12.07.2015 Views

El desarrollo de la comunidad en Costa Rica - Ts.ucr.ac.cr ...

El desarrollo de la comunidad en Costa Rica - Ts.ucr.ac.cr ...

El desarrollo de la comunidad en Costa Rica - Ts.ucr.ac.cr ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>El</strong> <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>comunidad</strong> <strong>en</strong> <strong>Costa</strong> <strong>Rica</strong>Carlos María Campos Jiménez 1ANTECEDENTES1- Las Juntas Patrióticas <strong>cr</strong>eadas por De<strong>cr</strong>eto Nº 4 <strong>de</strong>l 2 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1928,constituy<strong>en</strong> el antece<strong>de</strong>nte más directam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong>s <strong>ac</strong>tivida<strong>de</strong>s<strong>ac</strong>tuales para el progreso y mejorami<strong>en</strong>to local. Su exist<strong>en</strong>cia real fue corta,<strong>de</strong>bido a una serie <strong>de</strong> f<strong>ac</strong>tores que no permitieron su <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>medida que se esperaba. A fines <strong>de</strong> los años 30 se inicia <strong>en</strong> el país elmovimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>nominado <strong>de</strong> Juntas Progresistas que iniciaron sus <strong>ac</strong>tivida<strong>de</strong>s<strong>en</strong> unos barrios <strong>de</strong> San José. La organiz<strong>ac</strong>ión y el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estasJuntas llega hasta <strong>la</strong> <strong>ac</strong>tualidad, aunque ha perdido fuerzas pues <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong>Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad vino a ofrecer un medio más amplio para canalizaresfuerzos que <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Juntas Progresistas se llevaban a cabo.Bajo <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los conceptos que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los años40 sobre el trabajo comunal, se inicia <strong>en</strong> el país una serie <strong>de</strong> programasdirigidos h<strong>ac</strong>ia <strong>la</strong> organiz<strong>ac</strong>ión comunal, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>t<strong>ac</strong>iones propias <strong>de</strong> <strong>la</strong>stareas <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes Ministerios. Al respecto, <strong>en</strong>contramos por ejemplo, que <strong>en</strong>el Ministerio <strong>de</strong> Transportes, <strong>en</strong> el <strong>de</strong> Salud Publica, <strong>en</strong> el <strong>de</strong> Trabajo,Educ<strong>ac</strong>ión y <strong>en</strong> Agricultura, se promueve <strong>la</strong> organiz<strong>ac</strong>ión <strong>de</strong> Comités para quecontribuyan a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> caminos, a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong><strong>cr</strong>e<strong>ac</strong>ión <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros comunales, <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s, <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>esagricultores, etc. Esta euforia por <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong>l <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> comunal aparecetambién <strong>en</strong> otras instituciones como el Instituto N<strong>ac</strong>ional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vivi<strong>en</strong>da yUrbanismo, el Instituto <strong>de</strong> Tierras y Coloniz<strong>ac</strong>ión, <strong>la</strong> Caja <strong>Costa</strong>rric<strong>en</strong>se <strong>de</strong>Seguro Social, el Servicio N<strong>ac</strong>ional <strong>de</strong> Acueductos y Alcantaril<strong>la</strong>do.La situ<strong>ac</strong>ión apuntada se manti<strong>en</strong>e durante toda <strong>la</strong> década sigui<strong>en</strong>te y da piepara que <strong>en</strong> <strong>la</strong> exposición <strong>de</strong> motivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Sobre el Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>Comunidad, <strong>en</strong> 1967, se señale <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tantos programas y esfuerzosno coordinados, <strong>en</strong> dicho campo.2- Del 29 <strong>de</strong> agosto al 18 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 1959 se reunió <strong>en</strong> San José, elGrupo <strong>de</strong> Trabajo Sobre Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad <strong>en</strong> <strong>Costa</strong> <strong>Rica</strong>. Losobjetivos g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> esa reunión fueron:1) Dar oportunidad <strong>de</strong> intercambiar inform<strong>ac</strong>ión y experi<strong>en</strong>cias a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>sn<strong>ac</strong>ionales con programas <strong>de</strong> Desarrollo Comunal.2) Revisar principios y métodos para el Desarrollo Comunal con base <strong>en</strong> <strong>la</strong>experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>Costa</strong> <strong>Rica</strong> y otros países.1Realizó estudios <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> <strong>Costa</strong> <strong>Rica</strong>, San Carlos <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong> y Columbia <strong>de</strong>Nueva York. Ha participado al nivel local, n<strong>ac</strong>ional e intern<strong>ac</strong>ional <strong>en</strong> tareas <strong>de</strong> P<strong>la</strong>ne<strong>ac</strong>ión,Organiz<strong>ac</strong>ión y Desarrollo <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nes y Programas <strong>de</strong> Bi<strong>en</strong>estar Social, Seguridad Social yDesarrollo Comunal. Ti<strong>en</strong>e public<strong>ac</strong>iones sobre Desarrollo Comunal, Bi<strong>en</strong>estar Social,Bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>la</strong> Familia, Administr<strong>ac</strong>ión Social, Seguridad Social. Profesor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong>Trabajo Social, Universidad <strong>de</strong> <strong>Costa</strong> <strong>Rica</strong>. Docum<strong>en</strong>to e<strong>la</strong>borado <strong>en</strong> 1980.www.ts.<strong>u<strong>cr</strong></strong>.<strong>ac</strong>.<strong>cr</strong> 1


