05.09.2013 Views

gavigoT politika

gavigoT politika

gavigoT politika

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Tomas m. magStadti<br />

<strong>gavigoT</strong> <strong>politika</strong><br />

ideebi, institutebi<br />

da problemebi<br />

ilias saxelmwifo universitetis gamomcemloba<br />

Tbilisi _ 2010


<strong>gavigoT</strong> <strong>politika</strong>: ideebi, institutebi da problemebi<br />

Tomas m. magStadti<br />

Understanding Politics: Ideas, Institutions, and Issues, 6 th Ed.<br />

Thomas M. Magstadt<br />

COPYRIGHT @ 2003 Wadsworth, a division of Cengage Learning Inc.<br />

Cengage Learning TM is a trademark used herein under license.<br />

Wadsworth/ Cengage Learning<br />

ISBN 9780534603816<br />

wignis Targmani dafinansda saqarTvelos mecnierebisa da ganaTlebis<br />

saministros programiT _ `sauniversiteto saxelmZRvaneloebis ganviTareba~.<br />

wigni gamoica ilias saxelmwifo universitetis gamomcemlobis mier.<br />

mTargmnelebi: arCil abaSiZe, giorgi gvalia, elene nodia,<br />

nino svanaZe, malxaz saldaZe, revaz baxtaZe,<br />

qeTevan cixelaSvili, gela banZelaZe,<br />

giorgi babunaSvili, nodar manCxaSvili, mariam esebua<br />

redaqtorebi: gia nodia<br />

daviT afrasiZe<br />

kompiuteruli<br />

uzrunvelyofa: sofo kevliSvili<br />

qarTuli gamocema<br />

© ssip ilias saxelmwifo universiteti<br />

ISBN 978-9941-0-0223-6<br />

ilias saxelmwifo universitetis gamomcemloba<br />

qaquca ColoyaSvilis 3/5, Tbilisi, 0162, saqarTvelo<br />

Ilia State University Press 3/5 Cholokashvili Ave, Tbilisi, 0162, Georgia


s a r G e v i<br />

Sesavali<br />

msoflio ruka<br />

I Sesavali: politikis Seswavla .............................................................................19<br />

<strong>politika</strong> da yoveldRiuri cxovreba<br />

politikis ZiriTadi cnebebi<br />

wesrigi Zalaufleba da masTan dakavSirebuli cnebebi samarTlianoba<br />

rogor swavloben <strong>politika</strong>s?<br />

ra mizniT? ra meTodebiT? ra perspeqtividan?<br />

ratom swavloben <strong>politika</strong>s?<br />

piradi interesi sazogadoebrivi interesi<br />

nawili I SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

II utopia: sanimuSo saxelmwifoebi........................................................................47<br />

platonis `saxelmwifo~: pasuxi filosofiaa<br />

samarTliani qalaqi keTilSobili tyuili<br />

frensis bekonis `axali atlantida~: pasuxi mecnierebaa<br />

stabiluroba da mecniereba samomavlo nimuSi<br />

karl marqsis uklaso sazogadoeba: pasuxi ekonomikaa<br />

ekonomikis wamyvani roli proletariatis diqtatura<br />

uklaso sazogadoeba<br />

utopiisaken dabruneba<br />

utopiiT STagoneba gza utopiisaken utopiis praqtikuloba<br />

utopia da adamianis buneba utopia da politikis ugulebelyofa<br />

distopia: ocnebidan koSmaramde<br />

oruelis samyaro utopia da terorizmi<br />

daskvniTi mosazrebani<br />

III konstituciuri demokratia: warmomadgenlobis revolucia .......67<br />

demokratiuli konstituciebi<br />

demokratia, rogorc mgrZnobiare xelisufleba<br />

umravlesobis mmarTveloba umravlesobis tirania


demokratia, rogorc SezRuduli xelisufleba<br />

umciresobis uflebebi kanonis uzenaesoba konstitucionalizmi, rogorc<br />

marTebuli procedura federalizmi<br />

demokratia, rogorc efeqtiani xelisufleba<br />

stabilurobis aucilebloba qmediTobis auci lebloba<br />

xelisuflebis xelaxla gamogoneba: ganmanaTlebloba da amerikis idea<br />

Tavisuflebis arqiteqtura<br />

Sekaveba da gawonasworeba saprezidento sistema Zalauflebis danawileba<br />

SezRudvebi umravlesobis mmarTvelobaze rodisaa Zalaufleba<br />

marTebuli?<br />

IV avtoritaruli saxelmwifoebi: tradiciuli mmarTveloba .............96<br />

avtoritarizmis Rirsebebi<br />

avtoritarizmis naklovanebebi<br />

avtoritaruli saxelmwifos niSnebi<br />

avtoritaruli <strong>politika</strong><br />

avtoritarizmis magaliTi _ nigeria<br />

avtoritarizmis Teoria: miTi da realoba<br />

avtoritarizmi Tanamedrove fenomenia avtoritaruli reJimi tiranulia<br />

avtoritaruli reJimi aralegitimuria avtoritaruli reJimi arapopularulia<br />

avtoritaruli reJimi sazogadoebriv interesebs ugulebelyofs<br />

avtoritarizmi yvelaze cudi mmarTvelobaa<br />

avtoritarizmis aRsasruli?<br />

V totalitaruli saxelmwifoebi: ganuxorcielebeli utopiebi ....118<br />

totalitarizmis arsi<br />

totalitarizmis revoluciuri etapi<br />

lideroba ideologia organizacia propaganda Zaladoba<br />

Zalauflebis konsolidacia<br />

opoziciuri partiebis ganadgureba partiis realuri an warmosaxviTi<br />

metoqeebisgan gawmenda monoliTuri sazogadoebis Seqmna<br />

sazogadoebis transformacia<br />

stalinis sabWoTa kavSiri hitleris germania maos CineTi<br />

totalitarizmis nairsaxeobebi<br />

totalitarizmis usaxelo msxverplni<br />

totalitaruli reJimebis sicocxlisunarianoba


nawili II Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

VI saparlamento demokratia ................................................................................. 160<br />

didi britaneTi: nimuASi<br />

Sereuli wyoba ZalauflebaTa Serwyma xeli suflebaSi yofnis ganusazRvreli<br />

vadebi `disciplinebuli~ partiebi ori meTauri sjobs Tu erTi?<br />

SesaZlebelia Tu ara britanuli institutebis `gadanergva~?<br />

demokratiis Seguebadoba: xuTi SemTxveva<br />

safrangeTi: prezidenti parlamentis winaaRmdeg.<br />

mexuTe respublika: hibriduli sistema aRmasrulebeli xelisufleba<br />

erovnuli asambleis SezRuduli roli politikuri partiebi konstitucia<br />

zewolis qveS: balansis gamocda sasamarTlo sistema muSaobs Tu ara<br />

demokratia safrangeTSi?<br />

germania: federalizmi militarizmis winaaRmdeg.<br />

vaimaris respublika gayofili germania: civi omis mini modeli gaer­<br />

Tianebuli germania: demokratiis triumfi germanuli federalizmi aRmasrulebeli<br />

xelisufleba sakanonmdeb lo xelisufleba politikuri<br />

partiebi sasamarTlo xelisufleba ZiriTadi kanoni da samoqalaqo Tavisuflebebi<br />

muSaobs Tu ara demokratia germaniaSi?<br />

iaponia: saparlamento mmarTveloba konsensusis qveyanaSi.<br />

istoriuli wanamZRvrebi axali konstitucia saparlamento demokratia:<br />

garegnuli da realuri partiuli sistema politikur cvlilebaTAa<br />

Semaferxebeli faqtorebi sasa marTlo xelisufleba da iaponuri kultura<br />

muSaobs Tu ara demokratia iaponiaSi?<br />

saparlamento mmarTveloba moulodnel garemoSi<br />

indoeTi: saparlamento saswauli israeli: omis respublika<br />

prezidentebi da parlamentebi: SedarebiTi daxasiaTeba.<br />

sakanonmdeblo xelisufleba aRmasrulebeli xelisufleba sasamarTlo<br />

xe lisufleba ori sistemis upiratesobebi da nak lovanebebi konstituciebi<br />

da konteqstebi<br />

VII saxelmwifoebi gardamaval periodSi:<br />

axali demokratiebi da aRmocenebadi bazrebi ............................................ 222<br />

komunizmis kraxi<br />

ruseTi: areuloba da tranzicia (Tu mxolod areuloba?)<br />

gorbaCovis tranzicia reformis marcxi: sistemis dezintegracia<br />

Tanamedrove sirTuleebi bolosdabolos, gamoCnda lideri?<br />

samomavlo perspeqtivebi


aRmosavleTi evropa gzagasayarze: (mokvdeba Tu ara odesme Zveli Cvevebi)<br />

CineTi: gadasvla marTvad kapitalizmze (ra iqneba Semdeg)<br />

mao xelisuflebaSi xelisufalTa cvla dominanti partia ideologiis<br />

Sesusteba bazarze orientirebuli reformebi gazrdili pirovnuli<br />

Tavisufleba axali saxelmwifoebrivi problemebi politikuri da religiuri<br />

represiebi politikuri fragmentaciis safrTxe amomavali<br />

saxelmwifoebi<br />

azia: ekonomikuri tranzicia (da Tavisuflebac?)<br />

samxreT korea taivani aziis vefxvebi<br />

laTinuri amerika: politikuri tranzicia (da keTildReobac?)<br />

reformis anabana (argentina, brazilia, Cile) meqsika<br />

VIII ganviTarebadi qveynebi: demokratia Tu diqtatura.................... 267<br />

ganviTarebadi qveynebis klasifikacia<br />

ganviTarebadi qveynebis Seswavla<br />

kolonializmis memkvidreoba<br />

politikuri ganviTareba: oTxi gamowveva<br />

demokratia da ganviTarebadi qveynebi<br />

demokratiis korelatebi demokratiuli strategiebi demokratia<br />

ganviTarebad qveynebSi: tendencia Tu iluzia?<br />

ganviTarebis Tavsatexi<br />

ganviTarebis motivebi ganviTarebis sazogadoebrivi barierebi ganvi­<br />

Tarebis fsiqologiuri barierebi ekonomikuri ganviTarebis dabrkolebebi<br />

ganviTarebis marcxi<br />

disfunqciuri saxelmwifoebi:<br />

somali iugoslavia siera­leone avRaneTi<br />

ganviTarebis Teoria: tendenciuri msjeloba?<br />

WarbganviTareba: kapitalizmis patara binZuri saidumlo<br />

nawili III politikis samoqalaqo ganzomileba<br />

IX politikuri socializacia: moqalaqis GCamoyalibeba ......................309<br />

kargi moqalaqe da kargi pirovneba<br />

sapirispiro ganmartebebi klasikuri xedva<br />

politikuri socializacia<br />

ojaxi Tanatolebi masmedia kanoni<br />

ZiriTadi politikuri Rirebulebebi: rogor vipovvoT oqros Sualedi?


politikuri socializaciis marcxi<br />

Sesavali<br />

X politikuri monawileoba: gavlenis safasuri ......................................335<br />

monawileobis formebi<br />

samarTlebrivi formebi arasamarTlebrivi formebi<br />

moqalaqeTa monawileobis gansazRvreba<br />

sazogadoebrivi azri gamokiTxvebi arCevnebi saarCevno sistemebi<br />

pirdapiri demokratia<br />

monawileobis Sefaseba: ratom mivceT xma?<br />

xmis micema amerikis SeerTebul StatebSi monawileobis tendenciebi<br />

individualizmi da sazogadoebrivi monawileoba politikuri apaTia:<br />

amerikuli daavadeba?<br />

monawileobis Sefaseba: ra ician amomrCevlebma?<br />

monawileobis Sefaseba: mbrunavi kari<br />

elitisturi Teoriebi: rkinis kanonebi da demokratiis ironia<br />

pluralistebi da elitistebi<br />

politikuri monawileoba avtoritarul saxelmwifoSi<br />

politikuri partiebi<br />

istoriuli winamZRvrebi ZiriTadi miznebi erTpartiuli sistema<br />

orpartiuli sistema mravalpartiuli sistema partiuli sistemebis<br />

ganmsazRvrelebi perspeqtivebi: politikuri partiebis daknineba?<br />

interesTa jgufebi<br />

interesTa jgufebis tipebi zegavlenis wyaroebi da meTodebi interesTa<br />

jgufebis bumi interesTa jgufebi demokratiebSi iklebs Tu ara<br />

sazogadoebis interesi? interesTa jgufebi avtoritarul qveynebSi<br />

XI politikuri lideroba: Zalauflebis mravalsaxeoba .........................390<br />

namdvili liderebi<br />

marTvis xelovnebis arsi didebis xibli lideris oTxi tipi liderobis<br />

daknineba?<br />

demagogebi<br />

politikosebi<br />

kanonmdeblebi, rogorc delegatebi kanonmdeblebi, rogorc meurveebi<br />

`politiko~ damSoSmineblebi<br />

samoqalaqo liderebi<br />

7


8<br />

XII ra aris sajaro sikeTe? ideologiebi da izmebi......................................421<br />

politikis miznebi da saSualebebi<br />

ideologiebi da sajaro interesi<br />

antisamTavrobo ideologiebi memarjvene ideologiebi memarcxene ideologiebi<br />

izmebi da amerikuli <strong>politika</strong><br />

iarliyebi amerikul <strong>politika</strong>Si saerTo Temebi konservatorebi: ekonomikuri<br />

uflebebis primati liberalebi: samoqalaqo uf lebebis primati<br />

arsebiTi gansxvavebebi konservatorebi, liberalebi da sajaro po litika<br />

XIII sajaro sikeTis problemebi: principebi,<br />

prioritetebi da praqtikebi....................................................................................445<br />

usafrTxoebis uzrunvelyofa<br />

gare mtrebisgan dacva Sida mtre bisgan dacva socialuri dacva sakuTar<br />

qmedebaTagan dacva<br />

keTildReobis uzrunvelyofa<br />

sabiujeto deficiti da saxelmwifo vali saganmanaTleblo krizisi Semosavlebis<br />

ganawileba<br />

Tanasworobis uzrunvelyofa<br />

rasobrivi diskriminacia pozitiuri qmedebebi Tu Sebrunebuli diskriminacia<br />

vis sWirdeba dacva?<br />

Tavisuflebis uzrunvelyofa<br />

Tavisuflebis Rirebuleba Tavisufleba da pirveli sakonstitucio Sesworeba<br />

piradi cxovrebis xelSeuxebloba<br />

samarTlianobis uzrunvelyofa<br />

danaSauli da sasjeli marTlmsajuleba, rogorc marTebuli procedura<br />

samarTlebrivi dacvis sazRvrebi<br />

mizanTa konfliqti<br />

nawili IV <strong>politika</strong> Zaladobis gziT<br />

XIV revolucia: samarTlianobis saxeliT .........................................................487<br />

revoluciis kvlavdabruneba Tanamedrove revoluciebi: ori tradicia<br />

amerikuli revolucia franguli revolucia ori revoluciis Sedareba<br />

revoluciis sasurveloba: berki, peini da loki<br />

berkis pozicia peinis kritika lokiseuli perspeqtiva<br />

revoluciis mizezebi


Sesavali<br />

tradiciuli axsna revoluciis socialuri fsiqologia revoluciis Tanamedrove<br />

Teoriebi<br />

XV terorizmi: sustis iaraRi..................................................................................514<br />

ra aris terorizmi?<br />

terorizmis warmoSoba terorizmis logika teroristuli taqtika teroristuli<br />

aqti da omi teroristuli jgufebis maxasiaTeblebi terorizmi<br />

alJirSi: Tanamedrove magaliTi.<br />

vin aris teroristi?<br />

teroristebis klasifikacia: kriminalebi, partizanebi Tu revolucionerebi?<br />

teroristis identificireba<br />

terorizmi da sazogadoeba<br />

axalgazrda rekrutebi terorizmis fsiqologia terorizmi da masmedia<br />

terorizmis winaaRmdeg brZola<br />

Sida kanonmdebloba qveynebs Soris TanamSromloba unilateraluri<br />

zomebi terorizmis winaaRmdeg ra SeuZlia pirovnebas<br />

SesaZlebelia ki terorizmis Sekaveba?<br />

XVI omi: <strong>politika</strong> sxva saSualebebiT...................................................................551<br />

omis mizezebi<br />

adamianis buneba sazogadoeba garemo<br />

omis Teoriebi: kritika politikis miRma<br />

totaluri omi: omi, romelSic yvela ibrZvis<br />

SemTxveviTi omi: omi, romelic aravis surs<br />

birTvuli omi: omi, romelsac veravin igebs<br />

aris Tu ara omi odesme moralurad gamarTlebuli?<br />

samarTliani omis doqtrina samarTliani omis doqtrinis Sefaseba niurnbergis<br />

procesi<br />

nawili V <strong>politika</strong> mTavrobis gareSe<br />

XVII saerTaSoriso urTierTobebi: brZola.......................................................589<br />

iyavi realisti: makiaveli da morgenTau<br />

klasikuri evropuli sistema<br />

sistemuri winapirobebi evropuli konsensusis marcxi<br />

Tanamedrove globaluri sistema<br />

9


10<br />

evrocentrizmis dasasruli bipolarobis dasawyisi ideologiis primati<br />

birTvuli omis safrTxe urTierT Sekaveba<br />

amerikis sagareo <strong>politika</strong>: guSin da dRes<br />

ra aris erovnuli interesi? E erovnuli interesis dacva<br />

didi debatebi: realizmi da idealizmi<br />

bumerangis efeqti axali sagareo politikis ZiebaSi idealizmi, rogorc<br />

egoizmi: zneobis Zala axali samyaro, Zveli Cvevebi axali tendenciebi, Zveli<br />

problemebi ra xdeba civi omis Semdeg? globaluri ekonomika regionalizmis<br />

aRzeveba eTnikuri Zaladobis wyevla aRsasrulis axleburad: `mdumare<br />

gazafxulis~ Tavidan acileba aRsasruli Zveleburad: birTvuli iaraRis<br />

gavrcelebis Tavidan acileba sainformacio teqnologiebis revolucia<br />

apokalifsuri xedvebi: civilizaciaTa Sejaxeba da anarqia?<br />

XVIII saerTaSoriso urTierTobebi: brZola wesrigisTvis....................635<br />

arasaxelmwifo aqtorebi msoflio asparezze<br />

multinacionaluri korporaciebi saerTaSoriso arasamTavrobo da samTavrobo<br />

oranizaciebi<br />

gaerTianebuli erebis organizacia (gaero)<br />

istoriuli foni: erTa liga gaeros daarseba gaero civi omis dros<br />

gaero civi omis Semdeg didi sa erTaSoriso organizaciebis problemebi<br />

saerTaSoriso samarTali<br />

sargeblianoba Sesruleba da iZuleba saerTaSoriso samarTali Tanamedrove<br />

epoqaSi saerTaSoriso samarTlis SezRuduloba<br />

saerTaSoriso samarTlis Sefaseba<br />

mudmivi swrafva mSvidobisaken


S e s a v a l i<br />

dRes politikuri da ekonomikuri aramdgradoba msoflios nebismier adgilze<br />

mcxovreb adamianze axdens gavlenas. teroristuli aqtebi, sam xedro Setakebebi,<br />

samoqalaqo omebi, eTnikuri konfliqtebi, ekonomikuri vardna, safinanso<br />

krizisi da cvalebadi safondo birJa yoveldRiuri movlenebia. iseT fundamentur<br />

movlenebs, rogoric 2001 wlis Semodgomaze SeerTebuli Statebis winaaRmdeg<br />

gan xorcielebuli teroristuli Tavdasxmebi iyo, ise ve mravalgvarad SeuZlia<br />

imoqmedos Cvens cxovrebaze, rogorc SedarebiT naklebad dramatul aqts,<br />

magaliTad, kongresis mier 2002 wlis gazafxulze miRebul axal kanons safinanso<br />

samarTlis an korporaciuli gigantebis transerovnuli Serwymis Sesaxeb.<br />

movlenebi TvalismomWreli siCqariT icvleba, Tumca politikis ZiriTadi<br />

buneba ucvleli rCeba. ZalauflebisaTvis brZola grZeldeba, iseve rogorc<br />

brZola wesrigisa da samarTlianobisaTvis mTel msoflioSi. Zalauflebis saz­<br />

Rvrebi TviT yvelaze koncentrirebul formebSic ki, gamomwvevad aSkaraa – dawyebuli<br />

axlo aRmosavleTSi mdebare palestinisa da centralur aziaSi mdebare<br />

avRaneTis msgavsi ZvelisZveli adgilebidan, damTavrebuli SedarebiT mokle istoriisa<br />

da aseve mokle mexsierebis mqone amerikis SeerTebuli StatebiT.<br />

Zalze aSkaraa warumatebeli an damaxinjebuli politikis, cinikuri an<br />

ubra lod arakompetentuli liderobis Sedegebi Tanamedrove msoflioSi. arc<br />

moqala qe ob riobis xarisxi gvaZlevs siamayis saSualebas. es ormagi deficiti,<br />

politikuri sazo gadoebis rogorc zeda, aseve qveda safexurebze, erTgvari uxilavi<br />

krizisia, ro me lic sakuTari arsebobis uTvalav samxils gvitovebs, magram,<br />

amave dros, garkveulwilad SeumCnevlad arsebobas ganagrZobs. amave dros, arc<br />

usamarTloba, Seuwynarebloba, arasworad gagebuli idealizmi, fanatizmi da<br />

adamianTa tanjva aris ucxo xili, romlis arseboba gvidasturebs, rom Cveni,<br />

kidev ufro dabinZurebuli da gadatvirTuli planeta, ukeTesobisaken ar icvleba,<br />

miuxedavad imisa, rom dasavleTis ramdenime iRblian qveyanaSi adamianebi<br />

Tavs ufro daculad da komfortulad grZnoben, vidre adamianTa umravlesoba<br />

dedamiwis e.w. ganviTarebad regionebSi.<br />

wignis `<strong>gavigoT</strong> <strong>politika</strong>~ debiuti 1984 wels Sedga. mas Semdeg Cemi rwmena<br />

po litikis mniSvnelobis Sesaxeb ar Seryeula. uwindeburad mjera, rom studentebs<br />

elementaruli codna mainc sWirdebaT msoflioSi arsebuli politikuri<br />

da ekonomikuri Zalebis Sesaxeb, raTa Tavisuflebis sikeTesa da demokratiul<br />

respublikaSi moqalaqeobriv pasuxismgeblobas Caswvdnen. paradoqsulia, rom<br />

rac ufro xelmisawvdomi xdeba codna, siaxle da informacia (raSic didi wvlili<br />

personalur kompiutersa da msoflio masStabiT interner­qsels miuZRvis,<br />

amerikelTa monawileoba politikur procesebSi sul ufro da ufro mcirdeba.<br />

es samwuxaro faqtia, radgan politikuri ganswavlulobis amaRleba pirveli<br />

nabijia moqalaqeTa momavali Taobebis ganaTlebisa da uflebamosilebisaken<br />

_ maT unda miscen xma arCevnebSi, gadaixadon gadasaxadebi da maT xelSi unda<br />

gadalaxos qveyanam rTuli aTwleulebi.<br />

politikis Seswavla erTgvari WiSkaria adamianuri bunebis, sazogadoebisa da


12<br />

samyaros ufro farTod da Rrmad gasagebad. Tavdapirvelad swore es rwmena gax da<br />

ori axalgazrda profesorisaTvis am wignis pirveli gamocemis Seqmnis stimuli.<br />

es rwmena dRemde wignis mravali gamocemis STagonebis wyaroa da mas emateba is<br />

gancda, rom Cveni Sroma mudam ganaxlebadi procesi iqneba.<br />

politikis kargi Sesavali ori ZiriTad mizans unda emsaxurebodes: (1) gaaqarwylos<br />

politikis, rogorc mecnierebis gagebis mcdelobasTan dakavSirebuli nerviuloba,<br />

gansakuTrebiT damwyebTaTvis da (2) uzrunvelyos dRevandeli kolejis<br />

studentis gamosawvevad aucilebeli inteleqtualuri stimuli. es wigni imis<br />

dadasturebaa, rom <strong>politika</strong> rogorc mecniereba da filosofia pirdapir erwymis<br />

mecnierebis liberalur tradiciebs. fraza `<strong>politika</strong> rogorc mecniereba da<br />

filosofia~ disciplinaSi erT yvelaze Rrma ganxeTqilebaze mianiSnebs: analitiko<br />

se bi, romlebic <strong>politika</strong>s mecnierebis kuTxiT udgebian, xSirad Zalauflebis<br />

mniSv ne lobaze amaxvileben yuradRebas, xolo isini, vinc <strong>politika</strong>s filosofiis<br />

mravalmxrivi obieqtiviT ganixilaven, xazs samarTlianobis mniSvnelobas<br />

usvamen. Za lauflebasa da samarTlianobas Soris gansxvaveba, iseve, rogorc mecnierebasa<br />

da fi losofias Soris gansxvaveba xSirad gadaWarbebulia.<br />

realur cxovrebaSi zneobrivi da politikuri sakiTxebi arsebiTad ganu yofelia.<br />

es imas niSnavs, rom Zalaufleba TavisTavad qmedebas politikur elfers<br />

ar aZlevs; Zalauflebis marTebul da aramarTebul gamoyenebasa da gamoyenebis<br />

Sedegad mogebulTa da dazaralebulTa Sesaxeb debatebi aqcevs Zalauflebas<br />

politikur kategoriad. amrigad, rodesac sajaro politikis sferoSi samar­<br />

Tlianobis sakiTxi dgeba (magaliTad, abortisa da sikvdiliT dasjis aRkveTa,<br />

policiisa da samxedroebis mier Zalis gamoyeneba), saxeze gvaqvs politikis arsebiTi<br />

komponentebi. Zalauflebis an zneobis koncefciisadmi gadaWarbebuli<br />

yu radReba aferxebs politikis gaazrebisa da mtkivneuli da ganxeTqilebis Camomgdebi<br />

problemebis gadaWris mcdelobas. amrigad, yovelTvis saWiroa tolobis balansi<br />

_ politikuri realizmis Serbileba samarTlianobis siyvaruliT.<br />

swored aseve macduria diqotomia faqtebsa da faseulobebs Soris. racionaluri<br />

msjeloba dasabuTebuli mosazrebiT kargisa da samarTlianis Taobaze<br />

xSirad ufro mniSvnelovania (an naklebad efemeruli), vidre faqtebi (gancxadeba<br />

`adolf hitlerma da nacistebma Selaxes adamianTa uflebebi~ amgvari daskvnis<br />

safuZvelia). faseulobis matarebeli gancxadebebi SesaZloa varaudis maRal<br />

xarisxs Seicavdes, magram ara absolutur utyuarobas (magaliTad, `Tu Zaladobrivi<br />

danaSaulis Semcireba gvsurs, siRaribe unda SevamciroT~). sxva amgvari<br />

sakiTxebi SesaZloa, abortis Taobaze debatebis msgavsad, Zalze rTuli iyos.<br />

magaliTad, SeiZleba Tu ara qalis biologiuri TviTgansazRvris uflebam gadaswonos<br />

na yofis sicocxlis ufleba? uazroba iqneboda umniSvnelovanesi<br />

sakiTxebis ugulebelyofa maTze pasuxis gacemis sirTulis mizeziT. maSinac<br />

ki, roca swori pasuxebi bundovania, xSirad mcdari pasuxebis gansazRvrac TavisTavad<br />

mniSvnelovania.<br />

wigni Sesabamis yuradRebas uTmobs Tanamedrove politikur sakiTxebs da<br />

amave dros, ar ugulebelyofs maT safuZvelSi arsebul maradiul kiTxvebs. magaliTad,<br />

xmis mimcemTa winaSe arsebuli dilema, vin iqneboda saukeTeso meri, gubernatori<br />

an prezidenti ufro seriozul kiTxvebs wamoswevs xolme. ra kvalifikacia<br />

aris auci lebeli saxelmwifo dawesebulebisaTvis? ra xinji aqvs sistemas,


Sesavali<br />

romelic ver iZleva mravalferovani arCevanis saSualebas? aseve, konfliqtebi<br />

eri­saxelmwifoebsa an socialur jgufebs Soris aCens zogad kiTxvebs imis Taobaze,<br />

ra aiZulebs adamianebs ebrZolon da masobrivad daxocon erTmaneTi.<br />

miuxedavad Cemi mcdelobisa, minimumamde Sememcirebina saxelebisa da TariRebisgamoyeneba,<br />

politikur sakiTxebze warmatebuli msjeloba SeuZlebelia<br />

is to riul vakuumSi. istoriuli magaliTebis SerCevisas vxelmZRvanelobdiT<br />

politikis calkeuli sakiTxebis gagebis motiviT. meoce saukunis istoriis zogierTi<br />

epizodi (maT Soris, ruseTSi oqtombris revolucia, hitleris germaniaSi<br />

nacional­socia listebis mmarTveloba, koloniuri imperiebis ngreva meore<br />

msoflio omis Semdeg, SeerTebul StatebSi moZraoba samoqalaqo uflebaTa dacvis<br />

moTxovniT da evropaSi komunizmis damxoba) imdenad mniSvnelovania da iseT<br />

fundamentur kiTxvebs wamos ­ wevs, rom is, vinc liberalur ganaTlebaze debs Tavs,<br />

maTi mniSvneloba unda icodes.<br />

ra Tqma unda, zogierTi Tema da movlena ramdenime TavSia ganxiluli: politikis<br />

samyaro unakero qsels ufro hgavs, vidre ujrebian karadas. <strong>politika</strong>Si,<br />

iseve rogorc bunebaSi, konkretul movlenas an fenomens xSirad mravali mniSvneloba<br />

aqvs da sxva movlenebTan da fenomenebTan aSkarad dakavSirebuli rodia.<br />

ZiriTad politikur ideebs, institutebsa da problemebs Soris xazis gavleba<br />

damwyeb students politikuri Tavsatexis erTi SexedviT daukavSirebel nawilebSi<br />

azris danaxvaSi exmareba. politikis gasagebad aucilebeli nabijia sxvadasxva<br />

nawilebs Soris kavSirebis danaxva.<br />

`<strong>gavigoT</strong> <strong>politika</strong>~ politikisa da xelisuflebis Seswavlisas qvemodan zemoT<br />

midgomas iyenebs. is iwyeba studentTaTvis saintereso politikuri fenomenis<br />

gansazRvriT (maga liTad, omisa da terorizmis) da Semdeg cdilobs maT aRwerasa<br />

da axsnas. mindoda, rom wigni studentis Cveul cnobismoyvareobaze amego<br />

da amito vecade Tavidan amecilebina ufro Tanamedrove literaturisaTvis<br />

damaxasiaTebe li mravali Jargoni, teqnikuri Tu bundovani disputi.<br />

konkretuli disciplinis siRrmeebis ganxilvis garda, wigni iseT disciplinebsac<br />

mimoixilavs, rogoricaa istoria da filosofia. xelisuflebisa da<br />

politikis Seswavlisas, is miznad isaxavs liberaluri ganaTlebisaTvis damaxasiaTebel<br />

midgomas. mizani ambiciuria: gamoiwvios studentebSi swavlis iseTi interesi,<br />

romelic mTeli cxovreba gahyvebaT. amas ki Sedegad kargad informirebul,<br />

aqtiurad CarTul, sakuTar TavSi darwmunebul da moazrovne moqalaqeTa<br />

Taobis Camoyalibeba mohyveba, romelic SeZlebs aRSfoTeba gamoxatos sazogadoebrivi<br />

mliqvnelobis, TaRliTobis, sibriyvis Tu zogadi uunarobis gamo.<br />

I TavSi `Sesavali: politikis Seswavla~ gansazRvrulia politikis ZiriTadi<br />

koncefciebi da yuradReba maxvildeba imaze, Tu rogor da ratom unda SeviswavloT<br />

es sagani. es Tavi Semdegi Tavebis erTgvari safuZvelia.<br />

I nawilSi (`SedarebiTi politikuri sistemebi~) gaanalizebulia rogorc xelisuflebis<br />

utopiuri, demokratiuli da avtoritaruli formebi, aseve politikur<br />

sistemaTa sirTuleebi avtoritaruli institutebidan demokratiul<br />

institutebze gadasvlis periodSi. am nawilSi (me­2­dan me­5 Tavis CaTvliT),<br />

romelic aseve erTgvari safuZvelia, Teoriul aspeqtSia ganxiluli sxvadasxva<br />

politikuri reJimebi.<br />

II nawili (`Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi~) sami Tavisagan<br />

13


14<br />

(6­8 Tavebi) Sedgeba da warmodgenilia Camoyalibebuli demokratiis mqone qveynebi<br />

(me­6 Tavi), gardamaval periodSi myofi saxelmwifoebi (me­7 Tavi) da ganviTarebadi<br />

qveynebi (me­8 Tavi). msoflios faqtobrivad yvela qveynis xelisufleba<br />

miiswrafis demokratiisaken an `demokratiulobaze~ debs Tavs. es, TavisTavad,<br />

demokratiis ideis Zlevamosilebis saintereso dadasturebaa. miuxedavad xSiri<br />

Tavdasxmisa, demokratiis idea or saukuneze metia mravali adamianis warmosaxvas<br />

STaagonebs. epoqaSi, roca cudi ambebi sisxliT iwereba da moklulebSi SeiaraRebul<br />

meomrebs udanaSaulo moqalaqeebi sWarboben, kargi iqneba gvaxsovdes,<br />

rom demokratiuli idealebi arasdros yofila ase Tbilad miRebuli an farTod<br />

(Tu arasrulyofilad) institucionalizebuli, rogorc dRes.<br />

III nawili `politikis samoqalaqo ganzomileba~ (me­9­dan me­13 Tavis CaTvliT),<br />

koncentrirebulia politikur procesebze. am nawilSi warmodgenilia<br />

SeerTebuli Statebi, ganxilulia moqalaqeoba da socializacia, politikuri<br />

monawileoba (sazogadoebrivi azris Seswavlisa da amomrCevelTa qcevis CaTvliT),<br />

politikuri organizacia (partiebi da interesTa jgufebi), politikuri<br />

lideroba, politikuri ideologiebi (anu gansxvavebuli `midgoma sajaro sikeTis<br />

mimarT~) da Tanamedrove sajaro politikis sakiTxebi.<br />

IV nawilSi `<strong>politika</strong> Zaladobis gziT~ ganxilulia konfliqti, rogorc gansakuTrebuli<br />

da universaluri problema <strong>politika</strong>Si. masSi problemaTa sami<br />

kategoriaa asaxuli: revolucia, terorizmi da omi (Sesabamisad me­14, me­15 da<br />

me­16 Tavebi). es nawili stimuls miscems studentTa cnobismoyvareobas da gaaRviZebs<br />

saklaso diskusiaTa survils.<br />

dabolos, V nawili `<strong>politika</strong> mTAvrobis gareSe~ studentebs acnobs msoflio<br />

politikis sakiTxTa ZiriTad koncefciebs, aRwers ZiriTad sqemebs da warmoadgens<br />

msjelobas mudmivi problemebis Sesaxeb. me­17 Tavi aerTianebs wina gamocemis<br />

ori Tavis masalas. masSi ganxilulia saerTaSoriso urTierTobebis ZiriTadi<br />

principe bi da koncefciebi, msoflio politikis evoluciuri struqtura da<br />

konteqsti da yuradReba eTmoba msoflio problemaTa mTel rigs. me­18 TavSi<br />

ganxilulia saerTaSoriso samarTali da organizaciebi da msoflio wesrigis<br />

Zieba, es ki kursis kargi dasasrulia.<br />

am axal, me­6 gamocemaSi SenarCunebulia wignis wina xuTi gamocemis pedagogiuri<br />

Taviseburebebi. yoveli Tavi iwyeba mokle SinaarsiT da mTavrdeba SejamebiT,<br />

muqi daxrili SriftiT aris gamoyofili terminebi, warmodgenilia kiTxvebi<br />

gameorebisaTvis. amas garda, wigni mdidaria mravalferovani masaliT _ fotoebiT,<br />

cxrilebiT, rukebiT, sqemebiTa da CanarTebiT, romelTagan umravlesoba<br />

ganaxlda an Seicvala.<br />

avtorisagan<br />

wigni `<strong>gavigoT</strong> <strong>politika</strong>~ mWidro profesiuli da pirovnuli kavSirebis Sedegad<br />

Seiqmna. am gamocemis pativi mxolod me mxvda wilad. Cemi Zveli TanamSromeli,<br />

doqtori piter skoteni (Dr. Peter Schotten) ukve aRar aris pasuxismgebeli<br />

am gamocemaSi Setanili cvlilebebis, logikuri Secdomebisa Tu faqtebis gamo,<br />

magram mi si mondomebisa da inteleqtis kvali, ra Tqma unda, ar waiSleba, sanam<br />

wignis axali gamocemebi daibeWdeba.


madlierebis niSnad<br />

Sesavali<br />

TiTqmis ori aTwleulis ganmavlobaSi am saxelmZRvanelos eqvsi gamoce mis<br />

warmatebaSi sxvadasxva gamomcemlobasa da universitetSi momuSave mraval adamians<br />

miuZRvis wvlili. im mecnierTa da pedagogTa Soris, romlebmac saxelmZRvanelos<br />

am gamocemis xelnaweri kritikulad waikiTxa da mravali fasdaudebeli<br />

SeniSvna momca, iyvnen: piter longo (Peter Longo) _ qalaq karnis nebraskas universiteti;<br />

donald, g. beikeri (Donald G. Baker) sauThemptonis koleji, long ailendis<br />

universiteti; henri steki (Henry Steck) _ niu iorkis Statis universiteti,<br />

kortlendi; ruT en striklendi (Ruth Ann Strickland) _ apalaCis Statis universiteti<br />

da iraj peidari (Iraj Paydar) _ belvius adgilobrivi koleji. minda aseve<br />

madloba vuTxra devid atkinsonsa (David Atkinson) da deil niumans (Dale Neuman)<br />

_ megobrebsa da kolegebs, romlebmac Tavazianad waikiTxes xelnaweris calkeuli<br />

nawilebi da sasargeblo rCevebi momces.<br />

valSi var Wadsworth­is gamomcemlobis ramdenime redaqtorTan, gansakuTrebiT,<br />

steisi simsTan (Stacey Sims). karolin krolei (Caro line Croley), margaret parksi<br />

(Margaret Parks) da braian Cafi (Brian Chaffee) damexmarnen marketingSi da marketingul<br />

komunikaciebSi. minda aseve madloba vuTxra wina gamocemaTa redaqtorebs,<br />

gamsakuTre biT maikl vebersa (Michael Weber) da dou bels (Doug Bell) yofili St. Martin’s<br />

Press gamomcemlobidan da jeims hedlis (James Headley) im xanmokle periodis<br />

ganmavlobaSi TanamSromlo bi saTvis, roca wigni St. Martin’s/Worth Publishers­is sakuTreba<br />

iyo. wignis warmatebas dRemde maTi da bevri sxva adamianis wvlili ganapirobebs.<br />

gamomcemloba Bedford/St. Martin’s­is TanamSromlebma emi makkonaltim (Amy<br />

McConathy) da mariela folk freid ma (Marilea Polk Fried) gadamwyveti roli iTamaSes<br />

am gamocemis momzadebaSi.<br />

nadia nedelskim (Nadya Nedelsky) `maswavleblis gzamkvlevi~ kvlav keTilsindisierad<br />

da mimzidvelad moamzada. winaswar mxiblavs Wadsworth­is redaqtorebTan<br />

axlo da xangrZlivi urTierToba, romlebmac 2001 wels es wigni Bedford/St. Martin’s­is<br />

mier politologiaze gamocemuli wignebis siis nawilad aRiares.<br />

dabolos, mudam valSi viqnebi Cemi ojaxis _ (meri jos 1990 wels gardaicvala),<br />

devidis, amis, maiklis, barbarasa da rebekas winaSe.<br />

avtoris Sesaxeb<br />

Tomas m. magStadtma doqtoris xarisxi Tanamedrove saerTaSoriso kvleva­<br />

Ta jon hopkinsis skolaSi (SAIS) moipova. is ramdenime kolejsa da universitet­<br />

Si aswavlis, maT Soris: avgustanas kolejSi, karnis nabraskas universitetsa da<br />

samxedro­sahaero kolejSi. orjer xelmZRvanelobda politikis mecnierebaTa<br />

kaTedris. is aseve muSaobda sagareo saqmeTa specialistad federaluri mTavrobis<br />

aRmasrulebel Sto Si. wignis gamocemis dros magStadti adiunqt­profesori<br />

iyo qalaq kanzasis rokharstis universitetSi. igi aris avtori wignisa `qveynebi<br />

da mTavrobebi: SedarebiTi politi­ka regionul WrilSi~, me­4 gamocema (Bedford/<br />

St. Martin’s/Wadsworth, 2002).<br />

15


Tavi I<br />

Sesavali<br />

politikis Seswavla<br />

<strong>politika</strong> da yoveldRiuri<br />

cxovreba ZiriTadi koncefciebi<br />

wesrigi<br />

Zalaufleba da masTan<br />

dakavSirebuli cnebebi<br />

samarTlianoba<br />

rogor swavloben <strong>politika</strong>s?<br />

ra mizniT?<br />

ra meTodebiT?<br />

ra perspeqtividan<br />

ratom swavloben <strong>politika</strong>s?<br />

piradi interesi<br />

sazogadoebrivi interesi<br />

19


20<br />

adamianTa umravlesoba Cveulebrivad vcxovrobT. samarTlianad vzrunavT<br />

yoveldRiurobis Cveul, Tumca arsebiT detalebze – gadasaxadebze<br />

(maT Soris, swavlis!), ojaxis an SeyvarebulTa winsvlasa da usafrTxoebaze,<br />

imaze, Tu ra mo delis manqana viyidoT (an daiqoqeba Tu ara arsebuli manqana!)<br />

da a. S. raRac doneze vxvdebiT, rom individualuri da ekonomikuri<br />

usafrTxoebisa da pirovnuli bednierebis es Cveulebrivi, magram arcTu<br />

umniSvnelo sazrunavebi ara mxolod Cvens Zalisxmevaze, aramed sazogadoebrivi<br />

azris xasiaTsa da Sedegebzec, anu <strong>politika</strong>ze aris damokidebuli. sxva<br />

rom araferi, yvelgan myofi <strong>politika</strong> Tavs saRamos axali ambebis mosmenis an<br />

yurebisas gvaxsenebs, roca Cvens saxlebSi afrikis Soreul saxelmwifoebSi<br />

mZvinvare umowyalo eTnikuri konfliqtebi, axlo aRmosavleTis Zaladobrivi<br />

Sexla­Semoxlis scenebi da politikuri teroris aqtebi iWreba.<br />

<strong>politika</strong> mniSvnelovania. swored am mizeziT, samoqalaqo sazogadoebis<br />

pasuxismgebel moqalaqes politikis Semadgeneli ideebis, institutebisa da<br />

problemebis safuZvlebis codna sWirdeba.<br />

<strong>politika</strong> da yoveldRiuri cxovreba<br />

<strong>politika</strong> aris mecniereba imis Sesaxeb, Tu rogor marTaven da imarTebian<br />

adamianebi. qvemoT mocemuli ori hipoTeturi magaliTi gviCvenebs, rom<br />

<strong>politika</strong> aTasgvar gavlenas axdens Cvens yoveldRiur cxovrebaze.<br />

magaliTi # 1<br />

kaci, romlis kiserze ori gaupatiureba, mravali SedarebiT<br />

umniSvnelo seqsualuri Zaladoba da ramdenime SeiaraRebuli<br />

Zarcva da Tavdasxmaa, sasamarTlos gadawyvetilebiT cixidan gamouSves.<br />

is fsiqiatriul saavadmyofoSi mkurnalobis periodSi<br />

presas ucxadebs, rom Seicvala, religia daexmara da imedi aqvs,<br />

rom mSobliur qalaqSi dabrundeba da normalur cxovrebas daiwyebs.<br />

qalaqSi misi dabrunebis pirvelive kviras ramdenime sastiki<br />

gaupatiureba xdeba. miuxedavad imisa, rom am kacis dadanaSaulebis<br />

aranairi safuZveli ar arsebobs, adgilobrivi mcxovrebni aRSfoTebulebi<br />

arian. gaupatiurebis SemTxvevebi amyarebs maT mosazrebas,<br />

rom (1) saSiSi damnaSaveebi maT Soris arian; (2) Zalze Znelia<br />

maTi daWera, miuxedavad maTi Tavxeduri da xSiri Tavdasxmebisa;<br />

da (3) daWeris SemTxvevaSic, is qurdebi, mkvlelebi da moZaladeebi,<br />

romlebmac danaSauli aRiares, zogjer sasamarTlo sistemis<br />

arasrulyofilebis gamo Tavs iZvrenen xolme. moqalaqeebi<br />

mosamarTleebsa da politikosebs akisreben pasuxismgeblobas im<br />

SiSisaTvis, romelic RamiT maT qalaqs mosvenebis saSualebas ar<br />

aZlevs. `rogorc Cans, kanonmdeblobaSi raRac xarvezi arsebobs,<br />

raki aseTi danaSauli xdeba~, _ acxadeben isini.


