17.06.2013 Views

DISERTACIA Leri Tavadze.pdf

DISERTACIA Leri Tavadze.pdf

DISERTACIA Leri Tavadze.pdf

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

avtoris stili daculia<br />

ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universiteti<br />

humanitarul mecnierebaTa fakulteti<br />

saqarTvelos istoriis instituti<br />

leri TavaZe<br />

bizantiuri saimperio titulatura saqarTveloSi<br />

istoriis doqtoris (Ph.D.) akademiuri xarisxis mosapoveblad warmodgenili<br />

d i s e r t a c i a<br />

xelmZRvaneli: istoriis mecnierebaTa doqtori, profesori<br />

Tedo dundua<br />

Tbilisi<br />

2012


Sinaarsi<br />

Sesavali--------------------------------------------------------------------------------------------------------<br />

Tavi I. bizantiuri saimpero titulatura da Tanamegobrobis qveynebi--<br />

Tavi II. kurapalatis tituli qarTul politikur realobaSi---------------<br />

Tavi III. novelisimosis tituli qarTul politikur realobaSi----------<br />

Tavi IV. sevastosis tituli qarTul politikur realobaSi----------------<br />

Tavi V. keisris tituli qarTul politikur realobaSi-----------------------<br />

Tavi VI. saqarTvelos mefeTa saimperatoro titulatura----------------------<br />

daskvna----------------------------------------------------------------------------------------------------------<br />

SemoklebaTa ganmarteba------------------------------------------------------------------------------<br />

bibliografia-----------------------------------------------------------------------------------------------<br />

2<br />

32<br />

51<br />

109<br />

132<br />

156<br />

182<br />

218<br />

225<br />

226<br />

1


Sesavali<br />

saqarTvelos Sua saukuneebis istoriis Seswavlas qarTul<br />

istoriografiaSi didi yuradReba eTmoboda. iqmneboda da iqmneba araerTi<br />

naSromi da statia, romelSic ganxilulia Sua saukuneebis saqarTvelos<br />

istoriis mravali aspeqti. Tematika farToa: ikvleven Sua saukuneebis<br />

wyaroTmcodneobis, socialur-ekonomikuri urTierTobebis, politikis,<br />

kulturis, samarTlis istoriis sakiTxebsa da mraval sxva sferos.<br />

xazgasmiT unda aRiniSnos is faqti, rom qarTulma<br />

istoriografiulma skolam didi samuSao Caatara saqarTvelos istoriis<br />

mravali problemis damuSavebaSi. saqarTvelos istoriis Sua saukuneebis<br />

epoqis kvlevaSi mniSvnelovani roli akademikos ivane javaxiSvils (1876-1940<br />

ww.) miuZRvis. ivane javaxiSvilma Tamamad SeiZleba iTqvas, rom mis mierve<br />

daarsebul universitetSi safuZveli Cauyara qarTuli medievistikis<br />

yvelaze Zlier skolas. swored am skolis miRwevebi gaxda is safuZveli,<br />

ramac SesaZlebeli gaxada Cveni naSromis im saxiT Sesruleba, rogorc is<br />

aris warmodgenili dRes.<br />

Cveni mizania kompleqsurad iqnas Seswavlili saqarTveloSi<br />

gavrcelebuli bizantiuri sakariskaco da saimperatoro titulebi. aseve,<br />

yvela ZiriTadi titulis funqcia, raoba, saqarTveloSi maTi gavrcelebis<br />

qronologia da mniSvneloba. mniSvnelovania agreTve, sxvadasxva qarTuli<br />

samefo-samTavroebisa Tu erTiani saqarTvelos samefos politikuri<br />

statusis sakiTxic Sua saukuneebSi.<br />

bizantiuri saimperio titulebis saqarTveloSi gavrcelebis Sesaxeb<br />

vrceli masalebi arsebobs, rogorc saistorio wyaroebSi, aseve specialur<br />

literaturaSi. miuxedavad didi interesisa, romelsac specialistebi<br />

iCendnen da iCenen aRniSnuli problemis mimarT, sakiTxis kompleqsuri<br />

Seswavla aravis ucdia. samecniero kvlevis pirobebSi movipoveT garkveuli<br />

masala, romelic axalia da interpretirebas moiTxovs. am kuTxiT<br />

2


izantiuri titulaturis Seswavla saqarTvelosTan mimarTebaSi<br />

sainteresod gveCveneba.<br />

bizantiuri saimperio titulatura wlebis manZilze iyo<br />

damkvidrebuli qarTul politikur realobaSi. aRniSnuli titulebi<br />

eZleodaT, rogorc qarTuli samefo-samTavroebis mmarTvelebs, aseve<br />

warCinebul qarTvel didebulebs. misi mflobelebi iyvnen qarTuli<br />

aristokratiis gamorCeuli wevrebi, rogorc sakuTriv saqarTveloSi, aseve<br />

mis farglebs gareT. aucilebelia imis aRniSvnac, rom saqarTvelos<br />

teritoriaze XII saukunis dasawyisamde yvela bizantiur tituls qarTuli<br />

aristokratiis wverebze bizantiis imperatori gascemda. daviT aRmaSeneblis<br />

mefobis dros situacia Seicvala. amieridan bizantiuri sakariskaco<br />

titulebi qreba, xolo qarTveli mefeebi bizantiis imeratorebis msgavsad<br />

saimperatoro titulebiT iwodebian. aRniSnuli saimperatoro titulebi<br />

memkvidreobiTi iyo da mas qarTveli monarqi bizantiis mmarTvelis sanqciis<br />

gareSe iRebda. amrigad, bizantiuri titulaturis Seswavla iZleva imis<br />

saSualebas, rom vimsjeloT aramxolod saqarTvelo bizantiis<br />

urTierTobis cvalebad xasiaTze, aramed mniSvnelovan wilad warmodgena<br />

viqonioT qarTuli samefo-samTavroebis mmarTvelebis politikur statusze,<br />

rogorc bizantiis TanamegobrobaSi, aseve mTels Sua saukuneebis samyaroSi.<br />

miuxedavad imisa, rom titulatura aris, mxolod erTi mxare, romelic<br />

saSualebas iZleva SeviswavloT Sua saukuneebis qarTuli politikuri da<br />

imperiuli azrovnebis aspeqtebi, misi kompleqsuri damuSaveba da qarTuli<br />

samecniero sivrceSi farTod gatana am kuTxiTac sakmaod mniSvnelovnad<br />

gveCveneba. gamomdinare iqidan, rom bizantiuri saimperio titulaturis<br />

kompleqsuri Seswavla jer aravis ucdia qarTul istorriografiaSi. es<br />

momenti aRniSnuli kvlevis aqtualobas zrdis.<br />

arseobobda ori saxis bizantiuri saimperio titulatura, romelic<br />

saqarTveloSi gavrcelda: 1. sakariskaco – senatoruli. 2. saimperatoro.<br />

amaTgan, es ukanaskneli TiTqmis Seuswavlelia qarTul istoriografiaSi,<br />

xolo pirveli sxvadasxva naSromebSi damuSavebulia, magram ara<br />

kompleqsulad.<br />

3


amrigad, Cveni mcdelobaa monografiulad SeviswavloT aRniSnuli<br />

problema. saistorio kvleviTi meTodebidan viyenebT kompleqsuri kvlevis,<br />

SedarebiTi analizisa da teqstologiuri kvlevis meTodebs. yvela<br />

aRniSnuli meTodiT moxdeba naSromSi dasmuli sxvadasxva problemebis<br />

Seswavla. bunebrivia, viTvaliswinebT konkretuli sakiTxis specifikas,<br />

romelsac Sesabamis meTods mivusadagebT.<br />

saistorio wyaroebi da istoriografia<br />

a) qarTuli wyaroebi – mravalferovania qarTuli wyaroebis cnobebi<br />

saqarTveloSi bizantiuri titulaturis gavrcelebis Sesaxeb. miuxedavad<br />

imisa, rom isini pirdapir ar mianiSneben ama Tu im titulis funqciaze,<br />

maTSi daculi cnobebi bizantiuri titulebis Sesaxeb saqarTvelosTan<br />

mimarTebaSi pirvelxarisxovani cnobebs Semcvelia. amasTan erTad, qarTul<br />

saistorio wyaroebis cnobebi saqarTveloSi bizantiuri saimperio<br />

titulebis Sesaxeb, sxva saistorio narativebTan SedarebiT gacilebiT<br />

ufro uxvi, mravalferovani da mdidaria.<br />

pirvelrigSi unda gamovyoT Sua saukuneebis saqarTvelos istoriis<br />

SeswavlisTvis mniSvnelovani ori krebuli _ `qarTlis cxovreba~ da<br />

`moqcevaÁ qarTlisaÁ~. orive maTgani warmoadgens saistorio TxzulebaTa<br />

krebuls, sadac warmodgenilia sxvadasxva periodSi Sesrulebuli<br />

ramdenime naSromi. orive krebulis, rogorc Sedgenilobis, aseve maTSi<br />

Semavali naSromebis avtorebisa Tu Sedgenis periodi did kamaTs iwvevs<br />

istoriografiaSi.<br />

`qarTlis cxovrebaSi~ Sesulia ramdenime saistorio Txzuleba, maT<br />

Soris pirvelia `cxovreba qarTvelTa mefeTa da pirvelTaganTa mamaTa da<br />

naTesavTa~. moicavs periods uZvelesi droidan V saukunis dasawyisis<br />

CaTvliT. miiCneven, XI saukunis Sua wlebis naSromad, romelic leonti<br />

mrovels, ruisis episkoposs unda Seeqmna. arsebobs sxva Tvalsazrisic misi<br />

daTariRebisa da avtoris vinaobis Sesaxeb. nawarmoebi gansakuTrebiT<br />

saintereso cnobebs gvawvdis saqarTvelos antikuri periodis titulebis<br />

Sesaxeb.<br />

4


juanSer juanSerianis `cxovreba da moqalaqeoba vaxtang<br />

gorgaslisa~ `qarTlis cxovrebaSi~ Semavali meore Txzulebaa. aRwerilia<br />

V-VIII saukuneebis ambebi. ivane javaxiSvili da sxva istorikosebi Tvlian,<br />

rom is XI saukuneSi unda iyos Sedgenili. aris mosazreba, rom vaxtang I<br />

gorgaslis cxovreba Tavad juanSer juanSerianis, xolo misi<br />

gardacvalebis Semdegi ambebi misi ucnobi gamgrZeleblis mier unda iyos<br />

aRwerili. Tumca, qarTlis cxovrebaSi daculi erT-erTi minaweris<br />

mixedviT, romelic momdevni Txzulebas `wamebaÁ wmindasa arCilisas~ aqvs<br />

darTuli orive Txzulebis avtorad juanSeria dasaxelebuli, igive saxis<br />

minaweri aqvs `qarTlis cxovrebis~ XII saukunis somxur Targmans, rac imas<br />

miuTiTebs, rom cnoba juanSeris avtorobis Sesaxeb XI-XII saukuneebSi<br />

cnobili iyo (abulaZe 1953:L207-208; metreveli 2008: 250; yauxCiSvili 1955: 248).<br />

swored am nawarmoebSi fiqsirdeba pirvelad CvenTvis saintereso<br />

bizantiuri titulebi, romelTa gadacema qarTvel mmarTvelebze teqstis<br />

mixedviT VI saukunidan aris savaraudebeli (magaliTad kurapalatis<br />

tituli).<br />

momdevno Txzuleba: `cxovrebaÁ wmindisa da didebulisa mowamisa<br />

arCilisi romeli-ese iyo mefe qarTlisaÁ~ (Semok.: `wamebaÁ wmindasa<br />

arCilisa~) avtorad, kvlav leonti mrovels miiCneven, magram minaweris<br />

mixedviT, avtorad juanSer juanSeriania dasaxelebuli. aRniSnuli<br />

nawarmoebi aris hagiografiuli tipis mcire zomis teqsti. igi naklebad<br />

mniSvnelovani cnobebis Semcvelia (yauxCiSvili 1955: 245-248; metreveli 2008:<br />

247-250).<br />

samagierod didi mniSvneloba aqvs anonimi avtoris, `matiane<br />

qarTlisaÁs~. is Sedgenilia XI saukunis 70-iani wlebis bolos da<br />

aRwerilia VIII-XI saukunebis ambebi. masSi mravlad moipoveba cnobebi,<br />

rogorc bizantiis saimperio titulebis gavrcelebis Sesaxeb saqarTveloSi,<br />

aseve bizantiis da qarTuli samefo-samTavroebis urTierTobis amsaxveli<br />

mravali mnviSvnelovani aspeqti. aRniSnuli nawarmoebis saTauri pirobiTia<br />

da is ivane javaxiSvilma SemoiRo. konstantine grigolia axal versias<br />

5


gvTavazobs nawarmoebis saTaurad: `wigni mefeTa divanis~, rac ufro axlos<br />

unda iyos teqstis realur saTaurTan.<br />

ucnobi avtoris `cxovreba mefeT-mefisa daviTisi~ aRwers<br />

saqarTvelos istorias daviT aRmaSeneblis epoqaSi. Txzuleba dawerilia<br />

1123-1126 wlebSi (javaxiSvili 1977: 210-220; bogveraZe 1971: 70-83) da Seicavs<br />

aRweras daviTis dabadebidan (1073 weli), vidre mis gardacvalebamde (1125<br />

weli). teqstis dasawyisi savaraudod naklulia, Txroba grZeldeba 1074<br />

wlidan, rodesac sulTani maliq-Sahi Semovida saqarTveloSi – `amisa<br />

Semdgomad movida sultani maliq-Sa, moadga samSÂldes da wariRo~<br />

(metreveli 2008: 301). es raRac ambis gagrZelebaa, rac teqstSi ar Cans.<br />

daviTis mematianis TxzulebaSi mravlad vxvdebiT bizantiuri saimperatoro<br />

epiTetebis xsenebas, adresati, rogorc wesi daviT IV aRmaSenebelia.<br />

daviTis matianes mosdevs misi erTgvari gagrZeleba e.w. giorgi laSas<br />

mematianes Txzulebis saxiT. teqsti mcire zomisaa, xolo Txrobis stili<br />

mokle da lakonuri. masSi aRwerilia oTxi mefis (demetre I, giorgi III,<br />

Tamari da giorgi IV laSa) istoria. teqsti dawerilia rusudan dedoflis<br />

(1222-1245 ww.) mefobis dasawyisSi da warmoadgens bagrationTa samefo karis<br />

oficialur matianes.<br />

sumbat daviTis Ze (XI saukune) `qarTlis cxovrebaSi~ Semavali<br />

originaluri Txzulebis avtoria – `cxovreba da uwyeba bagratonianTa~. is<br />

aRwers, mmarTveli dinastiis – bagrationTa cxovrebas XI saukunemde.<br />

Cvenamde moRweuli redaqciebi Seicavs 1030 wlamde ambebis aRwerilobas,<br />

ris Semdegac Txroba wydeba. unda vivaraudoT, rom teqstis sul mcire<br />

samocwliani monakveTi dakargulia. Tavad sumbati daviT aRmaSeneblis<br />

droindeli moRvawe unda iyos bagrationTa gvaridan. misi nawarmoebi<br />

pirvelwyaroa bagrationTa dinastiis wevrebis saimperio titulebis<br />

Seswavlis saqmeSi.<br />

ucnobi avtoris `istoriani da azmani SaravandedTani~ aRwers Tamar<br />

mefis da misi mamis giorgis istorias. Txzuleba panegirikuli xasiaTisaa<br />

da mraval xotbis Semsxmeli epiTetebiT gamoirCeva, amasTan `qarTlis<br />

6


cxovrebis~ Semaval TxzulebebSi erT-erTi yvelaze vrcelia. dawerilia<br />

XIII saukuneSi (javaxiSvili 1977: 221-241).<br />

imave, XIII saukuneSia Sedgenili Tamaris meore mematianis nawarmoebi<br />

`cxovrebaÁ mefeT-mefisa Tamarisi~. ivane javaxiSvilma hipoTeturad<br />

aRniSnuli nawarmoebis avtorad basil ezosmoZRvari gamoacxada, romelic<br />

TiTqos sakuTari Tavis moxseniebas axdens teqstis Sua monakveTSi<br />

(metreveli 2008: 501), rac ar aris sakmarisi argumenti basilis avtorobis<br />

samtkiceblad. Txzuleba ZiriTadad aRwers Tamaris mefobas da mis<br />

moRvaweobas, msgavsad Tamaris pirveli istorikosis naSromisa, matiane<br />

mdidaria motivebiT, romlebic kargad axasiaTebs saqarTvelo-bizantiis<br />

urTierTobas da mis saxecvlil xasiaTs, amjerad ukve XII-XIII saukuneebis<br />

mijnaze.<br />

JamTaaRmwerelis – XIV saukunis ucnobi avtoris Txzuleba pirobiTi<br />

saTauriT `aswlovani matiane~, aRwers saqarTvelos istoriis daaxloebiT<br />

aswliani istoriis monakveTs – 1205/7 wlidan 1317 wlis CaTvliT.<br />

JamTaaRmwerelis teqsti, rusudanis gamefebidan (1222/3 weli) moyolebuli,<br />

vidre giorgi brwyinvalis gamefebamde, unikaluri informaciis Semcvelia,<br />

vinaidan sxva, vrclad moTxrobili matiane, am periodis saqarTvelos<br />

istoriis Sesaxeb SemorCenili ar aris (javaxiSvili 1977: 246-262; kiknaZe<br />

1987; kiknaZe 1989: 156-175).<br />

`moqcevaÁ qarTlisaÁ~ ori damoukidebeli naSromisgan Sedgeba. maT<br />

Soris pirvelis pirobiTi saxelwodebaa qarTlis moqcevis qronika, sadac<br />

aRwerilia saqarTvelos istoria aleqsandre makedonelis (Zv.w. IV s.)<br />

qarTlSi `Semosvlidan~, vidre arabebis Semosevebamde (VII saukunis 30-iani<br />

wlebi), masve darTuli aqvs erisTavTa da kaTalikosTa sia X saukunis<br />

CaTvliT, romelic gviandeli danarTi unda iyos. `moqcevaÁ qarTlisaÁs~<br />

meore nawilia `wminda ninos cxovreba~, rogorc zaza aleqsiZe varaudobs<br />

termini `moqcevaÁ qarTlisaÁ~ Tavdapirvelad unda yofiliyo saerTo<br />

saTauri im Txzulebebisa, romlebic aRwerdnen qarTlis gaqristianebas<br />

dasabamidan VI saukunis CaTvliT (aleqsiZe 2007: 5). qarTlis gaqristianebis<br />

amsaxveli es orive nawarmoebi mniSvnelovani wyaroa, rogorc CvenTvis<br />

7


saintereso problemis Sesaswavlad, aseve saqarTvelos istoriis rigi<br />

movlenebis dasadgenad.<br />

`qarTlis cxovrebis~ da `moqcevaÁ qarTlisaÁs~ Txzulebebis garda<br />

V-XV saukuneebis CvenTvis saintereso qarTuli wyroebidan gamovarCevdiT<br />

Semdeg hagiografiul Tu sxva saxis nawarmoebebs: iakob xucesis `SuSanikis<br />

wameba~ (V s.), ioane sabanis Zis `habos wameba~ (VIII s.), anonimis `daviT da<br />

konstantines wameba~ (X s.), giorgi merCules `grigol xanZTelis cxovreba~<br />

(X s.), giorgi mTawmidelis `ioanesa da eqvTimes cxovreba~ (XI s.), giorgi<br />

mcires `giorgi mTawmidelis cxovreba~ (XI s.), aseve `Zegli erisTavTa~ qsnis<br />

erisTavTa sagvareulo matiane da sxva.<br />

gviandeli wyaroebidan, romlebic erTgari Semavsebeli masalebis<br />

rols asruleben, xolo rig SemTxvevebSi pirveladi wyaros funqcia<br />

eniWebaT (magaliTad XIV-XV saukuneebis saqarTvelos istoriis<br />

Sesaswavlad) gamovyofdiT Semdeg nawarmoebebs: vaxuSti bagrationis<br />

`aRwera samefosa saqarTvelosa~ (yauxCiSvili 1973), ucnobi avtoris<br />

`cxovreba saqarTvelosa~ igive e.w. `parizis qronika~ (alasania 1980), beri<br />

egnataSvilis `axali qarTlis cxovreba~ (e.w. pirveli teqsti), beri<br />

egnataSvilis teqstis ori gadamuSavebuli Txzuleba e.w. `axali qarTlis<br />

cxovrebis~ meore da mesame teqstebi. maTi avtorebi ucnobia. yvela maTgani<br />

dawerilia XVIII saukuneSi (yauxCiSvili 1959).<br />

es rac Seexeboda CvenTvis saintereso saistorio da Zveli qarTuli<br />

literaturuli Janris Txzulebebs, maT garda arsebebs mravali sxva<br />

istoriuli wyaroebi, romelTa Seswavlac bizantiuri titulaturis<br />

saqarTveloSi gavrcelebis kuTxiT friad mniSvnelovania. maT Soris<br />

gamovyofdi qarTuli diplomatikis, epigrafikis, numizmatikis,<br />

sigilografiis (sfragistika) mraval sxva Zeglebs, romelTa kvleva,<br />

aranakleb mniSvnelovan materialebs gvaZvevs sakiTxis kompleqsuri<br />

analizis kuTxiT.<br />

diplomatikis nimuSebidan unda gamovarCioT is mravalricxovani<br />

sigel-gujarebi, romlebic mravladaa gacemuli qarTveli mefeebis mier.<br />

gansakuTrebiT mniSvnelovania XI-XV saukuneebis samefo sigelebi. XI<br />

8


saukuneze adreuli, sruli saxiT Semonaxuli qarTvel mefeTa sigeli ar<br />

gagvaCnia. sigel-gujarebSi saucxood aris asaxuli mefeTa titulatura<br />

misi cvalebadoba, Sedgeniloba, rigiToba, xasiaTi da a.S. XIII saukunis Cvens<br />

xelT arsebuli sigel-gujrebi TiTqmis sruli saxiT aris Sesuli<br />

`qarTuli istoriuli sabuTebis korpusSi~ (wigni pirveli). amdenad, XIV-XV<br />

saukuneebis diplomatikis numuSebi gabneulia sxvadasxva mkvlevarTa<br />

SromebSi. am kuTxiT Seqmnili sicariele garkveulwilad Seavso `pirTa<br />

anotirebuli leqsikonis~ gamocemam, sadac XI-XVII saukuneebis qarTuli<br />

istoriuli sabuTebis mixedviT am periodSi mcxovrebi TiToeuli<br />

istoriuli piris Sesaxeb mokle informacia aris Sekrebili. amJamad (2011<br />

wlisTvis), gamocemulia `pirTa anotirebuli leqsikonis~ oTxi tomi, sadac<br />

gaerTianebulia monacemebi istoriuli pirebis Sesaxeb anidan (a) Ranis (R)<br />

CaTvliT. CvenTvis gansakuTrebiT mniSvnelovania aRniSnuli leqsikonis<br />

pirveli tomi, sadac Sesulia bagrationTa dinastiis wevrebis anotirebuli<br />

leqsikoni (surgulaZe, odiSeli 1991: 212-371).<br />

qarTuli diplomatikuri masalebis gamocemaSi didi wvlili<br />

miuZRvis isidore doliZes, romelmac gamosca `qarTuli samarTlis<br />

Zeglebi~ Svid tomad. amaTgan, CvenTvis sainteresoa meore da mesame tomebi<br />

(doliZe 1965; doliZe 1970).<br />

samefo sigelebi gamoqveynebulia, aseve sxva mravali avtoris mier.<br />

Tavis droze maT moZiebaSi da SeswavlaSi didi wvlili mouZRviT iseT<br />

mkvlevarebs, rogorebic iyvnen: sargis kakabaZe, dimitri baqraZe, Tedo<br />

Jordania, eqvTime TayaiSvili da sxvebi (baqraZe 1987; kakabaZe 1912; Jordania<br />

1897; Jordania 2004; TayaiSvili 1920). qarTuli epistolaruli wyaroebi<br />

Seiswavla da gamosca mamisa berZniSvilma (berZniSvili 1989).<br />

epigrafikuli wyaroebi mniSvnalovanwilad avsebs, zemoxsenebul<br />

wyaroebs qarTveli mefeebis titulaturis Sesaxeb. Tavis droze daigegma<br />

regionul-qronologiuri principiT Sejerebuli epigrafikuli wyaroebis<br />

korpusis gamocema. samxreT da aRmosavleT saqarTvelos epigrafikuli<br />

masalebis met-nalebad sruli suraTi asaxulia nodar (nukri) SoSiaSvilis<br />

mier Sedgenil `qarTuli warwerebis korpusSi~, romelic faravs<br />

9


aRmosavleT da samxreT saqarTvelos V-X saukuneebis lapidarul Zeglebs<br />

(SoSiaSvili 1980). IX-XIII saukuneebis dasavleT saqarTvelos epigrafika,<br />

amave seriis meore wignSi gamosca valeri silogavam (silogava 1980). am<br />

wignSi Sesuli da mogviano periodis aRmnusxveli `samegrelo-afxazeTis<br />

qarTuli epigrafika~, imave avtorma ukve mogvianebiT gamosca (silogava<br />

2004). XII da XIII saukunis dasawyisis warwerebs Tavi mouyara giorgi<br />

oTxmezurma (oTxmezuri 1981). zemoT xsenebuli da sxva mkvlevarebis mier<br />

gamoqveynebulia, kidev araerTi warwera, rac sazogadod mdidar masalas<br />

iZleva samefo titulaturis Sesaxeb V-XV saukuneebSi.<br />

numizmatikuri masalebidan sainteresod gveCveneba X_XVI saukuneebis<br />

monetebi. isini iZlevian saintereso informacias, rogorc narativis saxiT<br />

saxiT, aseve atributikis da regaliebis Seswavlis mxrivac. amaTgan,<br />

CvenTvis saintereso X-XIII saukuneebSi moWrili monetebis didi nawili<br />

Sesulia giorgi dunduas da Tedo dunduas `qarTuli numizmatikis~<br />

ortomeulSi (dundua, dundua 2006; 2011), xolo mogviano periodis qarTuli<br />

numizmatikuri Zeglebis aRwerilobebi mocemulia maTive avtorobiT<br />

Sesrulebul sxva monografiebsa Tu statiebSi. amave dargSi saintereso<br />

kvlevebi SemogvTavazes evgeni paxomovma, devid marSal langma, daviT<br />

kapanaZem, Tamar abramiSvilma, ciala RvaberiZem da sxvebma (Пахомов 1970; Lang<br />

1957; kapanaZe 1969; RvaberiZe 1986).<br />

qarTuli beWdebis Seswavla sakvlevis Temis kuTxiT, aseve<br />

sainteresod gveCveneba. gansakuTrebiT bizantiuri da qarTuli<br />

sfragistikis namuSevrebis Sedareba. qarTuli sfragistikis nimuSebis didi<br />

nawili Seiswavla da gamoaqveyna ana baqraZem (baqraZe 1978).<br />

sxva masalebidan, albaT yvelaze faseuli infromacia daculia<br />

qarTul anderZ-monawerebSi (kolofonebi), romlebsac xSirad kinklosebad<br />

anu mcire qronikebad moixsenieben. miuxedavad imisa, rom anderZ-minawerebis<br />

mniSvneloba didia Sua saukuneebis saqarTvelos istoriis araerTi movlnis<br />

agdgena-daTariRebis kuTxiT, maTi kompleqsurad Sekreba da erTad Tavmoyra<br />

jer aravis ucdia. yvelaze mniSvnelovani am kuTxiT, rac gakeTda iyo Tedo<br />

10


Jordanias `qronikebi da sxva masala saqarTvelos istoriisa~ _ misi<br />

samtomeulis gamocema (Jordania 1897; 1967; 2004). es naSromi XIX-XX<br />

saukuneebis mijnaze gamoica da dRemde ar daukargavs Tavisi mniSvneloba.<br />

mas Semdeg calke, kompleqsurad anderZ-minawerebis gamocema aravis ucdia,<br />

Tu ar CavTvliT im Sromebis mcire nawils, sadac rogorc wesi, mokle<br />

qronologiuri CarCoa gaTvaliswinebuli. maTi didi nawili Tavmoyrilia<br />

elene metrevelis saerTo redaqciiT gamocemul qarTul xelnawerTa<br />

aRwerilobaSi. xelnawerTa erovnul centrSi daculi xelnawerebi<br />

fondebis mixedviT iqna aRwerili da TiToeuli fondis aRweriloba<br />

ramdenime tomad gamoica, sadac mravlad Sevida TiToeuli aRwerili<br />

xelnaweris kolofonebi (SaraSiZe 1948; metreveli 1976). miuxedavad im didi<br />

Sromisa, rac institutis TanamSromlebma Caatares elene metrevelis<br />

xelmZRvanelobiT, saqarTvelos Sua saukuneebis anderZ-minawerebis korpusis<br />

momzadebaze muSaobis dawyeba aucileblad migvaCnia.<br />

kolofonebis msgavsad, sagulisxmo informaciis Semcvelia<br />

sinodikonebic, igive sulTa mosaxseniebeli matianeebi. sulTa<br />

mosaxseniebeli matianeebsa da saaRape wignebSi mravali cnobaa daculi<br />

saqarTvelos monarqebis, maTi ojaxis wevrebisa da im sapatio titulebis<br />

Sesaxeb, romelsac isini atarebdnen cxovrebaSi (metreveli 1998).<br />

b) berZnuli, laTinuri, siriuli da somxuri wyaroebi – qarTulisgan<br />

gansxvavebiT berZnul da laTinur enebze Sesrulebuli bizantiuri<br />

wyaroebi gacilebiT mravalricxovania. saqarTvelos Sesaxeb daculi<br />

cnobebi, umTavresad aRwers qarTveli mefeebis cxovrebasa da zogadad<br />

qveynis istoriis sxvadasxva aspeqtebs. isini Tavmoyrilia simon<br />

yauxCiSvilis redaqciiT gamosul rvatomeulSi – `georgika. bizantieli<br />

mwerlebis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb~ (yauxCiSvili 1941; 1952; 1961; 1963;<br />

1965; 1966; 1967; 1970). im bizantiuri wyaroebis cnobebidan saqarTveloze,<br />

romlebic ar aris Sesuli `georgikaSi~ da mniSvnelovania Cveni<br />

kvlevisTvis, SegviZlia gamovyoT Semdegi masalebi: cnoba abazgiis<br />

kaTalokosis Sesaxeb konstantinopolis sinodis aqtebidan; pavle tagaris-<br />

11


paleologosis cnoba XIV saukunis meore naxevarSi saqarTvelos samefo<br />

saxlSi mimdinare dapirispirebis Sesaxeb (F. Miklosich, J. Muller 1862: 224-230);<br />

giorgi paximeres cnobebi (Failler 1999 1 ; 1999 2 ) da sxva.<br />

bizantiuri istoriuli Txzulebebi SeiZleba, imdenad mdidari ar<br />

iyos saqarTvelos mefeebis bizantiuri titulaturis Sesaxeb daculi<br />

informaciiT, samagierod cnobebi bizantiis imperatorebisa da misi ojaxis<br />

wevrebis, aseve senatorebis titulebsa da epiTetebze maTSi didi<br />

raodenobiTaa Semonaxuli. yvelaferi es kompleqsuri da SedarebiTi<br />

kvlevis pirobebisTvis karg niadags gvimzadebs.<br />

bizantiis istoriis wyaroTmcodneobis kompleqsur Seswavlas<br />

safuZveli jer kidev, XVI saukuneSi cnobilma germanelma filologma<br />

ieronimus volfma (1516-1580 ww.) Cauyara. manve daamkvidra samecniero wreebSi<br />

termini `bizantia~ _ aRmosavleT romis imperiis sayovelTaod gaziarebuli<br />

saxelwodeba (ODB 1 1991: 344). ieronimusis Sromebma didi gavlena moaxdina<br />

bizantinologiuri kvlevebis gaRrmavebis kuTxiT. bizantieli mwerlebis<br />

korpusi - Corpus Historiae Byzantinae Seikriba da gamoica safraneTis mefe lui<br />

XIV (1638-1715 ww.) da misi ministris Jan-batist kolberis (1619-1683 ww.)<br />

patronaJis qveS. aRniSnuli seriis SeqmnaSi safrangeTis da evropis<br />

mravalma mecnierma miiRo monawileoba. is `parzis korpusis~ saxeliT aris<br />

cnobili. mogvianebiT misi xelaxali gamocema ganxorcielda veneciaSi<br />

(Ostrogorsky 1957: 4).<br />

calke aRniSvnis Rirsia Jan pol mines redaqtorobiT misive<br />

gamomcemlobaSi Sesrulebuli Patrologia Graeca – qristianuli epoqis berZnul<br />

enaze Sesrulebuli Txzulebebis krebuli, sadac didi nawili Sromebisa<br />

swored bizantiis epoqaze modis. Seicavs 161 toms, amaTgan ramdenime<br />

Sesrulebulia or an sam nawilad.<br />

bizantiuri istoriuli Txzulebebis Sesaxeb saubrisas ar SeiZleba<br />

gverdi auaroT bizantiuri wyaroebis kidev or korpuss – 1. Corpus Scriptorum<br />

Historiae Byzantinae; 2. Corpus Fontium Historiae Byzantinae.<br />

12


amaTgan pirvelis gamocema jer kidev XIX saukuneSi daiwyo<br />

germanelma klasikosma imanuel bekerma, rac mogvianebiT sxva mkvlevarebma<br />

gaagrZeles. es aris ormocdaaTtomeuli, sadac Tavmoyrilia ramdenime<br />

aTeuli bizantieli avtoris saistorio naSromi berZnul originaliTa da<br />

laTinuri TargmaniT. misi didi nawili `parizis korpusis~ xelaxali<br />

gamocemaa, rac Sevsebulia damatebiT sxva masalebiT (Ostrogorsky 1957: 4).<br />

Corpus Fontium Historiae Byzantinae warmoadgens bizantiuri teqstebis<br />

kritikulad dadgenil gamocemas, romelsac safuZveli Caeyara 1967 wels,<br />

bizantiis kvlevebis dambarton-oqsis centrSi. gamodis ramdenime seriad,<br />

isini iyofian gamocemebis adgilis mixedviT. esenia: vaSingtonis (dambarton-<br />

oqsi), berlinis, venis, parizis, bruselis, italiis, aTenis da salonikis<br />

seriebi. sul gamocemulia ormocdaaTamde tomi da aqedan naxevari<br />

vaSingtonis seriaze modis.<br />

bizantieli avtorebis monacemebi, romlebic aRwerdnen aRmosavleT<br />

romis imperiis da gare samyaros cxovrebas qristianobis damkvidrebidan<br />

konstantinopolis dacemamde (1453 weli), Tavisi informaciulobiT erT-erTi<br />

umdidresia Sua saukuneebSi.<br />

evsevi kesarielis (263-339 ww.) Sromebi IV saukunis pirveli naxevris<br />

Sesaxeb gansakuTrebiT gamorCeulia da mravalferovani. misi mravlferovani<br />

bibliografiidan gamorCeuli adgili ukavia sam naSroms, esenia: 1) `qronika~<br />

- aRwers 303 wlamdel movlenebs da maT Soris diokletianes moRvaweobas,<br />

romelmac pirvelad gayo imperia aRmosavleT da dasavleT imperiebad. 2)<br />

`saeklesio istoria~ mogviTxrobs imperiis istorias 325 wlamde. 3)<br />

`kurTxeuli imperatori konstantines cxovreba~, sadac konstantine I didis<br />

cxovreba aris aRwerili mis gardacvalebamde (337 weli) (yauxCiSvili 1961:<br />

21-23; Cameron, Hall 1999; Oulton 1932; Redrosian 2008).<br />

IV saukunis meore naxevaris bizantiis istoriis aRweriloba<br />

dagvitova amiane marcelinem (330-390-anis bolo). amiane agrZelebs tacitusis<br />

istorias nervas mmarTvelobidan, vidre imperator valensis daRupvamde<br />

adrianopolis brZolaSi (378 weli). SemorCenlia amianes istoriis mxolod<br />

13


olo nawili. aRsaniSnavia, rom misi Txzuleba gamoirCeva movlenebis<br />

zusti aRweriT da obieqturobiT (yauxCiSvili 1961: 78-9; Rolfe 1935; 1940; 1952).<br />

evsevi ierome (331-420 ww.) cnobili swavluli da mTargmneli. Targmna<br />

biblia laTinurad (vulgata). masve ekuTvnis mravali werili Tavisi epoqis<br />

amsaxveli sxvadasxva Temebis Sesaxeb. dawera aseve nawarmoebi `De viris<br />

illustribus~ (cnobil pirTa Sesaxeb). mniSvnelovania misi ganvrcobili<br />

perefrazireba evsevi kesarielis `qronikisa~ abraamidan 325 wlis CaTvliT<br />

(ODB 2 1991: 1033).<br />

mniSvnelovani aseve Teodorite kvirelis (393-457 ww.) `saeklesio<br />

istoria~, romelic moicavs eklesiis istoriis ambebs, vidre 429 wlamde.<br />

SemorCenilia misi apologetikuri, egzegetikuri da dogmatikuri naSromebis<br />

didi memkvidreoba, romelTa nawili Tavis droze iTargmna qarTul eneze<br />

(ix.: juReli 2008). `eklesiis istoriis~ is nawili, romelic exeboda<br />

qarTlis gaqristianebas XI saukuneSi Targmna efrem mcirem (yauxCiSvili<br />

1961: 208-209).<br />

mexuTe saukunis bizantiuri saistorio mwerlobidan yvelaze<br />

mniSvnelovania zosimes `istoria~. zosimes nawarmoebi moicavs romis<br />

istoriis ambebis aRweras 410 wlis CaTvliT. is eyrdnoba sam ZiriTad<br />

avtors: deqsipuss (III saukune), evnapiuss (IV-V ss.) da olimpiodoruss<br />

Tebedan (daax. 380-425 ww.) (yauxCiSvili 1961: 264-266; Ridley 1982).<br />

salamane ermia sozomenes (daax. 400-450 ww.) `saeklesio istoria~<br />

moicavs 324-439 wlebis ambebis aRweras, rac formalurad evsevi kesarielis<br />

naSromis gagrZelebas warmoadgens (ODB 3: 1932). Txzulebis bolo nawili<br />

dakargulad iTvleba, sadac 425-439 wlebis ambebia aRwerili (yauxCiSvili<br />

1961: 236).<br />

priske panioneli nawarmoebi, imave saukunis mniSvnelovani wyaroa.<br />

misi naSromi dakargulad iTvleba da SemorCenilia sxva avtorebis<br />

SromebSi da isic fragmentebis saxiT (yauxCiSvili 1961: 249, ODB 3 1991: 1721;<br />

Дестунис 1860). priske panionelis istoria imdenad mniSvnelovania,<br />

ramdenadac is aRwerilia uSualo TviTmxilvelis mier, romelsac Tavad<br />

14


hqonda Sexeba im qveyanaSi mimdinare saSinao Tu sagareo politikur<br />

procesebTan, romelsac is aRwers Tavis naSromSi. amdenad, is naklebad<br />

eyrdnoba sxva avtorebs (Rohrbacher 2002: 92).<br />

marselinus komesi (VI saukune), warmoSobiT ilirieli. Tavis<br />

laTinur `qronikaSi~ (analebi) aRwers 379-518 wlebis bizantiis istorias.<br />

Tavadve agrZelebs, vidre 534 wlamde. mogvianebiT teqsts daemata meore<br />

CanarTi – 548 wlamdeli ambebis aRwera, romelic marselinuss aRar<br />

ekuTvnis. aRniSnuli Sroma warmoadgens evsevi ieromes Txzulebis<br />

formalur gagrZelebas (ODB 2 1991: 1296; Croke 1995: XIX).<br />

prokopi kesarieli (VI saukune) iyo gamoCenili bizantieli mwerali<br />

palestinidan. misi originaluri naSromebidan, romelebic Seexeba<br />

iustiniane I didi (527-565 ww.) epoqas gamorCeulad mniSvnelovania `omebi~<br />

(Sedgeba rva wignisgan), `SenobaTa Sesaxeb~ da `saidumlo istoria~<br />

(yauxCiSvili 1965: 38-9; ODB 3 1991: 1732).<br />

ioane lide anu lidieli (490 - daax. 565 ww.) daibada lidiis<br />

filadelfiaSi. mis kalams ekuTvnis iseTi mniSvnelovani naSromi,<br />

rogoricaa `Zalauflebis Sesaxeb~, sadac aRwers gvainantikur romaul<br />

biurokratias. is, avtoria, sxva mniSvnelovani Txzulebebisa, maT Soris<br />

iseTebis, rogoricaa `Tveebis Sesaxeb~, `ciur niSTa Sesaxeb~. (ODB 2 1991:<br />

1061; yauxCiSvili 1965: 235).<br />

agaTias mirineli (daax. 532-582 ww.), igive sqolastikosi. misi mTavari<br />

naSromia `iustinianes imperatorobis Sesaxeb~, sadac aRwerilia iustiniane<br />

I didis xanis bizantiis imperia. naSromi warmoadgens prokopi kesarielis<br />

`omebis~ gagrZelebas da moicavs mcire periods, 552-559 wlebi (ODB 1 1991:<br />

35-6; J. D. Frendo 1975, gv. IX-X).<br />

evagre sqolastikosi (daax. 535-600 ww.) daibada epifaniaSi mdinare<br />

orontis xeoba, siria. misi `saeklesio istoria~ moicavs farTo<br />

qronologiur periods efesos pirveli saeklesio krebidan (431 weli), vidre<br />

imperator mavrikes (582-602 ww.) moRvaweobis xanamde. (Whitby 2000: XIII-XV;<br />

yauxCiSvili 1936: 290).<br />

15


ioane epifaneli (VI-VII ss.) iyo evagre sqolastikosis naTesavi, misi<br />

istorias grZeldeba agaTia mirinelis Tzxulebis dasasrulidan, vidre<br />

imperatori mavrikes mmarTvelobis CaTvliT. misi Tzxuleba SemorCenilia<br />

fragmentebis saxiT (ODB 2 1991: 1064-1065).<br />

ioane malalas (daax. 490-570/580 ww.) `xronografiaSi~ moTxrobilia<br />

msoflios istoria dasabamidan 574 wlamde. avtori bibliuri adamidan<br />

moyolebuli aRwers universalur istorias religiur-filosofiur WrilSi.<br />

naSromi Sedgeba Tvrameti wignisgan da avtoris warmoSobis adgilis<br />

gaTvaliswinebiT aRwerilobaSi centraluri adgili ukavia antioqias<br />

(siria), mxolod bolo wignis Sua nawilidan – konstantinopoli.<br />

(yauxCiSvili 1936: 260; Thurn 2000).<br />

menandre protiqtori (VI saukune), ekava sasaxlis zedamxedvelis<br />

Tanamdeboba. msgavsad, ioane epifanelisa agrZelebs agaTia mirenelis<br />

istorias, vidre imperator mavrikes (582-602 ww.) mmarTvelobamde. (ODB 2 1991:<br />

1338; Blockley 1985).<br />

Teofilakte simokata (VI-VII ss.) iyo gamgrZelebeli menandre<br />

proteqtoris `istoriis~, romelic mTavrdeba imperatori tiberiusis (578-582<br />

ww.) gardacvalebiT. misi istoria daiwera imperator herakles (610-641 ww.)<br />

zeobis dros. is aris erT-erTi ukanaskneli klasikuri stilis mimdevari<br />

istorikosi, romelmac Tavis istoriaSi mniSvnelovani yuradReba dauTmo<br />

iseT tradiciul Temebs, rogorebicaa politika, diplomatia, samxedro<br />

saqme da ara iseTs, rogorc aris religia. aRsaniSnavia isic, rom misi<br />

istoria aRar gaugrZelebiaT, vidre VIII-IX saukuneebis mijnamde, rodesac<br />

konstantinopolis patriarqma nikiforem warmogvidgina VII-VIII saukuneebis<br />

bizantiis istoriis mokle eqskursi, rac Cafiqrebuli iyo Teofilaqte<br />

simokatas naSromis gagrZelebad (Whitby, Whitby 1986: XIII).<br />

konstantinopolis patriarqi nikifore Tevdores Ze (758-828 ww.)<br />

daibada bizantiis imperiis dedaqalaqSi xatmebrZoli imperatori<br />

konstantine V koprunimusis (741-775 ww.) dros. patriarqad akurTxes 806<br />

wels, xolo gadaayenes 815 wels. gardaicvala 828 wels. is aris avtori<br />

16


mravali Teologiuri Txzulebisa, romelic ZiriTadad eZRvneba<br />

xatmebrZolobis Tematikas (O’Connel 1972). Cvenamde moaRwia misma orma<br />

istoriulma naSromma, esenia: `mokle istoria~ da `mokle xronografiuli<br />

gadmocema~. amaTgan pirveli simokatas `istoriis~ gagrZelebas warmoadgens,<br />

xolo meore moicavs msoflio istoriis mokle xronografiul aRweras,<br />

vidre IX saukunis dasawyisamde (Mango 1990: 1-4). `mokle istoria~ iwyeba<br />

fokas mmarTvelobiT da grZeldeba 769 wlis ambebis aRweris CaTvliT, ris<br />

Semdegac Txroba wydeba. fiqroben, rom naSromi daumTavrebelia (Mango 1990:<br />

6-7).<br />

giorgi svingelozi (VIII-IX ss.) moRvaweobda konstantinopolis<br />

patriarq tarasis dros (786-806 ww.). misi `xronografia~ warmoadgens<br />

msoflio istorias adamidan imperator diokletianemde (284-305 ww.). avtors<br />

gamizmuli hqonda gaegrZelebina misi istoria da faqtobrivad calke<br />

gamoeyo romis istoris qristianuli periodi, misive Tanamedroveobis<br />

CaTvliT, magram ar dascalda. samagierod misi naSromis gagrZeleba iTava<br />

Tefane aRmsarebelma. (Adler, Tuffin 2002: XXIX).<br />

Teofane aRmsarebeli (759/60-818 ww.), igive JamTaaRmwereli agrZelebs<br />

giorgi singelosis `xronografias~. Teofanes qronika bizantiuri<br />

saistorio mwerlobis udides miRwevadac aris Sefasebuli (Mango and Scott<br />

1997: L-LI; yauxCiSvili 1941: 70; Adler, Tuffin 2002: XIX, XXIX; Mango 1978; 17).<br />

giorgi hamartolosi (IX saukune) `xronografia~ dawerilia<br />

bizantiis imperator mixael III loTis (842-867 ww.) mmarTvelobis dros.<br />

masSi moTxrobilia bizantiis istoria uZvelesi droidan imperator<br />

Teofiles gardacvalebamde (842 weli). Txzuleba Sedgeba oTxi wignisgan da<br />

masSi bizantiis ambebTan erTad moTxrobilia sxva qveynebis istoriac, ris<br />

gamoc naSromi imperiis sazRvrebs gareT didi popularobiT sargeblobda,<br />

iTargmna mraval enaze, maT Soris qarTulzec, gamoCenili qarTveli<br />

mTargmnelisa da Teologis arsen iyalToelis mier XII saukunis dasawyisSi<br />

(yauxCiSvili 1952: 309).<br />

17


nikoloz mistikosi (852-925 ww.) iyo konstantinopolis patriarqi da<br />

imperator leon VI brZenis erT-erTi yvelaze daaxloebuli piri. misi<br />

memkvidreobidan istoriuli TvalsazrisiT yvelaze mniSvnelovania, misi<br />

werilebi. vatikanis erT-erTi xelnaweri Seicavs mis 163 werils, rac<br />

mniSvnelovani werilobiTi wyaroa im droindeli bizantiis imperiis<br />

Sesaswavlad. (yauxCiSvili 1952: 209).<br />

ioseb genesiosi (X saukune) aris avtori Txzulebisa, romelis<br />

saTauria `basileiai~ (xelmwifebani). naSromi faravs 813-886 wlebis periods<br />

da Sedgeba oTxi wignisgan. genesiosma misi matiane Seasrula imperator<br />

konstantine VII porfirogenetis dakveTiT. (Kaldellis 1998: XI-XV).<br />

konstantine VII porfirogeneti (905-959 ww.) iyo bizantiis imperatori<br />

913-959 wlebSi. miuxedavad misi mdgomareobisa gansakuTrebul dainteresebas<br />

iCenda mecnierebisken. aris avtori ramdenme Txzulebisa, maT Soris:<br />

`Temebis Sesaxeb~ (De thematibus), `cereminiebis Sesaxeb~ (De caeremoniis),<br />

`mmarTvelobis Sesaxeb~ (De administrando). yvela maTgani mniSvnelovan<br />

informacias Seicavs bizantiis imperiis cxovrebis mravali aspeqtis Sesaxeb.<br />

misive dakveTiT daiwyo sxvadasxva nawarmoebebis Sesruleba, riTic<br />

mecnierebis araerTi dargis ganviTarebas Seewyo xeli X saukunis bizantiis<br />

imperiaSi (yauxCiSvili 1952: 219; ODB 1991: 502-3).<br />

sudas enciklopediuri leqsikoni Sedgenilia daaxloebiT X<br />

saukuneSi. masSi ganmartebulia 30 000-ze meti sxvadasxva saxis termini da<br />

saxelwodeba. leqsikonis saTauri `suda~ Zveli berZnuli sityvaa da<br />

aRniSnavs `zRudes~, `gamagrebul adgils~. sudas `kompilaciebis<br />

kompilaciadac~ moixsenieben, radgan Sedgenilia sxvadasxva kompilaciuri<br />

tipis naSromebisgan amokrefili masalebis safuZvelze. savaraudod,<br />

dawerilia avtorTa jgufis mier da ara vinme svidas mier, rogorc es adre<br />

iTvleboda (ODB. 3 1991: 1930-1931; yauxCiSvili 1952: 313-314).<br />

Teofanes gamgrZelebeli, rogorc is sakuTar Tavs moixseniebs aris<br />

anonimi avtori vrceli Txzulebisa, romelic Sedgeba eqvsi wignisgan.<br />

aRwerilia 813-961 wlebis bizantiis istoria. naSromi SemorCenilia<br />

18


erTaderTi xelnaweris saxiT, romelic ganekuTvneba XI saukunes. avtori<br />

iyenebs mraval Txzulebas, xolo Tavad nawarmoebi kompilaciuri saxisaa<br />

(ODB 3 1991: 2061-2062; yauxCiSvili 1952: 325-326).<br />

simon logoTeti, magistrosi (X saukune) aris avtori nawarmoebisa<br />

`xronografia~, romelic aRwers istorias qveynis dasabamidan, 948 wlis<br />

CaTvliT, aqedan 842-948 wlebis ambebi misi originaluri naSromia, danarCeni<br />

ki kompilaciuri saxisaa. arsebobs misi naSromis gagrZeleba da<br />

gadakeTebuli variantebic. adre daudgeneli iyo aRniSnuli naSromis<br />

avtoris zusti vinaoba, ris gamoc mis avtorad xan Teodosi meliteneli da<br />

xan leon gramatikosi miiCneoda. ar mtkicdeba misi identifiacia simon<br />

metafrastTan (ix.: ODB 3 1991: 1982-1983). leon gramatikosi 1013 wlis<br />

xelnaweris gadamweria da ara avtori, rogorc es aris miTiTebuli<br />

georgikaSi (yauxCiSvili 1963: 1-2). miuxedavad amisa, mkvlevari SeniSnavs, rom<br />

leoni SeiZleba iyos mxolod redaqtori (aRniSnuli wyaros erT-erTi<br />

ukanaskneli gamocema ix.: Wahlgren 2006).<br />

giorgi kedrene (XI-XII ss.) aris avtori Sromisa, romelsac ewodeba<br />

`istoriuli mimoxilva~, oficialuri saTauri SedarebiT vrcelia da ukve<br />

iqidan Cans, rom naSromi kompilaciuri xasiaTisaa _ `istoriuli mimoxilva,<br />

dawyebuli qveynis gaCeniT, vidre isak komnenosis imperatorobamde,<br />

Sedgenili ufal giorgi kedrenes mier sxvadasxva wignebis mixedviT~.<br />

amdenad, kedrenes istoria isak I-is mmarTvelobis dasasruliT mTavrdeba<br />

(1059 weli) (ODB 2 1991: 1118; yauxCiSvili 1963: 7-9).<br />

ioane skilice (XI saukunis II nax.) kurapalati da viglas<br />

drungariosi, gaigivebulia ioane TrakesiosTan. aris avtori naSromisa,<br />

romelsac ewodeba `istoria~, romelic Teofane aRmsareblis gagrZelebas<br />

warmoadgens. matiane faravs 811-1057 wlebis bizantiis istorias (ODB 3 1991:<br />

1914). 1057-1079 wlebis ambebi ekuTvnis ioane skilices ucnob gamgrZelebels,<br />

romlis matianec mixael ataliates TviTnebur gadakeTebas warmoadgens<br />

(ODB 3 1991: 1914).<br />

19


kekavmenosi (XI saukune) bizantieli warCinebuli da samxedro moRvawe<br />

aris avtori sabrZolo saxelmZRvanelosi, romelsac Semoklebulad<br />

`strategikons~ vuwodebT. es aris bizantiis imperiis samxedro saqmis<br />

aRwera, sadac samxedro xelovnebis garda gadmocemulia bizantiis<br />

istoriis mravali movlena basil II didis (976-1025 ww.) imperatorobidan,<br />

vidre romanoz IV diogenes (1068-1071 ww.) mmarTvelobamde (ODB 2 1991: 1118;<br />

yauxCiSvili 1963: 314; Литаврина 1972).<br />

mixael fselosi (1018-1081 w. Semdeg) eriskacobaSi konstantine.<br />

bizantiis erT-erTi yvelaze gamorCeuli swavluli da saxelmwifo moRvawe.<br />

aris avtori araerTi werilisa da naSromis. maT Soris istoriuli kuTxiT<br />

yvelaze Rirebulia misi `xronografia~, romelic moicavs 976-1077 wlebis<br />

istorias. fselosi gansakuTrebul mniSvnelobas aniWebda bunebas, romelic<br />

misi azriT marTalia RmerTis mier iyo Seqmnili, magram imarTeboda<br />

bunebrivi kanonebiT, riTic is provindencialur Sexedulebebs ganze<br />

ayenebs. misi naSromebi savsea, rogorc panegirikuli xasiaTis pasaJebiT,<br />

aseve movlenebis kritikuri analiziT. mixael pselosis ramdenime naSromi,<br />

ukve XII saukuneSi iTargmna qarTul enaze (ODB 3 1991: 1754-1755; yauxCiSvili<br />

1966: 1-8).<br />

mixeil ataliate (1020/1030-1085 w. Semdeg) proedrosi. rogorc<br />

senatori da mosamarTle, ataliates kariera SesaSuri brwyinvalebiT<br />

gamoirCeoda bizantiis imperiaSi. is aris avtori ramdenime naSromisa,<br />

romelTa Soris aris iuridiuli saxis Txzulebebic. yvelaze<br />

mniSvnelovania misi `istoria~, sadac aRwerilia 1034-1079/80 wlebis ambebi.<br />

naSromis Sesabamisi nawili imperator nikifore III botaniates (1078-1081 ww.)<br />

xotbis Sesxmas waroadgens. naSromis bolo nawili nikifores gadayenebis<br />

Semdeg iqna dawerili, sadac ukve avtori faqtebis obieqturi SefasebiT da<br />

racionaluri analiziT gamoirCeva (ODB I 1991: 229; yauxCiSvili 1966: 20-21).<br />

nikifore vrienios umcrosi (1064/1080-1136/7 ww.) iyo cnobili<br />

bizantieli sardali da istorikosi. aris avtori Sromisa `saistorio<br />

masalebi~, sadac aRwerilia XI saukunis 70-iani wlebis ambebi. misi<br />

20


Txzuleba daumTavrebelia, samagierod mas xSirad imowmebs misi meuRle ana<br />

komnena. anam dagvitova nikifore umcrosis detaluri daxasiaTeba (ODB 1<br />

1991: 330-331; yauxCiSvili 1966: 302).<br />

ana komnena (1083-1153/4 ww.) iyo cnobili bizantieli istorikosi,<br />

nikifore vrienos umcrosis meuRle. Tavis droze daniSnuli iyo marTa<br />

bagrationis vaJze konstantine porfirogenetze, Tumca am ukanasknelis<br />

politikuri statusis damcrobis gamo qorwili ar Sedga. ana komnena aris<br />

avtori mamamisis – imperator aleqsi I komnenosis biografiulis xasiaTis<br />

naSromisa, romelsac man uwoda `aleqsiada~. wigni Sedgeba 15 wignisgan da<br />

aRwers aleqsis droindeli bizantiis politikur viTarebas, sadac<br />

gansakuTrebul yuradRebas uTmobs Tavad mamamisis cxovrebasa da<br />

moRvaweobas (ODB 2 1991: 1142; yauxCiSvili 1966: 33-37).<br />

ioane zonara (XII saukunis meore nax.) bizantieli didmoxele,<br />

romelic mogvianebiT berad aRikveca da dagvitova ramdenime naSromi<br />

rogorc istoriuli, aseve Teologiuri xasiaTis. istoriuli TvalsazrisiT<br />

yvelaze mniSvnelovania `msoflio istoria~, sadac aRwerilia bizantia da<br />

gare samyaro dasabamidan 1118 wlis CaTvliT. zonara gansxvavebiT ana<br />

komnenasgan kritikulad afasebs aleqsi I-is dros ganviTarebul movlenebs<br />

da xandaxan akritikebs kidec imperators (ODB 3 1991: 2229; yauxCiSvili 1966:<br />

177-181).<br />

ioane kinamosi (daax. 1143 – 1185 w. Semdeg) iyo imperator manuel I<br />

didis piradi istorikosi. misi naSromi panegirikuli xasiaTisaa da aRwers<br />

ori imperatoris: ioane II kaloioanes (1118-1143 ww.) da manuel I didis (1143-<br />

1180 ww.) mmarTvelobis epoqas (ODB 2 1991: 1130; yauxCiSvili 1966: 140-141).<br />

niketa xoniate (1155/7-1217 ww.) gamoCenili bizantieli istorikosi,<br />

Teologi da saxelmwifo moRvawe. aris ramdenime naSromis avtori, maT<br />

Soris mTavaria `istoria~, romelic aRwers 1118-1206 wlebis ambebs. niketas<br />

`istoria~ Sedgeba 21 wignisgan da gamoirCeva faqtebisa da movlenebis uxvi<br />

aRweriT. (ODB I 1991: 428; yauxCiSvili 1966: 122-123).<br />

21


giorgi akropolite (1217-1282 ww.) iyo bizantieli moxele da<br />

istorikosi. rogorc imperator mixael VIII paleologosis (1261-1282 ww.)<br />

axlo naTesavi, iTvleboda mis erT-erT yvelaze erTgul msaxurad. misi<br />

`qronika~ faqtiurad niketa xoniates naSromis gagrZelebas warmoadgens da<br />

aRwers 1203-1261 wlebis ambebs – konstantinopolis dacemidan mis<br />

dabrunebamde. misi naSromi panegirikuli xasiaTisaa, sadac avtori<br />

ganadidebs mixael VIII paleologoss (ODB 1 1991: 49; yauxCiSvili 1967: 40).<br />

giorgi paximere (1242-1310 ww.) agrZelebs akropolites istorias da<br />

agviRwers ori imperatoris moRvaweobis periods: mixael VIII paleologosis<br />

(1261-1282 ww.) da andronike II paleologosis mmarTvelobis xanas (1282-1328<br />

ww.). giorgi paximere aris sxva mravali, ritorikuli Tu filosofiuri<br />

saxis naSromebis avtori (ODB 3 1991: 1550; yauxCiSvili 1966: 48-49).<br />

nikifore grigorasi (1290/4-1358/60 ww.) XIV saukunis erT-erTi yvelaze<br />

gamoCenili bizantieli istorikosi da swavluli. misi mravali Sromebidan<br />

yvelaze gamorCeulia `romauli istoria~, romelic giorgi paximeres<br />

istoriis erTgvari gagrZelebaa, masSi aRwerilia ambebi 1204 wlidan 1359<br />

wlis CaTvliT. misi istoria Sedgeba 37 wignisgan da masSi aRwerilia<br />

mravali mniSvnelovani politikuri, Tu religiuri saxis movlena (ODB 2<br />

1991: 874-875; yauxCiSvili 1967: 119-123).<br />

ioane VI kantakuzene (1295-1383 ww.) iyo bizantiis imperatori da XIV<br />

saukunis erT-erTi yvelaze gamoCenili saxelmwifo moRvawe. taxtidan<br />

gadadgomis Semdeg (1354 w.) aRikveca berad iosebis saxeliT, ris Semdegac<br />

cxovrebis mniSvnelovani dro mwerlobas dauTmo. aris avtori sakuTari<br />

avtobiografiuli saxis nawarmoebisa, romelsac `istoriani~ ewodeba. masSi<br />

aRwerilia 1320-1356 wlebis bizantiis istoria, sadac ioane kantakuzene<br />

gadmogvcems sakuTar Tvalsazris da Sexedulebebs yvela im politikur<br />

procesis Sesaxeb, romelSic Tavad iRebda monawileobas. Txzuleba Sedgena<br />

oTxi nawilisgan da mniSvnelovani wyaroa bizantiis istoriis am<br />

saintereso periodis Sesaswavlad (ODB 2 1991: 1050-1051).<br />

22


miqel panaretosi (daax. 1320-1387 ww.) iyo trapizonis imperiis<br />

protosevastosi da protonotariosi. msaxurobda imperator aleqsi III<br />

komnenosis (1349-1390 ww.) sasaxlis karze. aris avtori nawarmoebisa, romelic<br />

SemoklebiT `trapizonis qronikis~ saxeliT aris cnobili. TxzulebaSi<br />

mokled aris gadmocemuli trapizonis istoria 1204 wlidan 1386 wlis<br />

CaTvliT. gagrZeleba, sadac damatebulia 1390-1426 wlebis ambebis aRwera<br />

ekuTnis mis ucnob gamgrZelebels (ODB 3 1991: 1569-1570; yauxCiSvili 1967: 161-<br />

165 ; TavaZe 2008: 108).<br />

duka (daax. 1400-1462 ww.) mis Sesaxeb cota ram aris cnobili,<br />

samagierod SemorCenilia misi `istoria~, sadac aRwerilia 1341-1462 wlebis<br />

bizantiis istoria. 1341 wlamdeli movlenebi ki Zalzed mokled aris<br />

aRwerili, rac ZiriTadad qronologiis saxiT aris warmodgenili. 1421<br />

wlamde movlenebis aRwerisas misi wyaroa niketa xoniates, nikifore<br />

grigorasis da ioane anagnostes naSromebi. dukas `istoria~ uecrad wydeba<br />

1462 wels, rac imas miuTiTebs, rom avtorma is ver daasrula da<br />

savaraudod amave wels gardaicvala (Magoulias 1975: 57-60; ODB 1 1991: 656-657;<br />

georgika VIII, gv. 21-24).<br />

giorgi sfranZesi (1401-1477/8 ww.) bizantiis imperiis didmoxele<br />

paleologosebis saimperio karze, flobda protovestiaris saxelos.<br />

mniSvnelovania misi `qronika minusi~, romelic eyrdnoba misi dRiuris<br />

Canawerebs, sadac 1413-1478 wlebis bizantiis istoriis movlenebia aRwerili.<br />

rac Seexeba amave nawarmoebis ufro vrcel versias – `qronika maiuss~ is,<br />

rogorc es dRes aRiarebulia, iTvleba monemnasiis metropoliti makarios<br />

melisenosis Sedgenilad XVI saukuneSi (ODB. III, gv. 1937; yauxCiSvili 1970:<br />

36-37, 41).<br />

laonike xalkokondiles (1423/30-1490 ww.) `istoria~ moicavs 1298-1463<br />

wlebis movlenebis aRweras da Sedgeba aTi wignisgan. daiwera XV saukunis<br />

80-ian wlebSi. laonikes ganzraxuli hqonda eCvenebina `didi elinuri<br />

imperiis dacema~, rasac TavisTavad osmanTa Turquli imperiis aRorZineba<br />

mohyva (ODB 1 1991: 407 ; yauxCiSvili 1970: 89-91).<br />

23


kardinali besarioni (1400-1472 ww.) gamoCenili bizantieli swavluli<br />

daibada trapizonSi, xolo ganaTleba miiRo konstantinopolSi. 1437 wels<br />

daamtkices nikeis mitropolitad. iyo uniaturi moZraobis lideri<br />

bizantiaSi, xolo garkveuli warumateblobis Semdeg, datova<br />

konstantinopolis sapatriarqo da gadavida italiaSi, sadac kaTolicizmi<br />

miiRebis Semdeg kardinalad airCies. orjer (1455, 1471 ww.) iyo papobis<br />

kandidati. aris avtori sxvadasxva panegirikuli saxis teqstebisa da<br />

enkomiis, maT Soris erT-erTi eZRvneba mis mSobliur qalaq trapizons (ODB<br />

1 1991: 285).<br />

giorgi trapizoneli (1395-1472/3 ww.) warmoSobiT iyo qalaqi<br />

trapizonidan, xolo daibada kunZul kretaze. 1416 wels datova mSobliuri<br />

mxare da gaemgzavra italiaSi, sadac miiRo kaTolikuri mrwamsi da Cadga<br />

romis papis samsaxurSi. aris avtori uamravi sxvadasxva saxis nawarmoebisa,<br />

maT Soris ritorikuli, filosofiuri, Teologiuri, astonomiuri,<br />

astrologiuri da a.S. werda ZiriTadad laTinur enaze. mniSvnelovania mis<br />

Txzuleba `WeSmariteba qristianuli mrwamsis Sesaxeb~, sadac igi wers, rom<br />

Tu osmanTa sulTani qristianobas miiRebs is gaxdeba msoflios<br />

mbrZanebelio (ODB 2 1991: 839-840).<br />

Teodor spandunesi (1460 w. Semdeg – 1560 wlamde), maTe spandunesisa<br />

da evdokia kantakuzenes vaJiSvili, bizantiis imperiis dacemis Semdeg<br />

laTinur samyaroSi gaqceul bizantiel aristokratTa meore Taobis<br />

warmomadgeneli iyo. mis kalams ekuTvnis laTinur enaze dawerili XVI<br />

saukunis evropaSi sakmaod popularuli Txzuleba `osman imperatorTa<br />

warmoSobis Sesaxeb~, romelic amave saukunis pirvel naxevarSi Seiqmna da<br />

xelnaweris saxiT 1538 wels safrangeTis momaval mefes, anri II valuas<br />

(1547-1559 ww.) gadaeca, xolo nabeWdi saxiT pirvelad 1550 wels gamoqveynda<br />

(Nicol 1997: XVIII). misi naSromi gansakuTrebiT sainteresoa post-bizantiuri<br />

epoqis Sesaswavlad.. aRniSnuli naSromi imiTac aris sayuradRebo, rom misi<br />

Sesabamisi asaxva ar momxdara qarTul istoriografiaSi da ar<br />

damuSavebula zogadad saqarTvelos istoriis Seswavlis kuTxiT. am<br />

24


avtoris mixedviT, trapizonis imperatoris gadarCenilma memkvidrem colad<br />

moiyvana saqarTvelos mefis asuli da ara guriis mTavris, rogorc es<br />

xSirad iyo aRniSnuli qarTul istoriografiaSi da daefuZna<br />

saqarTveloSi. misi memkvidreebi Teodor spandunesis cnobiT XVI saukunis<br />

Sua wlebisTvis saqarTveloSi cxovrobdnen (Nicol 1997: 41).<br />

XVI saukunis avtorebidan mniSvnelovania, aseve anonimi avtoris<br />

berZnuli enaze Sesrulebuli qronika, romelic aRwers bizantiisa da<br />

osmaleTis istorias 1373-1513 wlebSi. es naSromi miukuTvneba<br />

konstantinopolis sapatriarqos qronikebis kategorias, sadac Txroba<br />

iwyeba 1391 wlidan da grZeldeba konstantinopolis dacemis Semdeg (1453<br />

weli). msgavsad manuel malaxosisa da damaskenosis nawarmoebebisa anonimi<br />

avtoris qronika ZiriTadad 1391 wlis movlenebis moTxrobiT iwyeba, Tumca<br />

garkveuli pasaJebi exeba 1373 wlis Semdgom perodsac. sabolood, ucnobi<br />

avtoris qronika misma gamomcemelma, marios filipidesma Semdegi saTauriT<br />

gamosca: `konstantinopolis imperatorebi, patriarqebi da sulTnebi, 1373-<br />

1513~ (Philippides 1990: 16-20). aq daculi cnobebi saqarTvelos Sesaxeb mwiria,<br />

Tumca ixsenieba konstantinopolis patriarqis ioakimes saqarTveloSi<br />

viziti da sxva (Philippides 1990: 119-120).<br />

yvela zemoxsenebuli avtoris garda arsebobs sxva, bizantieli<br />

mwerlebis nawarmoebebi, romelTa naSromebic garkveulwilad avseben Cvens<br />

codnas bizantiuri saimperio titulaturis Sesaxeb da im samoxeleo wyobis<br />

Sesaxeb, romelic Sua saukuneebis aRmosavleT romis imperiaSi arsebobda.<br />

bizantiis saimperio titulaturis Seswavlis kuTxiT, gamorCeuli<br />

adgili ukavia im mravalferovan `noticiebsa~ Tu `taktikebs~, romlebic<br />

mravlad iwereboda saxelmwifo aparatis efeqturi marTvis kuTxiT. qarTul<br />

politikur realobaSi am terminebis aRsaniSnavad: `garigeba~, `ganweseba~,<br />

`wesi~, gamoiyeneboda. sulxan-saba orbelianis `leqsikoni qarTulis~<br />

mixedviT: `wesi uwodian Cveulebasa, ganmtkicebulsa da mdgomaresa~<br />

(abulaZe 1993: 374). `wesis~ sinonimad iqve miTiTebulia – `ganweseba~,<br />

25


omelic imave leqsikonis mixedviT `garigebas~ Seesabameba (abulaZe 1991:<br />

145).<br />

gvian romauli saimperio aparatis Seswavlis kuTxiT mniSvnelovani<br />

wyaroa Notitia Dignitatum, romelic warmoadgens oficialuri samxedro da<br />

samoqalaqo Tanamdebobebis nusxas. masSi naklebad aris warmodgenili<br />

sapatio titulebi. teqsts bolo redaqtireba V saukunis dasawyisSi<br />

gaukeTda da amave saxiT aris Cvenamde moRweuli (ODB 3 1991: 1496;<br />

yauxCiSvili, gamyreliZe 1961: 168-170). sagulisxmoa, aseve Notitia Urbis<br />

Constantinopolitanae, sadac aRwerilia qalaqi konstantinopoli da misi<br />

moxeleebi. es dokumentic Sedgenilia imave – V saukunis dasawyisSi (ODB 3<br />

1991: 1496).<br />

didi raodenobiT aris Semonaxuli saeklesio noticiebi. amaTgan, or<br />

aTeulze meti gamoqveynebulia Jan daruzos mier (Darrouzés 1981).<br />

`taktikebi~ zemoT ganxilul `noticiebTan~ erTad yvelaze<br />

mniSvnelovan wyaros warmoadgenen bizantiuri administraciuli da<br />

biurokratiuli aparatis Sesaswavlad. am kuTxiT, Notitia Dignitatum-is garda<br />

mniSvnelovania IX-X saukuneebis taktikebi, romlebic Sekriba da gamoaqveyna<br />

n. oikonomidisma. gvianbizantiuri samoxeleo wyobis Sesaswavlad Zvirfasi<br />

wyaroa – fsevdo-kodines `traqtati Tanamdebobebisa da titulebis Sesaxeb~<br />

(XIV s. Sua wlebi) (ODB 3 1991: 2007; Verpeaux 1966). calke aRniSvnis Rirsia<br />

starategikonebi – samxedro saqmis saxelmZRvaneloebi, maTi cnobebi<br />

administraciuli sistemis Sesaxeb ufro mokrZalebulia, vinaidan maTSi<br />

aqcenti samxedro saqmis swavlebazea gakeTebuli. yvela am masalas<br />

bizantiuri ierarqiisa da administraciis Sesaxeb mniSvnelovnad avsebs<br />

bizantiuri beWdebi (sfragistikis nimuSebi) da numizmatikuri masalebi.<br />

bizantiuri numizmatikisa da sfragistikis nimuSebi didi raodenobiT<br />

aris daculi sxvadasxva muzeumebsa, Tu kerZo koleqciebSi. numizmatikis<br />

nimuSebze ZiriTadad bizantiis imperatorebis, dedoflebis, Tana-<br />

imperatorebis da iSviaT SemTxvevaSi mTavrebis portretuli<br />

gamosaxulebebi da titulebia aRniSnuli. sfragistikis nimuSebze imperiis<br />

26


TiTqmis yvela kategoriis didmoxelis Tanamdeboba da titulebi<br />

fiqsirdeba. bizantiuri numizmatikis uamravi nimuSebi Seswavlili da<br />

gamoqveynebuli aqvT iseT specialistebs, rogorebic arian: f. grirsoni, d.<br />

seari, v. roTi, m. hendi da sxva mkvlevarebi (Grierson 1973; Sear 1996).<br />

bizantiuri beWdebis gamoqveynebaSi didi wvlili Seitanes iseTma<br />

mecnierebma rogorebic arian: g. SlumberJe (Shclumberger 1884), v. loreni<br />

(Lorent... 1-3: 1963-72), j. nesbiTi, n. oikonomidisi (Oikonomides 1985; Catalogue I-VI), v.<br />

zaifti, g. zakosi (Zacos 1972), i. iordanovi (Jordanov I-III), Jan-klod Sene<br />

(Cheynet 2001), d. metkalfi (Metcalf 2004) da sxvebi.<br />

laTinuri wyaroebidan gamorCeuli adgili ukavia langobardiel<br />

istorikosisa da saxelmwifo moRvawe ludprandis (daax. 920-970 ww.),<br />

kremonis episkoposis naSromebs. misi Sromebi gamoqveynebulia paolo<br />

skuatritis mier. aRsaniSnavia isic, rom liudprandma kargad icoda<br />

berZnuli ena da saRvTo romis imperatoris oton I-is (962-973 ww.)<br />

samsaxurSi myofi (manamde italiis mefe berengar II-is davalebiT)<br />

ramdenimejer gaemgzavra konstantinopolSi. yvelaferi amis fonze<br />

mSvenivrad aRwers bizantias da iqaur politikur viTarebas (ODB 2 1991:<br />

1241-1242; Squatriti 2007).<br />

siriuli wyaroebidan bevri mniSvnelovani mematianes dasaxeleba<br />

SeiZleba. maT Soris arian: ieso stilite (VI saukune), zaqaria retori (VI<br />

saukune), ioane efeseli (VI saukune), meSvide da merve saukunis siruli<br />

qronikebi, iakob edeseli (640-708 ww.), mixael sirieli (1126-1199 ww.), 1234<br />

wlis siriuli qronikis anonimi, grigol bar-ebrausi (1226-1286 ww.) da sxva<br />

(Joshua the Stylite 1882; Zachariah of Mitylene 1889; Smith 1999; Harrak 1999; Chabot 1899-1910;<br />

Chabot 1920; Budge 1932).<br />

somxuri wyaroebSi aseve gvxvdeba mravali cnobebi bizantiuri<br />

titulaturis Sesaxeb, isini mdidaria politikuri movlenebis aRweriTac.<br />

maT Soris mniSvnelovania Semdegi avtorebi: lazar farfeci (V saukune),<br />

sebeosi (VII saukune), anonimi somexi geografi, romelsac anania<br />

SirakacisTan aigiveben (VII saukune), Revondi (VIII saukune), movses<br />

27


kalankatuaci (X saukune), ioane drasxanakertci (X saukune), stefanoz<br />

taroneci (XI saukune), aristakes lastiverci (XI saukune), maTe urhaeci (XII<br />

saukune), mxiTar airivaneci (XII saukune), mxiTar goSi (XII-XIII saukuneebis<br />

mijna), grigol akaneci (XIII saukune), vardan arevelci (XIII saukune),<br />

kirakoz ganZakeci (XIII saukune), stefanoz orbeliani (XIII-XIV saukuneebis<br />

mijna), sebastaci (XIV saukune), heTumi (XIV saukune), Tovma mewofeci (XV<br />

saukune) da aS. XIV-XV saukuneebis politikuri istoriis Sesaswavlad<br />

mniSvnelovania somxuri anderZ-minawerebi, igive hiSatakaranebi (ix.: janaSia<br />

1962; Себеос 1862; Гевонд 1862; davlianiZe-tatiSvili 1985; Дарбинян-Меликян 1984;<br />

Bedrosian 1985; Matthew of Edessa 1993; davlianiZe-tatiSvili 1985; Патканов 1871;<br />

kvaWantiraZe, SoSiaSvili 2003; Киракос Гандзакеци 1976; cagareiSvili 1978;<br />

Себастаци 1962; Bedrosian 2004; Тер-Григорян, Баграмян 1957; Bedrosian 1987; kucia 1987;<br />

abdalaZe 1978).<br />

g) istoriografia – saqarTvelo-bizantiis urTierTobebi didi xnis<br />

ganmavlobaSi, araerTi qarTveli da ucxoeli mkvlevaris yuradRebis<br />

centrSi moeqca. mimoxilulia mravali sakiTxi, maT Soris: politikuri<br />

urTierToba, diplomatia, wyaroTmcodneobiTi kvlevebi, ekonomikuri<br />

urTierTobebi, samxedro istoriis sakiTxebi da mravali sxva. bizantiuri<br />

saimperio titulaturis saqarTveloSi gavrcelebas didi yuradReba<br />

eTmoboda. miuxedavad imisa, rom dRemde ar arsebobs damoukidebeli<br />

naSromi aRniSnuli Temis irgvliv, bizantiuri titulebis saqarTveloSi<br />

gavrcelebas yuradReba miaqcies da Seiswavles iseTma mkvlevarebma<br />

rogorebic arian: ivane javaxiSvili, simon yauxCiSvili, SoTa mesxia, SoTa<br />

badriZe, mariam lorTqifaniZe, roin metreveli, zurab papasqiri, ilia<br />

anTelava, Tedo dundua, jaba samuSia, aseve kiril Tumanovi, valeri<br />

stepanenko, stiven rapi. XI-XII saukuneebis bizantiuri titulebi<br />

safuZvlianad Seiswavla gamoCenilma bizantinologma aleqsandre kaJdanma.<br />

mTeli aRniSnuli Sroma aleqsandre kaJdanma mis originalur monografiaSi<br />

`bizantiis mmarTveli klasis socialuri Semadgenloba XI-XII ss-Si~ moaqcia<br />

28


(Каждан 1974). gamovlinda araerTi qarTuli aristokratuli gvari, romelic<br />

am epoqaSi flobda bizantiur titulebs.<br />

`qarTvelTa sakurapalatos~ Sesaxeb disertacia daicva SoTa<br />

badriZem, romelic mogvianebiT Tsu-s SromebSi gamoica (badriZe 1965) jemal<br />

stefnaZem dabeWda saintereso statia bizantiuri titulebis gavrcelebaze<br />

saqarTveloSi (stefnaZe 1976; anTelava 1988).<br />

miuxedavad didi interesisa yvela zemoT xsenebuli avtori<br />

bizantiuri titulaturis saqarTveloSi damkvidrebis da qronologiis<br />

sakiTxebis SeswavliT Semoifargla. isini nakleb yuradRebas uTmoben<br />

titulebis genezisis, funqciis, raobis da ierarqiuli mdgomareobis<br />

sakiTxebs bizantiis imperiaSi. naklebad aris gamaxvilebuli yuradReba,<br />

titulebis mniSvnelobaze, privilegiebze da finansur dotaciebze,<br />

romelsac maTi mflobelebi iRebdnen bizantiis imperatorisgan. kvleva<br />

ZiriTadad saqarTvelos Seexeboda, Sesabamisad bizantiuri titulebi<br />

mxolod am kuTxiT iqna Seswavlili. amdenad, sakiTxi ar aris damuSavebuli<br />

kompleqsurad da am kuTxiT muSaobis gaRrmavebisken gvibiZgebs.<br />

qarTuli istoriografiisgan gansxvavebiT, bizantiis kvlevebSi<br />

titulaturisa da sapatio epiTetebis an zogadad instituciuri sistemis<br />

Sesaxeb vrceli literatura arsebobs. maTi gacnoba qarTuli instituciuri<br />

sakiTxebis kvlevis TvalsazrisiT aucilebelia.<br />

am kuTxiT kvleva jer kidev XIX saukuneSi daiwyo. erT-erTi<br />

pirvelia rusi mecnieris nikolai skabalanoviCis monografia: `bizantiis<br />

saxelmwifo da eklesia XI saukuneSi~ (Скабаланович 1884).<br />

yuradRebas imsaxurebs, aseve cnobili frangi istorikosis Sarl<br />

dilis Sromebi bizantiis administraciuli Tu instituciuri mowyobis<br />

Sesaxeb. misi disertacia, romelic 1888 wels gamoqveynda swored am<br />

problemis Seswavlas daeTmo, ufro konkretulad ravenis egzarxatis<br />

adrebizantiis epoqaSi. naSromis sruli saTauria: `narkvevebi bizantiis<br />

administraciis Sesaxeb: ravenis egzarxati (568-751)~ (Diehl 1888). bizantiis<br />

imperiis ZiriTadi istoriis Sesaxeb dawerili naSromebis (Diehl 1919 1 ; Diehl<br />

29


1919 2 ) garda aRsaniSnavia misi statia saTauriT: `bizantiis imperiis<br />

xelisufleba da administracia~, romelic Sesulia kembrijis Sua<br />

saukuneebis meoTxe tomSi (Cambridge Medieval History IV 1923: 726-744).<br />

mniSvnelovania aseve cnobili ingliseli istorikosis jon bagnel<br />

biuris naSromebi bizantiis administraciisa da biurokratiis Sesaxeb.<br />

maTgan, albaT, yvelaze mniSvnelovania `imperiuli administraciis sistema<br />

mecxre saukuneSi~ (Bury 1911).<br />

mniSvnelevania lui breies sami tomisgan Semdgari fundamenturi<br />

naSromi `bizantiuri samyaro~. amaTgan, CvenTvis yvelaze sainteresoa meore<br />

tomi `bizantiis imperiis instituciebi~ (Bréhier 1949).<br />

mniSvnelovania genadi litavrinis `bizantiis sazogadoeba da<br />

saxelmwifo X-XI ss-Si~ (Литаврин 1977). bizantiuri administraciuli<br />

sistemis garda, aRniSnul monografiaSi yuradReba imperiis socialur<br />

Semadgenlobebsac eTmoba. gansxvavebiT skabalanoviCis naSromisgan<br />

ignorirebulia sasuliero fenis roli, samagierod warmoCenilia saero<br />

pirebis moRvaweoba X-XI saukuneebis bizantiis yofa-cxovrebaSi.<br />

gvianromauli da adrebizantiuri xanis instituciebisa da<br />

administraciuli sistemis Sesaxeb safuZvliani samecniero kvleva Caatares<br />

iseTma mecnierebma, rogorebic iyvnen m. T. v. arnhaimi (Arnheim 1972), jon<br />

haldoni (Haldon 1984), h. m. jonsi (Jones I-IV 1964), am ukanasknels ganxiluli<br />

aqvs aRniSnuli epoqis yvela ZiriTadi problematika dawyebuli politikuri<br />

istoriis sakiTxebiT damTavrebuli socialuriT da institucionaluriT.<br />

mniSvnelovania, aseve everil kameronis, daniel slutesisa da sxvaTa<br />

Sromebi (Cameron 1993; Slootjes 2006). bizantiis imperiis Sua xanebis<br />

instituciuri istoriisa Tu politikuri azrovnebis Sesaswavlad mravali<br />

Sroma aris dawerili. maTi nawili ukve davaxiasiaTeT, rodesac CvenTvis<br />

saintereso ZiriTad Sromebs vixilavdiT, xolo sxva avtorebidan SeiZleba<br />

gamovarCioT, Semdegi mkvlevarebi: rodolf giiani (Guilland I-II 1967), n.<br />

oikonomidekisi (Oikonomides 2005), J-k. Sene, speros vrionis umcrosi (Vrionis<br />

1997) da sxva. gvianbizantiuri instituciebis Sesaxeb mniSvnelovania: l.<br />

30


maqsimoviCi (Maksimovic 1988), i. a. biliarski (Biljarski 1998). g. x. sulisi (Soulis<br />

1984), d. angelovi (Angelov 2007) da sxva avtorTa Sromebi.<br />

31


Tavi I<br />

bizantiuri saimpero titulatura da Tanamegobrobis qveynebi<br />

bizantiis imperia romis imperiis samarTal memkvidre iyo. swored<br />

romis imperiis aRmosavleT nawils daumkvidrda samecniero sivrceSi<br />

farTod danergili saxelwodeba – bizantia. bizantiis mosaxleobas Tavs<br />

romaelebad miiCnevda. misi eTnikuri Semadgenloba adgilobrivi,<br />

elinizirebul mosaxleobizgan iyo warmodgenili. moiuxedavad berZnuli<br />

enisa da kulturis Zlieri gavlenisa bizantiis imperia rCeboda romauli<br />

tradiciebis Rirseul gamgrZeleblad. amdenad, iqamde sanam usualob<br />

bizantiis imperiis saimperio titulaturis gavrcelebas mivadevnebT Tvals<br />

Tanamegobrobis qveynebSi mniSvnelovania SevexoT im tendenciasac, rac win<br />

uZRoda bizantiuri saimperio titulebis gavrcelebas saqarvelosa da<br />

Tanamegobrobis sxva saxelmwifoebSi.<br />

romis imperiis politika rogorc wesi agresiuli iyp, Tumca imperiis<br />

xanaSi farTod iyenebda `megobari mokavSire~ qveynebis daxmarebasac.<br />

`megobari mokavSire~ qveynebSi Sedioda yvela is saxelmwifo ganurCevlad<br />

religiisa da eTnikuri Semadgenlobisa, romlebic romis xalxisa da<br />

senatis interesebis sasargeblod moqmedebda. am qveynebSi farTod iyo<br />

danergili romis imperiis moqalaqeobis gacemis praqtikac, rac<br />

uzrunvelyofda mmarTveli elitis romis imperiis mmartvel klasebTan<br />

integracias. am kuTxiT mniSvnelovania qarTuli politikuri erTeulebis<br />

ganxilva, rogorc romis imperiis saintegracio zonis wevrebisa, romlebsac<br />

hqondaT miswrafeba aqtiuri monawileoba mieRoT romis imperiis TavdacviTi<br />

sistemis efeqtur warmarTvaSi. romi samagierod, maTi uSiSroebis<br />

garantori xdeboda. am kuTxiT mniSvnelovania, aramxolod `megobari<br />

mokavSire~ qveynebis – qarTlis/iberia, egrisis/lazika da sxva politikur<br />

erTeulTa koordinaciis Seswavla romis mmarTvel wevrebTan, romelic<br />

efeqturad xorcieldeboda Zv.w. I – ax.w. II saukunis CaTvliT, aramed ukve III<br />

farTod danergili limesuri sistemis Camoyalibebac, sadac sakuTari<br />

32


adgili ekava kolxeTsac, romelic pontos limesis aRmosavleT nawilad<br />

ganixileboda. dasavleT saqarTvelos teritoriis integracia pontos<br />

limesSi Cven ukve ganvixileT Sesabamis statiebSi da mas ufro vrclad<br />

aRar SevexebiT, vinaidan maTi gacnoba ukve SesaZlebelia or enaze<br />

qarTulad da inglisurad (ix.: Dundua, <strong>Tavadze</strong> 2009; dundua, TavaZe 2011). rac<br />

