarían mayor<br />

riqueza y sus países <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> t<strong>en</strong>drían amplias<br />

posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salir <strong>de</strong> la pobreza.<br />

Otra razón <strong>de</strong> la importancia <strong>de</strong> <strong>las</strong> <strong>ca<strong>de</strong>nas</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>frío</strong> es su contribución a la salud<br />

9. Ibid.<br />

Comercio exterior<br />

Se calcula que alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 30% <strong>de</strong> la producción<br />

alim<strong>en</strong>taria mundial pasa por algún<br />

tipo <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to frigorífico y que cerca<br />

7. Transport Int<strong>el</strong>lig<strong>en</strong>ce & Global Cold Alliance,<br />

Global Cold Chain Logistic Report 2008-2009,<br />

Transport Int<strong>el</strong>lig<strong>en</strong>ce, Reino Unido, 2008.<br />

Ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> <strong>frío</strong> 1013


pública. Primero, si los alim<strong>en</strong>tos no se<br />

conservan <strong>de</strong> manera a<strong>de</strong>cuada pue<strong>de</strong>n<br />

g<strong>en</strong>erar intoxicaciones, <strong>en</strong>v<strong>en</strong><strong>en</strong>ami<strong>en</strong>tos<br />

u otras <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s. Esto pue<strong>de</strong><br />

traducirse <strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s costos públicos y<br />

privados <strong>en</strong> salud; <strong>el</strong> erario público se <strong>de</strong>terioraría,<br />

la productividad se reduciría por<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y aus<strong>en</strong>tismo. Segundo,<br />

sin <strong>las</strong> <strong>ca<strong>de</strong>nas</strong> <strong>de</strong> <strong>frío</strong>, la esperanza <strong>de</strong><br />

vida <strong>de</strong>l ser humano se reduciría y muchas<br />

<strong>de</strong> <strong>las</strong> epi<strong>de</strong>mias que alguna vez azotaron<br />

a la humanidad resurgirían con gran<br />

fuerza, matando a miles o millones <strong>de</strong><br />

personas. Esto último se <strong>de</strong>be a que <strong>las</strong><br />

<strong>ca<strong>de</strong>nas</strong> <strong>de</strong> <strong>frío</strong> son fundam<strong>en</strong>tales para <strong>el</strong><br />

<strong>transporte</strong> <strong>de</strong> medicinas y <strong>de</strong> vacunas <strong>en</strong><br />

escala mundial. 10<br />

Debe subrayarse que para que una ca<strong>de</strong>na<br />

<strong>de</strong> <strong>frío</strong>, que es <strong>en</strong> es<strong>en</strong>cia una ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong><br />

suministro, funcione <strong>de</strong> modo apropiado<br />

es necesario contar con procesos logísticos<br />

e infraestructura para tal propósito. 11<br />

Como se expuso <strong>de</strong> manera sucinta,<br />

sin <strong>las</strong> <strong>ca<strong>de</strong>nas</strong> <strong>de</strong> <strong>frío</strong> no sería posible<br />

gran parte <strong>de</strong> la vida mo<strong>de</strong>rna como ahora<br />

la conocemos. A<strong>de</strong>más, una a<strong>de</strong>cuada ca<strong>de</strong>na<br />

<strong>de</strong> <strong>frío</strong> permite aprovechar <strong>las</strong> v<strong>en</strong>tajas<br />

que ofrece <strong>el</strong> comercio internacional<br />

e increm<strong>en</strong>tar la calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los<br />

habitantes <strong>de</strong> un país al ofrecerles<br />

alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> alta calidad y servicios<br />

<strong>de</strong> salud indisp<strong>en</strong>sables.<br />

Panorama <strong>de</strong> <strong>las</strong> <strong>ca<strong>de</strong>nas</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>frío</strong> <strong>en</strong> <strong>México</strong><br />

De acuerdo con un estudio <strong>de</strong> la Asociación<br />

Internacional <strong>de</strong> Almac<strong>en</strong>es<br />

Refrigerados, junto con la Organización<br />

Mundial <strong>de</strong> Logística <strong>de</strong> Alim<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong><br />