Sesavali: politikis Seswavla<br />

magaliTi # 2<br />

xandazmuli qalbatoni meri, romelsac axlaxan Seusrulda oTxmocdaaTi<br />

weli, marto cxovrobs im saxlSi, romelic man da misma<br />

meuRlem patara qalaqSi aiSenes daaxloebiT samocdaxuTi wlis<br />

win. meris sakuTar Tavze zrunva SeuZlia da moxucebulTa saxlSi<br />

gadasvla ar surs. asakis Sesaferisi moTxovnilebebis dakmayofilebas<br />

Tavisi mokrZalebuli pensiiT is metnaklebad axerxebs,<br />

vidre saxlis gasaTbobad saWiro sawvavis fasi katastrofulad ar<br />

gaizrdeba; amis Semdeg, misi danazogi sxva xandazmuli moqalaqeebis<br />

danazogTa msgavsad, yovelwliurad iklebs. gasulma orma<br />

zamTarma, romelic gansakuTrebiT mkacri iyo, TiTqmis amowura<br />

meris piradi finansebi. meris imedi sagazeTo statiam daubruna,<br />

romelic ityobineboda, rom mTavrobam SemoiRo kanoni, raTa sawvavis<br />

subsidiebT uzrunvelyos xandazmulebi. miuxedavad amisa,<br />

cxel xazze darekviT man Seityo, rom bankSi mis angariSze Tanxis<br />

arsebobamde, is subsidias ver miiRebs. meri sasowarkveTilia: `ra<br />

xdeba Cems Tavs? Cans, mTavroba ver moisvenebs, sanam ufulo da<br />

usaxlkaro ar viqnebi. sad aris am qveynad samarTali?~<br />

damnaSavisa da moxuci qalbatonis SemTxveva TvalsaCinos xdis, rom<br />

yoveldRiuri politikis praqtikuli problemebi, romlebic, erTi SexedviT,<br />

mxolod calkeul individebze axdens gavlenas, samarTlianobis an<br />

sazogadoebrivi interesis dacvis mudmivi Ziebis ganuyofeli nawili xdeba.<br />

sxva sityvebiT, sakiTxebi met­naklebad politikuria im zomiT, ra zomiTac<br />

saxelmwifo Zalaufleba gavlenas axdens calkeul moqalaqeTa cxovrebasa<br />

da keTildReobaze.<br />

politikis ZiriTadi cnebebi<br />

<strong>politika</strong>s sxvadasxvagvarad gansazRvraven _ rogorc `SesaZleblis<br />

xelovnebas~, moZRv re bas `vin ras, rodis da sad iRebs~, `faseulobebis avtoritetul<br />

ganawilebas~ da a. S. SeiZlebadefiniciaze verc SevTanxmdeT,<br />

magram zogadad vxvdebiT, rodis gvaqvs saqme plitikasTan. iseve, rogorc<br />

adamianis codnis nebismier sxva sferos, politikur mecnierebasac _ politikis<br />

sistemur Seswavlas _ aqvs sakuTari terminebi da ena. am enis Seswavlas<br />

mniSvelovani politikuri wonis mqone `sami patara sityviT~ _ wesrigi,<br />

Zalaufleba da samarTlianoba _ daviwyebT.<br />

wesrigi<br />

arsebobs ramodenime donis wesrigi. politikuri gagebiT, wesrigi aRniS ­<br />

navs im struqturebs, wesebs, ritualebs, procedurebsa da Cveulebebs,<br />

21


22<br />

romle bic politikur sistemas Seadgenen. igi dafuZnebulia sazogadoe­<br />

brivi wyobi lebis (an martivad rom vTqvaT `sazogadoebis~) saZirkvelze.<br />

zustad ra aris sazogadoeba? sazogadoeba, rogorc mas Tanamedrove konteqstSi<br />

viyenebT, mWidro kavSirSia sityva TemTan an erTobasTan, romelic<br />

saerTo identobis pirTa gaerTianebaa. Cveulebriv, identoba, nawilobriv<br />

mainc, gansazRvrulia geografiiT, radgan adamianebi, romlebic erTmaneTis<br />

axlos cxovroben, rogorc wesi, erTmaneTs icnoben, laparakoben erTsa da<br />

imave enaze, aqvT saerTo Rirebulebebi, interesebi da gamocdileba. xandaxan,<br />

saerTo miznis gancdis an politikuri erTgulebis safuZvelze, gansxvavebuli<br />

jgufebi qmnian axal Tems, magram rogorc 1990­iani wlebis dasawyisSi<br />

sabWoTa kavSirisa da iugoslaviis daSlam gvaCvena, axali socialuri<br />

wyobis Seqmna, kargad stuqturirebuli politikuri sistemis pirobebSic<br />

ki, advili araa.<br />

mTavroba, (xelisufleba) qmnis savaldebulo wesebs, romelTa saSualebiT<br />

marTavs sazogadoebas. rogor SeiZleba msoflioSi mmarTvelobis mravalgvari<br />

formebis kategoriebad dayofa? tradiciulad, saxelmwifoebi<br />

iyofa respublikebad (sadac suvereniteti sabolood xalxis xelSia) da<br />

saxelmwifoebad, sadac suvereniteti mmarTvelTa xelSia _ monarqiad an<br />

tiraniad. dReisaTvis, TiTqmis yvela respublika demokratiuli (anu warmomadgenlobiTi)<br />

respublikaa, rac imas niSnavs, rom Zalaufleba arCeuli<br />

warmomadgenlebis xelSia, romlebic xalxis winaSe arian pasuxismgebelni. 1<br />

zogierTi politologi erTmaneTisgan ubralod ganasxvavebs demok ratiul,<br />

sadac tardeba Tavisufali arCevnebi, da diqtaturul saxelmwifoebs,<br />

sa dac aseTi ram ar xdeba. sxvebi, vinc met yuradRebas aqcevs ekonomikas,<br />

ganasxvave ben kapitalisturi anu bazarze dafuZnebuli sistemebis mqone da<br />

socialis tur anu saxelmwifos mier regulirebuli sistemebis mqone saxelmwifoebs.<br />

dabo los, ganviTarebad qveynebSi mTavrobas iseTi saxis gamowvevebTan,<br />

probleme b Tan, sirTuleebTan uxdeba gamklaveba, romleb Tan brZola<br />

ganviTarebul qveynebs ar sWirdeba; amitom gasakviri araa, rom msoflios<br />

mdidar da Rarib regionebSi sakmaod gansxvavebuli mmarTve lobebis formebi<br />

gvxvdeba.<br />

Tanamedrove msoflioSi, saxelmwifo aris suverenitetis erTaderTi<br />

adgilsamyofeli. suve renuli saxelmwifo aris sazRvrebiT mkafiod Semofargluli<br />

mTli anoba, romelsac erTi xelisufleba ganagebs. politikis<br />

enaze, saxelmwifo igivea, rac qveyana (ingliisur enaSi state aRniSnavs saxelmwifosac<br />

da Statsac. mTargm. SeniSvna). magaliTad, SegviZlia safrangeTi<br />

movixsenioT rogorc `saxelmwifo~ an `qveyana~.<br />

eri Sedgeba adamianTa gansxvavebuli jgufebisagan, romelTac aer­<br />

Tianebs saerTo warsuli da Semdeg niSan­TvisebaTagan yvela an erTi mainc:<br />

geografiuli mdebareoba, istoria, rasobrivi an eTnikuri kuTv nileba, religia,<br />

ena, kultura da saerTo politikuri ideebis rwmena. am CamonaTvalis<br />

saTaveSi geografiuli mdebareoba im mizeziT moxvda, rom erTi eris warmomadgenlebs,<br />

rogorc wesi, axasiaTebT kuTvnilebis Zlieri koleqtiuri<br />

grZnoba, romelic dakavSirebulia konkretul geogra fiul teritoriasTan,


Sesavali: politikis Seswavla<br />

romlisTvis sabrZolvelad, saWiroebis SemTxvevaSi ki misTvis sikvdilisTvisac<br />

mzad arian xolme.<br />

erebi erTmaneTisgan gansxvavdebian warsulisa da homogenurobis (erTgvarovnebis<br />

anu wevrTa msgavsebis) mixedviT. qveynebi, romlebsac SedarebiT<br />

erTgvarovani mosaxleoba hyavs, ZiriTadad evropaSi gvxvdeba. magaliTad,<br />

poloneTi Zalian homogenuri eria, iseve rogorc skandinaviuri qveynebi<br />

(dania, SvedeTi da norvegia), fineTi, safrangeTi, avstria, portugalia da saberZneTi.<br />

ufro araerTgvarovania didi britaneTi, germania, niderlandebi,<br />

espaneTi da italia, mag ram aqac erT saxelmwifo enaze laparakoben (Tumca<br />

qveynis sxvada sxva nawilSi sxvadasxva dialeqtzec saubroben). belgia kontinentze<br />

im mcirericxovan qveynebs ganekuTvneba, romlebic mkafiodaa gayofili<br />

kulturuli da lingvisturi TvalsazrisiT (frangulad molaparake<br />

valonebad da holandiurad molaparake flamandielebad). misgan gansxavevebiT,<br />

amerikis SeerTebuli Statebi, rogorc imigrantebis saxelmwifo, gansakuTrebuli<br />

mravalferovnebiT gamoirCeva. magram `sadnobi qvabi~ sabolood<br />

yvela axalCamosuls amerikuli sazogadoebis ZiriTad nakadSi aqcevs (asimilirebas<br />

axdens), riTac amkvidrebs saerTo erovnulobas. 2<br />

aSkaraa, rom eri-saxelmwifos, rogorc ideis da rogorc idealis fesvebi,<br />

konkretul droSi da adgilas unda veZioT: es axali drois evropis,<br />

gansakuTrebiT ki dasavleT evropis istoriaa. igi naklebad miesadageba<br />

msoflios sxva regionebs, sadac suverenuli saxelmwifoebis (romelTagan<br />

bevri meore msoflio omamde evropuli qveynebis kolonia iyo) politikuri<br />

sazRvrebi xSi rad ar emTxveva eTnikur Tu kulturul sazRvrebs. zogierT<br />

SemTxvevaSi, eTnikuri, religiuri Tu tomobrivi dajgufebebi, romlebic<br />

tradiciulad erTmaneTs Zlier emterebodnen, aRmoCndnen axal `saxelmwifoSi~,<br />

ris Sedegadac miviReT arastabilurobisa da samoqalaqo omebis<br />

maRali riskis mqone sazogadoebebi.<br />

meore msoflio omis Semdgomma dekolonizaciam dasabami misca bevr<br />

erTbaSad Seqmnil mravalerovnul saxelmwifos, romlebSic bevri erovnuli<br />

jgufi (eTnikuri Tu tomobrivi) axal sazogadoebriv wyobaSi asimilirebuli<br />

ar iyo. mravali aTwleulis Semdegac es problemad rCeba; am axal<br />

saxelmwifoebSi erad Camoyalibeba Soreuli perspeqtivaa. argumentis gasa­<br />

Zliereblad ramdenime magaliTs mo viyvanT. 1967 wels, nigeria gaafTrebul<br />

samoqalaqo omSi CaiZira, romlis drosac erTi didi eTnikuri jgufi (ibo)<br />

warumateblad Seecada qveyanas gamoyofoda da damoukidebeli saxelmwifo<br />

Seeqmna. 1994 wels, ruandaSi mow me gavxdiT Tanamedroveobis erT­erTi<br />

yvelaze didi xocva­Jletisa, romelSic hutus ufro mravalricxovani tomis<br />

warmomadgenlebi tutsis tomis asiaTasobiT adamians, qalebisa da bavSvebis<br />

CaTvliT, sastikad gauswordnen. sruliad uadgilo da gaumarTlebelia<br />

indoeTis eri­saxelmwifod miCneva, radganac aq aseulobiT enasa da<br />

dia leqtze laparakoben, xSiria Setakebebi indusebsa da muslimebs Soris,<br />

agreTve penjabSi Zaladobis talRis sporaduli agoreba meomari sinxebis<br />

monawileobiT. Sri­lankaze (yofili ceiloni) indusi Tamilebi didi xania<br />

awarmo eben partizanul oms sinhalelebis winaaRmdeg, romlebic budistebi<br />

arian da mosaxleobis umravleso bas Seadgenen.<br />

23


24<br />

saxelmwifoebi daiSala evropis slavur nawilSic, ZvelisZveli eTnikuri<br />

dapirispirebebis ga mo. sabWoTa kavSiri, iugoslavia da Cexoslovakia im<br />

saxel mwifoTa magaliTia, romlebic 1990­ian wlebSi Signidan daiSalnen.<br />

dabolos, arseboben saxelmwifos armqone erebi, magaliTad, pa les tinelebi<br />

da qurTebi. maT saerTo identobis (an Temis) grZnoba aqvT, magram<br />

samSob lo ar gaaCniaT. sa xelmwifos gareSe maTi arseboba qmnis Zalze aramdgrad<br />

situacias, rac yvelaze aSkarad axlo aRmosavleTSi Cans.<br />

Zalaufleba da masTan dakavSirebuli cnebebi<br />

mTavrobebisa da maTi liderebis unari _ SeimuSavon, miiRon da cxovrebaSi<br />

gaataron we sebi, waxalisebisa an sasjelis meSveobiT gavlena iqonion<br />

individebisa Tu jgufebis qcevaze, Seadgens Zalauflebas. mis gareSe xelisufleba<br />

ver Sei narCunebs mSvidobas, ver uzrunvelyofs usafrTxoebas,<br />

ver miscems stimuls ekonomikur zrdas da ver gaatarebs efeqtian <strong>politika</strong>s.<br />

Tumca, politikuri Zalauflebis Sedegiani gamoyeneba gaci lebiT mets<br />

gulisxmobs, vidre fizikuri Zalis gamoyenebis unars. marTlac, arsebobs<br />

Zalauf lebis mravali da gansxvavebuli wyaro. damajerebeli saarCevno mandati,<br />

oratoruli niWi, simdidre an represiuli saidumlo policia _ yvela<br />

es Zalauflebis gansxvavebuli wyaroa. ra Tqma unda, rac ufro meti Zalauflebis<br />

wyaro (an resursi) arsebobs, miT metia mTavrobis SesaZleblobebi.<br />

sust mTavrobas xSirad didi zianis motana ar xelewifeba (yovel SemTxveva­<br />

Si, pirdapir mainc), magram kargis gakeTebis SesaZ leblobac iSviaTad aqvs.<br />

nebismier sazogadoebasa Tu saxelmwifoSi SeuZlebelia Zalauf lebis Tanabrad<br />

gada nawileba. magram, ramdenime adamianis xelSi Zalauflebis koncentrirebis<br />

saWiroeba moqalaqeTa umravlesobaSi kiTxvebs da eWvebs badebs.<br />

vis xelSia Zalaufleba da gamoiyeneben Tu ara Zalauflebas efeq tianad? _<br />

es saerTo keTildReobisaTvis mniSv ne lovani sakiTxebia. amitom, kiTxva `vin<br />

marTavs?~ SeiZleba Zalze sakamaTo politikuri sakiTxi iyos. xandaxan pasuxi<br />

Zalze martivia, sakmarisia Caixedo qveynis konstituciaSi da gaecno<br />

misi xelisuflebis qmedebebs. magram, Tuki xelisufleba saidumlo burus­<br />

Sia gaxveuli an, rogorc es xSirad xdeba, Zalauflebis araformaluri modeli<br />

mkveTrad gansxvavdeba qveynis mTavar kanonSi gawerili formaluri<br />

struqturebisagan, SesaZloa rTuli iyos imis gamovlena, rea lurad vin<br />

marTavs. nebismier sa xelmwifoSi, politikuri Tanamdebobebisa da Zalauflebis<br />

mqone pirTa ricxvi Zalze mcirea mosaxleobis saerTo raodenobas­<br />

Tan SedarebiT. `vin marTavs~ da `ramdenad efeqtianad~ _ am kiTxvebTan er­<br />

Tad, aranakleb mniSvelovania kiTxva: upyria Tu ara mmarTvels politikuri<br />

Zalaufleba kanonierad.<br />

am mxriv mniSvnelovania erTmaneTs davukavSiroT ori cneba: Zalaufleba<br />

da avtoriteti. inglisur enaSi Sesabamisi terminebi (power da authority) xandaxan<br />

sinonimuradac ki ixmareba, anu sityva authority zog konteqstSi Sei­<br />

Zleba vTargmnoT rogor “xelisufleba”, zogan ki – rogorc “avtoriteti”.<br />

Zalaufleba da avtoriteti politikuri xelisuflebis or sxvadasxva gan­


Sesavali: politikis Seswavla<br />

zomilebas aRniSnavs. mao Zedunma, CineTis komunistma liderma, erTxel<br />

Tqva, rom Zalaufleba Tofis lulidan momdinareobs. es sworia, magram<br />

amasTanave Zalze gadaWarbebulic. politikuri Zalaufleba nawilobriv<br />

marTlac gamomdinareobs iZulebis instrumentebis (policia, uSiSroebis<br />

samsaxuri, SeiaraRebuli dajgufebebi, jari) flobidan, magram ara mxolod<br />

aqedan. is SeiZleba emyarebodes simdidres, pirovnul qarizmas, ideologias,<br />

religias, an Tundac kerZo piris Tu jgufis moralur avtoritets mocemul<br />

sazogadoebaSi.<br />

amdenad, xelisuflebis realuri ganxorcielebisTvis Tofis lula ar<br />

kmara: mis garda, da SesaZloa masze ufro metad, mas sWirdeba normebi, romlebic<br />

sazogadoebis did umravlesobas aRiarebuli da gaTavisebuli aqvs.<br />

es normebi sxvadasxva zomiT fesvgadgmulia qcevis zneobriv, religiur da<br />

samarTlebriv kodeqsebSi. xelisufleba rogorc avtoritetiT aRWurvili<br />

Zalaufleba (anu authority, rogorc mas inglisurad eZaxian) gulisxmobs legitimurobas<br />

– mdgomareobas, roca Zalauflebis gamoyeneba misdevs garkveul<br />

institutebs da wesebs, xolo adamianebi maT iZulebis gareSe emorCilebian<br />

da samarTlianad da sworad miiCneven. aqve unda aRvniSnoT, rom es gansaz­<br />

Rvreba sulac ar gulisxmobs, rom demokratia mmarTvelobis erTaderTi<br />

legitimuri formaa. piriqiT, monarqia an diqtaturis sxva nairsaxeobac Sei­<br />

Zleba legitimuri iyos. Tu gvinda <strong>gavigoT</strong>, gvaqvs Tu ara saqme legitimur<br />

xelisuflebasTan, is ki ar unda vikiTxoT, aqvT Tu ara adamianebs arCevneb­<br />

Si monawileobis, gaficvis an ukmayofilebis sajarod gamoxatvis ufleba,<br />

aramed is, Tu ramdenad uRirT maT es uflebebi (an romelime maTgani). Tu<br />

xalxi kmayofilia arsebuli politikuri wesrigiT (imis miuxedavad, aqvs Tu<br />

ara arCevnebSi monawileobis ufleba), mmarTveloba legitimuri yofila. ese<br />

igi, Zalaufleba avtoritetiTac yofila aRWurvili, risi bunebrivi Sedegic<br />

saxelmwifo mmarTvelobis stabilurobaa. istoriam sakmarisad bevri magaliTi<br />

mogvca imisa, rom SesaZlebelia Zalauflebis xelSi Cagdeba (uzurpacia)<br />

da saxalxo mandatis an sazogadoebis mxardaWeris, moraluri, religiuri<br />

Tu samarTlebrivi dasayrdenis gareSe qveynis marTva. am SemTxvevaSi<br />

gvaqvs xelisufleba avtoritetis anu legitimurobis gareSe. Zalauflebis<br />

amgvari uzurpaciis magaliTebi ukanaskneli aTwleulebis ganmavlobaSi<br />

mravlad moiZebneba axlo aRmosavleTsa da CrdiloeT afrikaSi, aziaSi da<br />

sxvagan; 1980­ian wlebamde msgavsi ram xSiri iyo laTinur amerikaSic.<br />

avtoritets Tu legitimurobas ZaliT xelSi ver Caigdeb: igi SeiZleba<br />

daimkvidro, an masze pretenzia gamoTqva. Tumca, cariel legitimurobasac<br />

azri ara aqvs, Tu mmarTvelobis realuri berketebi ar gagaCnia. legitimurobis<br />

xarisxze didwilad aris damokidebuli is, problemad xom ar eqceva<br />

mmarTvel gunds Zalauflebis SenarCuneba da ramdenad dasWirdeba mas saamisod<br />

Zalis gamoyeneba. Tu xalxi ar cnobs xelisuflebis avtoritets, aralegitimuri<br />

mmarTvelebi arCevanis winaSe dgebian: an uari Tqvan Zalauflebaze,<br />

an CaaxSon TavianTi mowinaaRmdegeebi. Tavis mxriv, is, gaamarTlebs Tu<br />

ara samTavrobo represiebi, or ramezea damokidebuli: erTis mxriv, ramdenad<br />

farTo da mtkicea opozicia, meorec, gaaCnia Tu ara mTavrobas sakmarisi<br />

finansuri resursebi da iZulebis meqanizmebi, rom oponentebi daamarcxos<br />

da Semdgomi gamowvevebi Tavidan aicilos.<br />

25


26<br />

zogadad, mmarTvelebisTvis yovelTvis jobia, hqondeT sazogadoebis<br />

mxardaWera, vidre ar hqondeT. es principi mieyeneba ara mxolod demokratiebs,<br />

aramed diqtaturebsac, Tundac imitom, rom xangrZlivi represiebi<br />

sakmaod Zviri jdeba. cxadia, rom Tu xalxi pativs scems Tavis mmarTvelebs<br />

da iZulebis an Zalis gamoyenebis muqaris gareSe emorCileba dadgenil wesebs,<br />

sazogadoebaSi wesrigis da stabilurobis SenarCuneba gacilebiT advildeba.<br />

metic, daTrgunuli, ukmayofilo da daCagruli adamianebi sakmarisad<br />

motivirebuli da nayofieri muSakebic ver iqnebian – wina saukuneSi<br />

swored es aRmoCnda bevri diqtaturis aqilevis qusli. aRmosavleT evropasa<br />

da yofil sabWoTa kavSirSi komunisturi wyobis damxoba didwilad am<br />

faqtormac ganapiroba.<br />

samarTlianoba<br />

imis gamo, rom marTulebi yovelTvis mmarTvelebze metni arian, warmoiqmneba<br />

gansxvavebuli, arcTu iSviaTad dapirispirebuli mosazrebebi<br />

xe lisu f lebis politikis da programebis samarTlianobis Sesaxeb. xSirad<br />

amtkiceben, rom moqalaqeTa erTi nawilis danarCen nawilze batonoba<br />

(mmarTveloba) misa Rebia mxolod im SemTxvevaSi, Tu es sazogadoebrivi<br />

interesebisT vis xelsayrelia. aqedan gamomdinare, Zalauflebis ganxorcieleba<br />

samarT li anobis sakiTxis meSveobiT unda iqnas gawonasworebuli:<br />

Zalauf leba sa marTlianad, marTulTa interesebis dacviT xorcieldeba Tu<br />

mxolod mmarTvelTa sasar geblod gamoi yeneba? 2000 welze meti xnis ganmavlobaSi,<br />

politikis damkvirveblebi ganasxva veben politikuri Zalauf lebis<br />

gamoyenebas, erTi mxriv sajaro, xolo, meore mxriv, piradi interesebisaTvis.<br />

es adasturebs, ramdenad didi mniSvneloba aqvs samarT lianobas politikur<br />

cxovrebaSi.<br />

samarTlianobis sakiTxis dasmis saSualebas yvela saxelmwifo ar iZle<br />

va; marTlac, Tuki istorias gadavavlebT Tvals, saxelmwifoTa umravlesoba<br />

swored ase iqceoda. dResac ki, zogierTi mTavroba sastikad da<br />

Tanamimdevrulad devnis politikur diskusiebsa da debatebs, radgan<br />

eSinia, rom Tuki sazogadoebis yu radReba samarTlianobis da sazogadi<br />

sikeTis ZiriTad sakiTxebze SeCerdeba, arsebuli politikuri wyobis legitimuroba<br />

SeiZleba safrTxeSi aRmoCndes. Zalian xSirad xelisuflebis<br />

mmarTvelobis meTodis kritikam SeiZleba kiTxvis niSnis qveS daayenos xelisuflebis<br />

zneobrivi da kano nieri ufleba, marTos qveyana. es erT­erTi<br />

mizezia imisa, ratomaa politikuri Tavisufleba ase mniSvnelovani. samarTlianobas<br />

xSi rad imis mixedviT gansazRvraven, ramdenad icavs mTavroba<br />

individis uflebebs (esaa, bunebiTi, adamianisa da samoqalaqo uflebebi).<br />

amaTgan yvelaze mniSvnelovani is uflebebia, romelic saSualebas aZlevs<br />

moqalaqes, eWvi Seitanos mTavrobis qmedebis samarT lianobaSi.<br />

miuxedavad imisa, rom SesaZlebelia sazogado sikeTis sa kiTxebis miCumaTeba,<br />

maTi sabolood CaxSoba SeuZlebelia. kiTxvebi, romeli mmarTvelia<br />

kanonieri an romeli politikuri kursia sasurveli, TavisTavad Cndeba


Sesavali: politikis Seswavla<br />

yoveldRiur saubrebSi. es, rogorc Cans, adamia nis bunebaSi Zevs. berZeni filosofosi<br />

aristotele (384­322 Zv. w.) SeniSnavda, rom cxovelebisagan gansxvavebiT,<br />

romlebsac mxolod siamovnebis da tkivilis gamomxatveli xmebis<br />

gamocema SeuZliaT, adamiani gamoiyenebs gonebas da enas `raTa gamoxatos,<br />

ra aris sasargeblo da ra aris samarTliani da usamarTlo~. amitom, gansxvavebiT<br />

sxva cxovelebisagan, `mxo lod adamianisTvisaa damaxasiaTe beli<br />

si keTisa da borotebis, samar T lianobis da usamarTlobis gancda...~ 3 aqedan<br />

gamomdinare, adamianis unari ga napirobebs zneobrivi gansjis SesaZleblobis<br />

da politikuri diskusiis aucileblobasac.<br />

moqalaqeebs politikuri usamarTlobis Sesaxeb sakuTari moTxovnebis gacxadeba<br />

mravali gziT, maT Soris demonstraciebisa da saprotesto aqciebis saSualebiT,<br />

SeuZliaT. 1995 wlis oqtomberSi luis faraxanis momxreTa milioniani saprotesto<br />

aqciis erT­erTi mizani iyo imis garkveva, samarTlianad epyrobodnen Tu ara<br />

afro­amerikel moqalaqeebs SeerTebul StatebSi.<br />

rogor swavloben <strong>politika</strong>s<br />

berZeni filosofosi aristotele iTvleba politikuri mecnierebis<br />

ma mamTavrad. 4 is ara marto werda <strong>politika</strong>sa da eTikaze, ara med aRwera<br />

sxva dasxva politikuri wyoba da maTi klasifikaciisa da Sefasebis sqemac<br />

dagvitova. aris totelesaTvis politikuri mecniereba ubralod politikur<br />

Ziebas niSnavda. amitom, am dargis mecnieri misTvis aris is, vinc sistematuri<br />

Ziebis gziT politikis WeSmariti bunebis amoxsnas cdilobs. am TvalsazrisiT,<br />

politikis Seswavlisadmi aristoteleseul, 2000­ze meti wlis<br />

winandel midgomas, bevri saerTo aqvs imasTan, ras akeTeben Tanamedrove<br />

27


28<br />

politologebi. Tumca, aristoteles Semdeg am disciplinam mniSvnelovani<br />

cvlilebebi ganicada.<br />

dRes ar arsebobs konsensusi imis Sesaxeb, Tu romelia politikis Seswavlis<br />

saukeTeso saSualeba. amis gamo, saxezea mravalwaxnagovani disciplina,<br />

romelSic sxvadasxva mecnieri sxvadasxva midgomas irCevs, svams gansxvavebul<br />

SekiTxvebs da sxvadasxva auditorias mimarTavs. miRebuli nazavi sulac<br />

araa urigo. ufro me tic, igi asa xavs disciplinis mravalferovnebasa da mniSvnelobas,<br />

ise ve rogorc adamianis aqtivobis im usazRvro sivrces, romelic<br />

politikurma mecnierebam unda moicvas. Semdeg gverdebze ganvixilavT imas,<br />

ratom da rogor Seiswavlian Tanamedrove politologebi <strong>politika</strong>s.<br />

ra mizniT?<br />

garkveuli gagebiT, politikuri mecniereba arafriT ar gansxvavdeba biologiis,<br />

istoriis an fsiqologiisagan. iseve rogorc sxva mecnierebaTa Semswavleli<br />

mkvlevarebi eZieben WeSmaritebas Sesabamis sferoSi, politikuri<br />

mecnierebis mimdevrebic cdiloben Caswvdnen WeSmaritebas politikisa da<br />

xelisuflebis Sesaxeb.<br />

codnis miRebis garda, politikis gegmazomier Seswavlas praqtikuli<br />

upiratesobebic aqvs. amerikis SeerTebuli Statebis interesTa jgufebis<br />

Se swavla ara mxolod mdidar informacias gvaZlevs maTi raodenobis, Semadgenlobisa<br />

da gavlenis Sesaxeb, aramed am ukanasknelT aCvenebs im gzebs, romlebiTac<br />

maT SeuZliaT ufro efeqtianad imoqmedon. garda amisa, sazogadoebrivi<br />

azris gamo kiTxvebi aCvenebs amomr Cevels, Tu ra Sedegebs unda elodnen<br />

arCevnebisgan, aseve exmareba kandidatebs saarCevno kampaniis dagegmvasa da<br />

ama Tu im regionsa an StatSi saarCevno taqtikis daxvewaSi (ix. Tavi X). analogiurad,<br />

sagareo politikis an saerTaSoriso urTierTobebis eqsperti ara<br />

mxolod flobs informacias amerikis SeerTebuli Statebis mier bolo 25<br />

weliwadSi xelmowerili da ratificirebuli xelSekrulebebis Se saxeb, aramed<br />

SeuZlia Camoayalibos rekomendaciebi imis Taobaze, ra garTulebebsa<br />

da grZelvadian Sedegebs gamoiRebs axal aliansSi Sesvla an sakuTar Tavze<br />

msoflio masStabis axali valdebulebebis aReba (ix. Tavi XVIII).<br />

Tumca, xSirad eqspertebi da specialistebi ver pouloben saerTo enas.<br />

politikur mecnierebaSi, es SeuTanxmeloba scildeba konkre tul Temebs<br />

da moicavs Zireul sakiTxebs, magaliTad, iseTs rogoricaa politikis Sesaxeb<br />

`WeSmariti~ mecnierebis arsebobis SesaZlebloba an SeuZlebloba;<br />

unda cdilobdes Tu ara politikuri mecniereba iwinaswarmetyvelos movlenebi<br />

ise zustad, rogorc amas qimikosebi da fizikosebi akeTeben? unda<br />

wavuyenoT, mivusadagoT Tu ara politikis mecnierebs igive standartebi,<br />

rac vTqvaT, meteorologebs? imi saTvis, rom <strong>gavigoT</strong> politologebs Soris<br />

arsebuli mravalferovneba, Tavdapirvelad ganvixiloT is, rasac<br />

Cveulebriv `meTodolo gias~ uwodeben.


a meTodebiT?<br />

Sesavali: politikis Seswavla<br />

politologTa klasifikaciis araerTi principi arsebobs. Tumca, Se v­<br />

CerdebiT Tanamedrove politikur mecnierebaSi arsebul or mimarTule baze:<br />

tradicionalistebi bihevioralistebis, xolo politikuri ekonomistebi _<br />

mar q sistebis winaaRmdeg. gaiTvaliswineT, rom es kategoriebi erTma neTs ar<br />

gamo ricxavs da mecnierebi xSirad sxvada sxva midgomas aerTianeben.<br />

tradiciuli midgoma. politikis ZiriTadi elementebis codnasTan erTad,<br />

tradicionalistebi did mniSvnelobas aniWeben Sefasebas. isini cdiloben<br />

Seafason ara mxolod is, rogor muSaobs esa Tu is <strong>politika</strong>, procesi an instituti,<br />

aramed isic, ramdenad kargad muSaobs igi garkveuli zneob rivi Tu<br />

kanonieri standartebis gaTvalis winebiT. magaliTad, kongresis sakomiteto<br />

sistemis, birTvuli safrTxis, an gaerTianebuli erebis qmediTunaria nobis<br />

ganxilvisas, isini sakiTxs ase dasvamdnen: `arsebobs ukeTesi alternativa?~<br />

msgavsi SefasebisTvis arsebobs mravalgvari kriteriumi _ es SeiZleba<br />

iyos filosofia da formaluri logika, konstituciebi, xelSekru lebebi,<br />

oficialur dokumentTa teqstebi, sasamarTlo saqmeebi, eqspertTa azrebi<br />

da sxv. amas garda, kvlevis Tematikisa da meTodebis SerCeva xSirad<br />

imis mixedviT xdeba, ra miaCnia konkretul mkvlevars yvelaze ufro mniSvnelovnad.<br />

maga liTad, naSromi xelisuflebis (aRmasrulebel, sakanonmdeblo<br />

da sasamarTlo Stoebs Soris) danawilebis Sesaxeb, konstituciis mimoxilviT<br />

daiwyeboda, raSic udavod jeims medisonis `federalistSi~ (1787­88<br />

ww.) gamoqveynebuli cnobili komentarebic Sevidoda. an, kvleva SeiZleba<br />

yuradRebas amaxvilebdes im ekonomikur interesebze, romlebsac damfuZneblebi<br />

gamoxatavdnen, an im socia lur klasze, romlis warmomadgenelic<br />

praqtikulad yvela damfuZnebeli iyo _ mag ram aseTi midgoma mkvlevars<br />

ukve tradiciuli politikuri mecnierebis sazRvrebs miRma ga iy vanda bihevioralizmis,<br />

politikuri ekonomikis an gamoricxuli araa, marqsistuli<br />

analizis sferoSi. modiT, axla bihevioralizmi ganvixiloT.<br />

bihevioralistuli midgoma, tradicionalisturisagan gansxvavebiT,<br />

romelic aqcents politikis normatiul sakiTxebze akeTebs, met yurad­<br />

Rebas mecnierul meTods uTmobs. es msoflmxedveloba, romelic meore<br />

msoflio omis Semdeg gavrcelda, politikuri qcevisa da politikuri<br />

procesebis di na mikisa da Sedegebis aRwerisa da prognozirebis ufro<br />

konkretul amocanas isa xavs miznad. tradicionalisti politologebisagan<br />

gansxvavebiT, bihevio ralistebi, Cveulebriv, eridebian politikis<br />

Sesaxeb moralur Tu filosofiur Sefasebebs (daskvnebs), radgan miaCniaT,<br />

rom aseTi Sefasebebi araferia, Tu ara spekulacia da maTi mecnierulad<br />

dasa buTeba SeuZlebelia.<br />

bihevioralisti mecnierebi arad agdeben `Rirebulebebs~, mis magier<br />

upi ratesobas `faqtebze~ dayrdnobas aniWeben (arsebobs Tu ara politikur<br />

cxovrebaSi aSkara gansxvaveba Rirebulebebsa da faqtebs Soris, is sakiT xia,<br />

romelsac saTanado yuradReba iSviaTad eqceva). bihevioralistebi iyene­<br />

29


30<br />

ben mecnierul meTods, romelic kargadaa nacnobi iseTi dargebis mkvlevarTaTvis,<br />

rogoricaa biologia, fizika da qimia da svamen iseT SekiTxvebs,<br />

romlebzec pasuxis gacema SesaZlebelia mxo lod kvleviTi proeqtis Sedgenis,<br />

empiriuli monacemebis Seg rovebis, statistikuri analizis meTodebis<br />

gamoyenebisa da hipoTezis dasa buTebisaTvis saWiro eqsperimentebis Catarebis<br />

gziT. zogierTi bihevioralisti deduqciur meTodebs ufro mimar­<br />

Tavs vidre induqciurs, qmnis rTul maTematikur modelebs, raTa axsna<br />

mouZebnos amomrCevelTa, politikur partiaTa, gada wyvetilebis mimRebTa,<br />

koaliciis wevrTa da sxvaTa qcevas. am suliskveTebiT, ukve naxevar saukuneze<br />

metia, rTuli statistikuri da maTematikuri kvlevebi tardeboda omis<br />

korelatebisa (dakavSirebuli cnebebis) da mizezebis dasadgenad.<br />

bihevioralistuli midgomis erTi magaliTi dagvexmareba misi me To ­<br />

debis aR weraSi. 1996 wlis dekemberSi, erT cnobil samecniero Jur nalSi<br />

gamoqveynda kvlevis _ `arCevnebSi monawileobis maCveneblebis (amomr­<br />

CevelTa aqtiurobis) gavlena senatis da sa gubernatoro ar Cevnebze~,<br />

Sedegebi. 5 kvleva svamda Semdeg konkretul kiTxvas, romelze pasuxis<br />

gacema Teoriulad, raodenobrivi meTodis saSualebiT iyo SesaZ lebeli:<br />

marTalia Tu ara, rogorc es bevrs sje ra, rom amomrCevelTa ma Rali<br />

aq tiurobademokratiuli partiisTvisaa xelsayreli? ga vrcelebuli<br />

mosazreba, ro m amomrCevelTa ma Rali aqtiuroba exmareboda de mokratebs<br />

gamarjvebebis mopovebaSi, gu lisxmobda: (1) SedarebiT dabali socialurekonomikuri<br />

statusis mqone adamianebi ufro iSviaTad iRebdnen<br />

monawileobas arCevnebSi, vidre maRali socialur­ekonomi kuri statusis<br />

mqo neni; (2) rodesac izrdeboda amomrCevel Ta aqtiuroba, xmis misacemad<br />

arCevneb ze modioda ufro meti dabali socialur­ekonomikuri statusis<br />

mqo ne adamiani da (3) dabali so cialur­ekonomikuri statusis mqoneni ufro<br />

im parti as miscemdnen xmas, romelic, maTi azriT, ufro Sedegianad daicavda<br />

muSaTa kla sis intere sebs, kerZod, demokratiul partias. bevri politikuri<br />

eqpertisaT vis misaRebi aRmoCnda es Teoria, romlis mixedviT, uka nasknel<br />

arCevnebze res publikelTa gamarjvebebi amomrCevelTa dabal aqtiurobas<br />

SeiZleba dab raleboda. po li tikosebmac daijeres, rom amomrCevelTa<br />

maRali aqtiuroba de mokratebs exmareboda, rac erT­erTi mizezi gaxda imisa,<br />

ratom uWerdnen, ro gorc wesi, demokratebi mxars (xolo respublikelebi<br />

ewinaaRmdegebodnen) 1995 wlis amomrCevelTa registraciis erovnul aqts<br />

(kanonma ioli gaxada amomrCevelTa registraciis procedurebi).<br />

mkvlevrebma gamoiyenes statistikuri monacemebi dawyebuli 1928 wli dan<br />

da Seiswavles 1 842 Statebis donis, senatoris _ 983 da gubernatoris 859 arCevnebi.<br />

kvlevaSi ar Sevida ori tipis arCevnebi _ (1) samxreTis StatebSi 1928 da<br />

1965 wlebs Soris Catarebuli arCevnebi, romlebSic, faqtobrivad, gamarjvebis<br />

realuri San sis mqone mxolod erTi partia (demokratiuli partia) monawileobda<br />

da (2) arCevnebi, romlebSic mesame partiis kandidatebma miiRes xmaTa 5 procentze<br />

meti. maTematikuri testis saSualebiT mkvlevrebma daadgines, rom 1928<br />

wlidan 1964 wlamde amomrCevelTa maRali aqtiuroba marTlac exmareboda demokratiul<br />

partias, magram 1964 wlis Semdeg Sedegebi sagrZnoblad gansxvavdeboda.<br />

senatorebis arCevnebSi, arCevnebis dRes amomrCevelTa aqtiurobasa


Sesavali: politikis Seswavla<br />

da demokratebisaTvis mi cemul xmebis raodenobas Soris araviTari kavSiri<br />

ar arsebobda; gubernatore bis arCevnebSi, respublikelebi demokratebze<br />

odnav win iyvnen, Tumca statistiku rad sxvaoba umniSvnelo iyo.<br />

ratom gaqarwylda1964 wlis Semdeg amomr CevelTa aqtiurobis sayovelTaod<br />

miRebuli Teoria? miuxedavad imisa, rom es kiTxva kvlevis horizonts<br />

scildeboda, masze pasuxi exmaureboda kidev erT kompleqsur Teorias<br />

amerikeli amomrCevlis qcevis Sesaxeb. 1964 wlis Semdeg damoukidebel kandidatTa<br />

raodenobis zrdis Sedegad (Semcirda partiuli identifikacia da<br />

xmis winaswargansazRvruli micema), sul ufro rTuli gaxda imis gaangariSeba,<br />

romel partias mou tans mogebas amomr CevelTa aqtiurobis mateba.<br />

es rTuli kvleviTi proeqti moicavs im meTodologias, romelsac bihevioralisti<br />

politologebi iyeneben. bihevioralistebi, iseve rogorc sxva<br />

mkvlevari mecnierebi, codnis gzaze gakeTebuli patara nabijebiTac kmayofildebian.<br />

yo vel axal nabijs momaval kvlevasTan mivyavarT.<br />

adamianis qcevis Seswavla sagrZnoblad gansxvavdeba airebis an laboratoriuli<br />

Tagvebis qcevis Seswavlisagan. adamianis qcevas TiTqmis yovelTvis<br />

mravalgvari axsna moeZebneba. uaRresad rTulia qcevis erTi romelime<br />

mizezi gamoarCio da gamoyo, ganasxvavo WeSmariti mizezi ubralo<br />

sta tistikuri korelaciisagan. magaliTad, ramdenime kvlevis Tanaxmad,<br />

damnaSaveebi, rogorc wesi, kanonmorCil moqalaqeebze naklebad Wkvianebi<br />

arian. Tuki asea, iqneb dabali inteleqtia danaSaulis mizezi (iqneb<br />

bevr damnaSaves ar esmis kanonis darRvevis Sedegebi an jildo, romelsac<br />

sazogadoeba survilebis `myisier~ dakmayofilebaze uaris TqmisaTvis<br />

iZleva)? rogor mimarTebaSia dabali inteleqti danaSaulis sxva korelatebTan<br />

(da mizezebTan), rogoricaa asaki, sqesi, pirovnuli tipi, bavSvobaSi<br />

gadata nili abuCad agdeba Tu uaryofa, an narkotikebsa da alkoholze<br />

damokidebuleba? ra SeiZleba iTqvas Tavisufal nebaze? unda<br />

vivaraudoT Tu ara, rom pasu xismgebeli sazogadoebaa da ara danaSaulis<br />

Camdeni individi?<br />

bihevioralisti da tradicionalisti politologebi xSirad ver Tanxmdebian<br />

ara marto imaze, rogor unda moxdes politikis Seswavla, aramed imazec,<br />

ra kiTxvebi unda daisvas. bihevioralistebi upiratesobas aniWeben konkretuli<br />

da viwrod gansazRvruli sakiTxebis gan xilvas, romlebzec pasuxs raodenobrivi<br />

meTodebis gamoyenebiT scemen. msgavsi kvlevebis Tvalsawie ris<br />

miRma rCeba politikis bevri, gacilebiT ufro mniSvnelovani sakiTxi, gansakuTrebiT<br />

ki samarTlianoba sTan dakavSirebuli. iseTi kiTxvebi, rogoricaa<br />

`ra aris samarTlianoba?~ an `romelia saukeTeso politikuri sistema?~ _<br />

ukug debulia, radgan maTze pasuxebi, rogorc amtkiceben, Seicavs <strong>politika</strong>ze<br />

subieqtur Sexedulebebs da Rire bulebiT Sefasebebs. amis pasuxad, tradicionalistebi<br />

amtkiceben, rom im SemTxvevaSic ki, Tuki msgavsi sakiTxebis<br />

mecnierulad axs na SeuZlebelia, yvela RirebulebiTi Sefaseba rodia TviTneburi<br />