Seexeba aRmosavleT saqarTvelosa da CrdiloeTi sazRvrebis problematikas<br />

antikur epoqaSi, igi garkveulwilad SeviswavleT, ukve Cvens damoukidebel<br />

naSromSi, romelic daeTmo saqarTvelos CrdiloeTi sazRvris problemebs<br />

ganxilvas da im politikur Tu socialur realobas, romelic iq iyo<br />

gabatonebuli. saerTo daskvnis mixedviT gamodis, rom regionis sazRvrebis<br />

kontrols saerTaSoriso mniSvneloba hqonda (ix.: TavaZe 2010). Tumca<br />

aRmosaveT saqarTveloSi limesis sistemas adgili ar hqonia. amdenad, es<br />

sivrce SedarebiT naklebad iyo integrirebuli romaul politikuri<br />

sistemaSi.<br />

miuxedavad efeqturi muSaobisa, limesebis sistemam, romelic<br />

samxedro tyveobaSi myofi, gadasaxlebuli barbarosebis xeliT sxva<br />

barbaroebis SeCerebas isaxavda miznad ar gaamarTla. romis imperia<br />

politikurma qaosma da ekonomikurma krizisma moicva. amis gamo iyo, rom<br />

hunebis mier ganxorcielebuli mZime dartymebis Semdeg dasavleT romis<br />

imperia barbarosebis msxverpli gaxda. romis memkvidris tvirTi aRmosavleT<br />

romis imperiam ikisra.<br />

bizantia pirveli qristianuli imperia iyo, romelic qristianobis<br />

oficialur religiad gamocxadebis Semdeg mis gavrcelebas msoflios<br />

masStabiT cdilobs. qristianobisa da qristianuli faseulobebis<br />

damkvidrebiT bizantiis imperiis mesveurebi sakuTari politikuri gavlenis<br />

gavrcelebas cdilobdnen.<br />

bizantiis politikuri azrovnebis erT-erTi amosavali koncefcia,<br />

qristesmoyvare bizantiis imperatoris ieso qristes monacvleoba iyo<br />

dedamiwaze. qristesmoyvare imperatori uflis moadgiled, rCeulad da<br />

qristianobis damcvelad ganixileboda xilul samyaroSi. bizantiis<br />

imperatori kosmokratorad, anu amqveyniuli samyaros mbrZaneblad iqca,<br />

33


xolo qriste – pantokratorad, anu sruliad xiluli da uxilavi samyaros<br />

meufed. imperatori, qristes vasalad ganixileboda, xolo mosaxleoba mis<br />

monebad.<br />

imperatoris privilegia iyo wodebuliyo `yovlisa drois meufed~<br />

anu xronokratorad. imperatori amqveyniuri drois meufea, romelsac<br />

bizantielTa SegnebiT yoveli sulieris gansja SeeZlo, maTi cxovrebis<br />

yoveli wuTi da saaTi misi keTili nebis gamoxatulebad iTvleboda. amgvari<br />

iyo bizantiuri imperiuli ideologiis erT-erTi amosavali koncefcia,<br />

bizantiis imperatoris adgilis Sesaxeb qristianul samyaroSi.<br />

amgvarad, bizantiis imperatori yoveli marTlmorwmune qristianis<br />

imperatorad iqca, romlis movaleoba qristianebze zrunva, sarwmunoebis<br />

dacva da urwmunoTa WeSmarit mrwamsze moqceva iyo. am kuTxiT<br />

mniSvnelovania imperatoris gaazreba, rogorc qristes saflavis mcvelisa,<br />

im saflavisa, sadac mogvianebiT aRdgomis taZari aigo. iTvleboda, rom<br />

imperatoris meufeba dedamiwaze SeuzRudavi iyo. aqedan gamomdinare, nel-<br />

nela damkvidrda bizantiis imperatoris saimperatoro titulebs Soris<br />

erT-erTi yvelaze gavrcelebuli – avtokratoris (qarTulad<br />

TviTmpyrobeli) tituli.<br />

imperatoris oficialuri tituli iyo avgustusi anu `RmerTTagan<br />

aRzevebuli~, romelic imperiis oficialur regaliebsa Tu samarTlis<br />

ZeglebSi avtokratoris farTod gavrcelebamde sakmaod xSirad<br />

gamoiyeneboda. berZnulad imperators basilevss uwodebdnen. swored<br />

titulebi avgustusi, avtokratori da basilevsi iyo bizantiis imperatoris<br />

umTavresi oficialuri saimperatoro titulebi. arsebobda imperatoris<br />

sxva, oficialuri Tu sapatio titulebi da epiTetebi, romliTac is<br />

ceremoniebis dros iwodeboda. Tumca, am etapze umjobesia, mxolod<br />

ZiriTadi titulebis aRniSvniT SemovifargloT.<br />

sakariskaco da senatioruli titulebi<br />

saimperatoro sapatio titulebisa da epiTetebis garda, bizantiis<br />

TanamegobrobaSi mniSvnelovani adgili ekava senatorul, igive sakariskaco<br />

34


titulebs. saimpero sakariskaco titulebi aRmosavleT romis imperiis<br />

administraciul mowyobasTan erTad Seiqmna. amas ki safuZveli romis<br />

imperiis xelisuflebis organos, senatis, konstantinopolSi Seqmnam Cauyara.<br />

romSi arsebuli senati, romelic Tavis droze respublikis<br />

mmarTveli organo iyo, princepsebis epoqaSi nelnela dakninda, Tumca<br />

garkveuli inerciiT mainc SeinarCuna garkveuli ufleba-mosileba.<br />

konstantinopolis, axali qalaqis daarsebas axali senatis Seqmna<br />

mohyva Sedegad. amieridan romis imperiaSi ori politikuri centri, romi da<br />

konstantinopoli, Tanaarsebobda ori damoukidebeli senatiT.<br />

konstantinopolis senatma, iseve aRmosavleT romis imperiam, bizantiis<br />

senatis saxeli daimkvidra Tanamedrove istoriografiaSi.<br />

senati laTinuri sityvaa da amave enaSi damkvidrebul sityva<br />

seneqsidan momdinareobs, rac niSnavs uxucess. senati romis respublikis<br />

epoqaSi ganusazRvrel uflebebs flobda da warmoadgenda qveynis<br />

oficialur mmarTvel organos. senati warmoadgenda romis, rogorc<br />

warmomadgenlobiT, aseve aRmasrulebel da sakanonmdeblo struqturas.<br />

imperiis epoqaSi senatis roli mniSvnelovnad daqveiTda da erTgvad<br />

mrCevelTa sabWod gadaiqca, uxeSad gansazRvruli ufleba-movaleobebiTa da<br />

privilegiiT (ODB III 1991: 1868). senats bizantiis imperiaSi berZnulad<br />

`sinkletos~ (σύγκλητος) uwodebdnen.<br />

bizantiis senatSi Tavs iyrida imperiis mmarTveli elita. maT Soris<br />

iyvnen imperiis provinciis mmarTvelebi da sxvadasxva saxis<br />

administraciuli moxeleebi. provinciis ganmgeblebi, rogorc wesi,<br />

mmarTveli fenis zeda eSelonebs warmoadgendnen.<br />

romis imperiis arsebobis dros senatSi, umaRlesi romauli<br />

aristokratiis wevrebi iyvnen warmodgenili. senatoroba ar iyo mxolod<br />

Tanamdeboba, is konkretuli piris socialur statuss gansazRvravda. Zveli<br />

romauli aristokratia erTiandeboda an senatorul wodebaSi, anda<br />

ekvestrul rangSi. ekvestruli (laTinurad niSnavs cxenosanTas) wodeba<br />

samxedro samsaxurSi dawinaurebuli fena iyo. maTi warmoSoba, gansxvavebiT<br />

35


senatorisgan, dabali iyo. romaeli senatorebi patriciebis socialur<br />

jgufs warmoadgendnen, xolo ekvestruli wodebis mflobelebi plebeebis<br />

masidan gamosuli xalxi iyo, romelic samxedro samsaxuris dros<br />

dawinaurda da aRzevda. romaeli senatorebi klarisimusad (laT. clarissimus;<br />

berZ. λαμπρότατος) iwodebodnen, xolo ekvestrebi – perfektisimusad (laT.<br />

perfectissimus; berZ. διασημότατος) da egregiusis (laT. egreius; berZ. κρτιστος) an<br />

eminentisimusis (laT. eminentissimus; berZ. έξοχώτατος) tituls atarebdnen.<br />

ukanaskneliT mxolod pretorianelTa prefeqti iwodeboda (Slootjes 2006: 21-22;<br />

Cambridge Ancient History..., 2000: 262).<br />

mesame saukuneSi imperatorebi samoxeleo Tanamdebobebze<br />

damtkicebisas privilegiebs ekvestrebs ufro aniWebdnen, vidre senatorebs,<br />

rac maT mier saTanado samxedro gamocdilebis qoniT SeiZleba aixsnas.<br />

amdenad, senatorebma dakarges araerTi Tanamdeboba, romelic manamde maTi<br />

privilegia iyo. konstantine I didis (306-337 ww.) Semdeg viTareba Seicvala –<br />

ekvestriuli wodeba nel-nela gaqra, xolo misi adgili senatorebma<br />

daikaves.<br />

konstantinopolSi daarsebul axal senatSi konstantine didma<br />

senatorebi daniSna TiTqmis yvela im Tanamdebobaze, romlebic adre<br />

ekvestrebs eZleodaT. maT Soris, presesis, vikaris, pretorianelTa<br />

prefeqtis da a.S. ekvestruli klasis damcrobam aRzevebuli senatorebi<br />

imperiis erTaderT elitad aqcia. (Slooters 2006: 22; Jones ..., 1964: 528). meoTxe<br />

saukunis bolosTvis provinciis yvela mmarTveli senatorTa wodebis<br />

warmomadgeneli iyo (Slootjes 2006: 22).<br />

romis imperiaSi ierarqias didi adgili ekava, amdenad yvela<br />

senatori ar iyo Tanabari pativis mqone. isini Sesabamisi Tanamdebobebis<br />

mixedviT gansxvavebul rangebad iyofodnen. imperatorebis valentian I (364-<br />

375 ww.) da misi Svilis, gracianes (375-383 ww.), dros senatorebis sam rangi<br />

Camoyalibda: umaRlesi rangis mflobelebi ilustirsebad (laT. illustris; berZ.<br />

ιλλούστρις) iwodebodnen, Semdeg modioda spektabilisi (laT. spectabilis; berZ.<br />

36


πείβλεπτος), xolo yvelaze dabali iyo klarisimusis (laT. clarissimus; berZ.<br />

λαμπρότατος) rangi (Slootjes 2006: 23; Jones ..., 1964: 529; Kuhoff 1982: 271).<br />

senatoroba tradiciulad memkvidreobiTi iyo, Tumca rogorc ki<br />

mamakaci misi wevri gaxdeboda, iRebda yvelaze dabal, klarisimis, rangs.<br />

senatis wodebaSi miReba imperatoris mier specialuri dadgenilebis<br />

safuZvelze unda momxdariyo, rac rangis Sesabamisi Tanamdebobis miRebiT<br />

iyo SesaZlebeli (ix.: Slootjes 2006: 23 sq. 35; Jones ..., 1964: 529).<br />

presidis, korektoris, konsularis Tanamdebobis mflobelebi<br />

erTiandebodnen klarisimis senatorul rangSi. prokonsulisa da vikaris<br />

Tanamdebobebis mqoneblebi spektabilisis rangis mflobelebi iyvnen. yvela<br />

pretorianelTa prefeqti ilustrisad iwodeboda (Slootjes 2006: 23; Jones ..., 1964:<br />

529; Ausbuttel 1988: 115; Talbert 1984: 488-91).<br />

ilustrebis gavlena imperiaSi ufro metad gaizarda. 440 wlisaTvis<br />

maT mieniWaT fiskaluri da sasamarTlo uflebebi, riTic mniSvnelovnad<br />

dawinaurdnen dabali rangis senatorebze. amis Semdeg senatis wamyvan<br />

jgufad swored ilustrisis rangis mqone senatorebi iqcnen (ix.: Slootjes 2006:<br />

23; Jones ..., 1964: 529; Ausbuttel 1988: 115; Talbert 1984: 488-91; ODB II 1991: 986-987).<br />

aRsaniSnavia isic, rom senatoruli titulebis miReba SesaZlebeli<br />

iyo, aramxolod garkveuli Tanamdebobis miRebasTan erTad, rogorc es<br />

xdeboda tradiciulad, aramed sapatio titulis saxiTac, yvelanairi<br />

Tanamdebobis gareSe, imperatoris specialuri gadawyvetilebis safuZvelze.<br />

yvela Tanamdebobis gacema SesaZlebeli iyo sapatio titulis saxiT, maT<br />

Soris, pretorianelTa prefeqtisac. (Slootjes 2006: 23).<br />

senatoruli Rirsebis miniWebasTan erTad imperatoris privilegia<br />

iyo, CamoerTva misive gacemuli sapatio tituli an Tanamdeboba. daniel<br />

sluters mohyavs ebraeli patriarqis, gamalielis, magaliTi, romelsac<br />

imperatorma pretorianelTa prefeqtis sapatio tituli uboZa. Tumca mas<br />

mere, rac patriarqma gamalielma borotad daiwyo miRebuli wyalobiT<br />

sargebloba, imperatorma gamaliels tituli CamoarTva. amiT ebraelma<br />

patriarqma xelSeuxebloba, finansuri SeRavaTebi, axali sinagogebis<br />

37


mSeneblobis ufleba da qristianTa da ebraelTa Soris samarTlis<br />

warmoebis ufleba dakarga. gamalielis magaliTi marTlac TvalsaCinoa. is<br />

aCvenebs, rom qristianuli romis imperiis umaRles saero ierarqiaSi,<br />

miuxedavad gansxvavebuli rwmena-warmodgenebisa, nebismieri aRmsareblobis<br />

pirebi daiSvebodnen.<br />

amdenad, senatoruli titulebis miRebiT senatorebi mraval<br />

privilegias euflebian, maT Soris, albaT, yvelaze mniSvnelovani finansuri<br />

SeRavaTebi iyo, aseve gaTavisufleba im samoqalaqo samsaxuris<br />

Sesrulebisgan, romelic evalebodaT imperiis administraciis winaSe.<br />

senatoruli titulebis momravlebam aiZula imperatorebi specialuri<br />

brZaneba gamoecaT da senatorebisTvis kvlav daevaldebulebinaT<br />

saxelmwifo gadasaxadebis gadaxda, aseve SeesrulebinaT administraciuli<br />

samsaxuri, romlic senators evala konkretuli administraciuli erTeuli<br />

winaSe (Slootjes 2006: 24).<br />

ilustrebis senatoruli Rirseba sabolood gavrcelda umaRlesi<br />

Tanamdebobis iseT pirebze, romlebic flobdnen pretorianelTa prefeqtis,<br />

qalaqis prefeqtis, samxedro magistris, konsulis, patrikiosisa da sxva<br />

saxeloebsa Tu sapatio titulebs (ODB II 1991: 986-987).<br />

V saukunis Sua wlebidan ilustrisis titulis mflobelebi<br />

magnifikebad (laT. magnifici), xolo odnav mogvianebiT eqselsebad (laT.<br />

excelsi) iwodebian. 450-530 wlebs Soris senatorul pativs kargaven Zveli –<br />

spektabilisis da klarisimusis titulis mflobelebi. amieridan<br />

senatorebad mxolod ilustrisebi iwodebian (ODB I 1991: 468; ODB II 1991:<br />

855).<br />

ilustrisis titulis mflobelebi imdenad gamravldnen, rom ukve VI<br />

saukuneSi maT Soris yvelaze dawinaurebulebi gloriosebad, anu<br />

gloriosisimusad (laT. gloriossimus; berZ. ἐνδοξότατος) iwodenen. msgavsad<br />

ilustrisisa V saukunis CaTvliT gloriosis tituli imperiis umaRles<br />

moxeleebs eZleodaT. amave tituls gascemdnen aseve barbaros mefeebze,<br />

38


maTgan am rangs flobda italiis ostgoTi mefe Teodorix didi. (ODB II<br />

1991: 855).<br />

romis imperiis epoqaSi imperatorebma mniSvnelovnad SezRudes<br />

senatisa da senatorebis Zalaufleba am procesma erTgvar kulminacias<br />

imperator diokletianes (284-305 ww.) mmarTvelobis dros miaRwia<br />

(diokletianes dros senatorebis damcrobis Sesaxeb ix.: Arnheim 1972: 39-48).<br />

diokletianes dros TiTqmis yvela wamyvan Tanamdebobaze romis dabali<br />

warmoSobis moqalaqeebi iniSnebodnen. magaliTisTvis gamodgeba romis<br />

imperiis iseTi mniSvnelovani Tanamdebobebi, rogoric aris pretorianelTa<br />

prefeqti, vikari, prezidi. diokletianes dros CvenTvis cnobili<br />

pretorianelTa xuTi prefeqtidan sami ubralo warmoSobis iyo, xolo oris<br />

warmomavloba gaurkvevelia. daaxloebiT igive suraTia vikarebis<br />

SemTxvevaSic, eqvsidan oTxi dabali warmoSobis iyo, xolo ori –<br />

gaurkveveli. prezidebis SemTxvevaSi saqme kidev ufro mZimea, 37 prezididan<br />

27 arasenatoruli warmoSobisaa, xolo 10 – gaurkveveli. (Arnheim 1972: 43, 46)<br />

diokletiane Tavadac dabali warmoSobis iliriaSi dabadebuli berZeni iyo,<br />

romelic imperiaSi samxedro samsaxuris wyalobiT dawinaurda. amdenad, mis<br />

mier aristokratiis Zalauflebis SezRudva naklebad gasakviria.<br />

konstantine I didis (306-337 ww.) dros situacia Seicvala. Tavad<br />

aristokratuli warmoSobis konstantinem didi yuradReba miaqcia<br />

tradiciuli romauli titulebis aRdgenas. swored mis dros iqmneba Zveli<br />

patriciebis wodebaze dayrdnobiT axali patrikiosos (laT. patrikius)<br />

sapatio tituli, aseve konsulis sapatio tituli, romelic garkveuli<br />

provinciebis mmarTvelebs daurigdaT (Arnheim 1972: 51). mniSvnelovania<br />

konstantines mier senatis daarseba konstantinopolSi. romis<br />

senatorebisgan gansxvavebiT, imisTvis, rom konstantinopoleli senatorebi<br />

maTgan gamoerCiaT – konstantinopolis senatorebi klarebad (laT. clari)<br />

iwodnen, xolo romaelebi – klarisimebad (clarissimi) (ODB I 1991: 468).<br />

meeqvse saukunidan bizantiis senatSi garkveuli cvlilebebi xdeba.<br />

maTi didi nawili jer kidev imperator konstantine I didis mier iyo<br />

39


inicirebuli, Tumca axali wesebis damkvidrebas garkeuli dro dasWirda.<br />

keisris titulis garda, romelic imperatorma diokletianem SemoiRo da<br />

uboZa mis Tana-mmarTvels (manamde imperatoris sapatio tituli iyo),<br />

imperatorma konstantinem Camoayaliba nobilisimati, romelSic<br />

nobelisimusis titulis mqone pirebi gaerTiandnen. keisrebi da<br />

nobelisimusebi mxolod imperatoris ojaxidan irCeodnen, maT Soris<br />

SeiZleboda yofiliyo rogorc naSvilebi, aseve imperatoris RviZli Svili,<br />

Zma da axlo naTesavi. aRniSnuli titulis mqone pirebis pozicia<br />

pretorianelTa prefeqtze aRmatebuli iyo.<br />

konstantines dros ganaxlda Zveli patriciebis (berZ. patrikiosi)<br />

wodebac, romelic sapatio titulad iqca. imperatorma zenonma (474-491 ww.)<br />

patriciis tituli yvela konsulsa da prefeqts uboZa, xolo iustiniane I<br />

didma (527-565 ww.) ki – yvelas, vinc ilustrisis rangSi iyo ayvanili (Bury<br />

1911: 20).<br />

moqmedi administraciuli Tanamdebobis pirebi, jon bagnel biuris<br />

mixedviT, orad iyofodnen: moqmedi oficiozi (ἔμπρακτοι) da sapatio titulis<br />

mqone pirebi (ἄπρακτοι). es ukanasknelebi aseve or jgufad iyofodnen:<br />

ilustris vakantes (illustres vacantes) da ilustris honorari (illustres honorarii).<br />

amaTgan pirveli sapatio tituls flobda administraciuli Tanamdebobis<br />

gareSe, xolo insigniis saxiT iRebda sartyels (cingulum). meore, anu<br />

ilustris honorari gadamdgar senators ewodeboda. (Bury 1911: 143).<br />

VII-VIII saukuneebSi imperiuli sakariskaco da samoxeleo titulebis<br />

odenoba mniSvnelovnad gaizarda. maTi gacema ukve Sesabamis investiturasa<br />

da insigniasTan erTad xdeboda. imperatoris sasaxlesTan arsebobda, iseTi<br />

samoxeleo Tanamdebobebi, rogoric iyo: silentiari, vistitori, mandatori,<br />

kandidati, stratori, spaTari. yvela es Tanamdebobis mqone pirs garkveuli<br />

ufleba-movaleobebi hqonda dakisrebuli. es titulebi eZleodaT<br />

mniSvnelovan samxedro da samoqalaqo Tanamdebobis mflobel pirebs.<br />

arsebobda am Tanamdebobebis uxucesis titulic, magaliTad, spaTarTa<br />

Soris upirvelesi protospaTariosad iwodeboda. protospaTariosi<br />

40


spaTarze upiratesi tituli iyo da ierarqiaSi patrikiosis Semdeg ikavebda<br />

adgils. spaTariossa da spaTars Soris moqceuli iyo spaTarokandidati.<br />

spaTariosis garda, iyo sxva titulebi, magaliTad, ipatosis, romelic<br />

romauli xanis konsulis Semcvleli iyo da am periodisTvis sapatio<br />

titulad iqca. ipatosze upiratesi iyo disipatosi (laT. bis consule) (Bury 1911:<br />

21).<br />

patrikiosi da ipatosi VII saukunis wamyvan senatorul titulebs<br />

Soris yvelazePmravalricxovani da gavleniani senatoruli titulebi iyo.<br />

maRal wodebebs warmoadgendnen, aseve apoeparxisa (laT. ex praefecti) da<br />

stratilatis titulebi.<br />

momdevno saukuneebSi zemoxsenebuli titulebis ricxvi ufro<br />

gaizarda da gamravalferovnda. maTi didi nawili SedarebiT<br />

privilegirebul da naklebad privilegirebul titulebad daiyo.<br />

patrikiosi or jgufad gaiyo: 1) patrikiosebi, romelTa insignias spilos<br />

Zvlis medalioni warmoadgenda 2) ufro dawinaurebuli patrikiosebi,<br />

romelTa tituls anTipatosis (romauli xanis prokonsuli) Rirseba daemata<br />

da iqca anTipatos patrikiosad. Seiqmna ufro maRali magistrosis titulic<br />

am titulis SemoReba magister-officiorum-is gauqmebas ukavSirdeba. Tavidan<br />

magistrosi mxolod erTi iyo, xolo mogvianebiT Cndeba ramdenime<br />

magistrosi, Tumca is iSviaT SemTxvevebSi gaicemoda imperatoris mier (Bury<br />

1911: 21).<br />

senatoruli da samoxeleo titulebis vrcel siebs warmogvidgenen<br />

bizantiuri saimperio ganawesis dokumentebi – taqtikonebi (taqtika). IX-X<br />

saukuneebis oTxi bizantiuri taqtikonis mixedviT, samoxeleo da<br />

sakariskaco titulebis ierarqia garkveul cvlilebebs ganicdis, Tumca es<br />

ar exeba umaRles sakariskaco titulebs. mniSvnelovani titulebis mqone<br />

pirebis ierarqia, am epoqaSi, rogorc wesi, ar icvleba. gvaqvs gamonaklisi<br />

SemTxvevebic. arsebul taqtikonebs Soris yvelaze vrceli filoTeosis<br />

`kletorologionia~, romelic 899 wels Seadgines, xolo uZvelesi e.w.<br />

uspenskis taqtikoni, romelic 842-843 wlebSia Sedgenili. gvaqvs aseve e.w.<br />

41


eneSeviCis taqtikoni 934-944 wlebisa da eskorealis taqtikoni 971-975<br />

wlebis.<br />

filoteosis `kletorologioni~ Tavisi mniSvnelobiTa da teqstis<br />

moculobiT, albaT, yvelaze ufro Zvirfasia aRniSnul taqtikonebs Soris.<br />

Tavad teqsti oTx seqciad aris dayofil, rasac mosdevs damateba.<br />

(Oikonomidès. 1972: 66). vinaidan filoTeosis teqstSi dawvrilebiT aris<br />

mocemuli, aramxolod saTanado sakariskaco titulebis sia, aramed maTi<br />

investitura, insignia, Cvenc saorientaciod swored misi teqsti aviReT.<br />

`kletorologionis~ teqstze dayrdnobiT tabulis saxiT warmovadgenT<br />

narativSi mocemuli titulebis rigiTobas, insignias, investiturasa da<br />

wliur sargos TiToeul titulze. originali teqstisgan gansxvavebiT<br />

rigiTobis dacvisas yvelaze mniSvnelovan titulebs siis saTaveSi<br />

movaqcevT, xolo nakleb mniSvnelovani titulebi, Sesabamisad, siis bolos<br />

moeqceva.<br />

filoTeosis teqstis mixedviT, senatoruli titulebis ierarqia<br />

Semdegi saxiT aris warmodgenili:<br />

tituli. insignia. investitura.<br />

1. keisari. gvirgvini jvris gareSe, igive stefanisi. igive samosi rac<br />

novelisimoss.<br />

2. novelisimosi. sartyeli. Zowisferi qitoni orqos ornamentebiT<br />

Semkuli da xlamida.<br />

3. kurapalati. sartyeli. wiTeli xitoni oqros ornamentiT Semkuli<br />

da xlamida.<br />

4. zoste patrikiosi. spilosZvlis medalioni, patrikiosebis<br />

msgavsad.<br />

5. magistrosi - glorisimusi. tyavis wiTeli sartyeli Zvirfasi<br />

qvebiT Semkuli. TeTri xitoni oqrosqsoviliTa Semkuli.<br />

6. anTipatosi. Zowisfrad dawerili kodikelosi (laT. codicillus; berZ.<br />

κωδίκελλος).<br />

42


7. patriciusi – spektabilisi. firfita spilos Zvlis ornamentiT<br />

kodikelosTan erTad dawerili kanonis saxiT.<br />

8. protospaTariosi. yelsabami Zvirfasi qvebiT Semkuli.<br />

9. disipatoni. diplomi.<br />

10. spaTarokandidati. oqros yelsakidi.<br />

11. spaTarios. oqrostariani maxvili.<br />

12. ipatosi. diplomi.<br />

13. stratori. oqros maTraxi margalitiT Semkuli.<br />

14. kandidati. oqros yelsakidi.<br />

15. mandatori. wiTeli arRani<br />

16. vestetori. fiblatorioni.<br />

17. silentiariosi. oqros arRani.<br />

18. apoeparxi. diplomi.<br />

19. stratelati. diplomi.<br />

amaTgan eqvsi tituli senatorulia, xolo nawili ki, rogorc amas<br />

filoTeosis traqtatSi vkiTxulobT, προελευσιμαῖοι an βασιλικοί. (Bury 1911: 22-<br />

23) amdenad, rogorc j. b. biuri aRniSnavs, gamoiyofa ori saxis pativs<br />

(cursus dignitatum), erTi senatoruli da meore samxedro. patrikiosebi da sxva<br />

masze maRali saxis titulebi SeiZleba orive jgufs warmomadgenels<br />

gadascemoda. senatorebad filoTeosTan iwodebian: stratilati, apoeparxi,<br />

silentiariosi, vestitori, ipatosi, disipatosi. samxedro jgufis wodebebs,<br />

anu saimperio karis (βασιλικοί) miakuTvneboda: mandatori, kandidati,<br />

stratori, spaTariosi da spaTarokandidatosi. aseTi dayofa TiTqos Zveli<br />

senatoruli da ekvestruli wodebebis reminisensias gvafiqrebinebs.<br />

gvianromauli epoqisgan gansxvavebiT IX-X saukuneebSi ukve didi xania, rac<br />

aRar arsebobs ekvestruli wodeba. Sesabamisad, senatorTa wodebas<br />

samxedro samsaxuris mqone Cinosnebs bunebrivia, ver gamovaklebT. senatori<br />

Tavisuflad iTavsebs samxedro Tanamdebobas da, Sesabamisad, iRebs kidec<br />

samxedro samsaxurSi monawileobas.<br />

43


jon bagnel biuris mixedviT, senatorebic iRebdnen monawileobas<br />

ceremoniebSi, magram ar monawileobdnen προελεύσεις-Si, anu saimperio<br />

msvlelobaSi. aRniSnuli msvlelobis dros imperatoris amalas<br />

saimperatoro karis moxeleebi (βασιλικοί) Seadgendnen (Bury 1911: 23). aseTi<br />

dayofa vfiqrobT, rom pirobiTia, radgan samxedro titulis mflobelebi<br />

Tavadac iwodebian senatoruli titulebiT (Catalogue ...2001: 13; Bury 1911: 23),<br />

rac, erTis mxriv, imis maCvenebelia, rom bizantiaSi didi xnia, waiSala<br />

gansxvaveba senatorsa da samxedro samsaxurSi myof pirebs Soris.<br />

mogvianebiT es formaluri gansxvavebac waiSala.<br />

mniSvnelovania imis aRniSvnac, rom Zveli senatoruli gvarebi am<br />

droisTvis TiTqmis ar arsebobda. amdenad, samoxeleo aparatsa da senatSi<br />

met-naklebad yvelas hqonda moxvedris Sansi. es procesi kidev ufro<br />

gaRrmavda XI saukuneSi, rodesac, mixael ataliates SefasebiT, imperiaSi<br />

senatorebis raodenoba `miliardobiT~ iyo, rac, bunebrivia, maTi<br />

raodenobis sagulisxmo gazrdaze miuTiTebs da ara obieqtur realobaze.<br />

* * *<br />

aqve mniSvnelovania βασιλικοί-is analogia qarTul realobasTan. IX-X<br />

saukuneebis instituciuri dayofidan gamomdinare SeiZleba iTqvas, rom maTi<br />

Sesatyvisi Sua saukuneebis qarTul socialur sistemaSi `taZreulia~.<br />

swored taZreulebi Seadgendnen mefis msaxureul fenas da samoxeleo<br />

Tanamdebobebis Sesabamisad iyofodnen ramdenime jgufad: mandaturebi,<br />

meWurWleni, msaxurebi, mwignobebi da sxva. analogiuri suraTia<br />

bizantiaSic. iq arsebobs iseTi jgufebi, rogoric ari: mandatori,<br />

kandidati, spaTari, stratori da a.S. am kuTxiT kvleva Zalian sainteresoa,<br />

Tumca amaze sityvas mets aRar SevaCerebT, radgan igi scildeba Cveni<br />

kvlevis ZiriTad obieqts.<br />

bizantiuri samoxeleo wyobis TandaTanobiTi Semosvla qarTul<br />

socialur realobaSi bizantiur sakariskaco titulebis gamoCenasTan<br />

erTad aris savaraudebeli. manamde qarTuli samoxeleo wyoba iranulis<br />

44


analogia ufro iyo, vidre berZnul-romaulis. am yvelafers aqemenidebis-<br />

parTiis-sasanuri iranis mZlavri gavlena emateboda. romaul/bizantiuri<br />

gavlena ufro qristianobis gavrcelebam moitana. samoxeleo sistemaSi<br />

bizantiis administraciuli aparatis damkvidreba erismTavrobis damyarebis<br />

Tanmdevi procesi unda yofiliyo.<br />

qarTlsa da mis mezobel qveynebSi (somxeTi, albaneTi) bizantiuri<br />

sakariskaco titulebi mZlavrad ikidebs fexs. maTi gacema, rogorc<br />

saistorio wyaroebi gviCvenebs, didi raodenobiT xdeboda (davlianiZe-<br />

tatiSvili 1985: 93-94), rac bunebrivia, gamoiwvevda bizantiuri samoxeleo-<br />

sakariskaco titulebis SeTvisebas da maTi analogiiT axlis damkvidrebas.<br />

* * *<br />

XI-XII saukuneebSi bizantiis umaRles samoxeleo Tu senatorul<br />

Tanamdebobebze gaZlierda bizantiis sagvareulo aristokratiis gavlena.<br />

samarTliani iqneba aRiniSnos, rom es tendencia jer kidev IX-X<br />

saukuneebidan unda dawyebuliyo (Каждан 1974: 131, tab. 1). aleqsandre kaJdanis<br />

SefasebiT, aristokratuli ojaxebi ufro myarad damkvidrdnen bizantiis<br />

politikur elitaSi (Каждан 1974: 123), rac ganpirobebuli iyo maT mier<br />

Tanamdebobebisa da titulebis flobis sixSiriT. Tu adre bizantiis elita<br />

garkveul cvlilebebs ganicdida, xolo wamyvani aristokratuli gvaris<br />

wevrebi xSirad kargavdnen adgils umaRles elitaSi XI-XII saukuneebSi maTi<br />

pozicia gamyarda (Каждан 1974: 130-132).<br />

bizantiaSi SenarCunda senatoruli titulebis didi nawili, Tumca<br />

gaCnda ramdenime axali tituli, romelic popularuli iyo XI-XII<br />

saukuneebSi. ufro metic, XI saukuneSi sevastosis titulis gamoCenasTan<br />

erTad saimperio wodebebis garkveuli saxis reformaciac ki ganxorcielda.<br />

amas win uZRvoda imperator konstantine X dukas (1059-1067 ww.) mier<br />

saimperio wodebebis masiuri gacema. XI saukunis bolos am procesis<br />

logikuri gagrZeleba aleqsi I komnenosma senatoruli titulebis<br />

reformaciaSi dainaxa. imperiis umaRlesi sakariskaco pativi sevastosisa da<br />

45


avtorkratoris Serwymis Sedegad Seqmnili sevastokratoris tituli gaxda.<br />

mas mosdevda keisris, panipersevastosis, protosevastosis, sevastosis,<br />

protonovelisimosis, novelisimosisa da sxva titulebi. am dros xmarebidan<br />

amoiRes mravali Zveli tituli, maT Soris, magistrosis, patrikiosis,<br />

disipatosis, ipatosis, anTipatosis, protoanTipatosis, disanTipatosis.<br />

(ODB I 1991: 111; ODB II 1991: 964, 1267; ODB III 1991: 1600). am da sxva titulebis<br />

xmarebidan amoReba erTbaSad ar momxdara. maTma mflobelebma<br />

garkveulwilad, SeinarCunes titulebi cxovrebis bolomde da iRebdnen<br />

kidec Sesabamis sargos wodebis Sesabamisad. bolos ki, vinaidan imperatori<br />

maT arsebobas saWirod aRar Tvlida, am titulebis gacema Sewyda, rasac<br />

Zveli mflobelebis gardacvalebis Semdeg bevri maTganis gadaSeneba mohyva.<br />

magaliTad, tituli magistrosi fsevdo-kidonisis nawarmoebSi pirdapir<br />

aris dasaxelebuli xmarebidan gasul titulad (ODB II 1991: 1267; Verpeaux<br />

1966: 338).<br />

aleqsi I komnenosis (1081-1118 ww.) reformas did mniSvnelobas<br />

aniWeben. misi ganxorcieleba imperatorma mmarTvelobis pirvelive wlebidan<br />

daiwyo. reformas ar hqonia erTjeredi sakanonmdeblo iniciativis saxe da<br />

imperatoris sococxlis bolomde etapobrivad xorcieldeboda raime saxis<br />

radikaluri RonisZiebebis gareSe. reformaciis mTavari mizani komnenosebis<br />

dinastiasTan daaxloebuli yvela ZiriTadi aristokratiuli ojaxis<br />

aRzeveba iyo. aman safuZveli daudo komnenosTa dinastiis klanur<br />

mmarTvelobas, rac saukuneze meti gagrZelda. XII saukune Tamamad SeiZleba<br />

CaiTvalos komnenosTa epoqad bizantiis istoriaSi. angelozTa dinastia,<br />

romelic Tavs komnenosadac moixseniebda bizantiis xelisuflebaSi<br />

mxolod 1185 wels movida. komnenosebis xanaSi klanuri mmarTvelobis<br />

principis gaTvaliswinebiT didi adgili ekava naTesaobis faqtors.<br />

sevastosis titulze dayrdnobiT Seqmnili sxvadasxva saimperio titulebis<br />

gacema ZiriTadad komnenosebisa da dukebis gvaris warmomadgenlebze<br />

xdeboda, aseve maTTan danaTesavebul, sxva, aristokratebze. sevastosis<br />

rangis titulebi gaicemoda aseve ucxoel mefe-mTavrebze da imperiis<br />

46


samsaxurSi myof moqiravneebze, romelsac mWidro kavSiri hqondaT<br />

imperatoris klanTan (Stiernon 1965: 229).<br />

zemoxsenebuli wodebebi komnenosTa epoqaSi wamyvani sapatio<br />

titulebia, amaT garda, arsebobda sxva, SedarebiT dabali rangis<br />

sakariskaco pativi, romelTa raodenoba arc Tu ise mcire iyo. sevastosis<br />

rangis titulebis garda, xSirad gvxvdeba novelisimosis,<br />

protonovelisimosis, protonovelisimoipertatis, kurapalatis,<br />

protokurapalatis, proedrosis, protoproedrosis, sevastoforis,<br />

rektoris da sxva mravali tituli. XII saukuneSi, Tu ar CavTvliT<br />

CamoTvlili titulebis damcrobasa Tu aRzevebas, mniSvnelovani cvlileba<br />

saimperio titulaturis ierarqiaSi ar momxdara. erTaderTi, rasac adgili<br />

hqonda, iyo despotis titulis SemoReba. imperatorma manuel I didma (1143-<br />

1180 ww.), es wodeba Tavis memkvidresa da siZes – ungreTis momaval mefes,<br />

bela arpads, uboZa 1163 wels. aqedan moyolebuli despotis tituli<br />

yvelaze maRal safexurs ikavebs bizantiis senatoruli titulebis<br />

ierarqiaSi. igi Tavidan taxtis memkvidreebs, xolo Semdeg imperatoris<br />

umcros Svilebs an imperiis yvelaze dawinaurebul aristokratebs<br />

eZleodaT, mogvianebiT vrceldeba ucxoel mefe-mTavrebzec.<br />

konstantinopolis dacemisa da laTinTa imperiis daarsebis Semdeg<br />

(1204 weli) bizantiuri titulatura laTinuri romaniis imperiaSic<br />

gavrcelda. bizantiaSi mniSvnelovnad daqveiTda sevastosis tituli, xolo<br />

misi Serwymis Sedegad Seqmnili zogierTi tituli (mag. sevastokratori)<br />

jer kidev inarCunebda Tavis prestiJsa da maRal pozicias.<br />

paleologosTa epoqis bizantiis imperiaSi daiwera, iseTi<br />

mniSvnelovani naSromi, rogoricaa fsevdo-kodines `traqtati<br />

Tanamdebobebisa da titulebis Sesaxeb~, romelic imperator ioane<br />

kantakuzenesa da ioane paleologosis mmarTvelobis perodSi aris<br />

Sedgenili (Verpeaux 1966: 25-31). aRniSnul traqtatSi bizantiis imperiis<br />

ukanaskneli epoqis ierarqia aris asaxuli.<br />

47


fsevdo-kodines traqtatis mixedviT imperiis saTaveSi mdgomi<br />

imperatoris Svilebi, Zmebi da gambrosebi (imperatoris ojaxis wevri<br />

qalebis mamakaci meuRleebi, igive imperatoris siZeebi) iRebdnen despotis<br />

da sevastokratoris titulebs. es ori wodeba kvlav ierarqiis saTaveSi<br />

moCans (Verpeaux 1966: 133). imperatoris ojaxis wevrebi da masTan<br />

daaxloebuli pirebi iRebdnen iseT titulebs, rogoric iyo, keisari,<br />

protovestiariosi, didi duqsi, didi domestikosi, panipersevastosi. sxva<br />

mniSvnelovani titulebi Tu Tanamdebobebi, romelic eZleodaT sxvadasxva<br />

didebulebs met-naklebi ierarqiis principis dacviT, motanili aqvs psevdo-<br />

kodines. igi asaxelebs iseT titulebsa da Tanamdebobebs, rogorebicaa:<br />

protostratori, didi stratopedarxi, didi primikeriosi, didi kontabli,<br />

didi logoTeti, protosevastosi, pinkernisi, kurapalati, beWdis<br />

parakimomenosi, sawolis parakimomenosi, genikonisis logoTeti,<br />

protovestiariosi, sufris logoTeti, epi tes trapezisi (sufris meTauri<br />

anu sufraji), didi papiasi, eparxosi, viglTa didi drungariosi, didi<br />

heteriarxi, didi xartulariosi, dromis logoTeti, protasekretisi, epi tu<br />

stratusi (samxedro banakis mowyobis meTauri) 1 , mistikosi, sxolaTa<br />

domestikosi, flotis didi drungariosi, sasaxlis primikeriosi,<br />

protospaTariosi, didi arxoni, sasaxlis tatasi, didi causiosi, saxalxo<br />

pretori, oikeiakonis logoTeti, didi logariastesi, protokinegosi,<br />

skuteriosi, amiraliosi, epi ton deeseoni (saCivrebis saqmeTa ganxilvis<br />

meTauri), kvestori, didi adnumiastesi, stratiotikonis logoTeti,<br />

protoierakariosi, mrevlis logoTeti, didi interpretori, akoluTosi,<br />

armiis mosamarTle, alagionis arxoni, protalagatori, didi dioiketesi,<br />

orfanotrofosi, protonotariosi da sxva. (Verpeaux 1966: 137-139). am<br />

titulebisa Tu saxeloebis garda, iyo mravali sxva Rirsebac, romelic<br />

ierarqiul sistemSi SedarebiT dabal safuxurs ikavebda.<br />

1 Mark C. Bartusis. The late Byzantine army: arms and society, 1204‐1453. University of Pennsylvania Press, 1992. gv.<br />

253<br />

48


marTalia, paleologosebis mmarTvelobis dros garkveul<br />

cvlilebebs adgili hqonda, rac xSirad sxvadasxva saimperio titulis<br />

aRmavlobiT an damcrobiT iyo gamoxatuli, Tumca kardinaluri<br />

gadanacvlebebi am epoqaSi ar SeiniSneba.<br />

paleologosebis epoqaSi grZeldeboda bizantiuri titulebis gacema,<br />

balkaneTis naxevarkunZulis qveynebis aristokratebze. ufro metic, mravali<br />

bizantiuri tituli amave regionis iseTma mmarTvelebma aiTvises,<br />

rogorebic iyvnen bulgareTis da serbeTis imperatorebi. gansakuTrebuli<br />

gavrceleba hpova despotis titulma, romelic am qveynebis mraval<br />

ufliswulsa Tu rigiT feodals mieniWa (Ферјанчић 1960; Failler 1982: 171–186).<br />

bizantiuri titulebis gacema saqarTvelosa da saerTod aRmosavleT<br />

qristianul qveynebSi ukve daviT IV aRmaSeneblis mmarTvelobis dros<br />

Sewyda, rasac Tavisi mizezebi hqonda. aRniSnul sakiTxze vrclad qvemoT<br />

visaubrebT, xolo manamde ki mimovixilavT bizantiuri sakariskaco<br />

titulebis gavrcelebas saqarTveloSi. ganxiluli iqneba mxolod ZiriTadi<br />

senatoruli titulebi, romliTac qarTuli aristokratiis umaRlesi<br />

eSelonis wevrebi iwodebodnen mefe-mTavrebisa da wamyvani feodalebis<br />

CaTvliT.<br />

zemoT aRniSnuli sakariskaco-senatoruli titulebis gacema<br />

bizantiis imperatoris mier xdeboda. am process VI saukunidan XI saukunis<br />

CaTvliT. sakariskaco-senatoruli titulebis gacema bizantiis imperatoris<br />

mier xdeboda. am process VI saukunidan XI saukunis CaTvliT hqonda<br />

adgili, mxolod XII saukuneSi Sewyda bizantiis imperatoris mier<br />

sakariskaco titulebis gacema. amis Semdeg saqarTveloSi, ukve oficialuri<br />

saimperatoro titulatura mkvidrdeba, rasac damoukidebel TavSi<br />

SeviswavliT. xolo manamde gavecnoT sakariskaco-senatoruli titulebis<br />

gavrcelebas saqarTveloSi. am sakiTxis kvlevas, maT Soris erT-erTi<br />

yvelaze gamorCeuli, kurapalatis titulis gacemiT daviwyebT. sxva<br />

sakiTxia, iyo Tu ara kurapalatis tituli, pirveli bizantiur sakariskaco<br />

titulebs Soris, romelic qarTvel feodalebs gadaecaT? albaT ara!<br />

Tumca, vinaidan igi iyo pirveli, yvelaze mniSvnelovan sakariskaco<br />

49


titulebs Soris, romelsac qarTveli feodalebi iRebdnen bizantiis<br />

imperatorisgan, marTebulad migvaCnia swored kurapalatis titulis<br />

SeswavliT gavxsnaT Cveni kvlevis ZiriTadi nawili.<br />

50


Tavi II<br />

kurapalatis tituli qarTul politikur realobaSi<br />

bizantiuri saimperatoro titulebs Soris kurapalatis pativi<br />

gansakuTrebuli mniSvnelobisaa. kurapalatis tituli iyo pirveli<br />

umaRlesi rangis senatoruli titulebidan, romelic ukve VI saukunidan<br />

Cndeba qarTul politikur samyaroSi. saqarTveloSi kurapalatis titulis<br />

ukanaskneli mflobeli XI saukunis meore naxevarSi fiqsirdeba (ix.: badriZe<br />

1965: 217-265; lorTqifaniZe 1963).<br />

kurapalati romaul/bizantiur samyaroSi Cndeba da gvianantikur<br />

periodSi dabali rangis moxeles warmoadgenda. Cura palatii (laT. sasaxlis<br />

mzrunveli) mSeneblobis xelmZRvanelsa da imperatoris sasaxlis<br />

meTvalyuris Tanamdeboba iyo. V saukunis bizantiis senatSi am Tanamdebobis<br />

mflobeli spektabilisis (vir spectabilis) rangSi iyo ayvanili, iSviaTad ki _<br />

ilustrisis (vir illustris). situacia kardinalurad Seicvala iustiniane I<br />

didis (527-565 ww.) imperatorobis dros, rodesac man sakuTar diswuls da<br />

momaval memkvidres, iustines, uboZa kurapalatoba (552 weli). amis Semdeg<br />

kurapalatis tituli xdeba rigiT mesame pativi bizantiis imperiaSi (ODB 1<br />

1991: 1157). vinaidan Tavad iustiniane I didis mmarTvelobis dros ar<br />

fiqsirdeba arc kesarosisa da arc novelisimosis titulebi, unda<br />

vifiqroT, rom is umaRlesi senatoruli pativi iyo mTeli Tanamegobrobis<br />

masStabiT. iustine II (565-578 ww.) imperatorad kurTxevamde 552-565 wlebSi<br />

swored am titulis mflobelia.<br />

mogvianebiT, rogorc istoriografiaSi aris SeniSnuli,<br />

kurapalatoba gadaecemoda an imperatoris ojaxis wevrebs an kidev ucxo<br />

qveynis mmarTvelebs (mag. qarTlis da somxeTis). aRniSnuli tituli<br />

inarCunebs Tavis gansakuTrebul mniSvnelobas X saukuneSic, rodesac<br />

imperatori nikifore II foka (963-969 ww.) mas gadascems Tavis Zmas, leon<br />

fokas. XI saukuneSi kurapalatebi xdebian, imperatoris ojaxis wevrebis<br />

garda, sxva bizantieli didebulebic, magaliTad, katakalon kekavmeni. (ODB<br />

51


1 1991: 1157). aRniSnuli titulis daknineba XI saukuneSive unda dawyebuliyo,<br />

rodesac mas ufro intensiurad gascemen, vidre manamde. xolo XII saukuneSi<br />

ukve Cndeba protokurapalati, anu kurapalatTa Soris upirvelesi. es faqti<br />

am titulis farTo gavrcelebaze mianiSnebs, ris gamoc maT Soris<br />

konkretuli pirebis gamosarCevad axali titulis Seqmna gaxda saWiro.<br />

miuxedavad dakninebisa, kurapalatis Rirseba bizantiis imperiis dacemamde<br />

SemorCa bizantiuri titulaturis ierarqias.<br />

saqarTveloSi kurapalatis tituli VI saukuneSi Cndeba. Tumca<br />

gansakuTrebuli gavrceleba IX-X saukuneebSi hpova, rodesac am epoqaSi<br />

arsebul qarTvelTa samefoSi (istoriografiaSi cnobilia, aseve tao-<br />

klarjeTis saxelwodebiT) erT-erTi yvelaze wamyvani tituli gaxda. ufro<br />

metic, es tituli imdenad mniSvnelovani iyo, rom am samefos `qarTvelTa<br />

sakurapalatod~ moixsenieben. Tu ramdenad sworia aRniSnuli definicia<br />

qarTvelTa samefos misamarTiT, calke sakiTxia. damoukidebel ganxilvas<br />

moiTxovs isic, Tu ramdenad didi mniSvneloba hqonda kurapalatis tituls<br />

qarTvelTa samefos arsebobis periodSi, aseve erTiani saqarTvelos dros.<br />

guaram-gurgen kurapalati da qarTlis erismTavari<br />

qarTlis pirveli kurapalati, qarTuli wyaroebis (`moqcevaÁ<br />

qarTlisaÁ~, juanSer juanSeriani, sumbat daviTis Ze) mixedviT, iyo guaram<br />

(gurgen) erisTavi, romelic qarTlis erismTavrad, anu erisTavTa Soris<br />

upirvelesad ganaCines da qveynis gamgebloba Caabares.<br />

yvelaze Zveli aRniSnuli qarTuli wyaroebidan aris `moqcevaÁ<br />

qarTlisaÁs~ qronika, romlis mixedviTac sparselTa batonobis damxobis<br />

Semdeg qarTlis mmarTvel wreebs Semdegi gadawyvetineba miuRiaT:<br />

`da nelad-re Sekrba qarTli. da ganaCines erisTavad guaram da merme-<br />

kurapalatadca~ (abulaZe 1963: 95).<br />

miuxedavad imisa, rom avtori ar asaxelebs wamowyebis iniciatorebs<br />

qarTlis `nelad-re~ SemokrebaSi, misi politikuri elitis konsolidacia<br />

unda vigulisxmoT, romelic imave qveyanaSi marzpanis gadagdebis, da<br />

sasanidebis batonobis damxobis paraleluri procesi iyo. am SemTxvevaSi<br />

52


`erisTavad~ ganCineba Tu adgilobrivi didebulebis iniciativa iyo,<br />

kurapalatoba, faqtia, guaram erisTavs bizantiis imperatorisgan unda<br />

mieRo. aRniSnuli dasturdeba juanSer juanSerianis TxzulebaSic,<br />

romelSic pirdapir aris moTxrobili, rogor sTxoves bizantiis keisars<br />

qarTvelebma sparseTis winaaRmdeg dasmareba da qveynis meTauris SerCeva,<br />

romelsac unda emarTa qarTli erisTavebis Seucvlelobis pirobiT.<br />

juanSerTan vkiTxulobT:<br />

`esreT raÁ ucalo iqmnnes sparsni, maSin SeiTqunes yovelni<br />

erisTavni qarTlisani, zemoni da quemoni, da wargzavnes mociquli winaSe<br />

berZenTa mefisa da iTxoves, raÁTa uCinos mefe naTesavTagan mefeTa<br />

qarTlisaTa da, raÁTa iyvnen erisTavni igi TÂs-TÂssa saerisTvosa<br />

Seucvalebelad.<br />

maSin keisarman aRasrula TxovaÁ maTi da mosca mefed diswuli<br />

mirdatisi, vaxtangis Zisa, berZnisa colisaÁ, romelsa erqua guaram, romeli<br />

mTavrobda klarjeTs.<br />

amas guarams misca keisarman kurapalatobaÁ da warmogzavna mcxeTas~<br />

(metreveli 2008: 226).<br />

rogorc juanSerTan varkvevT, ajanyebis mowyoba da qarTlis<br />

mmarTvelis dadgineba bizantiis imperatorTan iyo SeTanxmebuli. imave<br />

bizantiis imperators SeurCevia guaram klarjeTis mTavari qarTlis<br />

xelisuflad. unda vifiqroT, rom arsebobda sxva kandidaturac, magram<br />

guaramis gamorCeva imperatoris erTgulebis, sandoobisa da misTvis<br />

gaweuli samsaxuris sanacvlod unda momxdariyo. gasaTvaliswinebelia isic,<br />

rom guarami iyo klarjeTis mTavari, anu didebuli, amasTan erisTavi,<br />

regionisa, romelic zemo qarTlis saerisTavoTa ricxvs ganekuTvneboda<br />

sparselTa batonobis miRma iyo da emorCileboda bizantias. guaramis<br />

mdgomareobam ganapiroba kidec misi erismTavrad dadgineba, masve uboZes<br />

kurapalatoba da swored amis Semdeg gamogzavnes mcxeTaSi qveynis<br />

mmarTvelad. juanSeris mixedviT ise Cans, rom keisarma guarami mefed<br />

daamtkica, magram sxva wyaroebis mixedviT (`moqcevaÁ qarTlisaÁ~ da sumbat<br />

daviTis Ze) is erisTavad ganuwesebia. sumbatis Txzulebis `cxovrebaÁ da<br />

53


uwyebaÁ bagrationTaÁ~ mixedviT, is swored erisTavad iqna dayenebuli da<br />

ara mefed:<br />

`da guaram ganaCines erisTavad. da mosca amas mefeman berZenTaman<br />

pativad kurapalatobaÁ da warmogzavna mcxeTas. da aman dadva safuZveli<br />

juarisa eklesiaÁsaÁ, romel ars mcxeTas~ (metreveli 2008: 361).<br />

guarams qarTul istoriografiaSi sruliad samarTlianad VI<br />

saukunis bolos moWril qarTul monetebze dafiqsirebul gurgenTan<br />

aigiveben. guaram-gurgeni qarTlis erismTavrad antiiranuli ajanyebis<br />

dasawyisSive unda daemtkicebinaT, rasac, rogorc zemoT moxmobil<br />

wyaroebSi davinaxeT, win uZRoda bizantiis imperatoris mier misi<br />

kurapalatis xarisxSi ayvana da erisTavad gamorCeva. ajanyebis dawyebac da<br />

misi meTauris arCeva bizantiis mmarTvelTan iyo SeTanxmebuli, rac kidev<br />

ufro amyarebs mosazrebas imasTan dakavSirebiT, rom kurapalatis tituli<br />

swored am dros iqna gacemuli.<br />

antiiranuli ajanyeba, guaramis kurapalatad daniSvna da misi<br />

mcxeTas gagzavnis faqti istorikosTa SefasebiT 571 wels unda momxdariyo<br />

(saqarTvelos I 1973: 276). vaxuSti bagrationi imave movlenas 575 wliT<br />

aTariRebda (yauxCiSvili 1973: 118-119). vinaidan vaxuSti batoniSvilis TariRi<br />

ar aris gaziarebuli, logikuria, guaram-gurgenis mier kurapalatis<br />

titulis miReba 571 wliT ganisazRvros.<br />

juanSeris mixedviT, qarTlis mefeTa memkvidreebi guarams<br />

damorCildnen. am ukanasknelis gavlena imdenad didi yofila, rom<br />

bizantiis imperator mavrikes (582-602 ww.) politikuri da finansuri<br />

daxmarebiT guarami axerxebs da iranis samflobeloebis dasalaSqrad did<br />

jars gzavnis. juanSeri gadmogvcems:<br />

`maSin keisarman warmosca ganZi didZali guaram kurapalatisa Tana<br />

da ubrZana, raÁTa miT ganZiTa gamoiyvannes CrdiloÁs laSqarni da<br />

Segzavnnes sparseTs, xolo guaram yo egre, gamoiyvanna ovsni, durZukni da<br />

didoni da waruZRuanna wina erisTavni qarTlisani, Sevides adarbadagans da<br />

uwyes tyuenvad. da eseviTarni Wirni da ucaloebani moiwines sparsTa zeda~<br />

(metreveli 2008: 226-227).<br />

54


izantiasa da irans Soris urTierTobis mogvareba mxolod xosro II<br />

farvizis (591-628 ww.) gamefebis pirvelive wels moxerxda, rodesac<br />

imperator mavrikes (582-602 ww.) daxmarebiT is iranSi gaamefes da winaswari<br />

SeTanxmebis safuZvelze qarTlze da somxeTze xeli aaRebines (Cambridge<br />

Medieval History II 1913: 280).<br />

`maSin erCda sparsTa mefe keisarsa da ganTavisufldes qarTvelni. da<br />

ese guaram kurapalati dadga morCilebasa zeda berZenTasa~ (metreveli 2008:<br />

228).<br />

amis Semdeg mematiane guaram-gurgenis moRvaweobisa da aRmSeneblobis<br />

Sesaxeb gadmogvcems. masve miawers mcxeTis jvris monastrisa da Tbilisis<br />

sionis mSeneblobas. imave juanSeris gadmocemiT, guaramis Semdeg<br />

erismTavrad misi Ze, stefanozi, dajda.<br />

`amanve guaram kurapalatman ganaaxla safuZveli tfilisisa sionisaÁ,<br />

rameTu naTesavni mirian mefisa morwmunisani yovelni eklesiaTa maSenebelni<br />

iyvnes. da mokuda guaram kurapalati. da dajda Ze misi stefanoz, mefobisa<br />

saxeli ver ikadra sparsTa da berZenTa SiSisagan, aramed erisTavTa<br />

mTavrad xadodes~ (metreveli 2008: 208).<br />

sainteresoa istorikosis gancxadeba imis Taobaze, rom stefanozma<br />

Tavis mefed gamocxadeba ver ikadrao, rac uCvenebs stefanozisa da<br />

zogadad erismTavrebis miswrafebas, aemaRlebinaT sakuTari politikuri<br />

statusi. stefanozis erismTavrad Sedgoma 589/91 wliT TariRdeba. amdenad,<br />

guaram-gurgen erismTavari kurapalatis pativs 571-589/91 wlebSi flobda.<br />

stefanoz I didi patrikiosi da qarTlis erismTavari<br />

guaram-gurgenis Semdeg erismTavari stefanoz I didi xdeba. `didis~<br />

epiTetiT igi, rogorc es istoriografiaSi aris SeniSnuli, misi<br />

aRmSeneblobiTi da politikuri moRvaweobisTvis unda SeemkoT<br />

(saqarTvelos... II 1973: 273-275; dundua, dundua 2006: 143-148). Tu<br />

gaviTvaliswinebT imasac, rom amgvarad moixseniebdnen maTac, visi<br />

gamorCevac surdaT im epoqaSi moRvawe sexnia-Tanamedrovesgan, ar aris<br />

gamoricxuli, rom stefanozi I misive SviliSvilis, qobul-stefanozisgan<br />

55


gamosarCevad didad iwoda. stefanozis bizantiuri titulaturis Sesaxeb<br />

qarTul saistorio narativSi araferia gadmocemuli, samagierod, misive<br />

mmarTvelobis dros agebul mcxeTis jvris taZris saqtitoro warweraSi es<br />

ukanaskneli patrikiosis tituliT aris moxseniebuli. bizantiuri<br />

titulebiT ixseniebian misi ojaxis sxva wevrebic: Zma _ demetre ipatosi, Ze<br />

_ adarnerse ipatosi da SviliSvili _ qobul-stefanozi (saqarTvelos II<br />

1973: 274). ukanaskneli TiTqos stratilatis tituliT aris moxseniebuli,<br />

rac ar mtkicdeba warweris axali wakiTxvis Sedegad (SoSiaSvili 1980: 165).<br />

iqvea Sesrulebuli qtitorTa portretuli gamosaxulebebi. warwerebi<br />

mogvyavs nodar SoSiaSvilis mier Sedgenili `lapidaruli warwerebis~<br />

pirveli tomis mixedviT:<br />

`[j](uar)o macxovrisa[o stefano]s qarTlisa patrikiosi S(eiwyal)e<br />

…w(mida)o g(ab)r(ie)l mTavarangelo[z]o adar[ne]rses Âpatossa meox eyav …<br />

qobul stefanosi adarnerses Ze … w(mida)o m(i)q(ae)l mTavarangelozo<br />

demetres Âpatossa meox xeyav … w(mida)o s(te)f(an)e qobul-st(efanos)i<br />

S(eiwyal)e~ (SoSiaSvili 1980: 157-165).<br />

yvela zemoxsenebuli warweris mixedviT dgindeba, rom qarTlis<br />

erismTavris ojaxis sami wevri mcxeTis jvris eklesiis agebis periodSi<br />

patrikiosisa da ipatosis titulebs atarebda. rogorc nodar SoSiaSvili<br />

Tvlida, adarnerse, romelic warwerebis mixedviT ipatosis tituliT<br />

ixsenieba, jer ar iyo erismTavari. am moxeleobis winapirobad mas<br />

patrikiosoba miaCnia (SoSiaSvili 1980: 158).<br />

aRniSnul periods ganekuTneba mcxeTis stela-jvris kvarcxlbekis<br />

warwera, romelic imave saxis informaciis Semcvelia, rogoric daculia<br />

zemoganxilul mcxeTis jvris saqtitoro warwerebSi. svetze samive<br />

didebuli, stefanoz erismTavari, adarnerse da demetre, ixsenieba zustad<br />

imave titulebiT, romliTac mcxeTis jvris aRmosavleT fasadze<br />

Sesrulebul warweraSi gansxvaveba teqstis SinaarsSia. stelas ara aqvs<br />

darTuli erismTavarTa saxlis portretuli gamosaxulebebi. warweris<br />

Sinaarsi Semdegia:<br />

56


`ese j(uar)i q(rist)À(s)I aR][xemarTa s(a)l(o)c][vel[ad] stef[a][no]s<br />

patriki[osi]sa, demetr[e Âp]atosisa, a[drn]erse Âpa[tosi]sa. sul[Ta] da<br />

ÃorcT[a m]aTTa meo[xad] da y(ov)lisa [m(o)m(a)v]lisa mcv[ela]d~ (SoSiaSvili<br />

1980: 96).<br />

stefanozis mmarTvelobis dros bizantiuri titulebi farTod<br />

gavrcelebula qarTlis saerismTavroSi, rasac adasturebs demetresa da<br />

adarnerses mier ipatosis titulis miReba, rac, bunebrivia, dasaSvebs xdis<br />

bizantiuri titulebis kidev ufro farTo gavrcelebas qarTlis masStabiT.<br />

analogiad albaneTi SeiZleba davasaxeloT, sadac, rogorc qvemoT<br />

davinaxavT, bizantiis imperators guluxvad daurigebia saimperio-<br />

sakariskaco titulatura.<br />

adarnerse I qarTlis erismTavari<br />

adarnerse, albaneli istorikosis, movses kalankatuacis, mixedviT,<br />

bizantiis imperatorisgan sammagi pativiT iyo dajildovebuli. (davlianiZe-<br />

tatiSvili 1985: 91-92). igi sam samoxeleo da sakariskaco tituls atarebda.<br />

am raodenobis titulebis miReba, erTi mxriv, adarnerses politikuri<br />

mxardaWeriT unda aixsnas, xolo, sxva mxriv imperatoris yovelwliuri<br />

wyalobis, anu rogis gazrdiT, rac TiToeul titulze damatebiT<br />

Semosavals iZleoda misi mflobelisTvis (davlianiZe-tatiSvili 1985: 181).<br />

Tu romeli sami saimperatoro pativis mflobeli iyo adarnerse, CvenTvis<br />

ucnobia. maTgan erTi ipatosis tituli SeiZleba yofiliyo, Tumca<br />

aRniSnuli pativi adarnerses manamde miuRia, vidre is erismTavrad<br />

Sedgeboda, xolo movses kalankatuacis cnoba ki misi erismTavrobis<br />

periods Seexeba. sainteresoa, aseve movsesis cnoba imis Sesaxeb, rom<br />

rodesac bizantiis imperatorma konstans II-m (641-668 ww.), albaneTis mTavars,<br />

juanSers, protopatrikiosoba uboZa, masTan erTad gasca 1200 sxva<br />

saimperio pativi albaneTis didebulebze.<br />

`ZRvenad gaugzavna didebuli saCuqari: vercxlis savarZlebi,<br />

mooqrovili zurgebiT, oqrosqsovilis tansacmeli, margalitebiT mooWvili<br />

xmali, Tavisi sartyeliT. uboZa aseve protonpatrikoba, xolo aTas orasi<br />

57


kacisaTvis gagzavna [sxvadasxva] pativi; patrikobisa da ipatosobisa, aseve<br />

eparqosobisa da stratilatobisa, raTa mas (juanSers – l. T.) visTvisac<br />

undoda, imaTTvis eboZebina~ (davlianiZe-tatiSvili 1985: 93-94).<br />

amdenad, imperators albaneTis mTavari juanSeri protopatrikiosis<br />

rangSi auyvania, xolo sxva saimperio titulebi rogoricaa patrikiosi,<br />

ipatosi, eparxosi da stratilati, miuxedavad imperatoris mier am<br />

titulebis gacemisa, konkretul pirebze maTi darigeba Tavad juanSers<br />

daevala. mematianes cnobiT, 1200 msgavsi pativi iqna gacemuli albanel<br />

didebulebze, rac gazviadebuli gveCveneba.<br />

somexi istorikosis, sebeosis, cnobiT, erT-erTi somexi mTavari, atat<br />

xorxoruni, bizantiis imperatoris mier patrikiosis pativSi yofila<br />

ayvanili, rac misTvis garkveuli valdebulebebis dasaxvis winapiroba iyo.<br />

atatis valdebulebis Sesaxeb sebeosi gadmogvcems:<br />

`is (atate) iyo didi patrikiosi, risTvisac ubrZana mas imperatorma,<br />

gamocxadebuliyo masTan sasaxleSi, sadac igi wavida Cvidmeti kacis<br />

TanxlebiT. [imperatorma] is da masTan erTad myofi didebulebi pativis, da<br />

wyalobis Rirsi gaxada, rogorc wesi moiTxovda. mefem uboZa maT<br />

vercxlisa da oqros saWurWle da mravali Zvirfaseuloba. [imperatorma]<br />

ubrZana mas wasuliyo mis (imperatoris – l. T.) jarTan TrakiaSi~ (Патканьян<br />

1862: Tavi. XX).<br />

amdenad, somxeTis erT-erT mTavars, rogorc patrikioss, evaleboda<br />

imperatoris winaSe audienciiT warmdgariyo, rodesac amas bizantiis<br />

imperatori moiTxovda. ufro metic, patrikiosis movaleoba iyo, ebrZola<br />

imperiis interesebis gamo, rogorc amas moiTxovda RvTaebrivi imperatori.<br />

imperatoris samsaxuri imdenad mZime iyo, rom Trakiisken mimaval atat<br />

xorxoruns gzaSi gadauwyvetia, imperators ajanyeboda da sparseTis Sahis<br />

mxareze gadasuliyo, rac mogvianebiT ganaxorciela kidec (601 weli)<br />

(Патканьян 1862. Tavi. XX).<br />

patrikiosebs, ipatosebsa da sxva bizantiuri saimperio titulis<br />

mqone Tundac ucxo qveynis mmarTvelebs imperatoris morCileba<br />

moeTxovebodaT. es Seexeboda rogorc imperatorTan audiencias, aseve<br />

58


samxedro da sxva saxis samsaxurs. am yvelafris sanacvlod imperatori<br />

titulebsa da masTan dakavSirebul rogas, saWiroebis SemTxvevaSi ki<br />

Sesabamis ZRvens gascemda. amgvari kavSirebi politikur mokavSireobasac<br />

gulisxmobda, sadac imperatori yovelTvis upiratesi statusiT<br />

sargeblobda, samagierod, mis mier qveSevdomad aRqmuli qveynis mmarTveli<br />

garkveuli politikuri saxis sargebels naxulobda xolme. xSiri iyo<br />

SemTxvevebi, rodesac ori Zlieri imperiis (bizantia da irani) arsebobis<br />

pirobebSi qarTlis, somxeTis, albaneTisa Tu sxva qveynebis liderebi<br />

icvlidnen `patrons~ maTive interesebis Sesabamisad. kurapalatis pativis<br />

mqone pirTaTvis imperatorTan damokidebuleba analogiuri xasiaTis unda<br />

yofiliyo, metnaklebi kompromisiT orive mxridan.<br />

adarnerse erismTavaris sammagi tituli, erTi mxriv, misTvis mamis<br />

(stefanozi) msgavsad an patrikiosis titulis tarebas, anda babuis (guaram-<br />

gurgeni) analogiiT kurapalatis titulis flobas unda gulisxmobdes. es<br />

titulebi ierarqiuli, saimperio titulaturis nawilebia, romelTa miRebis<br />

SemTxvevaSi konkretuli piri sakuTar adgils ikavebda bizantiis senatSi.<br />

calke aRebuli patrikiosoba warCinebulTa fenis wevrobas gulisxmobda.<br />

Sesabamisad, adarnerses erT-erTi bizantiuri tituli swored patrikiosis<br />

tituli unda yofiliyo. amrigad, es tituli sxva saimperio titulTan<br />

erTadac gaicemoda xolme. sxva tituli, savaraudod, samoxeleo<br />

Tanamdeboba unda yofiliyo, romelsac konkretuli funqcia gaaCnda.<br />

analogad SegviZlia davasaxeloT varaz-bakur antipatos-patrikiosi,<br />

romelic aRniSnuli saimperio titulis garda, flobda protospaTariosisa<br />

da ofsikionis komesis Tanamdebobebs (goilaZe 2007: 299-309; Toumanoff 1971;<br />

metreveli 2008: 362).<br />

stefanoz II patrikiosi da qarTlis erismTavari<br />

adarnerses Semdeg erismTavari xdeba misi Ze, stefanoz II, yrmobaSi<br />

qobul-stefanozad wodebuli. informacia stefanoz II erismTavrobis<br />

Sesaxeb ar aris vrceli. mcxeTis jvris zemoT motanili warweris, aseve,<br />

`moqcevaÁ qarTlisaÁs~ qronikis, sumbat daviTis Zisa da juanSer<br />

59


juanSerianis mixedviT, is adarnerses Zed iwodeba (SoSiaSvili 1980: 162;<br />

abulaZe 1963: 96-97; metreveli 2008: 232, 362). aqedan pirveli saistorio<br />

wyaros mixedvT, misi mama adarnerse, stefanos I didis ojaxis wevrad<br />

mosCans (SoSiaSvili 1980: 35, 157-162, 164-165). `moqcevaÁ qarTlisaÁs~ mixedviT<br />

ki, adarnerses warmomavloba Riad aris datovebuli (abulaZe 1963: 96).<br />

sumbat daviTis Ze adarnerses mamad pirdapir stefanoz dids asaxelebs<br />

(metreveli 2008: 362).<br />

stefanoz II-is erismTavrobis wlebi ar aris dadgenili. arc is aris<br />

cnobili, Tu ra urTierToba arsebobda erisTavebs Soris misi<br />

mmarTvelobis dros. ucnobia misi moRvaweobis sxva mniSvnelovani<br />

detalebic. qarTuli wyaroebidan arc bizantiuri titulaturis Sesaxeb<br />

viciT rame. am kuTxiT vakuums arabuli wyaroebi avseben, habib ibn maslamas<br />

sigelSi, romelic stefanozis dros unda yofiliyo Sedgenili, qarTlis<br />

mTavari bizantiuri tituliT, patrikiosad, iwodeba (wyaroSi batrik – l.<br />

T) (silagaZe 1991: 56-62; cqitiSvili 1976: 108-195).<br />

ramdenime met-naklebad mniSvnelovani informacia aris daculia<br />

juanSer juanSerianTan. masSi xasgasmulia stefanozis aRmSeneblobiTi<br />

moRvaweoba. misi TaosnobiT mcxeTis jvris monastris zRude da iqve<br />

arsebuli darbazi augiaT, sadac, istorikosis TqmiT, kaTalikosisa da<br />

episkoposebis monawileobiT paraskeobiT krebebi imarTeboda xolme.<br />

aRniSnuli krebebis iniciatorad mematianes stefanozi miaCnia:<br />

`ese stefanoz iyo umetes yovelTa qarTlisa mefeTa da mTavarTa<br />

morwmune, ganmwmedeli sjulisaÁ da maSenebeli eklesiaTaÁ. da man moadgna<br />

zRudeni eklesiasa juarisa patiosnisasa da aRaSenna darbazni da dauwesa<br />

yovelTa paraskevTa krebaÁ. da mun Sekrbian yovelni episkoposni da<br />

mRdelni mis arisani kaTalikozsa Tana, winaSe patiosnisa juarisa adidian<br />

paraskevi, viTarca didi paraskevi, xolo sakaTalikozosa arian yovelTa<br />

xuTSabaTTa da adidian wmidaÁ sioni, viTarca didsa xuTSabaTsa<br />

saidumlosa Tana ÃorciTa da sisxliTa qristesiTa. xolo mcxeTas<br />

saebiskopososa arn krebaÁ yovelTa samSabaTTa da ÃsenebaÁ pirvelmowamisa<br />

stefanesi da yovelTa mowameTaÁ, da didisa misgan Zlierebisa sparsTaÁsa<br />

60


omel wamebul iyvnes, abibos nekresel episkoposisaÁ, romelman moaqcina<br />

umravlesni mTeulni aragusa aRmosavliTni, xolo patiosani guami misi<br />

dadves mcxeTas, saepiskopososa, samarxavsa episkoposTasa. da dResaswaulsa<br />

ufroÁs yovelTa dResaswaulTasa Sekrbian da adidebdian RmerTsa~<br />

(metreveli 2008: 232).<br />

rogorc aRniSnuli monakveTidan Cans, cnobebi stefanozis<br />

moRvaweobis Sesaxeb mcirea, Tumca garkveuli koniuqturis danaxva mainc<br />

SeiZleba. mis mier mcxeTis jvris taZris Semkoba da misi gafarToeba misive<br />

winamorbedebis saqmianobis gagrZelebaa. erTaderTi mniSvnelovani<br />

informacia, romelic juanSerTan aris daculi, aris cnoba arabebis<br />

Semosevis Sesaxeb, romelsac istorikosi stefanoz II-is mmarTvelobis xaniT<br />

gansazRvravs (metreveli 2008: 233-234). arabebis laSqrobebs stefanozis<br />

mmarTvelobis periodiT aTariRebs `moqcevaÁ qarTlisaÁs~ ucnobi avtoric.<br />

Satberdis versiaSi vkiTxulobT:<br />

`da misa (adarnerses – l. T.) Semdgomad erisTvobda stefanoz, ZÀ<br />

misi, da aman ganiSora juarisa eklesiaÁ da dadva krebaÁ juars juarobasa<br />

erT TTue, da tfiliss dajda stefanoz da kaTalikozi iyo samovel da mis<br />

zeve evnon. da hambavi moÃda, viTarmed baRdadi agareanTa daipyreso da<br />

amisTÂs berZenTa qveyanaÁ jorsa ahkides da wariRes saberZneTa~ (abulaZe<br />

1963: 97).<br />

stefanozis mmarTvelobis periods ukavSirdeba qarTlis<br />

mosaxleobis aRwera da iq daculi simdidris bizantiaSi waReba. rogorc<br />

daculi cnobebidan irkveva, sparseTidan ganZi wamouRiaT da qarTlSi<br />

daumaliaT sparsel didebulebsac. juanSeris mixedviT, bizantielebs<br />

sparselebis simdidre sagangebod aRuweriaT da sigel-gujarebis ZaliT<br />

maTi mflobelebisTvis daumtkicebiaT im pirobiT, rom rodesac imperatori<br />

maT sparseTSi daabrunebda, kuTvnil mxareebTan erTad am simdidresac<br />

daubrunebda ukan (metreveli 2008: 233-234). `moqcevaÁ qarTlisaÁs~ cnoba<br />

ufro mSralia, teqstis mixedviT bizantielebma mas Semdeg, rac didi<br />

zarali ganicades muslimebTan brZolaSi qarTlis simdidre `jorsa<br />

ahkides~ da bizantiaSi gaitanes (moq. qarT. 97). sumbatis cnobiT ki, am<br />

61


yvelafers mosaxleobis aRwera uZRoda win (metreveli 2008: 362). yvela am<br />

cnobas Tu SevajerebT, gamova, rom gaWirvebaSi myof bizantiis imperiis<br />

mesveurebs ukiduresi zomebisTvis miumarTavT. arabebis Semotevebis<br />

SeCerebis mizniT sparseTis didebulebis gadamaluli qoneba wamouRiaT da,<br />

rogorc Cans, qarTlis didebulebTan SeTanxmebiT qarTlis mosaxleobis<br />

aRweris Sedegad qveyanaSi arsebuli qoneba `jorsa ahkides~ da bizantiaSi<br />

waiRes. juanSeris mixedviT ise Cans, rom am process Tavad imperatori<br />

herakle edga saTaveSi, romelic am dros meored Semosula qarTlSi<br />

(metreveli 2008: 234).<br />

qarTli bizantiis imperiasTan vasalur damokidebulebaSi<br />

imyofeboda. bizantiis gavlena gansakuTrebiT herakles 627-628 wlebis<br />

laSqrobebis Semdeg gaizarda. qarTli bizantiis mmarTvelobis qveS moeqca,<br />

xolo mis mmarTvel erismTavars, msgavsad egrisis mmarTvelisa patrikiosis<br />

tituli daumkvidrda. swored am tituliT da ara sakuTari saxeliT<br />

icnobda stefanoz II-s arabuli wyaroebi (silagaZe 1991: 56-62), rac, erTis<br />

mxriv, aRniSnuli titulis mniSvnelobaze, xolo, meore mxirv, ki qarTlis<br />

erismTavris damokidebulebis xarisxze mianiSnebs bizantiis mimarT.<br />

stefanoz II-is erismTavrobis momdevno periodi vidre Zmebis –<br />

arCilis da mihris _ mmarTvelobamde qarTuli wyaroebis mixedviT Zalian<br />

bundovania. amrigad, qarTulma wyaroebma ar Semogvinaxa gabmuli saxis<br />

narativi VII saukunis meore naxevridan VIII saukunis dasawyisis CaTvliT.<br />

guaram II kurapalati da qarTlis erismTavari<br />

guaram II kurapalatis Sesaxeb cnobebi daculia rogorc `moqcevaÁ<br />

qarTlisaÁs~ qronikaSi, aseve sumbat daviTis Zis TxzulebaSi `cxovreba da<br />

uwyeba bagratonianTa~ (abulaZe 1963: 97; metreveli 2008: 362). orive<br />

saistorio teqstis mixedviT, guarami qarTlis erismTavaria, xolo sumbatis<br />

cnobiT, misi mama stefanoz II adarnerses Zea. `moqcevaÁ qarTlisaÁs~<br />

qronikis mixedviT, stefanoz II adarnerses Zea, xolo guarami, romelic<br />

stefanozis Semdeg mTavrobs, warmomavlobis miTiTebis gareSea<br />

dasaxelebuli (abulaZe 1963: 97).<br />

62


sumbat daviTis Zis cnobiT, guarami kurapalatis titulis mflobeli<br />

yofila. misi mmarTvelobis periods arabebis Semosevebi uZRoda win. sxva<br />

detalebi bagrationTa gvaris istorikoss miTiTebuli ara aqvs. sumbati<br />

wers:<br />

`da ambavi moiwia, viTarmed baRdadi daipyres agaris naTesavTao. da<br />

amis stefanozisa Semdgomad erisTavobda Ze misi guaram kurapalati~<br />

(metreveli 2008: 362).<br />

guaram II-is bizantiuri saimperio titulis miRebis Sesaxeb Txrobis<br />

gadmocemis dros msgavs informacias gvawvdis `moqcevaÁ qarTlisaÁs~<br />

qronikac, masSi vkiTxulobT:<br />

`da misa (stefanozis Semdeg – l. T.) Semdgomad erisTvobda guaram<br />

kurapalati~ (abulaZe 1963: 97).<br />

rogorc orive teqstis Sejerebidan vigebT guarami kurapalatis<br />

saimperio titulis mflobelia, Tumca informacia imis Sesaxeb, Tu rodis<br />

miiRo man aRniSnuli pativi an ra damsaxurebis gamo maSin, rodesac misi<br />

uSualo winamorbedebi mxolod patrikiosebad iwodebodnen, wyaroebSi ar<br />

Cans. guarams gakvriT axsenebs juanSer juanSerianic, am avtoris mixedviT,<br />

guarami kurapalatis titulis mflobelia da misi asuli colad arCil<br />

mefes mouyvania. juanSerTan vkiTxulobT:<br />

`amisa Semdgomad movida arCil kaxeTad, da yovelTa taZreulTa<br />

misTa miuboZa kaxeTi, da aznaur yvna igini, aRaSena eklesia saZmors, SeirTo<br />

coli, asuli guaram kurapalatisa, romeli iyo SvilTagan vaxtang mefisaTa,<br />

berZnisa colisa naSobTa~ 2 (yauxCiSvili 1955: 243; metreveli 2008: 243).<br />

`moqcevaÁ qarTlisaÁs~ qronikisa da sumbat daviTis Zis<br />

Txzulebisgan gansxvavebiT juanSeri guaram II kurapalats erismTavrad<br />

2 ix.: yauxCiSvili 1955: 243; metreveli 2008: 243. am SemTxvevaSi, saxeli `guaram~ amoRebulia<br />

mecnierebaTa akademiis mier gamocemuli `qarTlis cxovrebis~ Sejerebuli teqstidan. maT<br />

upiratesoba mariamiseul nusxas mianiWes. samagierod simon yauxCiSvilis teqstSi arCilis<br />

coli `asuli guaram kurapalatisa~-d aris dasaxelebuli. aq ufro WalaSviliseuli da<br />

anaseuli nusxebi aris gaTvaliswinebuli. Cvenis mxriv davZenT, rom `qarTlis cxovrebis~<br />

uZveles (XII s.) somxur TargmanSi arCilis colad `asuli goram kurapalatisa, romelic<br />

vaxtang mefis Camomavali iyo~ aris dasaxelebuli, rac damatebiTi safuZvelia imisa, rom<br />

yauxCiSvilis teqsts mieniWos upiratesoba. ix.: abulaZe 1953: 199.<br />

63


saerTod ar asaxelebs, xolo stefanoz II-is memkvidreebad mihri da arCili<br />

gamohyavs. guaram kurapalatis Sesaxeb ki mxolod imis Tqma SegviZlia, rom<br />

is qarTlSi VIII saukunis meore naxevarSi mTavrobda da kurapalatis<br />

tituli imperatorisgan arabebis winaaRmdeg aqtiuri mxardaWeris<br />

sanacvlod unda mieRo.<br />

guaram III yrmaÁ qarTlis erismTavari<br />

guaram yrmaÁs erismTavroba misive sexniis, guaram kurapalatis<br />

mmarTvelobas mosdevs. misi arsebobis Sesaxeb mxolod erTi saistorio<br />

wyarodan vgebulobT. `moqcevaÁ qarTlisaÁs~ qronikis mixedviT, guaram<br />

kurapalatis Semdeg qarTlis rigiT meSvide erismTavari guaram yrmaÁ<br />

yofila.<br />

`da Semdgomad misa erisTvobda guaram kurapalati :e: da guaram<br />

yrmaÁ :z:~ (abulaZe 1963: 97).<br />

`moqcevaÁ qarTlisaÁs~ qronikis cnoba guaram yrmaÁs am mokle<br />

pasaJiT Semoifargleba. misi zedsaxelis, `yrmaÁ~ mixedviT varkvevT, rom<br />

erismTavrobis periodSi guarami mcirewlovani unda yofiliyo. aqedan<br />

warmodgeba misi Serqmeuli saxeli. guaram yrmaÁs amgvari moxsenieba, guaram<br />

II kurapalatisgan gamorCevis mizniTac unda momxdariyo. analogiuri<br />

magaliTi imave wyaroSi mefe farsmanis momdevno mmarTvelis, misi<br />

ZmiSvilis, farsman sxuaÁs, saxiT (abulaZe 1963: 94). mas biZis, farsman<br />

mefisgan, gasarCevad, avtori farsman `sxuaÁd~ moixseniebs. guaramis<br />

SemTxvevaSi termini `yrmaÁs~ xmareba misi mcirewlovanebiT unda aixsnas.<br />

guaram yrmaÁsgan gansxvavebiT farsman sxuaÁ zdasruli unda yofiliyo,<br />

Sesabamisad, winamorbedisgan gamosarCevad mas gansxvavebuli epiTeti<br />

mougones.<br />

saistorio wyaroSi ar Cans erismTavar guaram yrmaÁs arc<br />

warmomavloba da arc is, hqonda Tu ara mas bizantiuri sakariskaco<br />

tituli. misi mmarTveloba daaxloebiT VIII saukunis meore naxevriT unda<br />

ganisazRvros. savaraudod, misi mmarTveloba xanmokle iyo, amdenad,<br />

istoriam meti detali ar Semogvinaxa misi moRvaweobis Sesaxeb.<br />

64


nerse I didi qarTlis erismTavari<br />

nerses Sesaxeb informacia deficituria. qarTul wyaroebSi masze<br />

araferia naTqvami. Sesabamisad, gviwevs ucxoenovani literaturis gacnoba,<br />

romelic aseve mokled gadmogvcems nerses moRvaweobas. somexi istorikosis<br />

hovanes drasxanakertelis, `somxeTis istoriaSi~ saubaria qarTlis iSxanis<br />

(qarT. mTavari) nerses warmatebul brZolaze arabebis winaaRmdeg. nerses<br />

gaerTianebul qarTul-somxur jars arabi sardali baraba daumarcxebia da<br />

somxeTidan gauZevebia (Дарбинян-Меликян 1984: 94). is ixsenieba aseve `wminda<br />

silvestr romis episkoposis cxovrebis~ somxuri Targmanis anderZSi.<br />

rogorc irkveva, is somxeTis wamyvani feodaluri ojaxis kamsarakanebis<br />

siZe iyo da saTaveSi edga qarTul-somxur ajanyebas arabeTis saxalifos<br />

winaaRmdeg (Дарбинян-Меликян 1984: 94). nerses bizantiuri titulaturis<br />

Sesaxeb monacemebi ar gagvaCnia, Tumca miviCnevT, rom isic msgavsad misi<br />

winamorbedebisa atarebda bizantiur sakariskaco tituls. Tu zustad<br />

romels, amis garkveva Znelia.<br />

arSuSa kurapalati, qarTlis erismTavari<br />

arSuSa kurapalati, imave `moqcevaÁ qarTlisaÁs~ qronikis mixedviT,<br />

erismTavrad guaram yrmaÁs Semdeg gamxdara. arSuSas ar icnobs arc<br />

juanSer juanSeriani da arc sumbat daviTis Ze. juanSeris motivi, rogorc<br />

zemoT davinaxeT, arCilis legitimurobis mtkicebaa. amdenad, stefanoz II-is<br />

Semdegi yvela erismTavari qarTlis xelmwifeTa siidan amoRebulia, xolo<br />

sumbati sakuTar matianeSi aSot I kurapalatis da zogadad bagrationebis<br />

uSualo winaprebis fiqsacias axdens. amdenad, arSuSa kurapalati (aseve<br />

guaram yrmaÁ, mefe arCili da sxva), romelic, rogorc Cans, ar iyo aSot<br />

bagrationis uSualo winapari, ver moxvda qarTlis mmarTvelTa<br />

CamonaTvalSi.<br />

`moqcevaÁ qarTlisaÁs~ qronikis informacia arSuSa kurapalatis<br />

Sesaxeb moklea da ori guaramis mmarTvelobas mosdevs. cnobaSi<br />

vkiTxulobT:<br />

65


`da Semdgomad misa erisTvobda guaram kurapalati :e: da guaram<br />

yrmaÁ :z: da merme arSuSa kurapalati :À: da varaz bakur apaÁ patrikiozi~<br />

(abulaZe 1963: 97).<br />

amdenad, arSuSas erismTavroba `moqcevaÁ qarTlisaÁs~ mixedviT<br />

guaram yrmaÁs da varaz-bakuris mmarTvelobis SuaSia moqceuli. sxva<br />

istoriuli Janris Txzuleba arSuSas Sesaxeb arafers gadmogvcems.<br />

samagierod, arsebobs epigrafikuli warwera, Sesrulebuli abasTumanSi<br />

mdebare eklesiis jvris kvarcxlbekze, sadac qarTlis erisTavi<br />

(erismTavari) arSuSa aris moxseniebuli. fragmenti daTariRebulia<br />

bizantiis imperator iustiniane II rinotmetosis (685-695, 705-711 ww.) zeobiT.<br />

misi Sinaarsi aseTia:<br />

`† [S(e)w(Àvni)Ta q(rist)ÀsiTa], Áv(s)t(i)n(i)ane m(e)f(i)sa [ze, me] [-------------<br />

--------------- v(i)q(me)n R(mr)T(isaga)n g(a)n]did(ebu)li n(a)T(esa)vT[a y(ovel)Ta<br />

C(emT)a: bZ(a)n(e)b(i)Ta R(mr)T(i)v d(a)c(u)l(is)a m(am)fl(is)a ar(Su)Sa<br />

p(a)t(ri)k(iosi)sa da n(e)b(i)Ta R(mr)T(isaÁ)Ta q(arT)v(el)Ta er(is)T(avis)a,<br />

qr(ise)p(u)l(i)s c(i)x(e)s(a)Ta bo(Ze)b(i)T(a), m(o)w(ue)ul viyav da a(Rv)m(a)rTe<br />

p(a)t(io)s(a)ni j(uar)i, w(midis)a R(mr)T(i)smS(o)b(eli)sa s(a)x(e)l(s)a,<br />

s(a)l(o)c(ve)l(a)d C(e)mda da Zm(a)Ta C(e)mTa, meox(e)b(i)saT(Â)s y(ove)[l](s)a<br />