<strong>México</strong> conviv<strong>en</strong> dos estructuras <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta,<br />

conservación y transportación <strong>de</strong> productos<br />

perece<strong>de</strong>ros muy distintas. 12<br />

Por una parte, un segm<strong>en</strong>to que utiliza <strong>de</strong><br />

modo cotidiano la ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> <strong>frío</strong> para sus<br />

productos, por lo g<strong>en</strong>eral r<strong>el</strong>acionado con<br />

los supermercados o sectores <strong>de</strong> exportación,<br />

a los que provee <strong>de</strong> productos perece<strong>de</strong>ros<br />

más seguros y <strong>de</strong> mayor calidad<br />

para los consumidores.<br />

En este segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mercado hay gran<br />

variedad <strong>de</strong> prestadores <strong>de</strong> servicios, los<br />

cuales se pue<strong>de</strong>n subdividir <strong>en</strong> dos:<br />

1) pequeñas empresas que ofrec<strong>en</strong> sus<br />

servicios <strong>en</strong> escala local, con ma<strong>las</strong> administraciones,<br />

tecnología poco actualizada<br />

y bajo mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to, lo que su<strong>el</strong>e<br />

poner <strong>en</strong> riesgo la ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> <strong>frío</strong>, y 2)<br />

compañías medianas y gran<strong>de</strong>s que sirv<strong>en</strong><br />

a los gran<strong>de</strong>s cli<strong>en</strong>tes y al comercio<br />

internacional, <strong>las</strong> cuales ofrec<strong>en</strong> servicios<br />

<strong>de</strong> primera calidad con tecnología <strong>de</strong><br />

punta. Muchas veces, estas empresas<br />

son <strong>de</strong> integración vertical y utilizan su<br />

propia infraestructura para mant<strong>en</strong>er la<br />

ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> <strong>frío</strong>.<br />

Por otra parte, hay segm<strong>en</strong>tos tradicionales<br />

<strong>de</strong>l mercado, que para <strong>el</strong> almac<strong>en</strong>aje,<br />

<strong>el</strong> <strong>transporte</strong> y la v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> mercancías<br />

perece<strong>de</strong>ras no recurr<strong>en</strong> a <strong>las</strong> <strong>ca<strong>de</strong>nas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>frío</strong>. Estas prácticas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran por lo<br />

g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> los mercados populares o <strong>en</strong><br />

los comercios ambulantes, que almac<strong>en</strong>an<br />

y transportan los productos perece<strong>de</strong>ros<br />

con poco o nulo cuidado <strong>de</strong> <strong>las</strong> variaciones<br />

<strong>de</strong> temperatura. Más <strong>de</strong> 50% <strong>de</strong> los productos<br />

perece<strong>de</strong>ros consumidos <strong>en</strong> <strong>México</strong><br />

se comercializa sin los b<strong>en</strong>eficios que<br />

ofrec<strong>en</strong> <strong>las</strong> <strong>ca<strong>de</strong>nas</strong> <strong>de</strong> <strong>frío</strong>. 13<br />

De igual modo, la falta <strong>de</strong> <strong>ca<strong>de</strong>nas</strong> <strong>de</strong> <strong>frío</strong><br />

<strong>en</strong> los sectores tradicionales implica graves<br />

riesgos <strong>de</strong> salud pública y repercusiones<br />

económicas, internas y externas,<br />

para <strong>México</strong>. En primer lugar, la falta <strong>de</strong><br />

<strong>ca<strong>de</strong>nas</strong> <strong>de</strong> <strong>frío</strong> para gran parte <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos<br />

v<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado interno<br />

<strong>de</strong>riva <strong>en</strong> significativas pérdidas económicas<br />

por productos mal conservados. Se<br />

calcula que aproximadam<strong>en</strong>te 50% <strong>de</strong> la<br />

producción nacional <strong>de</strong> pescados y mariscos<br />

y 33% <strong>de</strong> la <strong>de</strong> frutas y hortalizas se<br />

pier<strong>de</strong>n por la escasez <strong>de</strong> <strong>transporte</strong> a<strong>de</strong>cuado<br />

y prácticas <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />

14 Puesto que bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong><br />

los mexicanos vive <strong>en</strong> la pobreza extrema,<br />

estas pérdidas son inadmisibles. A<strong>de</strong>más,<br />

muchos productores están excluidos <strong>de</strong><br />

los gran<strong>de</strong>s mercados locales y <strong>de</strong> los externos<br />

al no t<strong>en</strong>er acceso a la tecnología<br />

a<strong>de</strong>cuada, por lo que recib<strong>en</strong> pagos bajos<br />

por sus productos. Al mismo tiempo, al<br />

estar expuestos gran<strong>de</strong>s segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

la población a alim<strong>en</strong>tos mal conservados,<br />

que pue<strong>de</strong>n resultar p<strong>el</strong>igrosos para<br />

la salud, se increm<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s,<br />

lo que a la larga se refleja <strong>en</strong> la<br />

productividad <strong>de</strong>l país.<br />

En <strong>México</strong> falta mucho para t<strong>en</strong>er capacidad<br />