(piraduli) an ubralo cru rwmenaze dafuZnebuli. maTi mtkicebiT,<br />

politikis Seswavlis mxo lod im kiTxvebiT Semofargvla, romlebsac raodenobrivi<br />

pasuxebi moeZebnebaT, politikuri mecnierebis akademiur TamaSad<br />

gadaqcevis safrTxes Seicavs.<br />

31


32<br />

adamianis qcevis sirTulis gaTvaliswinebiT, sulac araa gasakviri, rom<br />

eqspertebi meTodologiaze kamaToben. kamaTi or mimarTulebas _ tradicionalistebsa<br />

da bihevioralistebs Soris, dRes naklebad intensiuria,<br />

vidre adre iyo xolme. orivem SesamCnevi wvlili Seitana politikisa da<br />

mmarTvelobis SeswavlaSi. politikis SeswavlaSi aseve mniSvnelovani wvlili<br />

Seitana politikurma ekonomikam da marqsizmma. axla am or, urTierTsawinaaRmdego<br />

midgo mas ganvixilavT.<br />

politikuri ekonomia. bevri politologi <strong>politika</strong>s politikuri ekonomikis<br />

prizmaSi ganixilavs. es gulisxmobs politikisa da makroekonomikis<br />

ara or gansxvavebul disciplinad, aramed erTi monetis or sxvadasxva mxared<br />

danaxvas. am gadasaxedidan, politikuri analizi, romelic ignorirebas<br />

ukeTebs ekonomikas, ugulvebelyofs realobas. aseve, politikisagan daclili<br />

ekonomikuri analizi mxolod fuWi Teoriuli savarjiSoa. realur<br />

samyaroSi, <strong>politika</strong> da ekonomika imdenad mWidrodaa erTmaneTze damokidebuli,<br />

rom maTi erTmaneTisagan daSoreba mzis Suqisa da dRis sinaTlis erTmaneTisagan<br />

daSorebis tolfasia.<br />

kiTxvebi, romlebic politekonomistebs awuxebT, momdinareobs politikis<br />

am gafarToebuli definiciisgan. ekonomika politikisagan gansxvavebul<br />

cnebebze akeTebs aqcents _ konfliqtis magier konkurencia ze, Zalauflebis<br />

nacvlad _ simdidreze, amomrCevlis nebis nacvlad _ momxmareblis<br />

arCevanze da a.S. amas garda, ekonomistebi politologebze metad arian orientirebuli<br />

fiskalur da fulad­sakredito <strong>politika</strong>ze _ gadasaxadebis<br />

da saxelm wifo xarjebis, saprocento ganakveTebisa da fuladi masis, tarifebisa<br />

da vaWrobis CaTvliT, _ rogorc gadawyvetilebebis mimRebTa<br />

xelSi mZlavr politikur inst rumentze. politologebi, meore mxriv, met<br />

yuradRebas uTmoben interesTa jgufebis gavlenas sajaro <strong>politika</strong>ze an<br />

iseTi ekonomikuri gadawyvetilebebis politikur mniSvnelobas, rogoricaa<br />

saprocento ganakveTis cvlileba, xarjva deficitis dros, gadasaxadebis<br />

Semcireba, vaWrobis liberalizacia.<br />

politekonomistebi cdiloben orive sferos, politikisa da ekonomikis,<br />

saukeTeso mxareebi gaaerTianon, raTa miiRon maRali donis ana lizi,<br />

ganmartebisa da prognozis ufro maRali xarisxiT. politekonomikis meTodebi<br />

SedarebiTi da saerTaSoriso politikis, aseve, romelime erTi qveynis<br />

politikis, Seswavlis nayofieri saSualebaa. warmogidgenT politikuri<br />

ekonomikis pesrpeqtividan danaxuli samyaros mokle aRweras:<br />

1. msoflios materialuri simdidre cudadaa (araTanabradaa) ganawilebuli.<br />

RaribTa oTx mexuTedze meti cxovrobs or regionSi: afrikaSi _ saharis samxreTiT<br />

da samxreT aziaSi. 1998 wels CrdiloeT amerikasa da dasavleT evropaSi<br />

mTliani erovnuli produqti (mep) erT sul mosaxleze ormocdaaTjer<br />

meti iyo, vidre saharis samxreTiT afrikaSi da ocdaTxuTmetjer meti vidre<br />

aziasa da wynari okeanis regionSi (sadac iseTi mdidari qveynebic Sedian,<br />

rogoric iaponia, samxreTi korea da taivania).<br />

2. ukanaskneli sami aTwleulis ganmavlobaSi bevr qveyanaSi ekonomikuri<br />

zrdis maCveneblebma iklo, rac yvelaze mZimed swored Rarib regionebze


Sesavali: politikis Seswavla<br />

aisaxa. ganviTarebad qveynebze zrdis tempis klebis gavlena yvelaze naTlad<br />

SeiZleba Sefasdes, Tuki zrdis temps SevadarebT mosaxleobis matebis<br />

temps, rac mTliani ekonomikisaTvis erT sul mosaxleze wliuri zrdis<br />

temps mogvcems. am sazomiT, bev ri ganviTarebadi qveynis ekonomikas, gansakuTrebiT<br />

afrikaSi saharis samxreTiT, aseve zogierT arabul qveyanasa da<br />

samxreT aziaSi, yovelwliurad ecleba nia dagi.<br />

3. simdidris ganawileba ganviTarebad (Rarib) qveynebsa da regionebSi ufro<br />

araTanabaria, vidre ganviTarebul (mdidar) qveynebsa da regionebSi. magaliTad,<br />

braziliaSi mosaxleobis 10 procentis mflobelobaSia qveynis simdidris<br />

50 procenti, xolo keniaSi, zambiaSi, perusa da meqsikaSi es maCvenebeli<br />

40 procentia. amis sapirispirod, aSS­sa da iaponiaSi, zeda 10 procenti<br />

flobs simdidris 25 procentze naklebs.<br />

zemomoyvanili aRwera naTlad aCvenebs, rogor gansazRvravs Cvens mier<br />

arCeuli midgoma an perspeqtiva imas, rasac davinaxavT an miviCnevT mniSvnelovnad.mkvlevris<br />

mier arCeuli Temebic da analizis meTodebic mniSvnelovanwiladaa<br />

gansazRv ruli im midgomiT, romelsac upiratesobas mivani­<br />

WebT. im midgomaTa Soris, romlebmac arsebiTi gavlena iqonies politikur<br />

mecnierebaze (da msoflio <strong>politika</strong>ze), sayuradReboa marqsistuli analizic,<br />

miuxedavad imisa, mogvwons igi Tu ara.<br />

marqsistuli midgoma. marqsizmi, rogorc ideologia, ganxilulia winamdebare<br />

naSromis me­5 da me­12 TavebSi. rogorc ideologia, marqsizmi samudamodaa<br />

dakavSirebuli memarcxene totalitarizmTan, yofil sabWoTa<br />

kavSirSi stali nisturi xanisa da msoflios sxva qveynebSi komunisturi re­<br />

Jimebis nairsaxeobebTan (dRemde SemorCenil, komunistebis mier marTul<br />

saxelmwifoTa Sorisaa CineTi, CrdiloeTi korea da kuba). mag ram arsebobs<br />

marqsis ideebis gamoye nebis gansxvavebuli gzac. mecnierebi komunistur<br />

qveynebSi iZulebuli arian marqsizmis oficialuri versia sajarod aRiaron,<br />

miuxedavad imisa, eTanxmebian Tu ara mas piradad. bevri mecnieri arakomunistur<br />

qveynebSi (aSS­is CaTvliT) miiCnevs, rom anali zis marqsiseuli<br />

kategoriebi sasargebloa politikur­ekonomikuri procesebis axsnisas. am<br />

mecnierTagan zogierTs SeiZleba hqondes piradi politikuri dRis wesrigi<br />

_ anu ideologiuri motivebi _ magram ukiduresad aramecnieruli iqneboda,<br />

yovelive socialisturis mimarT brma rwme nis gamo, demokratiuli kapitalizmis<br />

marqsiseuli kritikis ignorireba.<br />

aSS­Si, marqsizms mokrZalebuli akademiuri (da politikuri) mimzid veloba<br />

hqonda, nawilobriv civi omis da marqsizmsa da sabWouri stilis komunizms<br />

Soris aSkara kavSiris gamo. Tumca, bevr sxva qveyanaSi, marqsizmma rogorc<br />

saSinao, aseve sagareo doneze, mniSvnelovani gavlena moaxdina politikis,<br />

ekonomikisa da sazogadoebis Seswavlaze.<br />

magaliTad, ganviTarebadi qveynebiT dainteresebul mkvlevarTa mier<br />

Ca moyalibebulma skolam aitaca marqsistuli analizis erT­erTi forma,<br />

romelsac daqvemdebarebis Teoria ewodeba. iziareben ra im azrs, rom<br />

deda miwis buneb rivi resursebis maragi SezRudulia (ulevi araa), daqvem­<br />

33


34<br />

debarebis Teo riis mimdevrebi amtkiceben, rom msoflio (anu globaluri<br />

sazogadoeba) da yofilia sam ZiriTadad klasad: industriuli birTvi (aSS,<br />

dasavleTi evropa da iaponia), naxevradperiferia (axali industriuli<br />

qveynebi, rogorebicaa samxreTi korea, taivani, singapuri, Cile da brazilia)<br />

da periferia (aziis, afrikisa da laTinuri amerikis yofil koloniur<br />

regionebSi ganlagebuli qveynebis didi umravlesoba). periferiis da<br />

naxev radperiferiis qveynebi bazriT, kapitaliT da teqnologiiT daqvemdebarebulni<br />

arian industriul birTvze. industriuli qveynebis interesebs<br />

warmoadgens am daqvemdebarebis samudamod SenarCuneba.<br />

daqvemdebarebis sistema msoflio uTanasworobis mudmiv SenarCunebas<br />

ramdenime gziT uzrunvelyofs. jer erTi, birTvis saxelmwifoebi awarmoeben<br />

ZviradRirebul saqonels, xolo periferiis qveynebi maT iaf nedleuls<br />

(sursaT­sanovagesa da mineralur nedleuls) awvdian. fasebiT manipulireba<br />

wamy vani ekonomikuri Zalebis xelSia _ Sedegad, vaWrobis pirobebi<br />

(samrewvelo saqonlis momsaxurebisa da produqtebis fasebi) birTvis<br />

saxelmwifoebis Tvis ufro xelsayrelia. moxmarebis sagnebze fasebi wlidan<br />

wlamde mniSvelovan cvlilebas ganicdis; bevri ganviTarebadi qveyana<br />

damokidebulia erTi an ori saxis moxmarebis sagnis eqsportze (rogoricaa<br />

Saqari, yava, banani, juTi). moxmarebis sagnebis eqsportidan miRebuli Semosavali<br />

(mogeba) Zalze mgrZnobiarea fasebis ryevis mimarT, rac eqsportiori<br />

qveynebis kontrols ar eqvemdebareba. magram ganviTarebadi qveynebi<br />

iZulebulni arian gaagrZelon importi da importisTvis gadaixadon konvertirebadi<br />

valuta (rogoricaa dolari). xSirad es qveynebi iZulebulni<br />

arian fuli ucxoeTSi isesxon, arCevani ara aqvT da ixdian im saprocento ganakveTs,<br />

romelsac saerTaSoriso finansistebi birTvis qveynebSi moiTxoven.<br />

amas garda, nebismieri ucxouri daxmareba guli s xmobs pirobebsac. dabolos,<br />

krizisis dros, maT sxva arCevani ar gaaCniaT, garda imisa, rom daTanaxmdnen<br />

aSS­is marTuli saerTaSoriso savaluto fondis (IMF) mier moklevadian sesxebze<br />

dawesebul pirobebs.<br />

daqvemdebarebis Teoriis mimdevarTa Tanaxmad, mTeli am sistemis gan sakuTrebiT<br />

usamarTlo aspeqti birTvis saxelmwofoebis kapitalistTa da periferiuli<br />

qveynebis ekonomikur elitas Soris arsebuli SeTanxmebaa. elita<br />

did mogebas naxulobs am SeTanxmebiT, magram garigeba ormxrivad momgebiania:<br />

birTvis saxelmwifoebi exmarebian mTavrobebs Zalauflebis (xSirad diqtaturis)<br />

SenarCunebaSi, isini ki, Tavis mxriv, inarCuneben wesrigs da stabuluro<br />

bas, Ta nac, Sida bazars uxsnian saerTaSoriso bizness. sam xedro da<br />

ekonomikuri dax marebis subsidiebi, Tuki am kuTxiT SevxedavT, qrTamia,<br />

romlebsac dono ri qveynebisaTvis ufro didi di videndebi moaqvs, vidre<br />

mimRebi qveynebisaTvis, nawilobriv imis gamoc, rom korumpirebuli<br />

mmarTvelebi Tanxebis did nawils iTviseben.<br />

dasavlel politekonomistTa umravlesoba uaryofs daqvemdebare bis<br />

Teorias. isini xazs usvamen, rom ganviTarebadi qveynebis umravlesobis<br />

ubedureba susti institutebi, korumpirebuli da ara kompetenturi liderebi<br />

an qronikuli socialur­politikuri arastabilurobaa. ekonomikuri<br />

ganviTare bis gza politikuri xasiaTisaa. ekonomikuri ganviTarebi­


Sesavali: politikis Seswavla<br />

saken mimarTul go nivrul kanonebsa da <strong>politika</strong>s SeuZlia ganviTarebis<br />

karibWis gaxsna _ sxva SemTxevevaSi es karibWe daxSuli darCeba. miuxedavad<br />

amisa, marqsistuli ana lizi jer kidev rCeba damajerebel Zalad ara mxolod<br />

msoflios akademiur wre ebSi, aramed amerikel politologTa erTerT<br />

mcirericxovan, mag ram nayofier jgufSic.<br />

ra perspeqtividan?<br />

politikuri ekonomika politikuri mecnierebis mxolod erTi qvedargia.<br />

sxva cnobili qvedargebia politikis Teoria, amerikis mmarTveloba (igulisxmeba<br />

calkeuli qveynebi, Cvens SemTxvevaSi, saqarTvelo. mTarg. Sen.),<br />

Sedare biTi <strong>politika</strong>, saerTaSoriso urTierTobebi da sajaro mmarTveloba.<br />

aRsa niSnavia aseve politikuri mecnierebis kidev ramdenime, ufro specializebuli<br />

sfero. imisda mixedviT, rogor Seiswavlian maT, es sferoebi<br />

Se iZleba ukve CamoTvlil erT an ramdenime qvedargSi moeqces. maga liTad,<br />

sa kons titucio samarTali tradiciuli specialobaa, romlis yuradRebis<br />

centrSi mmarTvelobis erTi konkretuli aspeqtia. sajaro <strong>politika</strong>, romelic<br />

exeba Tanamedrove menejmentis xerxebs, maga liTad, nulovani biujeti,<br />

angariSebis warmoeba da sistemuri ana lizi, Sedis rogorc (amerikis)<br />

mmarTvelobaSi, agreTve sajaro mmarTvelobaSic. politikuri partiebi da<br />

interesTa jgufebi (rogorc kvlevisa da swavlebis calke sfero) jdeba<br />

mmarTvelobis an SedarebiTi politikis CarCoSi. modiT, axla ufro axlos<br />

gavecnoT im eqvs qvedargs, romlebsac politikuri mecnierebis programeb­<br />

Si xSirad gamohyofen xolme.<br />

politikuri Teoria. normatiuli politikuri Teoria anu politikis filosofia<br />

platonidan (daaxl. Zv. w. 400 w.) iRebs saTaves. WeSmaritebis Ziebis<br />

platoniseuli meTodi mniSvnelovani kiTxvebis dasmaSi mdgomare o bda, magaliTad:<br />

rogoria kargi cxovreba? rogoria kargi mmarTveloba? ramdenad<br />

moitans kargi mmarTveloba karg cxovrebas? SeiZleba ki kargi mmarTvelobis<br />

miRweva? rogoria adamianis buneba? adamianebi upiratesad keTili Tu<br />

boroti? advilad icvleba Tu ara adamianis buneba? saxelmwifos romeli<br />

forma uwevs yvelaze metad angariSs adamianis bunebas saerTo interesis (sajaro<br />

sikeTis) xelyofis gareSe? wesrigisa da usafrTxoebis garda, aris Tu<br />

ara saxelmwifos umTavresi amocana zneobrivad daxvewos adamianebi, aqcios<br />

isini Tanasworad, uzrunvelyos individualuri Tavi suflebebi da a.S. Tuki<br />

am miznebs daisaxavs, rogori unda iyo saxelmwifo: Zlieri da fxizeli, Tu<br />

susti da damT mobi? rodisaa gamarTlebuli revolucia? rogor SeiZleba<br />

davicvaT politikuri sta biluroba?<br />

politikis Teoria cdilobs upasuxos am SekiTxvebs gansjiT da lo gikiT,<br />

romelic iseT politikur moazrovneTa naSromebs efuZneba, rogorebic<br />

sxveb Tan erTad iyvnen aristotele, Jan­Jak ruso, jon loki da jon stiuart<br />

mili. msgav si Ziebis amocanaa gamoitanos daskvnebi sworis da arasworis an<br />

keTilis da borotis Sesaxeb. vinaidan yvela, vinc cvlilebebs emxroba da<br />

35


36<br />

ewinaaRmdegeba, dar wmunebulia Tavis moralur marTebulobaSi, politikis<br />

gageba moiTxovs im kriteriumebis codnas, romelTa mixedviTac <strong>politika</strong><br />

da programebi karg an cud Sefasebas iRebs. 6 normatiuli Teoriis mimdevrebi<br />

amtkiceben, rom politikis zneobrivi fasisa da misi Sedegebis Sesaxeb<br />

codnis gareSe, verc moqalaqeebs da verc liderebs sakmarisad cxadad ver<br />

eqnebaT gansazRvruli zusti orientiri da mizani.<br />

SedarebiTi <strong>politika</strong>. SedarebiTi <strong>politika</strong> cdilobs erTmaneTs Sea daros<br />

da Seafasos mmarTveloba da politikuri sistema. mmarTvelobis for mebis,<br />

ekonomikuri ganviTarebis safexurebis, saSinao da sagareo politikisa da<br />

politikuri tradiciebis SedarebiTi analizi saSualebas aZlevs politologebs<br />

Camoayalibon mniSvnelovani ganzogadebebi. Sedare biTi politikis<br />

zogierTi mimdevari specializdeba msoflios romelime konkretuli<br />

regionis sakiTxebze an intensiurad swavlobs romelime konkretul<br />

ers. sxvebi Seiswavlian romelime kerZo politikur movlenas, magaliTad,<br />

rogoricaa arastabiluroba an saarCevno qceva.<br />

danaxarjebi<br />

moTxovnebi<br />

mxardaWera<br />

garemo<br />

politikuri<br />

sistema<br />

garemo<br />

sqema 1-1. politikuri sistemis gamartivebuli modeli<br />

wyaro: saavtoro ufleba Devid Easton-1965, 1979.<br />

gadawyvetilebebi<br />

da qmedebebi<br />

yvela politikur sistemas aqvs garkveuli saerTo niSan­Tvisebebi. 1­1<br />

sqemaze gamosaxulia cnobili modeli, romelic pirvelad politologma<br />

devid istonma Seqmna 1965 wels. mis mixedviT, yvela politikuri sistema<br />

moqmedebs garkveuli politikuri kulturis konteqstSi, romelic Sedgeba<br />

tradiciebis, faseulobebisa da saerTo codnisagan. garda amisa, igi gulisxmobs,<br />

rom moqalaqeebs niadag aqvT molodini da moTxovnebi politikuri<br />

sistemis mimarT, magram amasTanave sxvadasxva gziT mxars uWeren sistemas.<br />

isini SeiZleba mona wileobdnen mmarTvelobaSi, arCevnebSi, an, ubralod,<br />

iyvnen kanonmorCilni. moqalaqeTa moTxovnebi da mxardaWera, romlebzec<br />

gavlenas axdens sazogadoebrivi Sexedulebebi imis Sesaxeb, ra xdeba da ra<br />

Sedegebi


Sesavali: politikis Seswavla<br />

unda xdebodes sazogadoebaSi, Tavis mxriv gavlenas axdens politikuri<br />

sistemis unarze _ miiRos gadawyvetilebebi. es procesi ganapirobebs saxelisuflebo<br />

gadawyvetilebebsa da qmedebebs, Cveulebriv, brZanebulebebis,<br />

kanonebisa da brZanebebis saxiT.<br />

qveynebi, ra Tqma unda, mravalgvarad gansxvavdeba erTmaneTisgan. zogi<br />

politologis azriT, es gansxvavebebi ufro mniSvnelovania, vid re<br />

msgavsebebi. Sesabamisad, isini politikur sistemebsac sxva dasxvanairad ansxvaveben<br />

erTmaneTisagan. am wignSi, magaliTad, yuradReba gama xvilebulia<br />

imaze, riT gan sxvavdeba demokratiuli, avtoritaruli da totalitaruli<br />

saxelmwifoebi. zogi mecnieri ar emxroba totalitaruli saxelmwifos cnebas<br />

da amitom ubralod ganas xvavebs demokratiul da arademokratiul<br />

saxelmwifoebs. sxvebi xazs usvamen politikis ekonomikur konteqsts<br />

msof lios sxvadasxva regionSi: postindustriul samyaroSi (Crdiloe­<br />

Ti amerika, dasavleTi evropa, avstralia da iaponia) da aRmosavleT aziis<br />

swrafad mzard sa xelwifoebSi (CineTi, samxreTi korea, taivani da singapuri);<br />

komunisturi samyaros gaRatakebul nangrevebSi (vietnami, CrdiloeT<br />

korea da kuba) da e.w. `naklebad ganviTarebul saxelmwifoebSi~. bolo dros<br />

aqtualuri gaxda gansxvaveba liberaluri demokratiis mqone da `tranziciul<br />

saxelmwifoebs~ Soris (ix. Tavi VII). sxva mecnierebi, rogorc zemoT<br />

ukve aRvniSneT, miuTiTeben msoflio simdidris araTana bar ganawilebaze da<br />

politikurad mniSvnelovani gansxvavebis xazs avleben (amas `CrdiloeTis da<br />

samxreTis konfliqtsac~ uwodeben) ekvatoris CrdiloeTiT mdebare ufro<br />

mdidar da ekvatoris samxreTiT ganlagebul Rarib qveynebs Soris. dabolos,<br />

zogierTi damkvirvebeli ganasxvavebs sicocxlisunarian da arSemdgar<br />

saxelmwifoebs (ix. 8 Tavi).<br />

saerTaSoriso urTierTobebi. saerTaSoriso urTierTobaTa specia listebi<br />

Seiswavlian, rogori urTierTobaa qveynebs Soris. ratomaa, rom saxelmwifoebi<br />

xandaxan mSvidobianad Tanaarseboben da sxva dros eomebian<br />

erTmaneTs? rogoria diplomatiis, ekonomikuri urTierTdamokidebulebis,<br />

gaeros da birTvuli Sekavebis gavlena mSvidobis SenarCunebis mcdelobebze?<br />

birTvuli xanis dadgomam, ra Tqma unda, moitana saerTaSoriso urTierTobebis<br />

Seswavlis gansakuTrebuli aucileblobac.<br />

omi da mSvidoba saerTaSoriso urTierTobebis yvelaze mwvave sferoa,<br />

mag ram araviTar SemTxvevaSi erTa derTi. sxva sakiTxebi sruliad gansxvavebulia,<br />

vaWrobidan da turizmidan _ terorizmamde, sagareo politikidan _<br />

agrarul <strong>politika</strong>mde, ekonomikuri politikidan _ emigraciamde. es da sxva<br />

sakiTxebi saerTaSoriso urTierTobebis specialistTa saqmianobis sagania,<br />

magram aravis unda hqondes imedi, rom yvela maTganis labirinTebs bolomde<br />

Caswvdeba. amitom, saerTaSoriso urTierTobebic, rogorc politikuri mecnierebis<br />

sxva qvedargebi, mravalwaxnagovania.<br />

zneobriobis roli sagareo <strong>politika</strong>Si kvlavac rCeba mwvave debate bis<br />

Temad. zogierTi mecnieri (maT, Cveulebriv, realistebs uwodeben xolme)<br />

am tkicebs, rom saxelmwifo interesebis dacva yovelTvis iyo da iqneba<br />

umTavresi principi saerTaSoriso urTierTobebSi. 7 sxva mecnierebi (maT<br />

37


38<br />

xandaxan idea listebs uwodeben) amis sapirispirod amtkiceben, rom zneobriobis<br />

mimarT yu radRebis gazrda migviyvans msoflio mSvidobamde da bolos<br />

mouRebs `omis sistemas~, romelsac realistebi fatalisturad iReben.<br />

sxvebis azriT, erovnul interesebsa da saerTaSoriso zneobriobas Soris<br />

gansxvavebis xazgasma mcdaria; magaliTad, demokratiuli qveyana SeiZleba<br />

daexmaros sxva qveyanaSi demokratias da amiT emsaxuros rogorc sakuTar<br />

interess, ise msoflio mSvidobasa da keTildReobas. 8<br />

sajaro mmarTveloba. ukanasknel wlebSi sajaro mmarTveloba zogan iswavleba<br />

ara rogorc politikuri mecnierebis erT­erTi qvedargi, ara med<br />

rogorc damoukidebeli disciplina, romelic mowodebulia gawvrTnas,<br />

moamzados adamianebi sajaro samsaxurSi karierisaTvis. arsebiTad, sajaro<br />

mmarTveloba ZiriTad yuradRebas aqcevs imas, rogor axorcielebs<br />

biurokratia saxelmwifo <strong>politika</strong>s. rogorc wesi, ZiriTadi aqcenti keTdeba<br />

erovnul (centralur) mTavrobaze, magram sajaro mmarTveloba aseve<br />

interesdeba Statebisa (regionisa, mTarg. Sen.) da adgilobriv xelisuflebebs<br />

Soris urTierTobebiT. mkvlevarebi cdiloben gaigon, ra exmareba da<br />

ra uSlis xels sajaro mmarTve lobisas biurokratias masze dakisrebuli<br />

funqciebis SesrulebaSi. biurokratiuli struqturebis, procedurebisa<br />

da procesebis Seswavla xdeba imisaTvis, rom gaizardos efeqtianoba da<br />

Semcirdes zedmeti xarji (gaflangva) da dublireba. gansakuTrebiT sayuradReboa,<br />

rogor da ratom ayalibebs biurokratia sakuTar politikur interesebs<br />

im samTavrobo politikis miRma, romlis cxovrebaSi gasatarebladacaa<br />

is mowodebuli.<br />

politologebi, sajaro mmarTvelobis Seswavlas, xSi rad calkeul SemTxvevebsac<br />

Seiswavlian (case studies), yuradRebas miapyroben ara marto imas, ra<br />

saSualebebiT xorcieldeba saxelmwifo xelisufleba, ara med imasac, gamoiyeneba<br />

Tu ara Zalaufleba sazogadoebriv interesebSi. am TvalsazrisiT, sajaro<br />

mmarTvelobis sfero mTlianad emTxveva politologTa sazrunavs.<br />

ratom swavloben <strong>politika</strong>s?<br />

is, Tu rogor Seiswavlian profesionali politologebi <strong>politika</strong>s, bevr<br />

informacias gvawvdis TviT disciplinis Sesaxeb, magram cota rames eubneba<br />

studentebs politologiis mniSvnelobis Sesaxeb. politikis sawyisi codna<br />

mniS v nelovania bakalavriatis studentis ganaTlebisaTvis im mizezTa gamo,<br />

romlebzec saubari Semdeg gveqneba. Tumca, politikis Seswavlisagan gamomdinare<br />

dadebiTi Sedegebi rom gaiazron, studentebma swavla guliT unda<br />

moindomon da goneba siaxles miapyron.<br />

piradi interesi<br />

vinaidan pirovnuli bedniereba bevradaa damokidebuli imaze, ras akeTebs<br />

an ar akeTebs xelisufleba, yvela Cvenganis interesSia gaverkveT, rogor muSa­


Sesavali: politikis Seswavla<br />

obs an ratom ver muSaobs igi. maga liTad, kolejis studentebisaTvis didi<br />

mniSvne lobis mqone politikuri sakiTxebia: federaluri programebi `muSaoba­swavla~,<br />

Statebis subsidiebi sazogadoebrivi ganaTlebisaTvis, dabalprocentiani<br />

sesxebi, fede raluri grantebi da studentTa interesebis dasacavad<br />

(an arda sacavad) gamotanili sasamarTlo gadawyvetilebebi. po litikis Seswavlis<br />

gziT, ukeT verkve viT politikuri sistemis mimarT damokidebulebaSi<br />

da viZenT codnas, romelic gvexmareba gavacnobie roT, rodis davuWiroT mxari<br />

da rodis davupirispirdeT cvlilebebs. amave dros, politikis Seswavla<br />

gvexmareba ganvsazRvroT, ramdenad SegviZlia dadebi Ti zegavlena movaxdinoT<br />

masze. yovelTvis gvafxizlebs imis gaazreba, rom TiToeuli Cvengani mxolod<br />

erTi pirovnebaa mravalmilionian erSi (da mravalmiliar dian msoflioSi),<br />

romelTa umravlesobas Cvenze aranakleb aqvs Se sisxlxorcebuli Tavisi<br />

mosazrebebi da crurwmenebi.<br />

sazogadoebrivi interesi<br />

ra SeiZleba sazogadeobrivi interesisaTvis imaze ufro mniSvnelovani<br />

iyos, vidre moqalaqeTa moraluri xasiaTi da qcevaa? samoqalaqo<br />

sazogadoebaze aisaxeba ubralo xalxis mier miRebuli yoveldRiuri<br />

ga dawyvetilebebi da arCevani. amave dros, samoqalaqo sazogadeoba<br />

da politikis gabatonebuli kultura da klimati, mniSvnelovan gavlenas<br />

axdens xalxze. msgavsi SesaZleb lobebisa da survilebis mqone adamianebs,<br />

garemoebaTa mixedviT, SeiZleba Zalze gansxvavebuli zneobrivi<br />

ganwyobilebebi ganuviTardeT. <strong>politika</strong> am garemoebaTa CamoyalibebaSi<br />

mniSvnelovan rols asrulebs da sazogadoebrivi interesi, Zalze farTo<br />

gagebiT, bewvze hkidia xolme.<br />

uaryofiTi magaliTi. nacisturi germaniis aRzeveba da dacema (1933­1945)<br />

naTlad gviCvenebs, ra uzarmazari gavlena SeuZlia politikurma reJimma<br />

iqoni os moqalaqeTa zneobriv xasiaTze. adolf hitleris meTaurobiT nacizmis<br />

yvelaze mniSvnelovani da gasaocari aspeqtebi misi principebi iyo.<br />

nacizmis politikuri doqt rina calsaxad efuZneboda rasobrivi upiratesobis<br />

doqtrinas. hitleri mZvinvarebda e.w. ariuli rasis upiratesobis<br />

gamo, TiTqosda, germaneli eris siwmindes emuq reboda ucxo rasebisa da Untermenschen-ebis<br />

(qveadamianebis) mier Seryvna. aseT msoflmxedve lobaze dafuZnebuli<br />

politikis Sedegi iyo mili onobiT udanaSaulo kacis, qalis da<br />

bavSvis sistematuri xocva. daaxloebiT 6 milioni ebraeli da milionobiT<br />

sxva adamiani, polonelebis, boSebis, seq sualuri umciresobebisa da Sez­<br />

Ruduli unarebis mqoneTa CaTvliT, daundoblad gaanadgures. rasobrivi<br />

`dabinZurebis~ gamogonili problemis bolomde mogvarebas nacistebi ise­<br />

Ti mondomebiT ekidebodnen, rom meore msoflio omis ukanasknel TveebSi<br />

sikvdilis banakebis mu Saoba samxedro kampaniebis xarjzec ki grZeldeboda.<br />

holokosti _ gazis kamerebisa da masobriv mkvlelobaTa Semzaravi<br />

sana xaoba _ gvaiZulebs davsvaT kiTxva, rogor SeiZleba aseTi masStabis<br />

39


40<br />

saSineleba momxdariyo viTomcda civilizebul qveyanaSi. rogor SeeZlo STambeWdavi<br />

huma nisturi tradiciebis mqone ers, romelmac Sva amdeni msoflioSi<br />

saukeTeso kompozitori, mwe rali da moazrovne, daeSva aseTi rame?<br />

nacizmis xanaSi, germaneli eri, erTi SexedviT, warmogvidgeba rogorc<br />

hitleris nebis danamati; sxva sityvebiT, holokostisaTvis saSineli moraluri<br />

pasuxismgebloba erT adamians _ adolf hitle rs ekisreba. mag ram<br />

zo gierTisaTvis es interpretacia saeWvoa, raki miaCnia, rom hitleri ver<br />

moaxerxebda masobrivi mkvlelobebis miseuli programis ganxorcielebas<br />

TanamoazreTa jgufis ga reSe. ra vuyoT maT, vinc mas politikis dagegmvaSi,<br />

koordinirebasa da marTvaSi exmareboda? erTi mkvlevaris, irving<br />

kristolis sityvebiT:<br />

rodesac nacistebis saqmes ecnobi, geufleba saSineli sicarielis<br />

SegrZneba da sagonebelSi vardebi. nuTu sul esaa? gansxvaveba danaSaulsa<br />

da damnaSaves Soris warmoudgenlad didia.<br />

Cven veliT, rom aRmovaCenT borot adamianebs, borotebis gansa<br />

xierebebs, dorblian, maniak mxecebs; mzad varT SeviswavloT<br />

TiToeuli nacistis saxis Tavisebureba, raTa davadginoT nacistis<br />

xasiaTis ganuyofeli niSnebi. magram nacizmis liderebi ar<br />

iyvnen eSmakiseulni, isini ar eTayvanebodnen borotebas. radgan<br />

nacistebs– raoden ironiuladac ar unda JRerdes es _ rogorc<br />

adams da evas codvis Cadenamde, araferi gaegebodaT keTilisa da<br />

borotis Sesaxeb da swored zneobrivi gulgrilobis elferi aris,<br />

maT rom aseT wvril man, uferul da zedapirul adamianebad warmogvidgens.<br />

9<br />

kristoli araa erTaderTi, romelic fiqrobda, rom yvela nacisti imde<br />

nad zneobrivad dacemuli ar iyo, ramdenadac zneobrivad gulgrili.<br />

zustad aseT adamianad warmogvidgens zogierTi mkvlevari albert Speers,<br />

hitleris SeiaraRebisa da samxedro momaragebis ministrs. 10 politikuri<br />

Teoretikosis hana arendtis mixedviT, aseTi iyo, adolf aixmanic, nacisti<br />

funqcioneri, romelic sikvdilis banakebis programis did nawils xelmZRvanelobda.<br />

arendtis azriT, aixmani ar iyo maincdamainc gansakuTrebuli,<br />

uCveulo adamiani. 11 mas Zalian undoda win wasuliyo, cxovrebaSi warmatebisaTvis<br />

mieRwia, gansakuTrebiT eamayeboda, rom SeeZlo saqme Sedegianad<br />

ekeTebina. miuxedavad imisa, rom gansakuTrebulad gamWriaxi an dakvirvebuli<br />

ar yofila, mainc Wkviani iyo. arendtis aRweriT, igi iyo meryevi, magram<br />

ara bevr sxva, `normalur~ adamianze metad. aixmani irwmuneboda, rom<br />

ebraelebis mimarT akviatebuli zizRi ar amoZravebda (Tumca, rogorc Cans,<br />

is ar iyo sakmarisad skeptikurad ganwyobili an damoukideblad moazrovne,<br />

rom SewinaaRmdegeboda maSindel germaniaSi farTod gavrcelebul antisemitizms).<br />

mokled, aixmani iyo zneobrivad gulgrili; kristolis sityvebiT,<br />

`mas araferi gaegeboda keTilisa da borotisa~.<br />

es mkvlevarebi mogviTxroben rigiT adamianebze, romlebic mona wi leobd<br />

nen gansakuTrebuli borotebis aqtebSi. isini gvagoneben CvenTvis nacnob


Sesavali: politikis Seswavla<br />

adamia nebs, SeiZleba sakuTar Tavsac ki. rTuli ar iqneba warmovidginoT<br />

aixmani CvenTvis ufro nacnob garemoSi, Tundac imedismomcem, pativmoyvare<br />

xelmZRvanel muSakad did amerikul korporaciaSi an axal gazrda,<br />

dawinaurebaze meocnebe TanamSromlad sagareo uwyebaSi. aseTi pirovneba,<br />

albaT, `muSaobiT daavadebuli~ (vorkoholiki), kompanisaTvis an qveynisaTvis<br />

Tavgadakluli, dawinaurebaze mofiqrali da xelmZRvanelis maamebeli<br />

iqneba. SeiZ leba, sulac ar iyos moklebuli wesier adamianur Tvisebebs<br />

da erTguli meuRle da moyvaruli mSobelic iyos (nacistebis Tvis<br />

ucxo ar iyo sakuTari ojaxebis mimarT siyvarulis, erTgulebis gamovlena).<br />

ZiriTadi am SemTxvevaSi isaa, rom es fariseveli pirovneba imdenadaa<br />

Cabmuli `realur samyaroSi~, viwro karieristuli miznebis terminologiiT<br />

rom vTqvaT, mas `abstraqtuli~ moraluri sakiTxebisaTvis dro da<br />

interesi ar gaaCnia.<br />

Tuki marTalia, rom aixmani rigiTi adamiani iyo, ratom arseboben ase cota<br />

aixmanebi? amis pasuxi ZiriTadad isaa, rom, sabednierod, adamia nebis umravlesobas<br />

iseT politikur reJimSi uxdeba cxovreba, romelsac nacistur<br />

germanias verc ki Seadareb. nacizmi iyo gadamwyveti faqtori or msoflio<br />

oms Soris germaniaSi yvela aixmanis pirovnebisa da xasiaTis CamoyalibebaSi.<br />

iseve, rogorc yovelma Segnebulma sursaTis maRaziis mepatronem icis, rom<br />

misi mizani mogebaa, aseve aixmansa da mis msgavsT esmodaT, rom maTi mizani<br />

gazis kamerebSi rac SeiZleba meti adamianis ganadgureba iyo. amas garda, igi<br />

imaSic darwmunebuli iyo, rom mis warmatebas, iseve rogorc maRaziis mepatronisas,<br />

ZiriTadad erTi kriteriumiT _ efeqtianobiT gansazRvravdnen.<br />

aixmanisaTvis mniSvneloba imas ki ar hqonda, ras akeTebda, aramed imas, ramdenad<br />

kargad akeTebda. savaraudod, is aseTive mondomebiT Seasrulebda<br />

dakisrebul movaleobas, parkebis dagegmvaze an yvavilebis dargvaze rom<br />

yofiliyo pasuxismgebeli. am borotmoqmedis banaluroba da misi borotebis<br />

mniSvneloba (sidide) erTdroulad saSinelicaa da Wkuis saswavlebelic, vinaidan<br />

zustad asaxavs maSindel germaniaSi gabatonebul <strong>politika</strong>s. 12<br />

germaniis xelmZRvaneloba adamianebis masobriv ganadgurebas aigivebda<br />

patriotizmsa da sazogadoebriv interesTan. inteleqtualuri damoukideblobisa<br />

da zneobrivi gambedaobis iSviaTi erToblioba iyo saWiro, am gabatonebul<br />

azrs rom ar ahyolodi. samwuxarod, zustad es Tvisebebi aklda<br />

ase Zalian aixmanisnair uamrav adamians. imis gaazreba, rom sazogadoebrivi<br />

interesisaTvis arasdros kargi araa xelisuflebis brma morCileba,<br />

gviCvenebs, Tu ramdenad mniSvnelovania politikis gageba.<br />

daskvna<br />

politikis Seswavla sam ZiriTad cnebas efuZneba. esaa wesrigi, Zalaufleba<br />

da samarTlianoba. politikuri cxovrebis gageba iwyeba imis aRiarebiT,<br />

rom adamianis cxovreba mowesrigebulia. kerZod, politikuri wesrigi asaxulia<br />

TemebSi (sazogadoebebSi), romlebSic adamianebi cxovroben da saerTo<br />

41


42<br />

identoba aqvT. Temis mowyoba, SenarCuneba da damkvidreba mmarTvelobis<br />

saSualebiT xdeba. yvelaze warCinebul da TviTkmar TemebSi mmarTvelobis<br />

gziT Seqmnilma struqturam warmoSva Tanamedrove eri­saxelmwifoebi.<br />

Zalaufleba, romelic ramdenime wyarodan SeiZleba gamomdi nareobdes,<br />

aris mTavrobis unari _ Seasrulos masze dakisrebuli movaleobebi. Tuki<br />

mTavroba ar gamoiyenebs Zalauflebas sazogadeobrivi interesebis Sesabamisad,<br />

dgeba xolme samarTlianobis sakiTxi. amgvarad, <strong>politika</strong>s yoveldRiur<br />

cxovrebaSi mniSvnelovani da yovlismomcveli adgili ukavia, radgan<br />

adamianis mier samar T lianobis dauokebeli Zieba mWidrodaa gadajaWvuli<br />

Zalauflebis gamoyenebasTan, miuxedavad imisa, rom zneobrivi sakiTxebi<br />

SeiZleba xandaxan sazogadoebisaTvis SeumCneveli rCebodes.<br />

politologebi Seiswavlian TavianT disciplinas imisaTvis, rom miakvlion<br />

WeSmaritebas politikuri institutebis, Zalebis, moZraobebisa da<br />

procesebis Sesaxeb. tradicionalisti politologebi dainteresebulni<br />

arian mTavrobis moqmedebebis SefasebiT, bihevioralistebi ki mecnierul<br />

meTodebs mimarTaven politikis Sedegebis aRwerisa da prognozirebisaTvis.<br />

TiTqmis yvela politologs aqvs specializacia; disciplinis yvelaze<br />

farTo qvedargia politikuri Teoria (an filosofia), amerikis mmarTveloba,<br />

SedarebiTi politologia, saerTaSo riso urTierTobebi da sajaro<br />

mmarTveloba.<br />

politikis Seswavlis mraval damajerebel mizezTagan gansakuTrebiT<br />

aRsaniSnavia ori: (1) politikis gageba pirovnuli interesis saqmea da (2)<br />

politikis kvlevis Sedegad, individs ufro zusti warmodgena uyalibdeba<br />

imaze, ra aris da ra ar aris sazogadoebrivi interesebis sagani. rigiT moqalaqeTaTvis<br />

am warmodgenis gadamwyveti mniSvneloba naCvenebi iyo germaniaSi<br />

nacizmis aRzevebis tragikuli maga liTiT.<br />

sakvanZo sityvebi<br />

<strong>politika</strong><br />

Temi, erToba<br />

mTavroba<br />

respublika<br />

saxelmwifo<br />

suvereniteti<br />

qveyana<br />

eri<br />

eri­saxelmwifo<br />

mravalerovani saxelmwifo<br />

saxelmwifos armqone erebi<br />

Zalaufleba<br />

avtoriteti<br />

legitimuroba<br />

legitimuri xelisufleba<br />

samarTlianoba<br />

tradicionalistebi<br />

bihevioralistebi<br />

marqsistebi<br />

daqvemdebarebis Teoria<br />

vaWrobis pirobebi


kiTxvebi gameorebisaTvis<br />

Sesavali: politikis Seswavla<br />

1. romel sam ZiriTad cnebas efuZneba politikis Seswavla?<br />

2. rogor SeiZleba politikuri problemis dadgena? aris Tu ara zogierTi<br />

konfliqti sxvebze metad politikuri xasiaTis? axseniT.<br />

3. riT ganasxvaveben politologebi?<br />

4. ra dadebiTi Sedegi SeiZleba moutanos adamians politikis da mmarTvelobis<br />

Ses wavlam?<br />

SeniSvnebi<br />

1. yvelaze didi gavlena iqonia baron de monteskies `kanonTa gonis~ II<br />

wignSi mocemulma politikuri mmarTvelobebis klasifikaciam. monteskie<br />

ganasxvavebda respublikebs, monarqiebs da despotur mmarTvelobebs,<br />

xolo Semdeg dayofas axdenda demokratiul res publikebad,<br />

romlebic mTeli xalxis mier imarTeba da aristokratul demokratiebad,<br />

romlebsac xalxis nawili marTavs (gan sakuTrebiT mdidarTa<br />

klasi). respublikebs istoriulad ganasxvaveben pirdapiri demokratiebisagan.<br />

amgvarad, jeims medisoni (albaT wamyvani figura SeerTebuli<br />

Statebis damfuZnebelTagan) mmarTvelobebs, romlebSic xalxi<br />

pirdapir monawileobda marTvaSi (da warmomadgenlobis imedze<br />

ar iyvnen) pirdapir demokratiebs uwodebda. radgan SeerTebuli<br />

Statebis mmarTveloba warmomadgenlobas iTvaliswinebda, mas respublika<br />

ewoda.<br />

2. ix. aseve Arthur Schlesinger Jr.­is The Disuniting of America: Reflections on<br />

a Multicultural Society (New York: Norton, 1993).<br />

3. Aristotle, The Politics mTargm. da red. Ernest Barker (New York: Oxford University<br />

Press, 1962), 4.<br />

4. platonisgan gansxvavebiT, romelsac politikuri filosofiis mamad<br />

moixsenieben xolme.<br />

5. Jack H. Nagel da John E. McNulty “Partisan Effects of Voter Turnout in Senatorial<br />

and Gubernatorial Elections”, American Political Science Review 90 (dekemberi<br />