W(i)rsa, am(a)s s(a)w(u)Tr(o)s [d]a s(au)k(u)n(e)s. da v(i)n aR(moi)k(iT)x(o)s<br />

l(o)cv(as)a m(omi)Ãs(e)n(e)[T]~ (SoSiaSvili 1980: 103).<br />

amgvarad, rogorc aRniSnuli warweridan irkveva, imperator<br />

iustiniane II rinotmetosis (685-695, 705-711 ww.) dros qarTlis erismTavari<br />

arSuSa patrikiosi yofila, romelic imavdroulad mamfalis titulis<br />

matarebelia. sainteresoa, aris Tu ara es arSuSa, `moqcevaÁ qarTlisaÁs~<br />

arSuSa kurapalati da Tu aris, saidan varkvevT amas?! daviwyoT iqidan, rom<br />

`moqcevaÁ qarTlisaÁs~ qronikis mixedviT, arSuSa kurapalatis Semdeg<br />

erismTavari varaz-bakuria, xolo rogorc vaxtang goilaZem gaarkvia,<br />

warweris dazianebul adgilze moxseniebuli pirovneba, romelic flobda<br />

qalaq qrisepuls da gvevlineba warweris SemkveTad, swored varaz-bakur<br />

anTipatos-patrikiosia (goilaZe 2007). varaz-bakuri bizantiuri saistorio<br />

wyaroebis mixedviT, iustiniane II rinotmetosis marjena xeli da misi<br />

66


aqtiuri mxardamWeria (Mango, Scott 1997: 102-103, 112-113), Sesabamisad,<br />

epigrafikul warweraSi imperator iustinianes moxsenieba SemTxveviTi ar<br />

aris.<br />

qrisepulis mflobel varaz-bakurs qarTlSi Camosvlis mowveva Tavad<br />

erismTavar arSuSa patrikiosisgan miuRia da abasTumanTan axlos jvari<br />

aRumarTavs. rogorc lapidaruli warweridan Cans, arSuSa patrikiosis<br />

sapatio titulis mflobelia miuxedavad imisa, rom qarTlSi arSuSa<br />

mTavrobs. unda vivaraudoT, rom varaz-bakuri am droisTvis ukve antipatos-<br />

patrikiosia, rac arSuSaze maRali pativis flobas gulisxmobs bizantiis<br />

senatis wevris rangSi. amas, erTi mxriv, varaz-bakuris mdgomareoba<br />

gvafiqrebinebs bizantiis imperiaSi, xolo, meore mxriv, warweris Sinaarsi,<br />

romelSic varaz-bakuri Tavs qarTvelTa Soris (`naTesavTa yovelTa CemTa~)<br />

yvelaze gandidebulad moixseniebs: `v(i)q(me)n R(mr)T(isaga)n g(a)ndid(ebu)li<br />

n(a)T(esa)vTa y(ovel)Ta C(emT)a~ (SoSiaSvili 1980: 103).<br />

arSuSas kurapalatis tituliT moxsenieba ukve `moqcevaÁ<br />

qarTlisaÁs~ qronikaSi gvxvdeba, rac ar unda iyos gazviadebuli. unda<br />

vifiqroT, rom arSuSam, romelic Tavisive qveyanaSi varaz-bakurze<br />

upiratesi uflebiT sargeblobda (amas gvimtkicebs Tavad qrisepulis<br />

mflobelis varaz-bakuris warwera), mogvianebiT mis qveSevdomze (Zmaze)<br />

maRali – kurapalatis _ tituli miiRo, romelic sicocxlis bolomde<br />

SeinarCuna. aqedan gamomdinare, saistorio wyaroSi arSuSa mis mier<br />

miRebuli bolo tituliT ixsenieba da ara im tituliT (patrikiosi),<br />

romelic mas mmarTvelobis dasawyisSi hqonda miRebuli. analogia SegviZlia<br />

gavavloT daviT III kurapalatTan, imier taos mflobelTan, romelmac<br />

kurapalatoba 990 wels miiRo da cxovrebis bolomde SeinarCuna, Tumca<br />

saistorio wyaroebis umravlesoba mas kurapalatad moixseniebs misi<br />

moRvaweobis dasawyisidanve. aq damkvidrebuli tendenciis adreul periodze<br />

gadatanasTan gvaqvs saqme. arSuSas SemTxvevaSi igi, mis mier bolos<br />

miRebuli tituliT iqna moxseniebul qarTul saistorio qronikaSi.<br />

67


varaz-bakur anTipatos-patrikiosi, ofsikionis komesi,<br />

protospaTariosi, qarTlis erismTavari<br />

varaz-bakur antipatos-patrikiosi Tavisi drois gamorCeuli<br />

politikuri moRvawea. misi politikuri asparezi ar Semoifargleboda<br />

mxolod saqarTvelos masStabiT, man didi gavlena moipova VII-VIII<br />

saukuneebis mijnis bizantiis imperiaSic. bizantiis imperator iustiniane II<br />

rinotmetosis (685-695, 705-711 ww.) karze vazar-bakurs imperiis yvelaze<br />

mniSvnelovani provinciis – ofsikionis Temis _ komesis (meTauri)<br />

Tanamdeboba ekava. atarebda aseve protospaTariosis saimperio sakariskaco<br />

tituls, xolo qarTuli wyaroebis mixedviT, iyo anTipatos-patrikiosis<br />

titulis mflobeli. imave saistorio narativis mixedviT, `gardabanelni<br />

moaqcivna~ marTlmadidebel mrwamsze (Toumanoff 1971: 149; metreveli 2008: 362-<br />

363; goilaZe 2007: 299-300).<br />

qarTuli saistorio wyaroebis informacia varaz-bakuris Sesaxeb<br />

moklea. werilobiTi wyaroebidan mis moxseniebas vxvdebiT `moqcevaÁ<br />

qarTlisaÁs~ qronikaSi da sumbat daviTis Zis nawarmoebSi. juanSeris<br />

TxzulebaSi varaz-bakuri saerTod ar aris naxsenebi miuxedavad im<br />

mniSvnelovani rolisa, romelsac is asrulebda Tavisi epoqis politikur<br />

cxovrebSi. `moqcevaÁ qarTlisaÁsa~ da sumbatis cnobebi varaz-bakuris<br />

Sesaxeb daaxloebiT identuria. teqstebis aseTi siaxlove imasac<br />

gvafiqrebinebs, am konkretuli pasaJis gadmocemisas xom ar momdinareobs<br />

sumbatis teqsti `moqcevaÁ qarTlisaÁs~ qronikidan?! Tu gaviTvaliswinebT<br />

imas, rom sumbati icnobda Tavisi winamorbedis teqsts, ar gamovricxavT,<br />

rom es asec iyos. miuxedavad msgavsebisa, vxvdebiT garkveul<br />

gansxvavebebsac, kerZod, `moqcevaÁ qarTlisaÁs~ qronikaSi vkiTxulobT:<br />

`da Semdgomad misa erisTvobda … varaz bakur apaÁ patrikiozi,<br />

romelmac garbanelni moaqcina [da qristeanobaÁ aswava unebliaÁT] :T:~<br />

(abulaZe 1963: 97; aleqsiZe 2007: 20).<br />

`moqcevaÁ qarTlisaÁs~ qronikaSi varaz-bakuri, rogorc davinaxeT,<br />

apaÁ patrikiosad aris moxseniebuli. samagierod, sumbat daviTis Ze mas<br />

68


anTipatos-patrikioss uwodebs, rac ufro realuria, vinaidan apaÁ<br />

patrikiosis bizantiuri tituli CvenTvis ucnobia. sumbatTan vkiTxulobT:<br />

`stefanozisa Semdgomad erisTavobda Ze misi guaram kurapalati. da<br />

Semdgomad missa varaz-bakur, Ze misi anTipatos-patrikiosi, romelman<br />

gardabanelni moaqcivna~ (metreveli 2008: 362-363).<br />

titulebis gansxvavebuli Cveneba imaze metyvelebs, rom erT-erTi<br />

teqsti, savaraudod, cdeba. kerZod, `moqcevaÁ qarTlisaÁs~ qronika<br />

gansxvavebuli formiT gadmogvcems varaz-bakuris bizantiur tituls da<br />

anTipatos-patrikiosis nacvlad iyenebs apaÁ patrikiozs. SeiZleboda<br />

gvefiqra, rom `apaÁ~ `anTipatosis~ Seryvnili forma unda iyoso, Tumca<br />

Znelia imis dajereba, rom teqsti ase Zlier daaamaxinjes. `moqcevaÁ<br />

qarTlisaÁs~ qronikis samive redaqcia mogviano periods ganekuTvneba,<br />

bunebrivia, garkveuli cvlilebebi qronikis teqstSi gadamwerTa mier<br />

iqneboda Setanili. qronikis originali daaxloebiT VII-VIII saukuneebs unda<br />

ganekuTvnebodes, xolo xelnaweTagan uadresi IX-X saukuneebis mijnazea<br />

Sesrulebuli. amaTgan termini `apaÁ~ ixmareba N/Sin-50-sa (X ss. I nax.) da<br />

Satberdis (X s. 70-iani) redaqciebSi, xolo `apa~ WeliSurSi (XIV-XV ss.)<br />

(abulaZe 1963: 97; aleqsiZe 2007: 20). amdenad, apaÁ/apa SesaZloa kninobiTi da<br />

Seryvnili forma iyos anTipatosisa, romelsac zustad gadmogvcems sumbat<br />

daviTis Zis Cvenamde moRweuli redaqciebi. es msjeloba marTebuli Cans, Tu<br />

gaviTvaliswineT imas, rom `apai/apa patrikiosis” tituli bizantiaSi<br />

saerTod ar arsebobda, Tumca ar aris gamoricxuli, rom `apaÁ/apa~ teqstSi<br />

aRniSnavdes `apo~-s (ἀπο) anu, titul `apo patrikioss~, rac yofil<br />

patrikioss niSnavs. bizantiaSi arsebobda apo ipatosisa da apo eparxosis<br />

titulebi, rac TavisTavad ar gamoricxavs im faqts, rom arsebuliyo `apo<br />

patrikiosis~ titulic. jon haldonis mixedviT, `apaÁ patrikiosis~ msgavsi<br />

forma dasturdeba VII-VIII saukuneebSi `apo ipaton patrikiosis~ saxiT,<br />

romelic amave periodis bizantiis saimperio titulebis ierarqiul kibeze<br />

erT-erT umaRles safexurs ikavebs (Haldon 1990: 393).<br />

69


izantiuri titulaturis gadmocemis garda, Tu kargad<br />

davakvirdebiT, orive saistorio teqsti odnav gansxvavebuli informaciebis<br />

Semcvelia. `moqcevaÁ qarTlisaÁ~ varaz-bakuris warmomavlobis Sesaxeb<br />

arafers gvamcnobs, mis winamorbedad _ arSuSa kurapalats, xolo<br />

memkvidred nerses asaxelebs; xolo sumbat daviTis Zis `cxovrebaÁ da<br />

uwyebaÁ bagrationTaÁs~ teqstis mixedviT, varaz-bakuri guaram kurapalatis<br />

Zea, xolo mis memkvidred nerse aris dasaxelebuli. nerse orive saistorio<br />

wyaroSi mamis miTiTebis gareSea moxseniebuli. amdenad, Tu ra naTesauri<br />

kavSiri arsebobda varaz-bakursa da nerses Soris, arcerT zemoxsenebul<br />

teqstSi ar Cans.<br />

bizantiuri saistorio wyaroebi varaz-bakuris Sesaxeb friad<br />

saintereso masalebs gvawvdian. Teofane aRmsareblis cnobiT, varaz-bakuri<br />

bizantiis imperatoris, iustiniane II-is, moxele da Tanamzraxvelia,<br />

romelic devnilobis drosac masTan aris xersonsa da xazareTSi (Mango and<br />

Scott 1997: 521). varaz-bakurs imperator iustinianesTan erTad dasjian<br />

sikvdiliT 711 wels (Mango and Scott 1997: 529). Teofane varaz-bakurs<br />

protopatrikiossa da ofsokionis Temis komess, anu meTaurs uwodebs<br />

(laTinurad niSnavs TanaSemwes) (Mango and Scott 1997: 529; Migne 1861: 769).<br />

varaz-bakuris bizantiuri titulaturisa da saxelos Sesaxeb<br />

damatebiT informacias gvaZlevs bizantiuri sfragistikis is numuSebi,<br />

romlebic moipova cnobilma koleqcionerma da antikvaruli nivTebiT<br />

movaWre giorgi zakosma (1911-1989 ww.). xelT gvaqvs ori aseTi egzemplaris<br />

aRweriloba.<br />

pirveli nimuSis aRweriloba mogvyavs nikolas oikonomidisis<br />

naSromis mixedviT. beWdis diametri 33 mm., xolo 1986 wlisTvis zakosis<br />

koleqciaSia daculi, qalaqi bazeli. liTonis beWdis ZiriTadi<br />

maxasiaTeblebi n. ikonomidisis mixedviT Semdegia:<br />

Subli: jvarisebri monograma – Θεοτόκε βοήθει (loreni, V tipi). oTxive<br />

kuTxeSi or xazad Sesrulebuli warwera. monetis kide dagrexilia.<br />

Τω-ΔȣˡΛω-COU-ˡBAΡA-CBAˡΚȣ-ΡΙω<br />

70


zurgi: warwera eqvs xazad. monetis kide dagrexilia.<br />

ϯΠΑΤΡΙˡḲΙωSKOMˡ...ΙΤȣΘεOˡ.VΛΑKΤȣΒ.CΙΛΙΚȣOˡΨΙΚΙȣ<br />

warwera amgvarad aris aRdgenili:<br />

`Θεοτόκε βοήθει τῷ δούλῳ σου βαρασβακουρίῳ πατρικίῳ (καὶ) κομ[ετ]ί τοῦ<br />

θεο[φ]υλάκτου β[α]σιλικοῦ Ὀψσικίου~ (Oikonomidès 1986: 40-41).<br />

`RvTismSobelo Seewie Sens monas varaz-bakurs patrikiossa (da)<br />

RmrTivdaculi saimperio ofsikionis komets.~<br />

varaz-bakuri ixsenieba aseve konstantinopolis patriarq nikefores<br />

`mokle istoriaSi~, romlis mixedviT igi imperator iustiniane II-s erT-<br />

erTi yvelaze aqtiuri mxardamWeria. is iustinianes aqtiurad exmareba<br />

taxtis dauflebaSi ZmasTan erTad, romelsac saliva rqmevia - Βαρασβακούριον<br />

καὶ τον τούτου ἀδελφὸν τόν τε Σαλιβᾶν `varaz-bakuris da misi Zmis salivas~ (Mango<br />

1990: 102-103). berZnuli Σαλιβᾶ/saliva am SemTxvevaSi qarTul `Salvas~ unda<br />

Seesatyvisebodes. amdenad, varaz-bakuris Zmas Salva erqva. Salva Zmebs<br />

Soris umcrosi unda yofiliyo. ufross, rogorc zemoT vixileT, arSuSa<br />

erqva.<br />

imave istorikosis mixedviT, iustinianes damxobisa da yelis<br />

gamoWris Semdeg imperatoris momxre sxva arxontebTan erTad Seipyres da<br />

sikvdiliT dasajes varaz-bakuric. niSandoblivia isic, rom sikvdiliT<br />

dasjil arxontens Soris patriarqi nikefore saxeliT mxolod varaz-<br />

bakurs isxeniebs (Mango 1990: 102-103). es misi upiratesi mdgomareobis<br />

xazgasmaa. ucnobia Salvas bedi. is ZmasTan monawileobs iustiniane II-is<br />

gamefebaSi 705 wels, xolo Semdeg qreba bizantiuri saistorio wyaroebidan.<br />

Salva an bizantiaSi darCa da Zmis xvedri gaiziara, anda samSobloSi<br />

gaagrZela moRvaweoba, yovelSemTxvevaSi misi Semdgomi bedi masalebSi ar<br />

Cans. safiqrebelia, rom is 711 wels ZmasTan erTad unda daRupuliyo,<br />

radgan qarTlis erismTavrad varaz-bakuris Semdeg nerses Ze stefanozi<br />

xdeba da ara sxva vinme.<br />

amdenad, rogorc wyaroebidan varkvevT, varaz-bakuri ofsikoinis<br />

Temis komesis saxelos garda, flobda protospaTariosis tituls da<br />

71


iwodeboda patrikiosad. Tumca mogvianebiT xdeba misi mniSvnelovani<br />

dawinaureba da iustiniane II-is mmarTvelobis meore periodSi (705-711 ww.),<br />

rodesac varaz-bakuri eufleba iseT sapatio titulebs, rogoric aris<br />

protopatrikiosi da anTipatosi. sxvadasxva Temebis meTaurebi<br />

patrikiosebad iwodebodnen. ofsikionis Temis meTauri maT Soris<br />

upirvelesad, anu protopatrikiosad iwodeboda, aRniSnuli senatoruli<br />

tituli varaz-bakurs 711 wlisTvis ukve miRebuli hqonda (Mango, Scott 1997:<br />

529). amas Tu SevujerebT qarTul wyaroebs, mivalT im daskvnamde, rom<br />

varaz-bakurs sapatio titulad anTipatosis titulic miuRia da wodebula<br />

rogorc `varaz-bakur anTipatos-patrikiosi~. rogorc bizantinologiaSi<br />

iTvleba, anTipatosi sapatio titulad mxolod IX saukunidan iqca (ODB 1<br />

1991: 111). Tumca varaz-bakuris magaliTi gviCvenebs, rom aRniSnuli pativi<br />

sapatio titulad jer kidev VII saukunis dasawyisSi qceula. mxolod<br />

amgvari koniuqturiT SeiZleba aixsnas bizantiur taqtikebSi moxseniebuli<br />

anTipatosis tituli, romelic X saukunemde magistrosis Semdeg yvelaze<br />

sapatio tituli iyo bizantiur saimperio titulaturaSi (Oikonomides 1972:<br />

94-95). paralelurad, imave X saukuneSi, bizantiis yvela Temis strategosi<br />

sapatio titulad anTipatosis tituls atarebda (Oikonomides 1972: 136-141)<br />

maSin, rodesac SedarebiT Zveli koniuqturiT isini mxolod patrikiosebad<br />

iwodebodnen (Oikonomides 1972: 46-49). es yvelaferi imis maniSnebelia, rom<br />

anTipatos-patrikiosamde Temis meTaurebi mxolod patrikiosebad<br />

iwodebodnen. xolo mogvianebiT, garkveuli precedentis Seqmnis Semdeg,<br />

maTi pativi amaRlda anTipatos-patrikiosis titulamde. aseTi precedenti<br />

unda yofiliyo ofsikionis Temis komesis, varaz-bakuris, dawinaureba<br />

anTipatos-patrikiosad, ramac ganapiroba misi protopatrikiosoba, anu<br />

patrikiosTa Soris upirvelesis titulis miReba. Cven ar gamovricxavT<br />

imasac, rom TeofanesTan moxseniebuli protopatrikiosoba gulisxmobdes<br />

anTipatos-patrikiosis tituls; vgulisxmobT imas, rom protopatrikiosad<br />

varaz-bakuris dasaxelebiT istorikosi xazs usvams mis dawinaurebas sxva<br />

patrikiosebs Soris. xolo qarTuli wyaro gviCvenebs mis oficialur<br />

72


tituls – anTipatos-patrikioss. amis naTeli ilustraciaa is, rom<br />

protopatrikiosis tituli ar gvxvdeba sxva bizantiur wyaroebSi, xolo<br />

anTipatos-patrikiosi ki mravaljer dasturdeba imave periodis masalebSi.<br />

es yvelaferi TavisTavad ar gamoricxavs imis SesaZleblobas, rom<br />

protopatrikiosobas realuri Sinaarsi hqonoda. aRniSnuli miuTiTebs ara<br />

imdenad realur titulze, aramed mdgomareobaze, romelic varaz-bakurs<br />

ekava bizantiaSi. swored amis gamo iyo, rom Teofane aRmsareblis inglisur<br />

enaze mTargmnelma, hari TarTledoum, tituli Targmna ara rogorc<br />

protopatrikiosi, aramed rogorc patrikiosTa Soris upirvelesi –<br />

Βασβακούριος δ πρωτοπατρίκιος καὶ κόμης τού Όψικίου (Mango and Scott 1997: 529; Migne 1861:<br />

769). amiT xazi gausva imas, rom protopatrikiosisMmsgavsi sapatio tituli<br />

ar arsebobda. Tumca, amasTan, amave pasaJis mixedviT, varaz-bakuri yvelaze<br />

dawinaurebuli iyo sxva patrikiosebs Soris. mis realur titulze<br />

informacias sumbat daviTis Ze gvawvdis, rodesac mas anTipatos-patrikioss<br />

uwodebs (metreveli 2008: 362-363).<br />

ra mdgomareoba unda hqonda aRniSnul tituls bizantiaSi VII<br />

saukunis dasawyisisTvis? filoTeosis `kletorologionis~ mixedviT,<br />

tituli anTipatosi spektabilisze da protospaTariosze maRalia da<br />

adgils magistrosis Semdeg ikavebs. aseTi mdgomareoba gvaqvs 899 wlisTvis.<br />

aRsaniSnavia isic, rom iseTi titulebi, rogoric aris magistrosi da zoste<br />

patrikia, iSviaTad gaicemoda. zoste patrikiad iwodebodnen mxolod<br />

saimperatoro ojaxis wevri qalebi da imperatoris ojaxTan daaxloebuli<br />

qalebi. magistrosis tituli, rogorc filoTeosis taqtikonSia aRniSnuli,<br />

899 wlisTvis sapatio titulia (Oikonomides 1972: 94-95). mogviano periodis<br />

taqtikonebSi igi SedarebiT damcrobilia da meore rigis titulebSi aris<br />

gaerTianebuli (Oikonomides 1972: 244-245, 262-263). SedarebiT Zvel e.w. uspenskis<br />

taqtikonSi, rogorc j. b. biuri aRniSnavs, magistrosis sapatio tituls ver<br />

vxvdebiT, xolo n. oikonomidisi am faqts gadamweris Secdomas miawers da<br />

aRadgens mas Sesabamis adgilas (Bury 1911: 46-47; ODB II 1991: 1267). VII<br />

saukunidan ramdenime magistrosi gamodis politikur asparezze (Oikonomides<br />

73


1972: 294). maT Soris erT-erTi pirvelia nikita qsilinitesi, romelic<br />

magistrosobas imperator anastasius II artemiosis (713-715 ww.) dros<br />

eufleba. xolo leon III isavrielis (717-741 ww.) dros nikita yofil<br />

imperators exmareba taxtisTvis brZolaSi, Tumca warumateblobas ganicdis<br />

da anastasius-artemiosTan erTad sikvdiliT dasjian 719 wels. xolo im<br />

didZal qonenas, rac Tanamdebobze yofnis dros daagrova, konfiskacias<br />

gaukeTeben (Bury 1911: 29; Mango and Scott 1997: 92). Znelia zustad imis<br />

gansazRvra, iyo Tu ara magistrosis, titulis mflobeli romelime<br />

konkretuli aristokrati iustiniane II-is (685-695, 705-711 ww.) mmarTvelobis<br />

dros, an Tu iyo, ramdenad maRalia misi mdgomareoba bizantiis imperatoris<br />

sakariskaco ierarqiaSi. unda gaviTvaliswinoT is, rom kesarosisa da<br />

novelisimosis titulebis mflobelebs am dros ver vxvdebiT sakuTriv<br />

bizantiis imperiis farglebSi, xolo kurapalati, savaraudod, aseve<br />

imperiis farglebs gareT aris saZiebeli.<br />

amdenad, varaz-bakuris mdgomareoba bizantiaSi Tu ara yvelaze<br />

maRali, erT-erTi umniSvnelovanesi mainc unda yofiliyo. xolo misi<br />

moxsenieba imperator iustinianes mxardamWerTa Soris, rodesac imperatori<br />

devnilobaSi imyofeboda, da maSinac, rodesac mis meore mmarTvelobas<br />

safrTxe Seeqmna, miuTiTebs mis gansakuTrebul mdgomareobaze imperator<br />

iustiniane II-s saimperatoro karze. swored, iustinianes dros iqna<br />

Sesrulebuli varaz-bakuris warwera, sadac misi saxeli samarTlianad<br />

aRadgina vaxtang goilaZem. warweris mixedviT, varaz-bakuri qarTvelTa<br />

Soris yvelaze ufro gandidebulad moixseniebs sakuTar Tavs: `†<br />

[S(e)w(Àvni)Ta q(rist)ÀsiTa], Áv(s)t(i)n(i)ane m(e)f(i)sa [ze, me]----(varaz-bakuri –<br />

l. T.)----v(i)q(me)n R(mr)T(isaga)n g(a)n]did(ebu)li n(a)T(esa)vT[a y(ovel)Ta<br />

C(emT)a~. (SoSiaSvili 1980: 103)<br />

stefanoz III (IV) qarTlis erismTavari<br />

varaz-bakuris tragikuli sikvdilis Semdeg, rasac adgili 711 wlis<br />

11 dekembris axlo xanebSi hqonda, qarTlis erismTavari stefanoz III (IV)<br />

74


nerses Ze xdeba. stefanozi Tavisi freskuli warweris mixedviT 739 wels, 14<br />

oqtombers, oTxSabaT dRes gardaicvala (abramiSvili, aleqsiZe 1989: 34-35,<br />

89-90). amave warweris mixedviT, stefanozi Tavisi mTavrobis 29-e wels<br />

gardacvlila, rac misi erismTavrobis dasawyisad 711 wels miuTiTebs<br />

(abramiSvili, aleqsiZe 1989: 34-35, 89-90).<br />

guram abramiSvilma gaarkvia, rom stefanozi erismTavr nerses Zea<br />

(abramiSvili, aleqsiZe 1989: 37; abramiSvili 1977: 64; abramiSvili 1984: 165-166).<br />

nerse erismTavari, rogor asoRikis cnobiT zemoT vixileT, qarTlis<br />

erismTavari yofila.<br />

stefanozis Sesaxeb informacias atenis sionis taZarSi aRmoCenili<br />

grafitebi gvawvdian. atenis sionis aRniSnuli epigrafikuli warwerebis<br />

mixedviT, stefanozs erismTavroba bizantiis imperator vardan<br />

filipikosisgan (711-713 ww.) miuRia (abramiSvili 1984: 162-164). erT-erT<br />

grafitSi stefanozi nerses Zed aris dasaxelebuli, rac imis maniSnebelia,<br />

rom is nerse I didis vaJiSvili yofila (abramiSvili 1984: 163; giolaZe 2008:<br />

52).<br />

stefanozis Sesaxeb yvelaze ufro mniSvnelovani informaciis<br />

Semcvelia atenis sionis dasavleT fasadis freskuli warwera, romelic<br />

misive Sinaarsis mixedviT stefanoz mamfals ekuTvnis. stefanoz mamafali<br />

qarTvelTa da megrelTa erisTavT-erisTavTa uflad aris dasaxelebuli.<br />

warweris abramiSviliseuli varianti Semdegia:<br />

`[q: zeobas]a ka (= 21) R(mr)T(i)gÂirgÂn[osanisa]<br />

[arCilisi 3 , ke]T(i)Tladmsaxu[rebasa S(in)a]<br />

m[e]f[isa] Cuenisasa, Ãelmwifobasa<br />

[sa]rkinozTasa r k a (= 121), aResrula<br />

ku[r]Txeuli m(am)f(a)li stefanoz,<br />

R(mr)T(i)sa m[ier] q(ar)T(ue)lTa da m(e)gr(e)lTa<br />

erisTave[risTa]vsTa uf(a)li T(ues)a okdombersa<br />

3 sxva gavrcelebuli mosazrebiT aq unda vigulixmoT bizantiis imperatori leon III<br />

sirieli/isavrieli (717-741 ww.), romlis imperatorobis 21-e weli swored 738/739 welze<br />

modis, iseve rogorc hijriT 121-e weli.<br />

75


[id] (= 14), dResa oTxSabaTsa, Jamsa<br />

a (= 1) Ra[misas]a a, amas z(ed)a welsa dRisa<br />

mT[avrobisa mo]xrdili kT (= 29)~ (abramiSvili, aleqsiZe 1989: 89-90;<br />

abramiSvili 1977: 35-36).<br />

warweras guram abramiSvili 739 wliT aTariRebs (abramiSvili 1977:<br />

14-15; abramiSvili, aleqsiZe 1989: 89-90). miRebuli TariRi Seesabameba rogorc<br />

varaz-bakuris gardacvalebidan (711 weli) ocdamecxre wels, aseve hijriT<br />

121 welsac, romelic Tanamedrove kalendarze daangariSebiT 738 wlis<br />

dekembers iwyeba da 739 wlis dekemberSi mTavrdeba. aRniSnuli warweridan<br />

ar Cans, rom stefanozi flobda raime bizantiur saimperio tituls, Tumca<br />

imperatori vardanis mier stefanozisTvis qarTlis mmarTvelobis<br />

damtkiceba mis axlo urTierTobaze unda miuTiTebdes bizantiis<br />

imperiasTan, misi mmarTvelobis dasawyisSi mainc. atenis sionis erT-erT<br />

grafitSi aRniSnulia:<br />

`q. ese me d(a)vwere ioaneman. vardan kaisar misca [gvirgvini ? da<br />

stefanoz] ne(r)sesa Ze, dari R(mr)TisaÁ Ser(ac)xes da varaz m------[stefan]oz<br />

mamfalsa da waRmarT(ca) cnes d(a)m[yareba misi. vinc waikiTxos] locvas(a)<br />

momi[Ã]s[ene], amen~ (abramiSvili 1984: 164).<br />

am warweris Sinaarsi, guram abramiSvilis mixedviT, is aris, rom<br />

bizantiis keisari, vardan filipikosi, erT-erT qarTvel didebuls<br />

gvirgvins gadascems. gvirgvinis gadacemis motivi Tavad avtoris mier aris<br />

aRdgenili, rac. bunebrivia, ver iqneba dazRveuli garkveuli koreqturisgan.<br />

warweris mixedviT, stefanozi, rogorc `dari RmrTisaÁ Ser(ac)xes~<br />

erismTavrad. is, rom warweraSi moxseniebuli pirovneba romlis saxelis<br />

bolo ori asobgera `oz” `stefan-oz~-is aRmniSvnelia, mtkicdeba atenis<br />

sionis zemoxsenebuli freskuli warweriT.<br />

stefanozis gardacvalebis dros gakeTebul warweraSi (739 weli)<br />

misi bizantiuri titulaturis gareSe moxsenieba miuTiTebs, rom stefanozi<br />

mmarTvelobis bolos arcerT maTgans ar flobda.<br />

76


adarnerse II qarTlis erismTavari<br />

adarnerse qarTlis erismTavris Sesaxeb cnobebi uaRresad mwiria,<br />

viciT mxolod is, rom is atarebda kurapalatis tituls da iyo nerse II-is<br />

mama. am informacias vigebT ioane sabanis Zis `abo tfilelis wamebis~<br />

teqstidan, sadac naTqvamia:<br />

`nerseÁ Ze adarnerse kurapalatisa da eris mTavrisaÁ~. (qarTuli<br />

proza..., I 1982 :125; javaxiSvili 1965: 81)<br />

informacia moklea da misi mixedviT imis garkveva, Tu rodis da ra<br />

viTarebaSi miiRo man kurapalatoba, advili ar aris. erTi ram faqtia, rom<br />

qarTlis saerismTavroSi erTaderTi kurapalati misive erismTavrobis<br />

periodSi Tavad adarnerse unda yofiliyo. sxva qarTuli saistorio<br />

teqstebi mis Sesaxeb informacias ar iZlevian. `moqcevaÁ qarTlisaÁs~ da<br />

sumbat daviTis Zis teqstebSi adarnerse kurapalatis Sesaxeb cnobebi<br />

daculi ar aris. isini asaxeleben mis Zes nerses, magram ar weren arafers<br />

misi mamis Sesaxeb.<br />

`varaz-bakur apaÁ patrikiozi, romelman garbanelni moaqcina T, da<br />

merme nerse [i], da Zeni misni: filipe ia, stefanoz ib, adrnese ig, guaram id,<br />

da bakureani ZeEbaldadisi ie; da Zeni adrnesesni: stefanoz iv, da aSot<br />

kurapalati iz, da guaram [iÀ]. didni erisTavni esTen iyvnes~ abulaZe 1963:<br />

97).<br />

nerse II qarTlis erismTavari<br />

adarnase kurapalatis Semdeg qarTlis erismTavari nerse II xdeba.<br />

nerse VIII saukunis 60-70-ian wlebSi erismTavrobda. is iyo grigol<br />

xanZTelis aRmzdeli da misi axlo naTesavi. ioane sabanis Zis gadmocemiT<br />

nerses meuRle grigolis mamidaa. grigolis Sesaxeb vkiTxulobT:<br />

`ese iyo Svili warCinebulTa didebulTa da marTlmorwmuneTa mama-<br />

dedaTaÁ da saxlsa Sina sameufosa didisa nerse erisTavisasa aRzrdil iyo<br />

xeliTa keTilad msaxurisa dedoflisa _ nerses colisaÁTa, romelsaca<br />

eSvila, rameTu iyoca Zmiswuli misi~ (abulaZe 1963: 249).<br />

77


nerses Sesaxeb cnobebi daculia, aseve moqcevai qarTlisaiSi da<br />

sumbat daviTis ZesTanac, Tumca arcerTi maTgani ar gvawvdis cnobebs misi<br />

bizantiuri titulaturis Sesaxeb (aleqsiZe 2007: 20; metreveli 2008: 362).<br />

nerses Semdeg mTavrobdnen adarnarse, filipe da stefanozi<br />

(aleqsiZe 2001: 311-315), Tumca arcerTi maTganis bizantiuri titulaturis<br />

Sesaxeb ar vxvdebiT raime xelSesaxeb informacias. ar aris gamoricxuli,<br />

rom arabebis gavlenis Sedegad qarTlis erismTavarTa saxls Seewyvita<br />

bizantiuri sakariskaco titulebis miReba.<br />

kurapalatis tituli qarTvelTa samefoSi<br />

qarTvelTa samefos Camoyalibeba bagrationTa gvaris saxelmwifo<br />

moRvawis, aSot I didi kurapalatis (786-826 ww.), saxels ukavSirdeba. aSoti<br />

jer qarTlis erismTavari yofila. mas Tbilisi da bardavi hqonda<br />

Cabarebuli (yauxCiSvili 1955: 376; metreveli 2008: 363). bunebrivia, aSoti<br />

qarTlisa da aranis teritoriis did nawils marTavda, rac arabebis mier<br />

unda yofiliyo sanqcirebuli. mogvianebiT arabebis damarcxebasTan erTad<br />

bizantiasTan omSi da saxalifos dasustebis pirobebSi aSoti arabebs<br />

aujanyda. arabebis winaaRmdeg ajanyeba bizantiis mokavSireobis gareSe<br />

warmoudgeneli iyo. ukve aSotis mamas, adarnases bagrations,<br />

samflobeloebi bizantiis imperiis Crdolo-aRmosavleT sazRvarTan hqonda.<br />

es ki, bunebrivia, bizantiis mesveurTa Tanxmobasac gulisxmobda aRniSnuli<br />

teritoriis kontrolis saqmeSi. aSots mamis mier konsolidirebulma<br />

saerisTavom mniSvnelovani safuZveli Seuqmna damoukidebeli saxelmwifos<br />

Camoyalibebas. saerTod VII-VIII saukuneebis saqarTveloSi ramdenime<br />

saerisTavo iyo Seqmnili, romlebic, faqtobrivad, damoukidebel politikas<br />

awarmoebdnen. saqarTveloSi ki am dros sami superZala ibrZoda gavlenis<br />

mopovebisTvis, maT Soris iyvnen: bizantiis imperia, arabTa saxalifo,<br />

xazarTa xakanati. yvela am zesaxelmwifos politika eqspansionistur<br />

xasiaTs atarebda da regionis masStabiT hegemonobis damyarebas isaxavda<br />

miznad. aRniSnuli imperiebis interesebi, yvelaze mZafrad saqarTvelos<br />

teritoriaze ikveTeboda.<br />

78


sam zesaxelmwifos Soris yvelaze gavleniani arabTa saxalifo iyo.<br />

Sesabamisad, saqarTveloSi arsebuli politikuri erTeulebis didi nawili<br />

xalifas uzenaesobas scnobda. aSotis da sxva adgilobrivi kavkasieli<br />

mmarTvelebis mizani arabeTis batonobis damxoba iyo. arabeTSi mimdinare<br />

socialurma dapirispirebam da babeqis ajanyebam aSots xeli gauxsna<br />

ajanyebis dasawyebad. wamowyebaSi mniSvnelovani adgili bizantiis<br />

politikur da moralur mxardaWeras hqonda. miuxedavad garkveuli<br />

warmatebisa da bizantiis mxardaWerisa, aSotis kampania warumatebeli<br />

aRmoCnda. Tumca, is bolomde ibrZvis qarTlisTvis, xolo politikur<br />

centrad gareSe mtrebisgan SedarebiT ufro dacul adarnase bagrationis<br />

samflobeloebs irCevs. adarnases samflobeloebi `matiane qarTlisaÁs~<br />

mixedviT Semdegia:<br />

`sicocxlesave juanSerissa icvala adarnase bagratonianman nasamali<br />

klarjeTisa, SavSeTisa, aWarisa, nigalisa, asisforisa, artanisa da quemoÁsa<br />

taoÁsaÁ, da cixeTaganca, romelni hqondes SvilisSvilTa vaxtang mefisaTa.<br />

da warvida adarnase klarjeTad da mun mokuda~ (yauxCiSvili 1955: 252;<br />

metreveli 2008: 255).<br />

amdenad, jer kidev aSotis mamis, adarnases, dros klarjeTi<br />

bagrationebis politikur centrad iqca saqarTveloSi. qarTuli wyaroebis<br />

CvenebiT, swored arabTa batonobis winaaRmdeg gamosvlisTvis iRebs aSoti<br />

bizantiis imperatorisgan kurapalatis tituls. `matiane qarTlisaÁSi~<br />

vkiTxulobT:<br />

`xolo eufla qarTls da sazRvarTa misTa. rameTu maTve JamTa<br />

Sesrul iyo maslama saberZneTad, da Seiqca mouZlurebuli da<br />

ganwbilebuli. maSin berZenTa mefeman mouboZa kurapalatobaÁ aSots. da<br />

mouZlurebul iyvnes sarkinozni. da gandidna aSot kurapalati~<br />

(yauxCiSvili 1955: 252; metreveli 2008: 255).<br />

rogorc saitorio wyarodan Cans, aSots kurapalatoba arabebis<br />

winaaRmdeg brZolis gamo miuRia. sxva qronologiuri miTiTebebi, ris<br />

danaxvasac cdilobdnen sxva mkvlevarebi, iq ar Cans. kurapalatis tituliT<br />

ixseniebs mas sumbat daviTis Zec, Tumca ar aRwers imas, Tu ra viTarebaSi<br />

79


da ra mizeziT daeufla aSoti kurapalatobas. samagierod, sumbati<br />

xazgasmiT aRniSnavs, rom xelmwifeba aSot I kurapalatma swored bizantiis<br />

imperatoris nebiT daimkvidra:<br />

`da ganamravla soflebi aSot kurapalatman queyanaTa maT Sina. da<br />

misca RmerTman da ganamtkica ÃelmwifebaÁ misi nebiTa berZenTa mefisaÁTa~<br />

(yauxCiSvili 1955: 376; metreveli 2008: 363).<br />

amgvarad, qarTuli wyaroebis calsaxa CvenebiT kurapalatoba da<br />

xelmwifeba, anu damoukidebeli mmarTvelobis ufleba aSots bizantiis<br />

imperatorisgan miuRia. aSot I kurapalatis saxels ukavSirdeba qalaqi<br />

artanujis daarseba da misi gadedaqalaqeba. es yvelaferi iZleva imis<br />

safuZvels, rom swored igi miviCnioT axali qveynis – qarTvelTa samefos<br />

damaarseblad. rogorc qarTul istoriografiaSi aris garkveuli,<br />

kurapalatis tituli aSotma 813 wels miiRo imperator leon III armenielis<br />

gankargulebiT.<br />

aSotis mier kurapalatis titulis miReba rom vasalur<br />

damokidebulebas gulisxmobda, es mosazreba ar aris axali (badriZe 1965:<br />

221). am mosazrebasTan erTad SoTa badriZe Tvlida, rom kurapalatobis<br />

miRebiT aSoti Tavis Zvel tituls – erisTavs _ axliT anacvlebs, rac<br />

gulisxmobda ara erisTavis an misi saxecvlili formis erismTavris<br />

gamoyenebas umaRlesi politikuri uflebis aRmniSvnel terminad, aramed<br />

kurapalatis. badriZe wers:<br />

`wyaroebi, romelTa gaazreba sworedaa SesaZlebeli mmarTvelobis<br />

meore periodidan mxolod kurapalatis pativiT icnoben aSot dids.<br />

amitomac bunebrivia, wamoiWras varaudi, rom bizantiasTan vasalur<br />

pirobaze moqcevis droidan kurapalatobam STanTqa erisTavis saxelo.<br />

pirvelma mTlianad Sescvala meore~ (badriZe 1965: 221).<br />

SoTa badriZe ar jerdeba imis aRniSvnas, rom kurapalatma erisTavis<br />

funqcia gadafara da iqve aRniSnavs, rom kurapalatsac unda Seecvala<br />

Tavisi Sinaarsio (badriZe 1965: 221). amaSi mkvlevari imas gulisxmobs, rom<br />

kurapalatoba ukve, rogorc umaRlesi politikuri uflebis aRmniSvneli<br />

saxeli, memkvidreobiT gadadioda mamidan Svilze. aRniSnuli Tvalsazrisis<br />

80


gasamyareblad SoTa badriZes sumbat daviTis Zis Semdegi pasaJi aqvs<br />

moSveliebuli:<br />

`bagrat kurapalati, Ze aSot kurapalatisaÁ, gardaicvala qronikonsa<br />

Jˆv, da dautevna Zeni: daviT, romeli Semdgomad missa kurapalat yves~<br />

(badriZe 1965: 222; yauxCiSvili 1955: 378; metreveli: 366).<br />

motanil wyaroSi arsad Cans, Tu vin daamtkica daviT I (876-881 ww.)<br />

bagratis Ze kurapalatad. xolo imisTvis, rom msgavsi varaudi<br />

safuZvlianad CaiTvalos, mkvlevars esaWiroeba sul mcire erTi paralelis<br />

moyvana mainc, rodesac kurapalatis tituls aniWeben saqarTveloSi<br />

bizantiis yvelanairi Carevis gareSe. msgavsi paraleli ki, ramdenadac<br />

CvenTvis cnobilia, saerTod ar arsebobs. ufro metic, Tu gadavxedavT<br />

qarTuli wyaroebis monacemebs, magaliTad, daviT III kurapalatis Sesaxeb,<br />

ver SevxvdebiT cnobas, Tu vin da rodis gadasca mas bizantiuri tituli<br />

(kurapalati). maSin, rodesac bizantiur saistorio wyaroSi pirdapir aris<br />

miTiTebuli, rom barda fokas ajanyebis Semdeg bizantiis imperatorma<br />

basil II didma daviTis winaaRmdeg gailaSqra da aiZula, damorCileboda,<br />

xolo misi samflobeloebi samemkvidreod daemtkicebina imperatorisTvis.<br />

imperatorma wyalobis niSnad daviTs kurapalatis tituli uboZa. aRniSnul<br />

movlenas, iahia antioqielis mixedviT, adgili 989 wels hqonda da ara<br />

daviTis dabadebisTanave (Степаненко 1982: 72-77), rogorc es SeiZleba<br />

mkiTxvels moeCvenos qarTuli wyaroebidan. aSotis kurapalatobaze<br />

analogiuri cnoba mogvepoveba, oRond ukve qarTul wyaroSi, sadac<br />

garkveviT aris miTiTebuli, rom man kurapalatoba bizantiis<br />

imperatorisgan (berZenTa mefe) miiRo. (yauxCiSvili 1955: 252; metreveli: 255).<br />

aSotis mier (813 weli) da daviTis mier (989 weli) kurapalatis titulis<br />

miReba imperatoris specialuri gankargulebis mixedviT, adasturebs im<br />

faqts, rom qarTvelTa samefoSi mTeli IX-X saukuneebis ganmavlobaSi<br />

kurapalatis titulis gacema mxolod bizantiis imperatoris privilegia<br />

iyo da is memkvidreobiT arasdros gadaicemoda. msgavsi viTarebaa Tundac<br />

manamde da mis Semdegac, vidre bizantiuri sakariskaco titulatura<br />

arsebobs saqarTveloSi XI saukunis CaTvliT.<br />

81


es rac Seexeba kurapalatis funqciis Secvlas, ris Sesaxebac<br />

bunebrivia, ar viziarebT SoTa badriZis mosazrebas. ufro metic, ver<br />

gaviziarebT mis mosazrebas, TiTqos aSotis dros kurapalatis titulma<br />

erisTavis saxelo Caanacvla. Cveni azriT, kurapalatma ki ar Caanacvla<br />

erisTavis saxelo, aramed isini arsebobdnen erTmaneTis paralelurad.<br />

erisTavi SesaZloa yofiliyo kurapalati Tu Sesabamis tituls gascemda<br />

imperatori konkretul feodalze, romelsac erisTavis saxelo hqonda<br />

miRebuli.<br />

rac Seexeba didi erisTavobis anu erismTavrobis damcrobas, es<br />

faqti Zveli, umaRlesi politikuri uflebis aRmniSvneli terminis, `mefis~<br />

aRdgenasTan unda iyos kavSirSi. am movlenas aSot I kurapalatis<br />

mmarTvelobis dros hqonda adgili. aSoti iyo erT-erTi pirveli, vinc<br />

mefed iwoda erismTavarTa (e.i. erisTavTa) Soris, 4 xolo xelmwifebis, anu<br />

damoukidebeli mmarTvelobis legitimacia, rogorc aRvniSneT, bizantiis<br />

imperatorisgan miiRo. sumbatTan miTiTebuli TariRis gaTvaliswinebiT,<br />

tituli `qarTvelTa mefe~ 888 wels SemoiRes. es, bunebrivia, ar niSnavs imas,<br />

rom qarTvelTa mefis tituli haeridan iqna motanili an yvelanairi<br />

winaswari niadagis Seqmnis gareSe moxda am titulis damkvidreba. adarnases<br />

qarTvelTa mefed kurTxevas ukve hqonda Semzadebuli niadagi aSotis mier<br />

mefis titulis miRebiT, ubralod wyaroSi ar Cans, Tu ra konkretuli<br />

teritoriis mefed moiazrebda Tavs aSot I kurapalati, magram is, rom aSot<br />

kurapalati mefed iwodeba amas rigi qarTuli wyaroebi udavod adastureben<br />

(metreveli 2008: 255). realurad aSoti mesxeTsa da Sida qarTlSi mefobs,<br />

xolo oficialurad ki misi `mefoba~ qarTlis mefobas unda gulisxmobdes.<br />

savaraudod, aSoti Tavs juanSeris legitimur memkvidred Tvlida, rasac<br />

miuTiTebs vaxuSti bagrationis mowmoba imis Sesaxeb, rom juanSer arCilis<br />

Zis sikvdilis Semdeg (787 wels) mis adgilze aSoti gaxda erismTavario<br />

(yauxCiSvili 1973: 127-128). es yvelaferi garkveuli saxecvlili formiT<br />

4 sxva im epoqidan unda yofiliyo leon II, romelic quTaisSi mefed kurTxevamde afxazeTis<br />

erisTavia, xolo egrisSi ioane arCilis Zis gardacvalebis Semdeg mefed iqna<br />

gamocxadebuli, rogorc arCilis saxlis erTaderTi legitimuri memkvidre.<br />

82


gaformda 888 wels rodesac adarnase oficialurad iwoda `qarTvelTa<br />

mefed~ (metreveli 2008: 366). nawili istorikosebisa Tvlis, rom am aqts<br />

adgili unda hqonoda 895, 897 an 899 wels (badriZe 1965: 223-224), Tumca amaze<br />

amjerad ar SevCerdebiT.<br />

rogorc istoriografiaSi aris gaziarebuli, kurapalatis titulis<br />

mflobelebi bizantiis imperatoris simpatiiTa da aRiarebiT sargeblobdnen<br />

qarTvelTa samefoSi. swored kurapalatis titulis mflobels Tvlida<br />

bizantiis imperatori `qarTvelTa samefoSi~ yvelaze upiratesad sxva<br />

mmarTvelebisgan gansxvavebiT. iTvleba, rom kurapalatis titulis gacemiT<br />

imperatorebi upirispirdebian adgilobriv ierarqiul sistemas, romlis<br />

saTaveSic `qarTvelTa mefe~ moiazreba. am kuTxiT mniSvnelovania bizantiis<br />

imperatoris, konstantine porfirogenetis cnobebi, romelSic igi<br />

qarTvelebs `kurapalatis iberebad~ (οί Ἴβηρες ἤγουν οί τοῦ κουραπαλάτου)<br />

moixseniebs (yauxCiSvili 1952: 255). aRniSnuli kargad exmaureba bizantiis<br />

politikas qarTvelTa samefos misamarTiT, sadac yvelaze mniSvnelovan<br />

figurad bizantiis imperators misive xeldasmuli kurapalati miaCnia.<br />

tituli `kurapalati~ bizantiis mesveurTaTvis gaxda erTgvari saSualeba,<br />

aramxolod gamoekveTaT sakuTari favoriti qarTveli xelmwifeebis<br />

rigidan, aramed xSir SemTxvevaSi gaeZlierebinaT, aRezevebinaT sakuTari<br />

momxreebi da amiT garkveuli dapirispireba SeetanaT qarTvelTa samefos<br />

mmarTvel wreSi. es tendencia SeamCnies qarTuli matianeebis avtorebmac.<br />

maSasadame bizantiis es politikuri xrikebi kargad iyo cnobili<br />

saqarTveloSi, rasac, bunebrivia, xSir SemTxvevaSi Ria da SeuniRbavi<br />

xasiaTi hqonda. sumbat daviTis Ze wers:<br />

`da mosca maT basili mefeman pativi – gurgens magistrosobaÁ da<br />

bagrats kurapalatobaÁ, raÁTamca viTar mter yvna erTmanerTisa mimarT mama-<br />

Zeni ese, da amiT RoniTa iZmacua. xolo gurgen WeSmariti da marTali iyo<br />

da vera aRZra guli misi zakÂTa amiT mizeziTa da vera uZlo RonisZiebiTa~<br />

(yauxCiSvili 1955: 382; metreveli 2008: 370).<br />

83


amrigad, daviT III kurapalatis gardacvalebis (1000 weli) Semdeg<br />

momxdari bizantia-saqarTvelos konfliqtis dros imperatori, basil II<br />

didi, aSkarad cdilobda uTanxmoeba Camoegdo mama-Svils Soris. misma<br />

mcdelobam am konkretul SemTxvevaSi ar gaamarTla. gurgeni, istorikosis<br />

SefasebiT `marTali~, anu samarTliani kaci iyo da usamarTloba Svilis<br />

mimarT ar Caudenia. es faqti gvafiqrebinebs, rom kurapalatis titulis<br />

gamoyeneba garkveuli politikuri uTanxmoebis Camogdebis mizniT 1000<br />

wlamdec unda momxdariyo, rasac gurgenis da bagratis SemTxvevisgan<br />

gansxvavebiT bizantiisTvis sasurveli Sedegi unda moetana. gurgenis<br />

gadawyvetileba, ar gaesaCivrebina imperatoris brZaneba, Svilis<br />

pativiscemiT iyo ganpirobebuli, rasac, bunebrivia, naklebad gauwevda<br />

angariSs gurgenis adgilze myofi sxva pirovneba. is, rom istorikosis<br />

aRSfoTeba gamoiwvia basilis gadawyvetilebam, adasturebs im faqts, rom<br />

rangiT ufro maRali bizantiuri sakariskaco tituli eZleoda asakiT<br />

ufrosebs da ara meti gavlenisa Tu titulis mqoneblebs. 1000 wlisTvis<br />

bagrati `afxazTa mefis~, xolo gurgeni `qarTvelTa mefis~ tituls<br />

atarebdnen. amdenad, maTi statusi Tanasworia. magram gurgeni mamaa da<br />

asakiT ufrosi. Sesabamisad, uxucesobis principiT gvarSi is aris meTauri<br />

da iwodeba kidec `mefeT mefed~. swored am faqtis gamo mematiane Tvlis,<br />

rom basili imperatorma `iZmacua~ da kurapalatoba uxucesobis<br />

ugulvebelyofiT gadasca bagrats.<br />

imisvis, rom ufro naTeli gaxdes kurapalatis titulis mniSvneloba,<br />

funqcia da politikuri datvirTva, rac mas eZleoda, umjobesia, Tvali<br />

gadavavloT misi gacemis intensivobas saqarTveloSi.<br />

aSot I didis gardacvalebis Semdeg pirveli, vinc es tituli miiRo,<br />

iyo misi SuaTana Ze _ bagrati. is kurapalati mamis gardacvalebisTanave,<br />

826 wels, gamxdara. giorgi merCule Tavis `grigol xanZTelis cxovrebaSi~<br />

Semdegnairad aRwers aRniSnul situacias:<br />

`mas Jamsa bagrat kurapalatman, nebiTa RmrTisaÁTa da nebiTa ZmaTa<br />

TÂsTaÁTa da brZanebiTa berZenTa mefisaÁTa moiRo kurapalatobaÁ nacvalad<br />

aSot kurapalatisa, mamisa TÂsisa, rameTu mieca mas flobaÁ ÃelmwifebisaÁ<br />

84


zegardamo. da Zmani misni, yovelni keTilni da didebulni Ãelmwifeni, -<br />

adarnerse uxucesi, da gvaram mrwemi, - mSuvalesa mas Zmasa morCil eqmnes<br />

saRmrToÁsa Zmobisa siyvaruliTa, rameTu erTzraxva, erTsul da erTneba<br />

iyvnes igini~ (abulaZe 1963: 272).<br />

giorgi merCules mixedviT, bagratis kurapalatad damtkiceba da<br />

misTvis qarTvelTa samefos marTvis Cabareba Zmebis nebasTan da bizantiis<br />

imperatoris brZanebasTan aris dakavSirebuli. rogorc wyarodan Cans,<br />

Zmebis iniciativiT imperators tituli bagratisTvis gadaucia. qarTuli<br />

istoriografia am gadawyvetilebas bizantiis imperatoris simpatias<br />

ukavSirebs. Tavad giorgi merCule odnav qvemoT sakuTar axsnas gvTavazobs<br />

bagratis dawinaurebasTan dakavSirebiT. igi wers:<br />

`xolo bagrat umTavres maTsa iyo sibrZniTa, saxiTa, da siqveliTa<br />

da yovliTa RmrTis-msaxurebisa sixaruliTa~ (abulaZe 1963: 272).<br />

amdenad, bagratis gamefeba da kurapalatis titulis gadacema misive<br />

pirovnuli RirsebebiT unda yofiliyo ganpirobebuli. am arCevanSi<br />

bizantiis imperatoris rolis ugulvebelyofac ar iqneba samarTliani,<br />

vinaidan bagratma swored `brZanebiTa berZenTa mefisaÁTa (bizantiis<br />

imperatori – l. T.) moiRo kurapalatobaÁ nacvalad aSot kurapalatisa~.<br />

aRniSnuli garkveulwilad bizantiis pirveli seriozuli Zalis<br />

demonstrirebad SeiZleba CaiTvalos, rodesac uxucesobis principis<br />

ugulebelyofiT, magram adgilobrivi feodalebis interesebis<br />

gaTvaliswinebiT, upiratesoba SuaTana Zmas mieniWa da ara ufross. bagrati<br />

kurapalatad bizantiis imperator mixael II amoriels (820-829 ww.) unda<br />

daemtkicebina. Tu miviRebT mxedvelobaSi aSotis mkvlelobis meore TariRs,<br />

romelic sumbat daviTis Zis daTariRebis alternativaa, es movlena<br />

imperator Teofiles (829-842 ww.) unda davukavSiroT.<br />

miuxedavad imisa, rom Tavdapirvelad Zmebi iZulebulebi arian<br />

arabebs xarki uxadon (metreveli 2008: 365), maTi probizantiuri politikuri<br />

kursi eWvs ar iwvevs. qarTvelTa samefo bizantiis mokavSirea, Tumca,<br />

savaraudod, imave bizantiasTan SeTanxmebiT xarks arabebs uxdis, raTa<br />

uzrunvelyos stabiluroba axlad Camoyalibebul politikur erTeulSi.<br />

85


gadasaxadebi, unda vivaraudod, rom Tavad qarTvelebis mier ikrifeboda.<br />

bagratis (826-876 ww.) mmarTvelobis bolos qarTvelebi arabebs arc xarks<br />

uxdian da arc sxva rameSi emorCilebian, rac udavod bagratis politikis<br />

damsaxurebaa. igi naxevari saukunis ganmavlobaSi inarCunebda balanss<br />

bizantiasa da arabeTis saxalifos Soris. man sabolood SeZlo<br />

axladSeqmnili qveyna daemkvidrebina politikur arenaze da sagareo<br />

politikas garkveulwilad damoukideblad awarmoebda. bagrati<br />

kurapalatis tituls sikvdlamde inarCunebs (metreveli 2008: 365-6), Tumca<br />

misive mmarTvelobis dros Cndeba axali bizantiuri sakariskaco titulebi,<br />

romliTac iwodebian sxva bagrationi xelmwifeebi. bagratis dros aseTi<br />

tituli imperatorisgan miiRo adarnases vaJma, sumbat artanujelma,<br />

romelic anTipatos-patrikiosad iwoda (metreveli 2008: 365). gamoricxuli<br />

ar aris, rom bizantiis imperatorisgan bagrationTa gvaris sxva wevrebsac<br />

mieRo garkveuli senatoruli pativi, Tumca wyaroebi ar gvawvdian detalur<br />

informacias maT Sesaxeb. bagrat I sikvdilamde (876 weli) inarCunebs<br />

qarTvel mefe-mTavrebs Soris umaRles kurapalatis tituls.<br />

qarTvelTa samefos Semdegi monarqi daviT I (876-881 ww.), imave sumbat<br />

daviTis Zis cnobiT, mamis gardacvalebisTanave xdeba kurapalati, mematiane<br />

wers:<br />

`bagrat kurapalati, Ze aSot kurapalatisaÁ, gardaicvala qronikonsa<br />

Jˆv, da dautevna Zeni: daviT, romeli Semdgomad missa kurapalat yves~<br />

(metreveli 2008: 366).<br />

marTalia, daviTs sumbat daviTis Ze `qarTvelTa mefis~ tituliT ar<br />

moixseniebs, magram misi mefoba eWvs ar iwvevs iseve, rogorc kurapalatobis<br />

miReba 876 wels, rodesac mamamisi bagrat I gardaicvala. kurapalatis<br />

tituli makedonelTa dinastiis pirvel imperators, basil I-s (867-886 ww.),<br />

unda gadaeca qarTveli mefisTvis. daviTi tituls cxovrebis bolomde<br />

inarCunebs. is 881 wels misma biZaSvilma, nasr guaramis Zem, mokla. nasras<br />

mizans mefobis da kurapalatobis xelSi Cagdeba warmoadgenda, rac man ver<br />

moaxerxa (metreveli 2008: 366).<br />

86


daviTis mkvlelobis (881 weli) Semdeg xdeba kidev erTi saintereso<br />

movlena. kurapalatis tituli miiRo ara daviTis Svilma adarnasem, aramed<br />

daviTis sxva ZmiSvilma gurgen adarnases Zem. gurgens kurapalatoba imave<br />

bizantiis imperatoris basil I-is brZanebiT gadasces. aRsaniSnavia isic,<br />

rom kurapalatobas gurgeni mxolod nasras damarcxebis Semdeg iRebs. es<br />

ukanaskneli devnilis saxiT konstantinopols afarebs Tavs. sumbati wers:<br />

`daviT, romeli Semdgomad missa kurapalat yves; da moikla igi<br />

ÃeliTa mamis Zmiswulisa TÂsisa, nasra guaramis ZisiTa, sicocxlesave Sina<br />

guaramissa, qronikonsa rˆa, sufevasa Sina guaramissa. xolo guaram mamfali,<br />

mamis ZmaÁ misi, mamaÁ nasresi, ubralo iyo sisxlisagan daviT<br />

kurapalatisaÁTa; da dauteva aman daviT moklulman Ze mcire adarnase,<br />

mouwifebeli hasakiTa, xolo nasr mklveli ivltoda samefosa<br />

kostantinepoles da iyo mun mraval wel. da amissa Semdgomad dasues<br />

gurgen, Ze adarnasesi, kurapalatad, didisa aSot kurapalatis ZisaÁ~<br />

(metreveli 2008: 366).<br />

sainteresoa bizantiis xelisuflebis motivi, Tu ratom gadasca<br />

kurapalatoba gurgen adrnases Zes da ara nasr guaramis Zes, an kidev<br />

adarnase daviTis Zes?! adarnase, rogorc mematiane gvamcnobs `moumwifebel<br />

hasakiTa~ iyo (metreveli 2008: 366), xolo nasra, miuxedavad daviTis<br />

mkvlelobisa, aSkarad damarcxda da gaiqca. nasras damarcxebasa da mis<br />

winaaRmdeg Seqmnil koalicias, bunebrivia, gurgeni edga saTaveSi, ramac<br />

ganapiroba, bizantiis imperatoris arCevani. aSkaraa, rom gurgeni im<br />

droisTvis yvelaze gavleniani feodali iyo bagrationTa saxlSi.<br />

nasra, rogorc aRvniSneT bizantiaSi garbis, kerZod dedaqalaq<br />

konstantinopolSi. nasras cxovreba `sameufeo qalaqSi~, rom didi xani<br />

gagrZelda, amas mematiane xazgasmiT aRniSnavs, sumbati wers:<br />

`xolo nasr mklveli ivltoda samefosa kostantinepoles da iyo mun<br />

mraval wel~ (metreveli 2008: 366).<br />

nasras viziti da konstantinopolSi yofna bizantiis<br />

xelisuflebasTan iyo SeTanxmebuli. bizantiis imperatori gavleniani<br />

qarTveli feodalebisTvis TavSesafris micemiT cdilobda garkveuli<br />

87


gavlena moexdina qarTvelTa samefoze, xolo misi mesveurebis urCobis<br />

SemTxvevaSi axerxebda aseTi feodalebis Tavis sasargeblod gamoyenebas. ar<br />

aris cnobili, miiRo Tu ara nasrma raime sakariskaco tituli<br />

imperatorisgan. nasra, rogorc cnobilia, wamovida bizantiidan da afxazTa<br />

mefis daxmarebiT scada, daufleboda taxts, magram damarcxda da mokles.<br />

es moxda 888 wels aspinZasTan brZolaSi. gamarjveba adarnase daviTis Zesa<br />

da misi babuis ZmiSvils, gurgen adarnases Ze kurapalats, darCaT<br />

(metreveli 2008: 366).<br />

adarnase `qarTvelTa mefed~ ekurTxa. aRniSuli swored nasr<br />

guaramis Zis daRupvisa da 888 wels momxdari aspinZis brZolis Semdeg<br />

xdeba. amas, rogorc marTebuli Sefaseba mieca qarTul istoriografiaSi,<br />

antibizantiuri RonisZiebis saxe unda hqonoda (badriZe 1965). qarTvelebis<br />

gadawyvetilebiT gaugebrobis Tavidan acilebis mizniT gvarSi da<br />

saxelmwifoSi pirveli `qarTvelTa mefis~ titulis matarebeli unda<br />

yofiliyo. adarnases mefed xeldasma, erTis mxriv, somxeTSi momxdarma<br />

aSot I-is mefed kurTxevam ganapiroba (885 weli), xolo, meore mxriv, ki ukve<br />

arsebulma tradiciam, rom adarnases mama (daviT I) da babua (bagrat I)<br />

gvaris meTaurebi da titul `mefis~ mflobelebi iyvnen.<br />

nasras samflobeloebis gadanawilebas da gvarSi pirvelobisTvis<br />

brZolas unda gamoewvia axali konfliqti bagrationebs Soris. amjerad<br />

erTmaneTs adarnase qarTvelTa mefe da gurgen kurapalati daupirispirdnen.<br />

brZola 891 wels sofel mglinavTan moxda. adarnasem gaimarjva, xolo<br />

tyved Cavardnili gurgeni brZolaSi miyenebuli Wrilobebisgan<br />

gardaicvala (yauxCiSvili 1955: 379; metreveli 2008: 367). rogorc Cans,<br />

gurgeni kurapalati 881-891 wlebSi yofila.<br />

mas Semdeg, rac gurgeni mokles, sumbat daviTis ZesTan TiTqos ar<br />

Cans, vin miiRo kurapalatoba. sumbati saerTod ar saubrobs adarnase<br />

qarTvelTa mefis mier kurapalatobis miRebaze. iqmneba STabeWdileba, rom<br />

mas arc miuRia aranairi bizantiuri sakariskaco tituli maSin, rodesac es<br />

tituli regularulad gaicemoda 813 wlidan moyolebuli bagrationTa<br />

gvarSi. Tumca rogorc bizantiur wyaroSi Cans, adarnases hqonda miRebuli<br />

88


kurapalatoba, romelic misTvis bizantiis imperator leon VI brZens (886-<br />

912 ww.) gadaucia. konstantine porfirogeneti mamis am gadawyvetilebis<br />

Sesaxeb aRniSnavs:<br />

`xsenebulma daviTma, spandiatis Zmam, Sva bagrati, bagratma Sva Ze<br />

aSoti, aSotma Sva adarnase, romelsac kurapalatoba eboZa romaelTa<br />

qristesmoyvare basilevs leonisgan~ (yauxCiSvili 1952: 259).<br />

zustad rodis miiRo adarnasem kurapalatoba kostantine<br />

porfirogenetTan ar Cans. samagierod, aRniSnulis ukeTesad danaxva<br />

SeiZleba adiSis oTxTavis 897 wels Sesrulebuli anderZidan. anderZis<br />

mixedviT, adarnase 897 wels ukve kurapalatad iwodeba, anderZSi<br />

vkiTxulobT:<br />

`Rirs viqmen me, glaxaki sofron, aRsrulebad wmidasa amas wignisa<br />

saxrebasa oTxTavsa moRuawebiTa sulierTa ZmaTa CemTaÁTa, salocvelad<br />

yovlisa amas krebulisaTis da yovelTa naTesavTa CuenTa Ãorcielad<br />

salocvelad mefeTa CuenTa: RTivdidebulisa adrnese kurapalatisa da<br />

RmrTiv boZTa (!) naSobTa maTTa daviT erisTavisa da meuRleTa da naSobTa<br />

maTTaTÂs. da salocvelad sulTa gardacvalebulTaTÂs~ (badriZe 1965: 223;<br />

SaniZe 1945: 014-015; sarjvelaZe 2003: 7).<br />

anderZis mixedviT, adarnase 897 wels ukve kurapalatia, rac imas<br />

adasturebs, rom aRniSnuli tituli odnav adre bizantiis imperatorma,<br />

leon VI brZenma, swored mas uboZa, amiT misi uzenaesoba qarTvelTa<br />

samefoSi oficialurad aRiara. es faqti 891 wels unda momxdariyo.<br />

bizantiis imperia aRniSnuli titulis gacemas, rogorc wesi ar ayovnebda,<br />

Sesabamisad, adarnarse kurapalatad gurgenis sikvdilis wels – 891 wels _<br />

unda gamxdariyo. adarnase gardacvalebamde inarCunebs kurapalatobas. is<br />

Teofane JamTaaRmwerelis gamgrZeleblis qronikaSi 922 wels<br />

konstantinopolSi vizitisas swored am tituliT ixsenieba.<br />

`Tebervlis Tvis ocSi, meaTe indiqtionSi, gardaicvala romanozis<br />

(romanoz I lekapenosi – l. T.) meuRle Teodora da neSTi gadasvenebul<br />

iqna TviT romanoz basilevsis saxlSi, romelic mis mier monastrad iqna<br />

gadakeTebuli. imave TveSi gvirgvini daidga sofiom basilevs qristefores<br />

89


meuRlem. im xanebSi qalaqSi (e.i. konstantinopolSi) iyo iberieli<br />

kurapalati, da man rom gaiara Sua moedanze, brwyinvaled morTulze, didis<br />

pativiT da didebiT Sexvdnen mas; igi wm. sofias taZarSic Seiyvanes, rom<br />

exila Tavisi TvaliT misi silamaze, sidiade da Zvirfasi morTuloba. es<br />

taZari brwyinvaled morTes, oqrosqsovili farCebiT da yovelgvari<br />

morTulobiT mofines da ise Seiyvanes Sig kurapalati. aman ki, taZris<br />

sakvirveli sanaxaobiT da misi sidiadiT gancvrifebulma da misi Zvirfasi<br />

morTulobiT zomaze metad gakvirvebulma Tqva – WeSmaritad RvTis bina<br />

yofila es wminda adgilio, da kvlav Tavis qveyanaSi gaemgzavra~<br />

(yauxCiSvili 1952: 329-333).<br />

adarnase erTi wlis Semdeg, 923 wels, gardaicvala, samSobloSi<br />

dabrunebidan axlo periodSi. man oTxi vaJi datova: daviTi, aSoti, bagrati<br />

da sumbati. istorikosi sumbat daviTis Ze maT saimperio titulaturas<br />

sainteresod gadmogvcems:<br />

`gardaicvala adarnase, qarTvelTa mefe, Ze daviT moklulisaÁ,<br />

qronikonsa rˆmˆg, da dautevna Zeni oTxni: daviT, romeli Semdgomad mamisa<br />

TÂsisa qarTvelTa mefe iqmna, aSot kurapalati, da bagrat magistrosi da<br />

sumbat, romeli ZmaTa Semdgomad kurapalatad dasues~ (yauxCiSvili 1955: 380;<br />

metreveli 2008: 368).<br />

sumbat daviTis Zis cnobaSi is Cans, rom adarnases Semdeg<br />

kurapalatoba miiRo ara ufrosma Zmam – daviT qarTvelTa mefem, aramed<br />

meorem Zmam – aSotma. faqtia, adarnases gardacvalebis Semdeg situacia<br />

bolomde stabiliuri ar aris. mimdinare procesebis Sesaxeb da<br />

kurapalatobis mniSvnelobis Sesaxeb Zvirfasi cnobebis Semcvelia<br />

konstantine porfirogeneTis nawarmoebi `imperiis mmarTvelobis Sesaxeb~.<br />

masSi naTlad isaxeba bagrationTa saxlis wevrebs Soris arsebuli<br />

dapirispireba. konstantine wers:<br />

`netarxsenebulma basilevsma, ufalma romanozma gagzavna konstanti,<br />

patrikiosi da naosnobis drungari, romelic maSin protospaTari da<br />

manklaviti iyo, da misca mas magistrosis samosi, raTa mas gurgen iberi<br />

(saubaria gurgen erisTavT erisTavze – l. T.) magistrosad aRezevebina,<br />

90


oca konstantim, patrikiosma da naosnobis drungarma, nikomediamde<br />

miaRwia, movida monazoni agapi kimeneli, romelic im dros wminda qalaqSi<br />

(ierusalimSi – l. T.) yofila salocavad; mas iberiaze gamouvlia da<br />

adranujis (artanuji – l. T.) cixeSi misula. aSot patrikioss ki<br />

romelsac kiskasic ewodeboda, mtruli urTierToba hqonda Tavis siZesTan,<br />

gurgenTan, da uTqvams agapi monazonisTvis: «gaficeb RmerTsa da patiosani<br />

da cxovlismyofeli jvris Zalas mixvide qalaqSi (konstantinopolSi – l.<br />

T.) da uTxra basilevss (romanoz I lekapenosi – l. T.), gamogzavnos vinme<br />

da Caibaros Cemi cixe da hqondes is Tavis ZalauflebaSi»~ (yauxCiSvili<br />

1952: 280-281).<br />

aSot kiskasis Txovnas bizantiis imperatori maleve gamoexmaura. is<br />

avalebs konstanti patrikiossa da drungarios, wavides da xaldiis Temebis<br />

armiis gamoyenebiT daikavos artanuji. kostantim brZaneba Seasrula, magram<br />

is Tavisive meomrebTan erTad daviT qarTvelTa mefem daatyveva. konstantim<br />

moaxerxa qarTvelebis motyueba, rom viTom mxolod gurgenisTvis<br />

magistrosobis gadasacemad midioda da sxva araferi. sabolood, mivida da<br />

gadasca gurgens magistrosoba. am ukanasknels, rogorc aRmoCnda, didi<br />

saCuqrebi gaugzavnia imperatorisTvis, rom kurapalatis an magistrosis<br />

tituli mieRo. aqve konstantine imasac wers, rom Turme adarnases oTxive<br />

vaJs didi SiSi hqonda, gurgens kurapalatoba ar mieRo, rasac isini didad<br />

ewinaaRmdegebodnen (yauxCiSvili 1952: 281-283). konstantine porfirogeneti<br />

wers:<br />

`gurgenma pirveli (karis) kaci gagzavna basilevsTan didZali<br />

saCuqrebiT da sTxovda mas kurapalatobas an magistrosobas, oTxive Zmam,<br />

ese igi adarnase kurapalatis Svilebma eWvi aiRes, rom konstanti iq<br />

imisTvis midis, rom gurgeni gaakurapalatoso~ (yauxCiSvili 1952: 283).<br />

safiqrebelia, rom gurgeni swored kurapalatobas Txoulobda da<br />

ara magistrosobas. winaaRmdeg SemTxvevaSi Zmebis SiSi usafuZvlo unda<br />

yofiliyo. imperatorma romanozma gurgens mxolod magistrosoba akmara,<br />

xolo mas Semdeg, rac misma xalxma artanujis cixe miiRo aSot kiskasisgan,<br />

is, rogorc Cans, mzad iyo aSotisTvis mfarveloba gaewia. es ukanaskneli<br />

91


dapirispirebuli yofila ara mxolod mis siZesTan, gurgen erisTavT-<br />

erisTavTan da magistrosTan, aramed adarnases SvilebTanac. amdenad, aSot<br />

kiskass, rogorc susti poziciebis mqonebels, bizantiis jari sWirdeboda<br />

Tavisi gavlenis gasamyareblad. sabolood, gurgen magistrosi da daviT<br />

qarTvelTa mefe gaerTiandnen. werilis meSveobiT SeuTvales imperators,<br />

rom Tu igi artanujis cixes ar daTmobda, isini arabebis mxareze<br />

gadavidodnen da am gziT aiZules imperatori, jari gamoeyvana cixidan<br />

(yauxCiSvili 1952: 283-286). amis Semdeg xdeba saintereso faqti. imperatori<br />

gascems brZanebas, aramxolod gamoiyvanon jarebi artanujis cixidan,<br />

aramed wamoiyvanon daviT qarTvelTa mefis Zma, aSoti, konstantinopolSi,<br />

raTa moxdes misi kurapalatis xarisxSi aRzeveba. konstantine<br />

porfirogeneti wers:<br />

`konstanti protospaTarma da manklavitmac miiRo brZaneba<br />

(imperator romanozisgan – l. T.), lanZRa-ginebisa da muqaris Semcveli: «vin<br />

gibrZana Sen magis Cadena? axlave gamodi cixidan; wamoiyvane aSoti,<br />

gardacvlili adarnase kurapalatis Ze, da moiyvane aq, raTa Cven mas misi<br />

mamis pativi, kurapalatoba vuboZoTo» ... wamoiyvana aSoti, Ze adarnase<br />

kurapalatisa, da moiyvana is qalaqSi; da mas basilevsisgan eboZa<br />

kurapalatoba~ (yauxCiSvili 1952: 287).<br />

amdenad, rogorc wyaroSi Cans, swored aRniSnuli konfliqtis<br />

bolos gadawyvita imperatorma kurapalatoba mieca ara daviT qarTvelTa<br />

mefisTvis, romelsac TviT imperatori konstantine did daviTs uwodebs<br />

misi upiratesobis aRsaniSnavad, aramed aSotisTvis, romelic ufrosi<br />

Zmisgan gansxvavebiT naklebad aqtiuria bizantiis winaaRmdeg. aSkaraa, rom<br />

am RonisZiebiT imperators Zmebs Soris SuRlis Camodgeba hqonda<br />

ganzraxuli, radgan maT saerTo koordinacias mTeli am daZabulobis<br />

manZilze kargad amCnevda. daviT qarTvelTa mefe, rogorc konstantine<br />

porfirogenetTan Cans, magistrosis tituls flobs, romelsac is an<br />

adarnases gardacvalebamde flobda da anda imave 923 wlis axlo xanebSi<br />

unda mieRo imperatorisgan. am SemTxvevaSi arsebiTad mniSvnelovani isaa,<br />

rom kurapalatis tituls, romelsac aSkarad mniSvnelovani wona aqvs<br />

92


qarTvelTa samefos ierarqiaSi da bizantiis favoritis maCvenebelia, iRebs<br />

is pirovneba, romelzedac imperatori yvelaze met imeds amyarebs<br />

samomavlod. Znelia zustad imis Tqma, ramdenad moaxerxa imperatorma Zmebs<br />

Soris undoblobis Camogdeba. wyaroebSi es naTlad ar Cans, unda vifiqroT,<br />

rom es mainc moxerxda, radgan daviTis gardacvalebis Semdeg, romelsac<br />

kurapalatoba ar aRirses, qarTvelTa mefis titulis mflobeli kargavs<br />

gvarSi meTaurobas. bundovania am titulis mflobelis dafiqsitebac.<br />

qarvelTa samefos meTaurad ki swored aSot II kurapalati mosCans,<br />

romelic kurapalatis pativs 923-954 wlebSi atarebda.<br />

daviT II qarvelTa mefe da magistrosi (923-937 ww.) miuxedavad imisa,<br />

rom qarTvelTa samefoSi umaRlesi xelisufalia, iZulebulia, Seeguos<br />

asakiT umcrosi Zmis aSotis SedarebiT maRal pativs – kurapalatobas.<br />

daviTi, 923 wlidanve iyofs magistrosis tituls gurgen erisTavT-<br />

erisTavTan, romelic, rogorc zemoT mivuTiTeT, aseve iRebs magistrosobas<br />

romanoz imperatorisgan. daviTis Semdeg, ukve misi mesame Zmis, bagrat<br />

magistrosis moxsenieba qarvelTa mefed iSxanis erT-erT freskul<br />

warweraSi, aCens safuZvlian eWvs imis Taobaze, rom daviTma memkvidreoba<br />

dautova, ara mis meore Zmas – aSots, aramed, mesames _ bagrats. Tu Cveni<br />

msjeloba marTebulia, gamodis, rom dapirispirebas daviTsa da aSots<br />

Soris 937 wlamde unda hqonoda adgili.<br />

Zmebis dapirispirebis kuTxiT sainteresod gveCveneba 934 wliT<br />

daTariRebuli warwera (qoronikoniT r m i d, rac nodar SoSiaSvilis<br />

gamoTvliT udris: r [100], m [40], i [10], d [4] – am ricxvebis jamis, anu<br />

154+780=934). warweris avtori ucnobi `kurapalatis~ uzenaes mefobas usmevs<br />

xazs da vinme bagratis `uflobaze~ saubrobs. oqrobageTis eklesiis<br />

(istoriuli SavSeTi, Tanamdrove TurqeTis respublika) qvajvris warwera<br />

Semdegi Sinaarsisaa:<br />

`q. s(a)x(e)liTa R(mrTisaÁT)a aRv(a)S(e)neT w(mind)a ek(le)s(i)a C(ue)n,<br />

mamal(aÁ)sa Z(e)T q(roni)ko(n)sa /rmid/, m(e)f(o)b(a)sa k(ura)p(ala)t(i)s(a)sa,<br />

ufl(e)b(a)sa (unda iyos `ufl(o)b(a)sa~ – l. T.) b(a)gr(a)t(i)sa,<br />

m(a)m(a)s(axlis)ob(a)sa mark(o)z(i)saÁ Zm(i)sa mak(a)r(i)sa.<br />

93


mw(era)l(i) da mk(i)T«i»xv(el)i da mw(irve)li R(merTma)n S(e)iwy(ale)n~<br />

(SoSiaSvili 1984: 307-308).<br />

epigrafikuli warweris mixedviT, qveyanaSi umaRlesi xelisufali is<br />

piria, romelic kurapalatis tituls atarebs, xolo konkretuli<br />

samflobelo, sadac warwera Sesrulda _ bagratis. misi mflobelobis<br />

aRmniSvnelad termini `ufalia~ naxmari. bagratis warmomadgeneli da<br />

administraciuli moxele, vinme makaris Zma mamasaxlisis saxelos mflobeli<br />

markozia. Tu nodar SoSiaSvilis mier SemoTavazebul TariRs<br />

gaviTvaliswinebT (934 weli), gamodis, rom warwera Sesrulda aSot II<br />

kurapalatobis (923-954 ww.) dros, xolo ufali bagrati am SemTxvevaSi misi<br />

Zma unda iyos, adarnase kurapalatisa da qarTvelTa mefis mesame Svili.<br />

bagrati, rogorc zemoT mivuTiTeT, mxolod 937 wels iRebs magistrosobas<br />

da imave wels qarTvelTa mefobas. amdenad, bagratis 934 wels titulis<br />

gareSe moxsenieba sruliad logikuria. aqve davZenT imasac, rom sxva<br />

bagrati 934 wlisTvis tao-klarjeTis bagrationTa gvarSi ar gveguleba.<br />

amgvarad, warweris mixedviT, misi avtori `qarTvelTa samefos~<br />

umaRles mmarTvelad, `kurapalats~ asaxelebs, romelic miTiTebuli<br />

TariRis gaTvaliswinebiT aSot II kurapalatia. es ki imas miuTiTebs, rom<br />

daviT II qarTvelTa mefe Tavis cxovrebaSi mTeli qveynis masStabiT ar<br />

yofila aRiarebuli uzenaes mmarTvelad. yovel SemTxvevaSi, mas aSoti<br />

ecileboda, savaraudod kurapalatis titulis flobis sababiT.<br />

daviTisa da aSotis magaliTze dayrdnobiT, SeiZleba iTqvas, rom<br />

qarTvelTa mefisa da kurapalatis titulebis sxvadasxva pirovnebis xelSi<br />

gadasvlam garkveuli disonansi gamoiwvia qarTvelTa samefos ierarqiul<br />

wyobaSi. manamde, es ori tituli mxolod erTi pirovnebis xelSi iyo<br />

moqceuli, rac uTanxmoebis albaTobas mniSvnelovnad amcirebda.<br />

daviT qarTvelTa mefe da magistrosi uSvilZirod gardaicvala 937<br />

wels, xolo misi kuTvnili bizantiuri tituli imperatorma romanozma<br />

bagrats gadasca. marTalia, wyaroSi pirdapiri miTiTeba ar gvaqvs imis<br />

Sesaxeb, Tu rodis moxda bagratisTvis magistrosis pativis miniWeba,<br />

samagierod, kostantine porfirogenetTan Cans, rom mas daviTi flobda,<br />

94


xolo sumbat daviTis ZesTan ki ukve ara daviTi, aramed bagratia<br />

dasaxelebuli magistrosis pativiT (yauxCiSvili 1952: 285-286; metreveli<br />

2008: 368). es yvelaferi ki imas miuTiTebs, rom daviT II-is memkvidreoba misi<br />

gardacvalebis Semdeg bagrats darCa magistrosisa da qarTvelTa mefis<br />

titulebis CaTvliT.<br />

amrigad, daviT II-is gardacvalebis Semdeg mis memkvidreobas mesame<br />

Zma, bagrati eufleba da ara aSoti. bagrati unda gamxdariyo qarTvelTa<br />

mefec. misi pretenziebi gvarSi pirvelobaze aSkaraa da SesaZloa,<br />

realuradac miviCnioT. Tumca aRniSnuls ewinaaRmdegeba giorgi merCules<br />

cnoba, romlis mixedviT, 951 wels, rodesac man daamTavra Tavisi naSromis –<br />

`grigol xanZTelis cxovrebis~ _ wera, saqarTvelos mefe-mTavrebs Soris<br />

upiratesad aSots ixseniebs. giorgi merCule wers:<br />

`xolo iyo gardacvalebaÁ netarisa mamisa Cuenisa grigolisi<br />

ricxusa weliwadTa misTasa as da meoresa welsa, qronikonsa oTxmeoc da<br />

erTsa. aramed gardacvalebiTgan misiT daiwera cxorebaÁ ese misi Semdgomad<br />

oTxmeoc da aTisa wlisa, dasabamiTgan gardasrulTa welTa equs aTas<br />

xuTas ormeoc da meaToTxmetesa welsa, ierusalÀms patriaqobasa<br />

agaTonissa, mcxeTas kaTalikozobasa miqelissa, qarTvelTa zeda mTavrobasa<br />

aSot kurapalatisasa, Zisa adarnerse qarTvelTa mefisasa, afxazTa zeda<br />

mefobasa giorgissa, Zisa kostanti mefisasa, erisTavTa-erisTvobasa<br />

sumbatissa, Zisa adarnerse mefisasa, magistrosobasa adarnersessa, Zisa<br />

bagrat magistrosisasa, erisTvobasa sumbatissa, Zisa daviT mamflisasa.<br />

qristeman didebaÁ uoxWnoÁ maT yovelTa mianiWen!~ (abulaZe 1963: 316).<br />

amgvarad, giorgi merCules mixedviT, qarTvelTa Soris upirvelesi<br />

aSot II kurapalati, adarnase II qarTvelTa mefisa da kurapalatis Zea.<br />

xolo sxva mTavrebi uxucesobis principis mixedviT arian dasaxelebuli.<br />

bagrati am droisTvis gardacvlilia (gard. 945 wels), xolo misi Svili<br />

adarnase magistrosi (Semdgom kurapalati), biZebis aSot kurapalatis da<br />

sumbat erisTavT erisTavis (mogvianebiT kurapalati) Semdeg aris<br />

dasaxelebuli uxucesobis principis gaTvaliswinebiT.<br />

95


agrat magistrosi gansxvavebiT misi mamis, adarnase qarTvelTa<br />

mefisgan, am ukanasknelis tituliT ar aris moxseniebuli. xom niSnavs es<br />

imas, rom bagrati arasdros yofila qarTvelTa mefe?! am faqts kidev ufro<br />

amyarebs is garemoeba, rom bagratis Ze adarnase arasdros wodebula<br />

qarTvelTa mefed, rasac ver vityviT adarnases umcrosi biZis, sumbatis<br />

Svilze – bagrat II reguenze. rogorc ar unda iyos eWvis Setana imaSi, rom<br />

aSoti gvarSi uxucesia, Tundac qarTvelTa mefis titulis gareSe<br />

miuTiTebs im garemoebaze, rom es tituli an saerTod ar moqmedebs 937-954<br />

wlebSi, andac misi mflobeli imdenad sustia, rom aSot kurapalats<br />

emorCileba.<br />

amdenad, aSot II kurapalati qarTvelTa samefos ganagebs, Tumca es<br />

mxolod formaluri mxarea. realurad samefo kolegiuri marTvis sistemis<br />

safuZvelze ramdenime bagrationis mier imarTeboda, xolo saTaveSi erTi<br />

pirovneba, gvaris meTauri idga. aSot kurapalatis gardacvalebis Semdeg<br />

misi tituli umcrosma Zmam, sumbatma, miiRo 954 wels. sumbati qarTvelTa<br />

samefos meTauri gaxda, magram ar Cans hqonda Tu ara qarTvelTa mefis<br />

tituli. es ukanaskneli misi gardacvalebis Semdeg mis vaJs, bagrat II<br />

reguens mianiWes. sumbat daviTis ZesTan vkiTxulobT:<br />

`da Semdgomad aSot kurapalatisa ZmaÁ misi dasues kurapalatad,<br />

sumbat da ese sumbat kurapalati, Ze adarnase qarTvelTa mefisaÁ,<br />

gardaicvala qronikonsa rˆoˆÀ, da dautevna Zeni orni: bagrat<br />

erisTavTerisTavi, romeli qarTvelTa mefed dasues, regueni, da adarnase<br />

kurapalati~ (yauxCiSvili 1955: 381; metreveli 2008: 368-369).<br />

sumbati kurapalatad bizantiis imperator konstantine VII<br />

porfirogenets (913-919, 944-959 ww.) unda daedgina. imperatori Tavis<br />

naSromSi sumbat kurapalats gakvriT ixseniebs kidec, rodesac daviT II<br />

qarTvelTa mefis mier konstans patrikiosis Sepyrobaze saubrobs.<br />

imperator konstantine porfirogenetTan vkiTxulobT:<br />

`igi (konstansi – l. T.) Seipyro netarxsenebulma daviTma (daviT II<br />

qarTvelTa mefe – l. T.), axlandeli kurapalatis (igulisxmeba sumbat<br />

kurapalati – l. T.) Zmam da aSotis Zmam~ (yauxCiSvili 1952: 282).<br />

96


amdenad, rogorc konstantinesTan Cans, daviTi Zmaa aSotisa da kidev<br />

erTi usaxelo kurapalatis, romelic imperatoris cnobiT kurapalati iyo<br />

im dros, rodesac is sakuTar naSroms werda. bunebrivia, daviTisa da<br />

aSotis kidev erTi Zma da isic kurapalatis titulis mqone, mxolod<br />

sumbati SeiZleba iyos.<br />

sumbati, romelic aSotis gardacvalebis Semdeg, 954 wels iRebs<br />

kurapalatis tituls, amave tituliT iwodeba gardacvalebis drosac – 958<br />

wels. amdenad, mas aRniSnuli tituli 954-958 wlebSi utarebia. amave<br />

periodSi sumbat kurapalati unda yofiliyo bagrationTa saxlis meTauric.<br />

958 wels qarTvelTa samefos saTaveSi bagrat II regueni Caudga,<br />

romelic rogorc zemoT aRvniSneT, mefed, mamis (sumbat kurapalati)<br />

gardacvalebis Semdeg daadgines – `bagrat erisTavTerisTavi, romeli<br />

qarTvelTa mefed dasues, regueni~. rogorc saistorio wyaroSi vxedavT,<br />

manamde bagrats erisTavT-erisTavis tituli utarebia, Tumca Tu ra tituli<br />

mianiWa mas bizantiis imperatorma, ar Cans. samagierod, kurapalatoba,<br />

savaraudod, uxucesobis principis gaTvaliswinebiT mis biZaSvils, adarnase<br />

bagratis Zes, gadaeca. sumbat daviTis Ze gadmogvcems:<br />

`gardaicvala bagrat magistrosi, Ze adarnase qarTvelTa mefisaÁ,<br />

qronikonsa rˆÁˆe, Tuesa martsa, da dauteva Ze TÂsi adarnase, romeli<br />

Semdgomad mamisa TÂsisa magistrosi iqmna da Semdgomad mamis ZmaTa<br />

kurapalati iqmna~ (metreveli 2008: 368).<br />

istorikosTan kargad Cans, rom adarnase mamis gardacvalebis Semdeg<br />

(945 weli) magistrosis tituliT, xolo biZebis gardacvalebis mere ki<br />

kurapalatis tituliT iwodeba. adarnases biZa – sumbat kurapalati _ 958<br />

wels mokvda, amdenad adarnase bagratis Zes kurapalatoba amave wels<br />

mieniWa. orive SemTxvevaSi donatori imperatori konstantine VII<br />

porfirogeneti unda yofiliyo. adarnase kurapalati am tituliT iwodeba<br />

oSkis taZris warwerebSic. mematianes, sumbat daviTis Zis, cnobiT, is 961<br />

wels gardaicvala mas mere, rac Svilebis gadawyvetilebiT monazvnad<br />

aRkveces:<br />

97


`gardaicvala [adarnase kurapalati], Ze bagrat magistrosisaÁ,<br />

qronikonsa rˆpˆa, romeli-ese ZeTa Seipyres da monazon qmnes. mokuda<br />

uneblieT fiCÂTa~ (metreveli 2008: 369).<br />

aqedan gamomdinare, adarnase am tituliT 958-961 wlebSi iwodeba.<br />

adarnarses kurapalatis pativi konstantine VII porfirogenetma gadasca.<br />

imperatoris motivi, erTi mxriv, rogorc vTqviT, uxucesobis principis<br />

gaTvaliswinebaa: adarnases mama – bagrati, xom bagrat reguenis mama –<br />

sumbatze, ufrosia asakiT; meore mxriv, qarTvelTa samefos bagrationebis<br />

gayofil Stoebis imier da amier taos bagrationebs Soris ganxeTqilebis<br />

Setana unda yofiliyo.<br />

aRsaniSnavia isic, rom imiertaos Sto, romlis fuZemdebelic bagrat<br />

adarnase qarTvelTa mefis Zea, SedarebiT ufro koordinirebulad<br />

moqmedebda bizantiis imperiasTan da met samxedro daxmarebas gzavnida<br />

imperatoris aRmosavlur kampaniebSi. adarnase kurapalatis dros rom<br />

politikuri situacia uaRresad daiZaba, amas isic adasturebs, rom misma<br />

Svilebma, bagrat erisTavT-erisTavma da daviTma (SemdegSi kurapalati da<br />

mefeT mefe) mama aiZules berad Semdgariyo, xolo imiertaos mmarTveloba<br />

Zmebis xelSi aRmoCnda. bizantiis xelisuflebam Svilebis am Zaladobriv<br />

aqts imiT upasuxa, rom kurapalatis tituli bagrat II reguenis, qarTvelTa<br />

mefis, umcros Zmas, adarnase sumbat kurapalatis Zes, gadasca.<br />

adarnase kurapalatis tituls gardacvalebamde, anu 983 wlamde<br />

flobs. kurapalatoba am dros amirtaos bagrationebis xelSia, Tumca mis<br />

mflobeli ara saxlis ufrosi bagrati, aramed misi umcrosi Zma, adarnase<br />

iyo. qarTvelTa mefisa da kurapalatis titulebis erT saxlSi arseboba<br />

bagrationTa amiertaos Stos dawinaurebas gulisxmobda.<br />

imiertaos StoSi bagrat erisTavT erisTavis gardacvalebis Semdeg<br />

(966 weli) (metreveli 2008: 369) Zalaufleba xelSi mTlianad daviT<br />

adarnases Zem aiRo, romelic imperiisgan Tavdapirvelad magistrosis<br />

saimperi tituls flobs, xolo mogvianebiT kurapalatobas iRebs. daviTis<br />

aqtiurma sagareo politikam imiertaos bagrationebi aramxolod<br />

saqarTvelos, aramed mTeli kavkasiis reginis masStabiT wamyvan Zalad<br />

98


aqcia, romelic yvelaze aqtiurad ibrZoda muslimebis winaaRmdeg qristes<br />

sarwmunoebis dasacavad. rogorc oSkis taZris epigrafikuli warwerebidan<br />

irkveva daviTs magistrosis tituli 966-973 wlebs Soris miuRia (silogava<br />

2006: oSki, gv. 88-99). magistrosobas is nikifore fokas (963-969 ww.) an ioane<br />