para <strong>el</strong> traslado <strong>de</strong> todos los productos<br />

perece<strong>de</strong>ros, ya que una parte <strong>de</strong>l<br />

mercado no la utiliza, otra la ti<strong>en</strong>e poco<br />

<strong>de</strong>sarrollada y la que cu<strong>en</strong>ta con una capacidad<br />

muy avanzada no abastece a toda<br />

la población. Esta situación se manifiesta<br />

cuando se compara la capacidad <strong>de</strong> refrigeración<br />

por habitante <strong>de</strong> distintos países<br />

(véase <strong>el</strong> cuadro). <strong>México</strong> está muy rezagado<br />

fr<strong>en</strong>te a naciones como los Países<br />

Bajos, Estados Unidos, Irlanda, España o<br />

Canadá, y su situación es similar a la <strong>de</strong><br />

países latinoamericanos como Chile o Arg<strong>en</strong>tina.<br />

En otras palabras, es notoria la<br />

difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> capacidad <strong>de</strong> refrigeración<br />

<strong>en</strong>tre países <strong>de</strong>sarrollados y los m<strong>en</strong>os<br />

avanzados, como <strong>México</strong>.<br />

10. Se calcula que aproximadam<strong>en</strong>te 10% <strong>de</strong> <strong>las</strong><br />

medicinas es susceptible a los cambios <strong>de</strong><br />

temperatura. Rodrigue et al., op. cit.<br />

11. Para mayores refer<strong>en</strong>cias acerca <strong>de</strong> la<br />

importancia <strong>de</strong> la logística y <strong>las</strong> <strong>ca<strong>de</strong>nas</strong> <strong>de</strong><br />

suministro, véase Ana Gris<strong>el</strong> Maldonado Carrasco,<br />

“Las <strong>ca<strong>de</strong>nas</strong> <strong>de</strong> suministro global: un<br />

reto para <strong>México</strong>”, Comercio Exterior, vol. 59,<br />

núm. 2, <strong>México</strong>, febrero <strong>de</strong> 2009, pp. 133-138.<br />

12. Steph<strong>en</strong> Ne<strong>el</strong>, The Integrated Cold Chain in<br />

Mexico and C<strong>en</strong>tral America: Assessm<strong>en</strong>t<br />

Report, International Association of Refrigereted<br />

Warehauses y World Food Logistics<br />

Organization, Estados Unidos, mayo <strong>de</strong> 2006<br />

.<br />

13. Ibid.<br />

14. Carm<strong>en</strong> Guadalupe Morales Pérez y María<br />

Elizabeth <strong>de</strong> la Torre Mor<strong>en</strong>o, Características<br />

<strong>de</strong>l <strong>transporte</strong> <strong>refrigerado</strong> <strong>en</strong> <strong>México</strong>, Instituto<br />

Mexicano <strong>de</strong>l Transporte, publicación técnica<br />

núm. 297, <strong>México</strong>, 2006.<br />

1014 comercio exterior, diciembre <strong>de</strong> 2009


C U A D R O 1<br />

CAPACIDAD <strong>de</strong> REFRIGERAción: PAÍSES SELECcionadOS, 2008<br />

País<br />

Millones <strong>de</strong> metros<br />

cúbicos Población 1 Metros cúbicos<br />

por habitante<br />

Colombia 4.24 41 468 384 0.10<br />

Chile 6.00 15 116 435 0.40<br />

<strong>México</strong> 47.67 103 263 388 0.46<br />

Arg<strong>en</strong>tina 17.66 36 260 130 0.49<br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a 12.36 23 054 210 0.54<br />

Brasil 158.92 169 799 170 0.94<br />

España 289.58 40 847 371 7.09<br />

Canadá 243.32 31 612 895 7.70<br />

Estados Unidos 2 498.20 281 421 906 8.88<br />

Irlanda 60.03 4 239 848 14.16<br />

Países Bajos 444.96 16 105 285 27.63<br />

1. La población para cada país correspon<strong>de</strong> a la <strong>de</strong>l último c<strong>en</strong>so disponible.<br />

Fu<strong>en</strong>te: <strong>el</strong>aboración propia con datos <strong>de</strong> la división estadística <strong>de</strong> la onu, población según <strong>el</strong> último c<strong>en</strong>so<br />

disponible , e International Association of Refrigerated Warehouses, iarw Global<br />

Cold Storage Capacity Report 2008.<br />

El <strong>transporte</strong> <strong>refrigerado</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>México</strong> 15<br />