1996): 780-793.<br />

6. ix. Leo Strauss­is What is Political Philosophy? da sxva kvlevebi (New York:<br />

Free Press, 1959), 10-12.<br />

7. arsebobs am midgomis sxvadasxva variacia: magaliTad, tradiciu li<br />

realizmis Teoria ganaviTares (Tumca garkveuli winaaRmdegobebis<br />

fon ze) politologebma, romlebsac neorealistebad an struqturul<br />

realistebad moixsenieben. maTi ZiriTadi Sromaa Kenneth Waltz­is Theory<br />

of International Politics, (Reading, Mass.: Addison-Wesley, 1979). ix. imave<br />

avtoris “Realist Thought and Neo-Realist Theory”, Journal of International<br />

Affairs XLIV (gazafxuli/zafxuli 1990): 21-37.<br />

43


44<br />

8. am ori midgomis mecnieruli Serwymis mcdelobad ix. Robert O. Keohaneis<br />

International Institutions and State Power (Boulder, Colo.: Westview Press,<br />

1989), kioheinis Teorias zogjer moixsenieben, rogorc neoliberalur<br />

instituciona lizms.<br />

9. Irving Kristol “The Nature of Nazism~ in The Commentary Reader, red. Norman<br />

Pohoretz (New York: Atheneum, 1965), 16.<br />

10. ix. Albert Speer­is Inside the Third Reich, Targm: R. Winston da C. Winston<br />

(New York: Avon, 1971). SeadareT Stanley Haverwas da David Burrell-is,<br />

“Self-deception and Autobiography: Reflections on Speer’s Inside the Third<br />

Reich”, wignSi Truthfulness and Tragedy: Further Investigations in Christian<br />

Ethics, red. Stanley Haverwas da sxvebi (South Bend, Ind.: University of<br />

Notre Dame Press, 1977), 82-97.<br />

11. Hannah Arendt, Eichmann in Jerusalem: A Report on the Banality of Evil (New<br />

York, Penguin Books, 1964). SeadareT Gideon Hausner-is, Justice in Jerusalem<br />

(New York: Schocken Bokks, 1968). 465.<br />

12. yvela germaneli an evropeli rodi iyo borotebisadmi aixmaniviT<br />

gulgrili da egoisti. aRsaniSnavi, Tumca aratipuri magaliTia oskar<br />

Sindleri(romlis saxeli mxatvruli filmis _ `Sindleris sia~<br />

wyalobiT gaxda yvelasaTvis cnobili). Sindleri germaneli biznesmeni,<br />

nacisturi partiis wevri iyo. man jer amuSava, Semdeg ki sakuTari<br />

saqmiani da partiuli kav Sirebis gamoyenebiT gadaarCina Tavisi ebraeli<br />

muSebi. Sindlerisa da sxva keTili qristianis mamacuri qmedebebi<br />

aRwerilia Eva Fogelman­is wignSi Conscience and Courage: Rescuers of<br />

Jews during the Holocaust (New York: Doubelday, 1994). ix. aseve Samuel P.<br />

Oliner da Pearl M. Oliner, The Altruistic Personality: Rescuers of Jews in Nazi<br />

Europe (New York: Free Press, 1988). eWvgareSea, rom mkiTxvelTa umravlesoba<br />

am mxsnelebTan da Sind ler Tan ufro gaaigivebs sakuTar Tavs,<br />

vidre aixmanTan, magram SemaSfoTebelia is faqti, rom gacilebiT<br />

ufro meti germaneli (`hitleriugendis~ aTeuloboT aTasi wevris<br />

CaTvliT) hitleris siZulvilis propagandiT monusxuli, aixmaniviT<br />

ufro iqceoda, vidre SindleriviT.


n a w i l i I<br />

SedarebiTi<br />

politikuri<br />

sistemebi<br />

Tavi II<br />

utopia: sanimuSo<br />

saxelmwifoebi<br />

Tavi III<br />

konstituciuri<br />

demokratia: warmomadgenlobis<br />

revolucia<br />

Tavi IV<br />

avtoritaruli saxelmwifoebi:<br />

tradiciuli<br />

mmarTveloba<br />

Tavi V<br />

totalitaruli saxelmwifoebi:<br />

warumatebeli<br />

utopiebi<br />

45


Tavi II<br />

utopia<br />

sanimuSo<br />

saxelmwifoebi<br />

platonis `saxelmwifo~: pasuxi<br />

filosofiaa<br />

samarTliani qalaqi<br />

keTilSobili tyuili<br />

frensis bekonis `axali atlantida~:<br />

pasuxi mecnierebaa<br />

stabiluroba da mecniereba<br />

samomavlo gegma<br />

karl marqsis uklaso sazogadoeba:<br />

pasuxi ekonomikaa<br />

ekonomikis wamyvani roli<br />

proletariatis diqtatura<br />

uklaso sazogadoeba<br />

utopiisaken dabruneba<br />

utopiiT STagoneba<br />

gza utopiisaken<br />

utopiis praqtikuloba<br />

utopia da adamianis buneba<br />

utopia da politikis<br />

ugulebelyofa<br />

distopia: ocnebidan koSmaramde<br />

oruelis samyaro<br />

utopia da terorizmi<br />

daskvniTi mosazrebani<br />

47


48 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

rogorc moqalaqeebi, xSirad mxars vuWerT (an vewinaaRmdegebiT) po litikas<br />

da liderebs, radgan gvjera, rom isini dagvexmarebian, sazogadoeba<br />

ukeTesi an ufro samarTliani gavxadoT. bevri Cveni politikuri arCevanis<br />

ukan garkveulwilad imaleba sajaro sikeTisa da kargi sazogadoebis idea.<br />

rogorc wesi, es Sexeduleba gauazrebelia _ miuxedavad imisa, rom gvjera ama<br />

Tu im politikuri wyo bisa, xSirad ver vaxerxebT davasabuToT amis mizezebi. 1<br />

miuxedavad amisa, mniSvnelovania SegveZlos Cveni politikuri ideebisa<br />

da idealebis safuZvelSi mdebare warmodgenebis gamoxatva da analizi.<br />

Tu gvinda politikuri sistemebis gaazrebuli Sedareba SevZloT (rac am<br />

teqstis I nawilis mizania), unda ganvsazRvroT, ra aris sazogadoebrivi<br />

sikeTe da ra ara. ideebi utopiis Sesaxeb, romlebic mocemulia ama Tu<br />

im filosofosis, Teologisa da sxvaTa nawerebSi, SeiZleba dagvexmaros<br />

politikis SesaZleblobebisa da SezRudvebis ukeTesad gagebaSi. rogori<br />

iqneboda saukeTeso politikuri wyo ba? ratom amboben xSirad, rom saukeTeso<br />

kargis mteria? ra ufro saSiSia po litikisTvis, mcirediT dakmayofileba<br />

Tu metismetisken swrafva?<br />

sityva utopia saTaves iRebs ser tomas moris (1478­1535) wignis saTauridan.<br />

igi mefe henri VIII­is dros inglisis lord­kancleri da gavleniani<br />

humanisti iyo. termini ou topos berZnulad `ararsebul ad gils~ aRniSnavs,<br />

xolo `eutopos~adgils, sadac yvelaferi kargad aris. yoveldRiur xmarebaSi,<br />

utopia, rogorc wesi, orive mniSvnelobas erTad moicavs. aqedan gamomdinare,<br />

SegviZlia vTqvaT, rom utopia aris ararsebuli adgili, sadac xalxi<br />

cxovrobs sruliad janmrTelad, harmoniulad da bednierad.<br />

dasavluri politikis filosofiis literatura moicavs kargad damu­<br />

Savebuli utopiuri gegmebis garkveul raodenobas. yoveli maTgani avtoris<br />

mier srulyofili politikuri wyobis Camoyalibebis mcdelobaa. utopiuri<br />

modelebi erTmaneTisagan specifikuri niSnebiT gansxvavdeba, Tumca yvela<br />

msgavs miznebs emsaxureba. uklebliv yvela utopisti cdilobda politikuri<br />

cxovrebis logika mis saboloo Sedegebamde mieyvana. am procesSi isini xSirad<br />

mimarTavdnen arsebuli politikuri, socialuri da ekonomikuri pirobebis<br />

farul da aSkara kritikas. am funqciis gamo, utopiuri konstruqciebi<br />

xSirad gamoiyeneboda politikuri sazomebis standartad an politikuri<br />

sistemebis ganxorcielebis Sefasebis kriteriumad. srulyofili sazogadoebis<br />

abstraqtuli modelebi xandaxan politikuri qmedebis praqtikuli<br />

sa xelmZRvanelos rolsac asrulebda. amgvarad, miuxedavad misi garegnuli<br />

ara praqtikulobisa, utopiuri azrebi emsaxureba mniSvnelovan miznebs da<br />

pirdapir Tu arapirdapir gavlenas axdens politikur saqmianobaze.<br />

cnobili utopiebis kvlevas viwyebT platonis `saxelmwifoTi~, romel sac<br />

utopiis or, mogvianebiT warmoSobil versias SevadarebT _ frensis bekonis<br />

`axal atlantidas~ da karl marqsis naSromebs, romelSic igi `uklaso<br />

sazogadoebis~ Rirsebebs gamoyofs. utopiuri Sromebi, romelic aRwerilia<br />

am TavSi, arCeulia im niSniT, Tu ra sferoSi poulobs pasuxs TiToeuli maTgani.<br />

platoni pasuxs filosofiis sferoSi poulobs, bekoni _ mecnierebaSi,<br />

marqsi ki _ ekonomikaSi.


utopia<br />

utopiuri literaturis mravali sxva mniSvnelovani nimuSic arsebobs.<br />

maga liTad, tomas moris `utopia~ (1516) dRemde mniSvnelovan nawarmoebad<br />

rCeba, iseve rogoc tomazo kampanelas `mzis qalaqi~, jeims heringtonis<br />

`okeaneTis Tanamegobroba~ (1656), frangi utopist­socialistebis _ Carls<br />

furies, sen­simonis nawerebi, aseve amerikeli mwerali edvard belami (1850­<br />

1898), romelmac ramdenime msgavsi idea asaxa wignSi: `xedva ukan: 2000­1887~<br />

(1888) asaxa. am da bevrma sxva Sexedulebam xeli Seuwyo utopiis ideisa da<br />

misi idealis SenarCunebas.<br />

aranakleb mniSvnelovania literatura distopiaze _ po li tikuri<br />

eqs perimentebze, romlebic sazogadoebaSi srulyofili sa marTlianobis<br />

miR wevas isaxavdnen miznad da sruli kraxi ganicades. am nawarmoebTa mizania<br />

warmoa Cinos is saSiSroebebi, romlebic arasrulyofil samyaroSi srulyofili<br />

wyobis aSenebis mcdelobas axlavs.<br />

platonis `saxelmwifo~: pasuxi filosofiaa<br />

platonis `saxelmwifo~ aris xangrZlivi dialogi sokratesa da mosau breebs<br />

Soris. sokrates (469­399 Zv.w.), romelic pirvel dasavlel politikis<br />

filosofosad iTvleba, miaCnda, rom `gauazrebeli cxovreba cxovrebad ar<br />

Rirs~. es idea gadaiqca dasavluri civilizaciis qvakuTxedad. sokrates<br />

brwyinvale moswavlis, platonis mier Semonaxuli da damuSavebuli sokrates<br />

filosofia fundamenturi alternativaa homerosis sokratemdeli naSromebisa,<br />

romelSic igi simama cesa da Rirsebas adidebda da sokrates ASemdgomi<br />

iesos moZRvrebebisa, romlis mixedviTac RmerTis rwmena da RvTis<br />

sityvis Sesabamisi moraluri qceva keTilSobili cxovrebis safuZvelia.<br />

siRrmiseul filosofiur kiTxvebze pasuxebis mudmivi Ziebis gamo, aTenis<br />

mmarTvelebi sokrates eWvis TvaliT uyurebdnen. sabolood sasamarTlom<br />

igi RmerTebis Seuracxyofasa da aTenis axalgazrdobis garyvnaSi<br />

daadanaSaula. igi gaasamarTles da miusajes sikvdili. sokratesTvis wayenebuli<br />

sasjelis sisruleSi moyvana (sawamlavis sakuTari xeliT miReba)<br />

rCeba inteleqtu alur Tavisuflebasa da politikur wyo bas Soris arsebuli<br />

dapirispirebulobis naTel magaliTad.<br />

platonis `saxelmwifo~ sokrates mier samarTlianobis cnebis gamokvleviT<br />

iwyeba. Semdeg is gadadis saukeTeso politikuri wyobis aRweraze:<br />

sazogadoeba, romelic moklebulia yovelgvar dapirispirebas filosofosebsa<br />

da mmarTvelebs Soris 2 (aseT sazogadoebaSi sokrates winaaRmdeg wayenebuli<br />

braldebebi usafuZvlo iqneboda. ar iarsebebda SiSi imisa, rom maswavleblebi<br />

axalgazrdebs moRalateebad aqcevdnen, vinaidan SesaZlebeli<br />

iqneboda erTdroulad filosofosic da patriotic yofiliyavi). aseTi<br />

qalaqis dafuZneba da aSeneba sxva araferi iqneboda, Tu ara politikuri azrebis<br />

srulyofa.<br />

49


50 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

samarTliani qalaqi<br />

dasawyisSi, skeptikuri msmeneli sokrates maqsimaluri politikuri sike ­<br />

Tis koncefciis ganviTarebisken ubiZgebs da cdilobs aaxsnevinos, ra tom aris<br />

ukeTesi iyo samarTliani, vidre usamarTlo. gana marTali ar aris, ekiTxebian<br />

mas, rom warmatebuli adamini, romelic usamarTlo qmede biT mopovebuli ZalauflebiTa<br />

da gavleniT sargeblobs, ufro bednieria, vidre sokratesaviT<br />

samarTliani kaci, romelsac arc Zalaufleba aqvs da arc gavlena? radgan<br />

samarTlis gamovlena qalaqSi ufro iolia, vidre adamianSi, iwyeba samar­<br />

Tliani qalaqis Zebna. 3<br />

Tavdapirvelad sokrate varaudobs, rom politikuri cxovreba im faqtidan<br />

gamomdinareobs, rom arc erT individs ar SeuZlia iyos damo u kidebeli.<br />

Semdeg igi aRwers Zalian martiv sazogadoebas mTavrobisa da gaWirvebis<br />

gareSe, romlis fermerebi, mejadageebi da sxva xelosnebi mxolod imdens<br />

gamoimuSaveben, ramdenic ubralo da mSvidi cxovrebis Sesa narCuneblad<br />

aris sakmarisi. am sazogadoebaSi, romelic cdilobs daikmayofilos fizikuri<br />

moTxovnilebebi (sakvebi, sas meli, TavSesafari da a.S.), TiToeuli<br />

pirovneba asrulebs erT gansazRvrul funqcias.<br />

erTferovnebis Tavidan asacileblad saWiroa samkaulebi. mag ram fufunebis<br />

Seqmna aTavisuflebs survils da sulis daumorCileblobas uyris<br />

safuZvels. Sedegad, qalaqi `mSfoTvare~ xdeba da gafarToeba sWir deba.<br />

kerZod, mas da, Wirdeba ufro meti miwis aTviseba, xolo am miznisaTvis jariskacebi<br />

xdebian saWiro. jariskacebi respublikaSi meore klasis warmomadgenlebi<br />

arian da maT Tadapirvelad mcvelebs uwodebdnen. dialogis<br />

msvlelobisas maTi movaleobebi sul ufro naTeli xdeba: maT unda daicvan<br />

polisi, rogorc mecxvaris ZaRlebi icaven faras.<br />

antikuri saberZneTis erT­erTi yvelaze<br />

didi filosofosi, platoni<br />

(428­348ww. Zv. w.) miiCnevda, rom idealuri<br />

saxelmwifos Zalaufleba<br />

fi losofosi mefeebis xelSi unda<br />

yofiliyo: `sanam filosofosebi ar<br />

gamefdebian, …qalaqebi verasdros<br />

moisveneben maTi mtrebisagan~.


utopia<br />

rogorc `saxelmwifoSi~ aris aRwerili, mcvelTa ganaTleba mraval adamianur<br />

saqmianobas moicavs, rogoricaa cxovrebis esTetikuri, inteleqtualu<br />

ri, moraluri da fizikuri aspeqtebi. sokrate Tvlis, rom ganaTlebis<br />

mi zani simar T lis swavlebaa. amis gamo, saWiro xdeba mcdar da saSiS ideebze<br />

cenzuris SemoReba. amgvari aRzrdis mTeli kursis ganmavlobaSi mkacri<br />

disciplinaa da culi. yvelaferi saerToa, maT Soris piradi nivTebic da<br />

meuRleebic. Temis siy varuli anacvlebs ubralo adamianur siyvaruls.<br />

oci wlis asakisTvis studentebi iyofian or jgufad: zogierTi maTga ni<br />

iniSneba SeiaraRebul qvedanayofSi da qalaqis damcvelis rolSi gvevlineba,<br />

isini saxelmwifo jariskacebi xdebian; isini, vinc mcvelis statuss inarCuneben,<br />

swavlas ganagrZoben. Semdgomi SerCevis dros ganisazRvreba samsaxuri, romelsac<br />

mcvelTa klasis es warmomadgenlebi sabolood mi iReben. yvela arCevani<br />

ganisazRvreba damsaxurebis mixedviT. xangrZlivi swavlis bolos, WeSmaritebis<br />

gagebis Semdeg, mcvelebi SeiZleba gaxdnen filosofosebi. umaRlesi donis<br />

brZen­filosofosebi mzad arian daikavon umaRlesi Tanamdebobebi. amgvarad,<br />

respublikas marTavan filosofosi-mefeebi.<br />

platoniseuli `saxelmwifo~ Sedgeba miwaTmoqmedTa da xelosanTa, mebrZolebisa<br />

da filosofos­mcvelTa klasebisgan. es samwaxnagovani dayofa<br />

asaxavs platonis azrs, rom adamianis suli iyofa sam nawilad: miwieri<br />

nawili, romelic gamomdinareobs fizikuri moTxovnilebebidan; keTilSobili<br />

nawili, romlis Sedegia risxva da aRSfoTeba, rodesac rame emuqreba<br />

CvenTvis Zvirfass; da racionaluri nawili, romelic WeSmaritebis dadgenas<br />

cdilobs. TiToeuli klasi ganasaxierebs erT ZiriTad Tvisebas. muSebi da<br />

xelosnebi, romlebic uzrunvelyofen qalaqis fizikuri moTxovnilebebis<br />

dakmayofilebas, TavSekavebulobiT gamoirCevian. maTi cxovreba organizebuli<br />

da zomieria. miuxedavad imisa, rom mebrZolebic TavSekavebulni arian,<br />

maTi mTavari Rirseba simamacea, romelic sulis keTilSobili nawilis srulyofilebaa.<br />

racionaluri nawilis srul yofileba _ sibrZne, filosofosebis<br />

kuTvnilebaa (romlebsac, ra Tqma un da, aqvT agreTve danarCeni ori<br />

Rirsebac). mxolod filosofosebs aqvT srul yo fili suli; maTi arsebis<br />

yvela nawili srulyofilia, rogorc maTi sulis na wilebis urTierTkavSiri.<br />

maTi yovlismomcveli srulyofilebis gamo, mxo l od filosofosebs Seu­<br />

ZliaT samarTalis, yvelaze mniSvnelovani Rirsebis srulad aRqma. me tic,<br />

vinai dan respublikis TiToeuli komponenti masze dakisrebul samuSaos<br />

kargad asrulebs (mosavlis moyvana da sagnebis Seqmna, qalaqis dacva an mar­<br />

Tva) da, amavdroulad, erT­erT mniSvnelovan Rirsebas warmoaCens (TavSekaveba,<br />

simamace an sibrZne), es warmosaxviTi qalaqi samarTlianadac iTvleba.<br />

qalaqi da Tanac rogori! erT­erTi komentatoris azriT, `yvela dasavleli<br />

kacis miswrafeba samarTlianobisa da kargi cxovrebisaken, sokrates SemoTavazebebSi<br />

aris gadmocemuli da ganxoricielebuli~. 4 es aris qalaqi, sadac<br />

adamianTa niWis gamoyeneba ar aris SezRuduli siRaribis, dabadebis<br />

an sqesis mixedviT da SemTxveviTi ojaxuri kuTvnileba da qalaqi ar<br />

zRudavs adamianis Semecnebisa da sikeTisaken swrafvas; es aris re­<br />

Jimi, sadac Wkviani, moqalaqeobrivi Segnebis mqone adamianebi marTaven<br />

sa zo gadoebrivi keTildReobisTvis. 5<br />

51


52 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

TiToeuli moqalaqe im saqmes asrulebs, romelic yvelaze kargad SeuZlia.<br />

isini sazogadoebisaTvis gaweuli samsaxuris Sesabamis aRiarebas,<br />

didebasa da pativiscemas moipoveben. es qalaqi pasuxobs kiTxvaze, romelic<br />

sokrates dausves Tavdapirvelad. swored filosofosebi arian samarT liani<br />

da yvelaze bednieri adamianebi (namvilad ufro bednieri, vidre usamarTloni),<br />

magram maTi bedniereba ar aris damokidebuli usamarTlod miRebul<br />

Zalauflebaze. cxadia, respublikaSi filosofosebi ar idevnebian; isini<br />

mmarTveli pirebi arian da maT arasdros asamarTleben.<br />

rom ara filosofosebis mmarTveloba, da rom ara maTi samarT lianoba<br />

da sibrZne, sxvadasxva arasasurveli movlena ganviTardeba. magaliTad, imisaTvis,<br />

rom saxelmwifo moxelisaTvis sazogadoebrivi interesebi kerZo<br />

interesebze maRla idges, jariskacTa da mcvelTa klasebs Soris naTesauri<br />

kavSiri akrZalulia. sazogadoebaSi niWieri da Wkviani adamianebis mudmivad<br />

arsebobas evgenikuri programa uzrunvelyofs, romelic adamianTa<br />

seq sualur kavSirebze saxelmwifo kontrols axorcielebs. mcvelTa klasi<br />

mxolod harmoniulad Sexamebuli `qorwinebis festivalis~ sistemiT mravldeba,<br />

romlis erTaderTi mizani koleqtiuri (da SerCeviTi) gamravlebaa<br />

garkveuli miznebisaTvis. araferi unda miendos SemTxveviTobas.<br />

keTilSobili tyuili<br />

qveda fenis wevrTa dasamSvideblad (imis gaTvaliswinebiT, rom isini<br />

savaraudod verc gaigebdnen da arc daTanxmdebodnen maT dabal statuss)<br />

filosofosi­mefeebi valdebulni arian mudmivad mimarTon keTilSobil<br />

tyuils _ oficialur miTs, romelzec samarTliani qalaqi aris damyarebuli.<br />

amgvarad, yvela moqalaqes (filosofosebis garda) eubnebian, rom<br />

maTi warsuli cxovrebis mogonebebi mxolod sizmrebia da rom isini adre<br />

cxovrobdnen miwisqveSeTSi, sadac maT qmnidnen da wvrTnidnen. rodesac saamisod<br />

mzad iyvnen, maTi deda _ dedamiwa, gzavnida maT zedapirze. amasTanave,<br />

formirebis procesSi maT miecaT suli, romelic iyo Seqm nili oqrosgan (filosofosebis),<br />

vercxlisgan (mebrZolebis), an rkinisa da brinjaosagan (miwaTmoqmedebisa<br />

da xelosnebis). am miTis mizania saxelwifos mcxovrebTa<br />

darwmuneba, rom yvelani debi da Zmebi arian, agreTve imisaTvis, rom klasobrivi<br />

sistema, romelic saxelwifos arsebobisaTvis umniSvnelovanesia, yovelTvis<br />

popularuli iyos.<br />

saukeTeso politikuri saxelmwifos aRweris dros sokrate aseve saub robs<br />

im sirTuleebze, romelic axlavs mis Seqmnasa da SenarCunebas. res publikis<br />

ara mxolod zogadi koncefciaa arapraqtikuli, aramed misi gan xorcielebac<br />

SeuZ lebeli Cans. sokrate naTlad gviCvenebs, ra safasuris gadaxda iqneboda<br />

aucilebeli aseTi politikuri wyobis SeqmnisaTvis. rogorc davinaxeT, safasuri,<br />

romelic aseTi wyobis danergvisTvis iqneboda saWiro, aris ojaxebis<br />

aRmofxvra, cenzuris daweseba, sicruis farTod gavrceleba reJimis moraluri<br />

safuZvlis SesanarCuneblad da im xalxis mmarTveloba, romelsac ar surs<br />

marTva.


utopia<br />

miuxedavad imisa, rom platonis saxelmwifo SeiZleba ar iyos romelime<br />

momavali politikuri reJimis sqema, igi sasargebloa sxva kuT xiTac. pirvel<br />

rigSi, igi siRrmiseulad ikvlevs iseT saWiro politikur ideebs, rogoricaa<br />

samarTlianoba, tirania da ganaTleba. igi gvTavazobs saukeTeso politikuri<br />

wyobis gaazrebul ideas da amasTanave gviCvenebs misi danergvis praqtikul<br />

xarvezebs. sabolood, platonis saxelmwifo unda miviRoT ara rogorc politikuri<br />

miTiTeba, ara med rogorc filosofiuri savarjiSo. sokrates eqskursia<br />

utopiaSi warmogvidgens adamianis azris srulyofis mcdelobas da ara<br />

adamianis qcevis srulyofis formulas.<br />

frensis bekonis axali atlantida:<br />

pasuxi mecnierebaa<br />

idea imis Sesaxeb, rom utopia realurad miiRweva `aq~ da `axla~, meTxuTmete<br />

saukunis Semdeg gaxda popularuli. frensis bekoni (1561­1626) iyo<br />

pirveli da yvelaze gavleniani gamavrcelebeli utopiuri ideisa, romlis<br />

mi xedviTac mecnierebas SeuZlia adamianebs misces yvelaze sasurveli<br />

sikeTe _ komfortuli TviTSenarCuneba. isini, visac dRes sjeraT an<br />

adideben adamianis progresis, mecnieruli miRwevebis, teqnologiuri<br />

siaxleebis an msoflio politikuri modernizaciisa da ganviTarebis brwyinvalebas<br />

(ix. Tavi IX), ZiriTadad ise Tive politikuri reJimis sisworeSi arian<br />

darwmunebulebi, romelic bekonis sqemasTanaa axlos.<br />

axal atlantidaSi (1627) bekoni aRwers mogzaurTa warmosaxviT voiaJs,<br />

romlebmac aRmoaCines kunZuli bensalemi. isini daitanj nen wynar okeaneSi<br />

xangrZlivi mgzavrobiT da sWirdebodaT sakvebi da dasveneba. Tavdapirvelad,<br />

kunZulis mkvidrebma gaafrTxiles, ar gadasuliyvnen kunZulze, magram<br />

molaparakebebis Semdeg mainc darTes neba. stumarTa pirveli uaryofiTi<br />

STabeWdileba gaqra, rogorc ki naxes kunZuli iseTi, rogoric is namdvilad<br />

aris: dalocvili, bednieri adgili.<br />

stabiluroba da mecniereba<br />

bensalemis yoveldRiuri cxovrebis praqtikuli detalebis ume tesoba<br />

bekons mxolod zedapirulad aqvs aRwerili. miuxedavad imisa, rom kun­<br />

Zulis wargzavnilebma evropaSi saidumlo eqspedicia Caatares mecnieruli<br />

miRwe vebis Sesaswavlad, sxva mxriv kunZuli mowyvetilia msoflios.<br />

amgvari geografiuli izolaciis gamo, Tavdacvis saWiroeba ar arsebobs.<br />

kunZuli ekonomikuradac TviTkmaria. mdidari bunebrivi resursebis xarjze<br />

bekoni qmnis yovelmxriv uzrunvel yofil qveynas.<br />

bensalemi qristianuli sazogadoebaa, magram aRiarebs religiur Tavisuflebas.<br />

sxvadasxva religiuri aRmsareblobis wevrebs ukaviaT maRali Tanamdebobebi,<br />

aq tolerantoba normaa. religiuri disputebi, romlebmac ganxeTqileba<br />

Camoagdo bevr evropul qveyanas Soris, utopiur kunZulze ar arsebobs.<br />

53


54 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

frensis bekoni (1561­1626) – ingliseli filosofosi,<br />

mecnieri, eseisti da saxelmwifo moxele<br />

– im mosazrebas uWerda mxars, rom mecniereba<br />

kacobriobis TviTSenarCunebis gasaRebia:<br />

`bunebaze rom ibatono, mas unda daemorCilo~,<br />

ambobda igi.<br />

bensalemis socialuri safuZveli ojaxia; qorwineba aris sazogadoebis<br />

fuZe. dResaswaulebis dros, romelic ojaxis zeimad aris cnobili da<br />

daarsebuli da dafinansebulia saxelmwifos mier, gansakuTrebul pativs<br />

didi ojaxis ufrosebs miageben. ojaxi da moraluri saqcieli urTierTdakavSirebuli<br />

da stabiluri Temuri cxovrebis qvakuTxedad aris miCneuli.<br />

Temis stabilurobas aZlierebs is faqtic, rom 2000 wlis win didsulovanma<br />

mmarTvelma solomonma Seqmna imdenad srulyofili kanonebi, romelTaA ganaxleba<br />

mas mere saWiro aRar gamxdara.<br />

bensalemi Zalian progresuli sazogadoebaa. misi saukeTeso moazrovneebi<br />

ikribebian kolejSi, romelsac Sesabamisad solomonis saxli ewodeba;<br />

aq mecnierebis kanonebi eqsperimentebisa da dakvirvebis gziT `sagnebis<br />

mizezebis da idumali bunebis garkvevis; yvela SesaZ lo saSualebiT<br />

adamianis imperiis sazRvrebis gafarToebis~ aRmosaCenad gamoiyeneba.<br />

platonis `saxelmwifosgan~ gansxvavebiT, bensalemSi codnas ara mxolod<br />

sakuTari keTildReobisTvis iZenen, aramed bunebaze batonobisaTvisac.<br />

mecniereba unda iyos gamoye nebuli `adamianis yofis SemsubuqebisaTvis~.<br />

bekoniseuli meCvidmete saukunis Sexeduleba bevr sakiTxSi winaswarmetyvelurad<br />

JRers. magaliTad, kunZulze mecnierebis meSveobiT cxovrebis<br />

saSualo xangrZlivoba SesamCnevad izrdeba, vinaidan avadmyofobis mTeli<br />

simZime aRmofxvrilia, Seqmnilia xilisa da yvavilebis axali jiSebi, zogierT<br />

maTgans samkurnalo Tvisebebi aqvs, mkurnalobis sferoSi teqnologiuri<br />

revolucia moxda. bensalemis mkvidrT bunebrivi katastrofebis<br />

Tavidan acileba SeuZliaT, vinaidan maTi mecniereba bunebis umkacres saidumloebasac<br />

ki xsnis.


samomavlo gegma<br />

utopia<br />

miuxedavad imisa, rom mecnierebi ver Tanxmdebian, raSi mdgo mareobs<br />

bekonis axali atlantidis namdvili mizani, naSromi Zalian mniSvnelovania.<br />

erTi cnobili da avtoritetuli moazrovne bekonSi `pirvel realur,<br />

Tanamedrove utopists~ xedavs, vinaidan bekons egona, rom misi idea luri<br />

sazogadoeba arsebobas SeZlebda. 6 axali atlantida ar moiazreboda rogorc<br />

momavlis zusti gegma; Tumca, bekonma SemogvTavaza sazogadoebis erTi Sesa­<br />

Zlo forma, romelSic mecnieruli progresi SeuzRudavad iqneboda nebadarTuli.<br />

bekonis teqnologiuri utopiis xedva miznad ar isa xavda arsebuli<br />

sazogadoebisadmi protests, es iyo adamianis mdgomareobis radikaluri<br />

gaumjobesebis gegma.<br />

karl marqsis uklaso sazogadoeba:<br />

pasuxi ekonomikaa<br />

karl marqsic (1818­1883) utopisti iyo, magram platonisa da bekonisagan<br />

gansxvavdeboda. marqsis winamorbedni iwyebdnen Tavisi samoTxis detaluri<br />

aRweriT da rodesac socialuri realobis kritikaze gadadiodnen, es<br />

ufro farulad xdeboda, vidre aSkarad. maTgan gansxvavebiT, marqsma daiwyo<br />

arsebuli sazogadoebis aSkara kritikiT da miseuli utopiis mxolod<br />

zogadi monaxazi Seqmna. is sakuTar Tavs praqtikos­realistad miiCnevda da<br />

ara meocnebe idealistad. igi Tavis msoflmxedvelobas istoriuli da socialur­ekonomikuri<br />

realobis swor empiriul aRqmad ganixilavda da amiT<br />

uaryofda, rom misi ideebi warmosaxviT azrovnebas efuZneboda.<br />

55<br />

karl marqss (1818­1883) _ germanel filosofoss,<br />

ekonomistsa da revolucioners _ miaCnda,<br />

rom samarTliani samyaro mxolod kacobriobis<br />

kapitalisturidan socialistur<br />

ekonomikaze gadasvliTa da sazogadoebis<br />

evo luciiT miiRweva: `aqamde arsebuli yvela<br />

sazogadoebis istoria klasTa brZolis istoriaa~.<br />

miuxedavad amisa, marqsizmSi utopiuri elementi aSkaraa. wina morbedi<br />

utopistebisagan gansxvavebiT marqss sjeroda, rom misi idealuri sazogadoeba<br />

ara mxolod SesaZlebeli, aramed gardauvali iyo. klasebs Soris mwvave<br />

brZola, romelsac igi winaswarmetyvelebda (ix. Tavi XIV), mxolod im Sem­


56 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

TxvevaSi SeiZle ­ba iqnes sworad gagebuli, Tu es brZola aRiqmeba, rogorc<br />

mSvidobisa da siuxvis aRTq mul qveyanaSi utopiuri cxovrebis aucilebeli<br />

Sesavali. es winaswarmetyveleba, marq sis azriT, iyo dauZleveli Zalis<br />

sa boloo Sedegi, romelic ka cob riobis istorias misi gardauvali bediswerisken<br />

_ uklaso sazogadoebisken _ miaqanebda.<br />

ekonomikis wamyvani roli<br />

marqsis galaSqreba ekonomikuri uTanasworobis winaaRmdeg, mecxramete<br />

saukunis Sua periodSi kapitalizmTan asocirebuli Sromis mZime<br />

pirobebiT da farTod gavrcelebuli tanjviT iyo gamowveuli. mdidari<br />

komerciuli da industriuli elita (burJua kapitalistTa klasi) ewinaaRmdegeboda<br />

reformebs, romlebic gaRaribebuli muSaTa klasis (proletariatis)<br />

cxovrebis pirobebis gaumjobesebisaken iyo mimarTuli.<br />

marqsis kapitalSi naTlad aris aRwerili dasaqmebis sferodan motanili<br />

iseTi magaliTebi, romlebmac misi risxva gamo iwvia, magaliTad:<br />

meri en voklim imuSava Sesvenebis gareSe 26.5 saaTi 60 sxva gogosTan er­<br />

Tad, 30 gogo erT oTaxSi, ris gamoc saWiro raodenobis Jangbadis nacvlad<br />

mxolod erT mesamed kubur futs SeisunTqvdnen... meri en vokli<br />

cudad gaxda paraskevs [da] mokvda kviras... eqimma keisma, romelic dagvianebiT<br />

gamoiZaxes, sasamarTloSi ganacxada, rom `meri en vokli mokvda<br />

xalxiT gadatvirTul oTaxSi xangrZlivi muSaobis Sedegad~. 7<br />

marqsisaTvis meri en voklis da sxva misnairebis sikvdili ubralo Se mTxveviToba<br />

ar yofila. mas swamda, rom ekonomika _ materialur saWiroebaTa<br />

warmoeba da ganawileba _ adamianis cxovrebis ZiriTadi ganmsazRvrelia da<br />

rom istoriulad adamianTa sazogadoebebi iqmneboda da ingreoda ekonomikuri<br />

faqtorebis mkacri dinamikis Sesabamisad. mas sjeroda isic, rom meri<br />

en vokli, raki kapitalizmis epoqaSi daibada, ganwiruli iyo xanmokle da<br />

xelmokle cxovrebisaTvis da saarsebo minimumisTvis samuSaod. warmoebis<br />

mepatroneebs _ kapitalistebis klass ki _ SeeZlo sul ufro metad gamdidrebuliyo.<br />

en voklis cxovreba da adreuli sikvdili gamowveuli iyo<br />

mecxramete saukunis Sua periodis Semosavalze orientirebuli ekonomikiT.<br />

Tumca, marqsis azriT, kapitalizmis ganviTarebis logikam, gardauvali<br />

gaxada siZunwesa da eqspluataciaze agebuli Zalauflebis zestruqturebis<br />

ngreva da marqsis sayvareli proletariatis _ Raribi da gariyuli muSaTa<br />

klasis didi socialuri aRmasvla.<br />

proletariatis diqtatura<br />

marqsi revoluciuri procesis pirvel stadias, romelic dau yov nebliv<br />

mohyveba kapitalizmis gadavardnas, proletariatis diqtaturas uwodebs.


utopia<br />

marqsis mtkicebiT, es istoriuli epoqa komunizmis pirveli stadia unda<br />

yofiliyo da kacobriobis istoriaSi socialisturi aTaswleulis dasawyisi<br />

ganesaxierebina. proletariatis diqtatura, rogorc droebiTi fenomeni,<br />

iarsebebda mxolod im dromde, sanam iarsebebda kontrrevoluciisagan dacvis<br />

auci lebloba. am drois ganmavlobaSi Seiqmneboda axali revoluciuri<br />

programebi `yvelasgan SesaZleb lobebis mixedviT, yvelasTvis saWiroebaTa<br />

mixedviT~ principiT. amgvari <strong>politika</strong> gulisxmobda kerZo sakuTrebis gauqmebas,<br />

mudmivad mzard saSemosavlo gadasaxads, memkvidreobis uflebis<br />

gauqmebas, saxelmwifos mier yvela sakredito dawese bulebis, agreTve komunikaciisa<br />

da transportis saSualebebis centralizacias, yvela bavSvisaTvis<br />

ufaso ganaTlebis SemoRebas, bavSvTa Sromis gauqmebas, saxelmwifos sakuTrebaSi<br />

arsebuli qarxnebisa da warmoebis saSualebebis gafarToebas da<br />

`gamouyenebeli miwebis kultivaciasa da miwis gaumjobe sebas zogadi gegmis<br />

Sesabamisad.~ 8<br />

am stadiebis Tanmimdevrulad Sesrulebis Sedegad xelisufleba ubralod<br />

TavisTavad gaqreboda. roca (marqsis kolegis, fridrix engelsis<br />

azriT) klasobrivi gansxvaveba da antagonizmi bunebrivad qreba, saxelmwifo<br />

Zalauflebis CarTva socialur urTierTobebSi zedmeti xdeba<br />

da `adamianTa mmarTve loba icvleba sagnebis da warmoebis procesis<br />

administ rirebiT~. sa boloo jamSi `saxelmwifo ar `nadgurdeba,~ igi gadaSendeba.~<br />

9<br />

arsebiTad, marqsi, proletariatis diqtaturas (komunizmis socialistur<br />

safexurs), uklaso utopiis aucilebel Sualedur rgolad ganixilavda.<br />

marqss swamda, rom adamianebi sufTa gonebiT ibadebian da is, rac<br />

mogvianebiT maT go nebaSi aRibeWdeba, ufro metad sazogadoebis bunebiT ganisazRvreba,<br />

vidre individualuri genetikuri memkvidreobiT. metic, marqsi<br />

ver xedavda pirovnebis WeSmarit interesebsa da sazogadoebis interesebs<br />

Soris SesaZlo daZabulobas. Sesabamisad, socialistur xanaSi xalxi<br />

bunebrivad SeiTvisebda socialistur Rire bulebebs. kapitalisturi saxelmwifoebisgan<br />

gansxvavebiT, sadac, TiTqos, konkurentuli moqalaqeebis<br />

Camoyalibebas uwyoben xels, romlebic sinamdvileSi degradirebulni arian<br />

da eqspluatacias uweven erTmaneTs, socialisturi saxelmwifo ayalibebda<br />

kooperatiul moqalaqeebs, romlebic pativs scemdnen da exmarebodnen erTmaneTs.<br />

klasobrivi konfliqti TavisTavad aRmoifxvreboda da interesTa<br />

bunebrivi harmo niiT iqneboda Canacvlebuli.<br />

saxelmwifoTa gaqrobis marqsistuli rwmena interesTa mTlianobis<br />

erTgvar logikaze iyo dafuZnebuli: kerZo sakuTrebis SemcirebiTa da<br />

Sromis danawilebiT socialuri uTanasworoba mcirdeba, xolo socialuri<br />

uTanasworobis SemcirebiT _ SeiaraRebuli konfliqtis mizezebi.<br />

TavisTavad, klasebis ararsebobis SemTxvaSi klasobrivi brZolac SeuZlebeli<br />

xdeba. dabolos, SeiaraRebuli konfliqtis SemcirebiT saxelmwifos<br />

saWiroebac mcirdeba. warsuli sazogadoebebi iyo mxolod adamianTa<br />

gamogoneba klasobrivi dominantobis SesanarCuneblad. marqsis Tanaxmad,<br />

socialuri klasebis gaqrobasTan erTad ufunqciod darCenili mTavrobac<br />

mokvdeba.<br />

57


58 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

uklaso sazogadoeba<br />

rogorc marqsi winaswarmetyvelebda, mTavrobis arsebobis bunebrivi<br />

da sasruli komunizmis meore stadia _ uklaso sazogadoebaSi unda<br />

momxdariyo. am komunistur utopiaSi namdvili adamianuri survilebis<br />

dak mayofileba SesaZlebeli iqneboda. kapitalizmSi, werda marqsi, `yvelas<br />

konkretuli, gansazRvruli saqmianobis Tavsmoxveuli sfero aqvs,<br />

romelsac Tavs ver daaRwevs. monadirea is meTevze, mwyemsi Tu `kritikuli<br />

kritikosi~, aseTad unda darCes, Tu ar unda, rom arsebobis saSualeba dakargos.~<br />