cimisxis (969-976 ww.) imperatorobis periodSi iRebs, xolo iahia<br />

antioqielis cnobis mixedviT ki 989 wels mas basil II didi kurapalatis<br />

tituls gadascems (Степаненко 1982: 72-77). es movlena bunebrivia, imaze<br />

miuTiTebs, rom amiertaos Stom kurapalatoba dakarga imiertaos<br />

bagrationTa Stos sasargeblod.<br />

adarnase sumbatis Zis gardacvalebis Semdeg, romelic kurapalatia<br />

961-983 wlebSi, kurapalatis tituli, faqtobrivad, vakanturi Cans. Tu vin<br />

flobda mas 983-989 wlebSi Cven ar viciT. naratiuli wyaroebis pirdapiri<br />

CvenebiT qarTvelTa samefoSi daviTi aRniSnul tituls 989 wels iRebs.<br />

Tumca sxva wyaroebis monacemebiT, ukve X saukunis 70-ian wlebSi is TiTqos<br />

kurapalatis titulis mqonea. varaudoben, rom mas kurapalatoba 979 wels<br />

barda sklerosis winaaRmdeg gaweuli daxmarebisTvis unda mieRo bizantiis<br />

imperatorisgan, xolo Semdeg unda daekarga da xelaxla mieRo 989 wels.<br />

miuxedavad imisa, rom daviTi kurapalatad iwodeba 989 wlamdeli ambebis<br />

msvlelobisas, arsad, arcerT wyaroSi ar aris pirdapiri miTiTeba imis<br />

Sesaxeb, rom man imperatorisgan tituli 989 wlamde miiRo. ar gvaqvs cnoba<br />

titulis CamorTmevis Sesaxebac. daviTis 989 wlamde momxdar movlenebSi<br />

kurapalatad moxsenieba ki ufro imis maniSnebelia, rom gviandeli (989-1000<br />

ww.) viTareba, rodesac daviTi kurapalati iyo, saistorio wyaroebs<br />

avtomaturad gadaaqvT Zvel periodze.<br />

X saukunis 70-ian wlebSi Cndeba kidev erTi mniSvnelovani tituli –<br />

`mefeT mefe~. pirveli qarTul politikur realobaSi am tituliT swored<br />

daviTi iwdeba. mefeT mefis tituli jer kidev somxeTSi gaCnda, rodesac<br />

aSot I-ma 885 wels arabeTis xalifas mxardaWeriT Sahan Sahad gamoacxada<br />

Tavi. somxeTi iswrafoba regionSi pirveloba moepovebina, rac aSkarad<br />

gamoCnda aSotis Zis sumbat tierzikalis, sagareo politikaSi.<br />

99


swored somxeTis wamyvani poziciis Canacvlebas isaxavda miznad<br />

daviTis mier axali titulis miReba. xolo kurapalatad misi aRiareba imis<br />

xazgasma iyo, rom bizantiis aRmosavleTiT mdebare qristianul samyaroSi<br />

swored is unda yofiliyo wamyvani politikuri moTamaSe. amis saukeTeso<br />

dasturia daviTis kidev erTi axali tituli `kurapalati yovlisa<br />

aRmosavleTisa~.<br />

yvelaferi es kargad udgeba axali titulis `mefeT mefis~ SemoRebas.<br />

bizantiis politikur aRiarebad 979 wels basil II-is mier gadacemuli<br />

`zemoni qveyanani~ aris miCneuli. garkveuli teritoriebis sicocxleSi<br />

marTvis uflebiT gadacema daviTs did gasaqans aZlevda, farTod emoqmeda<br />

bizantiis gavlenis sferoSi.<br />

daviT III kurapalati SeiZleba iTqvas, rom qarTvelTa samefos<br />

ukanaskneli mmarTveli iyo, romelic kurapalatis pativSi asrulebs<br />

moRvaweobas. swored daviTi xdeba pirveli, vinc qarTvelTa Soris<br />

pretenzias acxadebs bizantiis aRmosavleTiT arsebul qristianul<br />

samyaroSi pirvelobaze. aman yvelaferma gamoxatuleba mis titulSi<br />

`yovlisa aRmosavleTisa kurapalatSi~ hpova. daviTis es, marTlac rom,<br />

originaluri tituli dafiqsirebulia ioane oqropiris da efrem sirinis<br />

`qadagebanis~ qarTuli Targmanis anderZ-minawerebSi. Tavad Targmani 977<br />

wels aris Sesrulebuli, sadac daviTi mefed da magistrosad ixsenieba:<br />

`ieso qriste, yovelTa sufevaTa mflobelo, adide Sen mier<br />

didebuli mefe Cveni daviT magistrosi~. (Jordania 2004: 107-8).<br />

imave xelnaweris sxva anderZSi, romelic, bunebrivia, mogvianebiT<br />

aris Sesrulebuli daviTi ukve `yovlisa aRmosavleTisa kurapalatad~ aris<br />

wodebuli:<br />

`salocvelad da sadideblad pirvelad Zlierisa da RvTis msaxurisa<br />

mefisa da yovlisa aRmosavleTisa kurapalatisa daviTisaTvis ... rameTu<br />

marTl-madideblobisa Tvali ars da msgavsad Semoqmedisa Tvisisa<br />

simdablisa wessa Sina daukleblad iqcevis~ (Jordania 2004: 108).<br />

cnobaSi mravali sagulisxmo faqti fiqsirdeba, maT Soris iseTi<br />

epiTetebi, romlebic pirvelad swored daviT kurapalatis dros unda<br />

100


gaCeniliyo qarTul politikur sivrceSi. aseTebia: `yovlisa aRmosavleTisa<br />

kurapalati~, `Zlieri~, `marTlmadideblobisa Tvali~. mogvianebiT yvela es<br />

sapatio epiTeti Tu titulebi, mniSvnelovan adgils ikavebs qarTvel mefeTa<br />

sapatio titulaturaSi. daviT III kurapalati iyo ukanaskneli qarTvelTa<br />

samefos mmarTvlebs Soris, romelic kurapalatis tituls daeufla. is<br />

gardaicvala 1000 wels, xolo misi sikvdilis mizezebi dRemde burusiT<br />

aris moculi.<br />

daviTis sikvdilis Semdeg bizantiis imperatorma Tavisi kuTvnili<br />

samflobeloebi iZulebiT dadebuli anderZis Tanaxmad Tavad miitaca,<br />

xolo qarTvelTa mefe gurgensa da mis Svils bagrat afxazTa mefes<br />

magistrosisa da kurapalatis titulebi uboZa.<br />

kurapalatis tituli erTiani saqarTvelos samefoSi<br />

daviT III kurapalatis sikvdilis Semdeg situacia mniSvnelovnad<br />

Seicvala. bizantiis xelisuflebam bagrationTa kuTvnili imiertaos<br />

SemoerTebiT saqarTvelos bagration mesveurebTan mravalwlian konfliqts<br />

daudo safuZveli. konfliqturi situacia TiTqmis mTeli XI saukunis<br />

ganmavlobaSi gagrZelda da mniSvnelovani ziani moutana tao-klarjeTis<br />

mdidar mxares.<br />

bizantiis SemadgenlobaSi Seiqmna iberiis Temi, romlis saTaveSi<br />

bizantieli strategosebi da katepanebi Caayenes. mogvianebiT iberiis Temis<br />

teritoriebi gaizarda da daviT III kurapalatis samflobeloebs gascda. mas<br />

sxva qarTuli teritoriac SemouerTda, Semdeg daemata somxuri samefo-<br />

samTavroebis SemoerTebuli mxareebi. ukve XI saukunis Sua wlebisTvis<br />

ramdenime Temis erTobiT Seiqmna erTiani TavdacviTi sistema iberiis Temis<br />

irgvliv, romelic bizantiis armias 50 000 meomriT avsebda.<br />

bunebrivia, iberiis didi Temi ar Sedgeboda mxolod qarTvelebisgan.<br />

masSi qarTuli eTnikuri jgufis garda, warmodgenili iyo somxebi, aseve<br />

berZnebi, romlebic stratilatebis saxiT iberiis Temis teritoriaze iyvnen<br />

Casaxlebulni. aRmosavleTis Temebs Soris iberiis Temma adreve daikava<br />

101


wamyvani pozicia, rac, erTi mxriv misi Zlieri samxedro potencialiT,<br />

xolo, meore mxriv ki strategiuli mdebareobiT iyo ganpirobebuli.<br />

iberiis Temis damcroba bizantiis imperatoris, konstantine IX<br />

monomaxis (1042-1055 ww.), saxels ukavSirdeba, romelmac saxlmwifo biujetis<br />

Sevsebis mizniT iberiis Temebis armia daSala da samxedroebis didi nawili<br />

Tavisufali meTemeebidan gadasaxadis gadamxdel moqalaqeebad aqcia. maTve<br />

SeuwydaT saimperio dotaciebis gacemac. am RonisZiebam mniSvnelovnad<br />

Searyia bizantiis imperiis Zlevamosileba aRmosavleTis sazRvarze.<br />

iberiis Temebis SesustebiT gaCnda axali TavdacviTi armiis Seqmnis<br />

aucilebloba, aseve axali aliansebis saWiroeba. am kuTxiT erTiani<br />

saqarTvelos samefos bizantiasTan daaxloeba imperiis sagareo politikis<br />

prioritetad iqca. Zveli kurapalatis tituli ukve aRar pasuxobda<br />

saqarTvelos mefeTa gazrdil politikur ambiciebs. amdenad, maT<br />

imperatoris ojaxis wevrebis kuTvnili novelisimosis, sevastosisa da<br />

kesarosis titulebi urigdebodaT. xolo kurapalatis tituli<br />

saqarTveloSic da mis farglebs gareTac aRmosavleTis mraval wamyvan<br />

politikur figuras mieniWa.<br />

iberiis Temis daSla da bizantiis samxedro dasusteba erTbaSad ar<br />

momxdara, XI saukunis pirvel naxevarSi imperatorebi qarTvel mefeebs<br />

maqsimum kurapalatis tituls aniWebdnen. titulaturis mixedviT<br />

iTvleboda, rom swored isini iyvnen `yoveli aRmosavleTis kurapalatebi~.<br />

amdenad, bizantiis aRmosavleTiT mdebare qristianul samefo-samTavroebis<br />

mmarTvelebs Soris imperatorTan yvelaze axlos mdgomi piri saqarTvelos<br />

monarqi iyo.<br />

bagrat III afxazTa mefisTvis kurapalatis pativis gadacema, erTi<br />

mxriv misi politikuri aRiarebaa, xolo, meore mxriv, misi da mamamisis,<br />

gurgen mefeTa mefis, dapirispirebis mcdeloba iyo. gurgeni, sumbat daviTis<br />

Zis gancxadebiT, ar motyuvda da Svilis mimarT aranairi pretenzia ar<br />

gamoucxadebia.<br />

gurgeni, romelic mefeT mefis titulis miRebiT ierarqiaSi bagratze<br />

maRla idga, ufro gabedul moqmedebas iwyebs da imiertaos SemoerTebis<br />

102


mizniT qmediT nabijebs dgams. aman bizantiis imperatori aiZula, garkveuli<br />

teritoriebi gadaeca misTvis. gurgenis gardacvalebis (1008 weli) Semdeg<br />

bagrati oficialurad iwoda `afxazTa da qarTvelTa mefed da<br />

kurapalatad~, xolo gurgenis sikvdilamde is Tavs `afzaxTa mefed da<br />

qarTvelTa kurapalatad~ Tvlida. amiT xazi esmeoda imas, rom `qarTvelTa<br />

mefe~ swored gurgeni iyo, rogorc ierarqiaSi maRal safexurze myofi<br />

politikuri figura. miuxedavad imisa, rom bagrati `afxazTa da qarTvelTa~<br />

mefe 1008 wels xdeba SeiZleba iTqvas, rom ukve 1000 wels, rodesac<br />

gardaicvala daviT III kurapalati, xolo gurgeni da bagrati TavianT<br />

kuTvnil titulebs iReben, saqarTvelo de facto gaerTianebulia, xolo de jure<br />

gaerTianeba odnav mogvianebiT xdeba, gurgenis gardacvalebis Semdeg.<br />

ori politikuri organizmis – afxazTa samefos (dasavleT<br />

saqarTvelo) da qarTvelTa samefos (samxreT-aRmosavleT saqarTvelo)<br />

erTobam safuZveli Cauyara erTian qarTul samefos, sadac TandaTanobiT<br />

sxva qarTuli politikuri erTeulebic Sevida. hereTisa da kaxeTis<br />

SemoerTebiT saqarTvelos mefis titulaturas `afxazTa~ da `qarTvelTa~<br />

mefis titulebTan erTad – `ranTa~ da `kaxTa~ daemata.<br />

bagratis gardacvalebis Semdeg (1014 weli) kurapalati misi Svili,<br />

giorgi I, xdeba (berZeniSvili 1964: 28; kopaliani 1972: 171-176). manglisis<br />

eklesiis warwera, romelic dReisTvis dakargulad iTvleba Semdegi<br />

Sinaarsisaa:<br />

`m(e)f(o)b(a)sa R(mr)T(i)vd(a)my(arebul)isa g(iorg)i y(ov)lisa<br />

a/R/mosa/vleTisa kurapalatisa da TÂTmpyroblisa (?)~ (berZeniSvili 1964: 28).<br />

warweraSi aRwerili politikuri koniuqtura absoluturad<br />

Seesabameba giorgi I-is drois viTarebas, zedmetia mxolod TÂTmpyroblis<br />

titulis dafiqsireba, romlis wakiTxva isedac saTuo iyo da amis gamo niko<br />

berZeniSvils kiTxvis niSniT aRuniSnavs. vinaidan warwera dakargulia<br />

Znelia imis varaudi Tu ra termini fiqsirdeba teqstis boloSi. termini<br />

`TÂTmpyrobli~ vfiqrobT, rom jer ar unda gamoCeniliyo qarTvel mefeTa<br />

politikur terminologiaSi. aRniSnuli tituli qarTuli samefo sigelebis<br />

103


mixedviT ar fiqsirdeba daviT aRmaSeneblamde da rogorc qvemoT vixilavT,<br />

oficialurad pirvelad daviTis dros gamoCnda.<br />

sainteresoa, rodis miiRo giorgi I-ma `yoveli aRmosavleTis<br />

kurapalatoba~. es momenti naratiul wyaroebSi ar Cans. erTi mxriv, rac<br />

udavoa, aris is, rom ukve gamefebisas (1014 weli) giorgis daZabuli<br />

urTierToba aqvs basili imperatorTan, romelic mas bagrat III-is mier<br />

miRebul teritoriebs sTxovs daviT III kurapalatis samflobeloebidan.<br />

giorgi uars ambobs da iwyeba samxedro konfliqti, romelic 1014-1016<br />

wlebSi xdeba. 1014 wels Tavidan qarTvelebma bizantiis mier gamogzavnili<br />

jari daamarcxes (Bedrosian 1985: 7; C. Holmes: 482); mogvianebiT daaxloebiT 1015<br />

wels ki bizantiis kuTvnili teritoria daikaves maniskertis CaTvliT<br />

(buaCiZe 1997: 40-44); 1016 wels bizantia saqarTvelos winaaRmdeg flots<br />

gzavnis, romelic, sabolood, xersonsSi momxdari ajanyebis CasaxCobad<br />

gamoiyenes. es yvelaferi xdeba maSin, rodesac basili bulgarelebTan omiT<br />

aris dakavebuli. bulgarelebTan brZolaSi gardatexa 1023 wels xdeba, ris<br />

Semdegac imperatorma saqarTvelosTvisac moicala. 1020-1023 wlebSi<br />

ganaxlebuli brZola saqarTvelos marcxiT damTavrda. giorgi iZulebuli<br />

gaxda, marcxi eRiarebina da daTmobaze wasuliyo.<br />

am yvelaferis fonze gadaWriT imis Tqma, iyo Tu rodis SeeZlo<br />

giorgis raime bizantiuri titulis miReba SeuZlebelia. akaki SaniZisa da<br />

niko berZeniSvilis mier gamoqveynebuli, zemoxsenebuli epigrafikuli<br />

warweris mixedviT is kurapalatad 1023 wels Cans. Tumca dRes es warwera<br />

warxocilia da misi gadamowmeba ar xerxdeba, magram Tu 1023 wels<br />

vivaraudebT warweris Seqmnis TariRad gamodis, rom giorgi am wlisTvis<br />

kurapalatia da Tu man es pativi ar miiRo 1023 wlis zaviT Tanaxmad gvrCeba<br />

is, rom gamovTqvaT varaudi kurapalatis titulis gamefebis dros miRebis<br />

Sesaxeb. amdenad, zavis pirobebis Tanaxmad giorgi iZulebulia scnos Tavi<br />

damarcxebulad, daubrunos bizantiis dakavebuli teritoriebi da mZevlad<br />

gaugzavnos mcorewlovani Svili bagrati, romelsac magistrosis tituli<br />

uboZes (yauxCiSvili 1963: 48). Tavad giorgi, rogorc vxedavT, kurapalatobas<br />

iRebs gamefebis dros, 1014 wels.<br />

104


agrat IV-is (1027-1072 ww.) SemTxvevaSi ki is 1029/30 wlamde<br />

magistrosis tituls atarebs, xolo bizantiasTan dadebuli zavis Semdeg<br />

1029/30 wels ki _ kurapalatis xarisxs. beneficiari bizantiis imperatori<br />

romanoz III argirosia (1028-1034 ww.).<br />

bagratis kurapalatis xarisxSi aRzeveba, misi dedis – mariam<br />

arwrunis _ diplomatiurma voiaJma ganapiroba konstantinopolSi. Sedegad<br />

daido zavi, xolo zavis erT-erT pirobad kurapalatis titulis gadacema<br />

da mefe bagratisa da imperatoris ZmiSvilis, elene argirosis, qorwilis<br />

pirobebis SeTanxmeba iyo. kurapalatis tituli rCeba warmyvan titulad,<br />

romelsac bizantiis imperatorebi imetebdnen saqarTvelos mbrZanebelTa<br />

sasargeblod. situacia maleve Seicvala, rac aRmosavleTSi Turq-<br />

selCukebis momZlavrebasTan iyo dakavSirebuli.<br />

Turqebis safrTxem aiZula bizantiis imperatori, konstantine IX<br />

monomaxi (1042-1055 ww.), ufro mowyale TvaliT Seexeda saqarTvelos mefis<br />

statusisaTvis da ukve 1048 wels, rodesac liparit baRvaSi daatyveves<br />

Turq-selCukebma, bagrats novlisimosoba gadaeca. amas sul male mohyva<br />

sevastosobac. es orive tituli imperatoris ojaxis wevrebis sapatio<br />

titulebs warmoadgenda, rac qarTvelTa mefis mniSvnelovani dafaseba iyo<br />

bizantiis mbrZaneblisgan. novelisimosis titulis paralelurad<br />

daaxloebiT 1048 wels kurapalatoba uboZes bagrat IV-is vaJsa da taxtis<br />

memkvidres – giorgis. aRniSnuli faqti cnobili avlaris eklesiis<br />

warweridan xdeba, romelic 1050 wliT TariRdeba. es faqti imaze miuTiTebs,<br />

rom tituli giorgis manamde unda mieRo. liparitis datyvevebis Semdeg,<br />

rodesac bizantiis imperatorma misi saxiT Zlieri mokavSire dakarga, igi<br />

urTierTobis urTierTobis gadasinjva moaxdinos saqarTvelos mefesTan,<br />

warwera ase ikiTxeba:<br />

`sa[dideb]l(a)d m(e)f(e)T(a) C(ue)nTa b(a)gr(a)t n(oveli)sim(osi)sa da<br />

Zisa m(a)Tisa g(iorg)i k(u)r(apalati)sa~ (gagoSiZe 2004: 50).<br />

giorgi kurapalatad mamis, bagratis, gardacvalebamde iwodeboda.<br />

1052 wels giorgis mefed akurTxeben liparit baRvaSis iniciativiT,<br />

romelic manamde magistrosis tituls atarebda, `qarTlis cxovrebis~<br />

105


somxuri Targmanis mixedviT (XII s. Sua ww.) ki, kurapalatis tituliT aris<br />

moxseniebuli. aRniSnuli imas niSnavs, rom bizantiis imperatorma<br />

liparitis statusi moqmedi mefis politikur statuss gauTanabra. es<br />

uprecedento movlena iyo bizantia-saqarTvelos urTierTobebSi. `qarTlis<br />

cxovrebis~ somxur TargmanSi moxseniebuli liparit baRvaSis kurapalatoba<br />

sruliad realurad gveCveneba. aq gasaTvaliswinebelia, bagratis 1051/2 wels<br />

konstantinopolSi gaqceva ris Semdegac lipariti, faqtobrivad,<br />

saqarTvelos baton-patroni gaxda. igive lipariti meurveobs mefed<br />

dadgenil giorgis, bagratis Zes, rac mas saSualebas aZlevs qveyana<br />

sakuTari neba-surviliT marTos.<br />

aqedan gamomdinare, logikuria, rom bizantiis mmarTvelebi<br />

gaiTvaliswinebdnen Seqmnil politikur situacias da liparits<br />

kurapalatobas gadascemdnen. safiqrebelia, rom es imave 1051/2 wels unda<br />

momxdariyo. amiT, imperatorma, is saqarTveloSi moqmed politikur<br />

figurebs Soris yvelaze aRzevebul adamianad gamoacxada (bagrat IV<br />

novelisimosi am dros konstantinopolSi imyofeboda). igive titulis<br />

mflobeli da saqarTvelos formaluri mefe giorgi iyo, romelze<br />

mzrunveloba liparits da mis mamidas, guranduxts, hqondaT aRebuli.<br />

situacia Seicvala mxolod mas Semdeg, rac liparitis batonoba 1055 wels<br />

daamxes mefe bagratis saqarTveloSi dabrunebis Semdeg mesxma feodalebma<br />

sula kalmaxelis meTaurobiT (metreveli 2008: 287).<br />

liparitis titulebidan mniSvnelovania misi `yovlisa aRmosavleTisa<br />

winamZRvrad~ moxsenieba, iqve aris damowmebuli kidev erTi tituli<br />

`protatosi~ (silogava 2000: 243). aRniSnuli warwera TariRdeba 1052 wliT.<br />

misi `yovlisa aRmosavleTis winamZRvrad~ moxsenieba ar aris uCveuli,<br />

vinaidan bizantiis aRmosavleT provinciebSi moRvawe mravali moxele<br />

iwodeboda amave tituliT. sxva saqmea Tu ra mimarTebaSia saqarTvelosa da<br />

bizantiaSi gavrcelebuli `yovlisa AaRmosavleTis~ titulis mflobelis<br />

politikuri statusi. amjerad am sakiTxs ar SevexebiT.<br />

rac Seexeba `protatis~ tituls, vfiqrob, rom garkveul koreqturas<br />

saWiroebs misi wakiTxva. unda iyos prot(ostr)atis tituli daqaragmebuli<br />

106


da ara `protati~. vinaidan tituli `protati~, rogorc aseTi oficialuri<br />

tituli an Tanamdeboba bizantiis imperiaSi ramdenadac CvenTvis cnobilia<br />

ar fiqsirdeba. wyaroSi ki aSkarad bizantiuri tituli Cans. analogiad<br />

gamodgeba sxva qarTveli didebulis moxsenieba protostraporad – es iyo<br />

erisTavi ivane vardanis Ze, saqarTvelos meWurtleTuxucesi (axalaSvili<br />

1987: 32), romelic XII saukunis epigrafikul ZeglSi ixsenieba aRniSnuli<br />

tituliT. vinaidan es orive sakiTxi scildeba mocemul TavSi dasmul<br />

problematikas maT meti dawvrilebiT aRar ganvixilavT.<br />

lipariti kurapalatis tituls mcire xnis ganmavlobaSi atarebda.<br />

xolo giorgi, imave titulis mflobelia, 1048-1072 wlebSi, sanam mamis,<br />

bagratis, gardacvalebis Semdeg saqarTvelos erTpirovnuli mmarTveloba<br />

ar Caigdo xelSi da Tavisive siZisgan, imperator mixael VII dukasgan (1071-<br />

1078 ww.) novelisimosis tituli ar miiRo axali sakariskaco pativis saxiT.<br />

kurapalatis tituli dabadebisTanave mianiWes mefe giorgi II-is vaJs,<br />

daviTs, romelic am tituliT 1073 wels iwodeba mamis erT-erT sigelSi.<br />

sigelis CvenTvis saintereso monakveTi teqsti Semdegia:<br />

`q. me, giorgi bagratunianman, nebiTa RmrTisaiTa afxazTa da<br />

qarTvelTa mefeman, Zeman sulkurTxeulisa mefisa bagratisman ... guls-<br />

guidgina RmerTman, samlocvelod mefobisa Cemisa da Zisa Cemisa daviT<br />

kurapalatisa da mosaxsenieblad sulTa pirvelTa mefeTa mamaTa CemTasa,<br />

gaguiaxlebian sigelni mamisa da papTa CemTani~ (enuqiZem, silogavam,<br />

SoSiaSvili 1984: 46).<br />

giorgi II-is gacemul samefo sigelSi daviTi kurapalatad ixsenieba.<br />

igi mamasTan erTad sabuTis ganaxlebis Tanamonawilea. sigeli 1073 wels<br />

aris Sedgenili, anu im wels rodesac daviTi daibada (enuqiZem, silogavam,<br />

SoSiaSvili 1984: 46; javaxiSvili 1965: 193). mcirewlovani ufliswuli taxtis<br />

memkvidris dabadebis aRsaniSnavad kurapalatis titulSi aRazeves.<br />

iniciativa, rogorc Cans imperator mixael VII dukasa da misi meuRlis<br />

marTa-mariam bagrationisgan modioda, romelic Cvili ufliswulis mamida<br />

iyo. mogvianebiT daviTi sevastosi xdeba, rasac adgili hqonda 1083 wels<br />

misi Tanamosaydred kurTxevis Semdeg.<br />

107


amgvarad, daviTi iyo saqarTvelos samefo ojaxis bolo wevri,<br />

romelic am tituls daeufla. es iyo tituli, romelic qarTul politikur<br />

realobaSi umniSvnelovanes rols asrulebda VI saukuinis meore naxevridan<br />

XI saukunis bolomde.<br />

XI saukuneSi erTiani saqarTvelos samefos garda, kurapalatis<br />

tituls atarebdnen kaxeT-hereTis mefeebic aseTebi iyvnen XI saukunis<br />

pirvel naxevarSi kvirike III didi (1014-1037 ww.) da odnav mogvianebiT<br />

aRsarTan I (1058-1084 ww.). kurapalatad iwodeba taSir-Zorakertis mefe<br />

kvirike II (1048-1089 ww.), romeluc am tituls XI saukunis meore naxevarSi<br />

atarebs (vrcalad ix.: quTaTelaZe 2001: 127-128).<br />

108


Tavi III<br />

novelisimosis tituli qarTul politikur realobaSi<br />

bizantiuri sakariskaco titulebis Seswavla qarTul politikur<br />

sivrceSi Cven arcTu didi xnis win damoukidebel naSromSi vcadeT,<br />

romelic sevastosis tituls Seexeboda (TavaZe 2011: 154-187). sevastosis<br />

tituli mniSvnelovania, ramdenadac igi. erTis mxriv. saimperatoro<br />

titulaturas warmoadgenda, xolo, meores mxriv, rogorc mogvianebiT<br />

moxda, erT-erT rigiT senatorul titulad daemcro. daaxloebiT<br />

analogiur viTarebasTan gvaqvs saqme novelisimosis titulis SemTxvevaSic.<br />

statiac, Sesabamisad, aRniSnuli titulis qarTul politikur sivrceSi<br />

gamoCenas da damkvidrebas, aseve mis genezissa da trasformacias Seexeba<br />

romisa da bizantiis politikur cxovrebaSi. imisTvis, rom ufro naTeli<br />

gaxdes aRniSnuli pativis Sinaarsi da mniSvneloba, Txrobas swored titu-<br />

lis genezisiT daviwyebT romaul/bizantiur politikur realobaSi.<br />

novelisimosis genezisi da oficialur titulad Camoyalibeba<br />

berZnuli novelisimosis (Νωβελίσσιμος) laTinuri eqvivalentia<br />

`Nobilissimus“. is ukve mesame saukunidan Cans, rogorc saimperatoro tituli<br />

(ODB 3 1991: 1489). aRniSnuli laTinuri termini (Nobilissimus) ki, romelmac<br />

berZnul novelisimoss daudo safuZveli, niSnavs udidebuless da<br />

ixmareboda rogorc romis imperatorisa da misi oficialuri memkvidris,<br />

keisris, oficialur titulad.<br />

Nobilissimus Caesar‐is tituliT, pirvelad Seimko romis imperatoris, -<br />

septimus severusis (193-211 ww.), umcrosi vaJi publius septimus geta 198<br />

wels. mogvianebiT geta Tanaimperatoris rangSi aRevda da oficialurad<br />

iwodeba imperator-avgustusad (Imperator-Augustus) (Mitthof 1993: 98).<br />

berZnulenovan teqstebSi, sanam laTinuri `Nobilissimus“-is translite-<br />

racia moxdeboda, novelisimosis aRsaniSnavad sxvadasxva berZnuli Sesatyv-<br />

isi gamoiyeneboda. imperatoris memkvidreebi mTel rig laTinur warwerebSi<br />

109


Nobilissimus Caesar‐is epiTetiT moixsenebian, xolo berZnul teqstebSi ἱερώτατος<br />

Καῖσαρ an ἐπιφανέστατος Καῖσαρ aris naxmari (Mitthof 1993: 98-102).<br />

bizantieli mematiane zosimes mixedviT, imperatorma konstantine I<br />

didma (306-337 ww.) novelisimosis epiTeti oficialuri titulis rangSi aiyv-<br />

ana da Tavisi ojaxis wevrebs uboZa (ODB 3 1991: 1489-1490). meti sicxadisTvis<br />

movixmoT nawyveti zosimes teqstidan:<br />

`iyvnen sxvebic maT msgavsad, romlebmac miiRes wili xelisuflebaSi;<br />

[maT Soris] dalmatiusi, vinc konstantinem (romis imperatori – l. T.) ga-<br />

xada keisari, konstanciusi misi Zma da hanibalianusi. yvela maTgani<br />

atarebda oqroTi morTul Zowisfer mosasxams da iyvnen ayvanilni -<br />

nobelisimatis rangSi konstantines mier imis gaTvaliswinebiT, rom iyvnen<br />

misi ojaxis wevrebi... konstantinem marTlac pirvelad SemoiRo es wesi da<br />

gamosca kanoni, rom yvela nobelisimats unda hqonoda upiratesoba<br />

saxelmwifos prefeqtebze“ (Ridley 1982: II, 39, 2).<br />

amdenad, novelisimosi imperator konstantine dididan moyolebuli<br />

sapatio epiTetidan oficialur titulad gadaiqca. igi keisris Semdeg yvel-<br />

aze sapatio titulad iTvleboda mTels imperiaSi. amave tituls atarebda<br />

momavali imperatori, iustiniane didi, misi biZis, iustine I-is (518-527 ww.)<br />

mmarTvelobis dros. iustiniane I didis (527-565 ww.) xanaSi is aRar iyo -<br />

xmarebaSi, Tumca ar gauqmebula da mogvianebiT imperator herakles (610-641<br />

ww.) vaJi, martinosi, da konstantine V-is (741-775 ww.) Ze, nikita, euflebian -<br />

aRniSnul pativs (ODB 3 1991: 1490).<br />

IX-X saukuneebis ramdenime bizantiur taqtikonSi daculia cnobebi<br />

bizantiuri senatoruli Tu administraciuli titulebis da saxeloebis -<br />

Sesaxeb. maT Soris novelisimoss, rogorc wesi, wamyvani adgili ukavia.<br />

erT-erTi umniSvnelovanesi dokumenti _ filoTeosis<br />

`kletorologionia~ (darbazoba an darbazobis wesi) _ Sedgenilia 899 wels<br />

imperator leon VI brZenis (886-912 ww.) mmarTvelobis dros. aRniSnuli dok-<br />

umentis mixedviT, noveslisimosis titulis mqone piri darbazobis dros ko-<br />

110


nstantinopolis patriarqisa da keisris Semdeg yvelaze axlos ikavebs adg-<br />

ils imperatorTan (Oikonomides 1972: 134-137).<br />

filoTeosis naSromis garda, analogiuri viTareba aris aRwerili<br />

sxva taqtikonebSic. saerTo jamSi, am epoqis oTxi taqtikonis mixedviT<br />

(filoTeosis `kletorologionis~ CaTvliT), romlebic gamoqveynebuli aqvs<br />

nikolas oikonomidiss. novelisimosis mdgomareoba 842/3-971/975 wlebSi<br />

ucvlelia (Oikonomides 1972: 46-47, 134-137, 244-245, 262-263).<br />

imave epoqis teqstebi aRweren, Tu rogor xdeboda konkretuli<br />

saimperatoro ojaxis wevris novelisimosis xarisxSi ayvana. Teofane JamTa-<br />

aRmwerelis Tanaxmad, novelisimosad kurTxevis ceremoniali keisrebis msga-<br />

vsi iyo. jon bagnel biuris azriT, mematiane arasworia, rodesac msgavsebas<br />

xedavs aRniSnuli titulebis gadacemis ceremonialSi. Teofanes mixedviT<br />

novelisimosad kurTxevisas titulis mflobels stefanoss (στέφανος)<br />

adgamdnen Tavze, xolo tanze xlamidas (χλαμύς) acvamdnen. konstantine<br />

porfirogenetis `De Ceremoniis Aulae Byzantinae“‐Si ki Zowisferi xlamidis<br />

nacvlad, rac keisris atributi iyo, novelisimoss mosavdnen alisferi -<br />

(κόκκινος) mosasxamiT. filoTeosis `kletorologionis~ mixedviT novelisim-<br />

osis insignias Seadgenda: qitoni, romelsac uwodebdnen xrisoTetoss<br />

(χρυσόθετος) da xlamida (χλαμύς), aseve sartyeli (ζώνη) (Bury 1911: 35). yvela am -<br />

Zalauflebis niSans novelisimosi Tavad imperatorisgan iRebda.<br />

novelisimosis tituli XI saukunis Sua wlebamde mxolod<br />

imperatoris ojaxis wevrebs eniWebodaT (ODB 3 1991: 1490). erT-erTi<br />

ukanaskneli, romelmac es tituli miiRo, iyo mixael V kalafatis (1041-1042<br />

ww.) biZa konstantine. is aRniSnul tituls, ZmiSvilis imperatorad -<br />

SedgomisTanave – 1041 wels –daeufla (Sewter 1966: V, 8-10). 5<br />

ukve XI saukunis bolosTvis novelisimosis tituli eZleodaT bizan-<br />

tiis imperiis mTavarsardlebs. imperatoris ojaxis wevrebis gamoklebiT,<br />

erT-erTi pirveli, visac novelisimosis tituli uboZes iyo aleqsi<br />

5<br />

Michael Psellus. Chronographia. Trans E.R.A Sewter. Yale University Press. 1953, V, 8‐10 (mixael fselosis teqstis<br />

SemTxvevaSi vuTiTebT Tavsa da paragrafs).<br />

111


komnenosi (momavali imperatori). 1074 wels novelisimosoba mianiWes robert<br />

giskards. xolo XII saukunisTvis mis safuZvelze Seiqmna iseTi titulebi, -<br />

rogoricaa protonovelisimosi da protonovelisimosipertatosi (ODB 3<br />

1991: 1490).<br />

1118 wlis Semdeg novelisimosis tituli imdenad daemcro, rom<br />

umaRlesi kategoriis titulebSi ukve aRar erTiandeba. (Каждан 1974: 109).<br />

franc dolgeris varaudiT, novelisimosis tituli arsebobda paleolog-<br />

osebis epoqamde, ris merec gaqra bizantiis politikuri realobidan (ODB 3<br />

1991: 1490).<br />

bagrat IV<br />

qarTul politikur sivrceSi pirveli, romelmac novelisimosis<br />

tituli miiRo, iyo bagrat IV (1027-1072 ww.). rogorc cnobilia, bagrati<br />

novelisimosis titulis miRebamde atarebda magistrosisa da kurapalatis<br />

titulebs (stefnaZe 1976: 159), xolo novelisimosoba bizantiis<br />

imperatorisgan misi mmarTvelobis Sua xanebSi miiRo. bolos igi sevastosis<br />

tituls eufleba (TavaZe 2011: 168-172, 178-180). `matiane qarTlisais~ ucnobi<br />

avtoris cnobiT, bagrati misi mefobis periodSi Semdeg titulebs daeufla:<br />

`ese bagrat pirvel iyo kurapalati, da Semdgomad novelisimosi, da<br />

merme iqmna sevastos~ (yauxCiSvili 1955: 316; metreveli 2008: 297).<br />

yvela am titulis garda, is flobda magistrosis Rirsebasac,<br />

romelic mas gamefebamde mianiWes. mniSvnelovania is garemoebac, rom memati-<br />

ane bizantiuri sakariskaco titulebis miRebas sagangebod gamoyofs bagrat<br />

IV-is pirovnebis da misi mefobis Sefasebisas. aqedan gamomdinare, kargad<br />

Cans, Tu ramdenad mniSvnelovani iyo XI saukunis miwurulis saqarTvelos<br />

politikur cxovrebaSi aRniSnuli titulatura.<br />

bagrats novelisimosis tituli bizantiis imperatorma konstantine<br />

IX monomaxma (1042-1055 ww.) uboZa. im droisTvis konstantine monomaxis wina-<br />

morbedi imperatoris, mixael V kalafatis (1041-1042 ww.) dros, rogorc<br />

zemoT mivuTiTeT, novelisimosad imperatoris biZa, konstantine, iwodeboda,<br />

112


xolo Tavad monomaxis mmarTvelobis dasawyisSi aRniSnuli Tanamdeboba -<br />

vakanturia. ufro metic, imave periodis arcerT wyaroSi ar fiqsirdeba<br />

keisris titulis mqone pirovnebac ki. konstantine monomaxis droisTvis<br />

ukanaskneli keisari Tavad imperatori mixael V kalafati iyo. mixael -<br />

kalafats keisroba mianiWes imperator mixael IVBpaflagonielis (1034-1041 -<br />

ww.) mmarTvelobis dros, rodesac igi am aqtiT imperiis taxtis memkvidred -<br />

gamoacxades (Sewter 1966: IV 22-23).<br />

amdenad, konstantine IX monomaxis zeobis dasawyisisTvis umaRlesi<br />

rangis titulebi, keisari da novelisimosi vakanturi rCeba. sevastosi jer<br />

isev imperatoris sapatio epiTetia (Oikonomides 1980/1).<br />

bagrat IV-is novelisimosad moixsenieba sxvadasxva saxis ramdenime<br />

wyaroSi gvxvdeba, maT Sorisaa: saistorio Txzuleba, anderZ-minawereebi, epi-<br />

grafikuli Zeglebi da numizmatikis nimuSebi. Tavisi mniSvnelobiT yvelas<br />

aRemateba axlad mikvleuli e.w. avlaris nasoflaris eklesiis<br />

epigrafikuli warwera TrialeTidan (gagoSiZe 2004: 48-53). warwera yvelaze<br />

adreuli TariRiani Zeglia, romelSic bagrati novelisimosad aris<br />

wodebuli. epigrafikis CvenTvis saintereso teqsti ase ikiTxeba:<br />

`s[adideb]l(a)d m(e)f(e)T(a) C(ue)nTa b(a)gr(a)t n(oveli)sim(osi)sa da<br />

Zisa m(a)Tisa g(iorg)i k(u)r(apalati)sa da salxine(be)l(a)d s(u)l(i)s(a) g(?)..a<br />

da mS(o)b(e)lTa C(e)mTaT(Â)s ma..saTas.. lpteTnm(?)bsxTld.. R(merTma)n<br />

wyal(o)ba yv(e)n m(a)TT(Â)sca e.. y(ove)lTa l(o)cva yy(a)v(i)T q(oro)n(i)k(o)ni<br />

iyo: so (1050 weli – l. T.)“ (gagoSiZe 2004: 50).<br />

amgvarad, 1050 wlisTvis bagrati ukve novelisimosia. es tituli, rog-<br />

orc amas warweris gamomcemeli giorgi gagoSiZe arkvevs, bagrats IV-s 1046-<br />

1050 wlebs Soris unda mieRo. igive avtori iqve kidev ufro viwro TariRs<br />

gvTavazobs (1048-1050 ww.) da bagratis mier novelisimosobis miRebas Turq-<br />

selCukebis mier liparit IV baRvaSis datyvevebas ukavSirebs, rodesac<br />

`bizantiis imperatoris mokavSire Turqebis winaaRmdeg brZolaSi<br />

Zalauneburad bagrat IV gaxda“ (gagoSiZe 2004: 50-52). CvenTvis sruliad<br />

misaRebia giorgi gagoSiZis mosazreba – konstantine monomaxma novelis-<br />

113


imosis titulis gacemiT aRmosavleTSi mokavSiris SenarCuneba scada, maSin<br />

rodesac liparit baRvaSis saxiT mTavari mokavSire ukve dakarguli hyavda.<br />

amdenad, daaxloebiT 1048 wels bagrati kurapalatis Semdeg novelisimosis<br />

pativSi aRzevda, xolo misi taxtis memkvidre giorgi ki kurapalatis<br />

tituls eufleba.<br />

zemoT aRniSnulidan gamomdinare, novelisimosoba 1048 wlisTvis<br />

mniSvnelovani titulia. bagratis mier misi miReba imis dadasturebaa, rom<br />

bizantiis imperatori qarTvel monarqs imperatoris uaxloes garemocvaSi -<br />

moiazrebda da sxva imperiebSi mosaxle didebulebs Soris mas upirates -<br />

mdgomareobas aniWebda.<br />

liparit baRvaSis tyveobidan gaTavisuflebis Semdeg politikuri<br />

viTareba Seicvala, Tumca ar Secvlila bagratis politikuri statusi.<br />

liparitisgan Seviwrovebuli mefe iZulebuli gaxda SemweobisTvis<br />

bizantiis imperatorisaTvis miemarTa da konstantinopolSi<br />

gamgzavrebuliyo, sadac sami weli dahyo. bagrats, rogorc senatis<br />

umaRlesi rangis wevrs, darbazobis dros imperatoris ojaxis Semdeg -<br />

yvelaze sapatio adgili unda sWeroda. is imperatorTan daaxloebul pirad<br />

moiazreboda. misi axlo urTierToba konstantine IX monomaxTan kargad Cans<br />

giorgi mcires `giorgi mTawmidelis cxovrebaSi“. aRniSnuli teqstis<br />

mixedviT, bagrati daxmarebas uwevs aTonis mTaze mcxovreb qarTvel mamebs,<br />

miiRon SeRavaTebi bizantiis imperatorisgan. es Seexeba rogorc rogis -<br />

miRebas, aseve saxelmwifo gadasaxadebis Semcirebas. imave bagratis wyal-<br />

obiT giorgi mTawmidelis moRvaweoba cnobili xdeba imperator konstan-<br />

tine monomaxisTvisac. (qarTuli proza... 1: 453). bizantiis umaRles<br />

xelisufalTan urTierToba iq moRvawe qarTveli saero Tu sasuliero<br />

pirebisTvis mniSvnelovani warmateba iyo, xolo bagratis konstantinopolSi<br />

yofna politikuri mxardaWeris kuTxiT sasargeblo aRmoCnda (kldiaSvili<br />

2009; samuSia 2011: 125-153).<br />

bagrat IV-is saimperio tituli, novelisimosi dasturdeba 1057/8 wlis<br />

mRvimis lavrisadmi daweril sigelSi. sabuTi Tavad bagratis mier iqna<br />

gacemuli, sadac mefe lavras aTavisuflebs `y(ov)lisa Sesavlisa da<br />

114


gamosa[va]lisagan~ (enuqiZe, silogava, SoSiaSvili 1984: 35-38). aRniSnul<br />

sigelSi bagrat mefe yoveli aRmosavleTis novelisimosad aris<br />

moxseniebuli:<br />

`q. k(i)r(ieleiso)n! ese viTa, adiden R(merTma)n, Zliersa bagrat<br />

afxazTa mefesa da y(ov)lisa aRmosavleTisa novelisimossa dauweria da<br />

borcuisjuari salocvelad mefobisa maTisa da SvilTa maTTaT(Â)s<br />

mR(uim)isa monastrisada Seuwiravs“ (enuqiZe, silogava, SoSiaSvili 1984: 37).<br />

amrigad, bagrat mefis mier novelisimosis titulis floba<br />

daaxloebiT 1048-1058 wlebSi dadasturebulad SeiZleba CaiTvalos. avlaris<br />

nasoflaris eklesiis warwera da mRvimis lavrisadmi gacemuli sabuTi amis<br />

kargi ilustraciaa, miTumetes, rom orive maTgans darTuli aqvs Sesabamisi<br />

TariRi, amitom bagratis mier novelisimosis pativis flobis<br />

qronologiuri CarCos gansazRvra mniSvnelovnad advildeba.<br />

zemoT moxmobili wyaroebis garda, bagrat IV novelisimosia<br />

numizmatikuri masalebis mixedviTac. misive moWril vercxlis fulze is<br />

novelisimosis pativiTaa saxeldebuli. monetis aRweriloba Semdegi saxisaa:<br />

Subli – ormagi wertilovani rkaliT garSemovlebuli vlaqernis<br />

wminda RvTismSoblis welzeviTi gamosaxuleba, romelsac Tavze Saravandi<br />

adgia. Tavs irgvliv ganlagebulia berZnuli zedwerili: he hagia Teotikos<br />

– wminda RvTismSobeli.<br />

zurgi – monetis kideebze, wertilovani rkalis SigniT,<br />

ganlagebulia qarTuli asomTavruli zedwerili: `qriste, adide bagrat<br />

afxazTa mefe”. centrSi, aseve wertilovani rkaliT garSemovlebuli<br />

samstriqoniani warwera: `da novelisimosi~ (dundua, dundua 2006: 190-191).<br />

aRniSnuli monetebi, bagrat IV-is mier novelisimosis titulis<br />

flobis qronologiuri CarCodan gamomdinare XI saukunis 50-iani wlebiT<br />

TariRdeba, ufro konkretulad ki 1055/6-1060 wlebiT (dundua, dundua 2006:<br />

191).<br />

mniSvnelovania aseve alaverdis saxarebis minawerebi, romelic XI<br />

saukuniT TariRdeba. misi erT-erTi gamomcemeli, Tedo Jordania, mas<br />

115


daaxloebiT 1051 wliT aTariRebs. erT-erT minawerSi bagrati<br />

novelisimosad aris wodebuli. anderZ-minaweri ase ikiTxeba:<br />

`daiwera kalipposs, lavrasa w@isa R@Tis mSoblisasa, mefobasa kon-<br />

stanti monomaxisasa, antioqias patriarqobasa petressa da bagratis afxazTa<br />

mefis novelisimosisa samefos yofasa. locva yavT miqel da giorgisTÂs...<br />

qoronikoni iyo~(?) (Jordnia 2004: 203).<br />

rogorc warweridan Cans, alaverdis saxareba dawerili yofila<br />

kalipos RvTismSoblis lavraSi maSin, rodesac mefe bagrati bizantiaSi<br />

imyofeboda (samefos yofasa), xolo antioqiis patriarqi im dros petre III<br />

(1052 wlis ivnisi – 1056 wlis agvisto) yofila; (Православная II 2001: 529)<br />

bizantiis imperatori ki _ konstantine IX monomaxi (12 ivnisi, 1042 – 11<br />

ianvari, 1055) (Sear 1996: 355). amgvarad, bagrati daaxloebiT 1052 wlis ivniss<br />

da 1055 wlis ianvars Soris konstantinopolSi imyofeboda, rac emTxveva<br />

kidec qarTul istoriografiaSi gamoTqmul mosazrebas bagratis 1051-1054 an<br />

1052-1055 wlebSi bizantiaSi cxovrebis Sesaxeb (berZniSvili 1978: 46-47;<br />

Jordania 2004: 198-199; samuSia 2011: 125-153). mogvianebiT alaverdis oTxTavis<br />

gadaweris qronologia ufro dazustda. gamovlinda misi gadaweris zusti<br />

TariRi 1054 weli, rac kargad udgeba konstantine IX monomaxisa da petre<br />

III-is eroblivi moRvaweobis xanas. (TvalTvaZe 2009: 132).<br />

novelisimosis tituls bagrati 1060 wlamde inarCunebs. bizantiis<br />

imperatorebis, konstantine IX monomaxis (1042-1055 ww.), Teodoras (1055-1056<br />

ww.), mixael VI stavraciusis (1056-1057 ww.) da isak I komnenosis (1057-1059 ww.)<br />

mmarTvelobis dros am tituls bagrati ucvlelad inarCunebs. konstantine<br />

X duka imperatori 1059 wlis 25 dekembers gaxda. swored misi<br />

imperatorobis pirvel wels icvleba bagratis politikuri statusi, rac<br />

misTvis axali rangis, sevastosis titulis, miniWebiT gamoixata.<br />

bagrat IV-is ori saimperatoro tituliT aRzeveba, romlebic manamde<br />

mxolod bizantiis imperatoris ojaxis wevrebs hqondaT, misi rolisa da<br />

mniSvnelobis maCvenebelia bizantiis Tanamegobrobis masStabiT. msgavsi<br />

pativisa da Rirsebis mqone monarqi amave TanamegobrobaSi qarTul<br />

116


politikur elitas manamde ar hyolia. bagratis msgavsad novelisimosis<br />

tituli mianiWes mis ufros Zes, giorgi II-sac.<br />

giorgi II<br />

bagrat IV gardaicvala 1072 wlis 24 noembers. saqarTvelos samefos<br />

taxti misma Zem, giorgi II bagrationma, daikava. mefobis erTpirovnulad<br />

miRebis Semdeg milocvis niSnad bizantiis imperatori mas novelisimosis<br />

tituls aniWebs. giorgi novelisimosad numizmatikur masalebSi iwodeba.<br />

rogorc evgeni paxomovi aRniSnavs, mis mier novelisimosisa da sevastosis<br />

titulebis miReba arcerT wyaroSi ar iyo miTiTebuli. Tumca is, rom<br />

giorgi am titulebs atarebda, dasturdeba misive monetebis aRwerilobis<br />

mixedviTo (Пахомов 1970: 61). dadasturebulia giorgi II-is 100-ze meti moneta.<br />

qarTuli warwerebis mixedviT es monetebi sam damoukidebel jgufs qmnis.<br />

amaTgan pirvels, ganekuTvneba CvenTvis saintereso monetebi novelisimosis<br />

titulis moxseniebiT. aqve viZleviT am tipis monetebis aRwerilobas giorgi<br />

dunduasa da Tedo dunduas naSromis mixedviT:<br />

`Subli – wertilovan rkalSi Casmuli vlaqernis wminda RvTismSoblis<br />

welzeviTi gamosaxuleba, Tavze SaravandiT. Saravandis SigniT oTxi<br />

wertilisgan Semdgari sami vardulia Casmuli. gamosaxulebis gverdebze<br />

ormwkrivad Zlier damaxinjebuli berZnuli zedwerili: he hagia Teotikos,<br />

`wminda RvTismSobeli~.<br />

zurgi – Serwymul wertilovan rkalis SigniT asomTavruliT<br />

Sesrulebulia zedwerili – `qriste, adide giorgi afxazTa da qarTvelTa<br />

mefe~. centrSi, samstriqonad: `da novelisimosi~ (dundua, dundua 2006: 193).<br />

mamis, bagratis, msgavsad giorgi II cxovrebis periodSi ramdenime<br />

bizantiur saimperio titulis mflobeli gaxda. pirveli am titulebs<br />

Soris kurapalatis sakariskaco tituli iyo, xolo momdevno, rogorc<br />

aRiniSna, novelisimosis maRali saimperio Rirseba. sxva titulebidan,<br />

bagratis msgavsad, giorgisac hqonda miRebuli sevastosis tituli. keisris<br />

tituls ki mama-Svils Soris mxolod giorgi flobda.<br />

117


ogorc ukve davinaxeT, novelisimosis titulis daTmobiT man<br />

kompensaciis saxiT imTaviTve miiRo sevastosis tituli, xolo cota xnis<br />

Semdeg swrafad daeufla kidev erT saimperio pativs, keisris tituls,<br />

romelic im dros yvelaze maRal saimperio titulad iTvleboda bizantiis<br />

imperiaSi. es xdeba iqamde, vidre aleqsi I komnenosma 1081 wels ar SemoiRo<br />

axali, sevastokratoris, tituli (amis Sesaxeb, ix.: momdevno Tavi). rogorc<br />

zemoT davinaxeT, daaxloebiT oTx weliwadSi giorgim sami umaRlesi<br />

saimperio tituli gamoicvala, romlebic sxvadasxva dros TviT<br />

imperatoris an misi ojaxis wevrebis oficialuri titulebs Seadgendnen.<br />

ras SeiZleba davukavSiroT giorgi II-s mier aseTi swrafi cvla bizantiuri<br />

saimperio titulebisa? es yvelaferi bizantiis aRmosavluri politikis<br />

cvlilebas ukavSirdeba, rac sagareo da saSinao faqtorebiT iyo<br />

nakarnaxevi.<br />

sagareo da saSinao faqtorebis gavlena<br />

bizantiis aRmosavlur politikaze<br />

bizantiis imperiis politikuri kursis cvlileba misi garTulebuli<br />

sagareo da saSinao politikis Sedegi iyo. Turq-selCukebis momZlavrebam<br />

bizantiis aRmosavlur politikaSi seriozuli Zvrebi gamoiwvia. 1071 wlis<br />

26 agvistos maniskertis (mancikerti) brZolaSi imperator romanoz IV<br />

diogenes marcxma sulTan alf-arslanTan brZolaSi bizantias<br />

mniSvnelovani ziani miayena (Treadgold 1997, 603‐611; Ostrogorsky 1957: 304‐305; ).<br />

maniskertis brZola iyo ara imdenad samxedro katastrofa,<br />

ramdenadac didi politikuri krizisis dasawyisi, risi niSnebic imperiaSi<br />

didi xania, rac gamokveTili iyo. (Vryonis 1971: 70‐80) krizisis gamwvavebas<br />

alf-arslanis Wkvianurma politikamac Seuwyo xeli. man tyveobidan<br />

gaaTavisufla datyvevebuli imperatori romanoz diogene da amiT imperiis<br />

SigniT areulobis inspirireba moaxdina. stepanenkos samarTliani SeniSvniT,<br />

manickertis brZola bizantiis imperiisTvis ar yofila imdenad didi<br />

katastrofa, ramdenadac 1071-1072 wlebSi mimdinare samoqalaqo omi,<br />

118


omelmac xeli Seuwyo sxva konfliqtebis warmoSobas (Степаненко 1988: 29)<br />

samoqalaqo omma da dapirispirebam bizantiis aristokratiis SigniT Sva<br />

axali konfliqtebi da gamowvevebi (Angold 1997: 116-117). amaTgan erT-erTi<br />

yvelaze mZime iyo rosel de balionis gamosvla, romelmac didi ziani<br />

miayena kabadokiis provinciebs. amas daerTo imperatoris winaaRmdeg<br />

gamosvlebi, paWanikebis Tavdasxmebi, bulgarelebis ajanyeba, aRmosavleTSi<br />

aRzevebuli didebulebis TviTnebobebi, sadac mTlianad daikarga centris<br />

kontroli (mag.: kretaSi, kviprosze, xaldiaSi, antioqiaSi, kilikiaSi da<br />

sxva) (Vryonis 1971: 106-108; Angold 1997: 307‐310). yvelafer amas Tu davumatebT<br />

Turq-selCukTa gauTavebel Tavdasxmebs (Vryonis 1971: 103‐113) naTeli gaxdeba,<br />

rom imperia krizisis mwvave fazaSi Sevida. 1071 wlisTvis bizantia jer<br />

kidev akontrolebda daaxloebiT im teritorias, romelic basil II didis<br />

dros memkvidreobiT ergo. ufro metic, Crdilo-aRmosavleTiT misi<br />

sazRvrebi gazdilic iyo, samagierod samxreT-aRmosavleTiT _<br />

Semcirebulia, rac suraTs mniSvnelovnad ar cvlis. aTi wlis Semdeg, 1081<br />

wels, centralur xelisuflebas imdenad aqvs dakarguli kontroli mis<br />

aRmosavlur samflobeloebze, rom centris gavlenis miRma iyo darCenili<br />

TiTqmis yvelaferi, rac bizantiis imperias ekuTnoda aTi wlis win. Turqebi<br />

gasulebi arian rogorc xmelTaSua, aseve Sav zRvaze da egeosis zRvaze.<br />

aleqsi komnenosis imperatorad kurTxevisas bizantiis xelisufleba<br />

mxolod marmarilos zRvis sanapiro zols akontrolebda. is, rac Zveli<br />

bizantieli didebulebis mmarTvelobis qveS darCa, centraluri<br />

xelisuflebis kontrols miRma iyo darCenili, mas damoukidebeli Tu<br />

naxevrad damoukidebeli toparxebi marTavdnen (Vryonis 1971: 114; bagauri 2011:<br />

198‐214).<br />

swored saSinao da sagareo faqtorebi xdeba sababi imisa, rom meti<br />

avansi gaecaT aRmosavleTis mokavSire qveynebze. am kuTxiT gamorCeuli<br />

adgili saqarTvelos samefos ekava, romelic bizantiis mTavar mokavSired<br />

ganixileboda Turq-selCukebis winaaRmdeg brZolaSi. farcxisis brZolaSi<br />

119


(1075 weli) Turq-selCukTa armiis damarcxebam es azri ufro gaamyara<br />

(metreveli, samuSia 2003: 72-82).<br />

grigol bakurianis Zis saqarTveloSi Camosvlis dros, 1076 wels,<br />

qalaq banaSi grigolsa da mefe giorgis Soris daido zavi. am zavis ZaliT<br />

daviT III-is samflobeloebi giorgi II-s daumtkices, masve gadaeca bizantiis<br />

mier 1064 wels SemoerTebuli qalaqi kari, mTeli vanandis samefos CaTvliT.<br />

rogorc samarTlianad fiqroben, imave movlenasTan dakavSirebiT giorgis<br />

daumtkices keisrobac (metreveli, samuSia 2003: 83-96; dundua, dundua 2006:<br />

266).<br />

am zavis Semdeg mogvarda is teritoriuli davac, rac saqarTvelos<br />

da bizantias Soris TiTqmis mTeli XI saukunis ganmavlobaSi gagrZelda.<br />

rogorc vxedavT, bizantiis imperiis xelisufleba iZulebuli xdeba<br />

meti privilegiebi uboZos saqarTvelos mmarTvel elitas, dauTmos sadavo<br />

teritoriebi da, rogorc qvemoT davinaxavT, garkveulwilad xeli Seuwyos<br />

mis Sidapolitikur stabilurobas imisTvis, rom aRmosavleTSi Rirseuli<br />

mokavSire hyavdes Turq-selCukTa winaaRmdeg brZolaSi. Tumca 1080 wels<br />

saqarTveloSi e.w. `didi Turqoba~ daiwyo, rasac qveyanam Rirseuli<br />

winaaRmdegoba ver gauwia. mefe iZulebuli gaxda sami wlis usargeblo<br />

brZolis Semdeg Tavi damarcxebulad ecno da xarkis gadaxda ekisra<br />

(metreveli, samuSia 2003: 97-117).<br />

niania erisTavT-erisTavi<br />

bizantiis imperatorTa ojaxis wevrebis kvaldakval saqarTvelos<br />

samefo ojaxi ar yofila erTaderTi, romlis warmomadgenlebzec gaica<br />

novelisimosis pativi. is, rogorc qvemoT vixilavT, saqarTvelos<br />

didebulze iqna gacemuli. am faqtTan garkveul kavSirSi unda iyos mefe<br />

giorgis mier novelisimosis titulis daTmoba ufro maRali, sevastosis,<br />

pativis sasargeblod. sevastosis pativis miReba logikurad 1073-1076 wlebs<br />

Soris unda ganisazRvros, magram zustad rodis?! swored am da sxva<br />

mniSvnelovani sakiTxebis garkvevaSi gvexmareba niania erisTavT erisTavis<br />

120


warwera, Sesrulebuli nikorwmindis taZris CrdiloeT mklavis iatakis qvis<br />

filaze. epigrafikuli warwera Semdegi Sinaarsisaa:<br />

`[w(minda)o n(i)k(olo)z mRvdeT][m]Ta[v]a[r]o, [m]eo[x] eqmen [da mf(arve)l<br />

w(inaS)e R(mr)Tisa n(ia)n(i)as, e(risTavTa) [e](risTav)[sa da n]o(v)e[lisimoss]“<br />

(silogava 1980: 101).<br />

rogorc nikorwmindis warweridan Cans, niania novelisimosis<br />

bizantiuri sakariskaco titulis mflobelia. aRniSnuli tituli ki<br />

qarTul politikur realobaSi mxolod mefeebs eZleodaT da isic sakmaod<br />

iSviaTad. novelisimosebad, rogorc davinaxeT, iwodnen mefeebi, bagrat IV<br />

da giorgi II. amdenad, niania erisTavT erisTavis mier novelisimosis<br />

titulis miReba raRac gansakuTrebuli movleniT unda yofiliyo<br />

ganpirobebuli (baxtaZe 2003: 227-228, 233).<br />

vinaidan novelisimosis pativi jer samperatoro tituli iyo, xolo<br />

Semdeg ki mxolod imperatoris ojaxis wevrebze gaicemoda, misi<br />

mniSvneloba da statusi bizantiis imperiaSi sagulisxmo Cans. pirveli, vinc<br />

bizantiis TanamegobrobaSi aRniSnuli tituli miiRo da ar warmoadgenda<br />

imperatoris ojaxis wevrs, iyo bagrat IV saqarTvelos mefe. man, rogorc<br />

zemoT aRvniSneT, novelisimosoba daaxloebiT 1048 wels miiRo imperator<br />

konstantine IX monomaxisgan, xolo daTmo 1060 wels SedarebiT maRali<br />

sevastosis titulis sasargeblod. amgvarad, 1048 weli aris erTgvari<br />

terminus post quem periodi, rodesac bizantiis sazRvrebs gareT pirvelad<br />

gaCnda es tituli da isic saqarTvelos monarqze. igi, bunebrivia, imTaviTve<br />

rigiT qarTvel feodalze ar gavrceldeboda. ufro metic, rogorc zemoT<br />

gavarkvieT, 1072 wels aRniSnul pativs giorgi II bagratis Ze eufleba,<br />

romelic manamde kurapalatis xarisxSi iyo ayvanili vidre 1072 wlamde.<br />

novelisimosis titulis gacema rigiT qarTvel feodalze da isic mefis<br />

(bagrat IV an giorgi II) paralelurad naklebad sarwmunod migvaCnia. aqedan<br />

gamomdinare, novelisimosoba bizantiis imperators 1072 wlis Semdeg unda<br />

gaeca, xolo rogorc zemoT moxmobili lapidaruli warweridan Cans, misi<br />

mimRebi konkretuli qarTveli feodali erisTavT erisTavi niania yofila.<br />

121


vin iyo niania erisTavT-erisTavi da ra politikuri niadagi hqonda<br />

mis mier novelisimosobis miRebas? swored am problemis ganxilvas<br />

daeTmoba Cveni kvlevis momdevno monakveTi.<br />

dasawyisSive unda aRiniSnos is, rom saqarTvelos teritoriaze,<br />

bizantiis imperiis xelisufleba maRal sakariskaco titulebs gascemda<br />

mxolod warmatebul, dawinaurebul da didgvarovan politikur<br />

moRvaweebze. Tu X saukunemde maT Soris bagrationTa gvaris wevrebi<br />

sWarbobdnen, ukve XI saukunidan moyolebuli bizantiur saimperio-<br />

sakariskaco titulebis mflobelebad sxva warCinebuli gvaris<br />

warmomadgeneli qarTveli didebulebic gvxvdeba. maT Soris iyvnen<br />

baRvaSebi, kaxeTis samefo dinastiis wevrebi, bizantiaSi Tornikiosebad<br />

wodebuli Cordvanelebi da a.S. zemoT xsenebul sias unda davamatoT aseve<br />

quabulisZeebic, vinaidan, rogorc vfiqrobT, CvenTvis saintereso<br />

nikorwmindis taZris warweraSi moxseniebuli niania erisTavT-erisTavi<br />

`matiane qarTlisaÁSi~ dafiqsirebuli niania qvabulisZe unda iyos. niania<br />

qvabulisZis mier novelisimosobis miRebas myari politikuri niadagi unda<br />

hqonoda.<br />

Cveni varaudiT, msgavsi politikuri amindi Seiqmna 1073 wlis<br />

zafxulSi, rodesac samma Zlierma feodalma, ivane liparitis Ze baRvaSma,<br />

vardan svaneTis erisTavma da niania quabulisZem, mefe giorgi II-s `auSales<br />

qveyanaÁ“, amaTgan swored niania quabulisZem SeZlo da samefos dedaqalaqi<br />

quTaisi daikava garkveuli xniT. qveynis politikur centrTan erTad,<br />

nianias samefo qonebac Cauarda xelSi (metreveli 2008: 297). es iyo<br />

seriozuli politikuri movlena, udidesi warmateba, rac feodalebma<br />

miaRwies mefis winaaRmdeg brZolaSi, amgvari ram baRvaSebmac ki ver<br />

moaxerxes samefo xelisuflebis winaaRmdeg brZolis ramdenime aTwleulis<br />

ganmavlobaSi.<br />

konfliqtis daregulirebas mefis damTmobma politikam Seuwyo xeli.<br />

giorgis brZanebiT ivane baRvaSma lorwobanis cixe miiRo, misma mokavSire<br />

kaxeTis mefe aRsarTanma _ qalaqi rusTavi, vardanma _ asalanas cixe, xolo<br />

niania quabulisZem ki Tmogvis cixe `da sxvani saqonelni rCeulni~.<br />

122


(metreveli 2008: 297) sainteresoa, ras gulisxmobs mematiane am bolo<br />

frazaSi? yvelaze sagulisxmo Cans, Tu masSi garkveul materialur<br />

sargebelsa da mamuls vigulisxmebT, risi gacemac mefis prerogativa iyo.<br />

istorikosi ar akonkretebs, Tu ra miwebze da qonebazea aq saubari, magram<br />

is, rom ajanyebulebis meTaurTagan `saqonelni rCeulni~ swored nianiam<br />

miiRo, amis xazgasma mas ar daviwyebia. niania quabulisZe sxva gadamdgari<br />

feodalebisgan garkveuli niSniT gamoarCies da meti pativi uboZes. amis<br />

erT-erTi mizezi quTaisis dakaveba unda yofiliyo, xolo sxva mizezi<br />

momavalSi misi loialobis uzrunvelyofa da mokavSire feodalTa Soris<br />

ganxeTqilebis Camogdeba. marTlac, mogvianebiT ajanyebulTa erT-erTi<br />

moTave da albaT mTavari iniciatori – ivane baRvaSi kvlav gandga, amjerad<br />

Zveli mokavSireebis gareSe. ivane advilad daamarcxes, mefis politikam<br />

triumfi ganicada (metreveli 2008: 297).<br />

bizantiis roli 1073 wlis zafxulis SidakonfliqtSi<br />

aratradiciuli midgomiT unda yofiliyo gamorCeuli. Tu adre bizantiis<br />

xelisufleba yvelanairad umagrebda zurgs saqarTvelos mefis<br />

mowinaaRmdege feodalebs, amjerad mas konfliqtis daregulirebisTvis<br />

unda Seewyo xeli. amas, erTi mxriv, bizantiis dedoflis roli<br />

ganapirobebda. marTa bagrationi giorgi II-is RviZli da gaxldaT, romelic,<br />

rogorc istoriografiaSia SeniSnuli, mZlavrad lobirebda saqarTvelos<br />

samefo kars konstantinopolSi (nodia 1978). amasTan, bizantiis<br />

xelisufleba, romelic mZime brZolebs awarmoebda Turq-selCukebTan, ar<br />

iyo dainteresebuli misi potenciuri mokavSiris, saqarTvelos samefos,<br />

dasustebiT. amdenad, vfiqrobT, rom giorgi mefesa da amboxebuli<br />

feodalebs Soris dazavebis Sedegad bizantiis imperatorma ajanyebis erT-<br />

erT moTaves da liders, niania qvabulisZes novelisimosis tituli uboZa.<br />

`matiane qarTlisaÁs~ anonimis cnoba, nianias mier `da sxvani saqonelni<br />

rCeulnis~ miRebis Sesaxeb SeiZleba am kuTxiTac gavigoT. SesaZloa,<br />

bizantiis imperiis xelisuflebis an sulac giorgi mefis iniciativiT<br />

konfliqtis daregulirebis mizniT imperatorma niania quabulisZes,<br />

123


novelisimosoba gadasca, xolo mefe giorgis, romelic im droisTvis<br />

flobda zemoxsenebul pativs, ufro maRali, sevastosis tituli mianiWes.<br />

amdenad, Cveni frTxili varaudiT, mefe giorgim sevastosoba 1073<br />

wels miiRo. imave wels novelisimosi gaxda am droisTvis friad<br />

aRzevebuli feodali – niania qvabulisZe. giorgis mier keisris titulis<br />

miRebas Tu 1076 wliT ganvsazRvravT, gamodis, rom giorgi II-s sevastosis<br />

tituli 1073-1076 wlebSi utarebia.<br />

novelisimosis privilegiebis, finansuri mxaris, funqciis da<br />

raobis Sesaxeb<br />

novelisimosis tituli IV-XI saukuneebis bizantiis imperiaSi erT-<br />

erTi yvelaze gamorCeuli tituli iyo. misi mflobelebi konstantine didis<br />

dros gasakuTrebul privilegiebs euflebian da imperatorTan erTad<br />

imperiis marTvaSi iReben monawileobas. novelisimati, romelSic am<br />

titulis mflobelebi erTiandeboden imperiis mmarTvelobaSi<br />

Tanamonawiled gvevlineba. Tumca gansxvavebiT imperator diokletianes<br />

reformebisgan novelisimatis wevrebs ar miecaT ufleba, gamxdariyvnen<br />

avgustusebi (sevastosi) da keisrebi (kesari), aramed sjerdebodnen<br />

imperatoris qveSevdomobas.<br />

diokletianes tetrarxia sxva mxrivac gansxvavdeboda novelisimatis<br />

sistemisgan Tu tetrarxiis pirobebSi imperia or nawilad iyo gayofili<br />

(xolo TiToeuli maTgani, aseve orad iyofoda), novelisimatis pirobebSi<br />

imperatoris Zalaufleba mTels imperiaze vrceldeboda. novelisimosebs<br />

pirobiTad hqondaT Cabarebuli garkveuli samflobeloebi, Tumca realurad<br />

isini konstantinopolSi (axali romi) imyofebodnen da imperators<br />

exmarebodnen qveynis marTvaSi. erT-erTi maTgani, konstantines siZe, da<br />

amasTan ZmiSvili – flavius hanibalianusi `mefeT mefed da pontos xalxis~<br />

mmarTvelad iqna dadgenili (Dundua 2007: 1‐8), fiqroben, rom konstantine<br />

didi mas sparseTis taxtze upirebda dasmas. hanibalianusis saxeliT moiWra<br />

124


monetebic. pontosTan erTad mas romaelTa mflobelobaSi myofi lazikis<br />

teritoriis mmarTvelobac evaleboda (Dundua 2007).<br />

amdenad, novelisimosis funqcia Tavidanve sakmaod maRali iyo da<br />

imperatoris TanaSemweobas gulisxmobda saxelmwifo saqmeebSi. mas<br />

pretorianelTa prefeqtzec meti ufleba hqonda (Ridley 1982: II, 39, 2).<br />

konstantine didis mier damkvidrebuli tradicia SenarCunda da mogvianebiT<br />

mxolod imperatoris ojaxis wevrebi iwodebodnen novelisimosebad. isini<br />

SeiZleba yofiliyvnen imperatoris Zmebi, Svilebi, biZaSvilebi an<br />

imperatoris taxtis memkvidreebi. maT yvelas imperiis mmarTvelobaSi<br />

monawileoba evalebodaT. ase grZeldeboda XI saukunis Sua wlebamde,<br />

rodesac imperator mixael V kalafatis biZa, konstantine, gaxda erT-erTi<br />

ukanaskneli, seriozuli gavlenis mqone novelisimosi bizantiis imperiaSi.<br />

konstantines daRupvis Semdeg (1042 weli) novelsimosis tituli miiRo<br />

saqarTvelos mefe bagrat IV-m, es movlena daaxloebiT 1048 wels moxda. es<br />

aris, pirveli SemTxveva, rodesac novelisimosoba imperatoris ojaxis<br />

gareT gadaeca araromaels, da amasTan ucxo qveynis mmarTvels. miuxedavad<br />

imisa, rom imperiis mesveurebi gascemdnen novelisimosis titulze<br />

SedarebiT maRal, keisris tituls, ucxo qveynis mmarTvelebze (magaliTad,<br />

bulgareTis mefeebze) saqarTvelos SemTxvevaSi, es iyo pirveli SemTxveva,<br />

rodesac saimperatoro ojaxis kuTvnili tituli saqarTvelos mefes<br />

gadaeca. bunebrivia, bagratis novelisimosoba ar gulisxmobda mis<br />

imperatoris statusSi amaRlebas, arc masTan gaTanabrebas. es faqti, erTi<br />

mxriv, didi dafasebis, xolo sxva mxriv ki, bizantiis imperiaSi yvelaze<br />

sapatio poziciis dakavebis maniSnebelia.<br />

konstantine IX monomaxis (1042-1055 ww.) dros bagrat IV-is garda,<br />

novelisimosis rangis sapatio saimperio tituli mTels bizantiis<br />

TanamegobrobaSi aravis ekava, mxolod, imperator mixael VI vringas (1056-<br />

1057 ww.) dros SesTavazes, momaval imperators, isak komnenoss daekavebina<br />

keisroba. Tumca, male isaki komnenosi Tavad gaxda bizantiis imperatori.<br />

125


novelisomisis tituli daemcro, rogorc Cans mas mere, rac bagrat<br />

IV-m axali, sevastosis tituli miiRo, ukve momdevno imperatoris<br />

konstantine X dukas O(1059-1067 ww.) dros, 1060 wels. amas adasturebs is<br />

faqti, rom swored konstantine X dukas periodidan iwyeba misi gacema<br />

bizantiel aristokratebze.<br />

novelisimosis titulis mqone aristokratebis ricxvi imdenad<br />

gaizarda, rom amave titulze dayrdnobiT Seiqmna axali –<br />

protonovelisimosis _ tituli, rac novelisimosTa Soris upirveless<br />

niSnavs.<br />

amdenad, novelisimosebis momravlebasTan erTad Cndeba maT Soris<br />

rangiT maRali tituli, romelic imave titulis bazaze iqmneba.<br />

Tavdapirvelad protonovelisimosis titulis mqone pirovneba erTi unda<br />

yofiliyo. bunebrivia, misi pozicia bizantiis imperiaSi sakmaod maRali<br />

gaxldaT. miuxedavad, novelisimosTa Soris garkveuli ierarqiis<br />

SemoRebisa, es tituli rCeboda umaRlesi rangis saimperio titulad<br />

bizantiis imperiaSi.<br />

tatul bakuriani da aspiet bakuriani<br />

protonovelisimosis tituli bizantiis imperiaSi XI saukunis meore<br />

naxevarSi Cndeba. kidev ufro viwro qronologiuri TariRi 1060 wlis<br />

momdevno xanebia, rodesac imperiis taxtze konstantine X duka damkvidrda<br />

(1059 wlis dekemberi) da saqarTvelos mefe bagrat IV-m novelisimosze ufro<br />

upiratesi _ sevastosis _ tituli miiRo.<br />

amrigad, novelisimosoba ufro farTod gaicemoda. im pirebs Soris,<br />

romlebmac am epoqaSi novelisimosis tituli miiRes iyvnen komnenosTa<br />

aristokratuli ojaxis wevrebi, kerZod, Zmebi isak da aleqsi komnenosebi.<br />

amaTagan umcrosma Zmam, aleqsi komnenosma (momavali bizantiis imperatori)<br />

es tituli 1078 wels nikifore vrienosis ajanyebis CaxSobis Semdeg miiRo,<br />

xolo imave wels basilakesis ajanyebis CaxSobis Sedeg _ sevastosis<br />

tituli.<br />

126


novelisimosis tituli 1074 wels gadaeca robert giskards,<br />

normandiel mTavars, romelic apuliisa da kalabriis hercogi iyo da<br />

damoukideblad mmarTvelobda samxreT italiaSi (ODB 3 1991: 1490). msgavsi<br />

precendentebi XI saukunis miwuruls sakmaod momravlda. aleqsi komnenosis<br />

mier ganxorcielebulma saimperio titulaturis reformam ki ukve axali<br />

titulebi gaaCina. maT Soris unda yofiliyo protonovelisimosis, anu<br />

novelisimosTa Soris upirvelesis.<br />

aristokratTa Soris erT-erTi pirveli, vinc aRniSnuli tituliT<br />

fiqsirdeba, aris bakurianTa gvaris cnobili warmomadgeneli tatul<br />

bakuriani, grigil bakurianis Zis naTesavi. cnobilia misi beWedi, romelzec<br />

is protonovelisimosad da arxontTa arxonad iwodeba (Степаненко,<br />

Шандровская 2005: 178). es ukanaskneli, rac qarTuli erisTavT-erisTavisa da<br />

somxuri iSxanT-iSxanis bizantiuri Sesatyvisia.<br />

tatul bakurianisa da grigol bakurianis Zis garda, sxvadasxva<br />

wyaroebiT cnobilia XI-XII saukuneebSi moRvawe sxva bakurianebic, maT<br />

Soris: grigol bakurianis Zis Zma, abas magistrosi bakurianis Ze,<br />

proedrosi musel (muSel) bakuriani, kurapalati aspiet bakuriani, romelic<br />

mogvianebiT iRebs protonovelisimosis tituls.<br />

tatul bakuriani XI-XII saukuneebis mijnaze moRvawe cnobili<br />

politikuri figura iyo. is ixsenieba rogorc ana komnenasTan, romelic mas<br />

gamoCenil somex sardlad moixseniebs, anu zustad imave eTnikuri nomeniT,<br />

romliTac grigol bakurianis Zes (Dawes 1928: II, 4, 51). is, rom es mosazreba<br />

mcdaria, savsebiT marTebulad aris garkveuli (Tumca dasavleTisa da<br />

ruseTis bizantinologTa garkveul wreebSi dRemde myarad iTvlebian<br />

bakurianebi somxur an somxur-qalkedonuri warmomavlobisa da eTnikurobis<br />

mqone istoriul pirebad).<br />

aspieti, ana komnenas `aleqsiadaSi~, aseve somxuri warmoSobis<br />

didebulad iwodeba (Dawes 1928: XII, 2, gv. 302-303). ukve rig sabeWdavebze<br />

iwodeba, rogorc kurapalati, aseve protonovelisimosi. (Степаненко,<br />

Шандровская 2005: 173-174). imave beWdebze miTiTebulia misi gvari – bakuriani,<br />

127


ac pirdapir miuTiTebs mis qarTvelur warmoSobasa da grigol bakurianis<br />

ZesTan naTesaur kavSirze. aspeti dawinaurebuli iyo imperator aleqsi I<br />

komnenosis (1081-1118 ww.) karze. msgavsad aspetisa protonovelisimosad<br />

iwodeba tatul bakurianic. sfragistikis nimuSebis mixedviT is<br />

protonovelisimosi da arxntTa arxonia. protonovelisimosis tituli, mas<br />

iseve rogorc aspets, aleqsis reformebis Semdeg unda mieRo, rogorc<br />

stepanenko da Sandulovskaia aRniSnaven, XI s. 80-iani wlebis bolosken<br />

(Степаненко, Шандровская 2005: 174). Tumca rogorc Cven sevastosis titulis<br />

Sesaxeb qvemoT saubrisas davinaxavT reforma aleqsim mmarTvelobis<br />

dasawyisSive gaatara. amdenad, es protonovelisimosis titulis gaCenac 1081<br />

wlidan aris savaraudebeli da ara SedarebiT gviani periodidan.<br />

mniSvnelovania isic, rom tatul da aspiet bakurianebis moRvaweobis<br />

periodi emTxveva erTmaneTs da Tavsdeba XI-XII saukuneebis mijnaze. es ki<br />

imaze miuTiTebs, rom isini bakurianis ZeTa mesame Taobis warmomadgenlebi<br />

unda iyvnen, am SemTxvevaSi pirveli Taoba Tavad bakuriani da misi<br />

Tanamoasakeebia, xolo meore Taoba bakurianis Svilebi: grigoli da abaz<br />

bakurianebi.<br />

tatul bakurianis axlo naTesaur kavSirs grigil da abaz<br />

bakurianebTan isic uCvenebs, rom misi erT-erTi beWedi swored petriwonis<br />

(baCkovo) monastris teritoriaze aRmoCnda (Степаненко, Шандровская 2005: 179).<br />

es ki pirdapiri sabuTia imis samtkiceblad, rom tatuli erT-erTi Zmis vaJi<br />

gaxdaT. rogorc wyaroebidan Cans, tatul bakuriani bizantiis imperatoris<br />

mier iyo daniSnuli maraSis mmarTvelad, savaraudod, rogorc Temis duqsi<br />

an strategosi. maraSis meTauroba tatulis xelSia mxolod mcire periodis<br />

ganmavlobaSi 1099-1104 wlebSi. mogvianebiT is iZulebuli xdeba qalaqi<br />

dauTmos Joselins, edesis momaval grafsa da jvarosanTa gamoCenil<br />

winamZRols.<br />

tatulis saimperio titulebs rac Seexeba, petriwonis teritoriaze<br />

aRmoCenil beWedze is novelisimosad aris moxseniebuli. Tumca ratomRac<br />

warweraSi gamomcemlebi tituls aRadgenen, rogorc `noelisimoss~<br />

128


(Jordanov... 2005: 118-119; Степаненко, Шандровская 2005: 179), rasac TviT warweris<br />

wakiTxva ar eTanxmeba. sxva saqmea rom igive tatuli iwodeba<br />

protonovelisimosad ukve sxva beWdebze, romelic zakosis koleqciaSi iyo<br />

daculi, xolo mas mere, rac isini londonis auqcionze gayides maT sxva<br />

mflobeli gamouCnda. erT-erT aseT beWedze, ukve garkveviT weria misi<br />

tituli _ protonovelisimosi.<br />

amgvarad, tatulma jer novelisimosis tituli miiRo, xolo<br />

mogvianebiT ki protonovelisimosis da erT-erTi pirveli gaxda, vinc mas<br />

atarebda bizantiis imperiaSi. stepanenkosa da Sadrovskaias azriT, tatul<br />

bakurianma novelisimosis tituli miiRo 1104 wlis Semdeg, rodesac<br />

dabrunda mcire aziidan konstantinopolSi. maTi azriT, swored amis Semdeg<br />

iRebs monawileobas maTive gvaris mier daarsebul petriwonis monastris<br />

mmarTvelobaSi.<br />

Cvenis mxriv unda davZinoT, rom wyaroebSi ar Cans, Tu rodis iwyebs<br />

tatul bakuriani petriwonis monasterze zrunvas – mcire aziaSi samsaxuris<br />

dros Tu iqidan wamosvlis Semdeg. vfiqrobT, rom misi gvarisa da<br />

warmoSobis gaTvaliswinebiT is arc arasodes mowyvetila petriwons da mis<br />

SemogarenSi mdebare bakurianis Zeebis kuTvnil mamulebs.<br />

amdenad, stepanenkosa da Sandrovskaias aRniSnuli mosazreba,<br />

mxolod hipoTezaa da amasTan naklebad gasaziarebeli. zustad iseve,<br />

rogorc amave avtorebis mier gamoTqmuli SeniSvna imis Taobaze, rom<br />

bakurianebs XII saukunisTvis TiTqos jer ar hqondaT daviwyebuli maTi<br />

somxuri warmomavloba (Степаненко, Шандровская 2005: 189). 6 aq rusi avtorebi<br />

gulisxmoben arSakidobas, sparsuli warmoSobis gvars, romlis wevrebic<br />

gamefdnen somxeTSi da iwodenen arSakunianebad. ana komnenosi erT-erT<br />

bakurians, kerZod, aspiets pirdapir asaxelebs arSakidTa Camomavlad, ana<br />

wers:<br />

6 rusi avtorebi SeniSnaven: “вероятные претензии Пакурианов на происхождение от Аршакидов<br />