3) Formu<strong>la</strong>r recom<strong>en</strong>d<strong>ac</strong>iones g<strong>en</strong>erales <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a un posiblemejorami<strong>en</strong>to y coordin<strong>ac</strong>ión <strong>de</strong> programas exist<strong>en</strong>tes.En <strong>la</strong> reunión se trataron tres temas: Principios Básicos <strong>en</strong> el Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>Comunidad, Métodos <strong>de</strong> Trabajo <strong>en</strong> el Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad,Administr<strong>ac</strong>ión <strong>de</strong> Programas <strong>de</strong> Desarrollo Comunal.Como resultado <strong>de</strong>l trabajo y por recom<strong>en</strong>d<strong>ac</strong>ión <strong>de</strong>l Grupo, se integró unComité <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> promover <strong>la</strong> realiz<strong>ac</strong>ión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>d<strong>ac</strong>ionesadoptadas. <strong>El</strong> Comité trabajó alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> tres años, buscando y promovi<strong>en</strong>do<strong>la</strong> coordin<strong>ac</strong>ión <strong>de</strong> programas, estimu<strong>la</strong>ndo el <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> <strong>de</strong> un Proyecto <strong>en</strong> elárea <strong>de</strong> San Carlos (Aguas Zarcas), h<strong>ac</strong>i<strong>en</strong>do conci<strong>en</strong>cia sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><strong>cr</strong>ear una oficina n<strong>ac</strong>ional y un mecanismo c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> coordin<strong>ac</strong>ión. <strong>El</strong> Comitéinicio también, <strong>la</strong> prepar<strong>ac</strong>ión <strong>de</strong> un Cartap<strong>ac</strong>io para Ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong>Comunidad.Como resultado <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>ac</strong>ciones seña<strong>la</strong>das y por gestión hecha ante <strong>la</strong>Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Republica, se logró que llegaran al país tres funcionarios <strong>de</strong><strong>la</strong> CEPAL, para estudiar <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> <strong>cr</strong>ear un Programa N<strong>ac</strong>ional para elDesarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad. Esta visita <strong>de</strong>los funcionarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL sellevó a cabo <strong>en</strong> Julio <strong>de</strong> 1963.- Fundado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>d<strong>ac</strong>iones <strong>de</strong> losexpertos, se hizo una reunión <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> todos los organismosn<strong>ac</strong>ionales <strong>en</strong> noviembre <strong>de</strong> ese mismo año (1963) y luego otra <strong>en</strong> febrero <strong>de</strong>1964. Ambas reuniones <strong>la</strong>s convocó el Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Republica. En <strong>la</strong>s dosse puso <strong>de</strong> relieve <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> coordinar p<strong>la</strong>nes y servicios y <strong>la</strong> manera <strong>de</strong>cómo se concebía <strong>la</strong> organiz<strong>ac</strong>ión <strong>de</strong>l Desarrollo Comunal <strong>en</strong> <strong>Costa</strong> <strong>Rica</strong>. Encuanto a este último aspecto se indicó que “<strong>la</strong> ubic<strong>ac</strong>ión <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong>ntro<strong>de</strong>l esquema administrativo n<strong>ac</strong>ional, <strong>de</strong>bería estudiarse ... <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Oficina<strong>de</strong> P<strong>la</strong>nific<strong>ac</strong>ión, como brazo <strong>ac</strong>tivo <strong>de</strong> este Consejo Económico, ... o comoórgano sustantivo <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia”. Para su ori<strong>en</strong>t<strong>ac</strong>ión, <strong>de</strong>ntro<strong>de</strong> una política n<strong>ac</strong>ional, se proponía <strong>cr</strong>ear el Consejo N<strong>ac</strong>ional para elDesarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad. En lo que toca a sus <strong>la</strong>bores técnicas yadministrativas se p<strong>en</strong>saba que <strong>la</strong> nueva unidad estaría asesorada por unConsejo Técnico Interinstitucional que se estableció <strong>en</strong> <strong>la</strong> reunión <strong>de</strong> 1964.Se aprobó posteriorm<strong>en</strong>te un Conv<strong>en</strong>io Cooperativo <strong>en</strong>tre los Ministerios einstituciones que integraban el Consejo Técnico Interinstitucional, paraestablecer un Programa N<strong>ac</strong>ional <strong>de</strong> Desarrollo Social y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad(marzo 1964). De hecho se <strong>cr</strong>eó <strong>en</strong> ese año, <strong>la</strong> Oficina N<strong>ac</strong>ional <strong>de</strong> DesarrolloSocial y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad. Tras una serie <strong>de</strong> esfuerzos y <strong>ac</strong>ciones, se <strong>cr</strong>eó <strong>en</strong>setiembre <strong>de</strong> 1965, <strong>la</strong> Oficina para el Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Rurales.Para ese mismo tiempo estaba ya legalm<strong>en</strong>te constituida <strong>la</strong> Asoci<strong>ac</strong>ión para elDesarrollo Regional <strong>de</strong> Nicoya, que sirvió luego <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>lo y prece<strong>de</strong>nte para <strong>la</strong>consi<strong>de</strong>r<strong>ac</strong>ión <strong>de</strong>l <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> regional <strong>de</strong>l país.En 1966 se inició <strong>la</strong> prepar<strong>ac</strong>ión <strong>de</strong>l Proyecto Sobre Desarrollo Integral <strong>de</strong> <strong>la</strong>Comunidad que culminó <strong>en</strong> <strong>la</strong> aprob<strong>ac</strong>ión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Sobre el Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>Comunidad Nº 3859, el 7 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1967.www.ts.<strong>u<strong>cr</strong></strong>.<strong>ac</strong>.<strong>cr</strong> 2