10 amis sapirispirod, komunizmSi,<br />

sadac aravis aqvs saqmianobis gan sazRvruli sfero, magram SeuZlia<br />

moamzados sakuTari Tavi mis mier arCeul dargisaTvis, saerTo<br />

produqciis regu lirebis gziT sazogadoeba SesaZlebels xdis CemTvis<br />

gavakeTo erTi saqme dRes da meore xval. vinadiro diliT, viTevzao<br />

SuadRes, vmwyemso naxiri saRamos, agreTve gavakritiko vaxSami _<br />

zustad ise, rogorc me minda _ monadired, meTevzed, mwyemsad an kritikosad<br />

gadaqcevis gareSe. 11<br />

individualuri TviTrealizaciis paralelurad, ganviTardeboda bednierebis<br />

momtani socializmi, romlis drosac adamianebi iqnebodnen `loialuri,<br />

brZeni da arakorumpirebuli amxanagebi, romlebic erTmaneTs sruliad<br />

araegoisturi keTilganwyobiT moepyrobodnen.~ 12 marqsis uklaso<br />

sazogadeba am mxriv virtualurad yvela da narCen utopias mogvagonebs.<br />

erT­erTi mecnieri marqsistuli utopizmis Sesaxeb aRniSnavs, rom komunisturi<br />

sazogadoebis marqsiseuli aRwera bevr sxva utopiur SromasTan<br />

`saerTo eTikur safuZvels~ iziarebs, romlis mTavari maxasiaTeblebicaa<br />

`saerTo da ara konkurentuli Sroma, sazogadoebisTvis sasikeTo miznebi<br />

da ara TviTkmayofileba da hedonizmi _ TiToeul wevrze socialuri pasuxismgeblobis<br />

eTika da ara yvelaze ZlierTa gadarCenisaTvis brZola.~ 13<br />

momavlis suraTi, romelic marqsma da engelsma msoflios SesTava zes,<br />

namdvilad mimzidveli d a utopiuri iyo:<br />

danaSauli aRmoifxvrebo da, cxovrebis xangrZlivoba gaizrdeboda,<br />

Zmoba da TanamSromloba axal moralur wesebs daamkvidrebda, mecnieruli<br />

prog resi swrafi tempiT gan viTardeboda. yvelaferTan erTad,<br />

socializmis mTel msoflioSi gavrcelebiT, kacobriobis udides daavadebas<br />

_ omsa da mis tyup Zmas, nacionalizms _ adgili aRar eqneboda.<br />

amas saerTaSoriso megobroba mohyveboda ... socialuri revoluciiT<br />

kacobrioba daasrulebda mis `preistoriul~ xanas da pirvelad Seabijebda<br />

iq, rasac SeiZleba misi sakuTari istoria ewodos.<br />

...revoluciis Semdgom gaerTianebul uklaso sazogadoebas pirvelad<br />

SeeZleba gadawyvitos, romeli gziT wavides da rogor gamoiyenos sakuTari<br />

resursebi da SesaZleblobebi. pirvelad Cven Tavad SevqmniT<br />

sakuTar istorias! es aris `naxtomi monobidan damoukideblobisaken,<br />

sibne lidan sinaTlisaken.~ 14


utopiisaken dabruneba<br />

utopia<br />

arc erT utopiaSi, romelic ganvixileT, ar arsebobs konf liqti, Suri,<br />

winaaRmdegoba, mtruli disputebi an piradi imedgacrueba. aranairi Rrmad<br />

fesvgadgmuli dapirispireba ar yofs individebs da ar arsebobs didi antagoniz<br />

mi sazogadoebasa da saxelmwifos Soris. Tumca, yvela es idealuri saxelmwifo<br />

sxvadasxva xedviT aris inspirirebuli da wesrigis gegmac sxvadsxvagvari<br />

aqvs.<br />

utopiiT STagoneba<br />

rogorc vnaxeT, politikuri moazrovneebi utopias sxvadasxva mizezis<br />

gamo qmnian. `saxemwifoSi~ platonma adamianis srulyofilebis sazRvrebi<br />

gamo ikvlia; igi ara marto saukeTeso politikuri wyobis aRweras cdilobda,<br />

aramed surda naTeli moefina im problemebisaTvis, romlebic SesaZloa mohyoloda<br />

aseTi politikuri wyobis daner gvis mcdelobas. misgan gansxvavebiT,<br />

bekonma `axa li atlantida~ dawera ara imisaTvis, rom adamianuri Sesa­<br />

Zleblobebis zRva ri eCvenebina, aramed warmoeCina, Tu risi miRweva SeuZlia<br />

Tanamedrove mecnierebaze dafuZnebul sazogadoebas. bekons ainteresebda<br />

ara adamianTa SezRu dvebi, aramed maTi SesaZleblobebi. misi naSromi damaimedebelia<br />

da adamianis keTildReobis SesamCnev gaumjobesebas gvpirdeba.<br />

marqsis utopiuri Sexedulebac imedismomcemia; metic, igi Sed geba<br />

misi msoflmxedvelobis logikuri da aucilebeli nawilisgan. gzis bolos<br />

uklaso sazogadoebis dapirebis gareSe, Zaladoba da tanjva, romelic<br />

marqsis rwmeniT, aucileblad Tan unda axldes kapitalizmis dasasruls,<br />

sabolood azrs moklebuli iqneba. marqsis utopia imedis naperwkals saxavs<br />

re voluciisa da brZolis uimedo perspeqtivaSi.<br />

gza utopiisaken<br />

imisaTvis, rom Seiqmnas sruliad bednieri da harmoniuli msoflio, avtorma<br />

unda warmoadginos sazogadoebis konstruirebis axleburi xedva.<br />

platoni filosofiaSi xedavda gasaRebs. miseuli saxelmwifo ver iarsebebda,<br />

sanam mis mmarTvelobaSi yvelaze Wkviani filosofosebi ar movidodnen;<br />

sxvagvarad aris bekonTan, romlisTvisac naTeli momavali aris ara<br />

adamianTa abstraqtuli codnis Sedegi, aramed mecnieruli meTodebis teqnikuri<br />

ganviTareba. misi `solomonebi~ ar iyvnen filosofosebi, romlebic<br />

ideebis sulier sferoze wuxdnen; isini iyvnen mecnierebi, romlebic adamianTa<br />

SesaZleblobebis ganmtkicebis mizniT aanalizebdnen, ikvlevdnen,<br />

siste matizacias ukeTebdnen, iwerdnen da amowmebdnen bu nebis sxvadasxva<br />

fenomens. marqsisaTvis filosofia da mecniereba ekonomikam daCrdila: misi<br />

azriT, araeqspluataciuri ekonomikuri urTierTobebi mSvidobiani da mdidari<br />

qveynis garantiaa.<br />

59


60 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

utopiis praqtikuloba<br />

Tanamedrove mecnierul da teqnologiur ganviTarebasTan erTad,<br />

zogierTi politikuri moazrovne ufro seriozulad dafiqrda utopiis<br />

miRwevis praqtikul SesaZleblobaze. axali utopistebi, raki SeiaraRdnen<br />

ufro metad ganviTarebuli instrumentebiT _ axali mecnierebiT, axali<br />

ekonomikiT _ dedamiwaze samoTxis arsebobas sul ufro xSirad ganixilaven<br />

rogorc realur SesaZleblobas da ara ubralod ausrule bel ocnebas.<br />

es tendencia naTlad aris asaxuli zemoT ganxilul utopiur naSromeb­<br />

Si. magaliTad, platoni gviCvenebda, rom misi utopiis Seqmna da SenarCuneba,<br />

sruliad SeuZ lebeli Tu ara, Zalian rTuli iqneboda. misgan gansxvavebiT,<br />

bekonma aRwera sazogadoeba, romelic Tanamedrove mecnierebis yvela<br />

SesaZ loblobis srulad gamoyenebis SemTxvevaSi, SesaZlebelia gamxdariyo<br />

adamianis keTildReobis ganmtkicebis safuZveli. ra Tqma unda, bekoni<br />

utopias momavlis Sesa Z leblobad ganixilavda, Tumca miaCnda, rom misi<br />

miRweva adamians xelewifeba. marqsis uklaso sazogadoeba araTu SesaZlebeli,<br />

aramed gardauvalic iyo _ proletariatis saboloo gamarjvebis<br />

damtkiceba da jildo.<br />

sabolood, utopiebma samomavlo gegmis saxe miiRo. am gegmebis saerTo<br />

sa fuZvelia zogadi xedvebi adamianTa modgmisa da imis Sesaxeb, Tu ra aris<br />

adamianisTvis saukeTeso.<br />

utopia da adamianis buneba<br />

`saxemwifoSi~, idealuri qalaqis aRwerasTan erTad, aRwerilia misi<br />

daRupvac. naSromis erT­erTi interpretaciis mixedviT, platoni xvdeboda,<br />

rom adamianTa srulyofili Temis daarsebis SemTxvevaSic ki, misi<br />

ga dagvareba gardauvali gaxdeboda. amgvarad, platonma dasva kiTxva, romelic<br />

ga damdebi aRmoCnda yvela Semdgomi utopiisaTvis: rogor SeiZleba<br />

Tavidan aviciloT cvlileba? ganmartebis mixedviT, utopia aris saukeTeso<br />

politikuri wyoba; aqedan gamomdinare, masSi ganxorcielebuli yvela mniSvnelovani<br />

cvlileba uaresobisken aris mimarTuli. amgvarad, paradoqsulad,<br />

cvlileba am novatoruli sazogadoebebis momakvdinebeli mteri xdeba.<br />

cvlilebebisagan dasacavad utopistma avtorma idealur sa zoga doebaSi<br />

araferi unda datovos Sesacvleli, gansakuTrebiT is, rac adamianis<br />

bunebas exeba. xalxis mSvidad da harmoniulad cxovrebisaTvis aucilebelia<br />

aRmoifxvras an mkacrad gakontroldes adamianis iseTi fundamenturi<br />

Tvisebebi, rogoricaa uzneoba, boroteba da araprognozire badoba.<br />

bednieri saxelmwifos ZiebaSi utopiebi, rogorc wesi, moicaven evge nikur<br />

programebs, iZulebiT ganaTlebasa da kerZo sakuTrebis akr Zalvas.<br />

eugeniuri programis mizania gaakontrolos xalxis mem kvid reobiTi<br />

Tvisebebi seleqciuri gamravlebis gziT, xolo iZulebiTi ganaTleba<br />

ganixileboda, ro gorc saWiro meTodi saukeTeso adamianuri Tvisebebis<br />

Se nar Cunebisa da ara sasurveli Tvisebebis aRmofxvrisaTvis. utopiurma


utopia<br />

moazrovneebma imave mizniT dauWires mxari kerZo sakuTrebis aRmofxvras,<br />

raTa ganidevnos egoizmi, sixarbe da siZunwe adamianis bunebidan.<br />

utopistebis umetesobis azriT, adamianis egoiz mi gamowveulia socialurekonomikuri<br />

institutebiT, romle b ic icaven, mxars uWeren da samudamod<br />

inarCuneben uTanasworobas da es institutebi SeiZleba gauqmdes mxolod<br />

sazogadoebis fundamenturi reorganizaciiT. amis gamo, bevr utopiaSi<br />

saerTo saTemo aqtivoba, saerTo sacxovrebeli da sazogadoebrivi kveba<br />

anacvlebs qonebis kerZo mesakuTreobas im imediT, rom TanamSromloba<br />

gaimarjvebs konkurenciaze.<br />

sazogadoebis radikaluri reorganizaciis gegmaTa umetesobas safuZv ­lad<br />

udevs adamianis bunebis specifikuri xedva. am TvalsazrisiT, adamianTa Soris<br />

konfliqti warmoiSoba cudad organizebul an korumpirebul sazogadoebaSi,<br />

rasac xSirad, ubralod `sistema~ ewodeba. Tu fundamenturad arakoreqtuli<br />

institutebis negatiuri gavlena aRmoifxvreba, adamianis qceva pozitiurisken<br />

Seicvleba. utopiuri Sexedulebis mTavari rwmena isaa, rom adamianis<br />

buneba kargi Tu ara, damjeri mainc aris (da amis gamo potenciurad kargia).<br />

utopia da politikis ugulebelyofa<br />

utopiuri rwmena, rom adamianis buneba unda da SeiZleba advilad<br />

Seicvalos, seriozul kiTxvebs badebs. Tu garemos marTlac SeuZ lia seriozuli<br />

gavlena iqonios individze, maSin adamiani ara marto moraluri srulyofilebis,<br />

aramed moraluri gaxrwnis kandidati xdeba. aqedan gamomdinare,<br />

utopiis dros nebismierma naklma SeiZleba ocneba koSmarad aqcios.<br />

TiTqmis yvela utopiaSi (marqsis proletariatis diqtaturis etapis<br />

CaT vliT) politikuri Zalaufleba centralizebulia. Sesabamisad, utopiur<br />

mTavrobebs gankargulebaSi aqvT Zlieri instrumentebi, romlebiTac<br />

akontroleben adamianTa qcevas. TavisTavad es instrumentebi neitraluria;<br />

yvelaferi imazea damokidebuli, rogor iye neben maT _ brZnulad Tu<br />

su lelurad, racionalurad Tu mflangvelurad, moralurad Tu amoralurad.<br />

xSirad, utopistebi Tvlian, rom es instrumentebi yovelTvis sasike­<br />

Tod iqneba gamoyene buli. magram Tanamedrove teqnokratiuli saxelmwifos<br />

Zalauflebisa da damyoli adamianuri bunebis gaTvaliswinebiT, es varaudi,<br />

rbilad rom vTqvaT, ususuria. utopiuri sqemebis kritikosebs awuxebdaT<br />

ara ubralod Zalauflebis erT adgilas Tavmoyra, rasac isini xSir SemTxvevaSi<br />

dadebiTad afasebdnen kidec, aramed Zalauf lebis ganxorcielebisas<br />

Sekavebisa da gawonasworebis sruli ararseboba.<br />

utopiis mimdevrebi, rogorc wesi, politikisa da mTavrobisadmi mci re<br />

interess iCenen. isini ver xedaven Zalauflebasa da samarTlianobas Soris<br />

konfliqturi urTierTobis daregulirebis aucileblobas. materialuri<br />

simdi dris, samoqalaqo suliskveTebiT ganmsWvaluli moqalaqeebisa da adamianis<br />

survilebsa da keTildReobas (an socioekonomikur Tanasworobasa<br />

da pirovnul aRmatebulebas) Soris mcire an ararsebuli konfliqtis Sem­<br />

TxvevaSi, socialu ri samarTlianobis miRweva gaxdeba ufro teqnikuri,<br />

61


62 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

vidre politikuri saxis problema. amgvarad, arsebuli mTavrobis muSaobis<br />

ZiriTadi meqanizmi _ ZalauflebaTa gamijvna, Sekaveba da gawonasworeba,<br />

sasamarTlo zedamxedve loba da a.S. _ utopistaTa umetesobis Tvis interesmoklebuli<br />

iyo.<br />

distopia: ocnebidan koSmaramde<br />

ukontrolo politikuri Zalauflebis saSiSroebani da koSmarad ga daqceuli<br />

utopiis Tema TvalsaCinod aris ganxiluli iseT cnobil naSromebSi,<br />

rogorebicaa jorj oruelis `aTas cxraas oTxmocdaoTxi~ (1961) da oldos<br />

haqslis `mamaci axali samyaro~ (1932). orive wigni distopiis grafikuli<br />

aRwe raa _ sazogadoeba, romlis Semqmnelebic apirebdnen srulyofili<br />

politikuri wyobis aSenebas, aRmoaCens, rom SeuZlebels dahpirdnen. isini<br />

xelisuflebaSi darCenas mxolod Zaladobisa da komunikaciis sistemis<br />

meSveobiT damyarebuli mkacri monopoliis gziT axerxeben.<br />

oruelis samyaro<br />

`aTas cxraas oTxmocdaoTxSi~ totalitari mmarTvelebi (romelTac ganasaxierebs<br />

bundovani figura, romelsac did Zmas uwodeben) inar Cuneben<br />

Za lauflebas ara marto adamianTa moqmedebebisa da qcevis formebis, aramed<br />

maTi azrovnebis wyarosa da meTodebis manipulirebiT. daarsebulia<br />

simarTlis saministro, romelsac aqvs mxolod erTi mizani _ sistematurad<br />

moatyuos moqalaqeebi; gamogonilia axali ena (`Newspeak~) _ yvela im sityvis,<br />

ideis da gamoTqmis aRmosafxv relad, romelic mTavrobis mier saSiSad<br />

aris miCneuli; garda amisa, SemoRebulia urTierTsawinaaRmdego logika<br />

(ormagi azrovneba), rom lis mizanicaa moqalaqeTa gonebisaTvis misaRebi<br />

gaxados oficialuri propagan dis uprincipoba.<br />

oficialuri ideologiis Tanaxmad, saxelmwifo teroris, mkacri cenzurisa<br />

da mudmivi meTvalyureobis mizania revoluciis mtrebs ar mieceT saSualeba,<br />

daarRvion marSi sruli komunizmisken _ mSromelTa samoT xisken, sadac<br />

yvela iqneba bednieri, daculi, warmatebuli da Tanaswori. Teoriulad,<br />

masebi sakuTar beds Tavad ganageben, praqtikulad ki isini monebis axal klasad<br />

gada iqcevian. maT beds gankargavs yvelaze umowyalo tirani (an tiranebi),<br />

rogoric ki SeiZleba warmo vidginoT, an SesaZloa, verc warmovidginoT<br />

(oruelis daxmarebis gareSe).<br />

utopia da terorizmi<br />

XV TavSi ganvixilavT terorizmis bunebas da gavlenas Sida da saerTa­<br />

Soriso <strong>politika</strong>ze Tanamedrove msoflioSi. teroristuli aqtebi xSirad<br />

asocirdeba religiur an ideologiur fanatizmTaAn, gansakuTre biT, Tu aseTi


utopia<br />

aqtebi xorcieldeba sruli TavganwirviT, rogorc es xdeba TviTmkvleli teroristebis<br />

SemTxvevaSi. normalur xalxs ukvirs, ra Se iZleba iyos adamianis<br />

motivacia Seasrulos misia, romelic erTdroulad barbarosuli caa da TviTgamanadgurebelic.<br />

2001 wlis 11 seq tembris SemTxveva _ koordinirebuli<br />

Seteva msoflio savaWro centrze niu­iorkSi da pentagonze vaSingtonSi,<br />

romelSic mravali adamiani monawi leobda da iaraRad gatacebuli komerciuli<br />

avialainerebi gamoi yenes, Sokis momgvreli da Znelad gasagebia. ra aris<br />

saTave aseTi siZulvilisa, ras SeuZlia ara erTi piris, aramed pirTa jgufebis<br />

motivireba, raTa dagegmon, xangrZlivad moamzadon da sabolood ganaxorcielon<br />

erTobliv TviT mkvlelobaze dafuZnebuli masobrivi mkvleloba?<br />

am kiTxvaze martivi pasuxi ar arsebobs. iqneb kargicaa, rom umravles<br />

CvenTagans ar SeuZlia gaigos, rogor poulobs vinme `karg~ mizezs, udana­<br />

Saulo xalxisaTvis aseTi zianis misayeneblad. magram savsebiT SesaZlebelia<br />

_ (da albaT asec aris) _ rom zogierTi tero risti motivirebulia im<br />

damaxinjebuli ideiT, rogori SeiZleba iyos samyaro borotebis, rogorc<br />

mas isini uwodeben, saTaveebis ganadgurebis Semdeg. 15 meorexarisxovania,<br />

ra azriT es `boroteba~: kapitalizmi, materializmi, israeli, amerikis<br />

SeerTebuli Sta tebi Tu sxva ram. eqstremistebi warmoidgenen dros,<br />

rodesac, magaliTad, islamuri sazogado eba wminda da Seuryvneli iyo,<br />

sanam dasavluri ideebi, faseulobebi, musika, fuli da SeiaraRebuli intervencia<br />

wabilwavdnen morwmuneebs da Zalian iolad asruleben mizezs _<br />

mters. isini damaxinjebulad xedaven warsuls, awm yosa da momavls. SemaSfoTebelia,<br />

rom Tanamedrove is toriaSi swrafva utopiisken, dedamiwis<br />

im adgilisken, sadac bednierebas ar aqvs sazRvari, xSirad asocirdeba ZaladobasTan,<br />

romelsac aseve ar aqvs sazRvari.<br />

daskvniTi mosazrebani<br />

SesaZloa, zogierTi, SedarebiTi mokrZalebuli instituti zogadi<br />

mmarTvelobis rigiani muSaobisTvis ufro met yuradRebas imsaxurebs,<br />

vidre mas utopistebi uTmoben. rogorc vnaxeT, utopiuri gegmebi savsea<br />

faruli safrTxeebiT. miuxedavad imisa, rom utopiuri sqemebi xSirad<br />

saukeTeso survilebiTaa mo tivirebuli da maRali idealebiT ganmtkicebuli,<br />

rogorc platonma aRmoaCina, sxva adamia nur swrafvaTa umetesobis msgavsad,<br />

mainc warumateblobisTvis aris ganwiruli. realur samyaroSi, utopiuri<br />

ocnebebis msxvreva mTlianad sazogadoebis ngrevas iwvevs, rac naTlad aCvena<br />

meoce saukunis totalitarizmma, romelic metwilad utopistur idealebs<br />

emyareboda.<br />

daskvna<br />

tomas morma termin utopiaSi srulyofili harmoniisa da bednierebis<br />

warmosaxviTi sazogadoeba igulisxma. meTeqvsmete saukuneSi moris utopia<br />

63


64 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

iyo Semparavi Seteva henri VIII­is mmarTvelobis droindeli inglisis sazogadoebis<br />

mankierebebze. Tumca, `srulyofili~ politikuri wyobis gansazRvris<br />

pirveli mniSvnelovani mcdeloba platonis `saxelmwifoSi~ gvxvdeba.<br />

saxelmwifoSi platoni filosofiuri gamokvlevebis gziT samarT lian<br />

sazogadoebas eZebda. meCvidmete saukuneSi frensis bekonis axalma atlantidam<br />

gviCvena, rogor SeiZleba, Tanamedrove mecnierebis meSveobiT, gaizardos<br />

adamianis SesaZleblobebi. mogvianebiT, karl marqsma SemogvTavaza<br />

Sexeduleba, romlis mixedviTac mxolod sazogadoebis SigniT ekonomikur<br />

urTierTobaTa radikaluri reorganizaciis gziT aris SesaZlebeli WeSmariti<br />

samarTlianobis miRweva da adamianTa tanjvis dasruleba. marqsis<br />

sazogadoebrivi transformaciis Teoriis sabo loo mizani uklaso sazogadoebis<br />

Seqmnaa.<br />

zogadad, utopiuri azrebi idealizmiTa da socialuri usamarTlobis<br />

SeuwynareblobiT iyo STagonebuli. Tumca, utopiis savaraudo sasurveloba<br />

xSirad ewinaaRmdegeba mis praqtikul SesaZleblobas. utopiuri sazogadoebis<br />

principuli dabrkoleba aris adamianis bunebis udavo araprognozirebadoba<br />

da egoizmi, romlis kontrolsac utopisti moazrovneni evgenikuri<br />

programebis, savaldebulo ganaTlebis sistemiT da kerZo sakuTrebis gauqmebiT<br />

cdilobdnen.<br />

utopistebi xSirad adanaSauleben politikosebs, rom maT ver gaaumjobeses<br />

sazogadoebis yofa. Sedegad, bevr utopiur gegmaSi, sasurvel cvlilebaTa<br />

gatarebis dros, politikosebis roli an mniSv nelovnad SezRudulia,<br />

an saerTod gauqmebuli. politikis ugulvebelyofa utopiuri sqemebis<br />

umetesobas kritikis samizned xdis, vinaidan isini advilad SeiZleba iqcnen<br />

totalitarizmis gegmad. aseTi gegmebi asaxulia naSromebSi, romlebSic<br />

utopia Ramis koSmarad gadaqceul distopiad iqceva.<br />

sakvanZo sityvebi<br />

utopia<br />

filosofosi­mefeebi<br />

proletariatis diqtatura<br />

komunizmis pirveli stadia<br />

kiTxvebi gameorebisaTvis<br />

komunizmis meore stadia<br />

adamianis buneba<br />

evgenika<br />

distopia<br />

1. saidan warmoiSva da ras niSnavs sityva `utopia~?<br />

2. azrTa rogori sxvadasxvaoba iyo utopist mweralTa Soris utopiis praqtikulobis<br />

Taobaze?


utopia<br />

3. utopisti mwerlebi xSirad garkveul varauds gamoTqvamen adamianis<br />

bunebisa da sazogadoebis Sesaxeb. ganmarteT.<br />

4. risi swavla SegviZlia utopiuri Sexedulebebidan Tanamedrove msoflios<br />

<strong>politika</strong>sTan mimarTebaSi?<br />

5. meoce saukuneSi totalitarizmma didi gavlena moaxdina calkeul mwerlebze,<br />

romelTa moTxrobebSi utopia `Tavdayiraa~ warmodgenili. ganmarteT.<br />

SeniSvnebi<br />

1. ix. Leo Strauss, What Is Political Philosophy? and Other Studies (New York: Free Press,<br />

1959), 10.<br />

2. Allan Bloom, “Interpretive Essay,” in The Republic of Plato, trans. Allan Bloom (New<br />

York: Basic Books, 1968), 308-310.<br />

3. platoniseuli politikuri wesrigis ideals yvelaze zustad asaxavs<br />

`city~. berZnuli sityva gulisxmobs mcirericxovan TviTkmar sazogadoebas,<br />

romelic uzrunvelyofs yvela adamianur urTierTobas. Tanamedrove<br />

gansxvaveba, magaliTad, sazogadoebasa da mTavrobas an eklesiasa da saxelmwifos<br />

Soris sakmaod ucxoa am cnebisaTvis.<br />

4. Bloom, The Republic of Plato, 410.<br />

5. iqve.<br />

6. Howard White, Peace among the Willows: The Political Philosophy of Francis Bacon (The<br />

Hague: Martinus Nijhoff, 1968), 97,102.<br />

7. K arl Marx, “Capital: Selections,” in The Marx-Engels Reader, ed. Robert C. Tucker<br />

(New York: Norton, 1972), 259.<br />

8. Karl Marx and Friedrich Engels, “Manifesto of the Communist Party,” in The Marx-<br />

Engels Reader, ed. Robert C. Tucker (New York: Norton, 1972), 352.<br />

9. Friedrich Engels, “Socialism: Utopian and Scientific,” in The Marx-Engels Reader, ed.<br />

Robert C. Tucker (New York: Norton, 1972), 635.<br />

10. Karl Marx, “Outlines of a Future Society, from ‘The Germany Ideology,’” in Capital,<br />

Communist Manifesto, and Other Writings, ed. Max Eastman (New York: Modern Library,<br />

1932), 1.<br />

11. iqve.<br />

12. Joseph Cropsey, “Karl Marx,” in History of Political Philosophy, ed. Leo Strauss and<br />

Joseph Cropsey (Skokie, 111.: Rand McNally, 1969), 717.<br />

13. Jerome Gilison, The Soviet Image of Utopia (Baltimore: Johns Hopkins University<br />

Press, 1975), 110.<br />

14. Roy Macrides, Contemporary Political Ideologies (Cambridge, Mass.: Winthrop, 1980),<br />

180.<br />

15. B. F. Skinner, Walden Two (New York: Macmillan, 1962), 159.<br />

16. iqve, 161.<br />

17. iqve, 104­105.<br />

18. iqve, 262.<br />

65


66 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

19. iqve, 193.<br />

20. iqve, 272.<br />

21. iqve, 295.<br />

22. magaliTisaTvis ix. Daniel Pipes­is naSromebi, gansakuTrebiT The Hidden<br />

Hand: Middle East Theories of Conspiracy (New York: Free Press, 1997)<br />

and Conspiracy: How the Para noid Style Flourishes and Where It Comes From<br />

(New York: Free Press, 1998); ix. aseve, Fouad Ajami, The Dream Palace<br />

of the Arabs: A Generation’s Odyssey (New York: Pan theon, 1998).


Tavi III<br />

konstituciuri<br />

demokratia<br />

warmomadgenlobis<br />

revolucia<br />

demokratiuli konstituciebi<br />

demokratia, rogorc mgrZnobiare<br />

xe li suf leba<br />

umravlesobis mmarTveloba<br />

umravlesobis tirania<br />

demokratia, rogorc SezRuduli<br />

xelisufleba<br />

umciresobis uflebebi<br />

kanonis uzenaesoba<br />

konstitucionalizmi, rogorc<br />

marTebuli procedura<br />

federalizmi<br />

demokratia, rogorc efeqtiani<br />

xelisufleba<br />

stabilurobis aucilebloba<br />

qmediTobis auci lebloba<br />

xelisuflebis xelaxla gamogoneba:<br />

ganmanaTlebloba da amerikis idea<br />

Tavisuflebis arqiteqtura<br />

Sekaveba da gawonasworeba<br />

saprezidento sistema<br />

Zalauflebis danawileba<br />

SezRudvebi umravlesobis<br />

mmarTve lobaze<br />

rodisaa Zalaufleba gadametebuli?<br />

67


68 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

konstituciuri demokratiis principiT moqmedebs mTavroba, romelic<br />

pir dapiraa arCeuli anu romelic, amerikis damfuZnebel mamaTa TqmiT,<br />

`warmomad genlobiT struqturas~ moicavs. respublikaSi (efuZneba arapirdapiri<br />

demokratiuli mmarTvelobis princips) politikur procesSi xalxi<br />

monawi leobs rogorc pirdapir, ise arCeuli warmomadgenlebis meSveobiT.<br />

iseTi mravalferovani qveynebi, rogoricaa safrangeTi, poloneTi, indoeTi,<br />

samxreTi afrika, brazilia da meqsika, iTvleba kons tituciuri demokratiis<br />

maga li Tebad. iseTi oficialuri saxelebi, rogo rebicaa germaniis federaciuli<br />

demokratiuli respublika an samxreT koreis respublika, asaxavs<br />

imas, rom Tanamedrove demokratiis arsi war momad genlobaa. Sesabamisad, respublikis<br />

politikuri cxovrebisTvis ara feria sasicocxlod imaze ufro<br />

mniSvnelovani, rogorc regularuli arCevnebi, rac sayovelTao saarCevno<br />

uflebisa da xmis farulad micemis principebs efuZneba. advilia imis daviwyeba,<br />

rom am uflebebisTvis dedamiwis mraval adgilze uamravi adamiani<br />

ibrZoda da iRupeboda msoflio istoriis bolo ori saukunis ganmavloba­<br />

Si. dReisaTvis gacilebiT meti adamiani gacilebiT met adgilas sargeblobs<br />

xmis micemis uflebiT, vidre odesme. retrospeqtiulad rom SevxedoT,<br />

amerikisa da safrangeTis revoluciebis Semdgomi orsaukunovani istoria<br />

ZiriTadad swored adamianis Rirsebisa da saxalxo TviTmmarT velobisTvis<br />

brZolis gamoxatvaa (es ori termini, bevri adamianis gonebaSi arsebiTad<br />

erTsa da imaves niSnavs).<br />

iqac, sadac xalxi politikuri Zalauflebis ZiriTadi wya roa, yvelafris<br />

gakeTeba masac ar SeuZlia. nebismieri arsebuli demokratia SezRudvebs uwesebs<br />

umravlesobis mmarTvelobas. es SezRudvebi xSirad umciresobis uflebebSi<br />

gamoi xa teba _ es is uflebebia, romlebic garantirebulia Tundac im<br />

moqalaqeTaTvis, romlebic saerTod ver ewyobian umravlesobas. gamomdinare<br />

aqedan, gamomuSavebulia im procedurebis ganmsazRvreli re gulaciis standartuli<br />

wesebi, romlis farglebSic mTavroba moqmedebs.<br />

demokratiuli konstituciebi<br />

saxelmwifos konstitucia qmnis xelisuflebis mowyobisa da moqmedebis<br />

sqemas, Sesabamisad gansazRvravs, rogorc mis uflebamosilebaTa, ise am<br />

uflebamosilebebis ganxorcielebis CarCoebs (SezRudvebs). Tanamedrove<br />

demokratiul saxelmwifoTa umetesobas dawerili konstitucia aqvs, magram<br />

isini arsebiTad gansxvavdebian erTmaneTisagan, ZiriTadad istoriisa<br />

da moculobis mixedviT. zogi maTgani, magaliTad, amerikis SeerTebuli<br />

Statebisa da safrangeTisa, lakonurobis magaliTebia, sxvebisa, vTqvaT,<br />

indoeTisa da keniisa _ grZeli da detalurad gawerili. indoeTis konstitucia<br />

federaluri kontrolis sakiTxebs oTxmocdaCvidmet muxls uZRvnis,<br />

samocdaeqvss _ Statebis iurisdiqcias da ormocdaSvids _ federalur<br />

da Statebis xelisuflebaTa saerTo kontrolis (anu paraleluri Zalauflebis)<br />

sakiTxebs. keniis konstitucia imdenad detaluria centralur da<br />

regionul xelisuflebaTa kompetenciebis ganawilebis TvalsazrisiT, rom


konstituciuri demokratia<br />

exeba iseT sakiTxebsac ki, rogoricaa cxovelTa daavadebebis kontroli,<br />

dalaqTa saqmianobis regulacia da macxovrebelTa mier sacxovrebeli far­<br />

Tobis araorganizebulad dakavebis sakiTxebi.<br />

didi britaneTi da israeli aris ori demokratia, romlebsac for ma luri<br />

(dawerili) konstitucia arc aqvT. britanuli konstitucia ga werilia britaneli<br />

xalxis gulebsa da gonebaSi. igi sazogadoebaSi Rrmad gamjdari da sayovelTaod<br />

gaziarebuli sazogadoebrivi xelSekrulebaa, romelic emyareba<br />

tradicias da Cveulebas, aseve istoriul dokumentebSi, samefo gankargulebebSi,<br />

parlamentis aqtebsa da sasamarTlo precedentebSi asaxul konstituciur<br />

principebs, romlebic saukuneTa ganmavlobaSi gansazRvraven britaneTis<br />

politikur cxovrebas.<br />

amasTan, gasaTvaliswinebelia, rom demokratiuli konstitucia iqmneba<br />

garkveuli ZiriTadi Rirebulebebis safuZvelze. es Rirebulebebia:<br />

Tavisuf leba, garkveuli saxis Tanasworoba, da sayovelTao, miukerZoebeli<br />

samarTlianoba kanonis farglebSi. bolo wlebSi dasavluri demokratiisaTvis<br />

saerTaSoriso terorizmis safrTxe ufro mzardi gaxda, vidre<br />

SesaZlo sagareo samxedro agresia an saraketo muqara. es safrTxe demokratias<br />

seriozuli di lemis winaSe ayenebs: rogor SenarCundes SezRuduli<br />

mmarT velobis Se sabami si samoqalaqo Tavisuflebebi, Tuki aRmasrulebel<br />

xelisuflebasa da samarTaldamcav institutebs efeqtiani mmarTvelobis­<br />

Tvis eZleva meti uflebamosilebebi, romlebic, Tavis mxriv, aucilebelia<br />

im pirobebSi, rodesac boroteba sazogadoebaSi aRwevs, Cumad vrceldeba<br />

da gaufrTxile b lad esxmis mas Tavs.<br />

konstituciuri demokratia unda akmayofilebdes sam kon kurentul,<br />

xSi rad konfliqtur moTxovnas. pirveli isaa, rom raki demokratiulia, igi<br />

mgrZnobiare unda iyos xalxis mimarT. meore _ raki igi imarTeba gansazRvruli<br />

wesebisa da procedurebis Sesabamisad, SezRudulia dasa xuli miznebis<br />

ganxorcielebasa da im gzebis gamoyenebaSi, romlebiTac am miznebis ganxorcielebas<br />

eswrafvian. bolos, rogorc yvela mTavroba, kons tituciuri demokratiac<br />

ar SeiZleba xangrZlivi iyos an didxans SemorCes sazogadoebas,<br />

Tu efeqtianad ver uzrunvelyofs kanonsa da wesrigs, kompleqsuri araa ekonomikis<br />

marTvasa da gare safrTxeTagan moqalaqeebis dacvaSi (aq igulisxmeba<br />

ara marto ucxo qveynis SeiaraRebuli Zalebis Semoseva Tu SemoWra, aramed<br />

organizebuli danaSauli, bunebrivi katastrofebi da tero rizmi).<br />

gamomdinare konstituciuri demokratiis arsobrivi koncefciidan, xelisufleba<br />

idealuria im SemTxvevaSi, Tu erTdroulad mgrZnobiarec aris,<br />

SezRudulic da efeqtianic. am ZiriTad moTxovnebs Soris saTanado balansis<br />

SenarCuneba erT­erTi gzaa nebismieri demokratiis warmatebis xarisxis<br />

gansazRvrisaTvis. am balansis SenarCuneba krizisis pirobebSi demokratiis<br />

erT­erTi yvelaze didi da mudmivad ganmeorebadi gamowvevaa.<br />

demokratia, rogorc mgrZnobiare xelisufleba<br />

konstituciuri demokratia saxalxo kontrols umravlesobis mmar T­<br />

69


70<br />

SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

velobis principis Sesabamisad iyenebs. Tavisufali arCevnebis (da xandaxan<br />

pirdapiri monawileobis) saSualebiT moqalaqeebi mniSv nelovan rols asruleben<br />

mmarTvelobaSi, kerZod, irCeven maRali donis gadawyvetilebis<br />

mimReb pirebs da Sesabamisad, maTi meSveobiT iReben kanonebs, ayalibeben<br />

<strong>politika</strong>s da marTaven programebs, romlebzec damokidebulia kargad organizebuli<br />

samoqalaqo sazogadoeba. es principi imdenad TvalnaTelia SeerTebul<br />

StatebSi, kanadasa da sxva dasavlur demokratiul qveynebSi, rom<br />

misi qmediToba eWvgareSea.<br />

umravlesobis mmarTveloba<br />

Tavad demokratiis qmediToba SeiZleba saeWvoc ki iyos. rogorc oc daxu­<br />

Ti saukunis winaT sokratem SeniSna, sasicocxlod mniSv nelovani sa kiTxebis<br />

gadasaWrelad, bunebrivia, xalxi eqspertebs eZebs. maga liTad, Tu avad varT,<br />

mivmarTavT eqims _ samedicino eqsperts. Tuki kargi mmarTveloba gvsurs,<br />

ratom unda mivmarToT adamia nebs, romelTa umetesoba politikurad apa­<br />

Tiuri an uvicia? Tanamedrove avtorma aRniSna, rom `Tuki ewvieT eqims da<br />

sTxoveT rCeva, rogor imkurnaloT, albaT aRSfoTdebiT Tu igi gipasuxebT,<br />

rom amis Taobaze SemTxveviT gamvlelebs daekiTxeba da umravlesobis nebis<br />

mixedviT imoqmeds.~ 1 miuxedavad amisa, es swored is gzaa, riTac demokratiebi<br />

moqmedeben.<br />

SesaZloa, umravlesobis mmarTvelobis yvelaze pirdapiri dacva aleqsis<br />

de tokvilma mogvca Tavis naSromSi `demokratia amerikaSi~ (1835 w.):<br />

`umravlesobis moraluri Zalaufleba nawilobriv efuZneba ganmartebas,<br />

romlis mixedviTac meti gansjis unari da sibrZne upiratesad mocemulia<br />

didi raodenobis adamianebis erTad Sekrebil jgufSi, vidre calke aRebul<br />

individSi~. tokvils swamda, rom adamianuri gonebis daaxloebiTi Tanasworoba<br />

demokratiis ZiriTadi winapirobaa. damatebiT igi Tvlida, rom<br />

`umravlesobis moraluri Zalauf leba aseve emyareba princips, rom bevris<br />

interesi aRemateba cotasas~. tokvilTan demokratiis amgvari ganmarteba<br />

sa bolood aseve emyareba adamianTa Tanasworobis rwmenas. 2<br />

maSin, rodesac sokratem xazi gausva adamianTa Soris gansxvavebas sibrZnis,<br />

gonis, siqvelis mixedviT, tokvilma yuradReba gaamaxvila adamianTa Soris<br />

moralur Tanasworobaze, rogorc umravlesobis Zalauflebis miseuli<br />

Tezisis dacvis safuZvelze. ufro metic, radgan umravlesoba mudmivad<br />

icvleba da dRevandeli umciresobebi xvalindel umravlesobad SeiZleba<br />

mogvevlinon, umravlesobis principi yvelas exeba da erTi konkretuli<br />

jgufis gansazRvraze araa mibmuli. tokvilis mixedviT, SeerTebul Stateb­<br />

Si `yvela partias surs scnos umravlesobis uflebebi, radgan isini imedovneben,<br />

rom es uflebebi maT upiratesobad iqceva momavalSi~. 3<br />

Sesabamisad, umravlesobis mmarTvelobis politikuri principi mxardaWeras<br />

poulobs rogorc Tanasworobis ideaSi, ise TviTinteresSi. miuxedavad<br />

amisa, umravlesobis mmarTvelobis miRweva arc ise iolia da yovelTvis arcaa<br />

didad dafasebuli, rogorc erTi SexedviT SeiZleba gvegonos. SeerTebul


konstituciuri demokratia<br />

StatebSi, sadac orpartiuli sistema myaradaa damkvidrebuli, arCevnebi,<br />

Cveulebriv, gamokveTs umravlesobas rogorc Statebis, ise erovnuli donis<br />

sakanonmdeblo organoebSi. arCevnebi aseve ganapirobebs umravlesobis<br />

gamovlinebas saprezidento arCevnebis umetes SemTxvevaSi. magram rogorc<br />

2000 wlis saprezidento arCevnebma cxadyo, kandidati, romelic moipovebs<br />

xalxis xmebis umravlesobas, SeiZleba avtomaturad ar gaxdes prezidenti.<br />

(`yvelaferi gamarjvebuls~ sistema (winner-takes-all), sadac xmebis umravlesobis<br />

mimRebi kandidati Statis mTeli eleqtoratis xmebs iRebs VI da X TavebSia<br />

ganxiluli).<br />

saparlamento sistemebSi umravlesobis mmarTvelobis problema sakmaod<br />

gansxvavebulad dgas. saparlamento sistemebis umetesobas aqvs qveynis<br />

sakanonmdeblo organoSi mravalpartiuli warmomadgenlobis sistema<br />

(ratom aris es ase, qvemoT iqneba ganxiluli). Cveulebriv, mravalpartiuli<br />

sistemebi ar qmnis umravlesobas romelime erTi partiisTvis sakanonmde b lo<br />

organoSi. ori an meti partia iZule bulia koaliciaSi gaerTiandes, raTa Camoayalibos<br />

mTavroba da moipovos saparlamento xmebis umravlesoba Tavisi<br />

programebisa da politikis gansaxorcieleblad. Sesabamisad, umravlesobis<br />

mmarTvelobis nebismieri SesaZlebloba kiTxvis niSnis qveS dgeba. rodesac<br />

xmis mimcemni iyofian ara or, aramed, vTqvaT, xuT an eqvs jgu fad, SeuZlebelia<br />

gamoTvalo, sad, an ra poziciazea umravlesoba. aseve, Se uZlebelia<br />

romelime erTma partiam koaliciur mTavrobaSi Tanmimdev rulad daicvas<br />

Tavisi platforma da koaliciuri partniorebis survilebisa da poziciebis<br />

ignorireba moaxdinos. amas Sedegad mohyveba viwro partiuli poziciebis<br />

waSla da, Sesabamisad, mTavrobis muSaoba daeyrdnoba ufro mcire saerTo<br />

niSnuls da ara umravlesobis mmarTvelobas. Sesabami sad, xmis mimcemni<br />

xSirad imedgacrulebulni rCebian da maT aRqmaSi araefeqtiani mTavroba<br />

cinizmis obieqti xdeba.<br />

did britaneTSicc ki, msoflios wamyvan orpartiul saparlamento sistemaSi,<br />

umravlesobis mmarTveloba problemuria. britanuli arCevnebi TiTqmis<br />

yovelTvis warmoSobs gamokveTil umravlesobas parlamentSi (ix. VI Tavi),<br />

magram gamarjvebuli partia iSviaTad Tu agrovebs saerTo xmebis odenobis<br />

45%­ze mets (xSirad amaze gacilebiT naklebsac ki). sxva sityvebiT rom vTqvaT,<br />

britanuli demokratia ufro zustad daxasiaTdeba, mas xmosanTa SedarebiTi<br />

umravlesobis sistemas (Plurality vote system) Tu davarqmevT. igive, Tumca<br />

gacilebiT naklebi xarisxiT, exeba SeerTebuli Statebis demok ra tiasac,<br />

radgan kongresis wevrebs erTmandatian saarCevno olqebSi irCeven da vinc<br />

yvelaze met xmas iRebs, is imarjvebs (ara aqvs mniSvneloba, amomrCevlebis<br />

saerTo raodenobasTan Tanafardobas, mTavaria, mocemulma kandidatma miiRos<br />

meti xma konkurentTan SedarebiT).<br />

xmis micemis or tips _ umravlesobasa (majority) da SedarebiT umravlesobas<br />

(plurality) _ Soris gansxvaveba Teoriul problemas qmnis. Tuki kandidati<br />

an mTavroba arCeulia SedarebiTi umravlesobis da ara xmebis saerTo odenobis<br />

umravlesobis safuZvelze, maSin gamodis, rom amomrCevelTa ufro did<br />

nawils am kandidatisTvis Tu mTavrobisTvis xma ar miucia. es saSiSia, rad gan<br />