свидетельствуют об еще не забытом армянском происхождении рода” (Степаненко, Шандровская 2005: 189).<br />

129


`misi brwyinvale warmoSoba da misi saxelis dideba mniSvnelovnad<br />

uwyobda xels aspiets (bakurians, beWdebis mixeviT – l. T.) mieRo es<br />

Tanamdeboba. rameTu mas ekava yvelaze maRali Tanamdeboba arSakidTa Soris<br />

da iyo igi Sobili samefo sisxliT. da am mizezis gamo daniSna is mamaCemma<br />

(aleqsi I komnenosi – l. T.) yoveli aRmosavleTis stratopedarxad da<br />

miuboZa mas Zalian maRali pativebi (saubaria saimperio titulebze<br />

dakonkretebis gareSe – l. T.), gansakuTrebiT mas Semdeg, rac daamtkica<br />

Tavisi simamace~. (Dawes 1928: XII, 2, gv. 304).<br />

aRniSnul wyaroSi Cans, rom ana komnenosis informacia aspiet<br />

bakurianis arSakidobis Sesaxeb gvarSi arsebul tradicias unda<br />

ukavSirdebodes, romelsac aspietis saxliSvilebi amayad usvamen xazs.<br />

bakurianebis mier arSakidobis wina planze wamoweva ki sxva araferia, Tu<br />

ara erTi konkretuli gvaris mier sakuTari warmoSobis gandideba. msgavsi<br />

magaliTebi feodaluri qveynebis warCinebuli gvariSvilebis sayovelTaod<br />

gavrcelebuli praqtika iyo, riTic isini sakuTari mflobelobis da<br />

poziciis legitimacias axdendnen. bakurianebis arSakidoba SesaZloa<br />

ganpirobebuli yofiliyo an romelime somxuri arSakiduli warmoSobis<br />

gvarTan naTesauri urTierTibiT, anda kidev ubralo gadmocemiT, romelsac<br />

aranairi istoriuli safuZveli ar gaaCnia.<br />

rogorc ar unda iyos, aspietica da misi gvaris wevrebic<br />

arSakidobas iCemebdnen ara maTi somxuri warmomavlobis aRsaniSnavad,<br />

rogorc amas arasworad miuTiTeben rusi avtorebi, aramed maTive gvaris<br />

sparseTis samefo dinastiasTan dasakavSireblad. istoriuli TvalsazrisiT,<br />

iranis politikuri SesaZleblobebi da pretenziebi gacilebiT farTo iyo,<br />

vidre romelime kavkasiuri samefo-samTavros miswrafebebi. amdenad,<br />

iranuli, arSakiduli warmoSoba bakurianebs maTive gamorCevia mizniT<br />

sWirdebodaT.<br />

bakurianTa gvaris wevrebisTvis arSakidoba maTi erTgvari savizito<br />

baraTia, rogorc samefos warmomavlobaze pretenziis mqone gvarisa raTa<br />

sakuTari adgili daemkvidrebina bizantiis aristokratiaSi, xolo maTi<br />

eTnikuri kuTvnileba maTive moRvaweobidan da idenTifikaciidan<br />

130


gamomdinare aSkarad qarTulia. TviT somexi mematiane, maTe urhaeci<br />

grigols bakurianis Zes qarTvel mTavrad moixseniebs (Matthew of Edessa 1993:<br />

103). es sruliad sakmarisia imisTvis, rom misi qarTuli warmoSobis<br />

sinamdvile vamtkicoT, rom araferi vTqvaT grigolis TviTidentifikaciaze.<br />

swored am gvaris wevrebia aspiet bakuriani da tatul bakuriani.<br />

aspieti, rogorc ana komnena aRniSnavs, imperatorisgan maRali<br />

TanamdebobebiT da titulebiT yofila ganebivrebuli, rac yoveli<br />

aRmosavleTis stratopedarxis Tanamdebobis miniWebiT gamoxata. maRal<br />

saimperio pativebSi, romelSic aspieti aRzevda, kurapalatoba da<br />

protonovelisimosoba unda igulisxmebodes.<br />

tatul bakuriani, Tu sfragistikis nimuSebs gavadevnebT Tvals, jer<br />

novelisimosia da mxolod Semdeg protonovelisimosi. xolo misive<br />

beWdebze am ukanaskneli titulis aRdgenis mcdeloba, vfiqrobT, rom ar<br />

unda iyos marTebuli. mas SeeZlo jer erTi, xolo Semdeg ki meore tituli<br />

mieRo, misive damsaxurebisa da maRali warmomavlobis Sesabamisad.<br />

amrigad, saqarTveloSi moRvawe maRali rangis politikuri pirebis<br />

garda, saxezea kidev ori amjerad saqarTvelos farglebs gareT moRvawe<br />

qarTveli didebuli, romelebic aseve atarebdnen protonovelisimosisa da<br />

novelisimosis maRal bizantiur saimperio titulebs. bizantiuri<br />

titulebis miRebis intensivobisa da xarisxis mixedviT Tamamad SeiZleba<br />

iTqvas, rom bakurianTa gvari erT-erTi yvelaze dawinaurebuli<br />

aristokratuli gvari iyo XI-XII saukuneebis aRmosavleT romis imperiaSi.<br />

131


Tavi IV<br />

sevastosis tituli qarTul politikur realobaSi<br />

bizantiaSi erT-erTi saimperatoro tituli sevastosi (Σεβαστός) iyo.<br />

sevastosi warmoadgenda laTinuri avgustusis berZnul Sesatyviss.<br />

aRniSnuli tituli, mogvianebiT sakariskaco tituli gadaiqca, Sesabamisad<br />

misi politikuri wona daeca. aRniSnul statiaSi Cven swored titul<br />

sevastosis damkvidrebis, funqciisa da qronologiis sakiTxebs SevexebiT<br />

Sua saukuneebis qarTul politikur realobaSi. 7<br />

sevastosi avgustusis berZnuli Sesatyvisi gaxldaT. berZnulad is<br />

gabrwyinebuls, aRzevebuls niSnavs da I-II ss. berZnulenovan teqstebSi<br />

laTinur termin avgustuss aRniSnavda (ODB 3 1991: 1862).<br />

sevaste<br />

qali, romelic aRniSnuli pativiT sargeblobda, sevasted (Σεβαστή)<br />

iwodeboda. maT Soris iyvnen imperatoris meuRleebi da isinic, vinc<br />

imperatoris oficialuri colebi ar iyvnen, magram pativiT TiTqmis<br />

gaTanabrebulebi iyvnen dedofalTan. aseTi qali iTvleboda monarqis de facto<br />

7 aRniSnuli problemis damuSaveba samagistro naSromis farglebSi Cven jer kidev 2005<br />

wels Tsu-s prof. Tedo dunduam SemogvTavaza, romelmac erT-erTma pirvelma dasva<br />

sakiTxi, sevastosis titulis funqciuri raobis Sesaxeb Sua saukuneebis qarTul politikur<br />

realobaSi. T. dunduam es problema wamoWra 1999 wels, aTenSi mimdinare<br />

konferenciaze – `xmelTaSuazRvispireTi da kavkasia~, amJamad ukve gansvenebul mkvlevarTan<br />

nikolas oikonomidisTan. gamoiTqva eWvi imis Sesaxeb, rom tituli sevastosi saqarTveloSi<br />

damkvidrebis dros (1060 wels) mefe bagrat IV-s SeiZleboda mieRo ara rogorc sakariskaco<br />

tituli, aramed rogorc sapatio saimperatori tituli. nikolas oikonomidisis Sromebidan<br />

bizantiuri titulaturis Sesaxeb SegviZlia gamovyoT Semdegi naSromebi: N. Oikonomides. Les<br />

listes de préséance byzantines des IXe et Xe siècle. Paris, 1972; misive. L’évolution de l’organisation administrative de<br />

l’empire byzantin au XI e siècle (1025-1118). Travaux et Mémoires. 6. 1976, gv. 125-152; ix. aseve elisavet zaxariadus<br />

redaqciiT gamosuli misi statiebis ramdenime krebuli, maT Soris: N. Oikonomides.<br />

Social and Economic Life in Byzantium. Ed. by E. Zachariadou. Aldershot. 2004; N. Oikonomides. Society, Culture and<br />

Politics in Byzantium. Ed. by E. Zachariadou. Aldershot. 2005. qarTuli masalebidan XI-XII saukuneebis<br />

saqarTvelos mefeTa titulaturis Sesaxeb Cven SegviZlia gamovyoT Semdegi Sromebi: j.<br />

stefnaZe. XI-XII saukuneebis saqarTvelos mefeTa titulebis gagebisaTvis. Zski. Tb. 1976, gv.<br />

156-165; d. musxeliSvili. daviT aRmaSeneblis aRmosavluri titulatura. daviT<br />

aRmaSenebeli – statiebis krebuli. Tb. 1990, gv. 66-83.<br />

132


colad da atarebda sevastes tituls. 8<br />

pirveli maT Soris, vinc oficialurad ar iyo bizantiis dedofali,<br />

magram sevastes tituli mieniWa, gaxldaT, imperator romanoz III argirosis<br />

(1028-1034 ww.) yofili meuRle elena (Garland 2002: 137). elenam didi samsaxuri<br />

gauwia Tavis meuRles. igi qmars gaeyara da monasterSi aRikveca monazvnad<br />

imisTvis, rom meuRle gadaerCina pativis ayrisa da dabrmavebisgan. 9<br />

madlierma romanozma, romelsac arasdros hyvarebia ZaliT Tavsmoxveuli<br />

axali meuRle – dedofali zoia, yofili kanonieri coli, elena,<br />

gardacvalebisas didi pativiT dakrZala da saimperatoro – sevastes _<br />

RirsebiT Seamko (Sola 1916: 149-153).<br />

sevasted iwodeboda bizantiis imperator konstantine IX monomaxis<br />

(1042-1055 ww.) sayvareli maria sklerina, 10 romelic imperatoris<br />

mmarTvelobis dasawyisSi misi de facto colis funqcias asrulebda.<br />

dedofali zoias TanxmobiT marias neba darTes ecxovra dedaqalaqSi da<br />

imperatoris karze didi privilegiiT esargebla (Treadgold 1997: 591-592). 11<br />

maria sklerina 1044 (an 1045) wels gardaicvala (Angold 1997: 68; Oikonomides<br />

1980/1: 240). is iyo meore maT Soris, vinc aRniSnuli tituli miiRo miuxe-<br />

davad imisa, rom oficialurad bizantiis dedoflad ar iwodeboda.<br />

mesame qalbatoni, vinc aseve iwodeboda sevasted oficialur miRebebsa<br />

da ceremoniebze, gaxldaT konstantine monomaxis rigiT meore oficialuri<br />

sayvareli, romelsac mixael fselosi axalgazrda alan gogonad<br />

moixseniebs. qalwuli imperatoris karze mZevlad iyo moyvanili alaniidan.<br />

mixael fselosi wers:<br />

8 aRniSnuli titulis Sesaxeb ixileT Semdegi naSromebi: N. Oikonomides. St. George of Mangana,<br />

Maria Skleraina, and the “Malyj Sion” of Novgorod. DOP. Vol. 34/35. 1980/1981, gv. 239-241; L. Stiernon. Notes de<br />

titulature et de prosopographie byzantines: sébaste et gambros. REB 23. 1965, gv. 222-242.<br />

9 es iyo momakvdavi imperatoris, konstantine VIII-s, brZaneba gayroda meuRles da colad<br />

misi qaliSvili moeyvana. mxolod amis Semdeg iqneboda romanozi uzrunvelyofili<br />

imperatoris tituliT. sxva SemTxvevaSi romanozs mZime sasjeli eloda.<br />

10 ODB. Vol. 3, gv. 1862; nikolas oikonomidisis msjelobiT, es tituli sagangebod Seiqmna<br />

konstantine IX monomaxis mier 1042 wlis axlo xanebSi misi sayvarlisTvis – maria<br />

sklerinasTvis, rac, rogorc zemoT davinaxeT, ar aris marTebuli. ix.: N. Oikonomides. St.<br />

George of Mangana, Maria Skleraina, and the “Malyj Sion” of Novgorod, gv. 240.<br />

11 W. Treadgold. A History of the Byzantine State and Society. Stanford University Press. 1997, gv. 591-592.<br />

133


`gogona iyo qaliSvili iqauri (alaniis – l.T.) xelmwifisa<br />

(βασιλεύοντοντος). is ar iyo gansakuTrebuli silamaziT gamorCeuli da cota<br />

mTxovneli eZiebda mis xels qorwilisaTvis. mxolod ori atributi gaaCnda,<br />

rac aZlevda mas gansakuTrebul Sarms – misi kanis siTeTre da misi Zalian<br />

mSvenieri Tvalebis brwyinvaleba. Tumca mas mere, rac imperatori erTxel<br />

moeqca misi gavlenis qveS, miagdo yvela danarCeni misi sayvarlebi. is cxov-<br />

robda mxolod am gogosTan da mas uZRvnida mis umZafres ltolvas~ (Sewter<br />

1953: VI 151).<br />

mixael fselosi aqve dasZens, rom alanTa samefo ar iyo raimeTi<br />

gamorCeuli. mas ar gaaCnda raime saxis prestiJi saerTaSoriso arenaze,<br />

samagierod, regularulad agzavnida mZevlebs da amiT gamoxatavda<br />

loialobas bizantiis imperiisadmio. fselosi amiT xazs usvams im faqts,<br />

rom imperator konstantines ar hqonia raime politikuri daintereseba im<br />

intimuri urTierTobidan, romelic mas akavSirebda alan princesasTan. amis<br />

Semdeg is wers, rom gogo iyo qaliSvili iqauri xelmwifisa (Sewter 1953: VI<br />

151).<br />

imperatorisa da alani qalwulis urTierTobaze bevri araferia<br />

cnobili, maTi urTierToba konstantine IX-s gardacvalebamde – 1055 wlis<br />

ianvramde gagrZelda (Sewter 1953: VI 155). urTierTobis dasawyisis Sesaxeb<br />

mxolod is viciT, rom dedofal zoias sicocxleSi konstantine<br />

saidumlod inaxavda am informacias, xolo meuRlis gardacvalebis Semdeg<br />

(1050 wlis ivnisi) is Riad iwyebs sayvarelTan urTierTobas da axlad<br />

mowyobil saimperatoro mosasvenebelSi gadahyavs es ukanaskneli, TiTqos is<br />

marTlac misi coli yofiliyo (Sewter 1953: VI 152). mixael fselosis<br />

SeniSvniT, ori ZiriTadi mizezi arsebobda, ramac realurad xeli SeuSala<br />

imperators colad moeyvana misi sayvareli. erTi is, rom eklesia ar<br />

darTavda mas uflebas meoTxed moeyvana coli, xolo sxva mxriv jer kidev<br />

avgustad wodebuli dedofali Teodora winaaRmdegi iyo amgvari garigebis<br />

(Sewter 1953: VI 152-153). 12 miuxedavad amisa, konstantinem, fselosis ganc-<br />

12 Michael Psellus. Chronographia, VI, 152-153.<br />

134


xadebiT, yvela saimperio pativiT Seamko Tavisi satrfo, masve miuCines<br />

saimperio dacva. imave alani qalbatonis sapatiod, mis samSobloSi<br />

igzavneboda uzarmazari qoneba, oqrouloba da Zvirfasi nivTebi. yvelaferi<br />

es, mixael fselosis TqmiT, Zalian Zvirad ujdeboda imperias:<br />

`konstantinem neba darTo mas gaeziarebina masTan erTad misi<br />

(saimperatoro – l. T.) tituli da uwoda mas sevaste (σεβαστή – laT.<br />

augusta)… pirvelad istoriaSi alaniis miwa aRivso Zvirfasi nivTebiT,<br />

romlebic modioda Cveni romidan (igulisxmeba bizantia – l. T.)… es<br />

mamwuxrebda me, radgan vxedavdi yvela Cvens simdidres, romelic amgvarad<br />

iqna ganiavebuli da me saSineli tkiviliT var Sepyrobili dRes amaze<br />

fiqriT, rameTu aravin adidebs romaelebs an uyvars misi qveyana imaze<br />

metad, vidre me. me jer kidev mrcxvenia Cemi batonisa da imperatoris gamo.<br />

gogos mamisgan alaniidan weliwadSi orjer da samjer igzavneboda elCoba<br />

am avgusta (sevaste – l. T.) gogosTan da konstantine waradgenda mas<br />

maTTvis (rogorc gamofenas scenaze), gamoacxadebda, rom is iyo misi<br />

meuRle da imperatrica (dedofali – l. T.) da, faqtobrivad, mas yvela am<br />

pativiT moixseniebda. is Tavadac gadascemda maT (elCebs – l. T.) garkveul<br />

saCuqrebs da mis mSvenier `cols~ aZlevda imis uflebas, gadaeca maTTvis -<br />

ZRveni~ (Sewter 1953: VI 153-154).<br />

konstantine IX monomaxis sayvarlis Sesaxeb arsebuli informacia<br />

CvenTvis ori ZiriTadi mimarTulebiT aris saintereso:<br />

1) gviCvenebs sevastes titulis raobas, mis gardaqmnasa da funqciis<br />

cvalebadobas bizantiis politikur cxorebaSi.<br />

2) aRniSnuli pirdapir ukavSirdeba kavkasias da qarTul politikur<br />

realobas. amasTan, arsebobs seriozuli eWvi imasTan dakavSirebiT, rom<br />

alaniaSi unda igulisxmebodes, ara uSualod alan-oseTis samefo, aramed<br />

saqarTvelo (Garland 2002: 165; Garland, Rapp 2006: 98; Toumanoff 1990: 135). 13<br />

13 l. garlandisa da k. Tumanovis msgavsi azri sxva istorikosebsac gaaCniaT. aseTi eWvis<br />

sababi bizantiuri wyaroebis bundovani informaciebidan gamomdinareobs. aRniSnuli ZiriTadad<br />

exmaureba im cnobebs, romelic kavkasias Seexeba, rasac XI-XII ss-is bizantieli avtorebi<br />

maincdamainc kargad ar icnoben. amasTan, bizantieli avtorebi abazgebs, iberebs da<br />

alanebs erTi warmoSobis xalxad warmoadgenen. amdenad, maTi erTmaneTSi areva ar unda<br />

135


kiril Tumanovis azriT, `alan~ princesaSi unda igulisxmebodes<br />

saqarTvelos samefo ojaxis wevri, bagrat IV-is naxevar-Zmis ufliswul<br />

demetres asuli irine, romelic mogvianebiT isak komnenosis (imperator<br />

aleqsi I-is ufrosi Zma) meuRle gaxda (Toumanoff 1990: 135). Tumanovis<br />

mosazreba samarTlianad ar gaiziares linda garlandma da stiven rapma.<br />

maTi azriT, irine, romelmac Svidi Svili gaaCina isak komnenosisgan,<br />

romelTa Soris erT-erTi 1096 wels daibada, asakis gaTvaliswinebiT ver<br />

iqneboda imperator konstantine IX-is sayvareli (Garland, Rapp 2006: 103).<br />

konstantines sayvareli, 1050 wlisTvis sakmaod zdasruli unda yofiliyo<br />

imisTvis, rom imperatoris srulfasovani partniori gamxdariyo. es faqti<br />

gamoricxavs imis SesaZleblobas, rom oTxi aTeuli wlis Semdeg mas Svili<br />

gaeCina. ufro metic, irine unda iyos ara marTas biZaSvili mamis mxridan<br />

(ufliswul demetres asuli, rogorc amas kiril Tumanovi wers) an misi<br />

RviZli da, rogorc ana komnenas `aleqsiadas~ ucxoenovani mTargmnelebi da<br />

komentatorebi miuTiTeben, aramed misi biZaSvili dedis mxridan (Dawes 1928:<br />

44; Любарский 1965: 95; yauxCiSvili 1966: 48-49).<br />

mixael fselosis da sxva avtorTa cnobebi marTa (berZ. maria)<br />

dedoflisa da konstantines IX monomaxis sayvarlis warmoSobis Sesaxeb<br />

bevr kiTxvas badebs da rom ara qarTuli wyaroebis cnobebi marTas Sesaxeb,<br />

dRemde sakamaTo iqneboda misi eTnikuri warmomavloba. zustad ise, rogorc<br />

sakamaToa sevasted wodebuli alani princesas erovnuli kuTvnileba.<br />

sainteresoa, vin aris bizantiel avtorebTan moxseniebuli alani<br />

sevaste?! mixael fselosis informacias SedarebiT mokled imeorebs ioane<br />

zonara, mxolod im gansxvavebiT, rom is mas erT-erTi alani mmarTvelis<br />

qaliSvilad moixseniebs (Алемань 2003: 299-300). zonaras mixedviT, is<br />

SeiZleba, marTlac erT-erTi rigiTi alani mmarTvelis (άρχηγετοũντες)<br />

qaliSvilad mogveCvenos, Tumca upiratesoba mainc fselosis cnobas eniWeba.<br />

mixael fselosis informacia ufro vrceli da detaluria. garda amisa,<br />

ioane zonaras teqsti mTlianad mixael fselosis `qronografias~ eyrdnoba.<br />

gagvikvirdes. ix.: ioane cece. georgika VII. teqstebi qarTuli TargmaniTurT gamosca da<br />

ganmartebebi daurTo s. yauxCiSvilma. Tb. 1967, gv. 22-23.<br />

136


yvelafer amasTan erTad, mixael fselosi ambebis uSualo TviTmxilveli da<br />

imperatorTan daaxloebuli piri iyo, es maSin, rodesac ioane zonaras<br />

konstantine monomaxTan aranairi Sexeba ar hqonia.<br />

mixel fselosis mixedviT, alani sevaste, alanTa mbrZaneblis Svilia,<br />

romelsac is sakmaod aRmatebulad xelmwifis (βασιλεύοντοντος) tituliT<br />

moixseniebs. miuxedavad amisa, fselosis gancxadebiT, alanTa samefos ar<br />

gaaCnia gansakuTrebuli prestiJi da arc raimeTi yofila gamorCeuli; misi<br />

TqmiT, am qveynis mesveurebi bizantiis saimperatoro kars sxvadasxva for-<br />

miT udasturebda loialobas (Sewter 1953: VI, 151) (amis erT-erTi<br />

gamoxatuleba unda yofiliyo mefis qaliSvilis mZevlad gagzavna). swored<br />

am cnobaze dayrdnobiT linda garlandi da stiven rapi ar gamoricxaven,<br />

rom marTa bagrationis bundovani moxsenieba Zveli da mdidari ojaxis<br />

warmomadgenlad da misi mSobliuri qveynis miCqmalva mixael fselosis<br />

teqstSi erTmaneTTan unda iyos dakavSirebuli, 14 amas Tu imasac davumatebT,<br />

rom marTa/maria bizantiur wyaroebSi, rogor wesi, alanad moixsenieba, TiT-<br />

qos imisken gvibiZgebs, rom konstantine IX monomaxis sevastes tituliT<br />

saxeldebuli sayvareli marTlac saqarTvelos mefis Svilad gamovacxadoT.<br />

Tumca aqve Cndeba araerTi winaaRmdegoba, kerZod, 1050-1055 wlebSi, rodesac<br />

konstantine IX monomaxi Riad da daufaravad iwyebs mis sayvarelTan<br />

urTierTobas, saqarTveloSi bagrat IV mefobs. amasTan, swored 1051-1054<br />

wlebSi bagrati konstantinopolSi imyofeba imperatoris karze, rac,<br />

faqtobrivad gamoricxavs imis SesaZleblobas, rom bagrats Tavisi<br />

qaliSvilisTvis weliwadSi ori-samjer elCoba gaegzavna saqarTvelodan. 15<br />

sxva msjelobiT, alani sevaste SeiZleba iyos alan-oseTis mefis<br />

dorRolel didis (1030-ian – 1070-iani ww.) asuli, vinaidan XI saukunis 50-ian<br />

14<br />

L. Garland, S. Rapp. Mart’a-Maria ‘of Alania’. Tavi: Maria ‘the Alan’. http://www. roman-emperors.org/maryal.htm<br />

(2011w. 5 marti).<br />

15<br />

bagrat IV-is saxleuli met-naklebad Seswavlilia qarTul istoriografiaSi. dadgenilia,<br />

rom mas hyavda sami da, romelTagan ori adre gardaicvala, xolo mesame – guranduxti,<br />

bagratis konstantinopolSi yofnis dros axalgazrda ufliswulis, giorgis, regenti iyo.<br />

rac Seexeba qaliSvilebs, mefes unda hyoloda ori qaliSvili marTa da mariami (am<br />

ukanasknels xSirad bizantiis dedofal marTasTan aigiveben), ix.: r. metreveli, j. samuSia.<br />

mefeT mefe giorgi II. Tb. 2003, gv. 26-44.<br />

137


wlebSi alan-oseTis mefe swored is aris. 16 Tumca Tu gaviTvaliswinebT im<br />

faqts, rom dorRolelis asuli irina 1071 wels miaTxoves isak komnenoss<br />

da masTan 1096 wels kidev erTi Svili gaaCina (ix. zemoT), nakleb sarwmunoa,<br />

rom RviZl debs Soris aseTi asakobrivi sxvaoba yofiliyo. Tumca<br />

dorRolelis bolomde gamoricxva, mixael fselosTan da ioane zonarasTan<br />

calxasad miTiTebuli eTnonimis – alanis – gaTvaliswinebiT, cota<br />

safrTxiloa. fselosTan konstantines favoriti swored alania da ara<br />

iberi an abazgi. am ukanasknels is saerTod ar axsenebs, rac damatebiT<br />

safuZvels iZleva imisa, rom mis teqstSi alanisa da abazgis aRreva ar ga-<br />

moiricxos.<br />

amjerad ukve bolo hipoTeza kvlevis obieqtTan dakavSirebiT 17<br />

ukavSirdeba liparit IV baRvaSs, romelic XI saukunis 50-iani wlebis<br />

pirvel naxevarSi qarTlisa da mesxeTis mbrZanebeli iyo (qse...6 1983: 247). mas<br />

TiTqmis mTeli qveynis gamgebloba Cauvarda xelSi. `matiane qarTlisas~<br />

erTi saintereso cnobis mixedviT, lipariti Turq-selCukTa (xuarasanis) su-<br />

lTnis da bizantiis (saberZneTis) imperatoris `moyuared~ gamxdara:<br />

`da iyo moyuared misa xuarasans doRlubeg sulTani da saberZneTs<br />

berZenTa mefe~ (metreveli 2008: 304).<br />

cnoba TavisTavad Zalian sainteresoa, avtori liparitis saerTaSoriso<br />

arenaze miRweul warmatebebs usvams xazs. 18 anonim avtors liparitis axlo<br />

damokidebulebis Sesaxeb bizantiis imperiasTan, manamdec araerTxel aqvs<br />

gamaxvilebuli yuradReba. amdenad, liparitisa da bizantiis imperatoris<br />

`moyvrobaSi~ TiTqmis araferia originaluri. masSi SeiZleba ara ojaxuri,<br />

aramed ubralod megobroba, mokavSireoba igulisxmebodes. magram Tu ga-<br />

16 XI saukunis 30-iani wlebis Sua xanebSi kaxeTis mefe kvirikem mokla oseTis mefe urdure,<br />

ris merec oseTSi dorRoleli mefobs. xolo misi siZis bagratis IV-is mefobis bolos<br />

dorRoleli jer kidev cocxalia, ix.: matiane qarTlisa. qarTlis cxovreba. t. I. red. s.<br />

yauxCiSvili. Tb. 1955, gv. 297, 313-314.<br />

17 aqve unda iTqvas isic, rom Cvens xelT arsebuli masalebis mixedviT (Tu ar CavTvliT k.<br />

Tumanovis versias, romelic ar aris gaziarebuli), es aris erT-erTi pirveli mcdeloba,<br />

Seswavlil iqnas kostantine IX monomaxis meore favoritis vinaobis sakiTxi, rac<br />

bunebrivia, ver iqneba dazRveuli garkveuli lafsusebisgan.<br />

18 liparit baRvaSis urTierTobis Sesaxeb bizantiasa da Turq-selCukebTan ix.: g. jafariZe.<br />

liparit IV baRvaSi bizantiisa da Turq-selCukTa diplomatiur urTierTobebSi. qd. t. 5.<br />

Tb. 1998, gv. 314-336.<br />

138


viTvaliswinebT mixael fselosis cnobas imasTan dakavSirebiT, Tu rogor<br />

aniavebda konstantine IX monomaxi alani sevastes sasargeblod imperiis<br />

uzarmazar qonebas, aseve `matiane qarTlisas~ ucnobi avtoris cnobas, rom<br />

liparits Semweobas `berZenTa mefisa ganZi da laSqari~ uwevdao (metreveli<br />

2008: 298:300), 19 naTeli gaxdeba, Tu ra danaxarjebis gaReba uwevda impera-<br />

tors liparitTan `moyvrobis~ sanacvlod. 20 Cven frTxili varaudis saxiT.<br />

vuSvebT imis SesaZleblobas, rom konstantine monomaxis araoficialuri<br />

coli, romelic sevastes saimperatoro tituls atarebda, swored liparit<br />

IV didis qaliSvili yofiliyo. sagulisxmoa, rom liparits erTgulebis<br />

sanacvlod bizantiaSi mZevals moTxovdnen, xolo misi qaliSvilis<br />

imperatorTan daaxloebiT mas bizantiis mxardaWera didi xniT eqneboda<br />

garantirebuli. niSandoblivia, isic rom liparit baRvaSma bizantiis mxar-<br />

daWera swored maSin dakarga, rodesac imperatori konstantine IX monomaxi<br />

gardaicvala (samuSia 1997: 249).<br />

vinc ar unda yofiliyo bizantiis imperator konstantine IX monomaxis<br />

favoriti, sevastes tituliT saxeldebuli qalbatoni, misi roli<br />

saqarTvelos da misi maxlobeli qveynebis ekonomikur da politikur<br />

cxovrebaSi ar SeiZleba ugulebelvyoT. mixael fselosis cnobebidan<br />

aSkarad Cans, rom konstantines favoriti qalis mama, `alanTa~ xelmwife,<br />

udavod imperatoris strategiul mokavSired ganixileba, visTan<br />

mokavSireobis da moyvrobis sanacvlod man arc fuli, arc simdidre da<br />

arc saimperatoro tituli ar daiSura. yvelaferi es imisTvis keTdeboda,<br />

rom mamis elCebTan Tavisi `coli~ Sesabamisi pativiT da RirsebiT<br />

warmdgariyo (Sewter 1966: VI, 153-154).<br />

amgvarad, aucilebelia imis xazgasmac, rom sevastes tituli,<br />

miuxedavad misi saimperatoro Rirsebisa, ewodeboda aramxolod oficialur<br />

19 am process konstantine monomaxis dros sistematuri saxe hqonda miRebuli.<br />

20 am sakiTxTan dakavSirebiT mniSvnelovania arabi istorikosis cnoba imis Sesaxeb, Tu<br />

ramdeni daujda bizantiis imperators liparitis gaTavisufleba selCukTa tyveobidan.<br />

saxeldeba iseTi cifri rogoricaa 200 000 dinari da aranaklebi Rirebulebis sxva materialuri<br />

sargebeli, rac sulTanma TorRul-begma miiRo liparit baRvaSis sanacvlod, ix.: g.<br />

jafariZe. liparit IV baRvaSi bizantiisa da Turq-selCukTa diplomatiur urTierTobebSi,<br />

gv. 334-335.<br />

139


meuRles, aramed imperatorTan daaxloebul viwro wres, romelsac udaod<br />

gaaCndaT ambiciebi wodebuliyvnen imperatoris meuRleebad da<br />

oficialurad gaeziarebinaT saimperatoro taxti. saimperatoro porfiriT<br />

Semosvis warumatebel mcdelobis Semdeg, imperatoris favorit maRali<br />

titulis qalebs ufleba miecaT gamxdariyvnen saimperatoro titulis<br />

mflobelebi. aseve miecaT ufleba, esargeblaT saimperio dacviT da xSir<br />

SemTxvevebSi sazeimo Tu oficialur ceremoniebze imperatoris meuRlis<br />

rolSic ki axerxebdnen gamosvlas. es yvelaferi mogvianebiT gaxda imis<br />

winapiroba, rom sevastosi/sevastes (laT. korespodenciiT avgustusi/avgusta)<br />

tituli oficialurad daemcro da mis safuZvelze axali reformirebuli<br />

titulebi aRmocenda.<br />

aqve unda unda aRiniSnos isic, rom isak I komnenosma (1057-1059 ww.) mas<br />

mere, rac konstantinopolSi imperatorad kurTxeva moaxerxa, oficialurad<br />

iwoda sevastosad, xolo misi meuRle avgustad da sevasted gamoacxada.<br />

nikolas oikonomidisis SeniSvniT, es faqti am terminis saimperio<br />

konotaciis naTeli maCvenebelia (Oikonomides 1980/1: 240). amdenad, miuxedavad<br />

rigi gadaxvevebisa, 1057 wlisTvis sevastosi/sevaste saimperio titulia.<br />

titulaturis reformacia<br />

cnobili istorikosis, ana komnenas, ganmartebiT, sevastosis tituliT<br />

aleqsi I komnenosamde (1081-1118 ww.) mxolod imperatorebi iwodebodnen:<br />

`mamaCemi (igulisxmeba imperatori aleqsi, ana komnenas mSobeli _ l. T.)<br />

iyo gamomgonebeli yvela axali sapatio titulisa, romelTa nawili<br />

saxeloebis Serwymis Sedegad Seiqmna. amis Sesaxeb mivuTiTe zemoT. xolo<br />

sxva titulebma axali gamoyeneba hpoves. magaliTad, titulebi<br />

panipersevastosi da sevastokratori tipuri magaliTia imisa, rac<br />

saxeloebis Serwymis Sedegad Seiqmna, magram titul sevastoss, rogorc me<br />

vatyob, man axali Sesatyvisi mouZebna. radgan Zveli droidan moyolebuli<br />

epiTeti sevastosi eniWebodaT mxolod imperatorebs. tituli sevastosi<br />

gankuTvnili iyo mxolod maTTvis da mama iyo pirveli, romelmac is<br />

140


amdenime rangiT dabla daswia~ (Dawes 1928: 78-79; Любарский 1965: 122-123).<br />

rogorc aRniSnuli wyarodan irkveva, imperatorma aleqsim moaxdina<br />

titulaturis reformacia. iqmneba axali sistema damyarebuli sevastosis<br />

titulze (Dawes 1928: 78-80; Любарский 1965: 122-123; Magdalino 1996: 147-148).<br />

sevastosisa da avtokratoris Serwymis Sedegad Seiqmna sruliad axali,<br />

sevastokratoris tituli, romelic mieniWa imperator aleqsi I-is ufros<br />

Zmas, isaks. am titulma is imperatoris Semdeg, meore pirad aqcia<br />

bizantiaSi. ana komnenas TqmiT, sevastokratori isaki, meore imperatoris<br />

pativSi aRzevda. is e.w. umcros imperatorad iqca bizantiis imperiaSi.<br />

titulma keisarma ierarqiaSi mesame safexurze gadainacvla (Dawes 1928: 78;<br />

Любарский 1965: 122-123). xolo titulebi sevastosi da panipersevastosi<br />

imperatoris naTesavebsa da masTan daaxloebul pirebs eZleodaT. aleqsis<br />

kidev erTma Zmam _ nikiforem, protosevastosis tituli miiRo (Dawes 1928:<br />

78-79; Любарский 1965: 122-123). sevastosis titulze dayrdnobiT Seqmnil<br />

rangebs aleqsandre kaJdani pirveli safexuris senatorul titulebSi<br />

aerTianebs, romelsac aleqsi I-is droindeli umaRlesi aristokratia<br />

iRebda (Каждан 1974: 109). amdenad, bizantiis Tanamegobrobis ierarqiulma<br />

dayofam Semdegi saxe miiRo:<br />

1. avtokratori anu basilevsi<br />

2. sevastokratori<br />

3. keisari<br />

4. panipersevastosi<br />

5. protosevastosi<br />

6. sevastosi<br />

ana komnena mamis am reformas did mniSvnelobas aniWebda. niSan-<br />

doblivia isic, rom miuxedavad ana komnenas gancxadebisa, TiTqos<br />

sevastosebad aleqsi I komnenosamde mxolod imperatorebi iwodebodneno, ar<br />

Seesabameba simarTles. sevastosis tituli, sanam aleqsi komnenosi<br />

imperatori gaxdeboda, Tavad aleqsimac miiRo, am cnobas imave ana<br />

komnenasTan vxvdebiT:<br />

141


`rogorc jildo yvelaferi amisTvis imperatorisgan man (e. i. aleqsi<br />

komnenosma, didma domestikosma, sanam imperatori gaxdeboda _ l. T.) miiRo<br />

tituli sevastosisa da iwodeboda sevastosad sazogadoebriv Sekrebebze~. 21<br />

imperatorTan yvelaze daaxloebuli istorikosis, ana komnenas,<br />

naSromSi urTierTgamomricxavi cnobebis gaCena SeiZleba imas<br />

ukavSirdebodes, rom avtori swored aleqsis Tvlida pirvel moxeled,<br />

romelmac sevastosoba miiRo, rogorc damcrobili tituli. sevastosis<br />

tituli iyo is tituli, romliTac aleqsi komnenosi iwodeboda<br />

imperatorad kurTxevamde (1081 wlis 4 aprilamde). unda vivaraudoT, rom<br />

misi imperatorad kurTxevis Semdegac aleqsim droebiT SeinarCuna<br />

sevastosoba, rogorc Zveli sapatio tituli, ris Semdegac imave titulze<br />

dayrdnobiT Seqmna axali ierarqia titulaturisa, romelic sagangebod gai-<br />

cemoda mxolod imperatoris ojaxis wevrebze da masTan daaxloebul<br />

pirebze. sxva SemTxvevaSi Cven ver avxsniT misive qaliSvilis, ana komnenas,<br />

xazgasmul informacias imis Sesaxeb, rom swored imperatori aleqsi `iyo<br />

pirveli, romelmac is (sevastosis tituli – l. T.) ramdenime rangiT dabla<br />

daswia~.<br />

rac Seexeba TariRs, reformacia aleqsis mmarTvelobis dasawyisSi<br />

unda momxdariyo, misi taxtze asvlis axlo xanebSi, SesaZloa, 1081 welsac.<br />

ana komnenas cnobiT, aleqsim, imperatorad kurTxevis Semdeg taxtis meore<br />

pretendents, nikifore melisenes keisris tituli uboZa. xolo imisTvis,<br />

rom misi ufrosi Zma isaki SedarebiT maRal rangSi aeyvana, imTaviTve Seqmna<br />

sevastokratoris tituli. amas mohyva sxva titulebis gaCenac (Dawes 1928: 78-<br />

79; Любарский 1965: 122-123). amdenad, ana komnenas mixedviT, titulaturis re-<br />

formacia aleqsi I-is imperatorobis pirvelive wliT unda daTariRdes.<br />

21 Dawes 1928: 26; Любарский 1965: 62-74. sevastosoba aleqsim miiRo mas Semdeg, rac imperatoris<br />

nikifore botaniates brZanebiT CaaxSo jer nikifore brienosis ajanyeba (1077-1078 wlebis<br />

mijna), xolo Semdeg ki basilakesis gamosvla, imperatoris winaaRmdeg. mixael ataliates<br />

cnobiT, basilakesis ajanyebis CaxSobis dros (1078 wlis zafxuli) aleqsi ukve sevastosia,<br />

amdenad, es tituli mas daax. 1078 wlis pirvel naxevarSi unda mieRo, ix.: Любарский 1965: 74,<br />

sq. 112; iqve, wignis bolos, ix. 1042-1155 wlebis bizantiis imperiaSi mimdinare movlenebis<br />

qronologiuri tabula.<br />

142


agrat IV<br />

bizantiis istoriis cnobili mkvlevari, mixael angoldi, SeniSnavs,<br />

rom aleqsis imperatorad kurTxevamde (1081) sevastosis tituli iSviaTad<br />

Tu vinmes eZleodao (Angold 1997: 128). swored es iSviaTi gamonaklisi iyo<br />

bagrat IV (1027-1072 ww.). bagrats sevastosoba 1060 wels uboZes, 22 romelic,<br />

misi vercxlis monetebis mixedviT Tu vimsjelebT, aseve atarebda<br />

sevastosis maRal saimperio tituls. aqve viZleviT am tipis monetebis aRwe-<br />

rilobas giorgi dunduas da Tedo dunduas naSromis mixedviT:<br />

`Subli – ormagi wertilovani rkaliT garSemovlebuli vlaqernis<br />

wminda RvTismSoblis welzeviTi gamosaxuleba, romelsac Tavze Saravandi<br />

adgia. Tavs irgvliv ganlagebulia berZnuli zedwerili: he hagia Teotikos<br />

– wminda RvTismSobeli.<br />

zurgi – monetis kideebze, wertilovani rkalis SigniT, ganlagebulia<br />

qarTuli asomTavruli zedwerili: `qriste, adide bagrat afxazTa mefe~.<br />

centrSi aseve wertilovani rkaliT garSemovlebuli samstriqoniani<br />

warwera: `da sevastosi~ (dundua, dundua 2006: 190-191).<br />

aRniSnuli samoneto emisia TariRdeba 1060-1072 ww. gamoTqmulia<br />

mosazreba imasTan dakavSirebiT, rom bagrat IV-m sevastosis tituli<br />

bizantiis xelisuflebisgan Turq-selCukebis Tavdasxmis saSiSroebasTan<br />

dakavSirebiT miiRo (dundua, dundua 2006: 191).<br />

monetebis garda bagrati sevastosad iwodeba ramdenime epigrafikul<br />

warweraSic. maT Soris mniSvnelovania grigol Tarxunis Zis saamSeneblo<br />

warwera atenis sionSi. iq bagrati Semdgenairad moixsenieba:<br />

`q. saxeliTa RvTisaTa, me grigol-man mirianis yma-man Tarxnis Zisa-man,<br />

atenis cixisTavman, avagen atens saxlni qulbaqi mas Jamsa odes, adiden<br />

RmerTman, Zlier-man mefeTa mefe-man bagrat ubrZanes miwasa maTsa mirians<br />

patronsa Cemsa, sefesa zuarsa Sida qalaqis aSenebaO gaumarjva RmerT-man da<br />

bed-man mefeT mefobisa maTisa-man. viTa swadda mefobasa maTsa, egre avaSeneT<br />

darbazi da qalaqi… salocvelad hgianmca ukunisamde Zrieli mefeTa mefe[m]<br />

22 bagrat IV-is mier sevastosis titulis miRebis mizezisa da TariRis Sesaxeb ix.: Lang 1957:<br />

140-145; Дундуа 2009: 20-21; Р Кебуладзе 1977: 104-105; stefnaZe 1976: 159-160; javaxiSvil 1965: 151.<br />

143


agrat sevastosi da Ze maTi giorgi kurapalati~ (baqraZe 1959: 72).<br />

mirian Tarxunis Zis ymis, grigol cixisTavis, warweraSi mefe bagrat<br />

sevastosis paralelurad misi vaJi giorgi kurapalatis tituliT ixsenieba,<br />

rac mama-Svilis mier aRniSnuli titulebis Tanadroul flobaze<br />

miuTiTebs. iTvleba, rom mama-Svilma titulebi erTdroulad miiRo, rac<br />

bagrat mefis mier ara sevastosis, aramed novelisimosis titulis miRebis<br />

periodSi unda momxdariyo (Lang 1959: 140-1145). 23 analogiad mama-Svili<br />

mefeebis – gurgenis da bagrat III-is – mier magistrosisa da kurapalatis<br />

titulis Tanadroulad miReba SegviZlia miviCnioT (Дундуа 2009: 20-21). 24<br />

bagratis konstantinopolSi gamgzavreba 1051 (an 1052) wliT TariRdeba.<br />

amgvarad, mama-Svils novelisimosisa da kurapalatis titulebi TiTqos<br />

amave dros unda mieRo (samuSia 1997: 242-249). Tumca am mosazrebas ar<br />

eTanxmeba bolo dros gamovlenili sofel avlarSi mdebare macxovris<br />

feriscvalebis saxelobis eklesiis warwera, romelic 1050 wliT aris<br />

daTariRebuli da sadac mefe bagrati novelisimosad aris wodebuli. 25<br />

giorgi gagoSiZis azriT, bagratis novelisimosis pativSi aRzeveba<br />

bizantiis imperiis mTavari mokavSiris, liparit IV baRvaSis, datyvevebis<br />

Semdeg 1048 wels unda momxdariyo. imperiis xelisufleba ufrTxoda<br />

saqarTvelos saxiT Zlieri mokavSiris dakargvas, rac mas mniSvnelovan<br />

problemebs Seuqmnida aRmosavleTSi mimdinare Turq-selCukTa saxelmwifos<br />

winaaRmdeg brZolaSi. imperatoris mokavSire selCukebis winaaRmdeg<br />

warmoebul omSi Zalauneburad bagrat IV gaxda (gagoSiZe 2004: 51-52).<br />

bagrat IV-sa da giorgis mier sevastosisa da kurapalatis titulebis<br />

Tanadroul flobas kidev erT epigrafikul ZeglSi, atenis wm. giorgis<br />

saxelobis eklesiis warweraSi, vafiqsirebT:<br />

23<br />

D. M. Lang. Notes on Caucasian Numismatics, gv. 140-145; Т. Г. Дундуа. Грузинские монеты X-XII вв. как<br />

исторический источник, gv. 20-21.<br />

24<br />

gurgenis da bagratis mier bizantiis imperatorisgan aRniSnuli titulebis miniWebis<br />

cnoba daculia bagrationTa samefo gvaris mematianesTan. ix.: (araxamia 1990: 52).<br />

25<br />

novelisimosobis miRebis qveda qronologiur zRvarad 1046 weli SeiZleba CaiTvalos,<br />

radgan am wels Sesrulebul savanis warweraSi bagrati jer isev kurapalatad iwodeba.<br />

amdenad, novelisimosis titulis miRebis farTo qronologiuri rkali 1046-1050 wlebia, ix.:<br />

(gagoSiZe 2004: 50).<br />

144


`q. wmindao g[iorgi adide mefeTa mefe bagrat] sev[astosi da Ze maTi giorgi<br />

kurapalati…i daoBtkbe Tua[lTaO]? Tni da mefeTa mirian Tarxunis Zesa tanutrobasa<br />

maTsa~ (baqraZe 1959: 74).<br />

bagrati mirian Tarxunis Zis kidev erT lapidarul warweraSi ixsenieba<br />

sevastosad. es aris barmaqsizis xidSi gamoyenebul qvis warwera. am<br />

warweris zemoTxsenebuli Zeglebisgan gansxvavebs is, rom masSi ar vxvdebiT<br />

misi Zis giorgis saxels. warwera ase ikiTxeba:<br />

`saxeliTa RmrTisaTa me mirian Tarxonis Zeman aRvaSene da Rirs viqmen, wmidaO ese<br />

eklesiaO, sayofeli wmidisa demetre mowamisaO, salocavad, acocxlen RmerTman,<br />

sagareos (?) Sin[a] bagrat mefeTa mefe sevastosi amin~ (baqraZe 1959: 76). 26<br />

arcerT zemoxsenebul warweras ar uzis TariRi, isini bagratis<br />

sevastosobis periodiT, anu daax. 1060-1072 wlebiT TariRdeba. erTaderTi<br />

kulalisis warweraSi aqvs mas dasmuli TariRi – 1060 weli. bagrat IV iq<br />

ixsenieba rogorc `afxazTa da qarTvelTa mefe, sevastosi~. amave warweraSi,<br />

msgavsad atenis sionisa da atenis wminda giorgis eklesiebis warwerebisa<br />

ixsenieba giorgi kurapalatic (baqraZe 1959: 72-74; abramiSvili, aleqsiZe 1989:<br />

46). teqsti Semdegi Sinaarsisaa:<br />

`ieso qriste, adide bagrat afxazTa da qarTvelTa mefe, sevastosi da Ze maTi<br />

giorgi kurapalati, Seewien, dautkben Tavi, keTil eqmen Bpatos Teodoses Zesa,<br />

romelTaTBis gansaZliereblad avage ese eklesia, qoronikoni iyo sp~ (ciskariSvili<br />

1959: 39-40).<br />

bagrati IV sevastosis tituliT ixsenieba konstantinopolSi mdebare<br />

romanas qarTuli monastris oTxTavis anderZSi. aRniSnuli anderZi imiTac<br />

aris sayuradRebo, rom masSi mefis Ze giorgi kurapalatis tituliT<br />

iwodeba. iqvea miTiTebuli TariRic, romelic saxarebis gadaweris dros,<br />

1070 wels, uCvenebs. anderZi grigol da abaz bakurianisZeebis siZesa da ka-<br />

xeT-hereTis mefis aRsarTanis Zmas, arkadipolis mTavars, abazs, ekuTvnis<br />

(kldiaSvili 2009: 321-323, 331-333). meti TvalsaCinoebisTvis movixmoT nawyveti<br />

26 warweriani qva mogvianebiT unda iyos xidSi Casmuli, rasac miuTiTebs kidec misi teqsti.<br />

eqvTime TayaiSvilis azriT, is motanili unda iyos mezobeli soflidan, kerZod, guniayaladan,<br />

sadac unda yofiliyo kaTedraluri taZari (baqraZe 1959: 76).<br />

145


aRniSnuli anderZidan, romlis avtoria abazis sulieri moZRvari, Teodore<br />

garejeli:<br />

`ese davwere da ganvasrule sanaxebsa kostantinepollissa, soPastersa romanissa,<br />

saPelsa w(mi)d(i)sa R(mr)TismS(obe)lissa, r(ome)lsa megeTona ewodebis, mefobasa ber-<br />

Ze|nTa z(ed)a deogenesis(a)sa, da afxazTa da qarTvelTa z(ed)a – bagrat sevastosis da<br />

g(iorg)i kurapalatisa, Zisa misissa, da kaxTa da ranTa z(ed)a – xsarTanan<br />

kurapalatisa da ZmaTa misTa. x(olo) es xsarTanan Wabuk iyo wlisa ocdaTerTmetisaO,<br />

da samni Zmani misni fadlaO, k(Brik)e, redisav TBiToeuli TBiTo weliwdiTa urTier-<br />

Tars umrwame. x(olo) ese sayuareli s(u)l(i)sa CemisaO abaz, sulieri Svili Cemi,<br />

umrwemesi iyo ZmaTa TBsTa da Wabuki iyo wlisaO v(iTa)r kz, da mTavrobda<br />

arkadipolis~ (kldiaSvili 2009: 322-323).<br />

rogorc anderZis TariRidan varkvevT, bagrat IV-s (1027-1072 ww.)<br />

sevastosis tituli TiTqmis cxovrebis bolomde utarebia, xolo<br />

ufliswuli giorgi 1070 wlisaTvis jer kidev kurapalatis pativSia.<br />

giorgi II<br />

mogvianebiT bagrat IV-is garda, sevastosis tituls atarebda misi vaJi<br />

giorgi II (1072-1089 ww.). mefe giorgi II, sevastosobis garda, iwodeboda<br />

kurapalatad, novelisimosad da keisrad. axalgazrda monarqi jer kidev<br />

mamis, bagrat IV-is, bizantiaSi gamgzavrebis Semdeg iyo kurTxeuli<br />

saqarTvelos mefed ruisis taZarSi. misi kurTxeva didi feodalis liparit<br />

IV baRvaSis patronaJis qveS moxda:<br />

`vidreRa iyo bagrat saberZneTs, iTxova liparit Ze bagratisi, giorgi,<br />

mefed, raTa mosces igi dedaman misman da didebulTa mis qveyanisaTa.<br />

moiyvanes saydarsa ruisisasa da akurTxes mefed. da moiyvanes mzrdelad<br />

misi liparit da patronad daO bagratisi guaranduxt dedofali~<br />

(metreveli 2008: 304).<br />

miiCneoda, rom, liparitis mier giorgis mefed moyvanas bizantiis<br />

xelisuflebis reaqciac unda mohyoloda, kerZod, saubaria misTvis<br />

kurapalatis titulis wyalobaze. gamodis, rom es tituli giorgim 1051/2<br />

146


wels miiRo, rodesac is ruisSi mefed akurTxes (metreveli, samuSia 2003: 58-<br />

61). Tumca avlaris eklesiis warweraSi (1050 weli) mefe bagrat<br />

novelisimosis paralelurad ufliswuli giorgi kurapalatis tituliT<br />

ixsenieba. bagratisa da giorgis mier aRniSnuli titulebis miReba liparit<br />

IV baRvaSis datyvevebis TariRTan – 1048 welTan – unda iyos dakavSirebuli<br />

(rac zemoT ukve mivuTiTeT). 27 amdenad, giorgi daaxloebiT 1048 wlidan ukve<br />

kurapalatia da am tituls atarebs im drosac, rodesac is ruisSi mefed<br />

akurTxes didi feodalis liparit baRvaSis iniciativiT.<br />

amis Semdeg giorgi novelisimosis tituls iRebs. es tituli, rogorc<br />

aRvniSneT, giorgi II-m misi samefo taxtze asvlasTan dakavSirebiT 1072 wels<br />

miiRo (Пахомов 1970: 61).<br />

novelisimosad giorgi gamefebis Semdeg aris moxseniebuli, misive<br />

pirveli emisiis monetebze. imave liTonis safasze, giorgi iwodeba<br />

sevastosad. mefe giorgi II-is CvenTvis saintereso moneta Semdegi saxisaa:<br />

`Subli – wertilovan rkalSi Casmuli vlaqernis wminda RvTismSoblis<br />

welzeviTi gamosaxuleba, Tavze SaravandiT. Saravandis SigniT oTxi<br />

wertilisgan Semdgari sami vardulia Casmuli. gamosaxulebis gverdebze<br />

ormwkrivad Zlier damaxinjebuli berZnuli zedwerili: he hagia Teotikos,<br />

`wminda RvTismSobeli~.<br />

zurgi – Serwymuli wertilovani rkalis SigniT asomTavruliT<br />

Sesrulebulia zedwerili: `qriste, adide giorgi afxazTa da qarTvelTa<br />

mefe~. centrSi, samstriqonad: `da sevastosi~ (dundua, dundua 2006: 193).<br />

sevastosis Semdeg giorgim miiRo keisris tituli, am pativiT is<br />

ixsenieba aramarto mis monetebze, aramed ruis-urbnisis saeklesio krebis<br />

ZeglisweraSic (1104 weli) (doliZe 1970: 125). zusti TariRi giorgis mier<br />

sevastosisa da keisris titulebis miRebisa ar aris cnobili. 28<br />

27 g. gagoSiZe. bagrat IV novelisimosi, gv. 50-52. vrclad liparit baRvaSis datyvevebis<br />

TariRTan dakavSirebiT. ix: g. jafariZe. liparit IV baRvaSi bizantiisa da Turq-selCukTa<br />

diplomatiur urTierTobebSi, gv. 315-325.<br />

28 Tedo Jordanias mier gamoqveynebuli qronikebis mixedviT giorgi 1081 wels ukve keisaria<br />

(Jordania 2004: 228-229). es tituli, man miiRo an 1076 wels, rodesac banaSi zavi daido<br />

saqarTvelosa da bizantiis mesveurebs Soris, anda 1078 wels nikifore III botaniates<br />

147


daviT IV<br />

aleqsi I komnenosis reformaciis Semdeg (XI s. dasawyisi) daviT IV<br />

aRmaSenebeli jer sevastosis, xolo mogvianebiT panipesevastosis tituls<br />

eufleba (Jordania 2004: 229-236; Dundua 1999: 18. tab. X 23-24, XI 24a).<br />

aRniSnuli viTareba kargad aris asaxuli qarTuli numizmatikis<br />

ZeglebSi. monetebis garda, daviTi sevastosad iwodeba ramdenime anderZ-<br />

minawerSic. maTi nawili gamoqveynebulia Tedo Jordanias mier Tavis<br />

`qronikebSi”. amaTgan erT-erTi, romelSic daviTi sevastosis pativiT aris<br />

wodebuli, daTariRebulia 1085 wliT. anderZis teqsti amgvaria:<br />

`R(mr)Tiv-gBirgBinosanTa mefeTa C(ue)nTa – g(iorg)i mefeTa mefisa da kesarosisa da<br />

Zisa m(a)Tisa d(avi)T mefisa sevastosisa; saukuno-mca ars keTili saPsenebeli mefobisa<br />

m(a)TisaO~. 29<br />

morigi anderZ-minaweri daculia ioane oqropiris naSromis `TargmanebaO<br />

maTes saxarebisaOs~ kolofonSi. miuxedavad imisa, rom mas TariRi ar uzis,<br />

misi daTariReba daax. XI s-is 80-iani 90-iani wlebiT SeiZleba. teqsti<br />

Semdegi Sinaarsisaa:<br />

`sadideblad da salocvelad RmrTiv gBirgBinosanTa mefeTa CuenTa sulTa<br />

ganaTlebulisa kurTxeulisa dedoflisa mariamisa da Zmisa maTisa giorgi mefeTa-mefisa<br />

da kesarosisa. da Zisa maTisa daviT mefisa da sevastosisa, da sanatrelisa dedisa<br />

maTisa elene dedoflisa~ (Jordania 2004: 232; qxa 1948: 306).<br />

amdenad, daviTi XI saukunis 80-ian wlebSi sevastosis tituls atarebs.<br />

v. silogava Tvlis, rom giorgi mefes daviTi Tanamosaydred 1083 wels unda<br />

ekurTxebina, anu maSin, rodesac Tavad gaemgzavra maliq-Sahis karze `didi<br />

imperatorad kurTxevisas. `qarTuli numizmatikis~ (2006 weli) avtorebis azriT, giorgi II-s<br />

keisris tituli aRmosavleTi mxareebis Semomtkicebis Semdeg unda mieRo, grigol<br />

bakurianis ZesTan gaformebuli zavis Sesabamisad (dundua, dundua. 2006: 266). aRniSnuli<br />

zavis dadeba uaxlesi istoriografiuli gamokvlevebis mixedviT 1076 wels xdeba, qalaq banaSi<br />

(metreveli, samuSia 2003: 87-93). amdenad, Tu giorgis mier keisrobis miRebis TariRad<br />

1076 wels (an 1078 weli, araugvianes 1081 wlisa) ganvsazRvravT, ufro advildeba misi<br />

sevastosobis miRebis qronologiuri CarCos dadgena. aRniSnuli niania qvabulisZis mier<br />

novelisimosis pativis miRebis Tanadrouli movlena unda iyos, rasac paralelurad mohyva<br />

giorgis aRzeveba sevastosad. Cveni azriT, nianis novelisimosoba quTaisis aRebis Semdeg<br />

(1073 weli) unda mieRo.<br />

29 qronikebi, gv. 232; qxa. H koleqcia. tomi III. Sedgenili qr. SaraSiZis mier. Tb. 1948, gv. 306.<br />

148


Turqobis~ SesaCereblad da selCukebTan zavis dasadebad. aqedan<br />

gamomdinare, sevastosis titulis miReba hipoTeturad 1083 wliT unda<br />

ganisazRvros. 30 amave tituls atarebs is 1089 wels, rodesac xdeba misi pir-<br />

veli gamoSvebis monetebis moWra. aqve ixileT am tipis monetebis<br />

aRweriloba:<br />

`Subli – wertilovani rkalSi Casmuli vlaqernis RvTismSobelis<br />

gamosaxuleba welzeviT, Tavze SaravandiT. gamosaxulebis marjvniv da<br />

marcxniv unda iyos Semoklebuli berZnuli legenda, romelic ase iSifreba:<br />

meter Teu, anu deda RvTisa.<br />

zurgi – monetebi dazianebulia, wriuli, qarTuli asomTavruli<br />

warweridan ikiTxeba mxolod nawili:…e/d/T afx/. centris legendidan – da<br />

sevastosi. rekonstruqciis Semdeg miviRebT: qe-ade-dT-afxzT-mefe, qriste<br />

adide daviT afxazTa mefe da – sevastosi~ (dundua, dundua 2006: 194-195).<br />

amdenad, daviTi XI saukunis 80-ian wlebSi sevastosis tituls atarebs,<br />

xolo Tu zemoxsenebul hipoTezas gaviziarebT, aRniSnuli pativi mas 1083<br />

wels miuRia. 1089 wlis samoneto emisiis mixedviT, daviTi imave tituls<br />

atarebs, xolo mogvianebiT, savaraudod, monetaze 31 da danamdvilebiT misi<br />

da giorgi mefis moxseniebiT Seqmnil erT-erT anderZ-minawerSi is paniper-<br />

sevastosad iwodeba. 32<br />

sainteresoa, Tu rodis miiRo daviTma panipersevastosoba?! aRniSnuli<br />

Cven dagvexmareba gaverkveT imaSi, Tu rodis daTmo man sevastosoba<br />

SedarebiT ufro maRali senatoruli titulis – panipersevastosis –<br />

sasargeblod. Cveni varaudiT, daviTs panipersevastosoba 1094 wels unda<br />

30 silogava 2004: 251-252. valeri silogava daviTis pirveli emisiis monetebs misi Tanamosaydreobis<br />

xaniT 1083/5-1089 wlebiT aTariRebs, rac ar aris gaziarebuli numizmatikis<br />

dargis specialistebis mier, maTi umravlesoba am monetebs 1089 wlis momdevno periodiT<br />

aTariReben, ix.: dundua, dundua: 195; kapanaZe 1969: 65-68; Dundua 2000: 390-391; Lang 1959: 143-145.<br />

31 daviTis mier, savaraudod, panipersevastosis tituliT moWrili monetebis Sesaxeb ix.:<br />

Lang 1959: 144. devid marSal lengis am mosazrebis sawinaaRmdego TvalsazrisisaTvis, ix.:<br />

dundua, dundua 2006: 195.<br />

32 Jordania 2004: 236. Tedo Jordania Tvlis, rom anderZi, daviTi panipersevastosad<br />

ixsenieba, Sedgenilia 1089-1091 wlebSi, Tumca saamiso myari argumentebi mas ar moaqvs.<br />

amdenad, Jordaniaseul daTariRebas Cven ver gaviziarebT.<br />

149


mieRo, 33 anu mas Semdeg, rac sabolood daamarcxa da pativi ahyara liparit<br />

V baRvaSs. orwliani patimrobis Semdeg 1096 wels lipariti bizantiaSi<br />

gaasaxles, sadac mogvianebiT aResrula. 34 panipersevastosobis gacema, erTi<br />

mxriv baRvaSebis damarcxebiT, xolo, meore mxriv, marTa bagrationisa da<br />

misi vaJis konstantine porfirogenetis taxtidan CamoSorebis<br />

sakompensaciod unda gaekeTebina bizantiis imperator aleqsi I komnenoss. 35<br />

baRvaSebis damarcxebiT bizantiis imperiam saqarTveloSi Zlieri,<br />

potenciuri mokavSire dakarga. vinaidan marTas damcrobasa da misi<br />

vaJisTvis saimperatoro titulis ayras SeeZlo saqarTvelos<br />

xelisuflebasTan politikuri dapirispirebis gamowveva, garTulebis<br />

Tavidan acilebis mizniT, imperatorma daviTs sakariskaco tituli aumaRla.<br />

aman, rogorc Cans, xeli Seuwyo urTierTobis normalizacias, radgan imave<br />

liparit V baRvaSs daviTi swored bizantiaSi uSvebs gadasaxlebaSi (1096<br />

weli) (metreveli 1986: 78; yauxCiSvili 1955: 325). aRniSnuli ki imaze<br />

miuTiTebs, rom saqarTvelos 1096 wlisTvis jer isev esaWiroeba bizantiis<br />

politikuri mxardaWera.<br />

rogorc zemoT aRvniSneT, aleqsi I titulaturis reformaciis Semdeg<br />

sevastosisa da masze dafuZnebul titulebs mxolod naTesavebze da<br />

uaxloes pirebze gascemda. daviTi am SemTxvevaSi imperator aleqsis de jure<br />

dedis marTa (maria) bagrationis ZmisSvili iyo. 36 aqedan gamomdinare, is<br />

komnenosebis naTesavad iTvleboda da, Sesabamisad, arc aris gasakviri, rom<br />

33<br />

zurab papasqiri gamoTqvams mosazrebas, rom swored 1094 wels momxdari marTa<br />

bagrationis damcroba unda gamxdariyo sababi bizantiuri sakariskaco titulebis<br />

uaryofisa, rac daviTma sakuTari politikuri miznebisTvis gamoiyena. ix.: З. В. Папаскири. От<br />

Давида до Давида: Из истории международных отношений Грузии (70-е годы X – 80-е годы XI вв.). Тб. 2001,<br />

gv. 104-106.<br />

34<br />

liparit V baRvaSis gandgomis da damarcxebis Sesaxeb ix.: cxovreba mefeT mefisa<br />

daviTisi. qarTlis cxovreba. tomi I. red. s. yauxCiSvili. Tb. 1955, gv. 325; metreveli 1986: 77-<br />

78; baxtaZe 2003: 180-181.<br />

35<br />

konstantine porfirogenetisTvis saimperatoro pativis CamorTmevis da marTa<br />

bagrationis SeTqmulebaSi monawileobis sababiT, konstantinopolidan gasaxlebis Sesaxeb,<br />

ixileT Semdegi literatura: i. nodia. mariam dedofali XI s. meore naxevris bizantiis<br />

politikur cxovrebaSi. TsuS arqeologia, klasikuri filologia, bizantinistika. tomi 183.<br />

Tb. 1978, gv. 151; M. Mullett. The “Disgrace” of the Ex‐Basilissa Maria. Byzantinoslavica 45. 1984, gv. 202‐211.<br />

36<br />

marTas mier aleqsis de jure Svilad ayvanis Sesaxeb ix.: miqaberiZe 1997: 129; nodia 1978: 148;<br />

yauxCiSvili 1963: 313.<br />

150


man jer sevastosis, xolo Semdeg panipersevastosis tituli miiRo. Tumca<br />

mogvianebiT mefem uari Tqva am titulebze da Tavi avtokratorad<br />

gamoacxada. 37<br />

sevastosis titulis funqcia, finansuri mxare da privilegiebi<br />

davubrundeT zemoT dasmul dilemas – Tu ra saxiT miiRo bagrat IV-m<br />

sevastosis tituli?! dazustebiT am problemis gadaWra rTulia, Tumca aqve<br />

aRvniSnavT, rom misma vaJma, giorgim, jer sevastosoba miiRo da mxolod<br />

amis Semdeg keisroba. es kargad aCvenebs keisris, rogorc imperatoris<br />

Semdeg meore piris (sanam sevastokratosoba iqna SemoRebuli) upiratesobas<br />

sevastosTan mimarTebaSi. es rac Seexeba giorgi II-is mmarTvelobis periods;<br />

gansxvavebul situaciasTan gvaqvs saqme bagratis mefobis dros, radgan<br />

bagrats ar miuRia keisris tituli da man mmarTveloba sevastosis pativiT<br />

daasrula.<br />

aqve unda iTqvas imis Sesaxebac, rom bagrat IV-is da giorgi II-is<br />

mefobis xanaSi qarTul monetebze SenarCunebulia bizantiuri vlaqernis<br />

RvTismSoblis tipis monetebis emisia. am tipis monetaTa gamoSvebis<br />

dasasruli daviT aRmaSeneblis monetebis mesame emisiis mimoqcevaSi<br />

Semosvlas ukavSirdeba. vlaqernis tipis monetebis gaqroba bizantiis<br />

gavlenis Sesustebis niSania. daviTis mesame emisiis monetaTa Sublze<br />

saqarTvelos monarqi bizantiis imperatoris msgavsad imoseba da atarebs<br />

daaxloebiT imave saimperatoro regaliebs, rasac Tavad bizantiis im-<br />

peratori aleqsi I sakuTar safasze (Dundua 2000: 391; Dundua 2000 : 391; dundua<br />

2006: 195-196). bagrat IV-is monetaze ki monarqis gamosaxulebas saerTod ver<br />

vxvdebiT. aversze qarTveli monarqis nacvlad vlaqernis RvTismSobelia<br />

aRbeWdili, romelic, marTalia, saerTo qristianul xats ganasaxierebs, mag-<br />

ram amasTan erTad bizantiuri atribuciiT aris warmodgenili (Dundua 2000:<br />

37 daviTi TviTmpyroblad 1104 wels Sedgenil ruis-urbnisis krebis ZeglisweraSi iwodeba,<br />

rac bunebrivia miuTiTebs bizantiuri sakariskaco titulebis CamoSorebaze – is ukve<br />

saimperatoro titulis matarebelia. daviTi avtokratorad imave wels unda gamocxadebuliyo,<br />

Tumca vinaidan es scildeba statiis ZiriTad Tematikas, am sakiTxs meti sicxadiT<br />

ar SevexebiT.<br />

151


389; Пахомов 1970: 58-60).<br />

es yvelaferi kargad uCvenebs saqarTvelo-bizantiis urTierT-<br />

damokidebulebis xarisxs, romelic bolomde paritetul urTierTobaze ar<br />

aris agebuli. ufro metic, gansxvavebiT bizantiis imperatorisgan, qarTveli<br />

monarqi ar an ver aTavsebs avtoportrets sakuTar valutaze. 38<br />

bizantiaSi, misi romauli warsulidan moyolebuli, aTaswleulze meti<br />

xnis ganmavlobaSi arsebobda tradicia, imperatorTa biustis monetebze<br />

gamosaxvisa. Tu qarTul safasze vlaqernis RvTismSoblis gamosaxuleba<br />

ubralo kompilacias warmoadgenda, logikuria, davsvaT kiTxva: ratom ar<br />

gadmoiRes qarTvelebma bagrat IV-is dros bizantiuri gamocdileba saero<br />

xelisufalTa monetaze gamosaxvisa?! problemac isaa, rom vlaqernis tipis<br />

monetebi ar warmoadgenda ubralo kompilacias, es bizantiis politikuri<br />

gavlenis aSkara dadasturebaa. saqarTvelos suverenitetis xarisxi,<br />

miuxedavad misi politikuri damoukideblobisa, 39 jer kidev sakmaod dabali<br />

iyo imisTvis, rom mas konkurencia gaewia bizantiisTvis. amdenad,<br />

safiqrebelia, rom mefe bagratma sevastosoba miiRo ara rogorc<br />

imperatoris ekvivalenti, aramed rogorc rangiT masze dabali tituli.<br />

amgvarad, titulma sevastosma 1060 wlisTvis dakarga Tavisi<br />

saimperatoro pativi da umaRlesi rangis sakariskaco titulad iqca.<br />

sevastosobis daqveiTeba sakariskaco titulebis gacemis ganaxlebas unda<br />

ukavSirdebodes, romelic imperatorad kurTxevis Semdeg konstantine X<br />

dukam (1059-1067) daiwyo. am RonisZiebiT imperatorma adgilobrivi<br />

didebulebis ambiciebis dakmayofileba da maTi finansuri uzrunvelyofa<br />

SeZlo. 40<br />

38 es Seexeba Sua saukuneebis yvela adgilobriv samoneto tips daviT IV aRmaSeneblis<br />

CvenTvis cnobil mesame emisiis monetebamde (swored am monetaze daitanes pirvelad<br />

qarTveli monarqis avtoportreti), romelic sul ori egzemplaris saxiT aris moRweuli.<br />

amaTgan meore cali sul axlaxans iqna gamovlenili. ix.: dundua 2006: 194-204.<br />

39 amas Tavad bizantiaSic aRiareben. cnobili bizantieli istorikosi da politikuri<br />

moRvawe, nikifore vrienosi, saqarTvelos mefes damoukidebel mmarTvels uwodebs, ix.:<br />

Никифор Вриений 1858: 51‐52; kopaliani 1969: 286.<br />

40 konstantine X duka ar iyo pirveli am wamowyebaSi, mis mmarTvelobamde igive process<br />

hqonda adgili konstantine IX monomaxis drosac. rac Seexeba konstantine dukas, mis<br />

periodSi yvelaferma aman sistematuri saxe miiRo da finansuri Semosavlis wyarod iqca.<br />

152


imperatoris mier sevastossa da sxva senatorul titulebze gaicemoda<br />

yovelwliuri wyaloba, romelsac berZnulad roga (ρογα) ewodeboda. es iyo<br />

titulaturis garkveuli kapitalizaciis meqanizmi, romelsac mudmivad<br />

Semohqonda garkveuli Semosavali TiToeul titulze. magaliTad, erT-erT<br />

yvelaze dabal senatorul Cinze – proTospaTarze – gaTvaliswinebuli iyo<br />

roga (wyaloba, xelfasi) 72 nomismis odenobiT, sxva Tanamdebobebze<br />

aRniSnuli Tanxa ufro maRali iyo (Скабаланович 1884: 161). rogas gacema<br />

xdeboda weliwadSi erTxel aRdgomis wina kviras, xolo im SemTxvevaSi Tu<br />

imperatori saaRdgomod dedaqalaqSi ar imyofeboda, roga gaicemoda ufro<br />

adre (Скабаланович 1884: 161-162).<br />

950 wlis 24 marts, bzobis kviras, kremonis arqiepiskoposi daeswro<br />

yovelwliuri wyalobebis gacemis oficialur ceremonials da misi<br />

garkveuli aRwerac dagvitova. misi TqmiT, ceremoniali imarTeboda didi<br />

sasaxlis mTavar darbazSi, sadac cxrameti magida iyo gaSlili ceremoniis<br />

228 stumrisTvis. mTavari magida gawyobili iyo oqros monetebiTa da<br />

Zvirfasi abreSumis qsovilebiT, ris Semdegac senatorebi rig-rigobiT<br />

iRebdnen maTTvis kuTvnil yovelwliur rogas (Oikonomides 1997: 200‐201).<br />

senatorebze da mTlianad biurokratiaze gacemuli Tanxebi uzarmazari iyo.<br />

imperator Teofiles dros (842 weli) biurokratiis saxelfaso fondi impe-<br />

riis mTliani danaxarjebis 16-17%-s Seadgenda, rac saerTo jamSi daax.<br />

naxevar milion nomismas Seadgenda. konstantine VII porfirogenetis dros<br />

es iyo 15% _ 600 000 nomisma, xolo basil II didis dros (1025 wlisTvis)<br />

13,5% _ 800 000 nomismas udrida. es maSin, rodesac saxelmwifos mTliani<br />

xarjebi 5 895 000 nomismas Seadgenda, xolo sruli rezervebi 14 400 000 no-<br />

mismas utoldeboda (Treadgold 1997: 575-577). es yvelaferi uoren tredgoldis<br />

gaTvliT, imperator basils saSualebas aZlevda Seenaxa daax. 250 000<br />

kaciani armia (Treadgold 1995: 84-85).<br />

senatoruli titulebis gayidva TviT savaWro gildiis wevrebzec ki daiwyo, ramac Zveli<br />

titulebi, faqtobrivad gaaufasura. mixael fselosis sityvebiT rom vTqvaT, konstantine<br />

dukam, TiTqmis, mospo tradiciuli gansxvaveba senatorsa da ubralo moqalaqes Soris, risi<br />

Sedegic, mixael angoldis SefasebiT, imperatoris avtoritetis Sesusteba da<br />

dedaqalaqze kontrolis dacema gaxda. ix.: Angold 1997: 95-96.<br />

153


konstantine X dukas (1059-1067 ww.) dros biurokratiis xarjebi misi<br />

winamorbedisgan (isak I komnenosi) gansxvavebiT mniSvnelovnad gaizarda.<br />

imperatori xedavda ra, Tu rogor gaanawyena isak komnenosis reformebma,<br />

romelic biujetis gazrdaze iyo orientirebuli, konstantinopolis<br />

aristokratia, maTi gulis mogebas Seecada. amis Sedegad, gaibera<br />

biurokratiis xarjebi, aRdga Zveli titulebi, maT mflobelebs ki<br />

ganuaxldaT da gaezarda, xelfasebi (Treadgold 1997: 600). daaxloebiT msgavss<br />

movlenebs hqonda adgili konstantine IX monomaxis (1042-1055 ww.) drosac.<br />

imperias esaWiroeboda finansebi. TanamdebobebiT vaWrobis garda,<br />

cvlilebebi Seexo armiasac. aqedan gamomdinare, konstantine monomaxma<br />

mTlianad daSala e.w. iberiis Temis 50 000 kaciani armia (Treadgold 1995: 81-<br />

83) 41 da isini regularuli samxedro SenaerTebidan gadasaxadis gadamxdel<br />

moqalaqeebad gadaaqcia. es mniSvnelovani dartyma iyo mcire aziis<br />

bizantiuri samflobeloebisaTvis. maT magier xelisuflebam sxvadasxva<br />

eTnikuri warmomavlobis razmebis mowveva daiwyo (Treadgold 1995: 81-83; Vrionis<br />

1971: 74-75).<br />

aRmosavleTSi axali saxis Tavdacvis sistemis saWiroeba gaCnda.<br />

daqiravebulebs imperia ukiduresi saWiroebis SemTxvevaSi iyenebda.<br />

bagratze 1060 wels sevastosis titulis gacema da garkveuli samxedro<br />

funqciis delegireba, 42 aseve kaxeT-hereTis didi nawilis SemoerTeba<br />

yovelive amis logikuri gagrZelebaa. 43 bizantiisTvis `iberiuli armiis~<br />

daSlis pirobebSi saqarTvelos mokavSireoba aRmosavleTSi sasicocxlo<br />

mniSvnelobis iyo. sevastosobis saxiT ganxorcielebuli garkveuli<br />

finansuri dotaciebi imperiis politikas pasuxobda. bagratis sevastosoba<br />

bizantias gacilebiT iafi ujdeboda, vidre 50 000-iani armiis saxelmwifos<br />

41<br />

iberiis Temi aerTianebda ara mxolod daviT III kurapalatis samflobeloebs, aramed<br />

somxur da mTel rig elinizirebul Temebsac, ix.: W. Treadgold. Byzantium and Its Army, gv. 81-83.<br />

42<br />

aleqsandre kaJdanis SeniSvniT, protonovelisimosi da novelisimosis titulebi mxolod<br />

maRali rangis mTavarsardlebs eZleodaT bizantiaSi, aqve unda aRniSnos isic, rom aleqsi<br />

komnenosma sevastosis tituli novelisimosobis Semdeg, swored samxedro samsaxurSi<br />

yofnisTvis miiRo, ix.: Каждан 1974: 106; Любарский 1965: 74.<br />

43<br />

kaxeT-hereTis SemoerTebis procesi Turq-selCukTa Semosevebma CaSala ix.: yauxCiSvili<br />

1955: 306-309; javaxiSvili 1965: 150-151.<br />

154


kmayofaze yofna.<br />

amdenad, sevastosoba qarTvel mefeebs eZleodaT ara, rogorc<br />

saimperatoro pativi, aramed rogorc saimperio sakariskaco tituli.<br />

umaRlesi samxedro funqciis garda, is Tavisi mniSvnelobiT meore adgils<br />

ikavebda (keisris Semdeg) bizantiis senatSi. sevastosoba umaRlesi rigis<br />

senatorul titulebSi erTiandeba rogorc aleqsi komnenosamde, aseve misi<br />

mmarTvelobis periodSi. mxolod aleqsis Semdeg (1118 wlidan) kargavs igi<br />

Zvel didebas da meore rigis titulebSi gadainacvlebs (Скабаланович 1886:<br />

162). qalebis SemTxvevaSi umaRles titulad imperatoris karze sevaste miiC-<br />

neoda (Скабаланович 1886: 162). aRniSnuli pativi alanTa mefis qaliSvils<br />

gadaeca, romelsac is atarebda daax. 1050-1055 wlebSi.<br />

senatis sxva wevrebis msgavsad sevastosebi bizantiis imperatorisgan<br />

mniSvnelovan finansur dotacias iRebdnen, rac maT valdebulebas zrdida<br />

`universaluri samyaros~ imperatoris winaSe. sevastosis tituliT<br />

iwodeboda saqarTvelos sami monarqi:<br />

1. bagrat IV 1060-1072 wlebSi.<br />

2. giorgi II 1073-1076 wlebSi.<br />

3. daviT IV 1083-1094 wlebSi.<br />

155


Tavi V<br />

keisris tituli qarTul politikur realobaSi<br />

laTinuri tituli “Caesar”-i (berZnulad _ Καῖσαρ) saqarTveloSi<br />

sityva `keisari~-s formiT damkvidrda, romelic yovelTvis imperatoris<br />

aRsaniSnavad ixmareboda, xolo amave titulidan nawarmoebi termini<br />

`kesarosi~ bizantiur saimperio sakariskaco tituls aRniSnavda. vinaidan<br />

saqarTveloSi Tavdapirvelad damkvidrda termini `keisari~, Cvenc naSromSi<br />

ZiriTadad am ukanasknels gamoviyenebT.<br />

Tavidanve mniSvnelovania imis aRniSvna, rom `keisari~ da `kesarosi~<br />

qarTul politikur cnobierebaSi or damoukidebel cnebad damkvidrda. es<br />

maSin, rodesac Tavad romis/bizantiis imperiaSi is yovelTvis erTi termini<br />

iyo. amrigad, keisris tituli, romaul samyaroSi Cndeba, xolo misi<br />

saqarTveloSi gaCena garkveul politikur cvlilebebTan iyo<br />

dakavSirebuli, rac udavod mniSvnelovania Sua saukuneebis qarTuli<br />

politikuri azrovnebisa da saqarTveloSi arsebuli instituciebis<br />

Sesaswavlad.<br />

keisari romis/bizantiis imperiaSi<br />

tituli `keisari~ damkvidrda mas Semdeg, rac cnobilma romaelma<br />

saxelmwifo moRvawem, gaius iulius keisarma (Zv. w. 100-44 ww.), es kognomeni<br />

sakuTar sagvareulo saxelad myarad daamkvidra. plinius ufrosis cnobiT,<br />

kognomeni `keisari~ warmodgeba iulius keisris winaprisgan, romelic<br />

sakeisro kveTis Sedegad daibada, ramac safuZveli daudo mis zedwodebasa<br />

da zogadad termin `keisars~ (warmodgeba laTinuri zmnis caedere, caes-isgan,<br />

rac aRniSnavs kveTas) (Rackham 1942: 537). arsebobs sxva versiebic aRniSnuli<br />

terminis warmoSobis Sesaxeb, Tumca yvelaze realuri swored es<br />

ukanasknelia.<br />

keisrebad Tavidan mxolod imperatorebi iwodebodnen. keisari gaius<br />

iulius keisris kognomeni iyo, romelic memkvidreobiT misma Svilobilma da<br />

156


memkvidrem, gaius iulius keisar avgustusma, igive oqtavianem, miiRo<br />

(Cambridge Ancient History..., 1992; Cambridge Ancient History..., 1996; Cambridge Ancient<br />

History..., 2006; Braund 1985).<br />

oqtavianes Semdeg orive tituls, avgustussa da keisars, atarebda<br />

iulius-klavdiusebis ojaxis romis yvela imperatori neronis (54-68 ww.)<br />

CaTvliT (Braund 1985: 24-31, 44-46, 78, 81, 171-173). neronis Semdeg keisris<br />

tituli imperatoris, anu avgustusis paralelurad imperiis taxtis<br />

memkvidreebs eZleodaT. mas Semdeg keisari oficialur titulad gadaiqca,<br />

romelic, tradiciulad, taxtis memkvidreebis privilegia gaxda (Mattingly,<br />

Sydenham 1936: 314-323). 44<br />

imperatorebi xSir SemTxvevaSi taxtze asvlisTanave aniWebdnen maT<br />

mier arCeul memkvidreebs aRniSnul tituls, riTac memkvidreobis<br />

legitimaciasTan dakavSirebuli problemis gadawyvetas cdilobdnen (Mitthof<br />

1993: 97). sabolood, romis imperiaSi keisris titulis mflobeli ori<br />

pirovneba iyo: avgustusi, romelic iwodeboda imperator-keisrad da misi<br />

memkvidre, romelic atarebda nobelisimus-keisris tituls (Seaby 1982: 1).<br />

situacia odnav Seicvala imperator diokletianes (284-305 ww.)<br />

mmarTvelobis Semdeg, rodesac keisris saimperio pativi avgustusis<br />

umcrosi TanammarTvelis rangSi iqna ayvanili. cota xanSi ori aseTi<br />

keisari Cndeba ori avgustusis, anu imperatoris paralelurad (Leadbetter<br />

2009: 48).<br />

diokletiane imperatorma romis imperia, faqtobrivad, orad gayo:<br />

didwilad elinizirebuli aRmosavleTis mmarTveloba Tavad Caibara, xolo<br />

laTinuri dasavleTi Tavis Svilobilsa da memkvidres, maqsimianes, Caabara.<br />

(Treadgold 1997: 14). sul male maqsimianes statusi kidev ufro amaRlda da mas<br />

imperiis umaRlesi pativi, avgustusoba, gadaeca. amieridan imperiaSi ori<br />

Tanasworuflebiani avgustusi iyo. formalurad diokletiane inarCunebda<br />

imperiaSi pirvelobas, Tumca realurad erTian imperiaSi ori<br />

44 ase magaliTad, publius septimus geta mxolod keisrad iwodeba, xolo mas mere, rac 209<br />

wels Tanaimperatorad gamoacxades, is ukve avgustusia, ix.: Mattingly 1936: 314‐323.<br />

157


administraciuli sistema moqmedebda, romelsac ori sxvadasxva imperatori<br />

edga saTaveSi. orive avgustusma TanammarTvelad ori keisari aiyvana:<br />

diokletianem – galeriusi, xolo maqsimianem – konstantius xlorusi<br />

(Treadgold 1997: 14).<br />

amgvarad, imperiaSi oTxTa mmarTveloba, anu tetrarxia damyarda. es<br />

yvelaferi 293 wels moxda ori imperatoris SeTanxebuli gadawyvetilebiT.<br />

305 wels imperatorebi aseve SeTanxmebulad gadadgnen, riTic maTi adgili<br />

keisrebma, galeriusma da konstantius xlorusma, daikaves (Leadbetter 2009: 2).<br />

axla ukve am ukanasknelebma aiyvanes TanammarTvelad Tav-TavianTi keisrebi.<br />

ase gagrZelda iqamde, sanam imperatorma konstantine I didma bolo ar<br />

mouRo diokletianes periodSi dawesebul tetrarxias (Cambridge Ancient History<br />

…, 2006: 90 ; Jones ...1-2 1964).<br />

kostantine I didma uari Tqva sxvasTan gaeyo Tavisi Zalaufleba,<br />

amdenad, keisarebma dakarges imperatorobis pativi. samagierod, isini<br />

bizantiis imperiaSi erT-erT yvelaze gavlenian Tanamdebobis pirebs<br />

warmoadgendnen da mniSvnelobiT imperatoris Semdeg yvelaze dawinaurebul<br />

aristokratebad iTvlebodnen qveyanaSi. ufro metic, keisris titulis mqone<br />

mamakaci iTvleboda imperiis taxtis memkvidred, oRond imperatorobis<br />

pativis gareSe.<br />

bizantiis imperiaSi keisris tituli naklebad gaicemoda. Teodosi I<br />

didis (378-395 ww.) mmarTvelobidan moyolebuli praqtikaSi imperatoris mier<br />

sakuTari Svilebis Tanaimperatorad gamocxadeba damkvidrda, amdenad,<br />

keisris titulis iSviaTi gacema ar unda gagvikvirdes (Bury 1911: 36).<br />

imperatorma leon I-ma 473 wels es tituli gadasca Tavis memkvidresa<br />

da SviliSvils, leon II-s, romelic mogvianebiT imperatori gaxda, oRond<br />

mcire xniT. iustine II-m (565-578 ww.) keisris tituli Tavis momaval<br />

memkvidres tiberiuss, gadasca, romelmac es tituli 574 wels miiRo. oTxi<br />

wlis Semdeg tiberius II (578-582 ww.) bizantiis imperatori xdeba (Treadgold<br />

1997: 223-225). 582 wlisTvis man keisris rangSi ori bizantieli aristokrati,<br />

mavrike da germaniusi, aiyvana, TiToeul maTgans colad imperatoris<br />

158


qaliSvilebi SerTes. tiberiuss Cafiqrebuli hqonda imperiis orad gayofa,<br />

rogorc es 395 wels gaakeTa imperatorma Teodosim, Tumca bolo momentSi<br />

gadaifiqra da memkvidred mxolod mavrike gamoacxada. amdenad, momavali<br />

imperatori keisris titulis mqone mavrike gaxda (Treadgold 1997: 226-227).<br />

keisris tituls daeufla mavrikes ufrosi vaJi da memkvidre Teodosic,<br />

mogvianebiT is mamis Tanaimperatoric gaxda (Martindale 1992: 1293), Tumca<br />

imperatoroba ar dascalda da mamasTan da ZmebTan erTad 602 wels<br />

momavali imperatoris, fokas, brZanebiT sicocxles gamoasalmes (Treadgold<br />

1997: 393-395).<br />

mogvianebiT keisris tituli gaicemoda imperatoris umcros<br />

vaJiSvilebze, ase moxda imperatorebis, heraklesa (610-641 ww.) da<br />

konstantine V kopronimusis (741-775), SemTxvevaSi (Bury 1911: 36). imperatorma<br />