DINADECODes<strong>de</strong> su <strong>cr</strong>e<strong>ac</strong>ión, DINADECO ha pasado pro tres etapas.La primera abarca los años 68 y 69 (le Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley se aprobó <strong>en</strong>junio <strong>de</strong> 1967 para regir a partir <strong>de</strong>l 1º <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1968). En 1968 elpresupuesto fue <strong>de</strong> ¢1,144,996.00, <strong>en</strong> 1969 bajó a ¢838,826.00. Durante esteperíodo, hubo dificulta<strong>de</strong>s para <strong>en</strong>contrar personal cap<strong>ac</strong>itado que quisieratrabajar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones que se ofrecían; no se había e<strong>la</strong>borado una polítican<strong>ac</strong>ional <strong>en</strong> cuanto al <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>comunidad</strong> y <strong>la</strong> <strong>ac</strong>ción <strong>de</strong>l ConsejoN<strong>ac</strong>ional se conc<strong>en</strong>traba <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> asuntos <strong>de</strong> naturaleza especifica, o<strong>de</strong> carácter administrativo. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s limit<strong>ac</strong>iones apuntadas, se promovió<strong>la</strong> organiz<strong>ac</strong>ión <strong>de</strong> asoci<strong>ac</strong>iones, como una manera <strong>de</strong> justificar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>DINADECO, pues no siempre <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> estos organismos era elproducto <strong>de</strong> un estudio previo y <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> educ<strong>ac</strong>ión necesario. En 1968se establecieron cincu<strong>en</strong>ta y ocho asoci<strong>ac</strong>iones y <strong>en</strong> 1969, nov<strong>en</strong>ta y cinco.La segunda etapa se inició <strong>en</strong> 1970 con el cambio <strong>de</strong> Gobierno <strong>en</strong> ese año.Este nuevo período abarca hasta 1974 y coinci<strong>de</strong> con el Primer P<strong>la</strong>n N<strong>ac</strong>ional<strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad 1971-74. Para los efectos anteriores AID, hizoun préstamo para utilizarlo durante el período <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n, <strong>en</strong> equipo,<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> personal, asist<strong>en</strong>cia técnica, estudios y evalu<strong>ac</strong>ión.Durante este etapa se reclutó personal <strong>de</strong> un nivel <strong>ac</strong>adémico superior alconjunto anterior, se inició un programa <strong>de</strong> cap<strong>ac</strong>it<strong>ac</strong>ión <strong>en</strong> cooper<strong>ac</strong>ión conCESPO, se establecieron oficinas regionales <strong>en</strong> el país, se inició <strong>la</strong>cap<strong>ac</strong>it<strong>ac</strong>ión <strong>en</strong> gran esca<strong>la</strong> con dirig<strong>en</strong>tes comunales, se contrató con AITECel <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> <strong>de</strong> métodos, investig<strong>ac</strong>ión, evalu<strong>ac</strong>ión y adiestrami<strong>en</strong>to, se hizouna revisión <strong>de</strong> los métodos anteriores para seleccionar <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>sdon<strong>de</strong> se promoverían asoci<strong>ac</strong>iones <strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> y se inició elperfeccionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> organiz<strong>ac</strong>ión.También <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> este período se promovió <strong>la</strong> reforma al artículo 19 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Leya efecto <strong>de</strong> superar <strong>la</strong>s limit<strong>ac</strong>iones e injusticias <strong>de</strong>l sistema anterior para <strong>la</strong>recaud<strong>ac</strong>ión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s don<strong>ac</strong>iones voluntarias <strong>de</strong>l 2% <strong>de</strong>l Impuesto Sobre <strong>la</strong>R<strong>en</strong>ta. Con <strong>la</strong> reforma se estableció <strong>la</strong> <strong>cr</strong>e<strong>ac</strong>ión <strong>de</strong> un fondo <strong>de</strong> garantía paraque a través <strong>de</strong>l Banco Popu<strong>la</strong>r y Desarrollo Comunal <strong>la</strong>s asoci<strong>ac</strong>ionespudieran conseguir préstamos.La tercera etapa correspon<strong>de</strong> al período <strong>ac</strong>tual que se inicia con el SegundoP<strong>la</strong>n N<strong>ac</strong>ional <strong>de</strong> Desarrollo Comunal 1975-1980. En este período se trabaja <strong>en</strong>el diseño <strong>de</strong> un sistema para <strong>la</strong> evalu<strong>ac</strong>ión <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n. Es el primer caso que <strong>en</strong><strong>la</strong> administr<strong>ac</strong>ión <strong>de</strong> un programa publico, junto con <strong>la</strong> e<strong>la</strong>bor<strong>ac</strong>ión <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n ysus programas, se prepara un sistema <strong>de</strong> evalu<strong>ac</strong>ión. También <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> estaúltima etapa se inicia <strong>la</strong> particip<strong>ac</strong>ión <strong>de</strong> DINADECO <strong>en</strong> el programa <strong>de</strong>Desarrollo Social y Asign<strong>ac</strong>iones Familiares.www.ts.<strong>u<strong>cr</strong></strong>.<strong>ac</strong>.<strong>cr</strong> 3