SesaZloa am analizis logikam iolad miiRos mcdari mimarTuleba. saqme isaa,<br />

71


72 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

rom Tuki msgavs SemTx vevebSi vambobT, rom umravlesoba ar marTavs, imas ki<br />

ar vgulisxmobT , rom umciresobam Zalauflebis uzurpacia moaxdina, aramed<br />

imas, rom umravlesoba, rogorc aseTi, ar arsebobs. Sesabamisad, laparaki<br />

umravlesobis miTis Sesaxeb, ar gulisxmobs umravlesobis mmarTvelobis<br />

principis gacamtverebas, am SemT xvevaSi saqme exeba ufro im sirTulis<br />

aRiarebas, rac Tan axlavs am principis praqtikaSi danergvas.<br />

umravlesobis mmarTveloba saTqmelad ufro iolia, vidre gasaxorcielebeli.<br />

is faqti, rom umravlesoba xSirad efemerulia, problemas qmnis<br />

demokratiis TeoriisTvis, xolo umravlesobis tiranuloba _ demokratiis<br />

praqtikisaTvis. qvemoT yu radRebas davuTmobT swored am problemebs da<br />

imas, rogor cdiloben demokratiebi maT gadaWras.<br />

umravlesobis tirania<br />

pasuxismgeblobis grZnobis mqone xelisuflebis yolis survili aS karaa,<br />

magram msgavsi xelisuflebis arseboba araa imis garantia, rom seriozuli<br />

sa xis usamarTloba ar iCens Tavs. am mosazrebis ilust rirebisTvis, warmovidginoT<br />

veluri dasavleTis situacia, rodesac udanaSaulo mawanwala<br />

veragulad dadanaSaulebulia qalaqis erT­erTi yvelaze gamoCenili moqalaqis<br />

civsisxlian mkvlelobaSi, Camwyvdeulia sapatimroSi da elo deba<br />

mosamarTlisa da nafici msajulebis ganaCens. qalaqSi TiTqmis yvela an<br />

aRSfoTebulia, an mTvralia (an orive erTad) da ganrisxebuli brbo mkacrad<br />

iTxovs samarTlis swraf aRsrulebas. am masis winaaRmdeg dgas ori<br />

pirovneba, mamaci Serifi da misive jiuti moxuci TanaSemwe. mTeli am ambis<br />

gardauvali finali xdeba quCaSi, Serifis ofisis win. `mkvlelis~ linCis<br />

wesiT gasamarTlebis moTxovniT mosul brbos win uZRvian qala qis meri da<br />

qalaqis sabWos wevrebi (maT Soris pirovneba, romelmac realurad Caidina<br />

danaSauli). sabolood, mxo lod Serifis gmirul saqciels SeuZlia ixsnas<br />

udanaSaulo adamiani saknidan gamoTrevisa da uaxloes xeze dakidebisagan.<br />

es banaluri ambavi realurad warmoaCens politikuri mecnierebis erTerT<br />

gakveTils, imis cocxal magaliTs, rogoria mgrZnobiare mTavroba moqmedebaSi.<br />

qalaqis mosaxleobis umravlesobam TvalnaTliv daanaxa Tavisi<br />

survilebi Serifs, romelic Zalauflebisa da kanonis uzenaesobis simboloa.<br />

yvelaze ioli gamosavali Serifis Tvis iqneboda is, rom dahyoloda umravlesobis<br />

nebas da udanaSaulo adamiani ganrisxebuli brbosTvis miegdo.<br />

amis garda, SesaZlebeli iyo rame iseTi moqmedeba, romelic ufro metad<br />

iqneboda SesabamisobaSi umravlesobis marTvis principTan da naklebad _<br />

elementaruli samarTlianobis moTxovnasTan. demokratiuli mmarTveloba,<br />

rodesac igi umravlesobis SeuzRudav Zalauflebas guli s xmobs, SeiZleba<br />

brbos mmarTvelobis sinonimuric ki gaxdes. is, rac Cveulebriv tiraniisgan<br />

dacvad, anu umravlesobis mmarTvelobad, aRiqmeba, ragind ironiuladac<br />

unda JRerdes, SeiZleba iqces imad, rasac tokvili umravlesobis tiranias<br />

uwodebda. 4 imis SiSiT, rom erT dominantur klasze, religiasa an politikur<br />

mrwamsze dafuZnebuli umravlesoba fexqveS gaTelavda umciresobis


konstituciuri demokratia<br />

uflebebs, politikuri moazrovneebi saukuneTa ganmavlobaSi xSirad uars<br />

ambobdnen demokratiaze.<br />

brbos mmarTvelobis safrTxis mowmeebi amerikelebi 2001 wlis bolos<br />

gaxdnen, im krizisis dros, rodesac teroristulma aqtebma aTasobiT niuiorkelis<br />

sicocxle Seiwira da aTasobiT maTganis janmrTeloba daaziana.<br />

rodesac damnaSaveebi muslimi eqstremistebi aRmoCndnen, danaSaulis<br />

masStabiT damfrTxali bevri amerikeli SeerTebul StatebSi mcxovrebi<br />

arabuli da musli mu ri umciresobebis winaaRmdeg ganewyo. vnebaTaRelva axlo<br />

aRmosavleTidan Casuli migrantebis mimarT mxolod mas Semdeg dacxra,<br />

rac prezidentma jorj buSma STambeWdavi gancxadeba gaakeTa, romliTAac<br />

amerikelebs tolerantobisa da gonierebisken mouwoda. dasavleT evropaSi<br />

umravlesobis mier umciresoba Ta uflebebze zewolam seriozuli xasiaTi<br />

miiRo bolo wlebSi, mas Semdeg, rac imig raciis sakiTxebze daiwyo msjeloba.<br />

magaliTad, safrangeTSi partia erovnuli fronti momentalurad moeqca<br />

sazogadoebrivi yuradRebis centrSi da adgilobrivi da saxelmwifo donis<br />

arCevnebSi uamravi momxre SeiZina. am partiis swrafma aRmasvlam bevri damkvirvebeli<br />

sagonebelSi Caagdo, radgan sazogado eb rivi azris gamokvlevebma<br />

cxadyo, rom bevri maTgani, vinc am partias mxars ar uWerda, aseve iziarebda<br />

da TanaugrZnobda mis miznebs. erovnuli frontis kandidatis Jan­mari le<br />

penis mier 2002 wlis saprezidento arCevnebSi meore adgilis dakavebam gaaoca<br />

safrangeTi da evropa. marTali, arCevnebis bolo etapze le penma waago<br />

xelisuflebaSi myofi Jak Si rakis momxreTa xmebis aSkara upiratesobis<br />

gamo, magram is, rom man seriozulad daamarcxa socialis tebis kandidati,<br />

premier­ministri lionel Jospeni, realurad gamofxizlebisken mowodeba<br />

iyo imaTTvis, vinc jerovnad ver afasebda antiimigraciuli moZraobis Zalas<br />

evropaSi.<br />

msoflioSi bevri demokratiuli qveyanaa, sadac umravlesoba SeiZleba<br />

ganxi lul iqnas, rogorc umciresobis mCagvreli. magaliTad, germania Si<br />

cxovrobs mravalricxovani Turquli umciresoba, romelsac dResac ki ar<br />

gaaCnia umravlesobis Tanaswori uflebebi. CexeTis respublikaSi (da, saer­<br />

Tod, aRmosavleT evropaSi) umravlesoba sistematurad eweva boSaTa umciresobis<br />

diskriminacias. israelSi arabuli umciresoba (igulisxmebian palestineli<br />

arabebi, romlebic israelis moqalaqeebi arian da ara dasavleT<br />

sanapiros an Razas seqtoris macxovreblebi) ar sargeblobs sruli politikuri<br />

da socialu ri TanasworobiT ebraul umravlesobasTan. TurqeTSi<br />

qurTuli umciresobis uflebebi xSirad ewireba Turquli umravlesobis<br />

SiSsa da stereotipebs.<br />

yovelive zemoaRniSnuli msoflioSi arsebuli umravlesobis tiraniis magaliTebis<br />

mxolod nawilobriv CamoTvlaa. SemaSfoTeblad iolia demokratiul<br />

sazogadoebaSi umciresobaTa uflebebis rutinuli da sistematuri xel yofis<br />

magaliTebis povna. am faqtze yuradRebis gamaxvileba, SeiZleba, ara sworad<br />

<strong>gavigoT</strong> an demokratiaze Tavdasxmis interpretaciad miviCnioT, magram simarTle<br />

sruliad sapirispiro ganzraxvaSi devs. TviTkritikisaTvis mzadyofna da<br />

amisgan gamomdinare SesaZlo sikeTeebi, romlebic axasiaTebs demokratias,<br />

misi, rogorc politikuri sistemis upi ratesobis argumentebia.<br />

73


74 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

dausviT sakuTar Tavs Semdegi kiTxvebi: rodesac aravin saubrobs demokratiaSi<br />

umravlesobis tiraniaze, raze miuTiTebs es? niSnavs Tu ara es,<br />

rom araviTari tirania ar arsebobs ? niSnavs Tu ara es, rom umravlesoba<br />

ar arsebobs an rom mdumare umravlesobam neba darTo Tavis politikur<br />

warmomadgenlebs, gaTelon umciresobaTa uflebebi? axla mivubrundebiT<br />

sakiTxebs imis Sesaxeb, rogor cdilobs demokratia daicvas Tavisi moqalaqeebis<br />

uflebebi, rogorc xelisuflebisagan, ise Tanamoqalaqeebisagan.<br />

demokratia rogogrc SezRuduli xelisufleba<br />

SezRuduli xelisufleba niSnavs imas, rom umravlesobis mmarTveloba<br />

gark veul CarCoebSia moqceuli. SezRuduli mmarTvelobis aucilebloba<br />

cxadi gaxda veluri dasavleTis linCis momxre brbos Cveneuli magali­<br />

Tidanac. adamianis CamoxrCoba, romlis danaSauli damtkicebuli araa da<br />

romelic arc gasamarTlebulia, danaSaulia, da umravlesobasac ar aqvs<br />

ufleba mkvle loba Caidinos. aSkaraa, rom moralurad Seucdomeli umravlesobis<br />

cneba absurdia. yoveli umravlesoba Sedgeba individebis erTobisgan,<br />

romelTagan bevri SeiZleba cdebodes, arasworad msjelobdes an arasworad<br />

informirebuli iyos romelime konkretul sakiTxze. amitom imisTvis, rom<br />

Tavidan iqnes aci lebuli samarTlebrivi gadacdoma (magaliTad, rogoricaa<br />

linCis wesiT gasamarTleba), saWiroa xalxis mmarTvelobaze SezRudvis<br />

daweseba. es SesaZlebelia sxvadasxva saxiT gamoixatos. SeerTebul StatebSi<br />

xelisufleba SezRudulia im aspeqtSi, rogor miiRos kanonebi an dasajos am<br />

kanonebis damrRvevi adamianebi. konstituciis mixedviT (muxli 1, nawili 9<br />

da10) mTavrobas ar SeuZlia miiRos ex post facto kanoni, romelic retrospeqtiulad,<br />

ukana TariRiT sjis qmedebebs, an bill of attainder _ parlamentis aqti,<br />

romelic SesaZlebels gaxdida damnaSavis dasjas sasamarTlos gareSe.<br />

miuxedavad imisa, rom `Tavisuflebis<br />

didi qartia~ (Magna Carta) 800 wlisaa,<br />

man drois gamocdas gauZlo da pirveli<br />

da umniSvnelovanesi dokumentia,<br />

romelic im ideis damkvidrebas uwyobs<br />

xels, rom xelisufleba kanonis uzenaesobasa<br />

da moqalaqeTa uflebebis pativiscemas<br />

unda uzrunvelyofdes.<br />

konstitucia zRudavs saxelmwifo Zalauflebas aseve sxva mniSv ne lovan<br />

aspeqtSi. uflebaTa bili (Sedgeba konstituciis pirveli aTi Caswo rebisgan)<br />

ukrZalavs mTavrobas uari uTxras moqalaqeebs sityvis, presis, Sekrebis,<br />

piradi cxovrebis Tavisuflebaze da samarTliani sasamarTlos garantias<br />

aZlevs kanonis darRvevaSi eWvmitanil moqalaqeebs.


umciresobis uflebebi<br />

konstituciuri demokratia<br />

xelisuflebaze dawesebuli konstituciuri SezRudvebi mkacrad gan ­<br />

sazRvravs umravlesobis mmarTvelobis principis CarCoebs amerikis SeerTebul<br />

StatebSi. ara aqvs mniSvneloba, ramden adamians surs waarTvas<br />

konkretul individs Tavisufali sityvis ufleba, da arc imas, ramdenad<br />

mizanmimarTulni arian isini Tavis ganzraxvaSi, arc erTi xma CaxSobili ar<br />

iqneba.<br />

imisaTvis, rom SezRuduli mmarTveloba iyos imaze meti, vidre, ubralod,<br />

carieli koncefcia, sul mcire, mTavrobam unda SeZlos umciresobis<br />

dacva mzardi umravlesobis muqarisagan. miuxedavad amisa, zRvari umravlesobis<br />

mmarTvelobasa da umciresobis uflebebs Soris realurad xSirad<br />

dauzuste beli da sakamaToa. Sesabamisad, konstituciuri uflebebi araa<br />

TviTgansazRvradi. moqalaqeebs eniWebaT TviTgamoxatvis ufleba, magram<br />

igi araa absoluturi. magaliTad, sityvis Tavisufleba ar iZleva uflebas<br />

vinmes telefonis saSualebiT Seuracxyofa miayenoT an fostiT sicocxlis<br />

xelyofis muqara gaugzavnoT. amitom yovelTvis rTulia mkafio sazRvris<br />

gavleba erTi pirovnebis `azris gamoxatvasa~ da sxvebis uflebebisa da<br />

usafrTxoebis riskqveS dayenebas Soris.<br />

SedarebisTvis, SeerTebuli Statebi gacilebiT Sorsaa wasuli samoqalaqo<br />

uflebebisa da pirovnuli Tavisuflebebis dacvis TvalsazrisiT, vidre<br />

sxva demokratiuli qveynebis umravlesoba. magaliTad, bevri evropeli<br />

gaocebulia SeerTebuli Statebis mier kvotebis gamoyenebiT `sakompensacio<br />

diskriminaciis~ (Affirmative Action) farTo programis farglebSi, riTac<br />

Tavis moqalaqeebs Tanabar saSualebas aZlevs ganaTlebisa da samuSao adgilebis<br />

xelmisawvdomo bis kuTxiT. msgavsad amisa, feministuri moZraoba<br />

imdenad gamokveTili ar aris msoflios bevr sxva qveyanaSi, maT Soris iqac<br />

ki, sadac demokratiuli tra diciebi, Ria sazogadoeba da sekularuli kultura<br />

ukve damkvidrebulia, rogorc StatebSi. danaSaulSi eWvmitanilTa<br />

uflebebis dacvis praqtikis kuT xiTac Statebi ufro winaa, vidre sxva demokratiuli<br />

qveynebi. maT umetesobaSi, sadac nafici msajulebis instituti<br />

ar arsebobs, sasamarTlo darbazi iSviaTad gamoiyeneba imisTvis, rom<br />

samarTalSi micemuli piris sawinaaRmdego Cvenebebi gabaTildes. amis garda,<br />

demokratiul saxelmwifoTa umetesoba gacilebiT nak leb Tavisuflebas<br />

aZlevs moqalaqeebs samoqalaqo sarCelis aRZvraze, vidre SeerTebuli<br />

Statebi, romelic samoqalaqo davebis sasamarTlo wesiT gadaWris sixSiris<br />

TvalsazrisiT msoflioSi wamyvania.<br />

kanonis uzenaesoba<br />

idea miukerZoebeli da sayo velTaod savaldebulo kanonebiT saxelmwifos<br />

marTvis Sesaxeb siaxle ar aris. aris totele amtkicebda, rom kanonis<br />

uzenaesoba TiTqmis yovelTvis upiratesia konkretuli pirebis SeuzRudav<br />

Zalauflebaze. am arguments igi samarTlianobis koncefciaze afuZnebda da<br />

75


76 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

amtkicebda, rom radgan adamianebi damokidebulni arian fizikuri, materialuri<br />

da fsiqologiuri impulsebis dakmayofilebis vnebebze, kanoni aris<br />

`goni, romelic Tavisufalia yvela vnebisagan~. 5 amitom kanonis mmarTveloba<br />

upiratesia, vidre erTeuli individisa, Tumca kanonebi interpretirebuli<br />

da gatarebuli unda iqnes individebis mier (kanonmdeblebi da samarTlis<br />

aRmsruleblebi).<br />

ori aTasi wlis wlis Semdeg, ingliselma filosofosma jon lokma (1632­<br />

1704 ww.) kanonis uzenaesobis principi individualuri Tavisuflebis principTan<br />

axlo kavSiris safuZvelze daicva. loks swamda, rom Tavisufleba<br />

ver iarsebebda dawerili kanonis gareSe da rom kargi xelisufleba garkveuli<br />

winaswargansazRvruli wesebiT unda xelmZRvanelobdes (maga liTad, gadasaxadebi<br />

ar unda wesdebodes xalxis Tanxmobis gareSe).<br />

lokisTvis es wesebi umaRlesi Tanrigis `kanonebia~, radganac isini moicaven<br />

yovelive imas, razec samoqalaqo sazogadoebaa damyarebuli. isini<br />

`kanonTa kanonebia,~ romlebic aucileblad da samarTlianad aweseben<br />

SezRudvebs kanonmdeblebze amasTan, mniSvne loba ara aqvs imas, ramdenad<br />

di dia umravlesoba, romelic am kanonmdeblebs eqvemdebareba. `maRali<br />

rangis kano nis~ lokiseuli koncefciidan warmoiSva konstitucionalizmis<br />

idea. rogorc lokma SeniSna (da rogorc vaSingtonSi, kolumbiis olqSi,<br />

iusticiis departamentis Senobis Sesasvlelze amotvifruli warwera metyvelebs)<br />

`sadac mTavrdeba kanoni, iq iwyeba tirania~. 6<br />

loki im saamayo inglisuri tradiciis gamgrZelebelia, romelic 1215<br />

wli dan moyolebuli mmarTvelobaze SezRudvis dawesebas eZiebda. 1215<br />

wels amboxebulma baronebma inglisis mefe joni aiZules, xeli moewera<br />

cnobili magna kartasTvis (`TavisuflebaTa didi qartia~). Tavdapirvelad<br />

es dokumenti SeRavaTebs mxolod feodaluri aristokratiisTvis awesebda,<br />

magram misi muxlebis farTo interpretaciis saSualeba mogvianebiT<br />

moqnilad iqna morgebuli da gafarToebuli inglisuri sazogadoebis sxva<br />

socialur fenebze da TandaTanobiT xalxis mzardi raodenoba moicva. sabolood,<br />

magna karta britanul TavisuflebaTa safuZveli gaxda. es dokumenti,<br />

romelic 63 muxls moicavda, monarqiis absoluturi Zalauflebis<br />

SezRudvisaTvis dawesebuli Sekavebis da gawonasworebis sistemis sawyisi<br />

monaxazi iyo. magaliTad, igi acxadebda, rom mefis vasalebi ikribebian sab­<br />

Wod, raTa rCeva da Tanxmoba miscen samefos mniSv nelovani saqmeebis Taobaze<br />

da rom gansakuTrebuli gadasaxadebis daweseba unda moxdes mxolod<br />

maTi dasturis SemTxvevaSi. SesaZloa yvelaze mniSvnelovani iyo 39­e muxli,<br />

romelic gamoxatavda valdebulebis pirobas kanonis aRs rulebis procesSi<br />

_ is, vinc braldebuli iqneboda danaSaulis CadenaSi, daeqvemdebare bo da<br />

miukerZoebel sasamarTlos da daculi iqneboda TviTneburi patimrobisa<br />

da sasjelisagan. am TvalsazrisiT, dokumenti amtkicebda, rom `aravin<br />

iqneba dapatimrebuli, datyvevebuli an kanongareSed gamocxadebuli, an<br />

gaZevebuli, an mokluli... misi Tanasworebis mier ganxorcielebuli kanonieri<br />

sasamarTlosa da samefos kanonebis gareSe~.<br />

meCvidmete saukunis ganmavlobaSi, lokis dros, didi nabijebi gadaidga<br />

kanonis safuZvelze xelisuflebis SezRudvis TvalsazrisiT. magaliTad,


konstituciuri demokratia<br />

uflebaTa peticiam (Petition of Rights, 1628) wamoayena savaldebulo samarTlebrivi<br />

procedurebis idea, riTac SeizRuda monarqis sagadasaxdo Zalaufleba.<br />

amasTan, saSineli varskvlaveTa palatis gauqmebam (1641) daasrula<br />

periodi, rodesac sasamarTlos hqonda Zalaufleba, wamebis gziT mieRo<br />

aRiarebiTi Cveneba da samefos qveSevrdomebze sasjeli taxtis moTxovniT<br />

daewesebina. sabolood, habeas korpusis (Habeas corpus Act1679) safuZvelze<br />

SeizRuda xelisuflebis ufleba, sakuTari mosazrebebis safuZvelze daepatimrebina<br />

adamiani. man aseve mZime sasjeli daawesa im mosamarTleebisaTvis,<br />

romlebic ver axerxebdnen droulad gamoeqveynebinaT Habeas Corpus Actis<br />

instruqci ebi da, Sesabamisad, eCvenebinaT, rom braldebuli kanonieradaa<br />

dakavebuli da mis mimarT gamoiyeneba Cadenili danaSaulis Sesabamisi<br />

kanonebi.<br />

meCvidmete saukuneSive Seiqmna samarTlebrivi precedenti, romel mac<br />

mog vianebiT uzarmazari gavlena moaxdina SeerTebul Statebzec. gamoCenili<br />

ingliseli iuristi ser edvard kouki `doqtor bonemis saqmeze~ (1610)<br />

gamoTqmul mosazrebaSi amtkicebda, rom inglisuri zogadi samarTali (common<br />

law), maT Soris magna karta, unda iyos is standarti, romlis Sesaba misic<br />

iqneba rogorc saparlamento aqtebi, ise monarqis brZanebebi. koukis sityvebiT<br />

rom vTqvaT:<br />

Cveni wignebidan Cans, rom bevr SemTxvevaSi zogadi samarTali akont<br />

rolebs parlamentis aqtebs da xandaxan maT arafrismTqmelad miiCnevs;<br />

ro desac saparlamento aqti saerTo uflebebis an gonierebis<br />

sawinaaR mdegoa, Seusabamoa maTTan an SeuZlebelia misi aRsruleba,<br />

zogadi samarTali akontrolebs da gansjis mas. 7<br />

`maRali rangis kanonis~ Teoriam fexi ver moikida ing lisSi, sadac parlamentis<br />

upiratesoba wesad iqca, magram sabolood SeerTebul StatebSi<br />

damkvidrda. amerikis SeerTebuli Statebis konstitucia da uflebaTa bili<br />

(didwilad inglisuri zogadi samarTlidan gamomdinareobs) iqca im standartebad,<br />

romelTa mimarTebaSic fasdeba xalxis mier miRebuli kanonebi.<br />

konstitucionalizmi, rogorc marTebuli procedura<br />

konstitucionalizmi marTebuli proceduris anu kanonis uzenaesobis<br />

sinoni muria. magaliTad, SeerTebuli Statebis uzenaesi sasamarTlos<br />

ganmartebiT, konstitucia kongresis Tanxmobis gareSe qveynis prezidents<br />

ukrZalavs sam rewvelo sawarmoebis nacionalizacias an CamorTmevas omis<br />

pirobebSic ki. 8 msgavsad amisa, kanonis uzenaesoba da marTebuli samarTlebrivi<br />

procesi (due process) iTvaliswinebs, rom danaSaulSi eWvmitanili piri unda<br />

daic vas advokatma, ufleba unda hqondes daupirispirdes Tavis sawinaaRmdego<br />

Cvenebas, informirebul iqnes braldebis Sesaxeb da ase Semdeg. igive<br />

mosazrebidan gamomdinare, administraciuli organoebi emorCileba kanons,<br />

_ miawodon sa jaro informacia dainteresebul pirebs.<br />

77


78 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

yovel am SemTxvevaSi, samarTlebrivi procedurebis arsi erTi da igivea:<br />

arc erTi gadawyvetileba ar SeiZleba miRebul iqnes rogorc saboloo an<br />

sa marTliani, sanam dadasturebuli araa, rom ganxilvisas `TamaSis wesebi~<br />

mkacrad iyo daculi. Sesabamisad, konstituciur demokratiaSi Tu gairkveva,<br />

rom, maga liTad, arCevnebSi gamarjvebulma icrua, anu `TamaSis wesebis~<br />

mixedviT ar imoqmeda, Sedegi iqneba is, rom misi Sedegebi legitimurobas dakargavs.<br />

faqtobrivad es swored isaa, rac moxda SeerTebul StatebSi 1974<br />

wels, rodesac uotergeitis skandalma prezidenti niqsoni aiZula (impiCmentis<br />

safrTxis gamo) postidan gadamdgariyo.<br />

miuxedavad amisa, SeerTebul StatebSi marTebuli samarTlebrivi procesi<br />

samarTal­warmoebaSi gare damkvirveblis mier gadametebulad aRiqmeba.<br />

maga liTad, policiam aucileblad dakavebisTanave unda waukiTxos danaSaulSi<br />

eWvmitanils Tavisi uflebebi da Seaxsenos, rom dumilis ufleba<br />

aqvs (konstituciis mexuTe Sesworeba, romelic icavs moqalaqes TviTdadanaSaulebisagan).<br />

Tuki eWvmitanili aRiarebs danaSauls imis gareSe, rom mas<br />

es ufleba ar Seaxsenes (aseve sxva uflebebic), msgavsi aRiareba miuRebeli<br />

iqneba sasamarTlosTvis. faqtobrivad, yvela sxva liberaluri demokratiisTvis<br />

msoflioSi, maT Soris gaerTianebuli samefosTvis, safrangeTisTvis,<br />

kanadisa da avstraliisTvisac, aRiareba aRiarebaa da igi ar miiReba mxolod<br />

im SemTxevvaSi, Tu mopovebulia moraluri Tu fizikuri zewolis sxvadasxva<br />

formis Sedegad.<br />

demokratiisTvis sakmarisi araa ubralod gamoacxados kanonis uzenaesoba,<br />

rogorc principi; sityvebi da qmedebebi erTmaneTs unda emTxveodes.<br />

magali Tad, afroamerikelebi da sxva umciresobebi wlebis ganmavlobaSi<br />

diskriminaci is msxverplad rCebodnen mas Semdegac ki, rac samoqalaqo omi<br />

dasrulda da mi Rebuli iqna konstituciis meToTxmete Sesworeba, romelic<br />

araorazrovnad ganmartavs `kanonis winaSe Tanasworobas~. msagavsad amisa,<br />

qalebs saarCevno uflebebi 1920 wlamde ar miuRiaT da bolo dromde saxlis<br />

da ojaxis gareT saq mianobis mcire di SesaZleblobebiT sargeblobdnen.<br />

sabolood, amerikis cixeebSi tusaRTa um ravlesoba axalgazrda Savkaniani<br />

amerikelebi arian, sikv diliT dasjis mo lodinSi myof tusaRTa umetesobac<br />

aseve afroamerikelia, rac, miuxedavad sa samarTloebis mier kanonisa<br />

(Cvenebebis miRebis wesi) da sa marTlebrivi procedurebis mkacrad dacvisa,<br />

mainc aRZravs kiTxvebs amerikis SeerTebuli Statebis iusticiis sistemis<br />

samarTlianobis Sesaxeb.<br />

marTebuli procedura arsebiTia samarTlis Tanaswori xelmisawvdomobis<br />

T vis, rac, Tavis mxriv, arsebiTia demokratiisTvis. amavdroulad, igi<br />

ar iZleva imis garantias, rom myari jav Sani iqneba seriozuli usamarTlobis<br />

winaaRmdeg. msgavsi garantiis moTxovna, SesaZloa, zedmeti iyos<br />

nebismieri politikur­samarTlebrivi sistemis mimarT. rogorc wina TavSi<br />

aRvniSneT, utopia araa gamosavalis momcemi alternativa.


federalizmi<br />

konstituciuri demokratia<br />

konstituciuri xelisuflebis SezRudvis sxva gzaa federalizmad wodebuli<br />

ZalauflebaTa dayofa. Tanamedrove federaluri respublikebia:<br />

amerikis SeerTebuli Statebi, meq sika, germania, kanada, indoeTi, brazilia<br />

da nigeria.<br />

Teoriulad, federalizmi Zalauflebis danawilebaa saxelmwifo xelisuflebasa<br />

da regionul erTeulebs Soris. am erTeulebs inglisur<br />

enaze xSirad states uwodeben, magram radgan inglisur enaSi Tavad saxelmwifoc<br />

state­ad JRers, igi ar unda agverios suverenul sa xelmwifoSi, romelic<br />

samecniero literaturaSi ufro xSirad nation-state (eri­saxelmwifo)<br />

terminiT gvxvdeba. (saxelmwifos politikur­teritoriuli erTeuli state<br />

TargmanSi Stats niSnavs. mTarg. Sen.) SeerTebul StatebSi arsebobs Zalauflebis<br />

konstituciuri danawileba saxelmwifo anu federalur xelisuflebasa<br />

da Statis xelisuf lebas Soris. konstituciis pirveli muxlis<br />

merve nawili, magaliTad, ganmartavs im sferoebs, romlis farglebSic<br />

erovnuli kongresi uflebamosilia awarmoos kanonmdebloba. amavdroulad,<br />

konstituciis meaTe Sesworeba uzrunvelyofs imas, rom is kompetenciebi,<br />

romlebic konstituciis ZaliT miniWebuli ar aqvs saxelmwifo<br />

xelisuflebas, Statis uflebamosilebebad darCes. tradiciulad, Statis<br />

centralur xelisuflebis funqciebSi Sedioda Sida wesrigisa da mSvidobis<br />

SenarCuneba, ganaTlebis, sazogadoebrivi janmrTelobis dacvisa da<br />

usafrTxoebis, aseve keTildReobis uzrunvelyofa (e.w. Statebis sapolicio<br />

Zalaufleba anu sa xelmwifos samarTlebrivi wesrigi). erT dros am<br />

Zalauflebas TiTqmis eqskluziurad Tavad Stati axorcielebda, magram<br />

1930­iani wlebidan saxelmwifo mTavrobis roli warmoudgenlad gaizarda,<br />

rodesac prezidentma franklin delano ruzveltma (1933­1945) Tavisi axali<br />

kursi (New Deal) politikis farglebSi farTomasStabiani federaluri<br />

programebi wamoiwyo didi depresiis socialur­ekonomikuri efeqtebis<br />

aRmosafxv relad, kerZod, ekonomikis stimulirebisa da axali samuSao adgilebis<br />

Seqmnis mizniT.<br />

prezidentma riCard niqsonma (1968­1973) scada sapirispiro mimarTulebiT<br />

waremarTa erovnuli xelisuflebis rolis zrdis procesi da axali<br />

federalizmis (new federalism) <strong>politika</strong> SeimuSava, romelic miznad isaxavda<br />

Statebis xelisuflebis rolis gazrdas, rogorc misi qmediTobis, ise Sedegis<br />

TvalsazrisiT. am politikis ori ZiriTadi elementi StatebisTvis e.w.<br />

erTdrouli subsidiebis micema da saerTo Semosavlis ganawileba iyo. SemdgomSi,<br />

sxva prezidentebma, kerZod, konservatorma respublikelma ronald<br />

reiganma (1980­1988) da demokratma bil klintonma (1992­2000) aseve<br />

gaagrZeles StatebisTvis kompetenciisa da uflebamosilebis ukan dabrunebis<br />

<strong>politika</strong>. SeerTebul StatebSi msgavs <strong>politika</strong>s devolucia (Zalauflebis<br />

gadacema) hqvia.<br />

ra aris Zalauflebis danawilebis msgavsi formis sazrisi? SeerTebuli<br />

Statebis istoriaSi isini, visac swamda, rom Tavisuflebis dacvis saukeTeso<br />

saSualeba xalxTan xelisuflebis maqsimalurad daaxloeba iyo, federalizms<br />

79


80 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

qadagebdnen. xalxis ganwyobisa da adgilobrivi interesebisgan Sors mdgari<br />

erTiani centraluri xelisuflebis tiraniaSi gadazrdis SiSiT, 1787 wels<br />

gamarTuli konstituciuri konventis zogierTi delegati warmatebulad<br />

amtkicebda, rom Statis arseboba axali saxelmwifo xelisuflebis tiranuli<br />

Zalauflebis SemzRudvel meqanizmebs Seqmnida. Sedegad, konstituciam<br />

calkeul Stats Tanabari warmomadgenloba dauwesa axlad dafuZnebul senatSi<br />

da prezidentis federa luri wesiT arCevac SemoiRo (saarCevno kolegiis<br />

saSualebiT). amasTan, damatebiT ganisazRvra Statis mniSvneloba konstituciis<br />

Sesworebis SemTxvevaSi. rogorc zemoT aRiniSna, pirveli kongresi<br />

daTmobaze wavida da konstituciis mea Te Sesworebis miRebisas Statebis mosazrebebi<br />

da SeTavazebebi gaiTvaliswina.<br />

SeerTebul StatebSi federalizmis funqciebi dRes mniSvnelovnad<br />

gansxvavdeba saxelmwifos ganviTarebis adreul periodSi arsebulisagan.<br />

Tavdapirvelad, didi winaaRmdegobebi wamoiWra sakiTxze, ramdenad SeeZlo<br />

Stats (virjinia da kentuki 1798­1799 ww. samxreTi ka rolina 1830­ian ww.)<br />

an regions (samxreTis Statebi 1860­ian ww.) gamoeyenebina Tavisi uflebebi<br />

saxelmwifo xelisuflebis mier ganxorcielebul specifikur <strong>politika</strong>s­<br />

Tan uTanxmoebis SemTxvevaSi. rodesac interesisa da principis sakiTxebma<br />

saxelmwifoSi azrTa sxva dasxvaoba gamoiwvia (kanonebi ucxoelebisa da amboxis<br />

waxalisebis Sesaxeb, 1798 w., gadasaxadebis Sesaxeb, 1830­iani ww., monobis<br />

Sesaxeb 1860­iani ww.), politikuri dapirispirebebi gaiSala mTavrobis<br />

konkretuli qmedebisa da politikuri gadawyvetilebebis konstituciurobis<br />

sakiTxze, romelTa arsi imaze dadioda, vis hqonda legitimurad saboloo<br />

gadawy vetilebis miRebis ufleba _ Stats Tu erovnul xelisuflebas.<br />

sakiTxebi, romlebic konstituciis meeqvse muxlma ver gadawyvita, samoqalaqo<br />

omma moagvara. marTalia, garkveulwilad mniSvnelovani dapirispirebebi<br />

federalur da Statis xelisuflebas Soris SenarCunda, gansakuTrebiT<br />

samxreTSi 1950­1960­ian ww. skolebis desegregaciis Taobaze, mag ram dReisaTvis<br />

sajaro politikis mraval sakiTxSi, dawyebuli gzebis mSeneblobidan,<br />

dasrulebuli danaSaulis winaaRmdeg brZoliT, maT Soris urTierToba<br />

ufro TanamSromlobis princips emyareba, vidre konfliqts. 9<br />

miuxedavad amisa, bolo wlebSi seriozuli Sejibri SeiniSneboda xelisuflebis<br />

am or dones Soris. magaliTad, 1990­ian wlebSi zogierTi Statis xelisuflebam<br />

ganaTlebis sferoSi reformebis gatareba (skolebisTvis iuridiuli<br />

da finansuri avtonomiis miniWeba swavlebis vauCerebis principiT<br />

dafinanseba, religiis swavlebis danergva da gaRrmaveba) da antikriminaluri<br />

RonisZiebebis ganxorcieleba scada (sasjelis savaldebulo daweseba, sami<br />

ga ficvis kanoni, msxverplTa kompensaciis kanoni). zogierTma Statma aseve<br />

scada, uari eTqva kompensaciuri qmedebis (affirmative action) <strong>politika</strong>ze.<br />

msgavsi tendenciebi adasturebs, rom federalizmi amerikis SeerTebul<br />

StatebSi xasiaTdeba, rogorc Statisa da federalur xelisuflebebs<br />

Soris TanamSromlobiT, ise maT Soris SejibriTac. kons titucia ki<br />

iSviaTad ganixileba, rogorc barieri sxvadasxva donis mTavrobaTa Soris<br />

regularuli TanamSromlobisTvis, riTac gamsWvalulia amerikuli<br />

politikuri sistema.