Teofilem (829-842 ww.) keisroba gadasca Tavis siZes, aleqsi mosels, Tumca<br />

maleve daapatimra da pativi ahyara SeTqmulebis sababiT (Treadgold 1997: 440-<br />

442). imperatorma mixael III loTma (842-867 ww.) es tituli biZamiss, bardas,<br />

gadasca, xolo nikifore II fokam (963-969 ww.) mamamiss, barda fokas (ODB 1<br />

1991: 363; Bury 1911: 36). aqedan arcerTi gamxdara bizantiis imperatori, Tumca<br />

yvelani bizantiis imperatoris ojaxis axlo wevrebi iyvnen. amis Semdeg<br />

keisris tituli mianiWes mixeil IV paflagonielis diSvils, mixael<br />

kalafats, romelic imave 1041 wels, biZis gadacvalebis Semdeg, imperatori<br />

gaxda (Sewter 1966: 21-28; ODB 2 1991: 1366). 1057 wels igive tituli SesTavazes<br />

isak komnenoss, romelic imperator mixael VI stratiotikosis winaaRmdeg<br />

mimarTul ajanyebas xelmZRvanelobda. isakma titulze uari Tqva da maleve<br />

warmatebiT daikava dedaqalaqi, xolo Tavad imperatorad ekurTxa (Sewter<br />

1966: VII, 19, 40). isakis memkvidrem, konstantine X dukam (1059-1067 ww.), taxtze<br />

asvlisTanave keisrad Tavisi Zma, ioane duka, daniSna, romelic am tituliT<br />

cxovrebis bolomde iwodeboda (Sewter 1966: VIII, 26; Dawes 1928: book II-III). Tumca<br />

mas mere, rac ioane duka 1074 wels damarcxda rosel baliolTan brZolaSi<br />

da tyved Cavarda, iZulebuli gaxda, dahyoloda roselis brZanebas da Tavi<br />

imperatorad gamoacxada. realurad, keisari ioane duka avantiuristi<br />

159


normani didebulis, roselis, xelSi brma iaraRad iqca. roselis<br />

damarcxebis Semdeg ioanes ZmiSvilma, imperatorma mixael VII dukam (1071-1078<br />

ww.), is Turqebis tyveobidan gamoisyida da piroba daadebina, uari eTqva<br />

imperatorobis pretenziaze. keisari ioane duka berad aRikveca (Angold 1987:<br />

116-117). miuxedavad imisa, rom ioane berad iyo Semdgari, istorikosi ana<br />

komnena mas Zveli pativiT moixseniebs. 1074 wlidan ioane realurad igi<br />

aRar asrulebda keisari movaleobas. am uflebaSi, ioane duka mxolod 1081<br />

wels aRdga, rodesac Tavis siZes, aleqsi I komnenoss, taxtis dauflebaSi<br />

daexmara (Angold 1987: 125-127). swored 1074 wlis Semdeg iRebs keisris<br />

tituls saqarTvelos monarqi giorgi II (1072-1089 ww.), romelic am pativSi,<br />

savaraudod, imperatorma mixael VII dukam aiyvana.<br />

giorgi II bagrationi<br />

qarTuli wyaroebi titul `keisars~Oori mniSvnelobiT xmarobdnen.<br />

`keisrad~ rogorc wesi, bizantiis imperatorebi iwodebian, 45 xolo meore<br />

termini `kesarosi~, rogorc zemoT aRvniSneT saimperio sakariskaco<br />

titulis mniSvnelobiT gamoiyeneboda.<br />

saqarTvelos erTaderTi monarqi, romelmac es tituli bizantiis<br />

imperatorisgan miiRo, iyo giorgi II (1072-1089 ww.). giorgis keisris pativi<br />

bizantiis imperatorisgan daaxloebiT 1074-1081 wlebSi mieniWa da amave<br />

periodSia moWrili misi `kesarosis~ tituliani monetebic, romelic<br />

savaraudod iWeda qveynis dedaqalaq quTaisSi. monetis aRweriloba<br />

Semdegia:<br />

`Subli – wertilovan rkalSi Casmuli vlaqernis wminda<br />

RvTismSoblis welzeviTi gamosaxuleba, Tavze SaravandiT. Saravandis<br />

SigniT oTxi wertilisgan Semdgari sami vardulia Casmuli. gamosaxulebis<br />

gverdebze ormwkrivad Zlier damaxinjebuli berZnuli zedwerili: he hagia<br />

Teotikos – wminda RvTismSobeli.<br />

45 rig SemTxvevebSi qarTveli mefeebic, rogorc amas qvemoT vixilavT.<br />

160


zurgi – Serwymuli wertilovani rkalis SigniT qarTuli<br />

asomTavruliT Sesrulebulia zedwerili: `qriste, adide giorgi, afxazTa<br />

da qarTvelTa mefe”. centrSi, samstriqonad: `da kesarosi~ (dundua, dundua<br />

2006: 193, tab. VIII, # 53) (dundua, dundua 2006: 193, tab. VIII, # 53).<br />

giorgis aRniSnuli emisia ganxorcielda mas Semdeg, rac man mefobis<br />

dasawyisSi novelisimosisa da sevastosis warweriani monetebi moWra. am<br />

gamoSvebis yvela monetis atribucia identuria, gansxvavebulia mxolod<br />

bizantiuri saimperio tituli, romelic masze aris datanili. yvelaferi es<br />

imis maniSnebelia, rom giorgi erTmaneTis miyolebiT atarebda aRniSnul<br />

titulebs. amaTgan bolos swored keisaroba/kesarosoba miiRo, rogorc<br />

yvelaze maRali rangis saimperio pativi.<br />

keisari/kesarosis tituliT giorgi qarTul anderZ-minawerebSic<br />

iwodeba. SemorCenilia ramdenime kolofoni maT Soris ori TariRiania,<br />

xolo damarCenebi ki uTariRo (giorgis statusis Sesaxeb, ix.: anTelava 1988:<br />

97-116; samuSia 2012 : 8-17). 46<br />

Tedo Jordanias mier gamoqveynebuli qronikebis mixedviT, giorgi 1081<br />

wels ukve keisari/kesarosad iwodeba (Jordania 2004: 228-229). es aris<br />

yvelaze adreuli TariRiani kolofoni, romeliTac irkveva, rom giorgis<br />

keisari/kesarosi 1081 wlamde gamxdara. aRniSnuli cnoba, Tedo Jordanias,<br />

aleqsandre cagarelis mier mopovebuli, tyavis ydaSi moqceuli,<br />

metafrasuli krebulis Targmanidan amouweria. anderZ-minaweris Sinaarsi<br />

sainteresod gveCveneba:<br />

`iTargmna ukue ese metafrasti qalaqsa Sina sameufosa<br />

kostantinepolsa, monastersa S(in)a y(ovla)d Suenierisa trianflius dedisa<br />

R(mr)Tisasa, uRirsisa mier TeofileÁsa xuces monazonisa, maTve ÃeliTa<br />

mier gainusxa dasabamiTgan welTa equsi aTas xuTas oTxmeoc-da-mecxresa,<br />

indiqtionsa oTxsa berZnulad; mefobasa aRmosavleTs giorgi kesarosisa,<br />

46 giorgi II-is xanis qarTvel mefeTa politikuri statusis Sesaxeb ix.: i. anTelava.<br />

qarTuli saistorio masala giorgi II-is statusis Sesaxeb. XI-XIV ss. qarTuli saistorio<br />

wyaroebi. Tb. 1988, gv. 97-116; j. samuSia. daviT aRmaSenebeli: statusi 1083-1089 wlebi. Jurn.<br />

daviT aRmaSenebeli da misi epoqa – Tsu saqarTvelos istoriis institutis specialuri<br />

damateba. Tb. 2012, gv. 8-17.<br />

161


agratis Zisa, romlisa brZanebiT viwye Targmnad wignTa ellinurisagan<br />

qarTulad, xolo saberZneTs dedoflobasa marTa, misive giorgis disasa da<br />

mefobasa nikifore botinatisa da aleqsi komninisa, mas Jamsa odes bagratis<br />

asuli mariam dedofali aRmosavleTiT kostantinepoles Semovida~<br />

(Jordania 2004: 228-229).<br />

rogorc vxedavT, Targmani giorgi xucesmonazons Seusrulebia<br />

saqarTvelos mefis giorgi meoris, brZanebiT, romelic keisari/kesarosad<br />

iwodeboda. giorgis titulebs Soris mniSvnelovania misi aRmosavleTis<br />

mefed moxsenieba, am SemTxvevaSi igi bizantiis aRmosavleTiT mdebare<br />

qristianuli samyaros mmarTvelad moiazreba. xolo keisari/kesarosis<br />

tituli bunebrivia, misTvis imperatoris wyalobaa.<br />

`yoveli aRmosavleTis mefis~ tituli, romelic bizantiur wodebisTan<br />

erTobliobaSi aris warmodgenili daviT III kurapalatis droidan<br />

mkvidrdeba qarTul politikur sivrceSi (badriZe 1974: 79-89; kopaliani 1972).<br />

amdenad, giorgi xucesmonazoni anderZSi swored giorgi meoris<br />

aRmosavleTSi mefobasa da mis keisrobas/kesarobas usvams xazs, rac,<br />

bunebrivia, imis maniSnebelia, rom 1081 wlisTvis giorgi mefe `yovlisa<br />

aRmosavleTis kesarosis~ tituls mflobelia. mogvianebiT, ruis-urbnisis<br />

krebis anderZis mixedviT, ki sapatio wodebas `yovlisa dasavalisa~ anu<br />

yoveli dasavleTis keisris wodebasac umatebs. Tu rodis uCndeba, amaze<br />

pretenzia giorgis, es wyaroebidan ar Cans. SeiZleba vivaraudoT, rom<br />

`yovlisa aRmosavalisa da dasavalisa~ keisroba aq, SesaZloa, sruliad<br />

saqarTvelosa an sruliad aRmosavleT qristianul samyaros aRniSnavdes,<br />

radgan 1081 wlis anderZis mixedviT, igi mxolod aRmosavleTis<br />

keisari/kesarosia, xolo 1081 wlis Semdeg, rodesac is politikur<br />

warumateblobebs ganicdis, Zneli warmosadgenia, rom mas sakuTari<br />

pretenziebi gaezarda.<br />

aRniSnuli anderZ-minaweri yvelaze adreuli periodiT daTariRebuli<br />

Zeglia, romelSic giorgi keisrad iwodeba. sxva ufro adreuli xanis<br />

masala Cven xelT ar gvaqvs. sxva anderZ-minawerebis mixedviT dasturdeba,<br />

rom giorgis keisris tituli 1085 wels da 1089 wlis Semdeg utarebia.<br />

162


ogorc varkvevT, sevastosoba giorgim 1073 wels miiRo, rac saSualebas<br />

iZleva odnav SevamokloT keisrobis miRebis qronologiuri CarCo da is<br />

1074-1081 wlebs Soris ganvsazRvroT.<br />

is Tu rodis miiRo giorgim keisris tituli metn-naklebad garkveulia<br />

qarTul istoriografiSi. amisTvis yvelaze xelsayreli SemTxveva mixael<br />

VII-is imperatorobis dros Seiqmna. banaSi zavi daido, romlis safuZvelzec<br />

grigol bakurianis Zem imperatoris brZanebiT giorgi mefes iberiis Temis<br />

didi nawili da aRmosavleTis rigi teritoriebi gadasca karis qveynis<br />

CaTvliT. daviT aRmaSeneblis mematiane wers:<br />

`warvida mefe giorgi mamulsa TÂssa taos da movida banas; mun movida<br />

winaSe maTsa zoravari aRmosavalisaÁ grigol bakurianis Ze, romelsa<br />

hqondes olTisni da karnu-qalaqi da kari, da didad iamxanag[es] da<br />

ganisuenes. da mosca giorgi mefesa karis cixe-qalaqi da misi mimdgomi<br />

queyanaÁ; xolo mefeman dautevna kars aznaurni SavSni da warmovida Sina~<br />

(metreveli 2008: 301).<br />

wyaroSi ar dasturdeba, miiRo Tu ara giorgim raime bizantiuri<br />

tituli imperatorisgan. ufro metic, ise Cans, TiTqos olTisis, karis da<br />

mimdgomi qveynebis gadacema, mxolod grigol bakurianis Zis iniciativa<br />

yofiliyo. ra Tqma unda, es ase ar aris. grigolis es nabiji imperatoris<br />

mier unda yofiliyo nakarnaxevi, xolo, rogorc es qarTul<br />

istoriografiaSi aris miRebuli, aRmosavleTSi arsebuli bizantiuri<br />

samflobeloebis garda imperators giorgi meorisTvis keisris titulic<br />

unda eboZebina (dundua, dundua 2006: 87-93). vinaidan banaSi dadebuli zavi,<br />

bolo gamokvlevebis mixedviT, 1076 wels gaformda (metreveli, samuSia 2003:<br />

87-93), giorgis mier keisrobis miRebac, amave wliT unda ganvsazRvroT.<br />

giorgi II gaxda saqarTveloSi moRvawe pirveli da ukanaskneli<br />

politikuri figura, romelmac keisris oficialuri tituli miiRo<br />

bizantiis imperatorisgan. ufro metic, misi gardacvalebis Semdeg saerTod<br />

ar dasturdeba bizantiis imperatorebis mier saimperio sakariskaco<br />

titulebis gacema saqarTveloSi moRvawe feodalebze. es ukanaskneli imis<br />

maniSnebelia, rom daviT IV aRmaSenebelma, romelic 1104 wels, ukve<br />

163


TviTmpyroblad ixseniebs Tavs, xeli Seuwyo maTi gacemis Sewyvetas<br />

saqarTvelos samefoSi. giorgi, albaT, erT-erTi ukanasknelia, romelic<br />

bizantiis imperiis senatorul pativs cxovrebis bolomde atarebda. is<br />

keisris saimperio tituliT 1076-1112 wlebSi iwodeboda (doliZe 1970: 125-126).<br />

aRniSnuls adasturebs 1104 wlis ruis-urbnisis krebis `Zeglisweris~<br />

mosaxseniebeli, sadac is swored keisrad aris wodebuli. mosaxsenieblis<br />

CvenTvis saintereso monakveTi ase ikiTxeba:<br />

`keTilad msaxurisa da RmrTiv-dacvulisa mefisa Cuenisa giorgi<br />

mefeTa mefisa da yovlisa aRmosavalisa da dasavalisa kesarosisa,<br />

mravalmca arian welni~ (doliZe 1970: 125).<br />

ruis-urbnisis krebis `Zeglisweris~ mosaxsenieblis mixedviT, giorgi<br />

`yovlisa aRmosavalisa da dasavalisa kesarosia~. msgavsi saxis formula<br />

pirvelad gvxvdeba qarTul politikur terminologiaSi, aqamde qarTveli<br />

mefeebi `yovlisa aRmosavleTis~ mpyrobelis (igulisxmeba kurapalati,<br />

novelisimosi da a.S.) epiTetiT moixseniebdnen Tavs. am formulas ar<br />

vxvdebiT arc giorgis mier gacemul sigelze, romelic mefobis dasawyisSia<br />

Sedgenili (enuqiZem, silogavam, SoSiaSvili 1984: 46-49). rogorc aRvniSneT,<br />

giorgi keisrad ixsenieba mis dros moWril vercxlis safaszec. monetis<br />

aversze vlaqernis RvTismSobelia gamosaxuli. es aris am tipis monetebis<br />

erT-erTi bolo emisia.<br />

keisris tituli giorgi II bagrationis drois bizantiaSi<br />

giorgi II-is garda, misive sicocxleSi keisris tituls atarebdnen<br />

bizantiis sxva warCinebulebic. magaliTad, keisari ioane duka, imperator<br />

mixael VII dukas biZa (Dawes 1928: I, XII, 31), aseve nikifore melisene,<br />

romelmac es tituli aleqsi I komnenosis taxtze asvlis Semdeg, 1081 wels,<br />

miiRo (Dawes 1928: II, VIII, 62). aleqsi I komnenosma nikifore melisenes,<br />

romelic nikifore botaniates winaaRmdeg ajanyda, mSvidobis sanacvlod<br />

164


keisari tituli da teritoria SesTavaza TesaliaSi (Dawes 1928: II, VIII, 62). 47<br />

keisris tituls atarebda, aseve, ana komnenas qmari, nikifore vrienosi<br />

(Dawes 1928: pref. 2-3).<br />

keisris tituli ioane dukas Semdeg nikifore melisenes unda mieRo,<br />

xolo misi gardacvalebis Semdeg _ nikifore vrienoss. aRsaniSnavia is<br />

faqtic, rom am tituliT ioane duka misi berad aRkvecis Semdegac ixsenieba.<br />

1081 wlis Teberval-martSi, rodesac aleqsi komnenosi Riad iwyebs<br />

moqmedebas xelisuflebis uzurpaciis mizniT ioane keisrad ixsenieba. am<br />

SemTxvevaSi ioane duka aleqsis erT-erTi umTavresi mokavSiri iyo, romlsac<br />

maincdamainc didi kmayofileba ar gamouxatavs siZis am wamowyebis mimarT,<br />

ana komnena wers:<br />

`is (aleqsi I komnenosi _ l. T.) gaemarTa keisaris (ioane duka _ l.<br />

T.) karavSi gamTeniisas da uambo mas Tavisi ganzraxvis Sesaxeb da sTxova<br />

gahyoloda mas daculi kedlebisa da maTi mcvelebis (romlebic SerCeulni<br />

iyvnen sxvadasxva samxedro nawilebisgan) dasazverad, aseve imis<br />

gansasazRvrad, Tu rogor SeZlebdnen isini qalaqis dauflebas. keisari<br />

SeaSfoTa am SemoTavazebam, radgan mas is-is iyo daedo aRTqma monastruli<br />

cxovrebis wesis Sesaxeb da, bunebrivia, uars ambobda misuliyo kedlebTan<br />

axlos, raTa ar gamxdariyo saguSagoebTan da kedlebTan mdgari xalxis<br />

dasacini~ (Dawes 1928: II, VIII, 62).<br />

mogvianebiT irkveva, rom aleqsi komnenoss ioane mcvelebis mosyidvis<br />

mizniT undoda gamoeyenebina, xolo ioane duka mas Semdeg iviwyebs Tavis<br />

sasuliero cxovrebas, rac sakuTari ojaxis interesebs safrTxe emuqreba<br />

(Angold 1987: 127).<br />

sabolood, aleqs komnenosi ikavebs konstantinopols da imperatori<br />

xdeba, xolo irina dukaina, ioane dukas SviliSvili, inarCunebs dedoflob-<br />

as da kanonieri qmris gverdiT ikavebs adgils (Angold 1987: 126-127).<br />

47 Anna Comnena. The Alexiad, book II, VIII, gv. 62. aleqsim, rodesac nikifore melisenoss<br />

SesTavaza kesarosoba, ioane duka misi survilisamebr berad iyo aRkvecili da samonastro<br />

cxovrebas misdevda, Tumca miuxedavad amisa, istorikosi ana komnena mas, mainc kesarosad<br />

moixseniebs (ix.: Anna Comnena. The Alexiad, book II, VIII, gv. 63).<br />

165


miuxedavad imisa, rom ioane duka berad aris Semdgari 1081 wlis martisTvis,<br />

ana komnenas `aleqsiadaSi~ mainc keisris pativiT ixsenieba. unda vifiqroT,<br />

rom formalurad ioane inarCunebs am tituls, Tumca irinas gadedoflebis<br />

Semdeg kvlav Camoscilda politikas da Tavis samflobeloebs daubrunda<br />

TrakiaSi (Angold 1987: 127; Polemis 1985). 48<br />

amdenad, mefe giorgi II bagrationis garda, keisris tituls<br />

bizantiaSi ori pirovneba, ioane duka, imperator konstantine X dukas (1059-<br />

1067 ww.) Zma da nikifore melisenosi flobdnen, xolo amaT Semdeg amave<br />

tituls iRebs keisar aleqsi komnenisis siZe _ nikifore vrienosi.<br />

zaqaria da ivane mxargrZelebi<br />

keisari/kesarosis tituliT saqarTveloSi mxolod mefe giorgi II ar<br />

ixsenieba, amave tituls, somxuri wyaroebis mixedviT, atarebdnen zaqaria da<br />

ivane mxargrZelebi. erT-erTi somxuri anderZ-minaweri (hiSatakarani) Semdeg<br />

cnobas gvawvdis:<br />

`saxelovani erisTavT-erisTavi (iSxanT-iSxani – l. T.) patroni<br />

xavrasi, Ze amir sargisisa… iyo dedis Zma somexTa da qarTvelTa da<br />

yovelTa afxazTa kesarosebis, keTilmsaxur, RmrTivgandidebul didi<br />

zaqariasi da ivanesi~ (abdalaZe 2005: 56).<br />

somxur anderZ-minawerSi keisari/kesarosis tituli `kesarosacis~<br />

formiT aris dafiqsirebuli. 49 es ki imaze miuTiTebs, rom somxeTSic<br />

msgavsad qarTulisa gamoyofdnen termin `kesaross~, misi originali<br />

formisgan _ `keisarsgan~.<br />

zaqaria da ivane mxargrZelebi, rogorc cnobilia Tamar mefis (1184-<br />

1210 ww.) dros dawinaurdnen, isini flobdnen somxur miwebs, aseve<br />

teritoriebs qvemo qarTlSi. mxargrZelebis gaZlierebas gansakuTrebiT<br />

xeli maTma samxedro aqtivobam Seuwyo. amis Sedegad, sxvadasxva dros isini<br />

euflebian aTabagis, amirspasalaris, mandaturTuxucesis da<br />

48<br />

Angold 1997: 127. vrclad dukebis dinastiisa da ioane dukas moRvaweobis Sesaxeb ixileT:<br />

Polemis 1985.<br />

49 somxur teqstTan dakavSirebiT gaweuli konsultaciisaTvis madlobas vuxdiT istoriis<br />

doqtors qeTevan quTaTelaZes.<br />

166


msaxurTuxucesis saxeloebs. zaqaria Tavis samflobeloebSi SahanSahadac<br />

iwodeba, rac xazs usvams mis mier qalaq anisisa da somxeTis centraluri<br />

provinciis mflobelobas (darCiaSvili 2010: 110-115, 145). 50 es samflobeloebi<br />

adre somxeTis samefos SemadgenlobaSi iyo moqceuli, mogvianebiT, didi<br />

brZolebis Semdeg, isini saqarTvelos samefom SeierTa (saqarTvelos<br />

istoriis narkvevebi III 1979: 263-274).<br />

zaqarias da ivanes gavlena saqarTveloSi mniSvnelovani iyo, ris<br />

gamoc isini saqarTvelos mefis karze sxva feodalebze metad dawinaurdnen.<br />

miuxedavad imisa, rom mwignobarTuxuces-Wyondideli rCeboda mefis karze de<br />

jure pirvel moxeled, realurad misi adgili Tamaris mefobis miwuruls<br />

mxargrZelebma daikaves (anTelava 1983: 136-138).<br />

sxva saqmea, ramdenad realuria zaqaria da ivane mxargrZelebis mier<br />

keisari/kesarosis pativis oficialuri miReba. am tituls bizantiis<br />

imperatori ukve aRar gascemda saqarTvelos teritoriaze mosaxle<br />

feodalebze. erTaderTi, visac SeeZlo es tituli gaeca mxargrZelebze, iyo<br />

Tavad saqarTvelos TviTmpyrobeli.<br />

saqarTvelos monarqi TviTmpyroblad daviT IV aRmaSeneblis droidan<br />

iwodeba, amdenad, am droidan moyolebuli bizantia wyvets saimperio<br />

sakariskaco titulebis gacemas aRmosavleTSi. keisrebad am SemTxvevaSi<br />

mxargrZelebis sasargeblod, saqarTvelos mefes (Tamars an giorgi IV<br />

laSas) SeeZlo gaeca, Tumca SemoiRo Tu ara mefem saqarTvelos samefo<br />

karze es tituli, saistorio wyaroebSi ar Cans. ar Cans arc is, Tu ra<br />

funqcia-movaleobebi unda hqonoda dakisrebuli am titulis mflobels.<br />

Cveni azriT, somxur wyaroebSi moxseniebuli keisari/kesarosis<br />

tituli zaqarias da ivanes sapatio titulis saxiT unda hqonodaT<br />

miRebuli, rac ar gamoxatavda maT oficialur mdgomareobas qveyanaSi.<br />

magaliTad, imave xanaSi angelosebis bizantiaSi tituli keisari kvlav erT-<br />

erT umaRles titulad rCeba. am tituls jer laTini ranier-ioane<br />

50 SanSe darCiaSvilis azriT, aRniSnuli tituli zaqaria mxargZels formalurad hqonda<br />

miRebuli da is ar atarebda raime politikur datvirTvas, ix.: S. darCiaSvili. Ziebani<br />

qarTul-somxuri urTierTobis istoriidan: somxuri lapidaruli warwerebis cnobebi<br />

saqarTvelos Sesaxeb XII-XIII saukuneebis pirvel mesamedSi. Tb. 2010, gv. 145, 110-115.<br />

167


montferati flobda, xolo Semdeg ki misi Zma konrad montferati. es<br />

ukanaskneli imperator isak II angelosis (1185-1195 ww.) siZe da uaxloesi<br />

TanamebrZoli iyo da Tavi aleqsi vranas ajanyebis CaxSobisas gamoiCina<br />

(ODB I 1991: 495).<br />

amdenad, zaqaria da ivane mxargrZelebis kuTvnili tituli<br />

`kesarosi~ sapatio epiTeti unda yofiliyo da ara oficialuri tituli.<br />

SesaZloa, es pasaJi somexi panegirikis mier mxargrZelebis socialuri<br />

mdgomareobis xazgasma ufro iyo, vidre raime saxis oficialuri tituli.<br />

yovel SemTxvevisTvis, saqarTveloSi, qarTuli wyaroebis mixedviT, jer<br />

jerobiT ar dasturdeba bizantiuri sakariskaco titulebis SemoReba<br />

adgilobrivi mmarTvelebis mier.<br />

mniSvnelovania aRmosavluri wyaroebis monacemebi saqarTvelos<br />

amirspasalaris titulTan dakavSirebiT. magali Toduas mier Targmnil<br />

sparsul enaze Sesrulebul krebulSi, romelic 1219 wels aris gadawerili,<br />

daculia informacia afzal al-din badil xayan Sarvanis (1120/6-1199 ww.)<br />

(mokled mis Sesaxeb, ix.: qse XI 1987: 416) werilebidan. masSi saqarTvelos<br />

amirspasalaris mimarTvis forma aris warmodgenili, sadac es ukanaskneli<br />

keisari/kesarosad iwodeba:<br />

`maRali sakrebulos; didi amir-spasalaris; udidesi mbrZaneblis...<br />

keisarTa mZlevelis... qristianTa laSqris winamZRolis; [qristes] mowafeTa<br />

gvirgvinis; amiraTa TviTmpyrobelis; abxazisa da Saqis falavnis; armanisa<br />

da rumis marzbanis; alanisa da rusis sardlis, udidesi keisarosis<br />

sicocxle srulqmnili iRbliT maradi iyos misi mociqulebis krebulis<br />

saxeliT~. (Todua 1979: 27)<br />

aRsaniSnavia, rom amirspasalaris mimarTvis teqstSi keisris tituli<br />

ori gansxvavebuli formiT aris warmodgenili, dasawyisSi rogorc `al-<br />

kaÁasira~ (mxol. `kaÁsar~), xolo boloSi ki, rogorc `kisarus~. 51 Tu pirvel<br />

SemTxvevaSi keisris arabulidan sparsulSi Sesuli forma gvaqvs<br />

dafiqsirebuli, meore SemTxvevaSi keisris titulis berZnuli formiT<br />

51 sparsul teqstTan dakavSirebiT konsultaciisTvis madlobas vuxdiT folologiis doqtors darejan gardavaZes.<br />

168


arabulsa da sparsulSi Sesul termins vafiqsirebT, romelic pirvelisgan<br />

gansxvavebuli mniSvnelobiT aris warmodgenili. amdenad, aRmosavlurma<br />

wyaroebma qarTuli wyaroebis msgavsad, termini `keisari~ or gansxvavebul<br />

sityvad aqcies. amaTgan pirveli ixmareboda mefeebis sapatio epiTetad,<br />

xolo meore bizantiuri sakariskaco titulis mniSvnelobiT.<br />

amrigad, sparsuli teqstis mTargmnelma, magali Toduam es ori<br />

termini qarTul politikur realobaSi damkvidrebul `keisrisa~ da<br />

`kesarosis~ titulebs daukavSira da Sesabamisad Targmna kidec.<br />

magali Toduas azriT, mis mier Targmnil teqstebSi daculi<br />

epiTetebi oficialuri mimarTvis dros savaldebulo Tu ara, sasurveli<br />

mainc iyo, rom warmoTqmuliyo. amgvarad, werilebSi dacul titulebsa Tu<br />

epiTetebs garkveuli ceremoniuli datvirTva hqonda, magram ara yovelTvis<br />

oficialuri. m. Todua wers: `am masalis Seswavlisas mainc sifrTxile<br />

gvmarTebs, radgan nawili am titulTagan SeiZleba iyos ara oficialuri<br />

tituli (layab), aramed ubralo epiTeti (vasф)~ (Todua 1979: 33-34).<br />

amgvarad, somxuri da sparsuli wyaroebis Sejerebis safuZvelze<br />

unda davaskvnaT, rom keisari/kesarosis tituli saqarTveloSi<br />

gamoiyeneboda, Tumca nakleb savaraudoa, rom is XII-XIII ss. mijnaze raime<br />

saxis oficialuri tituli yofiliyo. mxargrZelebis magaliTze SeiZleba<br />

iTqvas, rom es tituli maT araoficialur tituls warmoadgenda. 52 (Todua<br />

1979: 82) miuxedavad aRniSnuli titulis araoficialuri saxisa, amave<br />

wyaroebis mixedviT, mxargrZelebi saqarTvelos mefis keisari/kesarosebia:<br />

`qarTvelTa da yovelTa afxazTa kesarosebis...~, xolo saqarTvelos monarqi<br />

ki maTi uzenaesi imperatori.<br />

amdenad, bizantiis mier boZebul keisari/kesarosis tituls<br />

saqarTveloSi mxolod giorgi II flobda vidre gardacvalebamde _ 1076/8-<br />

1112 wlebSi. keisari/kesarosis araoficialuri tituliT Semkobili arian,<br />

aseve Zmebi zaqaria da ivane mxargrZelebi. aqve aRvniSnavT imasac, rom<br />

keisris tituli saqarTveloSi ar ixmareboda, rogorc saimperatoro<br />

52 m. Todua Tvlis, rom xayanis zemoTmoyvanili mimarTvis teqsti, SeiZleba romelime<br />

mxargrZels ekuTvnobes. ix.: m. Todua. qarTul-sparsuli etiudebi. III, gv. 82.<br />

169


tituli da, msgavsad sevastosisa, warmoadgenda rigiT saimperatoro<br />

sakariskaco tituls.<br />

keisris kurTxevis ceremoniali, regaliebi da privilegiebi<br />

keisris titulis sruli saxiT warmodgenis TvalsazrisiT<br />

mniSvnelovania mis funqciaze, kurTxevis ceremonialsa Tu regaliebis<br />

sakiTxebze garkveuli warmodgenis Seqmna. Tavidanve unda aRiniSnos isic,<br />

rom keisrad kurTxeva imperatoris kurTxevis analogiiT xdeboda. masve<br />

gadaecemoda investitura, rac Zalauflebis miniWebas gamoxatavda.<br />

investituris gadacema da masTan dakavSirebuli ceremoniali TiTqmis yvela<br />

bizantiuri titulis miniWebis saritualo nawili iyo.<br />

keisris pativSi ayvanili imperatoris ojaxis wevris saritualo<br />

ceremonia dawvrilebiT aqvs aRwerili imperator konstantine VII<br />

porfirogenets naSromSi `ceremoniebis Sesaxeb~ (De Cerimoniis Aulea Byzantinae),<br />

sadac aRniSnul ceremonias da masTan dakavSirebul wesebs calke Tavi aqvs<br />

miZRvnili (Reiske 1929: I, 43, 217-222; Bury 1907: 209-227; Bury 1907 2 : 417-439). imave<br />

konstantines teqstSi moyvanilia xotbis-Sesxmis magaliTi, romelic<br />

keisrad kurTxevis Semadgeneli nawili iyo (Reiske 1929: I, 43, 222-223). rogorc<br />

aleqsandre kaJdani aRniSnavs, XI saukunemde keisris tituli mxolod<br />

imperatoris Svilebs eZleodaT, gamonaklis SemTxvevebad dasaxelebuli<br />

aqvs bardas arCeva keisrad mixael III loTis dros, nikifore II fokas mier<br />

misi mamis, barda fokas, keisrad kurTxeva da bulgareTis xanis, tervelis,<br />

ayvana amave pativSi, rac sigilografiuli masalebiTac dasturdeba (ODB I<br />

1991: 363). sxva SemTxvevaSi, rogorc wesi, keisrad an Svils akurTxebdnen<br />

anda jer potenciuri kandidatis Svilad ayvana xdeboda, xolo Semdeg ki<br />

misi keisrad kurTxeva. mixael fselosi mixeil IV paflagonielis (1034-1041<br />

ww.) memkvidris SerCevasTan dakavSirebiT gadmogvcems imperatorisa da misi<br />

Zmis, ioane orfanotroposis (igive ioane saWurisis) saubars:<br />

`[ioane orfanotroposi mimarTavs imperators] Cveni Zma (imperatorisa<br />

da ioanes, kidev erTi Zma, saxelad nikita, romelic am droisTvis<br />

170


gardacvlilia – l. T.) rom cocxali yofiliyo, Tqven mas mianiWebdiT<br />

meore umaRles tituls qveyanaSi – keisris saxelos. mas mere, rac<br />

sikvdilma is waiyvana Cvengan, aq aris Cveni disSvili, mixaeli (igive, mixael<br />

V kalafati momavali imperatori – l. T.), romelsac mindobili aqvs Seni<br />

piradi dacvis xelmZRvaneloba. ratom ar gavxadoT is keisari? is ufro<br />

gulmodgined Cadgeba Sens samsaxurSi vidre adre... Sen ici batono, rom<br />

zoias (dedofali zoia, imperator konstantine VIII makedonelis ufrosi<br />

qaliSvili – l. T.), romelic imperiis memkvidreobas flobs, mTeli eri<br />

udides Tayvans scems imitom, rom is aris qali da taxtis memkvidre. ufro<br />

metic, iyo ra Zalian guluxvi fulis gacemaSi, man (zoiam – l. T.) bolomde<br />

moigo xalxis gulebi. Sesabamisad, me girCev, rom Cven swored igi unda<br />

gavxadoT Cveni diswulis dedad. Tu is (zoia – l. T.) aiyvans mas (mixael<br />

kalafats – l. T.) Svilad, es ufro momgebiani iqneba da, amasTan, ufro<br />

daviyolebT mas (zoias – l. T.) misi (mixael kalafatis) keisris titulsa<br />

da pativSi aRzevebaze~ (Sewter 1966: IV, 22).<br />

pasaJi sainteresoa, vinaidan uCvenebs imas, Tu rogor SeiZleboda<br />

momxdariyo dabali warmoSobis mqone mixael kalafatis (Каждан 1974: 37, 61)<br />

aRzeveba keisris rangSi, rac mas gzas uxsnida, gamxdariyo bizantiis<br />

imperatori. sabolood, dedofalma zoiam Svilad aiyvana mixaeli kalafati,<br />

romelsac imTaviTve keisris pativi miuboZes, xolo biZis gardacvalebis<br />

Semdeg ki imperatorad akurTxes (Angold 1987: 56).<br />

amgvarad, saimperatoro ojaxis mier konkretuli piris Svilad ayvana<br />

SesaZloa keisrad kurTxevis winapiroba gamxdariyo. Svilad ayvanis gareSe<br />

keisris pretenziebi saimperatoro taxtze mizeruli iyo (Скабаланович 1884:<br />

150). im SemTxvevaSi, Tu keisari isedac imperatoris Svili iyo, aseTi<br />

ceremonia, bunebrivia saWiro aRar iyo.<br />

uSualod kurTxevis ceremoniali kargad aqvs aRwerili nikolai<br />

skabalanoviCs. misi SeniSvniT, keisars Tavze adgamdnen gvirgvins, romelic<br />

avtoris azriT, diademas waagavda (Скабаланович 1884: 150). realurad ki es<br />

iyo stefanosi (στέφανος), anu gvirgvini, romelsac rkalis forma aqvs, oRond<br />

171


SuaSi moTavsebuli jvris gareSe (Bury 1907: 22; Oikonomides 1972: 98-99;<br />

javaxiSvili 1962: 31). gvirgviniT Semkobis garda, keisris pativsacemad<br />

awyobdnen saimperatoro palatas, sadac ganlagebuli iyo sapatio yarauli<br />

(Скабаланович 1884: 150). amis Semdeg iniSneboda kurTxevis dRe, romelic<br />

sruldeboda eklesiaSi. aq imperatoris ojaxis wevrebTan erTad Tavs<br />

iyridnen samRvdeloeba da senatis warmomadgenlebi (Скабаланович 1884: 149).<br />

keisris investituras Tavad imperatori gadascemda, gvirgviniTac<br />

swored is mosavda momaval keisars (Oikonomides 1972: 96-99). amis Semdeg<br />

xdeboda misi kurTxeva da bolos kiTxulobdnen xotbis teqsts, romelic<br />

specialurad keisars kurTxevisaTvis iyo gankuTvnili (Reiske 1929: 222-225).<br />

keisris kurTxeva mniSvnelovan msgavsebas avlens Tavad imperatoris<br />

kurTxevis ceremonialTan, filoTeosis traqtatSi pirdapir aris<br />

miTiTebuli, rom keisris pativi Tavisi didebiT imperatoris Sesabamisiao<br />

(Oikonomides 1972: 96-99). nikolas oikonomidisis mier gamoqveynebuli sxva<br />

bizantiuri traqtatebis mixedviT, keisari yvelgan imperatoris Semdeg<br />

umaRles titulad aris miTiTebuli (Oikonomides 1972: 46-47, 242-243, 262-263).<br />

keisris pativi bizantiaSi Tavisi RirsebiT meore iyo XI saukunis<br />

miwurulamde. es mdgomareoba mxolod aleqsi I komnenosis (1081-1118 ww.)<br />

mmarTvelobis pirvelive wels Seicvala, rodesac aleqsim axali<br />

sevastokratoris tituli SemoiRo da mis ufros Zmas, isak komnenoss<br />

uwyaloba (Dawes 1928: III, IV, 78).<br />

nikolai skabalanoviCis SeniSvniT, keisris titulis mflobeli<br />

xSirad samperio jarebis meTauris Tanamdebobasac iTavsebda. am azris<br />

gasamyareblad mkvlevari ramdenime magaliTs iSveliebs bizantiis<br />

politikuri cxovrebidan (Скабаланович 1884: 150-151). Cveni mxriv unda<br />

SevniSnoT, rom keisris tituli, rogorc imperatoris Semdeg yvelaze<br />

sapatio tituli mTeli bizantiis Tanamegobrobis masStabiT, iyo ara<br />

mxolod jaris meTaurobis mopovebis winapiroba, aramed TviT imperatoris<br />

ufleba-movaleobis Sesrulebis realur Sanssac iZleoda keisris titulis<br />

flobis periodSive. keisari rom imperatoris movaleobas asrulebdnen,<br />

172


Tundac am ukanasknelTa umweo mdgomareobis (janmrTelobisa Tu sxva<br />

mizezebis gamo) gaTvaliswinebiT, mravlismetyvelia. xSir SemTxvevebSi<br />

imperiis marTva keisris tituliT sakmaod warmatebiTac xorcieldeboda<br />

(Treadgold 1997: 223-227).<br />

amgvarad, bizantiis imperiaSi keisris titulis mflobels ara<br />

mxolod jaris gaZRola evaleboda imperatoris brZanebis Sesabamisad,<br />

aramed SeeZlo aqtiuri monawileoba mieRo imperiis mmarTvelobaSi da<br />

saWiroebis SemTxvevaSi, Tavadac emarTa aRmosavleT romis imperia. keisris<br />

Tanamdebobis TvalsazrisiT meore piri iyo bizantiis imperiaSi. miuxedavad<br />

imisa, rom es Tanamdeboba ar gulisxmobda konkretuli, gawerili funqciis<br />

Sesrulebas, ris gamoc ganekuTvneboda sapatio titulebis kategorias.<br />

miuxedavad amisa, keisris movaleoba da ierarqiuli mdgomareoba iZleoda<br />

imis SesaZleblobas, rom mis mflobels aqtiuri monawileoba mieRo<br />

imperiis mmarTvelobaSi, xolo iSviaTad imperatoris funqciac SeeTavsebina.<br />

termini `keisari~ qarTuli saistorio wyaroebis mixedviT<br />

miuxedavad imisa, rom keisari didi xania, rac ar yofila<br />

imperatorebis oficialuri tituli qarTul saistorio wyaroebSi, am<br />

terminiT mainc bizantiis imperatorebi ixseniebian. rogorc simom janaSia<br />

SeniSnavs keisris pativma saqarTveloSi bolomde SeinarCuna Zveli<br />

saimperatoro mniSvneloba (saqarTvelos istoria... I 1946: 197; anTelava 1988:<br />

103). qarTul wyaroebSi yvelaferi es naTlad ikveTeba. `qarTlis cxovrebis~<br />

teqstebSi vkiTxulobT:<br />

`xolo amaTsa mefobasa vespasianos, hromTa keisarman, warmotyuena<br />

ierusalemi~ (metreveli 2008: 57).<br />

`iTxova sparsTa mefisagan asuli colad, romelsa erqua balenduxt.<br />

da mosca somxiTi da yovelni mefeni kavkasianni ziTvad, da miswera mis Tana<br />

wigni, romelsa weril iyo esreT: „ormisdisagan, yovelTa mefeTa mefisa,<br />

vaxtangis mimarT, varanxuasro-Tangisa, aTTa mefeTa mefisa axovanisa,~ da<br />

mouwera man brZolaÁ keisrisaÁ, rameTu keisari gansrul iyo brZolad<br />

sparsTa~ (metreveli 2008: 171).<br />

173


`keisarman mavrik mosca asuli colad qasres, da mosca spaÁ misi da<br />

warmogzavna Cubins zeda [da] iota Cubini sparseTiT~ (metreveli 2008: 227).<br />

`xolo Semdgomad amisa raodenTame weliwadTa gamoCnda kaci erTi<br />

saberZneTs, TÂsi mavrik keisrisaÁ, saxeliT herakle. aman mokla fokas<br />

keisari da daipyra saberZneTi~ (metreveli 2008: 229).<br />

amgvarad, rogorc vxedavT qarTuli saistorio narativis mixedviT,<br />

romis imperatorebi diokletianemde (284-305 ww.) da romis/bizantiis<br />

mmarTvelebi diokletianes Semdeg keisrebad iwodebian. es, upirveles<br />

yovlisa exeba `qarTlis cxovrebaSi~ Semaval pirvel or Txzulebas. am<br />

Txzulebebis daTariReba bevr kamaTs iwvevs, Tumca rogorc fiqroben, isini<br />

bagrationTa mmarTvelobis periods ar unda ganekuTvnebodes. 53 swored am<br />

nawarmoebebis mixedviT romis/bizantiis imperatori `keisaria~, xolo<br />

sparseTis monarqi `yovelTa mefeT mefe~. qarTlis monarqi `aTTa mefeT<br />

mefed~ an ubralod mefed aris wodebuli. 54 keisris tituliT bizantiis<br />

mmarTvelebis gamorCeva xdeboda, Sesabamisad isini TavianTi Zveli<br />

oficialuri tituliT ixseniebian. qarTveli monarqi ar cdilobs masTan<br />

Tavs gatolebas, is TiTqos ufro sparsuli samyaros nawilad aRiqvams<br />

sakuTar Tavs. Tumca es mxolod instituciuri mxarea. ukve erismTavrobis<br />

periodidan moyolebuli ki bizantiur sakariskaco titulebs iRebs da<br />

kidev ufro metad axdens integrirebas bizantiis TanamegobrobaSi.<br />

mogvianebiT sxva qarTul teqstebSi bizantiis imperatorebis tituli<br />

`keisari~ qreba da isini qarTuli wyaroebis mixedviT `berZenTa mefeebad~<br />

moixseniebian (yauxCiSvili 1955: 273, 282, 284, 290, 303, 307, 335; yauxCiSvili<br />

53 ukanasknel xanebSi gamosuli wyaroTmcodneobiTi xasiaTis naSromebi `qarTlis<br />

cxovrebis~ Sedgenilobisa da daTariRebis Sesaxeb ekuTvnis amerikel mkvlevars stiven<br />

raps. mis SromebSi farTod aris gaTvaliswinebuli qaTuli Tu ucxouri istoriografiis<br />

miRwevebi. vinaidan Cveni naSromi wyaroebis analizs ar iTvaliswinebs TvalsaCinoebisTvis<br />

davimowmebT, mxolod s. rapis naSromebs, ix.: S. H. Rapp Jr. Studies in medieval Georgian<br />

historiography: early texts and Eurasian contexts. Lovanii. 2003; aseve, misi sadoqtoro disertacia, ix.: S.<br />

H. Rapp Jr. Imagining History at the crossroads: Persia, Byzantium, and the architects of written Georgian past. A<br />

dissertation submitted in partial fulfillment of PhD (History) in University of Michigan. 1997. Sesabamisi<br />

bibliografia ixileT iqve.<br />

54 titulebis: `mefe~, `didi mefe~, `mefeT mefe~ Sesaxeb ix.: n. miwiSvili. `mefeTa mefe~,<br />

`didi mefe~ (samefo titulebis genezisis sakiTxisaTvis). qarTuli diplomartia:<br />

weliwdeuli. tomi 7. Tb. 2000, gv. 546-554; idem. `didi mefe~ vaxtang gorgasali (qarTli da<br />

irani V s. meore naxevarSi). qarTuli diplomatia: weliwdeuli. tomi 10. Tb. 2003, gv. 408-420.<br />

174


1959: 17, 22, 42, 142. Sdr.: metreveli 2008). `mefis~ tituliT ixsenieba zogadad<br />

yvela suvereni, `mefe~ am SemTxvevaSi xelmwifis badali xdeba 55<br />

(yauxCiSvili 1959: 38, 183).<br />

tituli `keisari~ saqarTvelos mefezec fiqsirdeba. amgvarad<br />

iwodebian saqarTvelos monarqebi im panegirikul teqstebSi, romelic<br />

gankuTvnilia maT gansadideblad. erT-erTi pirveli, vinc keisrad aris<br />

dasaxelebuli, daviT IV aRmaSenebelia (1089-1125 ww.). ruis-urbnisis<br />

`Zeglisweris~ (1104 weli) xotbis SesxmaSi daviTi Semdegnairad moixsenieba:<br />

`Sen ufroÁsad brwyinvaleo Tualo yovlisa soflisa mefeTa<br />

erTguamobisao!<br />

romeli ege haerovan xar, viTarca samyaroÁ xilulisa soflisa<br />

Soris...<br />

1970: 124-125).<br />

ganmadidebel flobisa, viTarca avRÂstos keisarTa Soris~ (doliZe<br />

aRsaniSnavia, rom `Zeglisweris~ teqstSi warmodgenilia daviT<br />

aRmaSeneblis ocdacamet taepad dayofili sapatio titulebisa da<br />

epiTetebis mTeli kaskadi (doliZe 1970: 124-125). yvela am epiTetis warmoTqma<br />

savaldebulo unda yofiliyo oficialuri ceremoniebis dros da<br />

specialurad iyo Sedgenili mefis gandidebis mizniT. epiTetebSi mravali<br />

mniSvnelovani pasaJis moZieba SeiZleba. maT Soris, daviTi romis pirveli<br />

imperatoris, avgustusis msgavsad, xelisuflebis ganmamtkiceblad aris<br />

dasaxelebuli. avgustusma am SemTxvevaSi Tavi romis pirvel imperatorad<br />

gamoacxada, xolo daviT aRmaSenebelma saqarTvelos pirvel<br />

TviTmpyroblad. aRniSnuli movlena gaxda imis winapiroba, rom bizantiuri<br />

sakariskaco titulebi saqarTveloSi aRar gaicemoda. amieridan qarTveli<br />

mefeebi ukve sapatio saimperatoro titulebiT ixseniebian. daviTis<br />

TviTmpyrobloba bizantiis imperatoris oficialuri titulis<br />

avtokratoris badalia, xolo keisris tituli _ erT-erTi sapatio epiTeti.<br />

55 magaliTisTvis sakmarisia.: `mefe rusTa~, `durZukTa mefeni~, da a.S. ix.: qarTlis<br />

cxovreba. II, gv. 38, 183. imas Tu ras warmoadgenda tituli `mefe~, Sua saukuneebis qarTul<br />

cnobierebaSi, sxva damoukidebel naSromSi ganvixilavT.<br />

175


izantiuri saimperatori titulebisa Tu epiTetebis gamoyenebas<br />

saqarTveloSi swored daviTis droidan mieca regularuli xasiaTi<br />

(enuqiZem, silogavam, SoSiaSvili 1984: 30, 32-33, 37, 46 Sdr. 71, 77, 100, 110, 167,<br />

181, 183).<br />

daviT IV aRmaSenebeli TviTmpyroblad ruis-urbnisis krebis<br />

mosaxseniebelSi iwodeba, romelic `Zeglisweras~ boloSi aqvs darTuli<br />

(doliZe 1970: 126). xotbis avtori daviTs, avgustusis msgavsad, keisrad<br />

asaxelebs `Sen... viTarca avRÂstos keisarTa Soris~, rac, bunebrivia,<br />

qarTveli mefis romis gamoCenili imperatorebis Tanasworad warmoCenis<br />

SesaniSnavi magaliTia.<br />

amrigad, daviT aRmaSeneblis Semdeg SegviZlia visaubroT<br />

saqarTvelos politikur realobaSi damkvidrebul axal tendenciaze,<br />

bizantiuri saimperatoro titulebis gaCenaze, ramac XII saukunis<br />

dasawyisamde moqmedi bizantiuri saimperio sakariskaco titulatura<br />

Caanacvla. amis erT-erTi gamoxatulebaa tituli `keisari~.<br />

daviT aRmaSeneblis garda, keisrebad ixseniebian Tamari da daviT<br />

soslani. es mimarTva ekuTvnis maT mexotbes – ioane SavTels, romelic<br />

aRniSnul termins, sakuTar panegirikuli Sinaarsis mqone poema<br />

`abdulmesianSi~ iyenebs. ioane SavTeli wers:<br />

`xarke isari! xar keisari,<br />

simdidriT laRi jimSed-mflobeli~ (35, 1) (lolaSvili 1984: 128).<br />

aRniSnuli pasaJi Zalian sainteresoa. aq ioane SavTelis Cvenamde<br />

moRweuli teqsti mcire koreqtirebas saWiroebs. teqstSi `xarke isari~,<br />

unda Caswordes, rogorc `xarke isa[v]ri~. ivane lolaSvilis fiqrobs, rom<br />

aq isris amoqmedebaze aris saubari; Teimuraz bagrationis azriT, strofSi<br />

are-maris, anu raRac sivrcis daxarkvazea aqcenti _ `ganxarke is ari anu<br />

are’’. `isaris~ or damoukidebel sityvad dayofa ar gaiziara ivane<br />

lolaSvilma (lolaSvili 1984: 197). Cven viziarebT lolaSvilis am<br />

ukanasknel mosazrebas, Tumca migvaCnia, rom teqstSi saubaria ara isris<br />

mozidvaze an amoqmedebaze, rac ar Seesabameba 35-e strofis pirveli<br />

striqonis konteqsts iseve, rogorc amave strofis meore striqonisas,<br />

176


omelic pirvelis erTgvari gagrZelebaa, aramed aq saubaria konkretuli<br />

teritoriis daxarkvis mowodebaze, kerZod, isavriis, romelic teqstis<br />

daweris Jams (1204-1205/7ww.) 56 qarTvelTagan damarcxebul rumis sasulTnos<br />

ekuTnoda da alegoriulad rumis sasulTnos mniSvnelobiT aris naxmari.<br />

`abdulmesianis~ daweris Jams rom isavria rumis sulTnis<br />

samflobeloa, es Tamaris mematianemac kargad icis. ruqn ad-dinis suleiman<br />

Sahi (1196-1204 ww.) Tavis sasulTnoSi, saidanac igi jars agrovebs, isavria<br />

erT-erTi pirvelia dasaxelebuli. Tamaris istorikosi wers:<br />

`waravlinna (ruqn ad-dinma – l. T.) yovelTa sazRvarTa TÂsTa, da<br />

iwyo mesopotamias, kaloneroT, galatias, Rangras, ankÂrias, isavrias,<br />

kabadukias, didsa somxiTs, biTÂnias da sazRvarTa feblaRonisaTa, da ara<br />

dauteva TÂnier dedakacisa sofelTa Sina maTTa, aramed yovelni aamÃedrna~<br />

(metreveli 2008: 498).<br />

Tamaris imave istorikosTan isavria sxva adgilzec ixsenieba.<br />

amjerad isavria ukve saqarTvelos mefis TvalsawierSia moqceuli da<br />

qvelmoqmedebis mizniT Tamar mefe Sesawiris saxiT adgilobriv eklesia-<br />

monastrebs didZal qonebas ugzavnis. mematiane aRniSnavs:<br />

`kerZoTa TrakisaTa da kostantinepolis monastrebTa, romanas da<br />

yovelgan, kualad isavrias, kuruseTs da yovelTa maT sanaxebTa Savisa<br />

mTisaTa da kÂprisaTa, – ese yovelni aRavsna qvelissaqmiTa~ (metreveli 2008:<br />

507).<br />

amrigad, rogorc saistorio wyaroSi vkiTxulobT, isavria Tamar<br />

mefis xanaSi saqarTvelos mefis TvalsawierSi iyo moqceuli. rac Seexeba<br />

Tavad isavriis mxares, iq Zveli droidan moyolebuli daumorCilebeli<br />

mTielebi mosaxleobdnen, romlebsac bizantielebi barbarosebs uwodebdnen.<br />

isavrielebi xSirad maradiorobdnen da arbevdnen mimdebare provinciebs,<br />

ris gamoc es mxare imperatorebis gansakuTrebuli yuradRebis centrSi iyo.<br />

56 ioane SavTeli. abdulmesiani, gv. 106-114. poemis zeda qronologiuri zRvari efuZneba<br />

daviT soslanis gardacvalebis TariRs, romelic 1205-1207 ww. Soris gardaicvala. ix.:<br />

qronikebi, gv. 294-296; T. natroSvili, g. jafariZe. cda erTi TariRis dadgenisa. macne. enisa<br />

da literaturis seria. # 1-2. Tb. 1974, gv. 150-152.<br />

177


aqedan iyo warmoSobiT imperatori zenoni (474-491 ww.), aseve gavrcelebuli<br />

legendis mixedviT leon III isavrieli (717-741 ww.) (ODB II 1991: 1014).<br />

amgvarad, isavria keisrebis _ bizantiis imperatorebis _ samflobelo<br />

iyo, Sesabamisad, `xarke isa[v]ri! xar keisari~ keisris, anu daviT soslanis<br />

iuridiuli uflebis aRniSvnaa, flobdes isavriis teritorias, rogorc<br />

keisari. amis Semdeg aqcenti mis simdidrezea gakeTebuli, raTa xazi gaesvas<br />

`keisris~ materialur SesaZleblobebs.<br />

am SemTxvevaSi keisrad daviT soslani unda iyos moxseniebuli. 57<br />

avtori mas mouwodebs isavriis daxarkvisken, rameTu is keisaria da<br />

simdidriT msgavsi jimSed sparseTis mefisa. aqve sagulisxmoa isavriis<br />

sakiTxis Sedareba qalaq limnias aRebasTan, romelic 1204 wels daikaves<br />

qarTvelebma (metreveli 2008: 507; lolaSvili 1984: 84-86, 128, 193-194; stefnaZe<br />

2000: 155-172). berZnuli `limnia~, 58 romelic qarTul wyaroebSi gadmocemulia<br />

rogorc `limoni~ (metreveli 2008: 507), SavTelTan ixsenieba `limonad~ –<br />

`TviT sul imona kide limona~ (33, 1). qalaqis saxelis aseTi umniSvnelo<br />

cvlileba misi riTmaSi Casmis mcdelobiT unda aixsnas. analogiuri<br />

SeiZleba iTqvas isavri/isavriaze.<br />

SavTelis nawarmoebi, rogorc ukve aRvniSneT, panegirikuli<br />

xasiaTisaa da masSi Tamari da daviTi mravali saimperatoro RirsebiT<br />

arian Semkobilni.<br />

tituli `keisari~ qarTvel mefeTa aRmosavlur titulaturaSi<br />

saqarTvelos mefeebis keisrad moxseniebas aRmosavlur wyaroebSic<br />

vxvdebiT. aRmosavluri saistorio narativi, rogorc zemoT aRvniSneT<br />

qarTuli wyaroebis msgavsad `keisarsa~ da `kesaross~ or damoukidebel<br />

57 ivane lolaSvilis azriT, keisrad Tamari iwodeba da misi simdidre, sparsTa<br />

legendaruli mefe jimSedis mflobelobas aris Sedarebuli (ioane SavTeli. abdulmesiani,<br />

gv. 196), Tumca 30-e strofidan moyolebuli, Tu konteqsts gavyvebiT, keisrad, daviT<br />

soslani unda iyos Seqebuli da ara Tamari (ix.: ioane SavTeli. abdulmesiani, gv. 127-128)<br />

58<br />

bizantiuri qalaqi limnias Sesaxeb ixileT: A. Breyr, D. Winfield. The Byzantine monumnets and<br />

topography of the Pontus. Vol. I. DORLC. Washington. 1996, gv. 96‐99.<br />

178


terminad warmogvidgens. am masalebSi qarTveli mefeebi mxolod `keisrebad~<br />

iwodebian.<br />

qarTvel mefe keisarad ixsenieba magali Todua mier gamoqveynebul<br />

sparsuli wyaroebis TargmanSi, sadac, mTargmnelis ganmartebiT, titulebi<br />

`kesarosi~ da `stefanosi~ bizantiis imperatoris boZebulia (Todua 1979:<br />

35), Tumca Tavad TargmanSi `kesarosis~ magier `keisaria~ dasaxelebuli:<br />

`uzenaesi brZaneba udidesi mefisa; aRzevebuli xelmwifisa;<br />

umowyalesi keisrisa... qristes mowafeTa gvirgvinisa; taxtTa da gvirgvinTa<br />

memkvidreobiT mpyrobelisa; aRmosavleTisa da dasavleTis steфanosisa;<br />

qristes sarwmunoebis mcvelisa; abxazis, Saqis, alanis da rumis mefeTa<br />

mefisa; mesiis TanaSemwisa‘‘ (Todua 1979: 5).<br />

Targmanidan Cans, rom werilis ucnobi avtori xmarobs ara<br />

`kesarosis~, aramed `keisris~ tituls, romelic am SemTxvevaSi imperatoris<br />

badalia. rac Seexeba `steфanoss~, is ara titulis, aramed gvirgvinis<br />

mniSvnelobiT unda iyos naxmari. stefanosi (στέφανος), moTvalul-<br />

momargalitebul, oqros brtyeli rkalis formis gvirgvins warmoadgenda.<br />

mas Semdeg, rac rkalis Sua nawilSi stefanoss jvari daumates, aseT<br />

gvirgvins stema (στέμμα) ewoda (javaxiSvili 1962: 31). teqstSi dasaxelebuli<br />

`aRmosavleTisa da dasavleTis steфanozi~ swored gvirgvinosani mefis<br />

mniSvnelobiT unda iyos naxmari. amaze isic mianiSnebs, rom wina, or taepSi<br />

monarqis gvirgvinosnobas esmeva xazi.<br />

aRsaniSnavia, giorgi III-is erT-erTi moneta, romelic aRmosavluri<br />

atribuciiT aris Semkobili, Tumca gvirgvini, romelic mefes adgas Tavze,<br />

bizantiuri saimperatoro stemaa (στέμμα) (dundua, dundua 2006: 204, tab. X,<br />

## 68, 69) da, rogorc zemoT aRvniSneT, gvirgvinis, stefanosis (στέφανος),<br />

ganviTarebis Semdgomi safexuria.<br />

qarTvel mefeTa aRmosavluri titulaturis Seswavlis kuTxiT,<br />

mniSvnelovania xayan Sarvanis mier mefeT mefe giorgi III-is (1156-1184 ww.)<br />

panegirikuli Sesxma. xayani Tavis werilSi aRsarTan I Sarvan-Sahisadmi<br />

aRniSnavs, rom am wels (konkretuli TariRi miTiTebuli ar aris)<br />

179


SarvanSahs RmerTma ori, udidesi bedniereba arguna: erTi, misi Zis dabadeba<br />

(Todua 1979: 25, Sen. 64, 132 , 56, 74), xolo meore, ki, giorgi mefis viziti<br />

SarvanSi (Todua 1979: 25, Sen. 64, 132 , 56, 74; saqarTvelos istoriis narkvevebi<br />

1979: 277). 59 xayani giorgi mefes Semdegnairad ixsenebs:<br />

`qristianTa sulTnis; sulTanTa Semwis; keisarTa winamdgomis;<br />

Zlevamosili ptolemeosis; iranis mefeTa naTesavis; episkoposTa<br />

damrigeblis; absoluturi keisris... (alahimc gaaxangrZlivebs mis mefobasa<br />

da didebas!)~ (Todua 1979: 25).<br />

giorgi absolutur keisrad da keisarTa winamdgomad aris<br />

dasaxelebuli. am SemTxvevaSi qarTveli monarqi sxva keisrebze upiratesad<br />

aris miCneuli. marTalia, es mxolod panegirikis poziciaa, rac ar SeiZleba<br />

asaxavdes realobas, Tumca, kavkasiis politikuri viTarebidan gamomdinare,<br />

msgavsi midgoma, qarTvel mefeTa upiratesobis Sesaxeb sxva qristian<br />

monarqTa Soris, farTod unda yofiliyo gavrcelebuli kavkasiasa da<br />

iranSi (Буниятов 1980: 139), maT Soris, SarvanSic. giorgi mesame xayan Sarvanis<br />

sxva werilebSic keisrad aris mosxeniebuli da Seqebuli. CvenTvis<br />

saintereso monakveTi ase ikiTxeba:<br />

`sawuTros mefeTa mefis da aRzevebuli keisris, sawuTros<br />

aleqsandres (xangZlivs hyofs allahi sidides misi saqmisas!) ... marad iyos<br />

dafrqveuli qveynis mpyrobelis; sawuTros mefeTa mefis; epoqis avgustosis;<br />

udidesi keisrisa da uganaTlebulesi herakles; usrulyofilesi<br />

ptolemeosis; umarTlmsajulesi filipes; saxelmwifos sidiadis; mesiis<br />

maxvilis aRzevebul sasaxlesa da Rirseul samefo karze da avi Tvali<br />

[misi] bednierebis srulqmnilebas RmerTma acilos!~ (Todua 1979: 16).<br />

amdenad, xayan Sarvanis saxiT saqarTvelos mefe giorgi mesames<br />

marTlac SesaniSnavi mexotbe hyavda. man qarTvel mefeTa tradiciuli<br />

epiTetebis gaTvaliswinebiT mefe uamravi Zvirfasi epiTetiT Seamko.<br />

aRsaniSnavia isic, rom am epiTetebis erTi nawili daviT aRmaSeneblis<br />

59 SarvanSi giorgis Casvla 1173 wels dasturdeba, SarvanSah aRsarTanis dasaxmareblad<br />

darubandis amiras winaaRmdeg. werilSi SesaZloa am vizitzea saubari. magali ToduasTan<br />

vxvdebiT meore TariRsac – 1158 wels, ix.: m. Todua. qarTul-sparsuli etiudebi. III, gv. 25,<br />

Sen. 64, 132 gv. 56, 74; saqarTvelos istoriis narkvevebi. t. III, gv. 277.<br />

180


xotbaSic aris moxseniebuli, 60 rac kidev erTxel miuTiTebs imas, rom misi<br />

avtori xayan Sarvani ki ar aris, aramed is mxolod interpretatoria. am<br />

sapatio titulebis miniWeba qarTveli monaqebisTvis garkveuli tradiciis<br />

Sedegad iyo dadgenili, rac, bunebrivia droTa ganmavlobaSi ivseboda da<br />

ixveweboda.<br />

keisris tituliT kidev erT sparsul wyaroSi Tamarisa (1184-1210 ww.)<br />

da daviT soslanis Ze, giorgi IV laSac (1210-1222/3 ww.) aris Semkobili.<br />

magali Toduas TargmanSi vkiTxulobT: 61<br />

`uzenaesi brZaneba udidesi mefisa; aRzevebuli xelmwifisa;<br />

umowyalesi keisrisa; saxelganTqmuli didgvarovnisa; Zlevamosili<br />

marTlmsajulisa; qveynierebisa da saxelmwifos sidiadisa...~ (Todua 1979: 5).<br />

aRniSnuli werili, m. Toduas azriT, rumis sulTan ezz el-din qai<br />

qavuss (1210-1219 ww.) unda ekuTnodes (Todua 1979: 32-33). teqstSi giorgi IV<br />

laSa TiTqmis yvela im tituliT aris wodebuli, romlebsac igi atarebda<br />

cxovrebaSi. es titulebi ar iyo uSualod erTi monarqis prerogativa da<br />

isini droTa ganmavlobaSi emateboda xolme qarTvel mefeTa sapatio<br />

titulaturas. maT Soris gamorCeuli adgili ukavia `qristes sarwmunoebis<br />

mcvelis~, `mesiis TanaSemwis~, `abxazis, Saqis, alanisa da rusis mefeTa<br />

mefis~ da sxva titulebs. giorgis keisrad moxsenieba aseve erT-erTi<br />

sapatio epiTeti unda yofiliyo, romelic msgavsad sxva titulebisa,<br />

rogorc zemoT davinaxeT, memkvidreobiT aris miRebuli da, garkveulwilad,<br />

realuri Sinaarsis matarebelia.<br />

60 ase magaliTad, Sedareba saqarTvelos mefisa, aleqsandresTan da avgustus keisarTan<br />

ruis-urbnisis ZeglisweraSic gvaqvs dafiqsirebuli (qarTuli samarTlis Zeglebi. t. III. Tb.<br />

1970, gv. gv. 125), xolo `mesiis maxvilad~ monetebze dimitri I iwodeba (d. kapanaZe. qarTuli<br />

numizmatika. Tb. 1969, gv. 71). yvelaferi es imas miuTiTebs, rom yvela es epiTeti giorgi<br />

mesamemdec aqtualuri iyo.<br />

61 rogorc magali Todua wers, miuxedavad aRniSnuli werilis saTaurisa, sadac adresatad<br />

mefe daviTia dasaxelebuli werili daviT soslanis Zes – giorgi IV laSas unda<br />

ekuTnodeso. aRniSnul daskvnamde mkvlevari teqstis analizis Sedegad mivida. ix.: m.<br />

Todua. qarTul-sparsuli etiudebi. III, gv. 31-33.<br />

181


Tavi VI<br />

saqarTvelos mefeTa saimperatoro titulatura<br />

yvela ZiriTadi bizantiuri saimperio titulis ganxilvis Semdeg,<br />

romlebic fiqsirdeba VI-XII saukuneebis saqarTveloSi, aucilebelia<br />

SevexoT `bizantiuri Tanamegobrobis~ Semdgomi xanis saqarTvelos mefeTa<br />

titulaturasac, romelic bizantiis Zlier gavlenas ganicdis. qarTuli<br />

qveynebis monarqebi, rogorc cnobilia, XII saukunis dasawyisamde mxolod<br />

bizantiur sakariskaco titulebs iRebdnen. xSir SemTxvevaSi es titulebi<br />

bizantiis imperatoris ojaxis wevrebis oficialur titulebs<br />

warmoadgenda, romlebic garkveuli drois ganmavlobaSi Tavad<br />

romis/bizantiis imperatoris oficialuri tituli iyo. mogvianebiT<br />

aRniSnuli titulebis didi nawili nel-nela emcroba da jer imperatoris<br />

ojaxis rigiT wevrze, xolo Semdeg ki ucxo qveynis mmarTvelebze gaicema.<br />

yvelaferi es konkretuli politikuri figuris ierarqiul mdgomareobaze<br />

miuTiTebs bizantiis TanamegobrobaSi, romlis rigiT wevrebadac SegviZlia<br />

ganvixiloT qarTuli qveynebis mmarTvelebic.<br />

qarTuli politikuri erTeulebis bizantiur TanamegobrobaSi (sxva<br />

sityvebiT _ romaniis oikumene) gaerTianeba ramdenime niSniT iyo<br />

ganpirobebuli:<br />

1) romis/bizantiis imperatori aRiqmeboda pirveli marTlmorwmune<br />

imperatoris, konstantine I didis memkvidred.<br />

2) romis/bizantiis imperiis mier qristianobis gavrcelebaSi<br />

Setanili udidesi wvlilis gamo, misi imperatori iTvleboda<br />

yoveli saqristianos winamZRolad amqveyniur samyaroSi.<br />

3) saqarTvelos teritoriaze moRvawe mefe-mTavrebi bizantiis<br />

imperatorisagan iRebdnen sxvadasxva saxis svir-niSansa Tu<br />

insignias. maT xSir SemTxvevaSi religiuri, xolo calkeul<br />

SemTxvevaSi saero datvirTva hqondaT.<br />

182


4) bizantiis imperiis upirobo didebis damadasturebeli iyo, aseve,<br />

is saerTaSoriso aRiareba, romelic imperias wlebis<br />

ganmavlobaSi hqonda sxvadasxva qristianuli Tu araqristianuli<br />

konfesiis qveynebis mmarTvelebisagan.<br />

5) bizantiis politikuri eqspansia or konkretul mizans<br />

emsaxureboda. erTi iyo qristianobis dacva-damkvidreba, xolo<br />

meore _ romis imperiis memkvidreobis aRdgena-SenarCuneba. es ori<br />

strategiuli mimarTuleba imperias saSualebas aZlevda saTaveSi<br />

moqceoda yvela im qristianuli qveynebis koalicias, romlebic<br />

mimarTuli iyo rigi qristianebis dasacavad. analogiur<br />

politikur RonisZiebebs hqonda adgili im qveynebis `dasacavad~,<br />

romlebic tradiciuli, romauli `megobari mokavSiris~ principis<br />

gaTvaliswinebiT bizantiis imperiis vasalebad acxadebdnen Tavs.<br />

6) qarTveli mefe-mTavrebi romis/bizantiis impertoris uzenaesobis<br />

dasadastureblad iRebdnen sxvadasxva rangis bizantiur saimperio<br />

titulebs, rac gansazRvravda maT adgils qristianul samyaroSi<br />

Tu, zogadad, bizantiis TanamegobrobaSi.<br />

aRniSnuli naSromis farglebSi Cven swored es ukanaskneli gvaqvs<br />

ganxiluli – titulatura, romelic bizantiuri politikuri gavlenis<br />

aSkara indikatoria, xolo konkretuli tituli ki ierarqiulobis,<br />

politikuri damokidebulebisa da socialuri mdgomareobis maniSnebelia<br />

bizantiis TanamegobrobaSi. ufro metic, bizantiuri titulebs moyveboda<br />

finansuri dotaciebi, insigniebi, wyalobis sigelebi, ideboda saqorwino<br />

garigebebi, ikvreboda politikuri aliansebi da a.S.<br />

aucilebelia imis aRniSvnac, rom zemoxsenebuli viTareba xSir<br />

SemTxvevaSi momgebiani iyo qarTuli samefo-samTavroebis mmarTveli<br />

wreebisaTvis. bizantiasTan aliansi qristianuli mrwamsis dacvis, identobis<br />

SenarCunebis, teritoriebis dabrunebisa da kulturuli renesansis<br />

saSualebas iZleoda.<br />

yvelaferTan erTad, bizantiuri saimperio titulebis miReba niSnavda<br />

ara mxolod formalur vasalobas, aramed valdebulebasac, rac qarTvel<br />

183


mefe-mTavrebs bizantiis imperatoris winaSe hqondaT aRebuli. SegviZlia<br />

gamovyoT nawili im valdebulebebisa, romlebic titulis beneficiars<br />

araformalurad evaleboda, rom Seesrulebina:<br />

1) upirveles yovlisa, es iyo samxedro aliansi. rogorc zemoT<br />

vixileT, yvela ZiriTadi bizantiuri sakariskaco tituli<br />

(novelisimosi, sevastosi, keisari), xSirad swored aqtiuri<br />

samxedro samsaxuris sanacvlod gaicemoda.<br />

2) imperatoris upirobo aRiareba yoveli saqristianos meTaurad<br />

da liderad.<br />

3) bizantiis mmarTveli wreebis mier qveynis saSinao saqmeebSi<br />

Careva, rac sxvadasxva formiT xorcieldeboda.<br />

4) garkveul SemTxvevebSi xdeboda xarkis gadaxda, romelic,<br />

rogorc wesi, adgilobrivi moxeleebis mier ikrifeboda imperiis<br />

sasargeblod. Tumca, aqve isic unda aRniSnos, rom am<br />

valdebulebas ar hqonia sistematuri saxe. qarTuli samefo-<br />

samTvroebi bizantiur TanamegobrobaSi yofnis dros iSviaTad<br />

Tu kisrulobdnen finansur valdebulebas aRmosavleT romis<br />

imperiis winaSe.<br />

bizantiuri saimperio sakariskaco titulebis miReba qarTveli mefe-<br />

mTavrebisa da sxva feodalebisTvis imperatorisTvis sakuTari vasaluri<br />

damokidebulebis Cveneba iyo. marTalia, es vasaluri damokidebuleba xSir<br />

SemTxvevaSi ar moiazrebda moxarkeobasa da samxedro-savaldebulo begaras,<br />

samagierod gulisxmobda bizantiis imperatoris aRiarebas sruliad<br />

qristianuli samyaros liderad.<br />

msgavsi politikuri viTareba, rodesac rigi qarTuli samefo-<br />

samTavroebisa iZulebulia aRiaros bizantiis imperiis lideroba,<br />

grZeldeboda XII saukunis dasawyisamde. mxolod daviT IV aRmaSeneblis<br />

(1089-1125 ww.) dros adgili aqvs im safuZvlian cvlilebebs, romlebsac<br />

Sedegad mohyva bizantiis formalur vasalobaze uaris Tqma da<br />

saqarTvelos mefis mier sakuTari Tavis TviTmpyroblad anu berZnuli<br />

korespodenciiT avtokratorad gamocxadeba, rac, rogorc sworad aris<br />

184


SeniSnuli qarTul istoriografiaSi, bizantiis imperatorTan Tavis<br />

gaTanabrebas gulisxmobda. ufro metic, daviT aRmaSeneblidan dawyebuli<br />

qarTveli mefeebi sakuTar Tavs `yoveli aRmosavleTs TviTmpyroblebad<br />

(avtokratorad)~ acxadeben. warwerebSi fiqsirdeba `yoveli aRmosavleTis<br />

imperatoris (basilevsis)~ titulic. yvelafer amas adgili daviT IV<br />

aRmaSeneblis dros aqvs.<br />

ram ganapiroba qarTveli mefis mier sakuTari Tavis avtokratorad<br />

da imperatorad gamocxadeba? sainteresoa, hqonda Tu ara msgavs<br />

precendents adgili daviTis mefobamde bizantiis TanamegobrobaSi?<br />

SevecdebiT.<br />

yvela am kiTxvaze pasuxis gacemas Cveni naSromis aRniSnul TavSi<br />

daviT aRmaSenebeli<br />

daviTi mcirewlovnobis periodSi, rodesac jer kidev axalSobili<br />

iyo, bizantiis imperatoris keTili nebis Sesabamisad, kurapalatis tituls<br />

iRebs. am tituls is 1073-1083 wlebSi atarebs. amave periodSi miRebuli sxva<br />

titulebis Sesaxeb informacias Cven ar vflobT, amdenad aRniSnuli<br />

daTariReba am etapze sruliad safuZvliani gveCveneba. 1083-1094 wlebSi,<br />

rogorc zemoT mivuTiTeT, is sevastosis tituls flobs, amave tituls<br />

atarebs is 1089 welsac, rodesac giorgi II-m mas samefo gvirgvini daadga<br />

Tavze da mefed akurTxa. am ukanasknel mosazrebas sevastosis tituliT<br />

moWrili monetebi gvidasturebs, romlebic gamefebis Semdeg aris moWrili.<br />

1094 wlidan, rogorc Cven vvaraudobT, daviTi panipersevastosis tituls<br />

iRebs. am tituls igi daaaxloebiT aTi wlis ganmavlobaSi, 1094-1104 wlebSi<br />

unda atarebdes.<br />

1104 wels igi bizantiur sakariskaco titulebze uars ambobs da<br />

Tavs TviTmpyroblad, anu avtokratorad acxadebs. daviT aRmaSenebeli ukve<br />

bizantiis imperatoris msgavsad saimperatoro tituls atarebs. marTalia,<br />

qarTuli tituli `TviTmpyrobeli~ berZnuli `avtokratoris~ badalia,<br />

magram aq mniSvnelovani mainc is aris, rom daviTi politikurad<br />

185


damoukideblაd, anu sivrcis meTaurad miiCnevs Tavs. is `yoveli<br />

aRmosavleTis TviTmpyrobeli,~ anu mflobelia _ es politikuri Sinaarsis<br />

formula pirvelad Semodis xmarebaSi da daviT aRmaSeneblis dros<br />

mkvidrdeba. mogvianebiT, rogorc davinaxavT, aRniSuli formula gascda<br />

saqarTvelos sazRvrebs da XIII saukunis meore naxevridan swored am<br />

tituliT ixseniebian trapizonis imperatorebic. formula pirvelad 1104<br />

wels unda damkvidrebuliyo. am mosazrebis sasargeblod ori sxvadasxva<br />

wyaro SegviZlia moviSvelioT, romlebic 1104 wlis ambebTan dakavSirebiT<br />

daviT IV aRmaSenebels TviTmpyrobels uwodebs.<br />

daviT aRmaSeneblis anonimi mematiane 1104 wlis kaxeT-hereTis<br />

SemoerTebasTan dakavSirebiT daviTis Sesaxeb aRniSnavs:<br />

`esreT ra TviTmpyroblobiT daipyra hereTi da kaxeTi da nebierad<br />

aRixvna cixeni da simagreni maTni” (yauxCiSvili 1955: 329; metreveli 2008:<br />

311).<br />

amgvarad, mematianes sityviT, daviT aRmaSenebelma hereTi da kaxeTi,<br />

rogorc TviTmpyrobelma ise daipyro. niSnavs Tu ara es imas, rom 1104 wels<br />

daviTi ukve TviTmpyrobelia? Tu, daviTis istorikosi, mas ubralod<br />

ganadidebs da bizantiis avtokratorebs (anu TviTmpyroblebs) adarebs?<br />

am problemis gadasaWrelad mniSvnelovania, kidev erTi wyaros<br />

moxmoba, romelic imave wliT TariRdeba, rodesac moxda kaxeT-hereTis<br />

SemoerTeba. es aris ruis-urbnisis krebis `Zegliswera~ (doliZe 1970: 106-127;<br />

gabiZaSvili 1978: 176-196). Zeglisweras darTuli aqvs Sesavali, kanonTa<br />

teqsti, daviT mefis xotbis-Sesxma da mosaxsenebeli. amaTgan daviT mefis<br />

xotbis-Sesxma arsen beris mier unda iyos dawerili. arsens teqstis dawera<br />

Tavad ruis-urbnisis krebis ganCinebiT daevala:<br />

`romelni ese aw ZRunad mogarTuna Sen mwyobrman SenTa amaT<br />

nazirevelTa simravlisaman, raTa Sen miarTune eseni RmerTsa da mowyale<br />

hyo amaT mier wyalobis moyuare ufali, romel moswrafebiT SemokrebaÁ<br />

ubrZane Sen~ (doliZe 1970: 125; gabiZaSvili 1978: 194).<br />

186


Sesxmis boloSi arseni wers, rom teqsti, romelic daiwera daviTis<br />

sadideblad, mefes, ZRvenad miarTva Tavad krebis monawileebma (`romelni<br />

ese aw ZRunad mogarTuna Sen mwyobrman SenTa~), xolo Tavad krebis mowvevis<br />

iniciatorad mefe daviTia dasaxelebuli (`romel moswrafebiT SemokrebaÁ<br />

ubrZane Sen~). krebis mowvevis iniciatorad, daviTi saTaurSic aris<br />

dasaxelebuli (doliZe 1970: 106; gabiZaSvili 1978: 176).<br />

daviTis mowveuli krebis mier Sedga ruis-urbnisis `Zeglisweris~<br />

mosaxseniebelic, romelSic daviT aRmaSeneblis oficialuri titulatura<br />

aris warmodgenili. aq tradiciuli politikuri da teritoriul-<br />

administraciuli Sinaarsis mqone titulebis garda, dasaxelebulia iseTi<br />

saxis oficialuri tituli, romelsac pirvelad vafiqsirebT qarTveli<br />

mefis titulaturaSi. mosaxseniebelSi vkixulobT:<br />

`daviT RmrTis-msaxurisa da RmrTiv-dacvulisa mefisa Cuenisa<br />

afxazTa da qarTvelTa, ranTa da kaxTa TÂTmpyrobelisa, mravalmca arian<br />

welni~ (doliZe 1970: 126; gabiZaSvili 1978: 195).<br />

amgvarad, ruis-urbnisis mosaxseniebelSi pirvelad vafiqsirebT<br />

qarTveli monarqis axal oficialur tituls, `TviTmpyrobels~.<br />

tradiciuli bizantiuri saimperio-sakariskaco titulebi daviT<br />

aRmaSenebelze amieridan aRar fiqsirdeba. TviTmpyrobeli xom bizantiuri<br />

saimperatori titulis, avtokratoris, Sesatyvisia (ODB 1 1991: 235), amdenad,<br />

qarTveli mefec bizantiis imperatoris statusSia ayvanili. Tumca, amis<br />

miuxedavad, sakuTari politikuri statusis xazgasasmelad saqarTvelos<br />

mefe mainc bizantiuri titulis qarTul Sesatyviss iyenebs.<br />

niSnavs ki es imas, rom qarTvelma monarqebma uari Tqves bizantiur<br />

titulebze zogadad?<br />

imave mosaxsiniebelSi giorgi II keisrad (wyaroSi `kesarosi”)<br />

iwodeba. ufro metic, iq giorgi mefeTa mefed aris wodebuli (doliZe 1970:<br />

125; gabiZaSvili 1978: 195). ierarqia TiTqos daculia, anu mama, giorgi II,<br />

mefeTa mefea, xolo Svili, daviT IV _ mefe. analogiuri suraTia mocemuli<br />

anderZ-minawerebSic, romlebSic giorgi da daviTi erTad ixseniebian<br />

(Jordania 2004: 232, 234, 236). am kuTxiT mniSvnelovania sumbat daviTis Zis<br />

187


cnoba, romelic saqarTvelos pirveli mefis, bagrat III-isa da misi mamis,<br />

gurgen mefeT mefis Sesaxeb wers:<br />

`da amas gurgens esua bagrat, dediT afxazTa mefisa diswuli,<br />

demetresi da Tevdosesi. vidre gurgenis gamefebamde ese bagrat mefe iqmna<br />

afxazeTs, da amisTÂs gurgens mefeTmefoba ewoda~ (metreveli, 2008: 369).<br />

sumbatis mixedviT, gurgens mefeT mefe swored imis gamo ewoda, rom<br />

misi Svili mefed iwodeba. giorgisa da daviTis SemTxvevaSi mama-Svilis<br />

gamosarCevad giorgi mefeT mefea, xolo daviTi _ mefe. amdenad, Tu sumbatis<br />

cnobas gaviTvaliswinebT, aq TiTqos ierarqiulobasTan ar unda gvqondes<br />

saqme, Tumca is faqti, rom mefeT mefe mefeze garkveul upiratesobas<br />

gulisxmobs, es aSkaraa. amasTan, giorgi II ruis-urbnisis `Zeglisweris~<br />

mosaxseniebelSi pirvel rigSia moxseniebuli, Semdeg modis misi dis,<br />

bizantiis yofili dedoflis, marTa bagrationis moxsenieba, xolo amis<br />

Semdeg daviT aRmaSeneblis (doliZe 1970: 125-126). rigiTobaSi, rogorc<br />

vxedavT, uxucesobis, anu asakis principia daculi.<br />

sxva SemTxvevebSi daviTis upiratesoba SeimCneva. swored is aris<br />

dasaxelebuli krebis iniciatorad `Zeglisweris~ saTaurSi (doliZe, 1970:<br />

106), aseve SesavalSi (doliZe, 1970: 113-114) da masve eZRvneba xotbis-Sesxmac.<br />