El <strong>transporte</strong> <strong>de</strong> mercancías <strong>en</strong> <strong>México</strong><br />

se realiza <strong>en</strong> su mayor parte por carretera,<br />

tanto para comercio interno como<br />

internacional. 16 El caso <strong>de</strong> los productos<br />

perece<strong>de</strong>ros no es la excepción, y éstos<br />

se trasladan sobre todo por medio <strong>de</strong>l auto<strong>transporte</strong><br />

<strong>refrigerado</strong>, formado por flotas<br />

que constan <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s tractivas y cajas<br />

15. Esta sección se basa <strong>en</strong> particular <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo<br />

citado <strong>de</strong> Carm<strong>en</strong> Guadalupe Morales Pérez y<br />

María Elizabeth <strong>de</strong> la Torre Mor<strong>en</strong>o; cualquier<br />

otra fu<strong>en</strong>te es referida a pie <strong>de</strong> página.<br />

16. Para mayores refer<strong>en</strong>cias acerca <strong>de</strong> la<br />

importancia <strong>de</strong> <strong>las</strong> carreteras <strong>de</strong> <strong>México</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

comercio internacional, véase Salvador Medina<br />

Ramírez, “Carreteras: infraestructura para<br />

aprovechar los tratados comerciales <strong>de</strong>l país”,<br />

Comercio Exterior, vol. 59, núm. 8, <strong>México</strong>,<br />

agosto <strong>de</strong> 2009, pp. 657-663.<br />

17. Para la conservación <strong>de</strong> los productos <strong>en</strong> sus<br />

traslados, los prestadores <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong><br />

<strong>transporte</strong> <strong>refrigerado</strong> ofrec<strong>en</strong> una gama <strong>de</strong><br />

temperaturas que van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> temperaturas<br />

<strong>de</strong> cong<strong>el</strong>ami<strong>en</strong>to (–29° C) a temperaturas<br />

con cierto grado <strong>de</strong> calor constante (37°C).<br />

Cabe aclarar que <strong>el</strong> calor se usa para madurar<br />

frutas como <strong>el</strong> mango, que se corta cuando<br />

está ver<strong>de</strong>.<br />

refrigeradas 17 que pue<strong>de</strong>n estar integradas<br />

a la unidad o ser in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes (cont<strong>en</strong>edores<br />

<strong>refrigerado</strong>s). D<strong>el</strong> estudio más<br />

reci<strong>en</strong>te acerca <strong>de</strong>l <strong>transporte</strong> <strong>refrigerado</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>México</strong>, <strong>el</strong>aborado por <strong>el</strong> Instituto Mexicano<br />

<strong>de</strong>l Transporte <strong>en</strong> 2005, se infiere que<br />

este sector manifiesta un crecimi<strong>en</strong>to dinámico<br />

y <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización, conc<strong>en</strong>trado<br />

<strong>en</strong> ciertas rutas, a la vez que se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta a<br />

problemas <strong>de</strong> calidad <strong>en</strong> los servicios y <strong>de</strong><br />

compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>sleal. 18 Las razones que<br />

sust<strong>en</strong>tan esta opinión son:<br />

En primer lugar, los servicios mexicanos<br />

<strong>de</strong> <strong>transporte</strong> <strong>refrigerado</strong> tuvieron un crecimi<strong>en</strong>to<br />

muy dinámico <strong>de</strong> 1990 a 2005,<br />

ya que pasaron <strong>de</strong> 52 a 5 170 <strong>las</strong> compañías<br />

con concesiones para este servicio;<br />

un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 35.9% anual. Al mismo<br />

tiempo, <strong>las</strong> cajas refrigeradas pasaron, <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> mismo lapso, <strong>de</strong> 770 a 11 951 unida<strong>de</strong>s,<br />

con una tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to promedio anual<br />

<strong>de</strong> 20.1%. Estas cifras se pue<strong>de</strong>n interpretar<br />

como signo <strong>de</strong>l increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la <strong>de</strong>manda<br />

<strong>de</strong> productos perece<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> calidad.<br />

En cuanto al tamaño y la composición <strong>de</strong><br />

los prestadores <strong>de</strong> estos servicios, la flo-<br />

18. Carm<strong>en</strong> Guadalupe Morales Pérez y María<br />

Elizabeth <strong>de</strong> la Torre Mor<strong>en</strong>o, 2006. op. cit.<br />

ta nacional <strong>de</strong> vehículos <strong>refrigerado</strong>s para<br />