konstituciuri demokratia<br />

federalizmi da Tavisufleba zedmeti centralizaciis safrT xisagan<br />

dacvis gziT federalizmi Tavisuflebasac icavs, radgan zRudavs centraluri<br />

xelisuflebis Zalaufle bas. am gziT federalizmi individebs<br />

icavs potenciurad mbrZaneblobisken midrekili centraluri mTavrobisagan.<br />

10 administraciuli decentra lizaciis sistemebis msgavsad, romelic<br />

mniSvnelovani samTavrobo amocanebis ganxorcielebaSi adgi lobriv biurokratias<br />

efuZneba, amerikuli stilis federalizmi indivi dualur Tavisuflebebs<br />

saxelmwifo xelisuflebis uflebamosilebaTa arealis Sez­<br />

Rudvis gziT icavs. Sesa bamisad Tanamedrove federalizmis miza ni igivea,<br />

rac politikuri decentralizaciisa, romelic<br />

adgilobrivi xelisuflebisaT vis funqciebis gadacemiT axdens centraluri<br />

administraciuli aparatis Semcirebas da, Sesaba misad, naklebad<br />

saSiSs xdis mas TavisuflebisaTvis. amavdroulad, decentralizacia<br />

ganapirobebs sazogadoebrivi masebis CarTvas politikur<br />

cxovrebaSi maTTvis xelisuflebis xelmisawvdomi doneebis gamartivebiTa<br />

da gamravalferovnebiT, rac aaqtiurebs samoqalaqo erTianobas<br />

da aCvevs mas TviTmmarTvelobas. Sedegad, adgilobrivi xelisufleba<br />

organizebul struqturebad yalibdeba, romelsac saWiroebis Sem­<br />

TxvevaSi centraluri xelisuflebisaTvis winaaRmdegobis gaweva an<br />

misi Warbi Zalis Serbileba SeuZlia. sabolood, decentra lizacia<br />

saSualebas aZlevs xelisuflebas, moergos adgilobriv saWiroebebs<br />

da ga remoebebs, aseve saSualebas aZlevs eqsperimentebis saSualebiT<br />

problemebis gadaWris gzebis mravali varianti moZebnos. ase rom,<br />

decentra lizacia Tavisuflebis sasicocxlod mniSvnelovani mcvelia<br />

da saukeTeso saSualeba energiuli da kompetenturi sa moqalaqo<br />

erTianobis Camosaya libeblad. 11<br />

federalizmsa da Tavisuflebas Soris kavSiri gansakuTrebiT aRsa niSnavia<br />

germaniis SemTxvevaSi. germaniaSi demokratia xelaxla daibada meore<br />

msoflio omis Semdeg, rodesac omisagan gamofituli saxelmwifo, damarcxebuli<br />

da okupirebuli iyo ucxo jarebis mier. mokavSire sa xelmwifoebi<br />

Se erTebuli Statebis meTaurobiT Tvlidnen, rom ar unda daeSvaT axali<br />

germa nuli saxelmwifos xelaxali militarizacia da mis mier axali samxedro<br />

kampaniis ganxorcieleba evropaSi. amis saukeTeso saSualeba, maTi<br />

azriT, germaniis diqtatorul virusze `acra~ iyo. `vaqcina~, romlis gamoyenebac<br />

gadawyvites, demokratiuli federalizmi iyo.<br />

rogor SeeZlo federalizms ar daeSva axali hitleris SesaZlo aRzeveba?<br />

amis pasuxi germaniis xelisuflebis decentralizebul struqturaSi<br />

unda veZioT. germanuli politikur­teritoriuli erTeulebi, rasac germanulad<br />

Land anu miwa ewodeba, mniSvnelovan rols asruleben mmarTvelobaSi,<br />

rogorc regionul, ise saxelmwifo doneze. germaniis Teqvsmeti miwis<br />

mTavrobebis mier daniSnuli delegatebi germanuli parlamentis zeda palatis<br />

anu bundesratis wevrebi arian. zeda palatas ufleba aqvs veto daados<br />

yvela im kanons (axali gadasaxadebis CaTvliT), romelic miwas pirdapir exe­<br />

81


82 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

ba da gavlenas axdens masze. amasTan, germanuli biurokratiis didi nawili<br />

miwebis xelisuflebis pirdapiri kontrolis qveS aris.<br />

alternativa: unitaruli sistemebi. Tanamedrove msoflios xeli suflebaTa<br />

umetesoba ar efuZneba federalur sistemas. mmarTvelobis yvelaze<br />

gavrcelebuli forma unitaruli sistemaa, iseTi, rogoric did britaneTSia.<br />

mas unitaruli hqvia imis gamo, rom politikur sis temas mTavrobis mxo lod<br />

erTi, ZiriTadi erTeuli aqvs. esaa centraluri xelisufleba, romelic<br />

sxvadasxva sakiTxis Taobaze xSi rad mimarTavs adgilobriv xelisuflebas,<br />

mag ram, rogorc wesi, es mas ar moeTxoveba. Sesabami sad, is, rac am sistemas federalurisgan<br />

gansxvavebiT aklia, centralur da adgilobriv politikurad<br />

ministraciul erTeulebs Soris arsebuli zemoT xsenebuli Statis an<br />

miwis ek vivalenturi Sualeduri fenaa.<br />

zogi unitaruli sistema, magaliTad, safrangeTsa da italiaSi, ufro<br />

meti mondomebiT icavs saxelmwifo xelisuflebis Zalauflebasa da prerogativebs<br />

adgilobrivi magistratebis, merebisa da politikosebis mxridan<br />

SesaZ lo dau morCileblobisagan, vidre britaneTSi. safrangeTSi, prefeqtebi<br />

(centraluri xelisuflebis mier daniSnulni) aSualeben urTier Tobebs<br />

centralur xeli suflebasa da adgilobriv departamentebs Soris. manam,<br />

sanam fransua mitera nis socialisturi mTavroba instituciur reformebs<br />

wamoiwyebda 1980­iani wlebis dasawyisSi, prefeqtebi valde bulni iyvnen adgilobrivi<br />

departamentebis mTavrobebisTvis zedamxed veloba gaewiaT da<br />

imis uflebac hqondaT, rom maT miRebul garkveul gadawy vetilebebze veto<br />

daedoT. am sistemis momxreebi didi xnis ganmavlobaSi msgavs politikuradministraciul<br />

mowyobas, romelic tutelaJis (meurveobis) saxeliT iyo<br />

cnobili, racionaluri politikuri mar T vis modelad miiCnev dnen. tutelaJis<br />

sistema imdenad centralizebuli da sistematizebuli iyo, rom gaTviTcnobierebul<br />

damkvirvebels saaTze ubralo SexedviT iolad SeeZlo<br />

eTqva, ra sagans gadiodnen mocemul momentSi skolaSi moswavleebi mTel<br />

safrangeTSi. bevr amerikels, romlebic miCveulni arian ganaTlebis sistemis<br />

Tavisuflebas, skolebis, saganmanaTleblo progra mebis, saakre ditacio<br />

moTxovnebis da akademiuri standartebis mravalgvarovnebas, mTavrobis<br />

dawesebuli msgavsi erTgvarovneba uTuod ucnaurad moeCveneboda.<br />

demokratia, rogorc efeqtiani xelisufleba<br />

vamtkicebdiT, rom demokratias ar SeuZlia Tavisi moqalaqeebis (romlebic<br />

monawileoben arCevnebSi, ixdian gadasaxadebs, msaxuroben SeiaraRebul<br />

ZalebSi) azrebisa da rwmenis ugulebelyofa, magram aseve ar SeuZlia<br />

ubralod asaxos umravlesobis momentaluri ganwyoba da survilebi, Tuki<br />

isini azaraleben umciresobis interesebsa da uflebebs. demokratiuli xelisufleba,<br />

romelic mgrZnobiarecaa da SezRudulic, savaldebulo araa<br />

sicocxlisunariani aRmoCndes. imisTvis rom warmatebuli iyos da xSir<br />

SemTxvevaSi, ubralod, gadarCes, demokratiuli mTavroba, iseve rogorc


konstituciuri demokratia<br />

xelisuf lebis mowyobis sxva formebi, efeqtiani unda iyos. sxva sityvebiT<br />

rom vTqvaT, mas unda hqondes imis SesaZleblobebi, rom ganaxorcielos is<br />

miznebi, risTvisac is Seiqmna. Tu demokratias ar ZaluZs daicvas Tavisi<br />

moqalaqeebi, uzrunvelyos keTildReoba da sxva arsebiTi sferoebi (ganaTleba,<br />

samarTlis dacva, da elementarulad wylis miwodebis sistemis an<br />

xanZarsawinaaRmdego samsaxuris gamarTuli muSaoba), maSin ra sargebelia<br />

masSi? am sakiTxis wamoweva miuTiTebs imis albaTobaze, rom demokratiuli<br />

xelisufleba, SesaZloa, zedmetad mgrZnobiare, an zedmetad SezRuduli<br />

aRmoCndes xalxis sakeTildREeo qmedebebSi.<br />

SezRuduli da mgrZnobiare mTavroba, romelsac ZaluZs imoqmedos swrafad<br />

da moqnilad, unda eyrdnobodes Zalauflebis Sekavebisa da gawonasworebis<br />

struqturebs, magram es ar niSnavs imas, rom garkveul gare mo ebebSi<br />

mTavrobas energiuli moqmedebis unari unda dausustdes. am TvalsazrisiT,<br />

gasaTvaliswinebelia jeims medisonis moswrebuli naTqvami pirveli<br />

kons tituciuri konventis Sesaxeb: `im sirTuleTa Soris, romlebsac konventi<br />

Seejaxa, Zalian mniSvnelovani is unda iyos, rom moxdes mTavrobaSi<br />

aucilebeli stabilurobisa da energiulobis Serwyma Tavisuflebisa da<br />

respublikuri formis xelSeuxeblobasTan~. 12 medisoni amtkicebda, rom xelisuflebis<br />

stabiluroba aucilebelia Sida simSvidisa da wesrigisaTvis,<br />

erovnuli usafrTxoebisa da sazogadoebrivi TviTrwmenisTvis, qmediToba<br />

ki aucilebelia Sida da gare gamowvevebis gadaWrisaTvis. misi sityvebiT,<br />

qmediTunarianoba da stabiluroba erTad efeqtiani xelisuflebis ZiriTadi<br />

sazrisia.<br />

stabilurobis aucilebloba<br />

stabiluroba efeqtiani mTavrobis arsebiTi atributia. politikuri da<br />

si temuri stabiluroba SeiZleba gansakuTrebulad mwvave problema iyos axlad<br />

aRmocenebuli demokratiisa da ganviTarebadi qveynebisTvis, magram es<br />

araa msoflios mxolod konkretulad am tipis romelime qveynis an regionisTvis<br />

dama xasiaTebeli. magaliTad, italia ganviTarebuli demokratiaa, magram<br />

igi cnobilia mTavrobaTa xSiri cvalebadobiT.<br />

stabiluroba SeiZleba uzrunvelyofil iqnes sxvadasxva gziT. arCeul<br />

warmomadgenlebs sakmarisi dro da vada unda mieceT imisTvis, rom ganaxorcielon<br />

an miaRwion rame Rirebuls. unda arsebobdes garkveuli saxis<br />

politikuri disputebisa da socialuri konfliqtebis mogvarebis instituciuri<br />

gzebi, raTa Tavidan iqnes acilebuli qveynis nawilebad daxleCisa<br />

da destabilizaciis albaToba (SeerTebul StatebSi umaRlesi sasamarTlo<br />

xSirad asrulebs am fun qcias, magram politikur partiebsa da saknonmdeblo<br />

organosac mniSvnelovani rolis Sesruleba SeuZliaT). liderebis Secvlis<br />

instituciuri procedurebi iseTi regulirebuli meTodebis saSualebiT,<br />

rogoricaa arCevnebi da daniSvnebi, Zalian mniSvnelovania da demokratiis<br />

erT­erTi principuli upiratesobaa Tanamedrove diqtaturebTan SedarebiT.<br />

monarqia, Cveulebriv, am problemas memkvidreobis principis SenarCu­<br />

83


84 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

nebiT Wris, mefis Tu dedoflis gardacvalebis SemTxvevaSi taxti mis ufros<br />

Svils gadaecema.<br />

istoria da tradicia, iseve, rogorc simbolizmi da rituali, aZlierebs<br />

gangrZobiTobis SegrZnebas mTavrobebSi (gaviTvaliswi noT Tundac is zarzeimi<br />

da gansakuTrebuli garemo, romelic Tan axlavs SeerTebuli Statebis<br />

prezidentis inauguracias an britaneTis samefo ojaxis wevrebis daqorwinebas).<br />

msgavsi gangrZobiTobis SegrZnebis aucileblobaze saubrisas<br />

jeims medisoni daupi rispirda Tomas jefersonis winadadebas konstituciuri<br />

konventebis periodulobis sixSiris gazrdasTan dakavSirebiT imis<br />

safuZvelze, rom `xalxi sadmi yoveli mimarTva mTavrobaSi raRac defeqtis<br />

arsebobis maniSnebeli iqneba, xSiri mimarTvebi ki didwilad moaxdens imas,<br />

rom mTavrobas moakldeba sazogadoebis mxridan mowiweba da Tayvaniscema,<br />

ris gareSec SesaZloa yvelaze Wkvian da yvelaze Tavisufal mTavrobasac<br />

ki ar hqondes esoden saWiro stabiluroba~, ufro metic `yvelaze Wkviani<br />

mTavrobac ki ar CaTvlis zedmet upiratesobad imas, rom sazogadoebrivi<br />

stereotipebi da crurwmenebi Tavis mxardamWerad ixilos~. 13<br />

qmediTobis aucilebloba<br />

imisTvis, rom efeqtiani iyos, xelisufleba qmediTic unda iyos. qmedi­<br />

Tobis Tezisis mimarT damfuZnebel mamaTa mxardaWera SeerTebul StatebSi<br />

naTlad iqna asaxuli konstituciaSi, romelmac ara marto gadasca mTavrobas,<br />

rogorc erTs, sakmarisi Zalaufleba, aramed Seqmna Zlieri aRmasrulebeli<br />

xelisufleba, romelsac sakanonmdeblo xelisuflebasTan Widilis<br />

SesaZleblo bebi misca. konstituciam kongress uflebamosileba mianiWa<br />

`miiRos yvela ka noni, romelic aucilebelia da Sesabamisia Zalauflebis<br />

aRsrulebisTvis~ (muxli1­2). es naTelyofs damfuZnebel mamaTa ganzraxvas,<br />

rom xelisuflebisaTvis SeeqmnaT SesaZlebloba, saWiroebebis SemTxvevaSi<br />

gadaedga gadamwyveti nabijebi. am TvalsazrisiT, aleqsander hamiltoni<br />

aRniSnavda, rom `mTavroba Tavis TavSi unda moicavdes yovelgvar<br />

Zalauflebas, romelic aucilebelia masze gadacemuli sazogadoebrivi<br />

miznebis misaR wevad... Tavisufali unda iyos yoveli saxis kontrolisagan,<br />

magram unda iTvaliswinebdes sazogadoebrivi sikeTis principsa da xalxis<br />

azrs~. 14<br />

rogorc zemoT iyo aRniSnuli, erovnuli mTavrobis Zalaufleba<br />

droTa ganmavlobaSi erTmniSvnelovnad gaizarda, Statis xelisufalTa<br />

uflebamosi lebebi ki SedarebiT meryevia: xan izrdeba, xan klebulobs. zogadad<br />

SeiZleba iTqvas, rom 1789 wlidan dRemde yvela donis xelisuflebis Zalaufleba<br />

mniSvnelovnad gai zarda. SeerTebul StatebSi mTavrobis rolis<br />

amgvari zrda pasu xia sazogadoebaSi, ekonomikaSi da, ra Tqma unda, amerikis<br />

sazRvrebs miRma arsebul samyaroSi momxdar cvlilebebze. am tendenciis<br />

Sedegi, kargia Tu cudi, isaa, rom SeerTebuli Statebis mTavroba dRes ufro<br />

qmediTia, vidre erTi saukunis winaT iyo, da gacilebiT qmediTia, vidre ori<br />

saukunis win. Tuki vinme fiqrobs, rom SeerTebuli Statebi msoflios mowi­


konstituciuri demokratia<br />

nave samxedro da ekonomikuri Zalaa, erTaderTi WeSmariti zesaxelmwifoa<br />

XXI saukunis dasawyisSi, misTvis iolia dainaxos, rom demokratiam amerikis<br />

SeerTebul StatebSi amisTvis sakmaod kargad imuSava. erTia, rom aSS­is<br />

sistema SeiZleba gaakritiko imisTvis, rom is araa sakmarisad mgrZnobiare<br />

an amtkico, rom igi zedmetad eqspansiuria anu araa sakmarisad SezRuduli,<br />

magram vin Seitans eWvs mis efeqtianobaSi?<br />

mogvianebiT, VI TavSi vixilavT, rom safrangeTis meoTxe res pub likisTvis<br />

(1945­1958) efeqtiani mTavroba naklebadaa damaxasi aTebeli. safrangeTma<br />

sabolood am problemis daZleva Zveli konstituciis ax liT SecvliTa da<br />

Zalauflebis simZimis centris parlamentidan prezidentze gada nacvlebiT<br />

SeZlo. am qveyanas aseve hyavs premier­ministri, romelic mTavrobas xelmZ­<br />

Rvanelobs, mag ram prezidents, romelic pirdapiri arCevnebiT xuTi wlis<br />

vadiT irCeva, ufleba aqvs daakomp leqtos an gadaayenos mTavroba. Zlieri<br />

saprezidento Zalauflebis SeqmniT, mexuTe respublikis konstituciam<br />

franguli demokratiis istoriaSi axal periods daudo saTave, romelmac<br />

iseTi stabiluroba da ayvaveba moutana safrangeTs, rogoric mas bolo ori<br />

aswleulis ganmavlobaSi ar axsovs.<br />

safrangeTisgan gansxvavebiT, italias jerjerobiT ar gadauWria efeqtiani<br />

demokratiuli mmarTvelobis amocana. nebis mieri sxva dasavluri saparlamento<br />

demokratiisgan gansxvavebiT, igi samTavrobo arastabi lurobis nimu­<br />

Sia. radgan aq saparlamento sistemaa, mTavrobas premier­ministri marTavs,<br />

da imis gamo, rom italias qaosuri partiuli sistema aqvs, premiers iSviaTad<br />

aqvs xangrZlivi an masze damokidebuli Tu misdami daqvemdebarebuli partiuli<br />

koaliciis (saparlamneto umravlesobas gacilebiT mcire Zala aqvs)<br />

mxardaWera. Sedegi isaa, rom meore msoflio omis Semdgomi or aTwleulze<br />

meti xnis ganmavlobaSi italiaSi mTavrobebi saSualod eqvs TveSi erTxel<br />

icvleboda. bolo wlebSi italiis saarCevno sistemis reformirebis mcdelobam<br />

am problemis mogvarebis TvalsazrisiT Sedegi ar gamoiRo. sabednierod,<br />

meore msoflio omis Semdgomi italia, miuxedavad politikuri stabilurobis<br />

TvalsazrisiT saamayo miRwevebis naklebobisa, ekonomikis ganviTarebis<br />

TvalsazrisiT warmatebuli qveynis magaliTia. rTuli warmosadgeni araa,<br />

ekonomikuri ganviTarebis ra simaRleebs miaRwevda italia bolo naxevari<br />

saukunis ganmavlobaSi, mTavrobas efeqtianad rom emarTa.<br />

es sami magaliTi adasturebs, rom demokratiuli mTavroba SeiZleba iyos<br />

efeqtiani, magram amis garantia ar arsebobs. warmatebuli demokratiis am<br />

TavSi ganxilul sam TvisebaTagan, efeqtianoba erTaderTia, romelic mxolod<br />

da mxo lod demokratiuli mTavrobisTvis araa damaxasiaTebeli.<br />

diqtatura, Cveulebriv, ar cdilobs iyos mgrZnobiare an SezRuduli, magram<br />

aqvs erTaderTi mizani _ efeqtiani. arcerT demokratiul xelisuflebas ar<br />

ZaluZs Seasrulos danapirebi, Tuki mgrZnobiare araa, da arcerTi maTganis<br />

pasuxismgeblobis sakiTxi ar dgeba amocanebis Cavardnis SemTxvevaSi, Tu igi<br />

SezRuduli araa. bo lo dromde Zalze mwvaved idga sakiTxi imis Taobaze,<br />

ramdenad ZaluZs demokra ti as ajobos diqtaturas, rogorc mmarTvelobis<br />

efeqtianma formam. bolo drois istoriulma cvlilebebma es sakiTxi moxsna<br />

dRis wesrigidan.<br />

85


86 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

xelisuflebis axlidan gamogoneba:<br />

ganmanaTlebloba da amerikis idea<br />

SeerTebuli Statebi warmomadgenlobiTi demokratiis Tanamedrove Teoriis<br />

praqtikaSi danergvis samSobloa. dasawyisSi igi ar iyo srulyofili,<br />

mag ram namdvilad iyo warsulidan uyoymanod gadmodgmuli nabiji da momavlis<br />

dagegmvis ga bedu li mcdeloba. im ideis triumfi, rom respublika,<br />

monarqiisa da avtoritaruli mmarTvelobis sxva formebisgan gansxvavebiT,<br />

politikuri mowyobis ufro gonivruli da umjo besi alternativaa, Tanamedrove<br />

msoflio istoriis ganmsazRvreli momenti gaxda. moxda ise, rom es<br />

triumfi ganxorcielda adgilze, romelsac amerika erqva. dRes amerikis<br />

idea mTeli msoflios xalxTa warmodgenaSi Tavisuflebisa da demokratiis<br />

ideebis sino nimuria (es idea gaci lebiT metia, vidre realoba, romelmac<br />

daamtkica, rom igi Tanamedroveobis didi Zalaa).<br />

amerikis idea, rom dawerili konstituciis farglebSi xalxs sakuTari<br />

Tavis marTva Tavad ZaluZdes, pirdapiri gagebiT produqtia XVIII saukunis<br />

ganmanaTleblobisa, romelic, Tavis mxriv, saTaves gvia ni XV saukunis italiuri<br />

renesansis inteleqtualuri duRilidan iRebs. mniSvnelovania gaviTvaliswinoT,<br />

rom amerikuli revolucia ubralod jorj vaSingtonis, Tomas<br />

jefersonis Tu sxva revoluciuri liderebis gonebaSi ar momwifebula.<br />

politikuri Teoria, romelic amerikis mamebis ideebSi gamoixata, myarad<br />

iyo dafuZnebuli gamoCenili moazrovneebis _ nikolo makiavelis, Tomas<br />

hobsis, jon lokis, ba ron de monteskies da sxvaTa inteleqtualur Rvawlze.<br />

yoveli maTgani, arsitotelesgan gansxvavebiT, amtkicebda, rom mTavrobis<br />

mizani aris ara siqvelis danergva, aramed borotebis da mankierebis winaaRmdeg<br />

brZola. adamianis bunebidan, marTebulad xed vam, es moazrovneebi realisturi<br />

miznebis, magaliTad, Tavisuflebisa da usafrTxoebis Ziebamde<br />

miiyvana, rac politikurad miRwevadia, siqvele ki aseTi araa.<br />

Tavisuflebis arqiteqtura<br />

am qveTavSi politikis universaluri problemaa dasmuli: Tuki xalxi Tavisi<br />

bunebiT araa qveli, da amave dros Tavadaa mmarTveli, maSin rogoraa<br />

SesaZ lebeli, rom marTvis nebismieri sistema ar gadagvardes da tiraniad ar<br />

iqces? amerikis mamebma am Tavsatexis gadaWra iseTi midgomis ganviTarebiT<br />

scades, rasac politikis axali gageba uwodes. es axali gageba politikuri<br />

institutebis manam ucnobi da axleburi mowyobis irgvliv gaiSala, ramac<br />

Tavisuflebis praqtikis meti SesaZlebloba dabada da xelisuflebis funqciebis<br />

danawilebis saSualebiT, Zalauflebis despoturi gamoyenebisgan<br />

(tiraniis) misi dacva da, Sesaba misad, Zalauflebis koncentraciis safrTxis<br />

Tavidan acileba uzrunvelyo. swored ise, rogorc ser isaak niutonma<br />

revoluciuri gadatrialeba moaxdina Tanamedrove sabunebismetyvelo mecnierebaSi,<br />

damfuZnebel ma mebsac sjerodaT, rom maT socialur mecnierebaSi<br />

axali safuZvlebis danergviT politikis revoluciuri gageba Semoitanes.


konstituciuri demokratia<br />

hamiltoni am aRmoCenis arss federalistSi [(amerikis SeerTebuli<br />

Statebis konstituciis ratificirebis da calke arsebuli Statebis gaer­<br />

Tianebis safuZvelze federaluri saxelmwifos Seqmnis momxre inteleqtualTa<br />

da politikur moRvaweTa 85 statiis krebulia. avtorebi aleqsander<br />

hamiltoni (51 statiis avtoria), jeims medisoni (29 statiis avtoria) da jon<br />

jei (5 statiis avtoria) arian. statiebi 1787­1788 ww. seriulad ibeWdebodnen<br />

niu­iorkis gazeTebSi. 1788 wels statiebi krebulis saxiT iqna gamocemuli<br />

da mas The Federalist Papers ewoda. (mTarg. Sen.)] naTelyofs. amtkicebda ra,<br />

rom amerikis konstitucia Tavidan aicilebda `tiraniis da anarqiis ukidures<br />

gamovlinebebs~, romlebmac adre arsebuli respublikebi daRupes,<br />

hamiltoni Tavis mkiTxvelebs mouwodebda, ar SeCerebuliyvnen warsulis<br />

magaliTebze: `politikis mecniereba, msgavsad nebismieri sxva mecnierebisa,<br />

didad gaumjobesda... sxvadasxva principis Zala, romlebic manam an sruliad<br />

ucnobi iyo, an cudad gagebuli Zvelebis mier, axla ukeTaa Secnobili~. hamiltonma<br />

aRbeWda is progresuli struqturuli cvlilebebi, rom lebic Cadebuli<br />

iyo konstituciaSi am politikis axali gagebis SemqmnelTa mier:<br />

gansazRvrul departamentebze (saministroebze) Zalauflebis regularuli<br />

ganawileba; Sekavebisa da gawonasworebis kanonmdeblobiTi<br />

meqanizmebis danergva; iseTi sasamarTloebis Seqmna, romlebic Sedgebian<br />

kargi qcevisa da kompetenciis safuZvelze SerCeuli mosamarTleebisagan;<br />

sakanonmdeblo organoSi xalxis warmomadgenloba arCeuli<br />

deputatebis meSveobiT _ yovelive es an sruliad axali aRmoCenebia,<br />

an Tanamdroveobis moTxovnilebis Sesabamisad principuli progresis<br />

gziT srulyofili. es aris saSualebebi, Zlieri saSualebebi, imisTvis,<br />

rom respublikuri mmrTvelobis upiratesoba SenarCundes da misi naklovanebebi<br />

an Semcirdes, an Tavidan iqnes acilebuli. 15<br />

jeims medisonis sityvebiT rom vTqvaT, damfuZneblebi xvdebodnen, rom<br />

`ganaTlebuli politikosebi yovelTvis ar iqnebian Zala uflebis sadaveebTan~.<br />

16 gonieri xelisufalis ararsebobis SemTxvevaSi, mxolod Tavad sworad<br />

agebul saxelmwifos SeuZlia gaakontrolos maTi ambiciebi, vinc misi<br />

saxeliT marTvaze acxadebs pretenzias. arCevnebi aseTi kontrolis erT­erT<br />

saxes uzrunvelyofs, aRniSnavda medisoni, magram `gamocdilebam kacobriobas<br />

damatebiTi garantiebis aucilebloba ukarnaxa~. 17 upirvelesi garantia<br />

xelisuflebis ZiriTad komponentebs Soris mudmivi Widilis danergva iyo:<br />

`xelisuflebis erTsa da imave StoSi Zalauflebis Tanmimdevruli koncentraciis<br />

saSiSroebis Tavidan acilebis kargi saSualeba imaSi mdgomareobs,<br />

rom yoveli departamentis (saministros) xelmZR vanelobas mieces saWiro<br />

konstituciuri mxardaWera, piradi motivaciis gasazrdelad winaaRmdegoba<br />

gauwios sxvebis mxridan mis kompetenciebSi SemoWras~. mokled rom vTqvaT,<br />

`saWiroa ambiciam gaaneitralos ambicia~. 18<br />

87


88 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

Sekaveba da gawonasworeba<br />

am miznis misaRwevad damfuZneblebma scades xelisuflebis Stoebi erTmaneTisagan<br />

damoukidebel organoebad CamoeyalibebinaT. Sesabamisad, yoveli<br />

Stos Zalaufleba konstituciis specifikuri muxlidan gamomdinareobs<br />

(pirveli muxli exeba sakanonmdeblo organos, meore _ aRmasrulebels,<br />

mesame _ sasamarTlos). xelisuflebis yovel Stos mieniWa konstituciuri<br />

Zalaufleba masze dakisrebuli specifikuri movaleobebis gansaxorcieleblad<br />

da yovel maTgans mieca saimiso meqanizmebi, rom winaaRmdegoba gauwios<br />

sxva Stos mxridan aralegitimuri saSualebebiT zemoqmedebis mcdelobebs.<br />

es meqanizmebi, romlebsac uwodeben Sekavebas da gawonasworebas, Sedgeba,<br />

rogorc Cveulebrivi (prezidentis mier vetos gamoyenebis ufleba), ise gansakuTrebuli<br />

(kongresis mier prezidentis impiCmentis procedura) prerogativebisagan.<br />

isini erToblivad TiToeuli Stos wevrebisaTvis `aucilebeli konstituciuri<br />

saSualebebia~ sxva Stoebis mier mis kompetenciebSi eqspansiisTvis<br />

winaaRmdegobis gasa wevad. `kerZo interesi unda daukavSirdes<br />

institutis konstituciur uflebebs~. 19 damfuZneblebi grZnobdnen, rom<br />

institucionali zebuli TviTinteresi Zalauflebis grZnobiT aRWurvil<br />

Tanamdebobis pirebs, maTi konkretuli institutis mniSvnelobisa da aRmatebulobis<br />

grZnobas ga uZliereb da da gazrdida maT mondomebas TavianTi<br />

samsaxuris prestiJis Sesa narCuneblad (Sesabamisad, sakuTari karieruli<br />

winsvlis uzrunvelsayo fad). amgvarad, kongresis mier 1974 wels prezident<br />

niqsonis winaaRmdeg wamowyebuli impiCmentis erT­erTi mizezi is iyo,<br />

rom igi, rogorc saSinao, ise sagareo <strong>politika</strong>Si, aSkara upativcemulobas<br />

iCenda sakanonmdeblo organos Zalauflebis mimarT (Zalauflebis gadameteba,<br />

uotergeitis saqmis CaTvliT, niqsonis winaaRmdeg wamowyebuli procesis<br />

mTavari Tema iyo). 1998 wels prezident klintonis (demokratiuli<br />

partiidan) winaaRmdeg impiCmentis procesis mcdeloba imas ukavSir deboda,<br />

rom man winaaRmdegoba gauwia kongress (respublikelebi umravlesobas warmoadgendnen),<br />

gamoeZi ebina misi qcevis Sesabamisoba zneobriv normebTan<br />

samsaxure ob rivi valdebulebebis gaTvaliswinebiT. misi oponentebi mas aseve<br />

bralad sdebd nen sasamarTlo xelisuflebis upativcemulobas, rac cru<br />

Cvenebebis micemaSi gamoixata.<br />

afuZnebdnen ra demokratiul institutebs pirad interesze (self-interest),<br />

damfuZneblebi adamianis bunebis sikeTisa da zneobrivi srulyofisadmi misi<br />

midrekilebis mimarT erTgvar skepticizms gamoxatavdnen. hamiltonis mixedviT,<br />

`adamianebi ambiciurebi, SurismaZiebelni da xarbebi~ 20 arian. medisoni<br />

eTanxmeboda da ufro mkveTradac ki gamoxatavda am azrs:<br />

SesaZloa adamianis bunebaze msjelobidan gamomdinareobs, rom amg vari<br />

meqanizmebi (Sekaveba da gawonasworeba) aucilebelia Zala uflebis gadametebis<br />

gasakontroleblad. raa Tavad mTavroba, Tu ara adamianis<br />

bunebaze fiqris yvelaze didi gamoxatuleba? adamianebi angelozebi<br />

rom iyvnen, araviTari mTavroba saWiro ar iqneboda. angelozebi rom


konstituciuri demokratia<br />

marTavdnen adamianebs, mTav robaze kontrolis arc gare da arc Sida<br />

meqanizmebi ar iqneboda saWiro~. 21<br />

kargad awyobil respublikaSi ganaTlebuli, piradi interesis mqone adamiani<br />

sayo velTao sikeTisTvis iRvawebs. politikosebi aRmoaCenen, rom piradi<br />

interesebis (magaliTad, ganmeorebiT arCeva) ganxorcielebis saukeTeso<br />

gza sazogadoeb rivi moTxovnebis dakmayofilebaa da ara Zalauflebis gadameteba<br />

an borotad gamoyeneba. winaaRmdeg SemTxvevaSi, medisonis sistema,<br />

iseve rogorc adam smitis `uxilavi xeli~, avtomaturad moawesrigebs<br />

procesis mimdinareobas, raTa instituciuri Zalauflebis wonasworoba ar<br />

dairRves. amgvarad, SeerTebuli Statebis politikis axali gageba Tavis argumentebs<br />

maRalfardovan da zedapirul zneobriobaze an religiur grZnobebze<br />

ki ar afuZnebda, aramed realobaze mya rad mdgar institucinalizebuli<br />

piradi interesis principze.<br />

damfuZnebelTa naazrevze fokusirdeba yvelaferi `ame rikulis~ gandidebis,<br />

da Sesabamisad, eTnocentrizmisa da SezRudulobaSi braldebis<br />

risks qmnis. am SemTxvevaSi mainc aris gamamarTlebeli argumenti, romelic<br />

logikasa da istorias eyrdnoba. ubralod, ise moxda, rom Tanamedrove istoriis<br />

pirveli warmatebuli demokratiuli eqsperimenti CrdiloeT amerikaSi<br />

XVIII saukunis dasasruls ganxorcielda, da revolucionerebi, romlebmac<br />

igi wamoiwyes, politikis filosofosebi iyvnen (im periodSi politikuri<br />

mecniereba, rogorc aseTi, arc arsebobda). politikis mecnierebis SeqmniT,<br />

maT SeimuSaves demokratiis praqtikuli Teoria, romelsac konkretuli<br />

istoriuli konteqstidan daSorebuli Sinaarsi da gamoyeneba aRmoaCnda.<br />

rogorc dasawyisSi aRiniSna, misi gamoyeneba scildeba msoflios romelime<br />

konkretuli saxelmwifosa Tu regionis farglebs.<br />

saprezidento sistema<br />

SeerTebuli Statebis mmarTvelobas xSirad saprezidento sistemas uwodeben,<br />

vinaidan aRmasrulebeli xelisuflebis meTauri kongresis wevrebisagan<br />

damoukideblad da calke irCeva. sistema Zalauflebis danawilebiT<br />

xasiaTdeba, romlis farglebSic sakanonmdeblo, aRmasrulebeli da sasamarTlo<br />

Stoebi Sesabamisi uflebamosilebebis da valdebulebebis ganxorcielebisTvis<br />

cal­calke arian pasuxismgebelni amomrCevelTa sxvadasxva<br />

jgufis winaSe. mmarTveloba formalurad sxvadasxva funqciuri CarCos<br />

mixedviTaa Camoyalibebuli. vinai dan yoveli mmarTvelobisTvis savaldebuloa<br />

kanonebis formulireba, aRsruleba da interpretireba, logikuria,<br />

rom amaTgan pirveli funqciis Sesasruleblad saWiroa Seiqmnas sakanonmdeblo<br />

organo (wesebis SemuSaveba), meore funqciis Tvis _ aRmasrulebeli<br />

xelisufleba (wesebis gamoyeneba da danergva) da mesame, zedamxedvelobis<br />

funqciisaTvis _ sasamarTlo xelisufleba (wesebis ganmarteba da interpretacia).<br />

msgavsi mowyobis logikam ar icis arc politikuri da arc geografiuli<br />

sazRvrebi, dReisaTvis igi gvxvdeba msoflios yvela regionis mravali de­<br />

89


90 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

mokratiis struqturaSi. saprezidento demokratia amJamad gansakuTrebiT<br />

Cveulebrivi gaxda laTinuri amerikis qveynebisTvis, magram xelisuflebis<br />

demokratiuli mowyobis msgavsi forma sxvadasxva saxiT iseT qveynebSic gvxvdeba,<br />

rogoricaa ruseTi, safrangeTi, nigeria, samxreTi afrika, indonezia,<br />

filipinebi.<br />

Zalauflebis danawileba<br />

SeerTebuli Statebis konstitucia xelisuflebis yovel Stos spe ci fikur<br />

amocanebs akisrebs. magaliTad, kongress miniWebuli aqvs e. w. xazinadaris<br />

Zalaufleba. prezidenti waradgens wliuri biujetis proeqts da<br />

cdilobs miznobrivi dafinansebis Sesaxeb kongresis gadawyvetilebebze<br />

gavlena moaxdinos, magram saxelisuflebo xarjebze saboloo sityvis<br />

ufleba mainc kongress rCeba. aRmasrule bel xelisuflebaze aseTi mZlavri<br />

SezRudvis meqanizmi sxva saprezidento demokratiebSi farTod araa danergili,<br />

da aseT SemTxvevaSi, Cveulebriv, biujetis xarjviTi nawilis<br />

dagegmvasa da damtkicebaSi saboloo sityva xelisuflebis aRmasrule bel<br />

Stos ekuTvnis, Semosavlebisa da begara­mosakreblebis Sesaxeb gadawyvetilebebis<br />

saboloo instanciad ki sakanonmdeblo organo rCeba.<br />

Zalauflebis danawilebis amerikul modelSi aris garkveuli sferoebi,<br />

romlsac Zalauflebas sxvadasxva Sto erToblivad axorcielebas. magaliTad,<br />

msgavsi gamWoli da urTierTgadamkveTi pasuxismgeblobebiT `omis<br />

gamoc xadebis~ ufleba xasiaTdeba. kongress aqvs imis ufleba, rom Sekribos<br />

da Seinaxos armia (Tumca, konstitucia am uflebis gamoyenebas kongress orwliani<br />

vadiT ganusazRvravs), saWiro resursebiT uzrunvelyos da zedamxedveloba<br />

gauwios samxedro flots, Seqmnas SeiaraRebuli Zalebis maregulirebeli<br />

wesebi da, rac mTavaria, gamoacxados omi. Tumca, amavdroulad,<br />

konstitucia SeiaraRebuli Zalebis mTavarsardlad prezidents acxadebs.<br />

Sesabamisad, gamocxadebuli Tu gamoucxadebeli nebismieri mniSvnelovani<br />

samxedro aqcia xelisuflebis orive Stos TanamSromlobas moiTxovs. zogadad,<br />

urTierTqmedebis es tipi msgavsi institutebis mqone sxva qveynebSicaa<br />

gadaRebuli, magram SeiaraRebul Zalebze samoqalaqo kontroli, rogorc<br />

principis, ise praqtikis saxiT, arsad ise myarad araa dafuZnebuli, rogorc<br />

SeerTebul StatebSi. Sesabamisad, bevr saprezidento sistemaSi krizisis<br />

periodSi samxedro gadatrialebis albaToba demokratiisTvis principul<br />

safrTxes qmnis.<br />

garda imisa, rom sami Stos wevrebi sxva dasxva amocanis Sesrulebas emsaxurebian<br />

da sxvadasxva gziT Wrian maT, isini sxva dasxva vadiTa da sxvadasxva<br />

amomrCevlis mier arian arCeulni. konstituciisa da misi Sesabamisi Sesworebis<br />

mixedviT, prezidenti yovel oTx weliwadSi erTxel unda irCeodes<br />

da erTsa da imave pirs or vadaze metad Tanamdebobis dakaveba ar SeuZlia.<br />

mxolod prezidenti da vice­prezidenti arian mTavrobis umaRlesi Tanamdebobis<br />

pirebi, romelTac Zalauflebis mandati sruliad saxelmwifo<br />

eleqtoratis mier gadaecemaT. amis sapirispirod, kongresSi arCeuli war­


konstituciuri demokratia<br />

momadgenlebi konkretuli olqis (Statis Sida erTeulis) eleqtoratisgan<br />

iReben mandats ori wliT. senatorebi warmoadgenen Stats da Tanamdebobas<br />

eqvsi wlis vadiT ikaveben. umaRlesi sasamarTlos mosamarTleebi (da yvela<br />

sxva federaluri mosamarTle) ar arian arCeulni, maT niSnavs prezidenti<br />

senatis Tanxmobis safuZvelze. damfuZneblebi gansakuTrebul mniSvnelobas<br />

aniWebdnen daniSvnis am saxes, vinaidan miaCndaT, rom miukerZoebeli<br />

samarTlis aRsrulebisTvis saWiroa sasamarTlo Tavisufali iyos politikuri<br />

zewolisgan. mosamarTlis Tanamdeboba arCeviTi rom yofiliyo,<br />

misi mopovebisa da SenarCunebisaTvis kandidatebi politikur jgufebTan<br />

aliansebSi an farul garigebebSi Sevidodnen, rac kanonis interpretacia­<br />

Si garkveuli jgufuri da kerZo interesebis asax vis gamo, samarTlianobis<br />

princips daazaralebda.<br />

ama Tu im Tanamdebobis dakavebis vada sxvadasxva qveyanaSi sxvadasxva g varadaa<br />

gansazRvruli, Tumca oTxwliani vada TiTqmis yvelgan standartia.<br />

ma ga liTad, ruseTsa da braziliaSi am TvalsazrisiT SeerTebuli Statebis<br />

analogiuri suraTia: prezidents oTxi wliT irCeven da mas SeuZlia vadis<br />

gasvlisTanave isev iyaros kenWi am Tanamdebobaze. amis sapirispirod, meqsikasa<br />

da nigeriaSi prezidentebs eqvswliani vadiT irCeven, magram xelmeored<br />

arCevis ufleba ar aqvT. bolo dromde, safrangeTis prezidents, xelmeored<br />

arCevis SesaZleb lo biT, Svidwliani vadiT irCevdnen (2000 wels vada xuT<br />

wlamde Semcirda, ix. VI Tavi). bevr saprezidento sistemaSi qveynis mTavrobis<br />

umaRles Tanamdebobis pirs ga cilebiT meti Zala ufleba aqvs sakanonmdeblo<br />

organosTan mimarTebaSi, vidre es SeerTebul StatebSia.<br />

rogorc zemoT aRvniSneT, SeerTebuli Statebis konstituciis mi xedviT,<br />

xelisuflebis arc erT Stos ara aqvs ufleba dominirebdes sxvaze.<br />

Za laufleba ganawilebulia da garkveulwilad misi erTianad mocva<br />

SeuZlebelicaa. msgavsi politikuri mowyobis pirobebSi gasa kviri araa, rom<br />

SeerTebuli Statebis <strong>politika</strong> politikuri kamaTiTa da gavlenisaTvis<br />

brZoliT xasiaTdeba, gan sakuTrebiT prezidentsa da kongress Soris<br />

urTierTobaSi. msgavsi politikuri ur TierTobebis tipi SeiniSneba sxva<br />

qveynebis prezidentebsa da par lamentebs Sorisac. Tumca, sxva qveynebis<br />

prezidentebs partieb Tan da par lamentebTan brZolisTvis aqvT iseTi<br />

`iaraRi~, rac SeerTebuli Statebis pre zidents aSkarad ar gaaCnia.<br />

SezRudvebi umravlesobis mmarTvelobaze<br />

amerikis politikuri sistemis damfuZneblebi umravlesobis tiraniis<br />

(umravlesobis midrekileba, gaTelos umciresobaTa uflebebi) SesaZlo<br />

safr TxiT erTnairad iyvnen SeSfoTebulni. umravlesobis Zalis Sesarbileblad,<br />

garkveulwilad, mniSvnelovani nabiji iyo sakanonmdeblo organos<br />

orpalatian principze mowyoba (or palatad _ warmomadgenelTa palatad<br />

da senatad dayofa). Sesabamisi mniSvneloba hqonda Zalauflebis danawilebasac.<br />

saprezidento veto, sasamrTlos damoukidebloba da federalizmi<br />

aseve Cafiqrebuli iyo umravlesobis mmarTvelobisaTvis damaxasiaTebeli<br />

potenciuri safrTxeebis Tavidan asacileblad.<br />

91


92 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

kvlav aRvniSnavT, rom msgavsi politikur­instituciuri mo deli sxva<br />

qveynebSic aris. sakanonmdeblo organos orpalatiani mowyoba TiTqmis<br />

yvelgan we sad iqca. umravles SemTxvevaSi prezidentebs kanonebis mimarT<br />

vetos gamoyenebis ufleba aqvT, magram erTian da gabedul sakanonmdeblo<br />

organos SeuZlia saprezidento vetos daZleva. Cveulebriv, sasamarTloebi<br />

isea mowyobili, rom damoukidebeli iyos, magram is sakiTxi, ramdenad arian<br />

konkretuli mosamarTleebi politikurad neitralurni da samarTlebrivad<br />

miukerZoeblebi, xSirad prob lemuria. msoflios bevri federaluri sistema<br />

aseve saprezidentoa. maT ricxvs miekuTvneba ruseTi, meqsika, brazilia<br />

da nigeria (amis sapirispirod kanada, germania da indoeTi saparlamento<br />

federalizmis magaliTebia).<br />

rodisaa Zalaufleba gadametebuli?<br />

amerikuli sistema Seqmnili iyo ara marto imisTvis, rom xeli SeeSala<br />

tiraniis damkvidrebis SesaZleblobisTvis, aramed imisTvisac, rom uzrunve<br />

leyo Zlieri da qmediTi mmarTveloba. am miznisTvis, damfuZneblebma scades<br />

SeeqmnaT Zlieri aRmasrulebeli xelisufleba, romelsac SeeZleboda<br />

ro gorc kongresis mxridan Carevis mcdelobebis, ise Statebis gankerZoebis<br />

survilis moTokva. maT swamdaT, rom memkvidreobiTi monarqis ararsebobis<br />

pi robebSi, regularuli arCevnebi da impiCmentis SesaZlebloba efeqtianad<br />

ga awonasworebda aRmasrulebel xelisuflebas. 22<br />

miuxedavad amisa, realurad, amerikis prezidents kongresTan brZolaSi<br />

gacilebiT naklebi konstituciuri saSualeba aqvs, vidre prezidentebs<br />

sxva msgavsi respublikebis sistemebSi. kargia es Tu cudi, SeerTebul<br />

StatebSi kong ress iolad SeuZlia winaaRmdegoba gauwios arapopularul<br />

preziden tebs. opoziciur partias kongresSi SeuZlia TviT popularul<br />

prezidentebsac ki Seuqmnas usiamovnebebi da sirTuleebi, rogorc es<br />

prezidentma klintonma gamoscada. rodesac prezidentma niqsonma scada<br />

gamoeyenebina ga moZiebis federaluri biuro da sagadasaxado samsaxuri<br />

Tavisi oponentebis dasaSineblad, es, sabednierod, masve moubrunda cudad.<br />

magaliTad, ruseTis prezidenti, Cveulebriv, msgavs sakiTxebs aseTive<br />

uxeSi meTodebiT uproblemod wyvets (ix. VII Tavi). sad gadis an sad unda<br />

gadiodes uflebamosilebebsa da SezRudvebs Soris gamyofi xazi, didadaa<br />

damokidebuli politikur kulturasa da garemoebebze.<br />

daskvna<br />

konstituciuri demokratiis qveynebSi xelisufleba saxalxoa, magram<br />

amave dros SezRudulic. marTalia, is sxvadasxva qveynebSi formatiTa da<br />

detalebiT gansxvavebul konstituciaTa safuZvelze arsebobs, magram


konstituciuri demokratia<br />

gamonaklisis gareSe swored konstitucia sazRvravs mis mierve `Seqmnili~<br />

xelisuflebis Zalauflebasa da sazRvrebs.<br />

konstituciuri demokratiis dedaazri imis rwmenaa, rom mTavroba unda<br />

iyos saxalxo, SezRuduli da efeqtiani. umravlesobis mmarTvelobis sa­<br />

SualebiT saxalxo kontrolis koncefcia centraluri ideaa mgrZnobiare<br />

mTavrobis Sesaqmnelad. umravlesobis mmarTvelobis ideis arsi isaa, rom<br />

umravlesobis codna da interesebi upiratesia umciresobis codnasa da<br />

gamocdilebaze. miuxedavad amisa, radgan umravlesoba yovelTvis marTali<br />

araa da SeiZleba xandaxan tiranulic ki iyos, konstituciuri demokratia<br />

SezRudvebs awesebs mTavrobis Zalauflebaze. individualuri uflebebis,<br />

kanonis uzenaesobisa (konstitucionalizmi) da federalizmis dacva umravlesobis<br />

tiraniis Tavidan acilebis principuli strategiebia. dabolos,<br />

demokratiulma xelisuflebam efeqtianad unda imoqmedos. efeqtiani xelisuflebisagan<br />

erT­erTi mTavari moTxovna stabilurobaa, meore ki _<br />

qmediToba anu moqmedebis, iniciativisa da xelmZRvanelobis unari.<br />

amerikis idea msoflios xalxebis warmodgenaSi warmomadgenlobiTi demokratiis<br />

sinonimuria. SeerTebuli Statebis damfuZnebelTa ideebis fundamenti<br />

im politikuri moazrovneebis nawerebia, romlebic cxovrobdnen<br />

da moRvaweobdnen renesansis periodidan ganmanaTleblobamde da, Tavis mxriv,<br />

STa gonebas klasikuri politikuri filosofiidan, kerZod, Zveli saberZne­<br />

Tis filosofosebis _ platonisa da aristoteles naSromebidan iRebdnen.<br />

is, rasac avtori Tavisuflebis arqiteqturas uwodebs, saTaves iRebs politikis<br />

axali gagebidan, romelic SeerTebuli Statebis damfuZneblebma ganaviTares.<br />

igi Zalauflebis danawilebis gziT tiraniisgan gadarCenis mizniT<br />

Seiqmna da uzrunvelyofs imas, rom Zalauflebis yoveli Sto saTanado<br />

legitimuri iaraRiTaa aRWurvili sxva Stoebisgan dominirebis safrTxis<br />

Tavidan asacileblad (Sekaveba da gawonasworeba).<br />

sakvanZo sityvebi<br />

respublika<br />

konstituciuri demokratia<br />

konstitucia<br />

umravlesobis mmarTveloba<br />

umravlesobis tirania<br />

SezRuduli xelisufleba<br />

kanoni Ex post facto<br />

saxelSelaxulTa bili (Bill of attainder)<br />

_ parlamentis aqti, romelic<br />

SesaZlebels xdis damnaSavis<br />

dasjas sasamarTlos gareSe<br />

kanonis uzenaesoba<br />

magna karta<br />

peticia uflebaTa Sesaxeb<br />

varskvlaviani palata<br />

habeas korpusi (Habeas Corpus Act)<br />

doqtor bonemis saqme<br />

konstitucionalizmi<br />

federalizmi<br />

politikuri Zalaufleba<br />

devolucia<br />

administraciuli decentrali ­<br />

z ac ia<br />

unitaruli sistema<br />

93


94 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

prefeqti<br />

cutelaJi<br />

politikis axali gageba<br />

Sekaveba da gawonasworeba<br />

kiTxvebi gameorebisaTvis<br />

saprezidento sistema<br />

Zalauflebis danawileba<br />

Oorpalatiani sistema (bikamera li­<br />

zmi)<br />

1. ra aris respublika?<br />

2. ra maxasiaTeblebi unda hqondes konstituciur demokratias imisTvis,<br />

rom sajaro sikeTes emsaxuros?<br />

3. ra aris federalizmi? ra upiratesobebi axasiaTebs mmarTvelobis amgvar<br />

mowyobas?<br />

4. ratom aris efeqtiani mmarTveloba energiisa da stabilurobis erToblioba?<br />

rogor miiRweva TiToeuli maTgani?<br />

5. ra aris konstitucionalizmi? ratom aris igi mniSvnelovani?<br />

6. ra filosofia dgas politikis axali mecnierebis ukan?<br />

7. amerikis dafuZnebis konteqstSi ra Sinaarsi devs frazaSi _ Tavisuflebis<br />

arqiteqtura?<br />

SeniSvnebi<br />

1. Stephen Cahn, Education and the Democratic Ideal (Chicago: Nelson-Hall, 1979), 3.<br />

2. Alexis de Tocqueville, Democracy in America, vol. 1 (New York: Schocken Books,<br />

1961),<br />

299-300.<br />

3. iqve, 301.<br />

4. iqve, 304-308.<br />

5. Aristotle, The Politics, mTargm. da red. Ernest Barker (New York: Oxford University<br />

Press, 1962), 1287a, 146.<br />

6. John Locke, Second Treatise on Civil Government (New York: New American Library,<br />

1965), sec. 202, 448.<br />

7. 8 Co. Rep. 114a (1610).<br />

8. ix. Youngstown Sheet and Tube Company v. Sawyer, 343 U.S. 579 (1952 w.), gansakuTrebiT<br />

mosamarTle jeqsonis mosazreba.<br />

9. ix. Morton Grodzins, “The Federal System”, wignSi Goals for Americans: The Report<br />

of the Presidential Commission on National Goals (New York: American Assembly,<br />

