73 Rev Cubana Alim<strong>en</strong>t Nutr 2008, Vol. 18, No. 1 De <strong>la</strong> Paz Luna y cols.INTRODUCCIÓNDes<strong>de</strong> hace varias décadas se conoce qu<strong>el</strong>a <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> micronutri<strong>en</strong>tes pue<strong>de</strong>perjudicar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo int<strong>el</strong>ectual y <strong>la</strong>calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, y <strong>en</strong>ocasiones pue<strong>de</strong>n favorecer <strong>la</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>muertes <strong>en</strong> eda<strong>de</strong>s tempranas. 1-2 Según <strong>la</strong>Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (OMS), <strong>el</strong>déficit <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> sigue si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> principalcausa global evitable tanto <strong>de</strong> retraso m<strong>en</strong>talcomo <strong>de</strong> parálisis cerebral, y afecta <strong>en</strong> gradovariable <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> más <strong>de</strong>1,000 millones <strong>de</strong> personas <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo,esto es, <strong>la</strong> quinta parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ciónmundial. 1-4La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cuadros <strong>de</strong> <strong>de</strong>sór<strong>de</strong>nespor <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> (DDY) se rev<strong>el</strong>ó <strong>en</strong>Cuba por primera vez a mediados <strong>de</strong> los1960’s. 5 Sin embargo, no fue hasta 1974 <strong>en</strong>que se realizaron <strong>la</strong>s primeras<strong>de</strong>terminaciones <strong>de</strong> excreción <strong>de</strong> <strong>yodo</strong>(EUY) <strong>en</strong> muestras <strong>de</strong> orina colectadasdurante 24 horas. Los hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> estosestudios permitieron establecer que <strong>la</strong> EUYera m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> 50 µg <strong>de</strong>l mineral por cadagramo <strong>de</strong> creatinina <strong>urinaria</strong> excretada <strong>en</strong>tr<strong>el</strong>os habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> Baracoa, y porlo tanto, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estadosmo<strong>de</strong>radam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ficitarios <strong>de</strong> ingestión <strong>de</strong><strong>yodo</strong> <strong>en</strong> esta zona <strong>de</strong>l país. 5-8A fin <strong>de</strong> cumplir los acuerdos <strong>de</strong> <strong>la</strong>Cumbre Mundial <strong>en</strong> Favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Infancia,c<strong>el</strong>ebrada <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1990, y <strong>de</strong> <strong>la</strong>Confer<strong>en</strong>cia Internacional sobre Nutrición,<strong>de</strong>l año 1992, que <strong>de</strong>finieron como meta <strong>la</strong><strong>el</strong>iminación <strong>de</strong> los cuadros <strong>de</strong> DDY antes <strong>de</strong><strong>la</strong>ño 2000, 9-11 <strong>el</strong> Instituto <strong>de</strong> Nutrición eHigi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> los Alim<strong>en</strong>tos (INHA) realizó <strong>en</strong>1995 un estudio sobre <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong><strong>yodo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> dieta <strong>de</strong> los cubanos <strong>en</strong> esco<strong>la</strong>res<strong>en</strong>tre 6 – 12 años <strong>de</strong> edad resi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong>zonas rurales <strong>de</strong>l país mediante <strong>la</strong> EUY. 12 Lainvestigación fue coordinada con <strong>el</strong>Ministerio <strong>de</strong> Educación (MINED) <strong>de</strong> Cuba,y contó con <strong>la</strong> asesoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> OrganizaciónPanamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (OPS) y <strong>el</strong>Instituto <strong>de</strong> Nutrición <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica yPanamá (INCAP), y <strong>el</strong> apoyo financiero <strong>de</strong>lFondo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>para</strong> <strong>la</strong>Infancia (UNICEF). De acuerdo con losresultados obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> EUY, se concluyóque <strong>la</strong> situación actual se correspondió conestados leves <strong>de</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> (EUY<strong>en</strong>tre 50 – 100 µg/L). Sin embargo, <strong>el</strong> valor<strong>de</strong> <strong>la</strong> EUY <strong>en</strong>tre los esco<strong>la</strong>res muestreados<strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas montañosas <strong>de</strong> Cuba fue m<strong>en</strong>or<strong>de</strong> 20 µg/L, correspondi<strong>en</strong>te a estados graves<strong>de</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> consumo <strong>de</strong> <strong>yodo</strong>, unhal<strong>la</strong>zgo significativo si se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>taque <strong>la</strong>s montañas <strong>de</strong> esta región <strong>de</strong>l país norebasan los 1,000 metros <strong>de</strong> altura.A partir <strong>de</strong>l año 1999 se inició <strong>el</strong>Programa Nacional <strong>para</strong> <strong>la</strong> Eliminación13Sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> los cuadros <strong>de</strong> DDY.Gracias a este <strong>programa</strong>, se produce, ydistribuye a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, sal yodada.El Programa sosti<strong>en</strong>e un sistema <strong>de</strong>vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> sal yodada. 13 Elsistema prevé <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido<strong>de</strong> <strong>yodo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> sal <strong>de</strong> consumo humanomediante tests colorimétricos conperiodicidad trimestral. Se ha establecidoque <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> sea mayor <strong>de</strong> 15partes por millón (ppm) <strong>en</strong> <strong>la</strong> sal consumida<strong>en</strong> <strong>el</strong> 90% o más <strong>de</strong> los hogaresmuestreados. 13Como parte <strong>de</strong> este Programa se creó <strong>en</strong><strong>el</strong> INHA un <strong>la</strong>boratorio <strong>para</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> EUY. La introducción<strong>en</strong> <strong>el</strong> Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología <strong>para</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> EUY sirvió <strong>en</strong>tonces<strong>para</strong> evaluar <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> fortificacióncon <strong>yodo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sal <strong>en</strong> colectivida<strong>de</strong>shumanas <strong>de</strong> estratos repres<strong>en</strong>tativos <strong>de</strong>l paíst<strong>en</strong>idos como vulnerables.Este trabajo pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> EUY<strong>en</strong> esco<strong>la</strong>res cubanos muestreados <strong>de</strong> variosestratos socio<strong>de</strong>mográficos <strong>de</strong>l país <strong>en</strong>tre losaños 2004 – 2005.