2005 estaba constituida por 5 170 empresas<br />

que cu<strong>en</strong>tan con 11 915 remolques<br />

<strong>refrigerado</strong>s, 63% <strong>de</strong> los cuales se trata <strong>de</strong><br />

los llamados hombres camión o conductores<br />

que son dueños <strong>de</strong> su propia unidad.<br />

Al mismo tiempo, hay 28.5% <strong>de</strong> compañías<br />

con flotas <strong>de</strong> dos a cuatro vehículos;<br />

6% con cinco a 10 vehículos, y 2.5% que<br />

ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> promedio 22.6 remolques o vehículos<br />

por empresa. Una parte importante<br />

<strong>de</strong> <strong>las</strong> gran<strong>de</strong>s flotas vehiculares correspon<strong>de</strong><br />

a compañías con integración vertical;<br />

es <strong>de</strong>cir, con sus propias unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>transporte</strong> <strong>refrigerado</strong>.<br />

La variedad <strong>de</strong> tamaño <strong>de</strong> <strong>las</strong> compañías y<br />

la amplia participación <strong>de</strong> los hombres camión<br />

indica que estos servicios están muy<br />

fragm<strong>en</strong>tados, puesto que la variedad <strong>de</strong><br />

empresas g<strong>en</strong>era una gran difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

precios y calidad <strong>de</strong> servicio. En su mayoría,<br />

<strong>las</strong> compañías transportistas usan carreteras<br />

<strong>de</strong> cuota, prestan servicios más<br />

rápidos y <strong>de</strong> mayor calidad, pero más costosos;<br />

mi<strong>en</strong>tras que los hombres camión<br />

utilizan <strong>las</strong> carreteras libres para abaratar<br />

sus costos, a grado tal que pue<strong>de</strong>n ofrecer<br />

tarifas 50% más bajas. 19<br />

D<strong>el</strong> mismo modo, <strong>las</strong> difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los<br />

servicios y precios <strong>de</strong> <strong>las</strong> gran<strong>de</strong>s compañías<br />

transportistas y <strong>las</strong> medianas y pequeñas<br />

empresas se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>en</strong> parte a la<br />

diversa tecnología que utilizan. El <strong>transporte</strong><br />

<strong>refrigerado</strong> ligado a los gran<strong>de</strong>s usuarios<br />

y al comercio exterior cu<strong>en</strong>ta con la flota<br />

más mo<strong>de</strong>rna, puesto que sus cli<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>mandan<br />

servicios <strong>de</strong> primera calidad. Por<br />

esta razón r<strong>en</strong>uevan <strong>de</strong> manera continua<br />

su flota, cu<strong>en</strong>tan con sistemas <strong>de</strong> comunicaciones<br />

y <strong>de</strong> posicionami<strong>en</strong>to global<br />

(gps), programas <strong>de</strong> capacitación para su<br />

personal y mayor disponibilidad <strong>de</strong> cajas<br />

refrigeradas que otros sectores. Por <strong>el</strong><br />

contrario, los medianos y pequeños transportistas<br />

no cu<strong>en</strong>tan con estos avances<br />

y su<strong>el</strong><strong>en</strong> usar vehículos más antiguos y,<br />

<strong>en</strong> casos extremos, unida<strong>de</strong>s viejas y <strong>en</strong><br />

mal estado.<br />

19. Por lo g<strong>en</strong>eral, <strong>las</strong> tarifas <strong>de</strong> fletes se establec<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> función <strong>de</strong>l kilometraje recorrido.<br />

Comercio exterior<br />

Ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> <strong>frío</strong> 1015


Las compañías <strong>de</strong> <strong>transporte</strong> <strong>refrigerado</strong><br />

su<strong>el</strong><strong>en</strong> establecer rutas regionales <strong>de</strong> traslado<br />

<strong>de</strong> mercancía, pues <strong>las</strong> que cubr<strong>en</strong><br />

todo <strong>el</strong> territorio nacional no les resultan<br />

r<strong>en</strong>tables, <strong>de</strong>bido muchas veces a que <strong>el</strong><br />

vehículo se regresa con un cont<strong>en</strong>edor vacío,<br />

por lo cual se aplica un sobreprecio.<br />

La disparidad geográfica <strong>de</strong> servicios por<br />

la conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> ciertas rutas y regiones<br />

es notable cuando se observa que<br />

80% <strong>de</strong> los camiones <strong>refrigerado</strong>s (<strong>de</strong> dos<br />

ejes) que se usan para la distribución local<br />

o regional se conc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> los estados con<br />

gran<strong>de</strong>s zonas metropolitanas, como <strong>el</strong><br />

Distrito Fe<strong>de</strong>ral, Estado <strong>de</strong> <strong>México</strong>, Nuevo<br />