(doliZe, 1970: 124-125). Tumca yvelaze metad daviTis upiratesoba mainc mis<br />

titulSi vlindeba. mamisgan gansxvavebiT, is TviTmpyrobelia, xolo<br />

mamamisi, giorgi II _ keisari (qarTulad `kesarosi~). vinaidan keisris<br />

tituli bizantiis imperatoris, anu TviTmpyroblis mier aris gacemuli,<br />

bunebrivia, giorgi masze damokidebulad ganixileba, xolo daviTi msgavsi<br />

damokidebulebisgan Tavisufalia.<br />

amdenad, daviTis statusi misive TviTmpyroblobidan gamomdinare,<br />

SedarebiT maRalia. man, rogorc Cans, marTlac akrZala sxva TviTmpyroblis<br />

(bizantiis imperatoris) mier gacemuli titulebis miReba saqarTvelos<br />

teritoriaze, tituli unda SeenarCunebina mxolod mamamiss. 1104 wlis<br />

(daTariRebis Sesaxeb ixileT: metreveli, 2002: 21-25) mdgomareobiT daviT<br />

aRmaSeneblis sruli tituli `afxazTa da qarTvelTa, ranTa da kaxTa<br />

TÂTmpyrobelia~ (doliZe, 1970: 126).<br />

188


amdenad, daviT aRmaSenebeli 1104 wels TviTmpyrobelia. sinas mTis<br />

qarTuli xatis berZnul warweraSi ki sruliad aRmosavleTis basilevsad<br />

anu imperatorad iwodeba. warwera Semdegi saxisaa:<br />

`ΠΙΣΤΟ[Σ] ΒΑΣΙΛ[ΕΥΣ] ΠΑΣ[ΗΣ] ΑΝΑΤΟΛ[ΕΣ] Ο ΠΑΓΚΡΑΤΟΝΙΑΝΟΣ _ morwmune<br />

basilevsi sruliad aRmosavleTisa, pagkratoniani (bagrationi – l. T.)“<br />

(kldiaSvili, 1989: 117-135).<br />

sruliad aRmosavleTis basilevsis, anu imperatoris, tituli kargad<br />

udgeba daviTis zemoxsenebul TviTmpyroblis tituls. saqarTvelos mefe<br />

bizantiis mmarTvelis analogiiT Tavs basilevs/imperators da<br />

TviTmpyrobels/avtokrators uwodebs, amasTan, igi swored qarTuli miwebis<br />

TviTmpyrobeli da imperatoria. ufro metic, Tu bizantiuri politikuri<br />

elita naklebad uyadrebda Tavs sxva qveynis mmarTvelebs, qarTuli Sua<br />

saukuneebis politikuri azrovnebis mixedviT, qristianul samyaroSi ori<br />

TviTmpyrobeli iyo. erTi, romelic sruliad aRmsavleTis mflobelia,<br />

xolo meore ki sruliad dasavleTisa. am ukanasknelad ki bizantiis<br />

imperatori iyo warmodgenili. Tamaris pirveli mematiane wers:<br />

`manovel keisrisa da yovlisa dasavleTisa da saberZneTisa mefisa~<br />

(metreveli, 2008: 392).<br />

qarTveli mematianis mixedviT, bizantiis imperatori manueli (1143-1180<br />

ww.) saberZneTis, anu bizantiisa da, amasTan, yoveli dasavleTis mefe da<br />

keisaria. dasavleTi orientiri am SemTxvevaSi saqarTveloa, xolo<br />

aRmosavleTis mefed da keisrad, bunebrivia, saqarTvelos mmarTveli<br />

ganixileba.<br />

amdenad, qarTuli wyaroebis mixedviT, bizantiis imperatori yoveli<br />

dasavleTis keisari da imperatoria, xolo saqarTvelos monarqi _ yoveli<br />

aRmosavleTis TviTmpyrobeli da imperatori.<br />

ori imperatoris motivi kidev ufro naTlad ikveTeba moqvis taZris<br />

berZnul warweraSi, romelic amJamad waSlilia, xolo Tavis droze<br />

saqarTveloSi yofnis dros daafiqsira da Caiwera ierusalimisa da<br />

antioqiis patriarqma dosiTeosma. mis mier Cawerili warwera Semdegi<br />

saxisaa:<br />

189


`΄Ιστορηθε επι Αλεξιου βασιλεως του Κομνηνου και Δαυιδ μεγαλου βασιλεως<br />

’Απχαζιας – Hmoixata basilevsi aleqsi komnenosisa da daviT afxazeTis didi<br />

basilevsi dros~ (yauxCiSvili, 2009: 15).<br />

warweraSi ar aris giorgi II-is xseneba. amdenad, igi misi Semdgomi<br />

periodiT unda ganisazRvros, vidre aleqsi I komnenosis (1081-1118 ww.)<br />

gardacvalebamde. es msjeloba mas 1112-1118 wlebs Soris aTavsebs. warwera<br />

mniSvnelovani imiT aris, rom kidev erTxel usvams xazs im tendencias,<br />

romlis mixedviTac bizantiis da saqarTvelos mmarTvelebi erTnairi<br />

statusiT sargeblobdnen. ufro metic, teqstis mixedviT, daviTi didi<br />

basilevsia, xolo aleqsi _ basilevsi. Tumca aleqsi I komnenosi pirvelia<br />

moxseniebuli. Znelia imis Semowmeba, Tu konkretulad ramdenad kargad<br />

amoikiTxa dosiTeosma es warwera, Tumca naklebad saeWvoa is, rom monarqTa<br />

saxelebi da titulebi SecdomiT waekiTxa, miTumetes, rom maTi zeobis xana<br />

marTlac emTxveva erTmaneTs.<br />

zemoxsenebuli kargad uCvenebs im saxecvlil tendencias, rac<br />

saqarTvelos monarqis politikurma statusma Seicvala daviT IV<br />

aRmaSeneblis periodSi. daviTis mefobis dasawyisSi Tu misi moxsenieba<br />

sevastosisa da panipersevastosis titulebiT xdeboda, 1104 wlis Semdeg is<br />

ukve avtokratori da basilevsia. daviTis es Secvlili statusi kargad<br />

aris asaxuli ruis-urbnisis krebis `ZeglisweraSi~, sadac igi, erTi mxriv,<br />

afxazTa da qarTvelTa, ranTa da kaxTa TÂTmpyrobelia~, xolo, meore mxriv<br />

ki, dasaxelebulia, rogorc `ganmadidebel flobisa, viTarca avRÂstos<br />

keisarTa Soris~ (doliZe, 1970: 125-126; gabiZaSvili, 1978: 194).<br />

ukanasknel pasaJSi gamokveTilia `flobis~, anu xelmwifebis<br />

gandideba, mis SedarebiT ufro maRal xarisxSi ayvana. sagulisxmoa daviTis<br />

Sedareba romis pirvel imperator avgustusTan, romelmac respublika<br />

principatiT Secvala da romis imperiaSi erTpirovnuli mmarTveloba<br />

daamyara. bunebrivia, amgvari Sedareba garkveuli politikuri cvlilebis<br />

maniSnebelia. SesaZlebelia, avgustusTan Sedareba ubralo panegirikul<br />

pasaJad migveCnia. magram ratom maincdamainc `ganmadidebel flobisa~?<br />

190


vfiqrobT, rom aq saqme politikuri statusis amaRlebasTan unda gvqondes,<br />

rac, rogorc zemoT mivuTiTeT, daviTis avtokrator/TviTmpyroblad<br />

gamocxadebas mohyva Sedegad.<br />

sainteresoa, Tu rodis gamoacxada daviTma Tavi avtokrator/TviTmpy-<br />

roblad? rogorc davinaxeT, 1104 wels, ruis-urbnisis krebis dros, is ukve<br />

TviTmpyroblad iwodeba, imave wlis movlenebTan dakavSirebiT ixsenieba<br />

imave tituliT anonim istorikosTan. amdenad, aRniSnuli 1104 wlisaTvis<br />

unda momxdariyo.<br />

daviT aRmaSeneblis statusis amaRlebis Sesaxeb saubrisas, albaT,<br />

aucileblad aris gasaTvaliswinebeli misive mefobis dros gamarTuli<br />

naWarmagevis darbazoba. cnoba daculia daviTisadmi miZRvnil epitafiaSi,<br />

romlis pirobiTi saTauria: `vin naWarmagevs mefeni Tormetni...~. swored am<br />

leqsSia daculi cnoba daviTis mefobis dros gamarTul naWarmagevis<br />

darbazobaze. aRniSnuli movlenis daTariReba Tu Seswavla praqtikulad ar<br />

momxdara qarTul istoriografiaSi. es, albaT, imiTac aris ganpirobebuli,<br />

rom mis Sesaxeb aranair cnobebs ar gvawvdis daviTis ucnobi mematiane.<br />

amdenad, CaiTvala, rom cnoba naWarmagevSi arsebuli darbazobis<br />

Sesaxeb mxolod epitafiis avtoris siyalbe da gadmocemaa. erTi xani is<br />

Tamaris Sesaxeb arsebul xalxuri poeziis nimuSadac ki iTvleboda, Tumca<br />

mas mere, rac e. TayaiSvilma aRmoaCina `xelmwifis karis garigeba~,<br />

romelSic pirdapir aris dasaxelebuli epitafiis avtori (arsen<br />

iyalToeli) da adresati (daviT IV aRmaSenebeli), simarTle dadginda<br />

(lolaSvili, 1978: 101, sq. 95).<br />

daviTis gardacvalebis Semdeg dawerili es epitafia (1125 weli),<br />

romelic arsen iyalToels ekuTvnis (lolaSvili, 1978: 100-101)<br />

mniSvnelovani wyaroa daviTis epoqis Sesaswavlad. arsen iyalToeli mefis<br />

karze erT-erTi yvelaze gavleniani sasuliero moRvawe iyo. atarebda<br />

moZRvarT-moZRvaris tituls da iTvleboda daviTis uaxloes mrCevlad da<br />

mis pirad moZRvrad (vrclad arsen iyalToelis Sesaxeb ixileT:<br />

lolaSvili, 1978: 41-104). arsenis mier Sedgenili epitafiis nawyvetis erT-<br />

erTi uZvelesi versia Semogvinaxa `xelmwifis karis garigebis~ teqstma<br />

191


(doliZe, 1965: 89). nawyvetis garda, iq ganxilulia is politikuri viTareba,<br />

romelsac, arsenis gadmocemiT, adgili hqonda samefo rezidenciaSi –<br />

naWarmagevSi. sanam `xelmwifis karis garigebis~ teqsts movixmobdeT, vnaxoT<br />

Tavad epitafiis teqsti. igi Semdegi saxisaa:<br />

101).<br />

`vin naWarmagevs mefeni Tormetni purad damesxnes,<br />

Turqni, sparsni da arabni sazRuarTa gare gamesxnes,<br />

Tevzni amerTa wyalTagan imerTa wyalTa STamesxnes,<br />

awe amaTsa moqmedsa gulzedan Ãelni damesxnes~. (lolaSvili, 1978:<br />

epitafiis teqstSi mokled aris gadmocemuli daviT IV aRmaSeneblis<br />

moRvaweobis ramdenime detali. pirveli strofSi saubaria naWarmagevis<br />

samefo rezidenciaSi gamarTul naklebad cnobil darbazobaze. meoreSi _<br />

muslimi dampyroblebis gandevnaze. mesameSi _ dasavleT da aRmosavleT<br />

saqarTvelos gaerTianebaze. bolo strofSi yvela am saqmis Semsruleblis<br />

– daviT mefis _ gardacvalebaze aris aqcenti gakeTebuli.<br />

aRsaniSnavia isic, rom yvela es `moqmedeba~, romelic epitafiis<br />

avtorma daviTs miawera, istoriuli realobis Semcvelia (daviT<br />

aRmaSeneblis mefobaze vrclad ixileT: metreveli, 1986). amaTgan yvelaze<br />

adreul movlenad naWarmagevis darbazoba Cans. aRniSnuli darbazobis<br />

Sesaxeb SedarebiT vrceli informaciis Semcvelia `xelmwifis karis<br />

garigeba~ _ XIV saukunis pirveli naxevris teqsti (javaxiSvili, 1967: 418-<br />

422). mefe-mTavarTa dajdomis wesis Sesaxeb `xelmwifis karis garigeba~<br />

Semdeg cnobebs iZleva:<br />

`da zogTa vi[e]Tme asre uweria, viTa trapizoneli da Sarvan[Sa],<br />

SanSe da somexTa mefe ra movidnen, sajdomi erTi [ar] aris oTxTave<br />

mama arsen iyalToeli, egeTi kaci, mtyuani rogor egebis? ama Sairsa<br />

ara igi ityÂs: vin naWarmagevs mefeni Tormetni purad Caesxvnes.<br />

maSin orni osTa mefeni, da kaxTa mefe, da alvanTa mefe, w[a]narTa<br />

mefe, samni t[a]oelTa mefeni, da somexTa mefe, da trapizonelni, da Sarvan-<br />

Sahenni, _ eseni Caesxnes naWarmagevs da Tormetni dasxdes, da oTxad rad<br />

ver daeteodes?~ (doliZe, 1965: 89).<br />

192


`xelmwifis karis garigebis~ anonim avtorTan ar Cans, Tu ra<br />

pirvelwyarodan aqvs mas informacia darbazobis Semadgenlobis Sesaxeb.<br />

anonimi naWarmagevis darbazobidan ori saukunis Semdeg moRvaweobs. misive<br />

nawarmoebSi is mraval istoriul wyaros iyenebs. darbazobis monawile<br />

mefeebis detaluri aRwera gvafiqrebinebs, rom avtors daviT aRmaSeneblis<br />

droindeli wyaroTi unda esargebla, romelSic imdroindeli mefe-<br />

mTavrebis saqarTveloSi vizitze unda yofiliyo saubari. samwuxarod, metis<br />

Tqma ar SegviZlia. Tumca, varaudi imis Sesaxeb, rom `xelmwifis karis<br />

garigebis~ avtors SeeZlo raRac gamoegonebina, gaumarTleblad migvaCnia.<br />

amas ukeTesad davinaxavT, rodesac detalurad gavecnobiT darbazobaSi<br />

monawile yvela mefis mokle aRweras.<br />

Zalian mniSvnelovania aRniSnuli mefeebis vinaobis dadgena, aseve<br />

darbazobis Catarebis mizezebis gamovlena. mefe-mTavarTa dadgeniT<br />

SesaZlebeli xdeba TariRisa da darbazobis gamarTvis SesaZlo mizezebis<br />

dadgenac. `Tormeti mefis~ Cveneuli identifikacia Semdegia:<br />

1-2. `orni osTa mefeni~ unda iyvnen daviTis dros arsebuli ori<br />

alan-osuri politikuri gaerTianebis meTaurebi. rogorc daviTis anonim<br />

mematianesTan vkiTxulobT, daviT aRmaSeneblis dros erTiani oseTi ar<br />

arsebobs. iq mmarTveloba or an orze met mefes hqonia xelSi aRebuli.<br />

mematiane wers:<br />

`Sevides ovseTs (daviT aRmaSenebeli giorgi WyondidelTan da<br />

laSqarTan erTad – l. T.); da moegebnes m e f e n i (xazi Cvenia – l. T.)<br />

ovseTisani da yovelni mTavarni maTni, da viTarca monani dadges winaSe<br />

missa~ (metreveli, 2008: 319).<br />

amdenad, arsen iyalToelis epitafiaSi aRwerili oseTSi arsebuli<br />

politikuri viTareba emTxveva daviTis dros arsebul viTarebas, rasac misi<br />

mematianec gvidasturebs.<br />

3. `kaxTa mefe~ undaAiyos daviTis dros moRvawe kaxeT-hereTis mefe<br />

kvirike IV (1084-1102/4 ww.), an misi Zmiswuli, mefe aRsarTan II (1102/4-1104 ww.).<br />

4. `alvanTa mefe~, savaraudod, samxreT kavkasiis erT-erTi mcire<br />

qveynis mmarTvelia, romelic `alvanTa mefis~ tituls iCemebs. aseTi<br />

193


pirovneba daviTis epoqaSi ramdenime iyo. pretenziebi `albaneTis~ anu<br />

`alvanis~ flobaze hqondaT rogorc kaxeT-hereTis, aseve taSir-Zoragetis<br />

mefeebs (Matthew of Edessa, 1993: 24, 63). vinaidan pirveli dasaxelebulia<br />

mxolod `kaxTa mefed~, `alvanTa mefe~ sagulisxmoa, rom taSir-Zoragetis<br />

mefe unda yofiliyo. daviT IV aRmaSeneblis epoqis wyaroebi taSir-<br />

Zoragetis or mefes asaxelebs, daviTs da abas kvirikianebs (Киракос<br />

Гандзакеци, 1976: 114). Zmebidan taSir-Zoragetis samefoSi Semavali albanuri<br />

provinciis, utiqis mmarTveli iyo abas kvirikes Ze, romelic tavuSis<br />

cixeSi-simagreSi gaxldaT gamagrebuli (jafariZe, 1995: 32-33, 94; quTaTelaZe,<br />

2001: 97, 138-142, ruka # 32). amgvarad, wyaroSi alvanTa mefed, savaraudod,<br />

abasi unda iyos dasaxelebuli, xolo misi ufrosi Zma, daviT II bagratun-<br />

kvirikiani ki, rogorc amas qvemoT vixilavT, `somexTa mefed~.<br />

5. `w[a]narTa mefe~, garkveulwilad, aRdgenilia, Tumca samarTlianad.<br />

teqstSi `wnaris~ magier `wanari~ unda igulisxmebodes. wanarTa mefeebs<br />

adre kaxeTis qorepiskoposebs uwodebdnen, xolo vinaidan kaxeTis<br />

mmarTvelebma mogvianebiT kaxeT-hereTis mefis tituli miiRes da albaneTSi<br />

batonobaze acxadebdnen pretenzias, bunebrivia, maT `wanarTa mefed~ aravin<br />

moixseniebda. aq xunZaxis mefe unda vigulismoT, romelic samxreT<br />

daRestnis mflobelia da xunZaxis, imave sariris, samefos ganagebda. is jer<br />

kaxeT-hereTis, xolo daviT IV aRmaSeneblis droidan erTiani saqarTvelos<br />

gavlenis qveS eqceva.<br />

6-8. `samni t[a]oelTa mefenis~ sakiTxi, albaT, yvelaze sadavoa<br />

arsenis epitafiaSi. teqstis es nawili jer kidev eqvTime TayaiSvilma<br />

gaaswora, xolo Semdeg ki yvela sxva gamomcemelma gaiziara (javaxiSvili,<br />

1967: 431-432; doliZe, 1965: 89). aRdgenilia `toelTa~ TiTqos ufro misaRebi<br />

`taoelTa~ formiT. Tumca daviTis dros taos sami mefis arsebobaze,<br />

iqnebian taos bagrationTa Stos warmomadgenlebi Tu romelime sxva<br />

dinastiis wevrebi, araferia cnobili. tao mefeTa arseboba daviT<br />

aRmaSeneblis xanaSi gamoricxulad migvaCnia. aq SeiZleba vigulisxmoT<br />

tmutarakanis samTavros mmarTvelebi riurikTa dinastiidan, anda yivCaRTa<br />

194


mTavrebi. tmutarakans bizatiuri wyaroebi tamatarxas 62 uwodeben (Константин<br />

Багрянородный 1989: 174-175; Constantine Porphirogenitus: 186-187). es samTavro azovis<br />

zRvidan jiqeTamde vrceldeboda da misi sazRvrebi tamanis<br />

naxevarkunZulze iyo ganvrcobili. amas, erTi mxriv, is gvafiqrebinebs, rom<br />

daviTis droidan qarTvel mefeTa aRmosavlur titulaturaSi `rusTa mefis~<br />

tituli Cndeba, rac swored tmutarakanze arsebuli gavlenis maniSnebelia<br />

(musxeliSvili, 1990: 73-82), meore is, rom `xelmwifis karis garigebis~<br />

avtors SeiZleboda misTvis ucnobi termini, tamani an tamatarxa, taoSi<br />

areoda. miuxedavad garkveuli barierebisa, (semantikuri da sxv.) migvaCnia,<br />

rom es yvelaze optimaluri variantia `samni t[a]oelTa mefenis~ sakiTxis<br />

gadaWris kuTxiT. vinaidan wyaroebi metis Tqmis saSualebas ar gvaZlevs,<br />

aRniSnul Temas amiT amovwuravT.<br />

9. `somexTa mefeSi~, rogorc zemoT mivaniSneT, taSir-Zoragetis mefe<br />

unda igulisxmebodes. daviT IV aRmaSeneblis dros am samefos ori<br />

mmarTveli hyavda. mefe kvirike II-s Svilebi, Zmebi: daviTi da abasi. amaTgan<br />

daviTi taSir-Zoragetis uzenaesi mefe unda iyos. am samefos mmarTveli<br />

qarTuli wyaroebis mixedviT, `somexTa mefis~ tituls atarebs (quTaTelaZe<br />

2001: 97; dundua, dudnua 2006: 197). `somexTa mefis~ tituliT taSir-<br />

Zoragetis mefe 1045 wlis Semdeg unda wodebuliyo. es mas Semdeg moxda,<br />

rac bizantiis imperiam somxeTis dedaqalaqi anisi daikava da taSir-<br />

Zorakertis mefem Tavi somxeTis samefos samarTalmemkvidred gamoacxada.<br />

maT 1065 wlamde am titulSi yarsis samefos monarqi ecileboda, Tumca mas<br />

Semdeg, rac yarsis mefe gagikma qalaqi bizantiis imperias gadasca, somexTa<br />

mefis tituli myarad unda damkvidrebuliyo taSir-Zoragetis mefis<br />

titulaturaSi. amgvarad, naWarmagevis darbazobis erT-erTi stumari daviT<br />

II kvirikiani unda yofiliyo bagratunTa dinastiidan.<br />

10-(11). `trapizonelni~ titulebis gareSe arian moxseniebuli, rac<br />

imis maniSnebeli unda iyos, rom isini jer ar flobdnen samefo Rirsebas.<br />

aq trapizonis arxontebi (mTavrebi) unda vigulisxmoT gabrasebis<br />

62 es termini unda momdinareobdes tamaneli TevziT movaWrisgan. berZnulad tarix-as<br />

swored damarilebuli, Senaxuli TevziT movaWres aRniSnavs.<br />

195


dinastiidan. Teodor gabras mmarTvelobidan moyolebuli isini trapizons<br />

da mis mimdebare mxareebs flobdnen xaldiisa da lazikis CaTvliT.<br />

gabrasebi trapizonis mxaris naxevrad damoukidebeli toparxebi iyvnen<br />

(dundua 2003; dundua 2011; bagauri 2011; Breyr 1970). trapizonis mmarTvelebis<br />

titulis gareSe moxsenieba kidev erTxel xazs usvams im faqts, rom<br />

`xelmwifis karis garigebis~ anonimi avtori daviT aRmaSeneblis droindel<br />

politikur viTarebas aRwers da ara misi epoqis viTarebas. anonimi avtoris<br />

dros trapizonis mmarTvelebi `didisa... komnianosis, mefisa<br />

trapizonelisad~ (metreveli 2008: 613) ixseniebian da ara ubralod<br />

`trapizonelad~.<br />

(11)-12. `Sarvan-Sahenni~ unda gulisxmobdes Sarvanis mmarTvelebs.<br />

isini daviTis mefobis dros sawyis etapze mainc inarCunebdnen<br />

keTilmezoblur urTierTobas saqarTvelos mefesTan. ufro metic, daviTis<br />

ufrosi asuli, Tamari, colad SerTes SarvanSahis Zes, manuCihrs, Sarvanis<br />

momaval monarqs. es qorwili 1105/6 wliT TariRdeba (asaTiani 1968: 26-29).<br />

amdenad, teqstis am nawilSi SarvanSahis viziti unda vigulisxmoT.<br />

amasTan, `xelmwifis karis garigebis~ teqstis mixedviT darbazobis<br />

monawiled Tormeti mefea miTiTebuli, xolo realurad mefe-mTavarTa<br />

dasaxelebuli odenoba cameti mainc unda iyos, vinaidan `trapizonelni~ da<br />

`Sarvan-Sahenni~ mravlobiTSi arian moxseniebulni. es ki imis maCvenebeli<br />

unda iyos, rom darbazobaze saqarTvelos mefes ori an orze meti<br />

trapizonis mTavris da imave raodenobis SarvanSahis ojaxis wevri estumra.<br />

miuxedavad im ndobisa, romelsac anonimi avtoris cnoba iwvevs CvenSi, mainc<br />

vfiqrobT, rom ricxvi `Tormeti~ ufro simbolur datvirTvas unda<br />

atarebdes, vidre realurs. darbazobis monawileTa raodenoba met-naklebad<br />

Tormetis farglebSi unda iyos gansazRvruli, Tumca zusti cifris<br />

dasaxeleba Znelia.<br />

naWarmagevis darbazobis monawile mefe-mTavarTa identifikaciis<br />

Semdeg mniSvnelovnad gveCveneba misi Catarebis TariRis gansazRvrac.<br />

Ddarbazoba, epitaciis mixedviT, win uswrebs muslimi dampyroblebis<br />

gandevnasa da saqarTvelos ori mxaris, lixT-imereTisa da lixT-amereTis,<br />

196


gaerTianebas. epitafiis dasarulSi daviTis gardacvalebaa (1125 weli)<br />

aRniSnuli. aRsaniSnavia isic, rom muslimTa gandevna daviT aRmaSeneblis<br />

mefobis TiTqmis mTel periodSi mimdinareobda (daviTis brZolebis Sesaxeb<br />

muslimebTan ix.: margiSvili 2006), xolo saqarTvelos gaerTianebis<br />

dasasrulad Tu Tbilisis dakavebas miviCnevT, es movlena, 1122 wlis<br />

Tebervals moxda (jafariZe 1995: 50-52).<br />

amdenad, arsen iyalToelis epitafiaSi zustad ar Cans naWarmagevis<br />

darbazobis zusti TariRi. is ukeTesad SegviZlia davinaxoT `xelmwifis<br />

karis garigebis~ teqstSi, romelSic saubaria `kaxTa mefeze~, romelic<br />

SeiZleba iyos mxolod kaxeT-hereTis mefe kvirike II (1084-1102/4 ww.), an misi<br />

Zmiswuli aRsarTan II (1102/4-1104 ww.). aq `kaxTa mefis~ tituli ar aris<br />

savaldebuli gulisxmobdes imas, rom kaxeT-hereTis mefeebs dakarguli aqvT<br />

`ranTa mefis~ tituli, Tumca daviT IV aRmaSeneblis titulatura, romelic<br />

miTiTebulia ruis-urbnisis Zeglisweris (1104/5 w.) mosaxseniebelSi,<br />

garkveuli qronologiuri Tanmimdevrobisa da realuri Sinaarsis Semcvelia<br />

(gabiZaSvili 1978: 18-19). Tu kaxeT-hereTis SemoerTeba da ruis-urbnisis kreba<br />

marTlac 1104 wels moxda, rogorc es qarTul istoriografiaSi aris<br />

aRniSnuli (metreveli 2002: 21-25), maSin gamodis, rom naWarmagevis<br />

darbazobas adgili krebamde hqonia.<br />

aqve mniSvnelovania kidev erTi garemoeba, 1103 wels trapizonis<br />

duqsad kvlav gabrasebis ojaxis wevri grigol gabra-taronitisi daniSnes<br />

(Bryer 1980: 176), savaraudod, Teodor gabras Svili. wina mmarTvelisgan<br />

(davetenosi) gansxvavebiT, grigol gabra `prokavkasiuri~ orientaciis<br />

mqoned da bizantiis imperatorze naklebad damokidebel mmarTvelad<br />

warmogvidgeba (История Византии II, 1967: 309; Bryer 1980: 176). grigoli anatoliis<br />

Zlevamosil amira daniSmends Seekra da imperatoris winaaRmdeg daiwyo<br />

moqmedeba. Tumca, 1106 wels igi Seipyres da konstantinopolSi gagzavnes<br />

(iqve). `trapizonelnSi~ swored grigol gabra-taronitisis saqarTveloSi<br />

mosvla unda igulisxmebodes, rac misi mmarTvelobis wlebSi (1103-1106) unda<br />

moTavsdes. wina mmarTveli, davetenosi da grigolis momdevno moxele,<br />

197


omelic 1106 wels dainiSna, xaldiis duqsad bizantiis imperatoris<br />

sanqciis gareSe naklebad imoqmedebdnen.<br />

amdenad, trapizonis mmarTvelis saqarTveloSi vizitisa da `kaxTa<br />

mefis~ aq yofnis gaTvaliswinebiT, naWarmagevis darbazobas adgili 1103-1104<br />

wlebSi unda hqonoda. mniSvnelovania daviTis istorikosis sityvebi mefis<br />

moRvaweobis Sefasebisas. misi gancxadebiT, daviT aRmaSeneblis `aCrdilsa<br />

qveS~ Sekrebilni yofilan `erni, tomni da enani~ (metreveli, 2008: 344).<br />

marTalia, dasaxelebulTa Soris ar aris `trapizonelni~, magram es arc<br />

aris aucilebeli imisTvis, rom am mxaris mmarTvelebis saqarTveloSi<br />

Camosvla ararealurad miviCnioT. trapizonis mTavris saqarTveloSi Casvla<br />

naWarmagevis darbazobaze sxva wyaroSi, `xelmwifis karis garigebaSi~,<br />

fiqsirdeba, rac, Cveni azriT, sruliad Seesabameba daviTis epoqis<br />

politikur viTarebas.<br />

`xelmwifis karis garigeba~ ar iZleva sxva, damatebiT ganmartebas<br />

imasTan dakavSirebiT, Tu ratom da risTvis gaimarTa naWarmagevis<br />

darbazoba. Tumca, Tu gaviTvaliswinebT TariRsa da darbazobis<br />

Semadgenlobas, aseve misi gamarTvis adgils, Zneli ar iqneba imis varaudi,<br />

rom es kreba antiTurquli koaliciis dasabami unda yofiliyo. rogorc<br />

cnobilia, yivCaRebs, osebsa da sxva Crdilo kavkasielebs daviTi xSirad<br />

iyebenda TurqebTan brZolaSi. vardanTan moxseniebuli taSir-Zoragets<br />

mefeebic daviT aRmaSenebelTan erTad ibrZvian da misgan moelian<br />

Turqebisgan xsnas. gabrebma, sanam aSkarad ar gamovidnen imperatoris<br />

winaaRmdeg 1106 wels, swored Turqebis winaaRmdeg brZoliT gaiTqves<br />

saxeli. Sarvanis mmarTvelebis brZola Turq-selCukebis winaaRmdeg naTlad<br />

dasturdeba daviTis istorikosTanac. rac Seexeba kaxeT-hereTis mefe<br />

kvirike II-s, miuxedavad imisa, rom is daviT aRmaSenebelTan aris<br />

dapirispirebuli, daviTis istorikosTan Zalian dadebiTad aris<br />

daxasiaTebuli (metreveli, 2008: 309). es ki, garkveulwilad, miuTiTebs imas,<br />

rom dapirispirebemde maT Soris antimuslimuri aliansi unda arsebuliyo.<br />

kvirikes `WeSmariti qristianed~ dasaxeleba (metreveli, 2008: 309) am ufro<br />

azrs ganamtkicebs.<br />

198


amdenad, yvela zemoxsenebul mmarTvels antiTurquli aliansi<br />

aerTianebda, rac kargad uCvenebs im mizezsac, ramac naWarmagevis<br />

darbazobis gamarTva gaxada aucilebeli. aRmosavleTis `naWarmagevs mefeni<br />

Tormetni purad~ dasxdomis momenti, aseve naTlad miuTiTebs im faqts, rom<br />

bizantiis aRmosavleTiT aRiarebuli lideri, daviT IV aRmaSenebli,<br />

saqarTvelos mefe xdeba, romelsac 1103-1104 wlebSi Zalian aqtiurad<br />

moqmedebs. igi xelmZRvanelobs antiTurqul koalicias da, rogorc es<br />

mogvianebiT gamoCndeba, warmatebiT aTavisuflebs mTel samxreT kavkasiis<br />

regions Turq-selCuki dampyroblebisgan (margiSvili 2006). daviTi iwodeba,<br />

rogorc `ΠΙΣΤΟ[Σ] ΒΑΣΙΛ[ΕΥΣ] ΠΑΣ[ΗΣ] ΑΝΑΤΟΛ[ΕΣ] Ο ΠΑΓΚΡΑΤΟΝΙΑΝΟΣ _<br />

morwmune basilevsi sruliad aRmosavleTisa, pagkratoniani~, rac naTlad<br />

uCvenebs imas, rom is ukve aRiarebuli lideria bizantiis aRmosavleTSi.<br />

daviT aRmaSenebelis wodebaa basilevsi, anu imperatori, da avtokratori,<br />

anu TviTmpyrobeli. am ukanaskneliT is 1104/5 wels aris ukve wodebuli.<br />

daviTis basilevsad wodeba rom TviTmpyroblis paralelurad xdeba, amas<br />

zemoT moxmobili berZnuli warwerebic adasturebs.<br />

daviTis politikuri aRiareba sruliad aRmosavleTis<br />

TviTmpyroblad mxolod naWarmagevis darbazobis analizidan ar Cans, igi<br />

vlindeboda mraval politikur qmedebaSi, romlebsac is awarmoebda Tavisi<br />

mmarTvelobis periodSi, rodesac saTaveSi edga yivCaRebis, frankebis,<br />

somxebis, Sarvanelebis, alan-osebisa da sxva CrdiloeT kavkasieli<br />

xalxebis koaliciasa Tu daqiravebul jarebs.<br />

daviT IV aRmaSeneblis memkvidreebi<br />

daviT IV aRmaSenebeli rom TviTmpyrobeli da basilevsia, es zemoT<br />

ukve mivuTiTeT. Sainteresoa, ramdenad agrZeleben aRniSnul tendencias<br />

misi memkvidreebi.<br />

am kuTxiT mniSvnelovani informaciis Semcvelia mosaxsenieblebi, anu<br />

sinidikonebi. mosaxsenieblebSi dasaxelebulni arian is saero da<br />

sasuliero pirebi, romlebsac garkveuli damsaxureba miuZRviT aeklesia-<br />

monastrebis daxmarebaSi. maT Soris gamorCeulia mefeTa mosaxsenieblebi.<br />

199


dimitri baqraZem 1878 wels gamoaqveyna mewieTis wminda giorgis<br />

eklesiidan motanili ,,marxvani”, romelic, misive TqmiT, Seicavda<br />

,,Zeglisweras”. rogorc ,,ZeglisweraSi~ iyo naTqvami, igi SeudgeniaT<br />

konstantinopolis wminda xatebis Tayvanis sacemad Sekrebil wminda mamebs.<br />

dimitri baqraZis TqmiT, ,,wigns kiTxulobda Semosili mRvdeli wm. sofiis<br />

taZarsa da yvela eklesiaSi wirvis dros didmarxvis pirvel kviras~. mas<br />

darTuli hqonda ,,Zegliswera” da bolos CamoTvli iyo aRmosavleTis<br />

eklesiaSi cnobili saero da sasuliero moRvaweebi (baqraZe 1987: 178).<br />

aRsaniSnavia, rom Zegli gadawerilia 1566 wels, iosfaT beenaSvilis<br />

meuRlis, qeTeonis, SekveTiT (baqraZe 1987: 179-180). ,,Zeglis weraSi”<br />

CamoTvlil pirovnebaT Soris dasaxelebulia TiTqmis yvela saqarTvelos<br />

monarqi _ bagrat IV-dan (1027-1072 ww.), vidre daviT narinamde da daviT<br />

giorgis Zemde. amis Semdeg mefeTa moxsenieba grZeldeba imereTis mefe<br />

aleqsandre II-dan (1489-1510 ww.), romelic iosfaT beenaSvilis dedis,<br />

TinaTinis mama da iosfaTis babua gaxldaT.<br />

yvela is piri, romlebic aleqsandre II-is Semdeg arian CamoTvlili,<br />

iosfaTisa da misi meuRlis, qeTeonis, naTesavebi arian (baqraZe 1987: 179).<br />

swored am ukanasknelis dakveTiT miaweres es pirebi xelnawers, magram<br />

dedani, Tamamad SeiZleba iTqvas, rom jer kidev maSin iyo dawerili,<br />

rodesac konstantinopoli marTlmadideblebis xelSi gaxldaT, anu 1453<br />

wlamde. es Tavad xelnaweridan mtkicdeba, romelSic naTqvamia, rom `Zeglis<br />

wera~ konstantinopolis wminda sofias taZarsa da sxva marTlmadidebel<br />

eklesiebSi ikiTxebodao da, Sesabamisad, originali, romelic qeTeonma 1566<br />

wels gadaawerina, iyo ara XVI saukunisa, aramed gacilebiT adrindeli.<br />

gamomdinare iqidan, rom ukanasknel mefeebad rusudanis Semdeg<br />

moxseniebulni arian `daviT da daviT marTlmadidebelTa mefeT-mefeni~ 63<br />

(SaraSiZe 1982: 18-21), SeiZleba davaskvnaT, rom ,,Zeglisweris” Sedgenis<br />

TariRi iyo 1261-1270 wlebi. 1204-1261 wlebSi konstantinopoli da wminda<br />

63 d. baqraZe mis mier gamoqveynebul mosaxseniebelSi erT daviTs asaxelebs, qr. SaraSiZe ki<br />

or daviTs, rasac amilaxorTa saxlis krebulis mosaxseniebelic eTanxmeba. ixileT:<br />

SaraSiZe qristina. samxreT saqarTvelos istoriis masalebi (XII-XV). Tb. 1982. gv. 18-21.<br />

200


sofias taZari laTinTa xelSi iyo. Sesabamisad, wirva-locva iq laTinurad<br />

sruldeboda. amdenad, 1261 wlamde marTlmadidebel mefeTa mosaxseniebels<br />

konstantinopolSi aravin waikiTxavda.<br />

1261 wls mixael paleologosma konstantinopoli aiRo da<br />

momentalurad konstantinopolis sapatriarqoc daubrunda Zvel adgils<br />

(Geanakoplos 1959). konstantinopolSi aRmosavleTis qristianuli eklesiis<br />

wirva-locva kvlav ganaxlda. daviTisa da daviTis erTad moxsenieba<br />

SeiZleba maT ormefobasac miuTiTebs, rasac adgili 1262 wels hqonda.<br />

amrigad, mosaxseniebeli SeiZleba daaxloebiT am wliTac daTariRdes.<br />

qristina SaraSiZem xelaxla gamoaqveyna zemoxsenebuli mewieTis<br />

,,Zeglis weris” mosaxseniebeli or sxva mosaxseniebelTan erTad. maT<br />

Sorisaa kopasZeTa da amilaxvarTa mosaxsenieblebi. aRsaniSnavia, rom samive<br />

mosaxseniebeli, rodesac saqme exeba mis pirvel nawils, identuria da,<br />

Sesabamisad, iq dasaxelebuli yvela mefe erTi da imave konteqstSi arian<br />

moxseniebulni. gansxvaveba imaSia, rom mxolod kopasZeTa mosaxseniebeli ar<br />

afiqsirebs rusudanisa da ori daviTis mosaxseniebels (SaraSiZe 1982: 15-23).<br />

axla ganvixiloT uSualod is monarqebi, romlebic zemoaRniSnul<br />

marxvanSi arian mosxeniebulni. am SemTxvevaSi Cvens interess iwvevs mefeTa<br />

titulatura:<br />

1. bagrat afxazTa, qarTuÀlTa marTlamadideblisa mefisa saukunoÁmca<br />

ars xseneba.<br />

2. giorgi kesarosisa, afxazTaÁ, qarTvelTa marTlmadidebelisai mefisa. .<br />

.<br />

3. daviT yovlisa aRmosavleTisa mefisa, axlisa marTlmadidebelisa<br />

saukunoÁmca saÃsenebeli da kurTxeva misi.<br />

4. demetre yovlisa aRmosavleTisa mefisa saukunoÁmca saÃsenebeli da<br />

kurTxeva misi.<br />

5. giorgi, yovlisa aRmosavleTisa Ãelmwifed mpyrobelisa, mefeT-mefisa<br />

saukunoÁmca saÃsenebeli da kurTxeva misi.<br />

201


6. Tamar yovlisa aRmosavleTisa axlisa marTlmadideblisa, afxazTa,<br />

qarTvelTa, herTa da kaxTa da yovelTa qristianeTa mpyrobelisa<br />

saukunoÁmca ars saÃsenebeli da kurTxeva misi.<br />

7. Zisa maTisa giorgi yovlisa aRmosavleTisa da dasavleTisa mtkiced<br />

mpyrobelisa mefeT-mefisa mravalmca arian welni mefobisa misisani...<br />

(SaraSiZe 1961: 15).<br />

teqsti ekuTvnis kopasZeTa mosaxseniebels, romelic yvelaze Zveli<br />

Cans zemoT xsenebul sinodikonTa Soris. aq bolo mefed giorgi laSa aris<br />

dasaxelebuli, Tamaris Ze, romelic, mosaxsenieblis mixedviT, cocxalia<br />

(SaraSiZe 1961: 73). mosaxseniebels darTuli aqvs ukve mogviano xanebSi<br />

mimatebuli kopasZeebis mosaxseniebelic, romelSic yvaryvare jayelis (1451-<br />

1498 ww.), samcxis aTabagisa da spasalaris ojaxis wevrebis garda, kopasZeTa<br />

gvaris wevrebic arian moxseniebulni (SaraSiZe 1961: 15-17). aqedan dgindeba,<br />

rom aris ori fena, axali da Zveli. amaTgan Zveli daiwera giorgi laSas<br />

(1210-1222/3 ww.) mefobis dros, xolo axali _ XVI saukuneSi.<br />

mosaxsenieblebSi ramdenime TvalSi sacemi faqtis gamoyofa SeiZleba.<br />

daviT aRmaSeneblidan moyolebuli giorgi laSas CaTvliT yvela qarTveli<br />

monarqi ,,yovlisa aRmosavleTisa mefed~ iwodeba. Tavad daviTi, am titulis<br />

garda, `axlisa marTlmadidebelisas~ epiTetiT aris wodebuli, rac<br />

erTgvari ganaxlebis maniSnebelia. daviTis dros rom qarTvel mefeTa<br />

titulatura ganaxlda da qarTvelTa mefeebma yoveli aRmosavleTis<br />

avtokratoroba da imperatoroba SeiTavses, es maTi ganaxlebuli<br />

titulaturidan aSkarad Cans. bizantiuri saimperatoro titulebis<br />

etapobrivi miRebis dadasturebaa imave mosaxseniebelSi Tamaris `yovelTa<br />

qristianeTa mpyrobelisad~ wodeba, rac tradiciuli iyo mxolod bizantiis<br />

imperatorebisTvis.<br />

amrigad, qarTvelebi marTlmadidebel samyaros or nawilad yofen _<br />

dasavleT da aRmosavleT marTlmadidebel sivrceebad. im SemTxvevaSi, Tu<br />

saqarTvelos monarqi ,,yovlisa aRmosavleTisa” TviTmpyroblad iwodeba,<br />

bizantiis imperatori qarTul naratiul wyaroebSi moixsenieba, rogorc<br />

mefe ,,yovlisa dasavleTisa da saberZneTisa”. amgvarad, rogorc zemoT<br />

202


mivuTiTeT, imperatori manuel I didi (1143-1180) ixsenieba (yauxCiSvili 1959:<br />

17; metreveli 2008: 392).<br />

msgavs diferenciacias safuZveli XII saukuneSi eyreba, rodesac<br />

aRmosavleT qristianul samyaroSi ori seriozuli politikuri erTeuli<br />

darCa. dasavleTiT bizantia, xolo aRmosavleTiT _ saqarTvelo. rac<br />

Seexeba sxva marTlmadidebel qveynebs, isini bizantiisa an saqarTvelos<br />

politikuri, kulturuli da konfesiuri gavlenis qveS arian moqceuli.<br />

saqarTvelos mefe bizantiur wyaroebSi – bizantiis imperiis oficialuri<br />

pozicia<br />

(tituli `basilevsis~ sakiTxis Sesaxeb)<br />

basilevsis (Βασιλεύς) tituls bizantieli mwerlebi, rogorc wesi,<br />

bizantiis imperatorze ixsenieben, Tumca arsebobs araerTi gamonaklisi. VII<br />

saukunemde, sanam berZnuli ena pativiT odnav Camouvardeboda laTinurs,<br />

basilevsis tituliT, rogorc wesi, yvela monarqi iwodeboda. termini<br />

basilevsi ar warmoadgenda ierarqiuli sistemis markers, aramed aRniSnavda<br />

konkretuli qveynis suverens, visi Zalauflebac vrceldeboda mis mier<br />

kontrolirebad xalxsa da saxelmwifoze.<br />

VI saukuneSi, barbarosuli qveynebis intensiuri warmoqmnis periodSi,<br />

imisTvis, rom ganesxvavebinaT universaluri monarqi masze damokidebuli<br />

qristianuli qveynebis mbrZaneblebisagan, tituli basilevsi ufro dafasda.<br />

amis Semdeg mas mxolod bizantiisa da sasanuri iranis mmarTvelebze<br />

xmarobdnen. sasanuri iranis dacemam kidev ufro meti biZgi misca bizantiis<br />

xelisuflebas aRniSnuli wodeba eqskluziurad bizantiis imperatorebis<br />

titulad gamoecxadebinaT.<br />

saimperatoro beWdebze tituli basilevsis pirveli dataneba 654-658<br />

wlebSi xdeba. mogvianebiT imperatori leon III isavrieli (717-741 ww.) mas<br />

vercxlis monetaze aTavsebs, xolo misi memkvidre, konstantine V<br />

kopronimusi, (741-775 ww.) ki oqros monetis emisiaze (ODB 1 1991: 264).<br />

203


asilevsis titulis xmarebas VII saukunidan moyolebuli<br />

bizantielebi ucxo qveynis mmarTvelebze, rogorc wesi, Tavs aridebdnen.<br />

miuxedavad aRniSnuli titulis mkacri konservaciisa da universaluri<br />

qristianuli imperiis Seqmnis mcdelobisa, bizantia iZulebuli iyo,<br />

angariSi gaewia politikuri realobisaTvis. basilevsebad iwodnen saRvTo<br />

romis imperatorebi, oRond maT moixseniebdnen ara `romaelTa”<br />

(bizantielTa), aramed `frankTa basilevsebad~ (ODB 1 1991: 264). basilevsis<br />

tituli scnes bulgareTis imperator simeonzec.<br />

nikita xoniate imave tituliT amkobs roJer siciliels, saRvTo<br />

romis imperator fridrix barbarosasa da laTinuri romaniis imperator<br />

henri flandriels. giorgi akropolitesTan basilevsad iwodeba<br />

bulgareTis imperatori kaloiani, xolo serbeTis mmarTveli stefan duSani<br />

oficialur berZnul dokumentebSi `romaelTa da serbTa basilevsad~<br />

ixsenieba. analogiuri SeiZleba iTqvas trapizonis imperatorebsa da<br />

aRmosavleTis zogierT sxva mbrZanebelze (Temur lengi, mehmed II<br />

dampyrobeli da sxva) (ODB 1 1991: 264).<br />

gavrcelebulia mosazreba, TiTqos am tituls berZnebi arasdros ar<br />

scnobdnen qarTvel mefeebze. am mosazrebis mixedviT, arc daviT<br />

aRmaSeneblamde da arc mis Semdgom, am titulis Rirsad maT ar miaCndaT<br />

arc erTi saqarTvelos monarqi. es Tvalsazrisi, rogorc rogorc qvemoT<br />

davinaxavT, unda gadaisinjos.<br />

pirvelad saqarTvelos mefis basilevsad moxsenieba, da isic<br />

berZnulad, gvxvdeba daviT IV aRmaSeneblTan dakavSirebiT (Rapp 1997: 573). es<br />

aris wm. ekaterines monasterSi arsebul qarTul xatze gakeTebuli warwera,<br />

Sesrulebuli, savaraudod, qarTveli berebis mier. miuxedavad imisa, rom es<br />

Zegli wminda ekaterines monastris kuTvnilebaa, misi miCneva bizantiis<br />

xelisuflebis oficialur poziciad rTulia. Tumca, rogorc sxva<br />

cnobebidan gamoCndeba, es tendencia, romelic am warweris Semdeg iRebs<br />

saTaves grZeldeba XV saukunis CaTvliT. es aris dRemde aRmoCenili erT-<br />

204


erTi uZvelesi cnoba, romelSic qarTveli mefe basilevsad saxeldeba VII<br />

saukunis Semdgomi periodis berZnul wyaroebSi.<br />

daviT aRmaSeneblamde VII-XI saukuneebis berZnul wyaroebSi qarTveli<br />

mefeebi arxontebad arian moxseniebulni, maTve umtkicdebodaT bizantiuri<br />

saimperio titulebi (novelisomosi, kurapalati, sevastosi,<br />

panipersevastosi, kesarosi da a.S.), magram daviT IV aRmaSeneblidan<br />

moyolebuli, arc zemoT CamoTvlil saimperio titulebiT ixsenieben<br />

bizantielebi saqarTvelos mefeebs da arc arxontebad. wminda ekaterines<br />

monasterSi arsebuli xatze gakeTebuli warwera ar unda aRniSnavdes<br />

mxolod qarTvelTa damokidebulebas qarTveli mefis statusisadmi.<br />

piriqiT, is gamoxatavs orives _ berZenTa da qarTvelTa _ damokidebulebas<br />

saqarTvelos mefis Secvlil statusze.<br />

zemoTqmuli mtkicdeba imiT, rom qarTveli mefeebi Tu raime<br />

tituliT ixseniebian berZnul wyaroebSi, mxolod basilevsebad, anda<br />

`Μεπε~-d rac qarTuli sityva `mefis~ transkripciaa. aris SemTxveva maTi<br />

`ρεξ~, anu reqsad, moxseniebisa, rac, sfranZesis sityviT, laTinurad `mefes~<br />

(Μεπε) udriso. amiT avtorma qarTuli titulis laTinur korespodencias<br />

gausva xazi. marTlac, laTinebis erTi nawili saqarTvelos mefeebs `Rex~-d<br />

moixsenieben, anu maT samefo tituls _ `mefe~-s Targmnian, rogorc reqs<br />

(Rex). es mSvenivrad aCvenebs im faqts, rom romis papebi da misi politikis<br />

mimdevrebi ar scobdnen qarTvel mefeebze imperatoris tituls, radgan<br />

aRiarebdnen mxolod erT, saRvTo romis imperators. amdenad, rodesac<br />

sfranZesi xazs usvams im faqts, rom CvenSi `Μεπε~-s `ρεξ~ uwodebeno<br />

(yauxCiSvili 1970: 49), amiT is qarTuli titulis laTinur korespodenciaze<br />

mianiSnebs. Sesabamisad, laTinuri gavlena berZnul diplomatiaze XV<br />

saukuneSi SesamCnevia.<br />

pirveli mefe, romelic Cvens xelT arsebul berZnul naratiul<br />

teqstebSi basilevsad ixsenieba, aris daviT VI narini (1247-92 ww.). miqel<br />

panaretosis qronikaSi is iberiis basilevsad iwodeba, romelmac qalaq<br />

205


trapizons alya 1282 wlis aprils Semoartya, Tumca, panaretosis cnobiT, es<br />

Seteva uSedegod damTavrda:<br />

`Μετα δε σφς (6790) 64 έτος, Απριλλίου μηνσός, ηλθεν<br />

ό βασιλεύς ’Ιβηρίας Δαυίδ και<br />

επεριώρισε την Τραπεζουνταۛ αλλα απεστράφη κενός“ (yauxCiSvili 1967: 170) _ `Semdeg<br />

1282 (6790) wlis aprilSi movida iberiis basilevsi daviTi, alya Semoartya<br />

trapizons, magram gaecala xelcarieli~ (yauxCiSvili 1967: 170). 65<br />

sxva daviTi, amjerad, giorgi V brwyinvalis vaJi, daviT IX (1346-1360),<br />

aseve basilevsad aris moxseniebuli miqel panaretosTan. miqel panaretosi<br />

daviTs im saqorwino pirobis dros asaxelebs, romelic trapizonsa da<br />

saqarTvelos mmarTvelebs Soris daido aleqisi III (1349-1390 ww.)<br />

mmarTvelobis dros. avtori wers:<br />

`Τα δε συναλλάγματα, α<br />

ειχε<br />

μετα της εξ ’Ιβηρίας, θυγατρος μεν Δαβίδ τοũ βασιλέυως<br />

Τυφλισίου, ανεψιας δε επ’ αδελφη<br />

του ’Αχπουγα, μεταφέρονται εις τον νεώτερον και γνήσιον και<br />

νόμιμον υιον του βασιλέυως ημων και νέον βασιλέα κυρ Μανουηλ τον<br />

μεγαν Κομνηνόν“<br />

(yauxCiSvili 1967: 207) _ `saqorwino piroba, romelic dadebuli iyo<br />

iberiasTan Tbilisis basilevs daviTis asulisTvis, aRbuRas diswulisTvis,<br />

gadatanil iqna Cveni basilevsis umcros, RviZl da kanonier Zesa da<br />

axalgazrda basilevs baton manuelze, did komnenosze~.<br />

daviT IX Tbilisis basilevsad iwodeba. miqel panaretosis cnobiT,<br />

misi asuli, gulqan-xaTuni, colad gahyva aleqsi III-is vaJs, taxti memkvidre<br />

64 aRniSnavs 1282 wels.<br />

65 miqel panaretosis cnoba daviT VI narinis (1245-1292) eqspediciis Sesaxeb trapizonis<br />

imperiaSi sakmaod bundovania. is arafers wers daviTis Semosevis mizezebze, iseve rogorc<br />

mis uecar ukan dabrunebaze. teqstidan Cans, TiTqos qarTvel monarqma isargebla<br />

trapizonSi mimdinare Sida areulobiT da misi dapyroba moindoma, rac ver SeZlo da<br />

ukanve gabrunda. es laSqroba amave konteqstSi aris ganxiluli specialur literaturaSi,<br />

rac, Cveni azriT, ar Seefereba simarTles. saqarTvelos rom trapizonis dapyroba hqonoda<br />

ganzraxuli, is amas erTianobis xanaSi gaakeTebda da ara im dros, rodesac is<br />

politikurad gaTiSulia, xolo misi didi nawili monRolebis batonobis qveS iyo<br />

moqceuli. realurad trapizonis inkorporacia aranair problemas ar warmoadgenda<br />

swored im dros, rodesac is qarTvelebma, faqtobrivad, `xelovnurad~ Seqmnes (xelovnurad<br />

imisTvis, rom Tavdapirveli ganzraxva iyo ara trapizonis axali samefos Camoyalibeba,<br />

aramed bizantiis taxtze aleqsi komnenosis aRdgena), 1204 wels. daviT narins, romelsac<br />

imis 1/4 teritoriac ar gaaCnda, rac Tamaris samefo iyo, ar SeiZleboda hqonoda imaze<br />

didi ambicia, vidre es mis did bebias hqonda. amdenad, mizezi narinis laSqrobisa ar unda<br />

yofiliyo trapizonis dapyroba, miTumetes, rom ar Cans sxva dapyrobili qalaqebi an<br />

regionebi, romelic aucilebeli iyo qveynis aneqsiisTvis. sazRvari narinis Semosevis<br />

Semdegac ucvleli darCa.<br />

206


manuel komnenoss. qorwili 1379 wlis 6 seqtembers Sedga. dedofals<br />

bizantiuri tradiciiT saxeli gamoucvales da evdokia daarqves<br />

(yauxCiSvili 1967: 207-208).<br />

imave miqel panaretosTan daviT IX-is Svili, bagrat V didic (1360-<br />

1395 ww.) basilevsad aris moxseniebuli da Tan ara erTxel, aramed samjer.<br />

pirvelad 1367 welTan dakavSirebiT, rodesac bagratma colad moiyvana<br />

imperator aleqsi III-is (1349-1390 ww.) asuli, ana komnena. panaretosi<br />

bagratis tituls Semdegnairad ixseniens:<br />

`Τω̃<br />

βασιλεı των Ίβήρων και Άβασγων κυρ Παγκρατιω τω<br />

Παγκρατιανω̣“<br />

(yauxCiSvili<br />

1967: 202) _ `basilevsi iberTa da afxazTa batoni bagrat bagrationi~.<br />

meore moxsenieba ukavSirdeba aleqs III-sa da bagrat V-is 1373 wlis<br />

seqtembris Sexvedras, romelic Sedga lazeTis mxareSi. miqel panaretosi<br />

gadmogvcems:<br />

`Μηνι Αυγούστω σ′ απήλθαμεν εν τη<br />

Λαζικη<br />

και προς το εκβαν<br />

του μηνος περι τα<br />

εισιτήρια του σωπα (6881) ετος<br />

εσμιγαμεν τον βασιλεα τόν Παγκράτιν“ (yauxCiSvili 1967:<br />

205) – `eqvs agvistos wavediT lazikaSi da Tvis bolos, 1373 (6881) wlis<br />

dasawyisSi 66 SevxvdiT basilevs bagrats~.<br />

mesamed miqel panaretosi bagrats Temur-lengis SemosevasTan<br />

dakavSirebiT axsenebs, rodesac am ukanasknelma mefe bagrati misi ojaxis<br />

or wevrTan erTad tyved Caigdo. rogorc wina or SemTxvevaSi, aqac avtori<br />

mefe bagrats basilevsad moixseniebs. igi wers:<br />

`βασιλέα Παγκράτιν τὸν στρατηγικώτατον καὶ τὴν ομοζυγον αυτου, την θυματεραν του<br />

ήμετέρου βασιλευς, την ωραιοτατην κυραν Άννης, και τον υιος αυτης Δαβίδ“ (yauxCiSvili<br />

1967: 212) – `basilevsi bagrati ganTqmuli mxedarTmTavari da misi meuRle,<br />

Cveni basilevsis asuli mSvenieri qalbatoni ana, da Ze misi daviTi~.<br />

basilevsi bagrati, am SemTxvevaSi, gamoCenil mxedarTmTavarad aris<br />

moxseniebuli. iqve ixsenieba misi simamri, aleqsi III komnenosi, romelic am<br />

66 wlis dasawyisad igulisxmeba seqtemberi. amdenad, bagrat V didsa da aleqsi III did<br />

komnenoss Soris Sexvedra 1373 w. seqtemberSi Sedga, lazeTis mxareSi.<br />

207


SemTxvevaSi dedofal anas mSoblad aris dasaxelebuli saxelis<br />

moxseniebis gareSe.<br />

mniSvnelovania isic, rom panaretosi basilevsad mxolod sami<br />

qveynis, bizatiis, saqarTvelosa da sakuTar _ trapizonis mmarTvelebs<br />

moixseniebs. iseT gamoCenil pirovnebas ki, rogoric Temur-lengi iyo, igi,<br />

ubralod, TaTarTa amiras uwodebs `Άμηρας τις Τάταρις...Ταμουρλάγκης“<br />

(yauxCiSvili 1967: 211). SedarebisTvis, imave panaretosTan amirad<br />

moixseniebian mcire aziis Turqi mmarTvelebi, romlebic Tavisi<br />

mniSvnelobiTa da statusiT Temur-lengze bevrad dabla idgnen. magaliTad:<br />

taj ad dini – „άμηρας ό Τατζιατίνης’’, (yauxCiSvili 1967: 211) xutlu begi _<br />

„Χουτλουπεκ ό άμηρας” (yauxCiSvili 1967: 201) da a.S.<br />

miuxedavad ama Tu im xelisuflis politikuri Tu samxedro<br />

upiratesobisa, mimarTvisa da korespodenciis etiketi bizantiisa Tu<br />

trapizonis imperiebSi saukuneebis ganmavlobaSi yalibdeboda, sadac,<br />

rogorc zemoT davinaxeT, saqarTvelos monarqs trapizonis imperatorsa Tu<br />

bizantiis mmarTvels miqel panaretosi Tanabar statusSi ayenebda.<br />

analogiuri SeiZleba iTqvas bizantiel saxelmwifo moRvaweTa da<br />

istorikosTa erT nawilzec. maT Soris gansakuTrebuli adgili giorgi<br />

sfranZess ukavia.<br />

giorgi sfranZesi giorgi VIII-is samefo karze iqna mivlinebuli<br />

Tavisi mbrZaneblis, imperator konstantine XI paleologos-dragaSis (1449-<br />

1453 ww.) mier. giorgi sfranZess, rogorc despans, imperatorisa da<br />

saqarTvelos mefis asulis, qeTeon-qristines qorwinebis pirobebi unda<br />

SeeTanxmebina. am mogzaurobasa da peripetiebs sfranZesi sakuTar naSromSi<br />

Tavadve aRwers. giorgi sfranZesi wers:<br />

`έγὼ παρὰ του αύθέντον μου καὶ βασιλέυως προς τον της Ίβηριας κυριον Γεώργιον<br />

Μέπεν ό̉ς παρ ημιν ρήξ λέγεται“ (yauxCiSvili 1970: 49) _ `Cemi brZaneblis (αύθέντον)<br />

basilevsis (igulisxmeba konstantine XI _ l. T.) mier gagzavnil viqmen<br />

iberiis batonTan, giorgi mefesTan (Μέπεν), romelsac CvenSi reqs (ρήξ)<br />

eZaxian~.<br />

208


wyarodan kargad Cans, rom sfranZesi saqarTvelos mefis wodebas<br />

pirdapir Targmnis da im tituliT ixseniebs mas, romliTac ixsenieboda<br />

giorgi VIII saqarTveloSi. avtori aRniSnavs, rom tituli `Μέπε“-s (qarTuli<br />

`mefe~) CvenSi reqs uwodebdneno. amiT giorgi sfranZesi laTinuri `reqsisa~<br />

(Rex) da qarTuli `mefis~ igiveobas usvams xazs, razec vrclad zemoT ukve<br />

visaubreT. Tumca, es imas ar niSnavs, TiTqos is ar aTanabrebdes bizantiis<br />

imperatorisa da saqarTvelos mefis statuss. misive teqstis umetes nawilSi<br />

araerTxel naxsenebi, mefe giorgi VIII yvelaze xSirad basilevsad, anu<br />

imperatorad, aris moxseniebuli:<br />

`μεθ′ ην<br />

εγω απεστειλά τινας ιππους,<br />

και δύο ους<br />

Ό βασιλευς Ίβηριας μοι εδωρησατο εκ<br />

των υπ′ αυτου αιχμαλωτισθεντων, οτε τους αιχμαλωτους εσκυλευσεν“ (yauxCiSvili 1970: 57-<br />

58) _ `am naviT me gavgzavne cxenebi da ori [bavSvi], romelic me maCuqa<br />

iberiis basilevsma (Ό βασιλευς Ίβηριας) mis mier tyved wamoyvanilTagan,<br />

rodesac man tyveebi moinadavla~.<br />

`Τη<br />

γαρ ιδη του Όκτωβριου μηνος του αυτου ετους<br />

εστάλην εγω εις<br />

τε τον της Ίβηριας<br />

Μέπεν, ηγουν<br />

βασιλέα Γεώργιον, και βασιλέα Τραπεζουντος κυρ Ιωαννην τον Κομνηνον~<br />

(yauxCiSvili 1970: 74)_ `imave wlis oqtombris Tvis ToTxmet ricxvSi<br />

gagzavnil viqmen iberiis mefesTan (Μέπεν), saxeldobr, basilevs giorgisTan<br />

da trapizonis basilevs baton ioane komnenosTan~.<br />

aRsaniSnavia isic, rom basilevsis wodebis garda, sfranZesi<br />

saqarTvelos monarqs, reqsis da regosis titulebiTac moixseniebs<br />

(yauxCiSvili 1970: 62, 68). `regos~ (ρηγος) am SemTxvevaSi laTinuri «Rex»<br />

berZnuli korespodenciaa. Tumca, rogorc zemoT aRvniSneT, es titulebi<br />

basilevsis kvaldakval gamoiyeneba da isic iSviaT SemTxvevebSi. TviT<br />

imperator kostantinesTan pirad saubarSi sfranZesis mixedviT, Tavad<br />

imperatori iberiis mefes basilevsad moixseniebs:<br />

`Λοιπον συν θεω<br />

τελέσωμεν το του βασιλέως της Ίβηριας~ (yauxCiSvili 1970: 70) _<br />

`RvTis SewevniT vabolovebT iberiis basilevsTan [danaTesavebis] saqmes~.<br />

amdenad, saqarTvelos mefe teqstis umetes nawilSi basilevsad aris<br />

moxseniebuli, maT Soris imperator konstantines mierac (yauxCiSvili 1970:<br />

209


68, 78, 80, 84). es kargad miuTiTebs im damokidebulebas, romelic am<br />

periodSi arsebobs bizantiasa da saqarTvelos Soris da romelic<br />

paritetul principebzea agebuli.<br />

saqarTvelos kidev erTi monarqi _ aleqsandre didi, basilevsis<br />

tituliT aris moxseniebuli, amjerad laonike xalkokondiles istoriaSi,<br />

romelic msgavsad giorgi sfranZesisa imperator konstantine XI dragaS-<br />

paleologosTan msaxurobda. mis nawarmoebSi is aRwers trapizonis<br />

imperatoris ioane IV komnenosis (1429-1460) istorias da imas, Tu rodis<br />

SeirTo colad aleqsandre didis asuli:<br />

`Ο<br />

δε βασιλέυς Ιωάννης απελθων εν Ίβηρια εσχε<br />

γυναικα την του βασιλέως ’Αλεξάνδρου<br />

θυγατέρα~ (yauxCiSvili 1970: 95) _ basilevsi ioane, rom wavida iberiaSi<br />

colad hyavda basilevsi aleqsandres asuli~.<br />

laonike xalxokondiles `istoria~, kidev erTi mniSvnelovani wyaroa,<br />

romelic miuTiTebs bizantielebis mier qarTvel mefeebze basilevsis<br />

titulis cnobas. amdenad, XIV-XV ss. bizantiuri naratiuli masalebi da<br />

SedarebiT ufro adrindeli bizantiuri wyaroebi adasturebs im faqts, rom<br />

TviT berZnul wyaroebSi saqarTvelos mefeebs imperatorebs uwodebdnen,<br />

msgavsad bizantiisa Tu trapizinis mmarTvelebisa.<br />

aucilebelia aRiniSnos isic, rom zemoT dasaxelebuli avtorebi,<br />

magaliTad, miqel panaretosi aleqsi III-is karze protosevastosisa da<br />

protonotarosis titulebs flobda, xolo giorgi sfranZesi konstantine<br />

XI-is karze protovestiaritis (yauxCiSvili 1970: 85; yauxCiSvili 1967: 161).<br />

orive istorikosi TavianTi imperatorebis administraciis wevrebi da<br />

ndobiT aRWurvili pirebi iyvnen, amdenad, maTi pozicia saqarTvelos mefis<br />

statusTan dakavSirebiT maTive qveynebis oficialur pozicias gamoxatavda.<br />

kostantinopolis sapatriarqos aqtebSi daculi cnobebi<br />

saqarTvelos Sesaxeb<br />

(pavle tagaris-paleologosis monaniebis werilis mixedviT)<br />

210


izantiis istoriis kvlevisas mniSvnelovani konstantinopolis<br />

sapatriarqos saeklesio aqtebi, romlebic warmoadgens Zvirfas wyaros<br />

bizantiis politikuri urTierTobebisa da diplomatiisa saeklesio<br />

cxovrebisa da sxva socialuri urTierTobebis Sesaswavlad (Miklosich, Muller<br />

1860-1890).<br />

sapatriarqos aqtebSi daculia bizantiis eklesiis, kerZod ki,<br />

konstantinopolis sapatriarqos mesveurebis mimowera, mitropolitebis,<br />

arqiepiskoposebis, episkoposebisa Tu sxva sasuliero pirebis werilebi.<br />

saero pirebis dawerili anderZebi, romlebic konstantinopolis eklesias<br />

ukavSirdeba, monaniebis Semcveli werilebi da sxva mravali.<br />

aRniSnuli aqtebis sakmaod mniSvnelovani nawili gamoqveynebulia<br />

franc miklosixisa da ioseb miuleris mier eqvs tomad. gamoqveynebulia<br />

ramdenime aTeuli saistorio sabuTebi, romlebic faravs<br />

ramdenimesaukunovan periods, maT Soris postbizantiur epoqasac.<br />

speros vrionisi maT Sesaxeb ganmartavs, rom ,,es aqtebi ar aris<br />

yovlis momcveli da amomwuravi, imdenad ramdenadac Cvenamde mxolod maTma<br />

mcire nawilma moaRwia”. Tumca vrionisi iqve aRniSnavs, rom dokumentebis<br />

didi nawili (140 aqti) swored XIV saukunze modis da isini moicavs ara<br />

marto XIV saukunis sakiTxebs, aramed exebian XIII da XV saukuneebSi<br />

mimdinare movlenebsac. amasTan, maTSi aRwerili sakiTxebi faravs mcire<br />

aziis yvela ZiriTad regions da maT Soris 50 saepiskoposos (Vryonis 1971;<br />

289). mkvlevari maT sandoobas gansakuTrebiT usvams xazs. CvenTvis amas didi<br />

mniSvneloba aqvs, radgan wyaroebi Tanadroulia da, amasTan, maT<br />

oficialuri dadgenilebebis saxe aqvs. yvelaferi aqedan gamomdinare, isini<br />

saistorio mecnierebaSic pirvel wyaros mniSvnelobas iZens da sandoobiT<br />

gamoirCeva. SemorCenilia pavle tagaris-paleologosis monaniebis werili,<br />

romelic daculia sapatriarqo aqtebSi, sadac tagarisi detalurad yveba<br />

mis istorias 67 .<br />

67 Έξομολόγησις μοναχου̃ Παύλου του Τάγαρι η̃ óμολογια. Του Περδίκη υπομνηματογραφου (11, 224‐230).<br />

211


g. hili tagarisis moRvaweobas gamogonil ambad miiCnevs. igi<br />

eyrdnoba mxolod im wyaros, romelic parizSi iqna gamoqveynebuli 1839<br />

wels m. l. belaquestis mier. 68 hilis skepticizmi, rogorc mogvianebiT<br />

aRmoCnda, usafuZvlo gamodga. s. vrionisi aRiSnavs, rom hils ar<br />

gamouyenebia Cven mier zemoT dasaxelebuli berZnuli aqtebi, romlebic ara<br />

marto amtkicebs pavle tagarisis moRvaweobas, aramed am evropul<br />

qronikasTan erTad avsebs kidec erTmaneTis informacias tagarisis<br />

pirovnebis Sesaxeb (Vryonis 1971: 337, Sen 241 ; Hill 1942: 435). amgvarad, pavle<br />

tagarisis Sesaxeb arsebuli masala vrcelia da garkveulwilad sando<br />

saistorio narativs warmoadgens. Cven am SemTxvevaSi daveyrdnobiT speros<br />

vrionisis mier ganxilul saintereso informacias da qarTuli wyaroebTan<br />

SejerebiT warmovadgenT saintereso masalas saqarTvelos mefis statusisa<br />

da qveynis saxelwodebis Sesaxeb.<br />

tagarisi bizantiasa da aRmosavleTis qveynebSi<br />

pavle tagaris-paleologosis moRvaweobas rogorc bizantiaSi, aseve<br />

aRmosavleTis qveynebSi kargad axasiaTebs konstantinopolis sapatriarqo<br />

aqtebi, romelSic is dasaxelebulia, rogorc ,,codvili beri ufro metad<br />

ki fsevdo-beri da Ze eSmakisa tagarisi~ (Vryonis 1971: 335). am uknaskneli<br />

epiTetiT Tu vimsjelebT, pavle tagarisis codvebi marTlac seriozuli<br />

iyo. winaaRmdeg SemTxvevaSi sinodi mas eSmakis Zed ar moixseniebda.<br />

igi warmoSobiT iyo tagarisebis sakmaod gavlenian ojaxis wevri.<br />

tagaris informaciiT, misi mama gamoCenili samxedro moRvawe iyo, xolo<br />

deda _ imperatoris ojaxis axlo naTesavi. swored dedis gvaris mixedviT<br />

iwoda pavle paleologosad (Nicol 1970: 289-300). 15 wlis asakSi axalgazrda<br />

pavle tagarisma coli moiyvana, Tumca mcire xnis Semdeg miatova is da<br />

palestinaSi wavida, sadac berad aRikveca.<br />

68 es aris mefe Sarl VI qronika – Chronicum Karoli Sexti, ed. And trans. M.L. Bellaquest, Chonique du<br />

religieux de Saint‐Denys contenant le regne de Charles VI, de 1380 á 1422. paris, 1839 (12); es qronika aris<br />

kidev erTi wyaro, romelic aseve gvamcnobs tagarisis moRvaweobas aRmosavleTsa da<br />

kaTolikur dasavleTSi.<br />

212


mas Semdeg, rac tagarisi konstantinopolSi dabrunda, misive<br />

sityvebiT rom vTqvaT, monasterSi moisurva damkvidreba ,,imisTvis, rom<br />

emsaxura keTili saqmisaTvis”. cota xanSi man ipova xati, ramac mas imedi<br />

misca, rom iSovida fuls yoveldRiuri cxovrebisaTvis. am faqtma is da<br />

misi ojaxi skandalSi gaxvia. saqmeSi samRvdelo pirebi CaerTnen, romlebmac<br />

mas xati CamoarTves. vrionsis TqmiT, tagarisi Seuracxyofili iyo, xolo<br />

mas Semdeg, rac veravin naxa, vinc SeZlebda misi warTmeuli sakuTrebis<br />

dabrunebas, srul uimedobaSi myofi ierusalimSi wavida (Vryonis 1971: 336).<br />

wminda miwaze tagarisi ierusalimis patriarqis lazariusis (1334/41-<br />

1346, 1349-1354, 1366-1368 ww) ndobiT aRWurvili piri Seiqna. 1368 wels, rodesac<br />

lazariusi muslimebma aiZules daetovebina ierusalimis patriarqis wminda<br />

saydari, taxtis erT-erTi maZiebeli, pavle tagariss, sicocxlis<br />

mospobiTac daemuqra. tagariss Tavadac surda ierusalimis patriarqoba, es<br />

ki iqidanac Cans, rom mogvianebiT is sruliad ukanonod ierusalimis<br />

patriarqobas ibralebs da araerT Sarlatanobas Cadis sxvadasxva mxareSi.<br />

pavle tagarisi usafrTxoebis mizniT iZulebulia ierusalims gaecalos. am<br />

movlenam tagariss xeli ver SeuSala Tavad daebralebina ierusalimis<br />

patriarqoba.<br />

pavle tagarisis Semdegi gaCereba antioqia iyo, sadac, misive TqmiT,<br />

,,satana Semovida CemSi xelaxla da ar darCa araferi ukanono da<br />

aralegaluri, risi gakeTebac man ar maiZula, rom gamekeTebina sasircxvilo<br />

Semosavlis sanacvlod”. tagarisma ierusalimis patriarqoba daibrala.<br />

aqedan daiwyo episkoposebisa da mRvdlebis misi survilisamebr gadayeneba<br />

da daniSvna. anatoliaSi tagarisi urigdeboda sxvadasxva muslim amirasa da<br />

mbrZanebels, riTac araerTxel gadalaxa samarTlianad daniSnuli<br />

episkoposebis winaaRmdegoba (Vryonis 1971: 335-336; Miklosich, Muller 1862: 226-228).<br />

1370 wlisaTvis situacia ise damZimda, rom konstantinopolis<br />

patriarqi da wminda sinodi specialur brZanebas gamoscems, romlis<br />

mixedviT ikoniisa da kesariis arqiepiskoposebs brZaneba miecaT,<br />

gadaeyenebinaT yvela is samRvdelo piri, romlebic ukanonod iyvnen<br />

213


daniSnuli ,,fsevdo mRvdlisa da eSmakis Zis tagarisis” mier. pavle<br />

tagarisis TqmiT, fulis siyvarulma is ise gaitaca, rom mzad iyo qonebis<br />

mopovebis mizniT yvelanairi boroti gza epova (Vryonis 1971: 336; Miklosich,<br />

Muller 1862: 226-227). swored fulma da simdidrisadmi dauokebelma swrafvam<br />

miiyvana is saqarTveloSi.<br />

tagarisi saqarTveloSi<br />

sparseTisaken mimavali tagarisi saqarTveloSi gamoemarTa. mizezi,<br />

rogorc amas Tavad ganmartavs, misi saqarTveloSi mosvlisa ufro didi<br />

qonebis dagroveba iyo (Vryonis 1971: 337). misi saqarTveloSi Sesvlis dros,<br />

rogorc amas pavle tagarisi Tavad mogviTxrobs, vigebT, rom iq samefo<br />

xelisuflebisaTvis sami mamakaci daobda. tagarisma daarwmuna isini, rom<br />

mxolod mas SeeZlo gadaeWra maTi problema da mianiWa samefo taxti imas,<br />

vinc mas yvelaze met fuls Sehpirda. amis Semdeg, misive sityvebiT rom<br />

vTqvaT, ,,me daveufle arc Tu ise patara simdidres” (Vryonis 1971: 337;<br />

Miklosich, Muller 1862: 227).<br />

pavle tagaris-paleologosi saqarTvelodan TavrizSi miemarTeba,<br />

sadac is episkoposi xdeba. Tavrizidan trapizonisken gaemarTa, iq man<br />

Seityo kostantinopolis patriarqis werilis Sesaxeb, romelSic<br />

dafiqsirebuli iyo vinme antiqristes mociquli tvirosis mitropoliti da<br />

misi borotmoqmedi Tanamoazre tagarisi. pavle tagarisi dapatimrebis SiSiT<br />

saswrafod TaTarTa (oqros urdo l. T.) saxelmwifoSi gadavida, sadac<br />

TerTmeti almasis fasad adgilobrivi TaTarTa samxedro razmi daiqirava<br />

da ungreTSi gavida samSvidoboze, xolo aqedan ki sabolood romis papTan<br />

amoyo Tavi. am ukanasknelma is konstantinopolis patriarqad daniSna da,<br />

Sesabamisad, Semosa kidec (Vryonis 1971: 337; Nicol 1970: 289-300; Miklosich, Muller<br />

1862: 228‐229).<br />

axla davubrundeT tagarisis CvenTvis saintereso monakveTs. rogorc<br />

misi monaTxrobebidan irkveva, is saqarTveloSi mosvlisas sam pirovnebas<br />

Sexvda, romelTac saqarTvelos samefo taxtze aqvT pretenzia. Semdeg is<br />

214


erT-erT maTgans amtkicebs taxtze (an akurTxebs), rogorc mefes da<br />

mxolod amis Semdeg tovebs saqarTvelos.<br />

am informacias swored konstantinopolis sapatriarqos aqtebSi<br />

vawydebiT. es cnobebi Sesulia pavle tagarisis monaniebis werilSi,<br />

romelsac is swers konstantinopolis sinods 1391 wels. iq aRniSnulia, rom<br />

tagarisi estumra didi iberias, sadac sami mamakaci ibrZoda taxtisaTvis.<br />

amaTagan, erTs man mefoba mianiWa didi Tanxis sanacvlod. pavle tagarisis<br />

werilSi saqarTvelos _ iberiis didi imperia ewodeba. werilSi<br />

vkiTxulobT:<br />

` εκειτεν τoινον όρμησας πρὸς τὴν μεγάλεν ̉Ιβηριαν απηλθον, εν η̣̃<br />

τρεις άνδρας<br />

περι<br />

βασιλειας φιλονεικούντας _ Sesabamisad, saswrafodFgavemarTe didi iberiisaken,<br />

ukanmouxedavad, sadac sami mamakaci iyo dapirispirebuli imperiis<br />

(vasileias) gamo~ (Miklosich, Muller 1862: 227).<br />

zemoxsenebul wyaroSi CvenTvis sainteresoa ramdenime pasaJi. 1. didi<br />

iberiis problema. 2. qveynis statusi, romelic `vasilead~, anu imperiad,<br />

aris moxseniebuli 3. im pirebis identifikacia, vinc ibrZoda `didi iberiis~<br />

taxtisTvis da imis garkveva, Tu vis daumtkica tagarisma saimperio taxti.<br />

vinaidan konkretuli politikuri situaciis ganxilva da werilSi<br />

aRniSnuli istoriuli pirebis identifikacia scdeba Cveni naSromis<br />

Sinaarss, am sakiTxis ganxilvisgan Tavs SevikavebT. mivuTiTebT mxolod<br />

imas, rom erTxel Cven am problemis ukve SevexeT Cvens damoukidebel<br />

statiaSi, Tumca is identifikacia SesaZloa garkveul gadasinjvas<br />

saWiroebdes, rasac sxva, damoukidebel statiaSi SevecdebiT. rac Seexeba<br />

Cven mier dasmul pirvel or problemas, maT ganxilvas qvemoT<br />

SemogTavazebT.<br />

didi iberiis (τῆς βασιλείας μεγάλον Ιβηριας...) sakiTxi, marTalia, garkveul<br />

geografiuli cnebaa, magram vinaidan berZnul wyaroebSi misi dafiqsireba<br />

ar aris xSiri, saWirod miviCnevT, aqve ganvixiloT. “didis” epiTetiT,<br />

rogorc zemoT vixileT, saqarTveloSi patriarqi dosiTeosis mier<br />

gamovlenil warweraSi daviT aRmaSenebelic iwodeba qveyanaze, am<br />

215


SemTxvevaSi ki saqarTvelos `didi iberiis~ qveynad moxsenieba XII saukunis<br />

berZnul wyaroebSi ar gvaqvs. Mas, rogorc wesi, aRmosavleT iberiad<br />

moixsenieben, raTa ganasxvaon pirineis naxevarkunZulis iberia da<br />

saqarTvelo. berZnulSi damkvidrebulma terminma `iberiam~ Tavis droze<br />

giorgi mTawmindels isic ki afiqrebina, rom espaneTSi mcxovrebi<br />

iberielebi da qarTvelebi monaTesave xalxi iyo. berZnul wyaroebSi<br />

naklebad vxvdebiT termin `didi iberias~, Tumca xSiria `zemo~ da `qvemo~<br />

iberiis xseneba. es ukanaskneli laTinur wyaroebSic farTod gamoiyeneba.<br />

sebasopolisis laTini episkoposis, petre geraldis werilSi dasavleT<br />

saqarTvelo qvemo iberiad iwodeba (mamisTvalaSvili 1981: 29). rogorc Cans,<br />

msgavs dayofas saTave maSin Caeyara, rodesac saqarTvelo orad gaiyo daviT<br />

narinisa da daviT giorgi laSas Zis mefobis dros. analogiuri unda iyos<br />

didi iberiac. iqidan gamomdinare, rom saqarTvelo orad iyo gayofili,<br />

lixT-imereTisa da lixT-amereTis saxelwodebebi or damoukidebel<br />

terminad damkvidrda ucxoeTSic. kerZod, dasavleT saqarTvelos – mcire<br />

iberia, xolo aRmosavleTs – didi iberia unda darqmeoda.<br />

amdenad, sapatriarqos aqtebSi dafiqsirebuli `didi iberia~<br />

aRmosavleT saqarTvelos unda aRniSnavdes.<br />

rac Seexeba termins `vasilea~, is, bunebrivia, saqarTvelos samefos<br />

aRsaniSnavad ixmareboda. Sua saukuneebis saqarTveloSi ar arsebobda<br />

ierarqia, romelsac SeeZlo ganesazRvra imperiis upiratesoba samefoze da<br />

aS. qarTvelebi `samefod~ yvela did Tu mcire qveyanas moixseniebdnen.<br />

gansxvavvbuli viTareba iyo bizantiaSi. iq imperiis statusi mxolod<br />

bizantiis imperias hqonda, gamonakliss Seadgendnen is qveynebi, romelTa<br />

mmarTvelebzec bizantiis imperatorma scno basilevsis, anu laTinuri<br />

korespodenciiT imperatoris, tituli. Tumca mogvianebiT situacia<br />

Seicvala. bizantiis xelisuflebam meti angariSi gauwia politikur<br />

viTarebas da ukve konstantinopolis pirveli dacemis Semdeg (1204 weli),<br />

oficialur berZnul wyaroebsa Tu sigelebSi mravali evropeli monarqi<br />

iwoda basilevsad. igive tendencia Seexeo saqarTvelosac – misi<br />

mmarTvelebi basilevsebad (ufro marTebuli formaa `vasilea~) iwodnen,<br />

216


xolo qveyana vasilead, anu imperiad. saqarTvelo, qarTveli mefis<br />

statusidan gamomdinare, imperiad laTinur wyaroebSic iwodeba. magaliTad,<br />

ioane IV komnenosi (1429-1460 ww.) saqarvelos – iberiis imperias uwodebs,<br />

xolo sakuTari Tavi mis memkvidred warmoudgenia. aRniSnuli imiT iyo<br />

ganpirobebuli, rom ioanes saqarTvelos mefis aleqsandre I didi asuli<br />

hyavda colad da, aqedan gamomdinare, memkvidreobazec acxadebda<br />

pretenzias. Tumca, aRniSnuli pretenzia, bunebrivia, formaloba iyo da<br />

sakuTari Tavis gandidebas isaxavda miznad venecielebis TvalSi.<br />

amrigad, saqarTvelo, konstantinopolis oficialur sapatriarqo<br />

aqtebSi bizantiis imperiis msgavsi statusis mqone qveynad aris<br />

wamodgenili, rac TvalnaTliv miuTiTebs im tendencias, rom bizantielebi<br />

saqarTvelosa da misi monarqis statuss Zveleburad damcrobilad aRar<br />

Tvlidnen. es tendencia dasabams daviT IV aRmaSeneblis droidan unda<br />

iRebdes da narCundeba bizantiis imperiis dacemamde. ufro metic, bizantiis<br />

dacemis Semdgomi periodis berZeni avtorebisTvisac situacia ar icvleba.<br />

maTTvis XV saukunis bolomde qarTveli mefeebi basilevsebi arin, xolo<br />

samefo basilea (vasilea), anu imperia.<br />

217


daskvna<br />

rogorc vixileT, saqarTveloSi bizantiuri saimperio titulatura<br />

TiTqmis mTeli aTaswleulis ganmavlobaSi myarad imkvidrebs adgils. VI<br />

saukunidan XV saukunis CaTvliT da garkveuli inerciiT odnav mogviano<br />

periodSic, bizantiuri titulebi Tu oficialuri epiTetebi, romlebiTac<br />

iwodebodnen bizantiuri aristokratiis wevrebi, Sua saukuneebis qarTul<br />

politikur realobaSi farTod gavrcelda.<br />

bizantiuri senatoruli titulebis gavrceleba, maT Soris, albaT,<br />

yvelaze cnobili, kurapalatis titulis SemoRebiT iwyeba. aqamde romis<br />

imperiis politika sxvadasxva qarTuli qveynis mefe-mTavrebs megobari-<br />

mokavSire qveynis statuss aniWebda. qarTveli warCinebulebi euflebodnen<br />

romis moqalaqeobasac. xdeboda maTi integracia romaul (xolo Semdeg<br />

bizantiur anu aRmosavleT romis) TanamegobrobaSi. `ormagi moqalaqeoba~<br />

qarTvelebisTvis romis politikur sistemaSi integraciis saSualeba iyo,<br />

xolo sxva mxriv ki identobis SenarCunebis garantia (ix.: Dundua 2003).<br />

mogvianebiT, rodesac integraciis intensivoba Sesustda, gaCnda<br />

axali tipis urTierTobis moTxovnileba. aRniSnuli urTierTobis<br />

farglebSi qarTveli didebulebi sul ufro naklebad tovebdnen sakuTar<br />

sazRvrebs. saWiroeba imisa, rom qarTvelebi romsa Tu konstantinopolSi<br />

wavidnen da iqaur mmarTvel elitaSi gaerion, sxvadasxva mizezis gamo nel-<br />

nela qreba. aRniSnuls, erTi mxriv, romis imperiis ekonomikuri dasusteba,<br />

xolo sxva mxirv ki sagareo politikuri gamowvevebi (barbarosTa<br />

Semosevebi, sparseTis gaZliereba da sxva) ganapirobebs.<br />

imisTvis, rom aRmosavleT romis imperias SeenarCunebina sakuTari<br />

gavlena saqarTveloSi arsebul samefo-samTavroebze, bizantieli mesveurebi<br />

qarTvel didebulebs sakariskaco titulebs aniWebdnen. aRniSnuli,<br />

faqtobrivad, bizantiis moqalaqeobis gacema iyo, vinaidan konkretuli<br />

sakariskaco pativiT damSvenebuli konstantinopolSi vizitisas eufleba<br />

218


imave saxis privilegiebs, rasac adgilobrivi aristokrati, romelsac<br />

analogiuri pativi hqonda (Dundua 2003: 5).<br />

bizantiis imperatori qristianuli samyaros uzenaes mbrZaneblad,<br />

TviTmpyroblad iTvleboda. Sesabamisad, imperatoris mier bizantiuri<br />

senatoruli pativis mqone qarTveli saxelmwifo moRvaweebi imperatoris<br />

qveSevdomebad ganixilebodnen.<br />

saqarTveloSi bizantiuri saimperio titulaturis gamoCenisTanave<br />

sakariskaco titulatura ganaxlebas, daxvewasa da sxva saxis uamrav<br />

cvlilebas ganicdis. aRmosavleT romis imperiaSi Cndeba didi raodenobis<br />

axal-axali sakariskaco titulebi. Tu Tvals mivadevnebT bizantiuri<br />

titulaturis evolucias saqarTveloSi, davinaxavT, rom qarTvel mefe-<br />

mTavrebSi damkvidrebuli bizantiuri saimperio titulebi bizantiaSi maTi<br />

mniSvnelobis cvlilebis paralelurad saqarTveloSic icvleba. magaliTad,<br />

VII-VIII saukuneebSi qarTul politikur realobaSi damkvidrebuli iyo<br />

iseTi titulebi, rogorebicaa kurapalati, disipatosi, ipatosi,<br />

protopatripiosi, patrikiosi. mogvianebiT, am titulebis damcrobasTan<br />

erTad, isini qreba, xolo maT adgilze Cndeba iseTi bizantiuri titulebi,<br />

rogorebicaa magistrosi, proedrosi, anTipatosi da sxva. mxolod<br />

kurapalatis tituli inarCunebs Tavis Tavdapirvel mniSvnelobas.<br />

ufro metic, saqarTvelos magaliTze SegviZlia vivaraudoT mravali<br />

bizantiuri titulis SemoRebis, damcrobisa Tu aRzevebis paralelurad<br />

dafiqsirebuli faqti. magaliTad, anTipatos-patrikiosi, rogorc es aqamde<br />

iyo miRebuli bizantiur istoriografiaSi, bizantiur senatSi dawinaurda<br />

IX saukuneSi, xolo qarTuli wyaroebis analizi cxadyofs, rom misi<br />

aRzeveba unda momxdariyo araugvianes VII-VIII saukuneebis mijnisa, rodesac<br />

qarTlis erismTavarma, varaz-bakurma, miiRo igi imperator iustiniane II-gan<br />

(685-695, 705-711 ww.). marTalia, es faqti ar gamodgeba imis samtkiceblad, rom<br />

anTipatos- patrikiosoba pirvelad varaz-bakurs daumkvidrda. samagierod,<br />

naTeli xdeba is faqti, rom qarTveli erismTavari bizantiaSi erT-erTi<br />

yvelaze dawinaurebuli figura iyo. man erT-erTma pirvelma miiRo<br />

219


izantiaSi anTipatos-patrikiosoba, rogorc dawinaurebuli senatoruli<br />

pativi.<br />

aRniSnuli kuTxiT calke unda gamoyofis Rirsia bagrat IV-is dros<br />

saqarTveloSi gavrcelebuli bizantiuri titulatura. rogorc Cven<br />

varkvevT, pirveli, vinc saimperio ojaxis wevrebis garda novelisimosis<br />

tituli miiRo, iyo bagrati. xolo sevastosis tituli Tu bagrat IV-mde<br />

imperatorebis oficialuri pativi iyo, 1060 wels bagratis mier am pativis<br />

miRebiT es wodeba daemcro. odnav mogvianebiT swored es faqti uZRvoda<br />

win aleqsi I-is imperatorobis pirvel wels momxdar bizantiuri<br />

titulaturis reformacias. am ukanasknelis Semdeg sevastosis tituli<br />

SenarCunda imperatoris ojaxis wevrebze da masTan daaxloebul pirebze.<br />

aqedan gamomdinare, kargad Cans, rom qarTuli politikuri realoba<br />

mniSvnelovani gasaRebia im cvlilebebis asaxsnelad, romlebic bizantiis<br />

imperiaSi xdeboda.<br />

calke etapi bizantiuri saimperio titulaturis Seswavlis<br />

TvalsazrisiT dgeba daviT IV aRmaSeneblis dros. daviTis mmarTvelobis<br />

periodSi saqarTvelos mefe bizantiis imperatoris oficialuri tituliT<br />

iwodeboda. titulebis TviTmpyroblis (avtokratori) da basilevsis<br />

(imperatori) qarTvel mefeebze dafiqsireba regularulad ukve daviTis<br />

dros xdeba. aRniSnul titulebi SenarCunda daviTis memkvidreebis drosac.<br />

saqarTvelos mefe `yoveli aRmosavleTis TviTmpyrobeli~ xdeba. es ki<br />

bizantiis aRmosavleTiT mdebare qristianul miwebze pretenziis<br />

gamocxadebaa. am faqts kargad exmaureba daviTisa da misi memkvidreebis<br />

`yovlisa aRmosavleTisa~ da `axlisa marTlmadideblisa~ mefed wodeba.<br />

bizantiur politikur realobaSi qristianuli samyaro erTian,<br />

mTlian sxeulad ganixileboda, sadac umaRlesi adgili bizantiis<br />

imperators ekava.<br />

am pozicias imperatori uryevad inarCunebs, vidre VIII saukunis<br />

bolomde. 897 wels bizantiis imperatori konstantine VI (780-797 ww.) daamxo<br />

Tavisma dedam, dedofalma irinem (797-802 ww.), romelic bizantiis<br />

erTpirovnul imperatorad gamocxadda. bevrisTvis es iyo warmoudgeneli<br />

220


faqti, rodesac `qristes moadgilis taxti~ daikava ara mamakacma, aramed<br />

qalma. aRniSnuli gansakuTrebiT mZafrad frankTa samefoSi aRiqves, sadac<br />

karolingebi mmarTvelobdnen karlos (Sarlemani) I didis meTaurobiT.<br />

salikuri samarTlis mixedviT, qals memkvidreobidan araferi ergeboda,<br />

warmoudgeneli iyo qalis moazreba qristesmoyvare konstantine didis<br />

memkvidred.<br />

amgvarma politikurma viTarebam, legitimurobis TvalsazrisiT,<br />

daZabuli foni Seqmna. langobardebis damarcxebiT karlos didma romis<br />

papi daiTanxma misTvis imperatoris gvirgvini daedga. 800 wlis 25 dekembers,<br />