Es interesante seña<strong>la</strong>r que <strong>en</strong> 1964 se <strong>cr</strong>ea <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong> Desarrollo Social y <strong>de</strong><strong>la</strong> Comunidad y que <strong>en</strong> 1975 se <strong>cr</strong>ea <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> Desarrollo Social yAsign<strong>ac</strong>iones Familiares. En aquel<strong>la</strong> época como <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>ac</strong>tualidad, ya existía <strong>la</strong>preocup<strong>ac</strong>ión por el <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> social. Lo que <strong>en</strong>tonces no había y ahoraap<strong>en</strong>as si está esbozado, es una <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> ese <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong>social y <strong>de</strong>l cómo se llevará a cabo. En los años 60 se t<strong>en</strong>ia una i<strong>de</strong>a un tantoi<strong>de</strong>alista <strong>de</strong>l papel que podía jugar el <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> comunal <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong>l país. Sepasó luego a una etapa don<strong>de</strong> se fue perfi<strong>la</strong>ndo el Desarrollo Comunal comoun programa nada más. Hoy día aparece más c<strong>la</strong>ro el papel <strong>de</strong>l DesarrolloComunal <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l contexto <strong>de</strong>l <strong><strong>de</strong>sarrollo</strong> total. En todas sus etapas, se hatratado <strong>de</strong> ligar el Desarrollo Comunal a <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nific<strong>ac</strong>ión N<strong>ac</strong>ional.Esto no se ha logrado pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te porque OFIPLAN no ha contado <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>su estructura organizativa, con instrum<strong>en</strong>tos a<strong>de</strong>cuados para h<strong>ac</strong>erle fr<strong>en</strong>te a<strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> “lo social”. Se han hecho muchos esfuerzos por modificar;<strong>de</strong>s<strong>de</strong> afuera, algunas ori<strong>en</strong>t<strong>ac</strong>iones o p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> OFIPLAN. Es <strong>de</strong>esperarse que <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa sigui<strong>en</strong>te, estos esfuerzos <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> una posiciónmás beligerante <strong>de</strong> a<strong>de</strong>ntro h<strong>ac</strong>ia fuera, que permita coordinar <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nific<strong>ac</strong>ión<strong>de</strong> lo económico y lo social como un todo.www.ts.<strong>u<strong>cr</strong></strong>.<strong>ac</strong>.<strong>cr</strong> 4

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!