Yoduria como medidor <strong>de</strong> <strong>la</strong> fortificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sal Rev Cubana Alim<strong>en</strong>t Nutr 2008, Vol. 18, No. 1 74MATERIALES Y MÉTODOSSe realizó un estudio epi<strong>de</strong>miológicoobservacional, transversal, <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ciónesco<strong>la</strong>r cubana con eda<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre 6 – 12 años,distribuida <strong>en</strong> los estratos socio<strong>de</strong>mográficosurbano, rural, rural-montaña<strong>de</strong>finidos por <strong>la</strong> Oficina Nacional <strong>de</strong>Estadísticas (ONE). Se extrajo una muestrarepres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong> cada estrato, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong>consi<strong>de</strong>ración: <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>cada uno <strong>de</strong> los estratos, <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>los cuadros <strong>de</strong> DDY hal<strong>la</strong>da <strong>en</strong> los estudios<strong>de</strong>l año 1995, 12 un efecto <strong>de</strong> diseño <strong>de</strong> 1.8, yuna caída <strong>de</strong> muestra <strong>de</strong>l 10%. Se trató <strong>de</strong>que <strong>el</strong> error <strong>de</strong> muestreo no superara <strong>el</strong> 10%<strong>de</strong>l tamaño estimado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras. Se<strong>el</strong>igió una confiabilidad <strong>de</strong>l 95%.Se excluyeron los niños y niñas coneda<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 6 años, o mayores <strong>de</strong> 12años, y aquejados <strong>de</strong> alguna <strong>en</strong>fermedadaguda importante <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>lmuestreo.La ejecución <strong>de</strong>l proyecto no implicóprocedimi<strong>en</strong>tos invasivos. Una vezs<strong>el</strong>eccionados los niños y <strong>la</strong>s niñas <strong>en</strong> <strong>la</strong>sescu<strong>el</strong>as participantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio, <strong>el</strong>equipo <strong>de</strong> investigadores, <strong>de</strong> conjunto conlos maestros, se reunió con los padres, uotros familiares, <strong>para</strong> explicar <strong>la</strong>scaracterísticas y propósitos <strong>de</strong>l proyecto, yobt<strong>en</strong>er <strong>el</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to informadorequerido <strong>para</strong> <strong>la</strong> continuación <strong>de</strong> losestudios.Figura 1. Gradi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> coloración <strong>de</strong>l punto final <strong>de</strong> <strong>la</strong> reacción colorimétrica <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong><strong>yodo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> sal común retiradas <strong>de</strong> los hogares <strong>de</strong> los niños y niñas muestreados.Fu<strong>en</strong>tes: Refer<strong>en</strong>cia (13).Los esco<strong>la</strong>res integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras<strong>en</strong> cada estrato se s<strong>el</strong>eccionaron mediante undiseño bietápico complejo, estratificado ypor conglomerados. En <strong>la</strong> primera etapa ses<strong>el</strong>eccionaron aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s escu<strong>el</strong>as con unaprobabilidad proporcional al tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>muestra, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda etapa seextrajeron aleatoriam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre 18 y 20 niños<strong>de</strong> <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s prescritas. El listado <strong>de</strong>estudiantes matricu<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escu<strong>el</strong>asprimarias <strong>de</strong>l país durante <strong>el</strong> curso esco<strong>la</strong>r2003 – 2004 fue suministrado por <strong>el</strong>MINED.La muestra nacional quedó integradafinalm<strong>en</strong>te por 2,101 niños y niñasprov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> 86 escu<strong>el</strong>as, 67 municipios y14 provincias <strong>de</strong>l país. y <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong>smuestras <strong>de</strong> los estratos: 14 provincias, 67municipios y 86 escu<strong>el</strong>as.Obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> orina y<strong>en</strong>sayo <strong>de</strong>l <strong>yodo</strong> cont<strong>en</strong>ido: De cada niño seobtuvo una muestra <strong>de</strong> orina casual, bajo <strong>la</strong>observación <strong>de</strong> los profesores <strong>de</strong> <strong>la</strong>sescu<strong>el</strong>as, y sin que constituyera riesgoalguno <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>l mismo. Lasmuestras <strong>de</strong> orina se recogieron <strong>en</strong> frascos