León y Jalisco. 20<br />

G R Á F I C A<br />

MÉXICO: FLOTA CON REFRIGERACIÓN, DISTRIBUCIÓN POR CONFIGURACIÓN DE EQUIPOS,<br />

2005 (PORCENTAJES)<br />

<br />

<br />

<br />

Fu<strong>en</strong>te: <strong>el</strong>aborado con datos <strong>de</strong>l Instituto Mexicano <strong>de</strong>l Transporte.<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

Situación similar ocurre <strong>en</strong> los semirremolques<br />

<strong>de</strong> dos ejes, que compon<strong>en</strong> la mayor<br />

parte <strong>de</strong>l equipo <strong>refrigerado</strong> (90.7%),<br />

puesto que se trata <strong>de</strong> equipos muy flexibles<br />

<strong>en</strong> cuanto a adaptabilidad <strong>de</strong> carga y<br />

<strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to (véase la gráfica). En este<br />

segm<strong>en</strong>to se advierte una conc<strong>en</strong>tración<br />

<strong>en</strong> pocos estados <strong>de</strong>bido a que <strong>en</strong> nueve<br />

<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s fe<strong>de</strong>rativas se registra 78.1%<br />

<strong>de</strong> todos estos vehículos; 21 <strong>el</strong> resto <strong>en</strong> <strong>las</strong><br />

<strong>de</strong>más 23 <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s fe<strong>de</strong>rativas. En estos<br />

nueve estados se conc<strong>en</strong>tran <strong>las</strong> mayores<br />

zonas metropolitanas (<strong>el</strong> Valle <strong>de</strong> <strong>México</strong>,<br />

Monterrey, Guadalajara, Tijuana y Toluca),<br />

<strong>las</strong> principales carreteras <strong>de</strong>l país, los mayores<br />

puertos (Lázaro Cár<strong>de</strong>nas, Manzanillo,<br />

Veracruz, Ens<strong>en</strong>ada, Altamira), así<br />

como <strong>el</strong> acceso a los reconocidos puntos<br />

fronterizos: Nuevo Laredo, Tijuana, Ciudad<br />

Juárez, Nogales y <strong>el</strong> pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Colombia<br />

(véase <strong>el</strong> mapa).<br />

En algunos casos, <strong>las</strong> gran<strong>de</strong>s compañías<br />

transportistas compart<strong>en</strong> su cli<strong>en</strong>t<strong>el</strong>a<br />

para cubrir la <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> carga<br />

refrigerada <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s cli<strong>en</strong>tes, como<br />

<strong>las</strong> <strong>ca<strong>de</strong>nas</strong> <strong>de</strong> ti<strong>en</strong>das <strong>de</strong> autoservicio.<br />

Esto explica por qué estos servicios<br />

ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a conc<strong>en</strong>trarse alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong><br />

ciertas zonas metropolitanas, don<strong>de</strong><br />

20. Lugar don<strong>de</strong> está registrado <strong>el</strong> vehículo.<br />

21. Sinaloa, Baja California, Nuevo León, Sonora,<br />

Jalisco, Estado <strong>de</strong> <strong>México</strong>, Distrito Fe<strong>de</strong>ral,<br />

Michoacán y Chihuahua.<br />

M A P A 1<br />

MÉXICO: DISTRIBUCIÓN POR ENTIDAD DE PROPIETARIO DE FLOTA REFRIGERADA<br />

DE LOS SEMIRREMOLQUES DE DOS EJES Y PRINCIPALES CORREDORES DEL SISTEMA<br />

CARRETERO NACIONAL, 2005 (PORCENTAJES)<br />

Tijuana Mexicali<br />

Ens<strong>en</strong>ada Nogales Ciudad Juárez<br />

Mazatlán<br />

Manzanillo<br />

Lázaro Cár<strong>de</strong>nas<br />

Fu<strong>en</strong>te: <strong>el</strong>aborado con datos <strong>de</strong>l Instituto Mexicano <strong>de</strong>l Transporte.<br />

se localizan, <strong>en</strong> su mayor parte, <strong>las</strong> ti<strong>en</strong>das<br />

<strong>de</strong> autoservicio.<br />

Nuevo Laredo<br />

Altamira<br />

0 a 1.8<br />

2.2 a 3.4<br />

5.4 a 5.9<br />

7.1 a 8.5<br />

10.7 a 15.6<br />

Coatzacoalcos<br />

Veracruz<br />

La disparidad y la fragm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> la industria,<br />

y la dificultad <strong>de</strong> vigilar a cada compañía,<br />

dan pie a prácticas <strong>de</strong>sleales <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>transporte</strong> <strong>refrigerado</strong> <strong>de</strong> productos perece<strong>de</strong>ros.<br />