Soba dRes, karlos I didi romis imperatorad akurTxes. amiT qristianul<br />

samyaroSi kvlav ori politikuri centri gaCnda. mcdeloba, momxdariyo ori<br />

imperiis gaerTianeba karlosisa da irines qorwinebiT, uSedego aRmoCnda.<br />

amgvarad, pirveli precendenti saqristiano samyaroSi axali<br />

imperiuli centris gaCenisa 800 wels Sedga. Semdegi iyo 913 wels<br />

bulgareTis monarqis, simeonis, aRiareba bulgareTis imperatorad. aqedan<br />

moyolebuli bulgareTi imperiad iwodeboda.<br />

saqarTvelo am kuTxiT mesame iyo, sadac damoukidebeli imperiuli<br />

centri Cndeba, rasac adgili 1104 wels, daviT IV aRmaSeneblis<br />

mmarTvelobis dros hqonda.<br />

amrigad, daviT IV aRmaSeneblidan moyolebuli qarTvel mefeebs igive<br />

politikuri statusi hqondaT, rac bizantiis imperatorebs, saRvTo romis<br />

imperatorebsa da bulgareTis monarqebs. amaTgan, mxolod bulgareTi daeca<br />

basil II bulgarTmmusvrelis dros (976-1025 ww.). magram scnobdnen ki<br />

qarTvelebi erTiani qristianuli samyaros aseT daqucmacebas? savaraudoa,<br />

rom ara. qarTuli wyaroebis mixedviT, bizantiis imperatori `yoveli<br />

dasavleTis mefe~ da TviTmpyrobelia, xolo qarTveli mefe ki `yoveli<br />

aRmosavleTisa~. amdenad, sruliad gasaziarebelia mosazreba imis Taobaze,<br />

rom daviTis dros gaCnda dualisturi imperiis xedva (dundua 1997: 149-152),<br />

romlis mixedviTac qristianul samyaroSi erTis magier ukve ori<br />

imperatori moiazreba – erTi dasavleTSi, bizantiis imperatori, xolo<br />

meore aRmosavleTSi _ saqarTvelos imperatoris saxiT. `saqarTvelos<br />

221


imperatoris~ Sesaxeb saubrisas ar unda gagvikvirdes misi statusi –<br />

imperatori – igi SeiZleba cota xmamaRla JRerdes, magram faqti jiutia,<br />

qarTuli wyaroebis mixedviT, qarTveli mefe TviTmpyrobelia, anu<br />

avtokratori, xolo bizantiur wyaroebSi is basilevsad, anu laTinuri<br />

korespodenciiT imperatorad iwodeba. laTinuri termini `imperatori~<br />

qarTveli mefeebis mimarT ixmareba laTinur wyaroebSic, maT Soris<br />

espaneTisa da trapizonis monarqTa oficialur werilebSi.<br />

aRsaniSnavia isic, rom dualisturi imperiis xedva ar yofila<br />

mxolod qarTuli politikuri azrovnebisaTvis damaxasiaTebeli. msgavsi<br />

ideologiis Casaxvas vxedavT eTiopiaSic. eTiopiis nagusebis (monarqis<br />

aRmniSvneli termini eTiopurad) oficialuri matianis. `kebra nagastis~<br />

mixedviT, msoflioSi ori umaRlesi legitimuri mmarTvelia: samxreTSi<br />

solomonis ufrosis Zis, menelekis, memkvidre eTiopiis nagusis saxiT, xolo<br />

CrdiloeTSi ki berZenTa (imave bizantiis) imperatori, romelic solomonis<br />

umcrosi Zis memkvidred aRiqmeba. dualizmi aqac saxezea, oRond<br />

gansxvavebuli geografiuli determinizmis gamoyenebiT, magram dualisturi<br />

imperiis aRqmis analogiuri ideiT.<br />

qarTveli mefeebis es statusi ar yofila raRac axali procesis<br />

dasabami. qristianul samyaroSi misi analogia ukve arsebobda saRvTo romis<br />

imperatorisa da bulgareTis imperatoris politikuri statusebis saxiT.<br />

saqarTvelos mefis mier misi politikuri statusis saimperatoro<br />

statusSi amaRleba ar aRmoCnda axali saimperio centrebis aRmocenebis<br />

tendenciis dasasruli. qristianul samyaroSi ufro met mmarTvels<br />

uCndeboda TviTmpyroblobisa da imperatorobis survili. ase moxda 1204<br />

wels trapizonis imperiis, xolo 1224 wels Tesalonikes imperiis<br />

warmoqmnis SemTxvevaSi. igive procesi xdeba bulgareTis meore imperiisa da,<br />

aseve, serbeTis imperiis arsebobis, stefan IV duSanis (1331-1355 ww.) dros.<br />

mogvianebiT, rodesac es politikuri erTeulebi wyveten arsebobas,<br />

marTlmadidebel samyaroSi ruseTi dawinaurda, romelsac TiTqos<br />

bizantiis imperiis memkvidris funqcia unda ekisra.<br />

222


1453 wlis 29 maisi msoflio istoriaSi bizantiis imperiis dacemis<br />

TariRad aris Sesuli. konstantinopolis dacema ar yofila mxolod<br />

politikuri, kulturuli da ekonomikuri karCaketilobis gamomwvevi<br />

faqtori, ramac saqarTvelo evropul samyaros CamoaSora. aRniSnulma<br />

movlenam, upirveles yovlisa, CaaxSo is politikuri Tu religiuri<br />

azrovnebis miRwevebi, romliTac sazrdoobda qarTuli saero da sasuliero<br />

elita. am kuTxiT bizantiis dacema mniSvnelovani krizisis momaswavlebeli<br />

iyo.<br />

XV saukunis bolos saqarTvelo politikur kriziss ganicdis.<br />

qveyana politikuri daSlilobis zRvarzea da dezintegracias ganicdis.<br />

miuxedavad amisa, saqarTvelos mmarTvelebi cdiloben bizantiis<br />

imperatorebis adgili daikavon da am mizniT mfarveloben da xels uwyoben<br />

bizantiis eklesiasac. rogorc stiven ransimani aRniSnavs,<br />

konstantinopolis patriarqi, ioakime I, saqarTvelos mefis, konstantine II-<br />

is xelSewyobiT akurTxes patriarqad. saqarTvelos mesveurebis garda,<br />

konstantinopolis patriarqis arCevaSi erevian vlaxeTis mTavrebic<br />

(Runciman 1985: 196-198). bizantiis imperiis ararsebobis pirobebSi<br />

konstantinopolis sapatriarqo axal mfarvels eZebs. politikurma<br />

daSlilobam ar misca qarTvelebs imis SesaZlebloba, rom<br />

marTlmadideblobis flagmanis roli SeesrulebinaT, ris gamoc es roli<br />

XVI saukneSi ruseTma ikisra.<br />

konstantine II gaerTianebuli saqarTvelos bolo de jure mefea,<br />

romelic didi prestiJiT sargeblobda evropaSi. espaneTis mefeebis<br />

werilebSi igi, msgavsad Tavisi winapari bagrationi mmarTvelebisa,<br />

imperatorad iwodeba. es, bunebrivia, saqarTvelos politikuri statusisa<br />

da prestiJis naTeli gamovlinebaa.<br />

konstantine II-is Semdeg, XVI saukuneSi, qarTveli mefeebi nawilobriv<br />

mainc inarCunebdnen Zvel titulaturas. gansakuTrebiT am mxriv<br />

gamoirCeodnen imereTis mefeebi. imereTis mefeebze, aRmosavleT<br />

saqarTvelos mmarTvelebisagan gansxvavebiT, gareSe Zalebis politikuri<br />

223


eqspansia naklebi iyo. osmaleTi XVII saukunis dasawyisis CaTvliT samcxis-<br />

saaTabagos kuTvnili teritoriis damorCilebiTa da integraciiT iyo<br />

dakavebuli, xolo sefianTa irani ki aRmosavleT saqarTvelos dapyrobiT.<br />

Tumca XVII saukuneSi gamZafrebulma Sidapolitikurma dapirispirebam<br />

imereTis mefeebis prestiJi mniSvnelovnad Searyia. XVII saukuneSi imereTis<br />

mefeebi ruseTis monarqTan gamarTul diplomatiur korespodenciaSi<br />

sakuTar Tavs damcrobili politikuri statusis matareblad warmoadgenen.<br />

swored XVIII saukunidan moyolebuli, politikuri statusis kuTxiT<br />

saqarTveloSi axali viTareba isaxeba, rodesac termini `imperatori~ iZens<br />

gansxvavebul Sinaarss da termin `mefeze~ maRla dgeba. manamde `mefe,~ met-<br />

naklebad, zogadi mniSvnelobiT gamoiyeneboda da ar moiazrebda monarqiul<br />

wyobaSi arsebul ierarqiuli mdgomareobis gamomxatvel termins. Tavisi<br />

SinaarsiT igi `xelmwifes~ uaxlovdeboda. `mefed~ SeiZleba yofiliyo<br />

wodebuli, magaliTad, berZnuli korespodenciiT `basilevsi~ da laTinuri<br />

korespodenciiT `imperatori~. Tumca, mas Semdeg, rac qarTveli mefeebis<br />

politikuri statusi, gavlena da prestiJi daeca termini `mefis~ Sinaarsic<br />

dakninda. es ukanaskneli monarqiaSi umaRles safexurze mdgomi politikuri<br />

Sinaarsis mqone terminidan imperatorze qvemoT mdgomi monarqis aRmniSvnel<br />

terminad gadaiqca. yvelaferi es qarTveli mefis politikuri statusis<br />

daqveiTebis paralelurad moxda. qarTul enaSi aRniSnuli semantikuri<br />

cvlileba dRemde SeiniSneba da imperatori mefeze maRal xelisuflad<br />

ganixileba.<br />

Sua saukuneebis zemoT ganxilul epoqaSi imperatori yovelTvis<br />

mefeze maRali rangis tituli ar yofila. XII-XVI saukuneebSi termini<br />

`mefe~, zogadad monarqis aRsaniSnavad ixmareboda. imperatoris statuss<br />

qarTveli mefeebi am dros iseve atarebdnen, rogorc bizantiisa Tu saRvTo<br />

romis imperiebis mmarTvelebi. qarTveli mefeebis saimperatoro statusi<br />

daviT IV aRmaSeneblidan konstantine II-is CaTvliT, maT mier saimperatoro<br />

titulebis flobiT dgindeba, rasac garkveuli saerTaSoriso aRiareba<br />

erTvoda Tan.<br />

224


Semoklebebis ganmarteba<br />

TsuS – Tbilisis saxelmwifo universitetis Sromebi<br />

sssm – akad. s. janaSias saxelobis saqarTvelos saxelmwifo muzeumis<br />

moambe<br />

sS – saistorio Studiebi<br />

qd - …qarTuli diplomatia…(weliwdeuli)<br />

qisk – qarTuli istoriuli sabuTebis korpusi<br />

qp – qarTuli proza<br />

qse – qarTuli sabWoTa enciklopedia<br />

qsZ – qarTuli samarTlis Zeglebi<br />

qxa – qarTul xelnawerTa aRweriloba<br />

qsZ - qarTuli samarTlis Zeglebi – teqstebi gamosca winasityvaoba da<br />

SeniSvnebi daurTo i.DdoliZem. tomi I-VII<br />

Zqm – Zveli qarTveli mexotbeni<br />

Zski – Ziebani saqarTvelosa da kavkasiis istoriidan<br />

ssmm – akad. s. janaSias saxelobis saqarTvelos saxelmwifo muzeumis<br />

moambe<br />

Zski – Ziebani saqarTvelosa da kavkasiis istoriidan<br />

CMH - Cambridge Medieval History<br />

HC - A History of Crusades. General editor Kenneth M. Setton.<br />

JAOS – Journal of the Americal Oriental Society<br />

JEH - Journal of Ecclesiastical History<br />

DORLC - Dumbarton Oaks Research Library and Collection<br />

DOS - Dumbarton Oaks Studies<br />

ODB – The Oxford Dictionary of Byzantium<br />

NC – Numismatic Chronicle<br />

RCH - Recueil des Historiens des Croisades<br />

REB – Revue des Études Byzantines<br />

ZPE – Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik<br />

ZRVI – Zbornik Radova Vizantolaskog Instituta, Sprska Akademija Nauka<br />

ВИ – История Византии<br />

НС – Нумизматический сборник<br />

225


ibliografia<br />

1) abdalaZe 1978; somxuri anderZ-minawerebi (hiStarakanebi) saqarTvelos<br />

Sesaxeb XIV_XV ss. Zveli somxuridan Targmna Sesavali da komentarebi<br />

daurTo aleqsandre abdalaZem, Tb. gamomcemloba mecniereba, 1978.<br />

2) abdalaZe 2005; al. abdalaZe, somxuri anderZ-minawerebi saqarTvelos<br />

Sesaxeb (X_XIII ss.), gamomcemloba `artanuji~, Tb. 2005.<br />

3) abramiSvili 1965; saqarTvelos saxelmwifo muzeumis bizantiuri<br />

monetebi, Tb. gamomcemloba mecniereba, 1965.<br />

4) abramiSvili 1977; g. abramiSvili, stefanoz mamflis freskuli warwera<br />

atenis sionSi, Tb. mecniereba, 1977.<br />

5) abramiSvili 1984; g. abramiSvili, atenis sionis sami grafiti,<br />

`mnaTobi~, 9, 1984.<br />

6) abramiSvili 1989; saqarTvelos saxelmwifo muzeumis bizantiuri<br />

monetebi (1966-1984), Tb. gamomcemloba mecniereba, 1989.<br />

7) abramiSvili, aleqsiZe 1989; freskuli warwerebi, I, atenis sioni, qwk _<br />

III, gamosacemad moamzades gamokvleva da saZiebeli daurTes guram<br />

abramiSvilma da zaza aleqsiZem, Tb. 1989.<br />

8) abulaZe 1953; qarTlis cxovreba, Zveli somxuri Targmani. qarTuli<br />

teqsti da Zveli somxuri Targmani gamokvleviTa da leqsikoniT gamosca i.<br />

abulaZem, Tb. 1953.<br />

9) abulaZe 1963; moqcevaÁ qarTlisaÁ, Zveli qarTuli agiografiuli<br />

literaturis Zeglebi. wgn.: I (V-X ss.), red. ilia abulaZe, Tb. 1963.<br />

10) abulaZe 1991; sulxan-saba orbeliani. leqsikoni qarTuli. tomi I,<br />

gamosacemad moamzada ilia abulaZem, pirvelad gamoica 1965-6, Tb.<br />

gamomcemloba merani, 1991.<br />

11) abulaZe 1993; sulxan-saba orbeliani, leqsikoni qarTuli, tomi I,<br />

gamosacemad moamzada ilia abulaZem, pirvelad gamoica 1965-6, Tb.<br />

gamomcemloba merani, 1993.<br />

226


12) avaliSvili 1989; z. avaliSvili, jvarosanTa droidan. Tb.<br />

gamomcemloba sabWoTa saqarTvelo, 1989.<br />

13) alasania 1980; ucnobi avtori. cxovreba saqarTvelosa (parizis<br />

qronika). teqsti gamosacemad moamzada, Sesavali, SeniSvnebi da saZiebeli<br />

daurTo g. alasaniam. Tb. gamomcemloba mecniereba, 1980.<br />

14) aleqsiZe 2001; z. aleqsiZe, abo tfilelis martvilobis TariRi da<br />

masTan dakavSirebuli qarTlis erismTavarTa qronologia. mravalTavi:<br />

filologiur-istoriuli Ziebani, XIX, Tb. 2001.<br />

15) aleqsiZe 2007; moqcevaÁ qarTlisaÁ: axladaRmoCenili sinuri<br />

redaqciebi. gamosca da winasityvaoba daurTo z. aleqsiZem, Tb. 2007.<br />

16) anTelava 1983; i. anTelava, saqarTvelos centraluri da adgilobrivi<br />

mmarTveloba XI-XIII ss. Tb. 1983.<br />

17) anTelava 1988; i. anTelava, XI-XIV ss. qarTuli saistorio wyaroebi.<br />

Tb. `mecniereba~. 1988.<br />

18) anCabaZe 1998; g. anCabaZe, saqarTvelos omebis qronologia. Tb. 1998.<br />

19) araxamia 1990; sumbat daviTis-Ze. cxovrebaÁ da uwyebaÁ bagratonianTa.<br />

teqsti gamosca g. araxamiam, Tb. 1990.<br />

20) asaTiani 1968; n. asaTiani, saqarTvelo-Sirvanis politikuri<br />

urTierToba XII saukuneSi. Tsu Sromebi, tomi 125, Tb. 1968.<br />

21) asaTiani 2004; n. asaTiani, daviT rusudanis Zis (narinis) monRolTa<br />

winaaRmdeg ajanyebis sakiTxisaTvis. saistorio Studiebi, tomi V, Tb. 2004.<br />

22) axalaSvili 1987; m. axalaSvili, X-XV ss. warwerebi svaneTis Weduri<br />

xelovnebis Zeglebze. Tb. `mecniereba~, 1987.<br />

23) bagauri 2011: n. bagauri, mcire azieli toparxebi (tendencia da<br />

analogiebi). Tsu humanitarul mecnierebaTa fakulteti saqarTvelos<br />

istoriis instituti: Sromebi, tomi II, Tb. gamomcemloba meridiani, 2011.<br />

24) badriZe 1965; S. badriZe, `qarTvelTa samefos~ politikuri struqturis<br />

istoriidan. Tsu Sromebi 113, istoriis mecnierebaTa seria V, Tb. 1965.<br />

25) badriZe 1974; S. badriZe, daviT didi taoelis politikuri statusis<br />

sakiTxisaTvis. TsuS. В 8-9 (155-156), Tb. Tsu-s gamomcemloba, 1974.<br />

227


26) badriZe 1984; S. badriZe, saqarTvelos urTierTobebi bizantiasa da<br />

dasavleT evropasTan. Tb. gamomcemloba mecniereba, 1984.<br />

27) baqraZe 1959; a. baqraZe, TrialeTisa da atenis epigrafikuli Zeglebi<br />

rogorc istoriuli wyaro, ssmm. XX-B., Tb. saqarTvelos mecnierebaTa<br />

akademiis gamomcemloba, 1959.<br />

28) baqraZe 1978; a. baqraZe, masalebi qarTuli sfragistikis istoriisTvis.<br />

Tb. gamomcemloba mecniereba, 1978.<br />

29) baqraZe 1987; dimitri baqraZe, arqeologiuri mogzauroba guriasa da<br />

aWaraSi, rus. Targmna arCil totoCavam. pirvelad gamoica 1878 sankt-<br />

peterburgSi, Tb. 1987.<br />

30) baxtaZe 2003; m. baxtaZe, erisTavobis instituti saqarTveloSi. Tb. 2003.<br />

31) berZeniSvili 1964; n. berZeniSvili, saqarTvelos istoriis sakiTxebi. I.<br />

Tb. 1964.<br />

32) berZniSvili 1978; m. berZniSvili, `matiane qarTlisais~ erTi adgilis<br />

dazustebisTvis. kr. _ qarTuli wyaroTmcodneoba, tomi V, Tb. 1978.<br />

33) berZniSvili 1989; m. berZniSvili, qarTuli epistoluri wyaroebi: XV s.<br />

-1762, qarTuli epistoluri wyaroebis korpusi, I, Seadgina, gamosacemad<br />

moamzada, gamokvleva da SeniSvnebi daurTo mamisa berZniSvilma. Tb.<br />

gamomcemloba mecniereba, 1989.<br />

34) bogveraZe 1971; a. bogveraZe, daviT aRmaSeneblis istoriis TariRisa da<br />

xasiaTis Sesaxeb. kr. _ qarTuli istoriografia, 2, Tb. 1971.<br />

35) buaCiZe 1997; g. buaCiZe, saqarTvelo bizantia da fatimianTa saxalifo<br />

(diplomatia da politikuri brZola 1014-1023). qarTuli diplometia,<br />

weliwdeuli. tomi 4, Tb. 1997.<br />

36) gabaSvili 1967; v. gabaSvili, saqarTvelos savaWro urTierTobani XII<br />

saukuneSi. Tsu Sromebi, tomi 121, Tb. Tsu-s gamomcemloba, 1967.<br />

37) gabaSvili 1969; v. gabaSvili, vaxuSti bagrationi. Tb. gamomcemloba<br />

nakaduli, 1969.<br />

38) gabiZaSvili 1978 ; e. gabiZaSvili, ruis-urbnisis krebis Zegliswera. Tb.<br />

`mecniereba~, 1978.<br />

228


39) gagoSiZe 2004; g. gagoSiZe, bagrat IV novelisimosi: 1050 wlis ucnobi<br />

warwera TrialeTidan. sssm – narkvevebi, IX, Tb. 2004.<br />

40) gogolaZe 2004; m. gogolaZe, qarTlis socialuri da politikuri<br />

istoria `moqcevaÁ qarTlisaÁs~ mixedviT (Zv.w. IV s. – ax.w. VII s. I naxevari),<br />

gamomcemloba meridiani, Tb. 2004.<br />

41) goilaZe 2007; v. goilaZe, ofsikionis Temis strategosis – varaz-<br />

bakuris vinaobis sakiTxisaTvis. kr. _ bizantinologia saqarTveloSi, Tb.<br />

2007.<br />

42) goilaZe 2008; v. goilaZe, bizantiis aRmosavluri politikis asaxva<br />

qarTul epigrafikaSi. Tb. 2008.<br />

43) davlianiZe-tatiSvili 1985; movses kalankatuaci, alvanTa qveynis<br />

istoria. Zveli somxuridan Targmna, Sesavali, SeniSvnebi da saZiebeli<br />

daurTo l. davlianiZe-tatiSvilma, Tb. 1985.<br />

44) davlianiZe-tatiSvili 1985; mxiTar airivaneci, qronografiuli<br />

istoria. Zveli somxuridan Targmna, Sesavali, SeniSvnebi da saZiebeli<br />

daurTo l. davlianiZe-tatiSvilma, Tb. `mecniereba~, 1990.<br />

45) darCiaSvili 2010 ; S. darCiaSvili, Ziebani qarTul-somxuri<br />

urTierTobis istoriidan: somxuri lapidaruli warwerebis cnobebi<br />

saqarTvelos Sesaxeb XII-XIII saukuneebis pirvel mesamedSi, Tb. `artanuji~,<br />

2010.<br />

46) doliZe 1965; qarTuli samarTlis Zeglebi, II, saero sakanonmdeblo<br />

Zeglebi (X-XIXss). teqstebi gamosca, winasityvaoba da SeniSvnebi daurTo i.<br />

doliZem, tomi II. Tb. gamomcemloba mecniereba, 1965.<br />

47) doliZe 1970; qarTuli samarTlis Zeglebi. III, saeklesio<br />

sakanonmdeblo Zeglebi (XI-XIXss), teqstebi gamosca, winasityvaoba da<br />

SeniSvnebi daurTo i. doliZem, tomi III. Tb. gamomcemloba mecniereba, 1970.<br />

48) dundua 2006; g. dundua, daviT aRmaSeneblis spilenZis iSviaTi moneta.<br />

kr. _ istoriani, miZRvnili r. metrevelis dabadebis 70 wlisTavisadmi, Tb.<br />

2006.<br />

49) dundua 1995; T. dundua, saqarTvelo da dasavleTi numizmatikuri<br />

masalebis mixedviT. Tb. gamomcemloba meridiani, 1995.<br />

229


50) dundua 2003; T. dundua, sevastosebi da marTlmadidebeli simaxia:<br />

daviT aRmaSenebeli da Teorode gabrasi. Tb. 2003.<br />

51) dundua, dundua 2006; g. dundua, T. dunuda, qarTuli numizmatika. tomi<br />

I, Tb. gamomcemloba artanuji, 2006.<br />

52) dundua, dundua 2011; g. dundua, T. dunuda. qarTuli numizmatika. tomi<br />

II. Tb. gamomcemloba meridiani. 2011.<br />

53) dundua, dundua 2011 a ; g. dundua, T. dunuda. iWreboda Tu ara<br />

giorgauli TeTri? Tsu humanitarul mecnierebaTa fakultetis<br />

saqarTvelos istoriis institutis Sromebi, tomi I, Tb. gamomcemloba<br />

meridiani, 2011.<br />

54) dundua 2011; T. dundua, bizantiuri provinciuli numizmatika:<br />

gabrasebi da maTi samoneto emisiebi, Tb. meridini, 2011.<br />

55) dundua, TavaZe 2011; T. dundua, l. TavaZe, Limes Ponticus – ramdenime<br />

sakiTxi pontos sazRvris Sesaxeb I – II ss. Tsu humanitarul mecnierebaTa<br />

fakultetis saqarTvelos istoriis institutis Sromebi, tomi III, Tb.<br />

gamomcemloba meridiani, 2011.<br />

56) enuqiZem, silogavam, SoSiaSvili 1984; qarTuli istoriuli sabuTebi<br />

IX-XIII ss. qisk, I, Seadgines da gamosacemad moamzades T. enuqiZem, v.<br />

silogavam, n. SoSiaSvili, Tb. `mecniereba~, 1984.<br />

57) TavaZe 2003; l. TavaZe, 1204 wlis konstantinepolis tragedia.<br />

studenturi Ziebani: studentTa III respublikuri konferenciis masalebi, Tb.<br />

gamomcemloba inteleqti, 2003.<br />

58) TavaZe 2004; l. TavaZe, vaWarTa fenis roli XII saukunis saqarTvelo-<br />

bizantiis diplomatiur urTierTobebSi. studenturi Ziebani:LstudentTa 64-e<br />

konferenciis masalebi, Tb. gamomcemloba meridiani, 2004.<br />

59) TavaZe 2006; l. TavaZe, saqarTvelo-kilikiis somxeTis diplomatiuri<br />

urTierToba giorgi V brwyinvalis xanaSi. studentTa 66-e samecniero<br />

konferencia (gamarjvebul studentTa samecniero Sromebi), red. t. kviciani,<br />

Tb. gamomcemloba universali, 2006.<br />

230


60) TavaZe 2007; l. TavaZe, miTebi da legendebi daviT aRmaSeneblis<br />

Sesaxeb (laTinuri, ebrauli da eTiopuri wyaroebis anlizis safuZvelze).<br />

mariam lorTqifaniZe 85, Tb. Tsu-s gamomcemloba, 2007.<br />

61) TavaZe 2008; l. TavaZe, saqarTvelo da erzinkis saamiros urTierToba<br />

bagrat V didis xanaSi. saistorio Ziebani, X-XI (weliwdeuli), Tb. 2008.<br />

62) TavaZe 2010; saqarTvelos sasazRvro sistema: saqarTvelos CrdiloeTi<br />

sazRvris problemebi antikur epoqaSi. spekali (orenovani eleqtronuli<br />

samecniero referirebadi Jurnali). # 2, 2010.<br />

63) TavaZe 2011; l. TavaZe, sevastoris tituli Sua saukuneebis qarTul<br />

politikur realobaSi. Tsu humanitarul mecnierebaTa fakulteti saqarTve-<br />

los istoriis instituti: Sromebi, tomi II, Tb. `meridiani~, 2011.<br />

64) TayaiSvili 1920; saqarTvelos siZveleni. red. eqvTime TayaiSvili, tomi<br />

I, pirvelad gamoica 1899, Tb. 1920.<br />

65) TvalTvaZe 2009; d. TvalTvaZe, qarTuli oTxTavis aTonuri redaqciis<br />

Camoyalibebis istoriidan. filosofiur-kulturuli dialogi, tomi I, Tb.<br />

Tsu gamomcemloba, 2009.<br />

66) TvaraZe 2004; a. TvaraZe, saqarTvelo da kavkasia evropul wyaroebSi<br />

(XII-XVI saukuneTa istoriografiul da kartografiuli masalis<br />

safuZvelze). Tb. gamomcemloba sezani, 2004.<br />

67) Todua 1979; qarTul-sparsuli etiudebi. teqsti gamosca, Targmna da<br />

komentarebi daurTo m. Toduam, tomi III, Tb. gamomcemloba mecniereba, 1979.<br />

68) kakabaZe 1912; s. kakabaZe, vaxtang, ucnobi me-XV saukunis afxaz-imereTis<br />

mefeTagani da misi memkvidre mefe giorgi. Tb. 1912.<br />

69) kakabaZe 1925; farsadan gorgijaniZe, saqarTvelos istoria. gamosca s.<br />

kakabaZem, tf. gamomcemloba saistorio moambe, 1925.<br />

70) kapanaZe 1969; d. kapanaZe, qarTuli numizmatika. Tb. Tsu-s gamomcemloba,<br />

1969.<br />

71) kacitaZe 1975; d. kacitaZe, saqarTvelo XIV-XV saukuneTa mijnaze<br />

(sparsuli da sparsulenovani wyaroebis mixedviT). Tb. Tsu-s gamomcemloba,<br />

1975.<br />

231


72) kvaWantiraZe, SoSiaSvili 2003; vardan arevelci, msoflio istoria.<br />

somxuridan Targmnes n. SoSiaSvilma da e. kvaWantiraZem, Tb. gamomcemloba<br />

artanuji, Tb. 2003.<br />

73) kiknaZe 1987; JamTaaRmwereli, aswlovani matiane. teqsti gamosacemad<br />

moamzada, gamokvleva, SeniSvnebi da leqsikoni daurTo revaz kiknaZem, Tb.<br />

`mecniereba~, 1987.<br />

74) kiknaZe 1989; v. kiknaZe, saqarTvelo XIV saukuneSi. Tb. gamomcemloba<br />

mecniereba, 1989.<br />

75) kldiaSvili 1989; sinis mTis wm. giorgis xati daviT aRmaSeneblis<br />

portretuli gamosaxulebiT. mravalTavi, filologiur-istoriuli Ziebani,<br />

XV, Tb. gamomcemloba `mecniereba~, 1989.<br />

76) kldiaSvili 2009; d. kldiaSvili, qarTuli aristokratia konstantino-<br />

polSi: hereTisa da kaxeTis mmarTvelebi. kr. _ bizantinologia – 2. wgn.: I,<br />

Tb. 2009.<br />

77) kobalaZe 2000; v. kobalaZe, saerTaSoriso urTierTobis Teoriuli<br />

sakiTxebi qarTul azrovnebaSi XII-XIII saukuneebSi (monRolTa Semosevamde).<br />

qarTuli diplomatia (weliwdeuli), tomi VII, Tb. Tsu. gamomcemloba, 2000.<br />

78) kopaliani 1969; v. kopaliani, saqarTvelosa da bizantiis politikuri<br />

urTierToba 970-1070 wlebSi, Tb. 1969.<br />

79) kopaliani 1972; v. kopaliani, `yovlisa aRmosavleTisa~ kurapalatis<br />

sakiTxisaTvis, `macne~: istoriis, arqeologiis da eTnografiis seria, 1972,<br />

# 3.<br />

80) kucia 1987; Tovma mewofeci, istoria Temur-lengisa da misi<br />

STamomavlebisa. Zveli somxuridan Targmna da komentarebi daurTo k.<br />

kuciam, Tb. gamomcmloba mecniereba, 1987.<br />

81) lolaSvili 1978; i. lolaSvili, arsen iyalToeli: cxovreba da<br />

moRvaweoba, Tb. `mecniereba~, 1978.<br />

82) lolaSvilma 1984: ioane SavTeli, abdulmesiani. Zqm, wgn.: II.<br />

gamosacemad moamzada, gamokvleva, komentarebi da leqsikoni daurTo i.<br />

lolaSvilma, Tb. 1984.<br />

232


83) lorTqifaniZe 1963; m. lorTqifaniZe, feodaluri saqarTvelos<br />

politikuri gaerTianeba (IX-X ss.), Tb. 1963.<br />

84) mamisTvalaSvili 1981: e. mamisTvalaSvili, saqarTvelos sagareo-<br />

politikuri urTierTobani XV s. II naxevarsa da XVI saukuneSi, Tb. 1981.<br />

85) margiSvili 2006; s. margiSvili, miTebi da realoba daviT<br />

aRmaSeneblis mefobis Sesaxeb, Tb. `siesta~. 2006.<br />

86) mesxia 1982; S. mesxia, saistorio Ziebani. tomi I, Tb. gamomcemloba<br />

mecniereba, 1982.<br />

87) metreveli 1976; qarTul xelnawerTa aRweriloba. yofili saeklesio<br />

muzeumis A koleqciisa, tomi I 2. red. el. metreveli, Tb. 1976.<br />

88) metreveli 1986; r. metreveli, daviT aRmaSenebeli: epoqis socialur-<br />

ekonomikuri da politikur-kulturuli mimoxilva. Tb. gamomcemloba<br />

sabWoTa saqarTvelo, 1986.<br />

89) metreveli 1998; e. metreveli, aTonis qarTvelTa monastris saaRape<br />

wigni, Tb. 1998.<br />

90) metreveli 2002; r. metreveli, qronologiis sakiTxebi. Tb. Tsu<br />

gamomcemloba, 2002.<br />

91) metreveli 2003; qarTuli diplomatiis istoria (qrestomaTia), red. r.<br />

metreveli, Tb. Tsu gamomcemloba, 2003.<br />

92) metreveli 2003 2 ; qarTuli diplomatiis istoria. mT. red. r metreveli,<br />

Tb. Tsu gamomcemloba, 2003.<br />

93) metreveli, samuSia 2003; r. metreveli, j. samuSia. mefeT mefe giorgi II.<br />

Tb. 2003.<br />

94) metreveli 2008; qarTlis cxovreba. mT. red. r. metreveli,<br />

saqarTvelos mecnierebaTa akademia, Tb. `meridiani~, 2008.<br />

95) miwiSvili 2000; n. miwiSvili, ,,mefeTa mefe‘’, ,,didi mefe’’ (samefo<br />

titulebis genezisis sakiTxisaTvis). qarTuli diplomatia (weliwdeuli),<br />

tomi VII, Tb. Tsu-s gamomcemloba, 2000.<br />

96) miwiSvili 2003; n. miwiSvili, `didi mefe~ vaxtang gorgasali (qarTli<br />

da irani V s. meore naxevarSi). qarTuli diplomatia: weliwdeuli, tomi 10,<br />

Tb. 2003.<br />

233


97) miqaberiZe 1997; a. miqaberiZe, marTa bagrationi bizantiasa da<br />

saqarTveloSi. qd, tomi 4, Tb. 1997.<br />

98) musxeliSvili 1990; d. musxeliSvili, daviT aRmaSeneblis aRmosavluri<br />

titulatura. daviT aRmaSenebeli, Tb. `mecniereba~, 1990.<br />

99) niniZe 1995; d. niniZe, ,,provinciis mefeebi’’ XIV-XV saukuneebis<br />

saqarTveloSi. Tb. Tsu gamomcemloba, 1995.<br />

100) niniZe 2003; d. niniZe, XIII saukunis texilis gagebisaTvis. qarTuli<br />

diplomatia (weliwdeuli), tomi X, Tb. Tsu gamomcemloba, 2003.<br />

101) niniZe 2004; d. niniZe, bagrationTa samefo saxlis ganStoebaTa istoria<br />

(XIII-XVIII saukuneebi), Tb. gamomcemloba meridiani, 2004.<br />

102) nodia 1978; i. nodia, mariam dedofali XI saukunis meore naxevris<br />

bizantiis politikur cxovrebaSi. Tsu Sromebi, tomi 183, Tb. 1978.<br />

103) oTxmezuri 1981; XII-XIII saukuneebis mijnis qarTuli lapidaruli<br />

warwerebi, rogorc saistorio wyaro. Tb. gamomcemloba mecniereba, 1981.<br />

104) papasqiri 2009: z. papasqiri, qarTuli politikuri samyaro `bizantiur<br />

TanamegobrobaSi~ (X saukunis I naxevari). istoriani: krebuli miZRvnili<br />

roin metrevelis dabadebis 70-e wlisTavisadmi, Tb. `artanuji~, 2009.<br />

105) papasqiri 2009: z. papasqiri, manaskertis brZola da saqarTvelo-<br />

selCukebis urTierTobis zogierTi aspeqtis XI s. 60-ian wlebsa da 70-ian<br />

wlebis damdegs. saistorio krebuli, tomi 1, Tb. `mxedari~, 2011.<br />

106) patariZe, janjRava 2006; m. paariZe, g. janjRava. trapizonis imperiis<br />

iSviaTi monetebi. Rare coins of Trebizond Empire, Tb. 2006.<br />

107) Jordania 1897; qronikebi da sxva masala saqarTvelos istoriisa.<br />

Sekrebili, qronologiurad dawyobili da axsnili Tedo Jordanias mier,<br />

tomi II (1213 dan-1700 mde), tf. 1897.<br />

108) Jordania 1967; qronikebi da sxva masala saqarTvelos istoriisa da<br />

mwerlobisa Sekrebili, qronologiurad dawyobili da axsnili Tedo<br />

Jordanias mier, tomi III, 1700-XIX saukunis 60-ian wlebamde. gamosacemad<br />

moamzades g. Jordaniam da SoTa xanTaZem, Tb. gamomcemloba mecniereba, 1967.<br />

234


109) Jordania 2004; qronikebi da sxva masala saqarTvelos istoriisa.<br />

Sekrebili, qronologiurad dawyobili da axsnili Tedo Jordanias mier.<br />

wgn.: I. pirveli gamocema tf. 1892, meore fotofiruli gamocema, Tb.<br />

gamomcemloba artanuji, 2004.<br />

110) samuSia 1997; j. samuSia, XI saukunis saqarTvelos istoriis ramdenime<br />

movlenis daTariRebisTvis. qd, t. 4, Tb. 1997.<br />

111) samuSia 2011; j. samuSia, bagrat IV-is konstantinopolSi samwliani<br />

tyveoba da saqarTvelo-bizantiis 1055 wlis zavi. Jurn. Tsu saqarTvelos<br />

istoriis institutis Sromebi, tomi II, Tb. 2011.<br />

112) samuSia 2012; j. samuSia, daviT aRmaSenebeli: statusi 1083-1089 wlebi.<br />

Jurn. daviT aRmaSenebeli da misi epoqa – Tsu saqarTvelos istoriis<br />

institutis specialuri damateba, Tb. 2012.<br />

113) silagaZe 1991; b. silagaZe, arabTa batonoba saqarTveloSi. Tb. 1991.<br />

114) silogava 1980; dasavleT saqarTvelos warwerebi. nakv. I (IX-XIII ss.).<br />

Seadgina da gamosacemad moamzada valeri silogavam, Tb. gamomcemloba<br />

mecniereba, 1980.<br />

115) silogava 2004; samegrelo-afxazeTis qarTuli epigrafika. gamosca<br />

valeri silogavam, Tb. 2004.<br />

116) silogava 2006; v. silogava. oSki: X s. memorialuri taZari, Tb. 2006.<br />

117) surgulaZe, odiSeli 1991; pirTa anotirebuli leqsikoni (XI-XVII ss.<br />

qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT). tomi I, red. m. surgulaZe, j.<br />

odiSeli, Tb. gamomcemloba mecniereba, 1991.<br />

118) samuSia 1999; j. samuSia, narkvevebi Sua saukuneebis saqarTvelos<br />

istoriidan. wigni I, Tb. gamomcemloba artanuji, 1999.<br />

119) stefnaZe 1976; j. stefnaZe, XI-XII saukuneebis saqarTvelos mefeTa<br />

titulebis gagebisaTvis. Zski, Tb. 1976.<br />

120) stefnaZe 1999; j. stefnaZe, ucxoel mefe-mTavarTa da diplomatTa<br />

miRebis wesebi (etiketi) XII saukunisa da XIII saukunis dasawyisis<br />

saqarTveloSi. qarTuli diplomatia (weliwdeuli), tomi VI, Tb. Tsu<br />

gamomcemloba, 1999.<br />

235


121) stefnaZe 2000; m. stefnaZe, trapizonis imperiis daarsebis<br />

mizezebisaTvis qarTuli diplomatia (weliwdeuli), tomi VII, Tb. Tsu<br />

gamomcemloba, 2000.<br />

122) surgulaZe 2006; m. surgulaZe, qarTuli saistorio aqtebi XI-XV ss.<br />

Tb. gamomcemloba artanuji, 2006.<br />

123) saqarTvelos ... ; saqarTvelos istoriis narkvevebi. tomi I-III. Tb. 1970-<br />

1973.<br />

124) tabataZe 1982; k. tabataZe, qarTveli xalxis brZola ucxoel<br />

dampyrobTa winaaRmdeg XIV-XV saukuneTa mijnaze, Tb. gamomcemloba<br />

mecniereba, 1974.<br />

125) qarTuli proza...; qarTuli proza, tomi I-III. Tb. `sabWoTa saqarTvelo~,<br />

1982.<br />

126) quTaTelaZe 2001; q. quTaTelaZe, qvemo qarTli: politikur istoriuli<br />

sakiTxebi. Tb. `mTawmindeli, 2001.<br />

127) qse..., I-XI; qarTuli sabWoTa enciklopedia. mT. red. ir. abaSiZe, Tb.<br />

1973-1987.<br />

128) RvaberiZe 1986; c. RvaberiZe, saqarTvelos urTierToba ilxanTa<br />

iranTan da jelairTa saxelmwifosTan (numizmatikuri masalis mixedviT),<br />

Tb. gamomcemloba mecniereba, 1986.<br />

129) yauxCiSvili 1936; georgika. bizantieli mwerlebis cnobebis<br />

saqarTvelos Sesaxeb. III. teqstebi qarTuli TargmaniTurT gamosca da<br />

ganmartebebi daurTo s. yauxCiSvilma, tf. tfilisis universitetis<br />

gamomcemloba, 1936.<br />

130) yauxCiSvili 1941; georgika. bizantieli mwerlebis cnobebis<br />

saqarTvelos Sesaxeb. IV nakv. I. berZnuli teqsti qarTuli TargmaniTurT<br />

gamosca da ganmartebebi daurTo s. yauxCiSvilma, Tb. saqarTvelos ssr<br />

mecnierebaTa akademiis gamomcemloba, 1941.<br />

131) yauxCiSvili 1952; georgika. bizantieli mwerlebis cnobebis<br />

saqarTvelos Sesaxeb. IV nakv. II. berZnuli teqsti qarTuli TargmaniTurT<br />

gamosca da ganmartebebi daurTo s. yauxCiSvilma, Tb. saqarTvelos ssr<br />

mecnierebaTa akademiis gamomcemloba, 1952.<br />

236


132) yauxCiSvili 1955; qarTlis cxovreba. teqsti dadgenilia yvela<br />

ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier, tomi I, Tb. `saxelgami~,<br />

1955.<br />

133) yauxCiSvili 1959; qarTlis cxovreba. teqsti dadgenilia yvela<br />

ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier, tomi II, Tb.<br />

gamomcemloba sabWoTa saqarTvelo, 1959.<br />

134) yauxCiSvili, gamyreliZe 1961; georgika. bizantieli mwerlebis<br />

cnobebis saqarTvelos Sesaxeb. I. teqstebi qarTuli TargmaniTurT gamosces<br />

da ganmartebebi daurTes s. yauxCiSvilma da al. gamyreliZem, Tb.<br />

saqarTvelos ssr mecnierebaTa akademiis gamomcemloba, 1961.<br />

135) yauxCiSvili 1963; georgika. bizantieli mwerlebis cnobebis<br />

saqarTvelos Sesaxeb. V. teqstebi qarTuli TargmaniTurT gamosca da<br />

ganmartebebi daurTo s. yauxCiSvilma, Tb. saqarTvelos ssr mecnierebaTa<br />

akademiis gamomcemloba, 1963.<br />

136) yauxCiSvili 1965; georgika. bizantieli mwerlebis cnobebis<br />

saqarTvelos Sesaxeb. II. teqstebi qarTuli TargmaniTurT gamosca da<br />

ganmartebebi daurTo s. yauxCiSvilma, meore Sevsebuli gamocema, Tb.<br />

gamomcemloba mecniereba, 1965.<br />

137) yauxCiSvili 1966; georgika. bizantieli mwerlebis cnobebis<br />

saqarTvelos Sesaxeb. VI. teqstebi qarTuli TargmaniTurT gamosca da<br />

ganmartebebi daurTo s. yauxCiSvilma, Tb. gamomcemloba mecniereba, 1966.<br />

138) yauxCiSvili 1967; georgika. bizantieli mwerlebis cnobebis<br />

saqarTvelos Sesaxeb. VII. teqstebi qarTuli TargmaniTurT gamosca da<br />

ganmartebebi daurTo s. yauxCiSvilma, Tb. gamomcemloba mecniereba, 1967.<br />

139) yauxCiSvili 1970; georgika. bizantieli mwerlebis cnobebis<br />

saqarTvelos Sesaxeb. VIII. teqstebi qarTuli TargmaniTurT gamosca da<br />

ganmartebebi daurTo s. yauxCiSvilma, Tb. gamomcemloba mecniereba, 1970.<br />

140) yauxCiSvili 1973; vaxuSti batoniSvili, aRwera samefosa saqarTvelosa.<br />

qarTlis cxovreba. teqsti dadgenilia yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT<br />

s. yauxCiSvilis mier, tomi IV, Tb. gamomcemloba sabWoTa saqarTvelo, 1973.<br />

237


141) yauxCiSvili 2009; T. yauxCiSvili, saqarTvelos berZnuli warwerebis<br />

korpusi. Tb. gamomcemloba logisi, 2009.<br />

142) SaniZe 1945; ak. SaniZe, qarTuli oTxTavis ori Zveli redaqcia. Tb. 1945.<br />

143) SaniZe 1971; a. SaniZe, qarTvelTa monasteri bulgareTSi da misi<br />

tipikoni. Tb. gamomcemloba mecniereba, 1971.<br />

144) SaraSiZe 1948;QqarTul xelnawrTa aRweriloba. H koleqcia, tomi III,<br />

Sedgenili qr. SaraSiZis mier, Tb. 1948.<br />

145) SaraSiZe 1982;Qq. SaraSiZe, samxreT saqarTvelos istoriis masalebi<br />

(XII-XV). Tb. gamomcemloba mecniereba, 1982.<br />

146) Sengelia 1997; n. Sengelia, selCukebisa da saqarTvelos diplomatiuri<br />

urTierToba XI-XIII ss. qarTuli diplomatia (weliwdeuli), tomi IV, Tsu<br />

Ggamomcemloba, 1997.<br />

147) SoSiaSvili 1980; lapidaruli warwerebi, I, aRmosavleT da samxreT<br />

saqarTvelo (V-X ss.). qarTuli warwerebis korpusi, Seadgina da gamosacemad<br />

moamzada nodar SoSiaSvilma, Tb. gamomcemloba mecniereba, 1980.<br />

148) cagareiSvili 1978; `cxovreba orbelianTa~-s Zveli qarTuli<br />

Targmanebi. qarTul-somxuri teqstebi gamosacemad moamzada, Sesavali da<br />

saZiebeli daurTo e. cagareiSvilma. Tb. 1978.<br />

149) cqitiSvili 1976; o. cqitiSvili, habib ibn maslamas `dacvis sigeli~<br />

abu ubaidis TxzulebaSi. macne. istoriis ... seria, I, Tb. 1976.<br />

150) javaxia 2005; b. javaxia, antikurobidan Sua saukuneebisaken (dasavleT<br />

evropa, bizantia, saqarTvelo). Tb. gamomcemloba universali, 2005.<br />

151) javaxia 2003; b. javaxia, bizantiuri kultura. kulturologia, Tb. Tsu<br />

gamomocemloba, 2003.<br />

152) javaxiSvili 1962; iv. javaxiSvili, masalebi qarTveli eris<br />

materialuri kulturis istoriisaTvis, tomi III-IV, Tb. saqarTvelos ssr<br />

mecnierebaTa akademiis gamomcemloba, 1962.<br />

153) javaxiSvili 1965; i. javaxiSvili, qarTveli eris istoria. tomi II, Tb.<br />

gamomcemloba sabWoTa saqarTvelo, 1965.<br />

154) javaxiSvili 1966; iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria. tomi III, Tb.<br />

gamomcemloba sabWoTa saqarTvelo, 1966.<br />

238


155) javaxiSvili 1967; iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria. tomi IV,<br />

Tb. Tsu gamomcemloba, 1967.<br />

156) javaxiSvili 1977; iv. javaxiSvili, Txzulebani Tormet tomad. tomi<br />

VIII, Tb. gamomcemloba mecniereba. 1977.<br />

157) javaxiSvili 1982; iv. javaxiSvili, Txzulebani Tormet tomad. tomi VI.<br />

Tb. gamomcemloba mecniereba, 1982.<br />

158) javaxiSvili 1984; iv. javaxiSvili, Txzulebani Tormet tomad. tomi<br />

VII, Tb. gamomcemloba sabWoTa saqarTvelo, 1984.<br />

159) jafariZe 1990; g. jafariZe, Nnajm ad–din il-Razi. daviT aRmaSenebeli,<br />

red. r. metreveli, Tb. gamomcemloba mecniereba, 1990.<br />

160) jafariZe 1995; g. jafariZe, saqarTvelo da maxlobeli aRmosavleTis<br />

islamuri samyaro XII-XIII s-is pirveli mesamedi. Tb. gamomcemloba<br />

mecniereba, 1995.<br />

161) jafariZe 1995; g. jafariZe, liparit IV baRvaSi bizantiisa da Turq-<br />

selCukTa diplomatiur urTierTobebSi. qd, t. 5, Tb. 1998.<br />

162) janaSia 1962; l.-n. janaSia, lazar farpecis cnobebi saqarTvelos<br />

Sesaxeb. Tb. 1962.<br />

163) juReli 2008; v. juReli, netari Teodorite kvireli: cxovreba,<br />

moRvaweoba, mrwamsi, Txzulebebi da maTi qarTuli Targmanebi. Tb. logosi,<br />

2008.<br />

164) Adler 1907; Benjamin of Tudela, The Itinerary of Benjamin of Tudela. Critical text,<br />

translation and commentary by Marcus Nathan Adler, M.A. London: Henry Frowde, Oxford<br />

Univesity Press, Amen Corner, E.C. 1907.<br />

165) Adler, Tuffin 2002: The Chronography of George Synkellos: A Byzantine Chronicle of<br />

Universal History from the Creation. Trans. with introd. and notes by W. Adler and P. Tuffin,<br />

Oxford University Press 2002.<br />

166) Angelov 2007; D. Angelov, Imperial Ideology and Political Thought in Byzantium, 1204-<br />

1330. Cambridge University Press. 2007.<br />

167) Angold 1997; M. Angold, The Byzantine Empire 1025-1204: A Political History. First pub.<br />

in 1987. London, New York: Longman. 1997.<br />

239


168) Arnheim 1972; M. T. W. Arnheim, The Senatorial Aristocracy in the Late Roman Empire.<br />

Clarendon Press: Ofxord. 1972.<br />

169) Asher 1842; Rabbi Benjamin of Tudela, The Itinerary of Rabbi Benjamin of Tudela.<br />

Translated and edited by A. Asher. Vol. II. Notes and esseys. London and Berlin. A. Asher &C o.<br />

1842.<br />

170) Bedrosian 1985; Aristakes Lastivertc'i, History. Translated by Robert Bedrosian. New York.<br />

1985.<br />

171) Bedrosian 1987; T’ovma Metsobets'i', History of Tamerlane and His Successors. Translated<br />

by Robert Bedrosian. New Yor. 1987.<br />

172) Bedrosian 2004; Het’um, History of Tatars [Flower of Histories of the East]. Translated by<br />

R. Bedrosian. Long Branch, New Jersey, 2004.<br />

173) Bedrosian 2008; Eusebius of Ceasaria, Chronicle, book 1. Trans. from Armenian by Robert<br />

G. Bedrosian. Long Branch. 2008.<br />

174) Biljarski 1998; I. A. Biljarski, Instituciite na srednovekovna Bălgarija. Vtoro bălgarsko<br />

carstvo (XII-XIV v. Sofia. 1998.<br />

175) Blockley 1985; The History of Menander the Guardsman, Introductory essay, text,<br />

translation and historiographical notes by R. C. Blockley. Ottawa. 1985.<br />

176) Braund 1985; D. C. Braund, Augusrus to Nero: A Source Book on Roman History 31 B.C. –<br />

A.D. 68. Croom Hell: London, Sydney. 1985.<br />

177) Bréhier 1949; L. Bréhier, Le monde byzantin. Vol. II. Les institutions de l’Empire byzantin.<br />

Paris. 1949.<br />

178) Breyr 1970; A. Breyr, A Byzantine Family of Gabrades. Historical Journal. XII.<br />

Birmingham. 1970.<br />

179) Bryer 1980; A. A. Bryer, The Empire of Trebizond and the Pontos. Variorum reprints.<br />

London. 1980.<br />

180) Breyr, Winfield 1996; A. Breyr, D. Winfield. The Byzantine monumnets and topography of<br />

the Pontus. Vol. I. DORLC. Washington. 1996.<br />

181) Budge 1932; Bar Hebaeus’ Chronography translated by from Syriac by E. A. Wallis Budge.<br />

London, 1932.<br />

182) Bury 1907 1 ; J. B. Bury, The Ceremonial Book of Constantine Porphyrogennetos. The<br />

English Historical Review. LXXXVI – April, 1907.<br />

240


183) Bury 1907 2 ; J. B. Bury, The Ceremonial Book of Constantine Porphyrogennetos II:<br />

Ecclesiastical Ceremonies of Book I. The English Historical Review. LXXXVII – July, 1907.<br />

184) Bury 1911; J. B. Bury, Imperial Administrative System of the Ninth Century: With a Revised Text of<br />

the Kletorologion of Philotheos. London, 1911.<br />

185) Cahen 1968; Claude Cahen, Pre-Ottoman Turkey. London, 1968.<br />

186) Cahen 1969; Claude Cahen, The Turkish Invasion: The Selchukids, HC, Vol. I, The first<br />

hundred years. Edited by Marshall W. Baldwin. The University of Wisconsin Press: Madison,<br />

Milwaukee, and London, 1969.<br />

187) Cahen 1969; Claude Cahen, The Mongols and Near East, HC, Vol. II, The later Crusades,<br />

1189-1311. Edited by Robert Lee Wolff and Harry W. Hazzard. The University of Wisconsin Press:<br />

Madison, Milwaukee, and London, 1969.<br />

188) Cambridge Ancient History..., 1992; Cambridge Ancient History. Second Edition. Vol. IX –<br />

The Last Age of the Roman Republic, 146-43 B.C. Ed. by J.A.Crook, A. Lintott, E. Rowson.<br />

Cambridge University Press, 1992.<br />

189) Cambridge Ancient History..., 2000; Cambridge Ancient History. Second Edition. Vol. IX –<br />

The High Empire, A.D. 70-192. Ed. by A. K. Bowman, P. Garnsey, D. Rathbone. Cambridge<br />

University Press, 2000.<br />

190) Cambridge Ancient History..., 1996; Cambridge Ancient History. Second Edition. Vol. X –<br />

The Augustian Empire, 43 B.C. – A.D. 69. A.K. Bowman, E. Champlin, A. Lintott. Cambridge<br />

University Press, 1996.<br />

191) Cambridge Ancient History..., 2006; Cambridge Ancient History, Second Edition. Vol. XII –<br />

The Crisis of Empire, A.D. 193-337. Ed. A. Bowman, P. Garnsey, A. Cameron. Cambridge<br />

University Press. 2005; A. Kemm. Julius Caesar: a life. Routledge: London, New York, 2006.<br />

192) Cambridge Medieval History ... 1923; The Cambridge Medieval History. Ed. by J. B. Bury. Vol. IV –<br />

The Eastern Roman Empire (717-1453). Cambridge University Press. 1923.<br />

193) Cameron 1993; A. Cameron, The Later Roman Empire. AD. 284-430. Cambridge: Harvard<br />

University Press, 1993.<br />

194) Cameron, Hall 1999; Eusebius. Life of Constantine. Trans. and comm. by Averil Cameron,<br />

Stuart G. Hall. Clarendon Press: Oxford, 1999.<br />

241


195) Catalogue ...; Catalogue of Byzantine Seals At Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of<br />

Art. Vol. I-VI. Ed. by J. Nesbitt and N. Oikonomides. Dumbarton Oaks Research Library and<br />

Collection. Washington, 1991-2009.<br />

196) Chabot 1899-1910; Jean-Baptiste Chabot, Chronique de Michel le Syrien, Patriarche<br />

Jacobite d'Antiche (1166-1199). Éditée pour la première fois et traduite en francais I-IV.<br />

Paris. 1899; 1901; 1905; 1910; a suppl. 1924. Rep. 4 vol. 1963, 2010.<br />

197) Chabot 1920; Anonymi Auctoris, Chronicon An Annum 1234 Pertinens. Ed. Jean-Baptiste<br />

Chabot, Paris 1920.<br />

198) Charanis 1969; Peter Charanis, The Byzantian Empire in Eleventh Century, HC, Vol. I, The<br />

first hundred years. Edited by Marshall W. Baldwin. The University of Wisconsin Press: Madison,<br />

Milwaukee, and London, 1969.<br />

199) Cheynet 2001; J.-C. Cheynet, Sceaux de la collection Zacos (Bibliothèque nationale de<br />

France) se rapportant aux provinces orientales de l’Empire byzantin. Paris, 2001.<br />

200) Moravcsik 1967; Constantine Porphirogenitus, De Administrando Imperio. Greek text ed. By<br />

G. Moravcsik and English translation by R. J. H Jenkins. New revised ed. CFHB. 1. DOks.<br />

Washington, 1967.<br />

201) Croke 1995; Marcellinus Comes. Chronicle. Trans. and comm. by B. Croke. Sydney. 1995.<br />

202) Dardel 1906; Jean Dardel. Chronique D'Arménie. Documents Arméniens. RCH. Paris,<br />

1906.<br />

203) Darrouzés 1981; Notitiae Episscopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae, Texte critique<br />

introduction et notes par J. Darrouzés. Paris, 1981.<br />

204) Davies 1967; Zosimos, New History. English trans. J. J. Buchanan and H. T. Davies, San<br />

Antonio, 1967.<br />

205) Dawes 1928; Anna Comnena (Komnene), The Alexiad. Edited and translated by Elizabeth<br />

A. Dawes. London: Routledge, 1928.<br />

206) Diehl 1888; Ch. Diehl, Études sur l’administration byzantine dans l’exarchat de Ravenne<br />

(568-751). Paris, 1888.<br />

207) Diehl 1919 1 ; Ch. Diehl, Byzance: grandeur et décadence. Paris, 1919.<br />

208) Diehl 1919 2 ; Ch. Diehl, Histore de l’Empire Byzantin. Paris, 1919.<br />

209) Dinič 1966; M. Dinic, The Balkans 1018-1499. CMH, IV, parts 1. (ed. J.M. Hussey).<br />

Cambridge University Press, 1966.<br />

242


210) Dundua 1999; T. Dundua, Georgia within the European integration: short intercultural<br />

stories. Tb. 1999.<br />

211) Dundua 2000; T. Dundua, Review of Georgian Coins with Byzantine Iconography.<br />

Numismatica e Antichità Classichie. XXIX. 2000.<br />

212) Dundua 2003; T. Dundua, Question et réponse. Tb. 2003.<br />

213) Dundua 2003a; T. Dundua, Publicius Agrippa, Flavius Dades and a Dual Citizenship – a<br />

Pattern for Europe in Future? Georgians and Roman Frontier Policy in the East. Tbilisi. Meridiani<br />

Publishers, 2003.<br />

214) Dundua 2005; T. Dundua, European Industrial Complexes of I Cycle of Capitalism and the<br />

Georgian Western Affiliations. Artanuji publishers. 2005. 40 p.<br />

215) Dundua 2007; T. Dundua, Flavius Hanibalianus – King of Pontus and Lazica. Eastern<br />

Roman Empire – Early History. Tb. Meridiani, 2007.<br />

216) Dundua, <strong>Tavadze</strong> 2009; Tedo Dundua, <strong>Leri</strong> <strong>Tavadze</strong>, Frankish Limitanei in Lazica//Phasis,<br />

Vol. 12, Tbilisi, 2009.<br />

217) Garland 2002; L. Garland, Byzantine Empresses: Women and Power in Byzantium, AD 527-<br />

1204. 1 st pub. in 1999. Routledge: London and New York, 2002.<br />

218) Garland, Rapp 2006; L. Garland, S. Rapp, ‘Mery of Alania’: Woman and Empress Between<br />

Two Worlds. kr. Byzantine women: varieties of experience 800-1200. Ed. by L. Garland, Aldershot<br />

2006.<br />

219) Geanakoplos 1959; D. Geanakoplos, Emperor Michael Palaeologus and the West, 1258-<br />

1282: a study in Byzantine-Latin relations. Harvard University Press,1959.<br />

220) Grierson 1973; Catalogue of Byzantine Coins in Dumbarton Oaks Collection and in<br />

Whittemore Collection. Vol. III. Leo III-Nicephorus III. By P. Grierson. In two parts. Dumbarton<br />

Oaks, 1973.<br />

221) Grierson 1982; Philip Grierson, Byzantine Coins. Dumbarton Oaks, 1982.<br />

222) Guilland …, 1967; R. Guilland, Recherches sur les institutions byzantines. I-II. Amsterdam,<br />

1967.<br />

223) Failler 1982; A. Failler, Les insignes et la signature du despote. Revue des études<br />

byzantines. 40. Paris, 1982.<br />

224) Failler, Laurent 1984; Georges Pachymérès, Relations historiques. I. lives I-III. Ed. A.<br />

Failler et trad. V. Laurent. Paris, 1984.<br />

243


225) Failler, Laurent 1984; Georges Pachymérès, Relations historiques. II. lives IV-VI. Ed. A.<br />

Failler et trad. V. Laurent. Paris, 1984.<br />

226) Failler 1999 1 ; Georges Pachymérès, Relations historiques. III. lives VII-IX. Ed. et trad. A.<br />

Failler. Paris, 1999.<br />

227) Failler 1999 2 ; Georges Pachymérès, Relations historiques. IV. lives X-XIII. Ed. et trad. A.<br />

Failler. Paris, 1999.<br />

228) Failler 2000; Georges Pachymérès, Relations historiques. V. Index. Ed. Failler. Paris. 2000.<br />

229) Frendo 1975; Agathias. The Histories. Trans. with an introd.and short explanatory notes<br />

by J. D. Frendo. Corpus Fontium Historiae Byzantinae. Berlin, 1975.<br />

230) Jones ..., 1964; A. H. M. Jones, The Later Roman Empire, 284-602, 4 vols. Oxford: Basil<br />

Blackwell, 1964<br />

231) Haldon 1984; J. F. Haldon. Byzantine Praetorians: an administrative, institutional, and social<br />

survey of the Opsikion and tagmata, c. 580-900, Bonn: R. Habelt, 1984.<br />

232) Harrak 1999; Chronicle of Zuqnin A.D. 488-775, Translated by Amir Harrak. Pontifical<br />

Institute of Medieval Studies. Toronto, 1999.<br />

233) Hill 1942; G. Hill, A History of Cyprus. Vol. II, Cambridge University Press, 1942.<br />

234) Hussey 1986; J. M. Hussey, The Orthodox Church in the Byzantine Empire. Oxford, 1986.<br />

235) Jordanov...; I. Jordanov, Corpus of Byzantine Seals from Burgaria. Vol. I-III, Sofia, 2003-<br />

2010.<br />

236) Joshua the Stylite 1882; Joshua the Stylite, Chronicle composed in Syriac in AD 507. 1882.<br />

237) Haldon 1990; J. F. Haldon, Byzantium in the seventh century: the transformation of a<br />

culture. Cambridge University Press, 1990.<br />

238) Holmes 2005; Catherine Holmes, Basil II and the Governance of Empire (976-1025), Oxford<br />

University Press, 2005.<br />

239) Kaldellis 1998; Genesios, On the Reigns of the Emperors. Trans. and comm. by A. Kaldellis.<br />

Canberra. 1998.<br />

240) Kazhdan, Epstein 1985; A. P. Kazhdan, A. W. Epstein. Change in Byzantine culture in the<br />

eleventh and twelfth centuries. University of California Press: Berkeley, Los Angeles, London,<br />

1985.<br />

241) Kurkjian 1953; V. M. Kurkjian, History of Armenia. Paris, 1953.<br />

244


242) Lake 1926; Eusebius, Ecclesiastical History. Vol. I. Trans. by Kirsopp Lake. LOEB. Harvard<br />

University Press, 1926.<br />

243) Laurent …, ; V. Lorent, Le corpus des sceaux de l’empire byzantin. Vol. 1-3. Paris, 1962-72.<br />

244)<br />

1958.<br />

Lampsides 1958; Michael Panaretos, Chronicle. Critical edition by O. Lampsides. Athens,<br />

245) Lang 1957; D. M. Lang, Notes on Caucasian Numismatics. NC. XVII. 1957.<br />

246) Le Goff 1964; Jacques Le Goff, La civilisation de l'Occident médieval. Paris, 1964.<br />

247) Leadbetter 2009; Bill Leadbetter. Galerius and the Will of Diocletian. Routledge: London,<br />

New York. 2009.<br />

248)<br />

1993.<br />

Magdalino 1993; P. Magdalino, The Empire of Manuel I Komnenos 1143-1180. Cambridge,<br />

249) Magdalino 1996; P. Magdalino, Innovations in Government. Alexios I Komnenos. Ed. by M.<br />

Mullet and D. Smythe. I papers. Belfast, 1996, gv. 147-148.<br />

250) Magoulias 1975; Doukas, Decline and Fall of Byzantium to the Ottoman Turks. Trans. by<br />

Harry J. Magoulias. Wayne State University Press: Detroit, 1975.<br />

251) Magoulias 1984; Niketas Choniates, O City of Byzantium, Annals of Niketas Choniates,<br />

English trans. Harry J. Magoulias. Detroit: Wayne State University Press, 1984.<br />

252) Maksimovic 1988; L. Maksimovic, The Byzantine Provincian Administration Under the<br />

Palaiologoi. Adolf M. Hakkert Publishers. Amsterdam, 1988<br />

253) Mango 1978; C. Mango, Who Wrote the Chronicle of Theophanes? ZRVI. 18. 1978<br />

254) Mango 1980; C. Mango. Byzantium: The Empire of New Rome. London, 1980.<br />

255) Mango 1990; Nikephoros Patriarch of Constantinople, Short History. Text, Trans. and<br />

Comm. by C. Mango. CFHB, vol. XIII. Washington, 1990.<br />

256) Mango and Scott 1997; The Chronicle of Theophanes Confessor: The Byzantine and Near<br />

Eastern History AD 284-813. Trans. with introd. and comm. by C. Mango and R. Scott. Clarendon<br />

Press: Oxford, 1997.<br />

257) Mango 1978; C. Mango, Who Wrote the Chronicle of Theophanes? ZRVI. 18. 1978.<br />

258) Martindale 1992; J. Martindale, Prosopography of Later Roman Empire. Vol. III. A.D.527-<br />

641. Cambridge University Press, 1992.<br />

259) Marzials 1908; Geoffrey de Villehardouin. Memoirs or Chronicle of The Fourth Crusade and<br />

The Conquest of Constantinople, trans. Frank T. Marzials, London: J.M. Dent. 1908.<br />

245


260) Matthew of Edessa 1993; The Chronicle of Matthew of Edessa, Translated from original<br />

Armenian with a commentary and introduction by Ara Edmond Dostourian, forward by Krikor H.<br />

Maksoudian. University Press of America. Lanham, New York, London, 1993.<br />

261) Mattingly, Sydenham 1936; The Roman Imperial Coinage. Vol. IV. Part I. Pertinax to Geta.<br />

H. Mattingly, E. A. Sydenham.London. 1936.<br />

262) Metcalf 2004; D. M. Metcalf, Byzantine Lead Seals From Cyprus. Nicosia, 2004.<br />

263) Meyendorff 1983; Gregory Palamas, Triads. Ed. J. Meyendorff and English trans. N. Gendle.<br />

New York: Paulist Press, 1983.<br />

264) Migne 1861; Theophanis Abbatis et Confessoris Chronographia, PG. T. Unicus. Ed. J.-P.<br />

Migne. Paris, 1861.<br />

265) Miklosich, Muller 1860-1890; Acta et Diplomats greaca medii aevi sacra et profana. Edit. F.<br />

Miklosich, & J. Muller. Vol. I-VI. Vindobonae Carolus Gerold. 1860-1890.<br />

266) Mitthof 1993; F. Mitthof, Vom ἱερώτατος Καῖσαρ zum ἐπιφανέστατος Καῖσαρ Die<br />

Ehrenprädikate in der Titulatur der Thronfolger Des 3 Jh.n.Chr. nach den Papyri: ZPE, 99. 1993.<br />

267) Nicol 1968; Donald M. Nicol, The Byzantian family of Kantakouzeos ca. 1100-1460. A<br />

Genealogical and prosopographical study by Donald M. Nicol. Washington, 1968.<br />

268) Nicol 1970; Donald M. Nicol, The Confessions of a bogus Patriarch: Paul Tagaris<br />

Palaiologos, Orthodox Patriarch of Jerusalem and Catholic Patriarch of Constantinople in the<br />

Fourteenth Century. JEH, 21, 1970.<br />

269) Nicol 1996; Donald M. Nicol, The reluctant emperor: a biography of John Cantacuzene,<br />

Byzantine emperor and monk, c. 1295-1383. Cambridge University Press, 1996.<br />

270) Nicol 1997; Theodore Spandounes, On the Origin of Ottoman Emperors. Trans. and ed. by<br />

D. M. Nicol. Cambridge University Press, 1997.<br />

271) Obolensky 1971. Dimitri Obolensky, The Byzantine commonwealth: Eastern Europe, 500-<br />

1453. London: Weidenfeld and Nicolson, 1971.<br />

272) Obolensky 1982; D. Obolensky, The Byzantine Inheritance of Eastern Europe. London,<br />

1982.<br />

273) ODB 1 1991; The Oxford Dictionary of Byzantium, Volume 1. Ed. by A. Kazhdan. Oxford<br />

University Press, 1991.<br />

274) ODB 2 1991; The Oxford Dictionary of Byzantium, Volume 2. Ed. by A. Kazhdan. Oxford<br />

University Press, 1991.<br />

246


275) ODB 3 1991; The Oxford Dictionary of Byzantium, Volume 3. Ed. by A. Kazhdan. Oxford<br />

University Press, 1991.<br />

276) O’Connel 1972; Patrick O’Connel, The Ecclesiology of St. Nikephorus I (758-828) Patriarch<br />

of Constantinople. OCA – vol. 194, Roma, 1972.<br />

277) Oikonomides 1972; N. Oikonomides, Les listes de préséance byzantines des IXe et Xe<br />

siècle. Paris, 1972.<br />

278) Oikonomides 1980/1; N. Oikonomides, St. George of Mangana, Maria Skleraina, and the<br />

“Malyj Sion” of Novgorod. DOP, Vol. 34/35, 1980/1981.<br />

279) Oikonomides 1985; N. Oikonomides, Byzantine Lead Seals. Washington, 1985.<br />

280) Oikonomidès 1986; N. Oikonomidès, A collection of dated Byzantine lead seals. Dumbarton<br />

Oaks. Washington, D.C. 1986.<br />

281) Oikonomides 1997; N. Oikonomides, Income at the Byzantine Court. Byzantine court<br />

culture from 829 to 1024. Ed. by Henry Maguire. Dumbarton Oaks, 1997.<br />

282) Oikonomides 2005; N. Oikonomides, Society, Culture and Politics in Byzantium. Ed. by E.<br />

Zachariadou. Aldershot, 2005.<br />

283) Ostrogorsky 1957; George Ostrogorsky, History of the Byzantine State. Translated from<br />

German by Joan Hussey. Rutgers University Press, 1957.<br />

284) Oulton 1932; Ecclesiastical History, Vol. I. Trans. by J. E. L. Oulton. LOEB, Harvard<br />

University Press, 1932.<br />

285) Pakourianos 2000; Typikon of Gregory Pakourianos for the Monastery of the Mother of God<br />

Petritzonitissa in Backovo. Translator: Robert Jordan. (Edition employed: Paul Gautier, “Le typikon<br />

du sébaste Grégoire Pakourianos,” REB 42, 1984, 5–145, at 19–133). Byzantine Monastic<br />

Foundation Documents: A Complete Translation of the Surviving Founders’ Typika and Testaments<br />

edited by John Thomas and Angela Constantinides Hero with the assistance of Giles Constable.<br />

Published by DORLC, Washington, D.C. in five volumes as number 35 in the series DOS.<br />

Dumbarton Oaks Trustees for Harvard University, Washington, D.C. 2000.<br />

286) Philippides 1990; Emperors, Patriarches and Sultans of Constantinople, 1373-1513. An<br />

Anonymous Greek Chronicle of the Sixteenth Century. An Introduction, Translation and<br />

Commentary by Marios Philippides. Hellenic College Press. 1990.<br />

287) Polemis 1985; D. I. Polemis, Doukai. London, 1985<br />

247


288) Rackham 1942; Natural History. Vol. II. Libri III-VII. Trans. by H. Rackham. Harvard<br />

University Press, 1942.<br />

289) Rapp 1997; Stephen Harold Rapp Jr. Imagining History at the crossroads: Persia, Byzantium,<br />

and the architects of written Georgian past. A dissertation submitted in partial fulfillment of the<br />

degree of Doctor of Philosophy (History) In University of Michigan, 1997.<br />

290) Rapp 2000; Stephen Harold Rapp Jr. Sumbat Davit`is-dze and the vocebulary of political<br />

authority in the era of Georgian unification. JAOS. Vol. 40, No 4. Oct.-Dec. 2000.<br />

291) Rapp 2003; Stephen Harold Rapp Jr. Studies in medieval Georgian historiography: early<br />

texts and Eurasian contexts. Lovanii. 2003.<br />

292) Reiske 1929; Constantini Porphyrogeniti Imperatoris De Cerimoniis Aulea Byzantinae. Libri<br />

Dou. Graece et Latine. Ed. by I. Reiske. CFHB. Bonnae, MDCCCXXIX (1929).<br />

293) Ridley 1982; Zosimus, New History. Trans. and comm. by Ronald T. Ridley. University of<br />

Sydney. 1982.<br />

294) Rolfe 1935; Ammianus Marcellinus, Vol. I. Trans. by John C. Rolfe. LOEB. Harvard<br />

University Press, 1935.<br />

295) Rolfe 1940; Ammianus Marcellinus, Vol. II. Trans. by John C. Rolfe. LOEB. Harvard<br />

University Press, 1935.<br />

296) Rolfe 1952; Ammianus Marcellinus, Vol. III. Trans. by John C. Rolfe. LOEB. First printed<br />

in 1939. Harvard University Press, 1952.<br />

297) Rohrbacher 2002; David Rohrbacher, The Historians of Late Antiquity. Routledge: London<br />

and New York, 2002.<br />

298) Runciman 1963; Steven Runciman, The Eastern Schism: A Study of the Papacy and the<br />

Eastern Churches during the XI th and XII th centuries. Oxford: Clarendon Press. 1955.<br />

299) Runciman 1975; Steven Runciman, Byzantine Style and Civilization. Baltimore: Penguin,<br />

1975.<br />

300) Runciman 1977; Steven Runciman, The Byzantine Theocracy. Cambridge, 1977.<br />

301) Runciman 1985; Steven Runciman. The Great Church in captivity. Cambridge University<br />

Press, 1985.<br />

302) Savvides 1981; A. G. C. Savvides, Byzantium in the Near East: its Relations with the seljuk<br />

Sultanate of Rum in Asia Minor, the Armenians in Cillicia and the Mongols A.D. 1192-1277.<br />

Thessaloniki. 1981.<br />

248


303) Seaby 1982; H. A. Seaby, Roman Silver Coins. Vol. IV. Gordian III to Postumus. Second<br />

revised edition by D. R. Sear. London, 1982.<br />

304) Sear 1996; David R. Sear, Byzantine Coins and their values. Second edition revised and<br />

enlarged published by B.A. Seaby in 1987. London, 1996.<br />

305) Sewter 1966; Michael Psellos, Fourteen Byzantine Rulers. English trans. E.R.A. Sewter, rev.<br />

ed., NewYork: Penguin, 1966.<br />

306) Shclumberger 1884; G. Shclumberger, Sigillographie de l’empire byzantin. Paris, 1884.<br />

307) Slootjes 2006; D. Slootjes, The Governor and his Subject in the Later Roman Empire. Brill:<br />

Leiden, Boston, 2006.<br />

308) Smith 1999; John Bishop of Ephesus, The Third Part of the Ecclesiastical History.<br />

Translated by R. Payne Smith, Oxford, 1860; Harrak 1999.<br />

309) Sola 1916; G. N. Sola, Giambografi sconosciuti del sec. XI. “Roma e l’Oriente” 11, 1916.<br />

310) Soulis 1984; G. C. Soulis, The Serbs and Byzantium during the reign of Tsar Stephen Dušan<br />

(1331–1355) and his successors. Dumbarton Oaks Library and Collection. Washington, 1984.<br />

311) Squatriti 2007; The Complete Works of Liudprand of Cremona. Trans. by P. Squatriti.<br />

Catholic University of America Press, 2007.<br />

312) Tawadse 2007; L. Tawadse, Pauli Tagaris-Palaeologi und Georgien. Georgika. Zeitschrift<br />

für Kultur, Sprache und Geschichte Georgiens und Kaukasiens. 30 Jahrgang. Shaker Verlag.<br />

Aachen, 2007.<br />

313) <strong>Tavadze</strong> 2009; L. <strong>Tavadze</strong>, Polish-Georgian Military Relationship During Fifth Crusade//Pro<br />

Georgia. Vol. 18. Warsaw, 2009.<br />

314) Thurn 2000; Ioannis Malalae, Chronographia. Ed. by I. Thurn. Berlin 2000.<br />

315) Toumanoff 1966-7; C. Toumanoff, Armenia and Georgia. CMH. vol. IV/1-2, part I:<br />

Byzantium and its neighbours, ed. by J.M. Hussey. Cambridge, 1966-1967.<br />

316) Toumanoff 1971; C. Toumanoff. Caucasus and Byzantium. Traditio. Vol. 27. 1971.<br />

317) Toumanoff 1990: C. Toumanoff, Les dynasties de la Caucasie chrétienne de l'Antiquité<br />

jusqu'au XIXe siècle. Rome, 1990.<br />

318) Treadgold 1995; W. Treadgold, Byzantium and Its Army 284-1081. Stanford University<br />

Press, 1995.<br />

319) Treadgold 1997; Warren Treadgold, A History of Byzantine State and Society. Stanford<br />

University Press, 1997.<br />

249


320) Turan 1954; O. Turan, Istambulun fethinden once yazilimis tarihi takvimter. Ankara, 1954.<br />

321) Vasiliev 1936; A. Vasiliev. The Foundation of the Empire of Trebizond (1204-1222).<br />

Speculum. 1936. Vol. 11.<br />

322) Vasilev 1952; A. Vasilev, History of the Byzantine Empire. Madison, 1952.<br />

323) Verpeaux 1966; Pseudo-Kodinos, Traité des Offices. Introduction, texte et traduction par J.<br />

Verpeaux. Paris, 1966.<br />

324) Vryonis 1971; S. Vryonis Jr. The Decline of Medieval Hellinism in Asia Minor and the<br />

Process of Islamization from Eleventh centure through the fifteenth centure. Berkeley, Los Angeles,<br />

London, 1971.<br />

325) Vrionis 1997; S. Vrionis Jr. Studies in Byzantine institutions, sociery and culture: The<br />

imperial institution and society. Artistide D. Caratzas Publishers, 1997.<br />

326) Wahlgren 2006; Symeonis Magistri et Logothetae. Chronocon. CFHB. Vol. XVIV/1.<br />

Recensuit S. Wahlgren. Berlin, 2006.<br />

327) Whitby, Whitby 1986; The History of Theophylact of Simocatta. An English translation with<br />

introduction and notes by Michael Whitby and Mary Whitby. Oxford: Clarendon Press, 1986<br />

328) Whitby 2000; Ecclesiastical History of Evagrius Scholasticus. Trans. with an introd. by M.<br />

Whitby. Liverpool University Press, 2000.<br />

329) Zachariah of Mitylene 1899; Zachariah of Mitylene. The Syriac Chronicle known as that of<br />

Zachariah Mitylene. Transtated by F. J. Hamilton and E. W. Brooks. London, 1889.<br />

330) Zacos 1972; G. Zacos, A. Vegrery. Byzantine Lead Seals. I. Basel, 1972.<br />

331) Zosimus 1814; Zosimus. New History. Translator is unknown. London, 1814.<br />

332) Алемань 2003; А. Алемань, Аланы в древних и средневековых письменных<br />

источниках. Пер. К. К. Кочиев, Д. Н. Медоев. М. 2003.<br />

333) Амиранашвили 1957; Ш. Амиранашвили, История грузинской монументалной<br />

живописи. I. Тб. 1957.<br />

334) Константин Багрянородный, Об управлении империей. Под. ред. Г. Г. Литаврина. М.<br />

Наука,1989.<br />

335) Буниятов 1980; Садр ад-Дин Али ал-Хусайни, Ахбар ад-даулат ас-сельджукийа. З. М.<br />

Буниятов, 1980.<br />

336) Дарбинян-Меликян 1984; Ованес Драсханакертци, “История Армении”, Перевод с<br />

древнеармянского М.О. Дарбинян-Меликян, Ереван, 1984.<br />

250


337) Дестунис 1860; Сказания Приска Панийского, Пер. С. Дестуниса. СПб. 1860.<br />

338) Дундуа 2009; Т. Г. Дундуа, Грузинские монеты X-XII вв. как исторический источник.<br />

Сок. и перераб. варианть 1-го изд. 2000. Тб. 2009.<br />

339) Гииу 2005; Андре Гииу. Византийская цивилизация. издательство: У-Фактория.<br />

Екатеринбург. 2005.<br />

340) Грабар 2000; Андре Грабар. Император в Византийском Искустве. М. 2000.<br />

341) Гумилев 2004; Л. Гумилев. Тысячелетие вокруг каспия. М. 2004.<br />

342) История Византии I 1967; История Византии. В трех томах. Том I. Изд. Наука. M.<br />

1967. - 524 с.<br />

343) История Византии II 1967; История Византии. В трех томах. Том II. Изд. Наука. M.<br />

1967. - 472 с.<br />

344) История Византии III 1967; История Византии. В трех томах. Том III. Изд. Наука. M.<br />

1967. - 508 с.<br />

345) Каждан 1974; Александр П. Каждан. Социальный состав господствующего класса<br />

Византии XI-XII вв. М. Наука. 1974.<br />

346) Карпов 1981; С. П. Карпов. Трапезундская империя и западноевропейские государства<br />

в XIII—XV вв. М. 1981.<br />

347) Карпов 2007; С. П. Карпов. История Трапезундской империи. СПб. 2007.<br />

348) Карпов 2001; С. П. Карпов. Основание Трапизундской империи (1204-1215). ВВ. 2001.<br />

Т.60 (85), c. 5-29.<br />

349) Кебуладзе 1977; Р. В. Кебуладзе. Клад из села Цихесулори. НС. Тб. 1977.<br />

350) Киракос Гандзакеци 1976; Киракос Гандзакеци. История Армении. Пер. Л. А.<br />

Ханларян М. Наука. 1976.<br />

351) Кузнецов 1990; В. А. Кузнецов, Реком, нузал и царазонта. Владикавказ. 1990.<br />

352) Кулаковскии 1996; Ю. А. Кулаковскии. История Византии. т. II. СПб.: 1996.<br />

353) Кучма 2001; В. В. Кучма. Военная организация Византийской империи СПб. Алетейя.<br />

2001.<br />

354) Литаврин 1972; Кекавмен. Советы и рассказы Кекавмена. Сочинение византийского<br />

полководца XI в. Пер. Г. Г. Литаврина. М. 1972.<br />

355) Литаврин 1977; Г. Г. Литаврин. Византийское общество и государство в X-XI. М.<br />

Издательство Наука. 1977.<br />

251


356) Любарский 1965; Анна Комнина. Алексиада. Пер. и комм. Я. Н. Любарского. М. 1965.<br />

357) Любарский, Черноглазов, Брихманов 2003; Михаил Псел,. Хронография. Краткая<br />

История. Пер. на Рус. Язик Я. Н. Любарского, Д. А. Черноглазова, Д.Р. Брихмановои. СПб:<br />

Алетейя. 2003.<br />

358) Никифор Вриений 1858; Никифор Вриений. Исторические записки. Перевод с<br />

греческого В. Н. Карпова. СПб. 1858<br />

359) Острогорскии 1973; Г. А. Острогорскии. Эволюция Византийского обряда<br />

коронования. Византия, Южные Славяне и древная Русь, Западная Европа, Искуство и<br />

культура. Сборник статей в честь В. И. Лазарева. М. 1973.<br />

360) Папаскири 2001; З. В. Папаскири. От Давида до Давида: Из истории международных<br />

отношений Грузии (70-е годы X – 80-е годы XI вв.). Тб. 2001.<br />

361) Патканов 1871; История Магакии Абега (инока). Перевод на русский К. П.<br />

Патканова. СПб. 1871.<br />

362)<br />

1877.<br />

Патканов 1877; Армянская География. Перевод на русский К. П. Патканова. СПб.<br />

363) Пахомов 1970; Е. А. Пахомов. Монеты Грузии. 1-ое изд. 1910. Ред. Д. Г. Капанадзе.<br />

Тб. 1970.<br />

364) Себастаци 1962; Себастаци. Летопись. Армянские источниклето о монголах. Перевод<br />

А. Г. Галстяна. М. 1962.<br />

365) Себеос 1862; История императора Иракла. Сочинение епископа Себеоса, писателя<br />

VII века. Перевод К. Патканьяна. М. 1862.<br />

366) Гевонд 1862: Гевонд. Истории Халифов. Перевод К. Патканьяна. СПб. 1862.<br />

367) Православная ... 2001; Православная Энциклопедия. Том II. Под общей редакцией<br />

Патриарха Московского и всея Руси Алексия II. М. 2001.<br />

368) Скабаланович 1884; Н. Скабаланович. Византийское государство и церковь в XI веке<br />

СПб. 1884.<br />

369) Степаненко 1982; В. П. Степаненко. К датировке получения сана Куропалата Давидом<br />

II Багратидом Тао. Tbilisis universitetis Sromebi. 227. Tb. 1982.<br />

370) Степаненко 1988; В.П. Степаненко. Название:Византия в международных отношениях<br />

на Ближнем Востоке (1071-1176) Издательство: Издательство Уральского университета. М.<br />

1988.<br />

252


371) Степаненко, Шандровская 2005; В.П. Степаненко, В.С. Шандровская. Татул и<br />

Пакурианы. Античная древность и средние века. 2005. Вып. 36.<br />

372) Тер-Григорян, Баграмян 1957; Фoмa Мецопский. История Тимур-ланка и его<br />

преемников. Перевод Т. Тер-Григорян и А. Баграмяню. Баку. 1957.<br />

373) Ферјанчић 1960; Б. Ферјанчић. Деспоти у Византији и Јужнословенским земљама<br />

[despotebi bizantiasa da samxreT slavur qveynebSi]. Srpska akademija nauka.<br />

Beograd. 1960.<br />

374) Успенский, Бенешевич 1927; Ф. И Успенский, В. В. Бенешевич. Вазелонские акты.<br />

Материалы для истории крестьянского и монастырского землевладения в Византии XIII—<br />

XIV веков. Л. 1927.<br />

375) Хаханов 1905; Панарет. Трапезундская хроника. Пер. А. Хаханова. М. 1905.<br />

376) Хониат 1860; Никита Хониат. История начинаюшиса с царствования Иоана Комнина<br />

М. СПб. 1860.<br />

377) Эмин 1864; Всеобщая история Степаноса Таронского. переведена с армянского и<br />

объяснена Н. Эминым. М. 1864.<br />

253

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!