Por ejemplo, algunas empresas<br />

aprovechan que la carne roja pue<strong>de</strong> soportar<br />

periodos prolongados sin refrigeración<br />

1016 comercio exterior, diciembre <strong>de</strong> 2009


y sin pres<strong>en</strong>tar cambios evi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> su<br />

calidad para prestar servicios con nula o<br />

baja calidad que <strong>de</strong>predan <strong>el</strong> mercado al<br />

ofrecer transportación a un costo más<br />

bajo. En otros casos, aunque los productos<br />

perece<strong>de</strong>ros se introduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> camiones<br />

<strong>refrigerado</strong>s, <strong>de</strong>spués la carga se<br />

pasa a camiones sin refrigeración y, ya<br />

cerca <strong>de</strong>l <strong>de</strong>stino, se cambia a vehículos<br />

con refrigeración. Esto se hace con <strong>el</strong> fin<br />

<strong>de</strong> abaratar costos, aunque rompe la ca<strong>de</strong>na<br />

<strong>de</strong> <strong>frío</strong> y altera <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> los productos<br />

transportados.<br />

Comercio exterior<br />

Una <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia que también es reflejo <strong>de</strong><br />

la atomización <strong>de</strong> estos servicios, <strong>de</strong> su<br />

fragm<strong>en</strong>tación geográfica, su bajo niv<strong>el</strong><br />

tecnológico y baja calidad es que, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral,<br />

los hombres camión y <strong>las</strong> compañías<br />

<strong>de</strong> <strong>transporte</strong> no su<strong>el</strong><strong>en</strong> ofrecer <strong>transporte</strong><br />

multimodal u otros servicios logísticos, por<br />

lo que <strong>el</strong> cli<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>e que coordinar estas<br />

operaciones <strong>de</strong> manera directa o contratar<br />

a un tercero para que lo haga.<br />

La situación es distinta <strong>en</strong> <strong>el</strong> comercio exterior,<br />

ya que los servicios transfronterizos<br />

<strong>de</strong> <strong>transporte</strong> terrestre requier<strong>en</strong> conv<strong>en</strong>ios<br />

con compañías <strong>de</strong> Estados Unidos, <strong>las</strong><br />

cuales <strong>en</strong>vían carga para exportación a la<br />

frontera y regresan con carga <strong>de</strong> importación.<br />

De esta manera, tanto <strong>el</strong> transportista<br />

nacional como <strong>el</strong> extranjero aprovechan<br />

sus equipos y maximizan ganancias. Para<br />

<strong>el</strong>lo, muchas <strong>de</strong> estas empresas transportistas<br />

cu<strong>en</strong>tan con certificaciones logísticas<br />

para ac<strong>el</strong>erar <strong>el</strong> paso <strong>en</strong> la aduana,<br />

pues <strong>el</strong> retraso <strong>en</strong> <strong>el</strong> cruce <strong>de</strong> los productos<br />

perece<strong>de</strong>ros se refleja <strong>en</strong> <strong>el</strong> acortami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> su tiempo <strong>de</strong> exhibición <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

anaqu<strong>el</strong>. 22 A<strong>de</strong>más, utilizan mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong><br />

justo a tiempo y <strong>de</strong> calidad total.<br />

Por otra parte, <strong>en</strong> cuanto a <strong>las</strong> mercancías<br />

transportadas, se trata <strong>de</strong> productos<br />

alim<strong>en</strong>ticios perece<strong>de</strong>ros, como carnes,<br />

mariscos, pescados, frutas y verduras;<br />

22. Para mayores refer<strong>en</strong>cias a <strong>las</strong> certificaciones<br />

logísticas y su importancia para ac<strong>el</strong>erar<br />

<strong>el</strong> comercio internacional, véase: Salvador<br />

Medina Ramírez, “Certificaciones logísticas”,<br />

Comercio Exterior, vol. 59, núm. 4, <strong>México</strong>,<br />

abril <strong>de</strong> 2009, pp. 247-255.<br />

también se trasladan medicam<strong>en</strong>tos, químicos<br />

y flores. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l comercio<br />

exterior, <strong>las</strong> exportaciones su<strong>el</strong><strong>en</strong> ser <strong>de</strong><br />

frutas y verduras, y <strong>las</strong> importaciones se<br />

compon<strong>en</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral por alim<strong>en</strong>tos procesados<br />

que requier<strong>en</strong> refrigeración (embutidos,<br />

platos preparados y chocolates,<br />

<strong>en</strong>tre otros).<br />

Son los productos químicos, médicos,<br />

flores y hortalizas los que <strong>de</strong>mandan mayor<br />

calidad <strong>en</strong> los servicios <strong>de</strong> <strong>transporte</strong><br />

<strong>refrigerado</strong>, ya sea porque se trata <strong>de</strong><br />

productos p<strong>el</strong>igrosos y <strong>de</strong> manejo <strong>de</strong>licado,<br />

o bi<strong>en</strong> porque ti<strong>en</strong><strong>en</strong> alto valor para la<br />

exportación.<br />

Conclusiones<br />

Las <strong>ca<strong>de</strong>nas</strong> <strong>de</strong> <strong>frío</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sus oríg<strong>en</strong>es<br />

<strong>en</strong> la necesidad <strong>de</strong> transportar productos<br />

perece<strong>de</strong>ros por gran<strong>de</strong>s distancias,<br />

para lo cual <strong>el</strong> ing<strong>en</strong>io humano inv<strong>en</strong>tó <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

la cosecha <strong>de</strong> hi<strong>el</strong>o hasta los sistemas<br />

refrigerantes mo<strong>de</strong>rnos. Gracias a estos<br />

avances se pudo lograr <strong>el</strong> <strong>transporte</strong> <strong>de</strong><br />

productos perece<strong>de</strong>ros <strong>de</strong>s<strong>de</strong> regiones<br />

muy distantes hasta los lugares don<strong>de</strong> se<br />

consum<strong>en</strong>. De esta manera nacieron <strong>las</strong><br />

<strong>ca<strong>de</strong>nas</strong> <strong>de</strong> <strong>frío</strong>, que preservan productos<br />

susceptibles a los cambios <strong>de</strong> temperatura,<br />

mediante una diversidad <strong>de</strong> tecnologías<br />

y procesos logísticos.<br />

La importancia económica y social <strong>de</strong> estas<br />

<strong>ca<strong>de</strong>nas</strong> <strong>de</strong> <strong>frío</strong> consiste sobre todo<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> calidad<br />

y <strong>en</strong> <strong>el</strong> traslado <strong>de</strong> productos médicos<br />

indisp<strong>en</strong>sables para la salud pública. Asimismo,<br />

ayudan al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los productores<br />

e intermediarios al garantizar <strong>el</strong> valor<br />

<strong>de</strong> los productos s<strong>en</strong>sibles al <strong>frío</strong>.<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>México</strong>, se ha observado una<br />

dicotomía respecto a <strong>las</strong> <strong>ca<strong>de</strong>nas</strong> <strong>de</strong> <strong>frío</strong>:<br />

quiénes <strong>las</strong> usan y quiénes no. Las implicaciones<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>lo son r<strong>el</strong>evantes, ya que <strong>en</strong>traña<br />

no sólo <strong>en</strong>ormes pérdidas económicas<br />

y riesgos <strong>de</strong> salud pública, sino también<br />

ing<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>sperdicios <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> un<br />

país don<strong>de</strong> una gran cantidad <strong>de</strong> pobres<br />

subsiste con lo mínimo.<br />

Una <strong>de</strong> <strong>las</strong> razones <strong>de</strong> lo anterior está <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

auto<strong>transporte</strong> <strong>refrigerado</strong> nacional, dada<br />

la car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> infraestructura para movilizar<br />

<strong>las</strong> mercancías por otros medios. En<br />

este sector conviv<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>transporte</strong> <strong>refrigerado</strong><br />

<strong>de</strong> calidad, r<strong>el</strong>acionado con <strong>el</strong> comercio<br />

internacional y los gran<strong>de</strong>s almac<strong>en</strong>es<br />

que se conc<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> ciertas áreas y rutas,<br />

con <strong>el</strong> <strong>transporte</strong> <strong>de</strong> baja o nula calidad, ligado<br />

al abastecimi<strong>en</strong>to popular, pres<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> la nación. Este último explica<br />

la <strong>en</strong>orme pérdida <strong>de</strong> productos perece<strong>de</strong>ros,<br />

que limita <strong>el</strong> progreso <strong>de</strong> muchos<br />

productores.<br />

A su vez, la car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una infraestructura<br />

a<strong>de</strong>cuada para la ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> <strong>frío</strong> es una gran<br />

área <strong>de</strong> oportunidad, que redituaría gran<strong>de</strong>s<br />

ganancias económicas y sociales para<br />

<strong>México</strong>.<br />

Ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> <strong>frío</strong> 1017

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!