Columbia University, 1960).<br />

10. miuxedavad amisa, federalizmi ar icavs individebs adgilobrivi da Statis<br />

xelisuflebebis mier Zalauflebis borotad gamoyenebisagan, rasac naTlad<br />

aCvenebs afro­amerikelebis gamocdileba samxreTis zogierT StatSi.


konstituciuri demokratia<br />

11. Martin Diamond, Winston Fisk, and Herbert Garfinkel, The Democratic Republic:<br />

An Introduction to American National Government (Skokie, III.: Rand McNally,<br />

1970), 136.<br />

12. Hamilton, Jay, and Madison, The Federalist (New York: Modern Library, 1964), no.<br />

31, 226-227.<br />

13. iqve, #no. 49, gv. 329.<br />

14. iqve, #no. 31, gv. 190.<br />

15. iqve, no.9, 48­49.<br />

16. iqve, no. 10, 57.<br />

17. iqve.<br />

18. iqve.<br />

19. iqve.<br />

20. iqve, no. 6, 27.<br />

21. iqve, no. 51, 337.<br />

22. Martin Diamond, Winston Fisk, and Herbert Garfinkel, The Democratic Republic:<br />

An Introduction to American National Government (Skokie, III.: Rand McNally,<br />

1970), 136.<br />

95


96<br />

Tavi IV<br />

avtoritaruli<br />

saxelmwifoebi<br />

tradiciuli<br />

mmarTve loba<br />

avtoritarizmis Rirsebebi<br />

avtoritarizmis naklovanebebi<br />

avtoritaruli saxelmwifos niSnebi<br />

avtoritaruli <strong>politika</strong><br />

avtoritarizmis magaliTi _ nigeria<br />

avtoritarizmis Teoria: miTi da<br />

realoba<br />

avtoritarizmi Tanamedrove<br />

fe nomenia<br />

avtoritaruli reJimi tiranulia<br />

avtoritaruli reJimi aralegi­<br />

timuria<br />

avtoritaruli reJimi arapopu­<br />

larulia<br />

avtoritaruli reJimi sazogado­<br />

ebriv<br />

interesebs ugulebelyofs<br />

avtoritarizmi yvelaze cudi<br />

mmarTvelobaa<br />

avtoritarizmis aRsasruli?


avtoritaruli saxelmwifoebi<br />

istoriulad yvelaze metad avtoritaruli mmarTvelobaa gavrcelebuli.<br />

marTlac, 1980­ian wlebSi laTinur amerikaSi demokratiis aRzevebamde<br />

da imave aTwleulis bolos aRmosavleT evropaSi socializmis dacemamde<br />

demokratia gamonaklisad, xolo avtoritarizmi Cveulebriv movlenad rCeboda.<br />

avtoritaruli saxelmwi foebi masStabebiTa da xasiaTiT erTmaneTisagan<br />

gansxvavdebian. isini gvxvdeba mmarTvelobis uZveles (monarqiebi,<br />

Teokratiebi) da Tanamedrove formebSi (diqtatura, samxedro xunta). avtoritarizmis<br />

erT­erT Tanamedrove gamovlinebas, misi ukiduresi xasiaTidan<br />

gamomdinare, totalitarizmi ewoda. avtoritarizmis farTo speqtrs<br />

jer kidev amSvenebs tradiciuli monarqiebi, romlebic ZiriTadad axlo<br />

aRmosavleTis arabuli qveynebisTvis damaxasiaTEbeli. magaliTad SegviZlia<br />

moviyvanoT maroko, saudis arabeTi, iordania, quveiTi, omani, bahreini, katari<br />

da arabeTis gaerTianebuli saamiroebi.<br />

masStabebisa da xasiaTis nairgvarobis miuxedavad, avtoritaruli saxelmwifoebi<br />

garkveuli saerTo TvisebebiT xasiaTdeba. Cveulebriv, msgavs<br />

sistemas saTaveSi TviTgamocxadebuli mmarTveli udgas, xolo politikuri<br />

Zalaufleba mxolod erTi an ramdenime adamianis xelSia moqceuli. avtoritarul<br />

mmarTvelTa umravlesoba realistur miznebs saxavs, Tumca, ukidures<br />

SemTxvevaSi, SesaZloa uxeSi da sastiki qmedebebis gasamarTleblad<br />

utopiuri ideologia gamoiyenos.<br />

Cveulebisamebr, avtoritari mmarTvelebi ar cdiloben sazogadoebrivi<br />

cxovrebisa Tu ekonomikis yvela sferos gakontrolebas. maTi Zalisxmeva<br />

ZiriTadad Zalauflebisa da saxelmwifo mmarTvelobis arsebuli struqturis<br />

SenarCunebisken aris mimarTuli. avtoritaruli reJimi dRemde rCeba<br />

konstituciuri demokratiis ZiriTad alternativad da piriqiT. isini ukeT<br />

Seswav las saWiroebs.<br />

avtoritarizmis Rirsebebi<br />

ramdenime, SedarebiT mokle istoriul periods _ klasikuri saber­<br />

ZneTisa da romis, Sua saukuneebisa da renesansis epoqis italiis, agreTve<br />

uaxles istorias Tu ar CavTvliT, monarqia, rogorc politikuri sistema,<br />

seriozuli safrTxis winaSe arasodes damdgara (Tavad monarqebs am TvalsazrisiT<br />

naklebad umarTlebdaT). TviT `ganmanaTleblur~ epoqebSic ki monarqia<br />

mmarTvelobis upirates formad rCeboda. berZnuli qalaq­saxelmwi foebis<br />

oqros xanaSic monarqiis ZiriTadi alternativa avtoritarizmis kidev<br />

erTi forma _ oligarqia iyo da ara respublikuri mmarTveloba.<br />

ratom aris avtoritarizmi istoriaSi mmarTvelobis yvelaze gavrcelebuli<br />

forma? es ramdenime mizeziT aris ganpirobebuli: pirveli, igi martivia<br />

da ar moiTxovs rTuli kompleqsuri struqturebis, procedurebis<br />

da kanonebis SemuSavebas; meore _ xistia da amdenad (Teoriulad) efeqtiani:<br />

gamoricxavs azr Ta sxvadasxvaobas da, Sesabamisad, mxareTa Soris garigebis,<br />

SeTanxmebisa da konsen susis aucileblobas. biurokratia arsebuli<br />

reJimisadmi loialuri adamia nebi Taa dakompleqtebuli: samsaxurSi ayvana<br />

97


98 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

nepotizmisa da mfarvelobis principiT xdeba da ara damsaxurebis mixedviT;<br />

mesame _ sazogadoebas ar ZaluZs win aRud ges xelisuflebis nebas: arc<br />

calkeul interesTa jgufebs da arc sazogadoebriv azrs ar SeuZlia saxelmwifos<br />

qmedebaTa blokireba. msgavs mcdelobas Zaladobrivi reaqcia mohyveba.<br />

opozicia da represiebi erTi medlis or sxvadasxva mxa rea. me oTxe _ iq, sadac<br />

usafrTxoeba mWidro kavSirSia gare safrTxeebisagan Tavdac vas Tan, Zlieri<br />

lideris unari, Seagrovos gadasaxadebi, aSenos gzebi komunikaciisa da vaWrobis<br />

xelSewyobis mizniT, Seqmnas jari da darazmos xalxi, TviTgada rCenis um­<br />

Tavresi faqtoria; mexuTe _ demokratia mxo lod ekonomiku ri keTildReobis,<br />

Zlieri saSualo fenis arsebobis pirobebSi yvavis.<br />

demokratiuli sistemis Seqmnis realuri kandidatebi arian qveynebi,<br />

romelTac SeuZliaT, sakuTar Tavs skolebisa da sxva socialuri infrastruqturis<br />

Seqmnis ufleba miscen, rac zrdis sazogadoebis informirebulobis<br />

xarisxs. Rarib, naklebad ganviTarebul qveynebSi ki adamianebi mxolod gadarCenisTvis<br />

yoveldRiur brZolaSi arian CarTulni. rogorc politikur<br />

procesebSi kargad Caxedulma erTma pirovnebam aRniSna, `Zalaufleba ryvnis,<br />

xolo absoluturi Zalaufleba ryvnis absoluturad~. Zalaufleba<br />

narkotikiviTaa _ igi adamians Sxamavs da imonebs. sakmarisia gemo gaugo da<br />

iseTi mada giCndeba, romlis dakmayofileba Znelia (andazac xom gveubneba:<br />

mada WamaSi modiso).<br />

avtoritarizmis naklovanebebi<br />

avtoritarul saxelmwifoebs saTaveSi an erTpirovnuli lideri udgas,<br />

an elitaruli mmarTveli jgufi. erTpirovnuli mmarTveloba avtokratiis,<br />

xolo jgufuri mmarTveloba oligarqiis saxeliTaa cnobili (aseT jgufebs<br />

zogjer xuntasac uwodeben). maTi xelisuflebaSi yofnis vada arCevnebiT<br />

(xalxis aqtiuri nebiT) ki ar ganisazRvreba, aramed miTisa da Zalauflebis<br />

sinTezzea dafuZnebuli. erTi mxriv, xalxs mudmivad unergaven, rom xelisuflebisadmi<br />

utyvi morCileba maTi wmidaTawmida movaleobaa, meore mxriv,<br />

mmarTvelebi mudmiv mzadyofnaSi arian, gamoiyenon Zala yovelgvari ajanyebis<br />

winaaRmdeg da nebismier fasad SeinarCunon TavianTi mdgomareoba.<br />

tradiciulad avtoritaruli xelisuflebis saTaveSi diqtatori dgas.<br />

yvelaze ufro saxelganTqmulni im diqtatorTa Soris, romlebic xelisuflebaSi<br />

meore msoflio omis Semdeg movidnen, am droisaTvis an gardacvlilni<br />

arian, an xelisuflebas CamoSordnen. maT Sorisaa idi amini (uganda),<br />

imperatori bokasa I (centraluri afrikis respublika), rafael truxilio<br />

(dominikis respublika), fransua `papa dok~ duvalie da misi vaJi `beibi dok~<br />

duvalie (haiti), ferdinand markosi (filipinebi), anastasio somoza (nikaragua),<br />

manuel noriega (panama), Sahi reza fehlevi (irani), generali suharto<br />

(indonezia), sadam huseini (erayi).<br />

dRemde inarCunebs xelisuflebas muamar kadafi (libia). kidev sami<br />

diqtatori: hafez al­asadi (siria), mobu tu sese seko (kongo, yofili zairi)<br />

da genera li sani abaCa (nigeria) 1990­iani wlebis miwuruls gardaicvalnen.


avtoritaruli saxelmwifoebi<br />

dRes sirias asadis vaJi marTavs, kongo anarqiis pirasaa, xolo demokratiuli<br />

mmarTvelobis damyarebis frTxili nigeriuli eqsperimenti seriozul<br />

safrTxeSi rCeba mudmivi Sida eTnikuri da religiuri konfliqtebis fonze.<br />

1980­iani wlebidan laTinurma amerikam gezi demokratiisaken aiRo, manamde<br />

ki aq samxedro xelisufleba xangrZlivad gamgeblobda. Tumca, es regioni<br />

am TvalsazrisiT gamonaklisi ar yofila. meore msoflio omis Semdeg analogiuri<br />

situacia iyo umetes regionebSi, maT Soris aziaSi, axlo aRmosavleTSi,<br />

CrdiloeT afrikaSi (e.w. arabul nawilSi) da afrikis samxreTSi. bevr<br />

maTganSi diqtatura dasrulda, Tumca zogierTSi jer kidev arsebobs. TviT<br />

laTinur amerikaSic ki, sadac amJamad demokratia normadaa qceuli, samxedro<br />

kontrolis damyarebis safrTxe gamo ricxuli bolomde ver iqneba.<br />

iq, sadac samxedro Zalaufleba dominirebs politikur sistemebze, kontrols<br />

axorcieleben samxedro institutebi da ara calkeuli pirovnebebi. generlebisgan<br />

Semdgari mmarTveli komiteti (an xunta), romelsac saTaveSi prezidenti<br />

an generali udgas, aseTi sistemebisTvis dama xasiaTebeli movlenaa.<br />

samxedro reJimi Tavis legitimurobas samoqalaqo mmarTvelobis korumpirebulobiT<br />

xsnis da imiT asabuTebs, rom mxolod mas ZaluZs wesrigisa da stabilurobis<br />

SenarCuneba.<br />

hafez al-asadi: diqtatori<br />

1971 wlidan 2000 wlamde hafez alasadi<br />

sirias rkinis xeliT marTavda.<br />

asadis mosvla xelisuflebaSi<br />

da misi mmarTveloba makiavelis<br />

moZRvrebis erT­erT Tezas adasturebs<br />

imis Se saxeb, rom mmarTvelis<br />

sjobs eSinodeT, vidre uyvardeT.<br />

asadi Siiti alavitebis Rarib<br />

ojaxSi daibada (Siiti muslimebi<br />

siriaSi umciresobas warmoadgenen,<br />

mosaxleobis 65% suniti<br />

muslimebi maT eretikosebad miiCneven).<br />

16 wlis asadi baasis partias SeurTda, romelsac mogvia nebiT saTave­<br />

Sic Caudga. baasis partia nacionalizmisa da arabTa erTianobis lozungebiT<br />

gamodioda. mogvianebiT asadma samxedro akademia daamTavra mfrina­<br />

vis specialobiT. Tumca misi interesis sferod mainc <strong>politika</strong> rCeboda da<br />

mi si qmedebebic politikuri Zalauflebis mopovebis surviliT iyo<br />

motivirebuli.<br />

asads siriasTan mimarTebaSi kargad Camoyalibebuli mizani hqonda _ mas<br />

surda, rom siriis absoluturi mmarTveli yofiliyo da Tavisi saxelmwifo<br />

regionSi politikuri da samxedro Zlierebis simbolod eqcia. man warmatebas<br />

99


100 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

miaRwia, Tumca garkveuli marcxic ganicada. aqedan yvelaze mniSvnelovani<br />

1967 wels, misi Tavdacvis ministrobis periodSi strategiuli mniSvne lobis<br />

golanis simaRlis daTmoba iyo israelTan eqvswliani omis Semdeg. siriam am<br />

teritoriis dabruneba 1973 welsac ver moaxerxa, rodesac egviptesTan er­<br />

Tad israelis winaaRmdeg omi wamoiwyo, magram damarcxda. es faqti asadis<br />

politikuri ambiciebis kraxis simbolod rCeba.<br />

Tumca, asadi saxelmwifo saxsrebs xalxis ukiduresi siRaribis dasa­<br />

Zlevad xarjavda da qveynis infrastruqturis, saganmanaTleblo dawesebulebebis,<br />

samedicini momsaxurebis gaumjobeseba SeZlo, misi es miRwevebi<br />

politikuri Zala uflebis SenarCunebis mizniT warmoe bulma farulma<br />

brZolam daCrdila. asadi periodulad arCevnebsac atarebda, arCevnebSi misi<br />

warmatebis indikatori ki mudmivad 99%­s Seadgenda, rac logikuri Sedegi<br />

iyo asadis qmedebisa: axlo aRmosavleTSi Tavisi politikuri oponentebis<br />

gasanadgureblad igi mkvlelebsa da teroristebs iyenebda, Sida mtrebs<br />

ki muxabarati (saxelmwifo uSiSroebis samsaxuri, romelic eleqtronuli<br />

zedamxedvelobis, terorisa da wamebis gavrcelebuli meTodebis gamoyenebiTaa<br />

cnobili) daupirispira. asadis mier oponentebis winaaRmdeg Zalis<br />

gansakuTrebuli sisastikiT gamoyenebam 1982 wels piks miaRwia. man muslimTa<br />

saZmos wevrebze (radikaluri sunituri islamuri organizacia) eWvi miitana,<br />

rom isini misi reJimis damxobas cdilobdnen da amitom qalaq hamas, muslim­<br />

Ta saZmos ZiriTadi koncentraciis adgilis, aTasobiT mcxovrebi daaxocvina<br />

(sxvadasxva Sefasebis mixedviT, 5000­dan 30 000­mde sirieli). dRes sirias<br />

asadis vaJi, profesiiT ofTalmologi baSar asadi marTavs (igi siriaSi<br />

didi britaneTidan dabrunda, sadac did xans cxovrobda). mas Semdeg, rac<br />

misi ufrosi Zma 1994 wels avtokatastrofaSi daiRupa, baSari polkovnikis<br />

Cinidan generlobamde dauyovnebliv daawi naures da SeiaraRebuli Zalebis<br />

umaRles mTavarsardladac daniSnes. 2000 wels mamis sikvdilis Semdeg man<br />

xelisufleba yovelgvari winaaRmdegobis gareSe gadaibara. amis Semdeg gasakviri<br />

aRar unda iyos, rom siriis samxedro diqtatura dRemde ucvleli<br />

da ualter nativoa.<br />

yofili samxedro maRalCinosnebi dResac mniSvnelovan rols asruleben<br />

laTinuri amerikis axladaRmocenebul demokratiul sistemebSi, romelTa<br />

saTaveSic mosaxleobis mier arCeuli prezidentebi _ samoqalaqo pirebi<br />

dganan. afrikis bevr qveyanaSi samxedro liderebi kvlav dominireben da<br />

arCeul samoqalaqo xelisuflebas saxelmwifo gadatrialebis safrTxe kvlav<br />

emuqreba. avtoritari mmarTvelebi individualur uflebebs uaryofen,<br />

rodesac es uflebebi maT xelisuflebas an saxelmwifo <strong>politika</strong>s ewinaaRmdegeba.<br />

avtoritaruli reJimi mmarTvelTa interesebs rigiT moqalaqeTa<br />

interesebze maRla ayenebs da, avtoritarizmis xasiaTidan gamomdi nare, maT<br />

amaSi xels veraferi SeuSlis. avtoritaruli sistema aris garemo, sadac<br />

despoturi neba­survili ZaladobiT aris ganmtkicebuli.<br />

Tumca, unda aRiniSnos, rom avtoritari mmarTvelebi mniSvnelovnad gansxvavdebian<br />

erTmaneTisgan. es gansxvaveba ki imazea damokidebuli, ra doziT


avtoritaruli saxelmwifoebi<br />

101<br />

axveven isini TavianT nebas xalxs da ra xarisxiT axSoben inteleqtualur<br />

da SemoqmedebiT Tavisuflebas. sxvadasxva avtoritari mmarTveli represiebsa<br />

da Zaladobas marTlac gansxvavebuli intensivobiT iyenebs. erTni<br />

mxolod nawilobriv mimarTaven iZulebas, xolo meoreni gansakuT rebuli<br />

mondomebiT uswordebian TavianT oponentebs. maSin, roca avtoritari mar­<br />

Tvelebis umetesoba TviTgandidebiT aris dakavebuli, arian iseTebic, romlebic<br />

Zalauflebas saxelmwifo interesebis sasargeblodac iyenebdnen<br />

(ioseb broz tito iugoslaviaSi da anvar sadaTi egvipteSi). ambiciuri saxelmwifo<br />

programebi, romlebic warmoebis ganviTarebis, reformirebisa da<br />

ekonomikis modernizaciiskenaa mimarTuli, keTili nebis diqtatorebis arsebobaze<br />

miuTiTebs. Tumca, ra Tqma unda, verc keTili nebis diqtatorebi<br />

eguebian organizebuli politikuri opoziciis arsebobas.<br />

es praqtikuli niuansebi, romlebic xSirad Znelad SesamCnevia, politikuri<br />

TvalsazrisiT radikalurad gansxvavebul Sedegs iZleva. avtoritaruli<br />

saxel mwifoebi iseTi reJimebia, romlebic Zalauflebis mcireoden<br />

SezRudvasac ar cnoben. maTi umravlesoba, ukeTes SemTxvevaSi, mxolod<br />

zedapirulad (formalu rad) interesdeba moqalaqeTa keTildReobiT.<br />

amgvarad, Tavneba diqtatorebic xSirad mniSvnelovnad gansxvavdebian erTmaneTisgan.<br />

daskvnis sa xiT SeiZleba iTqvas, rom yvela tirani diqtatoria,<br />

magram yvela diqtatori tirani ar aris (ix. sqema 4­1).<br />

avtokratiuli<br />

(mefe, xalifa, a.S.)<br />

keTili nebis diqtatoruli<br />

avtoritaruli saxelmwifoebi xasiaTdeba<br />

Zalauflebis koncentraciiT da ar<br />

cnobs politikur opozicias<br />

tiranuli aratiranuli<br />

avtokratiuli da oligarquli<br />

mmarTveloba<br />

mxolod mmarTvelTa<br />

raodenobiT gansxvavdeba<br />

erTmaneTisgan<br />

keTili nebisa da diqtatoruli<br />

reJimebi ki Zalauflebas<br />

sxvadasxva mizniT iyeneben<br />

tiranuli da aratiranuli diqtatura<br />

marTvis gansxvavebul meTods iyenebs<br />

sqema 4-1 . avtoritaruli mmarTvelobis tipebi<br />

oligarquli<br />

(samxedro xunta da a.S.)<br />

keTili nebis diqtatoruli<br />

tiranuli aratiranuli


102 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

avtoritaruli saxelmwifos niSnebi<br />

avtoritari mmarTvelebi xelisuflebaSi ZiriTadad Zaladobrivi gziT<br />

modian. wina xelisuflebas jer Zirs uTxrian, xolo Semdeg sa xelmwifo gadatrialebis<br />

meSveobiT amxoben. uaxloes warsulSi swored ase moxda aziis,<br />

laTinuri amerikis, axlo aRmosavleTis, saharis samxreTiT mdebare afrikul<br />

qveynebSi, sadac diqtatorebi modian da midian ise, rom araferi icvleba<br />

im xalxisaTvis, TiTqosda visi saxe liTac (da visi gulisTvisac) isini<br />

moqmedeben.<br />

Zalauflebaze monopoliis SenarCuneba avtoritaruli saxelmwifoebis<br />

mTavari mizania. amdenad, avtoritari mmarTvelebi cdiloben SeinarCunon<br />

kontroli im saSualebebze, romliTac TavianT politikur oponentebs<br />

daaSineben, Seaviwroeben, daapatimreben, gadaasaxleben an sikvdiliT dasjian.<br />

jari da policia iZulebis mTavari iaraRia, aqedan gamomdinare, didia<br />

samxedro reJimis damyarebis albaToba. avtoritaruli saxelmwifoebis<br />

meTaurTa umravlesoba iwyebs rogorc samxedro pi ri da Semdeg, ZiriTadad<br />

mxolod iersaxisTvis, samoqalaqo statuss irgebs. magaliTad, egviptis<br />

mmarTvelebi gamal abdel naseri, anvar sadaTi da amJamad hosni mubaraqi<br />

samxedro maRalCinosnebi iyvnen, sanam prezidentebi gaxdebodnen.<br />

moqmedi Tu potenciuri opoziciis gasaneitraleblad avtoritari<br />

mmar Tvelebi xSirad mimarTaven cenzuras presaze, ukanonod acxadeben<br />

opoziciur partiebs da sasamarTlo sistemaze mkacr kontrols aweseben,<br />

rasac Semdeg politikuri oponentebis devnis iaraRad iyeneben. monopolia<br />

masmediasa da sasamarTlo xelisuflebaze absolutur mmarTvelebs<br />

maTi Zalauflebis gaxangrZlivebis saSualebas aZlevs da Zalauflebis gada­<br />

Warbebis SeniRbvisa da samarTlebriv CarCoSi moqcevis meqanizmia. represiuli<br />

<strong>politika</strong> da institutebi wesrigisa da stabilurobis saxeliT aris<br />

gamarTlebuli. am SemTxvevaSi magaliTad mohyavT iseTi problemebi, romlebsac<br />

Cveulebisamebr awydebian ganviTarebadi qveynebi (gareSe mtrebi,<br />

Sida eTnikuri da reli giuri ganxeTqilebebi, ekonomikuri krizisi da Rrma<br />

klasobrivi gansxvavebebi).<br />

Tumca marTalia, zogierTi avtoritaruli saxelmwifo socialuri da<br />

ekonomikuri reformebis iniciatorad gvevlineba (mag., TurqeTi, samxreT<br />

korea da taivani uaxloes warsulSi), umetesoba mainc ganuviTarebel agrarul<br />

ekonomikasa da mosaxleobis mdidar da Rarib fenebs Soris mkveTr gansxvavebas<br />

inarCunebs. avtoritari mmarTvelebi ekonomikas mxolod gansaz­<br />

Rvrul doneze akontroleben. ZiriTadad isini gadasaxadebis amoRebis gziT<br />

cdiloben samxedro da ekonomikuri programebis ganxorcielebas da ufro<br />

xSirad saxsrebs aramiznobrivad _ piradi interesebisaTvis xarjaven.<br />

gadasaxadebis gadaxda da xelisuflebisadmi Tayvaniscema aris ZiriTadi,<br />

rasac avtokratiuli reJimebi rigiTi moqalaqeebisgan moiTxoven. amdenad,<br />

mTavroba, erTi mxriv, ekonomikur eqspluatacias uwevs Tavis moqalaqeebs,<br />

meore mxriv, sruliad gulgrilia maT mimarT, sanam es ukanasknelni politikis<br />

miRma rCebian. saxelmwifos mier Tavisi moqalaqeebis pirad cxovrebaSi<br />

Carevis mcde loba erTgvari testia, romelic gviCvenebs, gadalaxa Tu ara<br />

mmarTvelma avtoritarizmisa da totalitarizmis gamyofi xazi.


avtoritaruli saxelmwifoebi<br />

103<br />

avtoritari mmarTvelebi xalxis cxovrebas iSviaTad aumjobeseben, xSirad<br />

piriqiT xdeba. maT umetesobas ubralo moqalaqeebi arc axsovs. zogadad,<br />

avtoritarizmi `qveyanaSi arsebuli jgufebisa da klasebis mospobas an<br />

gardaqmnas ar cdilobs, igi maT sakuTari miznebis gansa xorcielebel iara­<br />

Rad aqcevs~. 1<br />

avtoritaruli <strong>politika</strong><br />

avtoritari mmarTvelebi naklebad arian motivirebulni xalxis sasike­<br />

Tod imoqmedon. aristotele amtkicebda, rom avtoritaruli mmarTvelobis<br />

yvela forma, miuxedavad maT Soris mniSvnelovani sxvaobisa, kargi xelisuflebis<br />

damaxinjebuli saxea. saxelm wifo mowyoba, romelic sazogado interess<br />

emsaxureba, absoluturi samarTlianobis principidan gamomdinare,<br />

swor mowyobas ganasaxierebs, acxadebda igi, xolo saxelmwifo mowyoba, romelic<br />

mxolod mmarTvelis pirad interesebzea orientirebuli _ araswor<br />

mowyobas ganasaxierebs anu swori formebis damaxinjebuli saxea. aseTi maxinji<br />

formebi despoturia. 2 aristotele aseve amtkicebda, rom swori mmarTveloba<br />

erTi pirovnebis an privilegirebuli umciresobis interesebze ki<br />

ara, moqalaqeTa keTildReo ba ze unda iyos orientirebuli. diqtatorebisa<br />

da tiranebisTvis sazogado interesebze maRla piradi interesi dgas. TaRliTi<br />

mkurna lis msgavsad, romelic imiT mdidrdeba, rom yalb samkurnalo<br />

saSualebebs saswaulmoqmedad asaRebs, avtoritari mmarTvelebic Zalauflebas<br />

imiT moipoveben, rom keTildReobas hpirde bian xalxs, romelsac<br />

sinamdvileSi eqspluatacias uweven.<br />

mizani amarTlebs saSualebas _ TavianT egocentrul <strong>politika</strong>s avtoritari<br />

mmarTvelebi wesrigsa da Tavdacvaze mudmivi zrunviT xsnian.<br />

usafrTxoebis sakiTxze yuradRebis aseTi gamaxvileba saxifaToc ki aris,<br />

radgan mmarTvelebma SesaZloa (xSir SemTxvevaSi isini swored ase iqcevian)<br />

gadaWarbebul Zaladobas mimarTon Sida areulobis mosagvareblad, romelic<br />

maTive araswori politikis Sedegia.<br />

istoriulad yvelaze xSirad avtoritarul saxelmwifoTa meTaurebs<br />

TavianTi politikuri oponentebisadmi sastiki mopyrobisaTvis kic xaven.<br />

rogorc wesi, aseT saxelmwifoebSi Tavad politikis mimarT negatiuri<br />

damokidebuleba arsebobs: mmarTveli an <strong>politika</strong>ze maRla dgas, an politikuri<br />

moRvaweoba saerTod akrZalulia. es ki imas niSnavs, rom sajarod<br />

sakiTxis dasmac ki ikrZaleba imis Sesaxeb, vin an rogor unda marTos; saxelmwifos<br />

meTauris mimarT gamoTqmuli yovelgvari saxis kritika or gulobad<br />

da Ralatad aRiqmeba.<br />

avtoritarizmis magaliTi _ nigeria<br />

nigeriis magaliTi gviCvenebs, ratom iqmneba avtoritaruli sistemebi ase<br />

advilad da ratom xdeba isini sayovelTaod saZulveli. afrikis erT­erTi


104 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

potenciurad yvelaze Zlieri saxelmwifo, nigeria naTeli ilustraciaa imisa,<br />

rogor funqcionireben da ra zianis motana SeuZliaT avtoritarul sistemebs.<br />

miuxedavad imisa, rom nigerias afrikis teritoriis mxo lod 3% ukavia, 120<br />

milioniani mosaxleobiT (2008 wlisaTvis 150 mln. mTargm. Sen.)kontinentis<br />

samxreTis 20%­s Seadgens. marTalia, nigeria Sida erovnuli produqtiT kontinentze<br />

samxreT afrikis respublikis Semdeg meore ad gilzea da eqsportisaTvis<br />

sakmarisi navTobis maragi aqvs, misi ekonomika jer kidev ganviTarebis<br />

yvelaze dabal safexurzea, xolo Sida erovnuli produqti erT mosaxleze<br />

300 aSS dolars Seadgens (2008 wlisTvis 1450 $ _ mTargm. Sen.). nigeriis ekonomikur<br />

ganviTarebas tomobriv, da eTnikur mravalferovnebasTan erTad,<br />

xelisuflebaSi araefeqtiani da korumpirebuli samxedro liderebis uwyvetad<br />

yofna aferxebs. nigeria britaneTis kolonia iyo da damoukidebel saxelmwifod<br />

1960 wels Camoyalibda. sxva afrikuli saxelmwifoebis msgavsad,<br />

misi sazRvrebi ise iqna dadgenili, rom koloniuri mmarTvelebisaTvis administraciulad<br />

xelsayreli yofiliyo. am sazRvrebSi ki sxvadasxva regionis,<br />

religiis, eTnosisa da kulturis warmomadgeneli moeqca. 250 sxvadasxva<br />

enasa da dialeqtze molaparake xalxi sakmarisia am qvey nis gasaocar mravalferovnebaze<br />

warmodgenis Sesaqmnelad.<br />

nigeria noyieri niadagia socialuri konfliqtebisaTvis. pirveli,<br />

qveyana religiuri niSniT aris gaxleCili: CrdiloeTSi muslimebi arian<br />

umravlesobaSi, samxreTSi _ qristianebi. meore, qveynis sxvadasxva regionSi<br />

dominireben msxvili eTnikuri jgufebi (tomebi): hausa­fulani<br />

CrdiloeTSi, ioruba _ dasavleTSi, igbosebi _ aRmosavleTSi. mesame,<br />

qveynis sxvadasxva nawils urTTierTkonkurenciisa da politikuri Zalauflebis<br />

gansxvavebuli resursebi aqvs. magaliTad, CrdiloeTi yvelaze<br />

ufro dasaxlebuli regionia, samxreTSi navTobis udidesi maragia, xolo<br />

aRmosavleTi _ diplomatebisa da administratorebis samSobloa.<br />

swored arsebuli realobiTaa ganpirobebuli, rom nigeria damoukideblobis<br />

mopovebis Semdeg Rrma socialurma qaosma moicva. maga liTad, 1967<br />

wels aRmosavleT nigeriaSi ibos tomma calke saxelmwifod gamoyofa scada.<br />

Sedegad samoqalaqo omi gaCaRda, romelmac sam wels gastana da milionobiT<br />

adamianis sicocxle Seiwira, separatizmis mcdeloba ki marcxiT damTavrda.<br />

xSiri religiuri konfliqtebi, Sedegad aTasobiT daRupuli qristiani da<br />

muslimi moqalaqe, lokaluri socialuri arastabilurobis kidev erTi magaliTia.<br />

amgvarad, nigeria mravaleTnikuri saxelmwifoa, mravalricxovani da<br />

mra valferovani jgufebisgan Semdgari, romelTa warmomadgenlebsac er­<br />

Tiani erov nuli TviTSegneba naklebad aqvT Camoyalibebuli. msgavsi ganxeTqilebiT<br />

aixsneba is, ratom ar gaamarTla nigeriulma eqsperimentma<br />

demokratiisa da arCeuli xelisuflebis Sesaxeb. aseT qaosur fonze politikuri<br />

wesrigis damyareba gansakuTrebiT mniSvnelovania da Zlieri xelisufleba,<br />

romelsac Sida konfliqtebis CaxSoba SeuZlia, farTo mxardaWeriT<br />

sargeblobs. magram 1983­1999 wlebSi samxedro mmarTvelobam qveyanaSi mxolod<br />

vardna, undobloba da gan xeTqileba moitana.<br />

nigeriis politikur cxovrebaSi korufciis nakleboba arc manamde SeimCneoda,<br />

piks ki swored aRniSnul periodSi miaRwia. samxedro diqtatorebi


avtoritaruli saxelmwifoebi<br />

105<br />

da mmarTveli gundi urcxvad mdidrdeboda da srulad ugulebelyofda<br />

qveynis ekonomikur da so cia lur interesebs. erT­erTi Sefasebis mixedviT,<br />

1999 wlamde nigerias msoflioSi yvelaze korumpirebuli mTavroba hyavda.<br />

meqrTameoba da gamoZalva cxovrebis wesi iyo, xolo patronaJis sistemam,<br />

sadac samxedro mmarTvelebi Tanamdebobebsa da sxva privi legiebs mxolod<br />

reJimis mxardamWerebs aZlevdnen, gaberili, araefeqtiani, upasuxis mgeblo<br />

biurokratiis Camoyalibebas Seuwyo xeli.<br />

nigeriis samxedro mmarTvelebi momavalSi samarTliani arCevnebis Catarebasac<br />

hpirdebodnen xalxs, magram piroba pirobad darCa. 1993 wlis arCevnebis<br />

SedegebiT xelisufleba ukmayofilo iyo. sapasuxod, nigeriis samxedro<br />

meTaurma generalma ibrahim babangidam Sedegebi gaauqma, gamarjvebuli<br />

kandidati daaWerina da RalatSi daadanaSaula. mogvianebiT samxedro reJimis<br />

sxva mowinaaRmdegeebis devna da dapatimrebac daiwyo, ramdenime maTgani<br />

sikvdiliTac dasajes.<br />

cxrili 4.1<br />

korumpirebul saxelmwifoTa reitingi *<br />

1. nigeria<br />

2. pakistani<br />

3. kenia<br />

4. bangladeSi<br />

5. CineTi<br />

6. kameruni<br />

7. venesuela<br />

8. ruseTi<br />

9. indoeTi<br />

10. indonezia<br />

11. filipinebi<br />

12. uganda<br />

13. kolumbia<br />

14. egvipte<br />

15. brazilia<br />

16. ekvadori<br />

17. meqsika<br />

18. tailandi<br />

19. bolivia<br />

20. argentina<br />

21. italia<br />

22. TurqeTi<br />

23. espaneTi<br />

24. ungreTi<br />

25. iordania<br />

26. taivani<br />

27. saberZneTi<br />

28. samxreTi korea<br />

29. malaizia<br />

30. CexeTi<br />

31. poloneTi<br />

32. samxreTi afrika<br />

33. portugalia<br />

34. Cile<br />

35. belgia<br />

36. safrangeTi<br />

37. hong kongi<br />

38. iaponia<br />

39. avstria<br />

40. aSS<br />

41. israeli<br />

42. germania<br />

43. britaneTi<br />

44. irlandia<br />

45. avstralia<br />

46. niderlandebi<br />

47. Sveicaria<br />

48. singapuri<br />

49. norvegia<br />

50. kanada<br />

51. fineTi<br />

52. SvedeTi<br />

53. dania<br />

54. axali zelandia<br />

* 1996 w. korufciis done qveyanaSi mravalerovnuli korporaciebisa da dawesebulebebis<br />

TanamSromelTa SefasebiT (1=yvelaze metad korumpirebuli; 54=yvelaze naklebad<br />

korumpirebuli)<br />

wyaro: saerTaSoriso gamWvirvaloba, berlini.<br />

sabolood, 1999 wels, mravalwliani warumatebeli samxedro mmarTvelobisa<br />

da nigeriis Zlevamosili meTuris _ general sani abaCas mou lodneli<br />

gardacvalebis Semdeg, qveyanas kvlav mieca samarTliani arCev ne bis Catarebis<br />

SesaZleb loba. yofili samxedro lideri olusegun obasanjo 1983


106 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

wlis Semdeg nigeriis pirveli demokratiuli gziT arCeuli prezidenti<br />

gaxda. obasanjo gamonaklisia nige riaSi: sazogado moRvawe samxedro warsuliTa<br />

da zneobrivi pirovnebis reputaciiT. SeZlebs Tu ara igi nigeriis<br />

sabolood dayenebas demokratiisa da keTildReobis gzaze, amas momavali<br />

gviCvenebs. (2007 wlidan qveyanas marTavs umaru iaradea. mis arCevnebze saer­<br />

TaSoriso Tanamegobrobam araerTi darRveva daafiqsira. mTargmn. SeniSvna.)<br />

rogorc ar unda iyos, samxedro generlebis mmarTveloba nigeriaSi Semdeg<br />

politikur WeSmaritebas adasturebs: pirveli, avtoritari mmarTvelebis<br />

upiratesi mizani xelisuflebis SenarCunebaa nebismier fasad; meore,<br />

yvelaze sastiki diqtaturac ki ver gaeqceva Tavisive araswori mmarTvelobis<br />

damRupvel Sedegebs.<br />

avtoritarizmis Teoria:<br />

miTi da realoa<br />

xSirad xdeba avtoritarizmis ukiduresi formebis ganzogadeba, rac<br />

araswori Sexedulebebis Camoyalibebas uwyobs xels. damRa, romelic avtoritarizms<br />

mudam Tan sdevs da risi arsebobac gasagebia da gamarTlebuli, ramdenime<br />

popularuli mcdari mosazrebis Camoyalibebas ganapi robebs. qvemoT<br />

ganvixilavT eqvs aseT mosazrebas, romlebic realobisa da miTis sinTezzea<br />

damyarebuli.<br />

avtoritarizmi Tanamedrove fenomenia<br />

es hipoTeza erTi SexedviT WeSmarits hgavs, Tumca mcire kritikasac ver<br />

uZlebs. Zalauflebis xelSi Cagdebisa da SenarCunebis fundamenturi meTodebi<br />

or aTaswleulze metia arsebobs.<br />

aristotele `<strong>politika</strong>Si~ STambeWdavad aRwers politikur stra tegias,<br />

romelsac adreuli xanis avtokrati mmarTvelebi iyenebdnen. es meTodebi<br />

arc axlandeli diqtatorebisTvisaa ucxo. aristotele gonivrulad SeniSnavs,<br />

rom am taqtikis mizania xeli SeuSalos calkeul individTa SeTanxmebul<br />

politikur moqmedebas maTi sulierad gatexvisa da erTmaneTis mimarT<br />

undoblobis daTesvis gziT. igi anadgurebs nebismier pirovnebas, romlisganac<br />

raime saxis politikur safrTxes elis. Sekrebebis, kulturuli<br />

RonisZiebebisa da sxva sazogadoeb rivi saqmianobis akrZal viT individTa<br />

erTmaneTisgan izolacia xdeba. aseTi qme debebi safrTxisa da undoblobis<br />

grZnobas amyarebs da xels uSlis iatakqveSa politikuri moZraobebis warmoqmnas.<br />

saidumlo policia da jaSuSebi xalxSi SiSisa da daZabulobis sindroms<br />

kidev ufro aZliereben.<br />

siRaribe, maRali gadasaxadebi da mZime Sroma xalxis drosa da yuradRebas<br />

mTlianad ikavebs (aristoteles magaliTis saxiT egviptis piramidebis mSenebloba<br />

mohyavs). bolos, omis gaCaRebis mcdeloba avtokrati mmarTvelebis<br />

yuradRebis gadatanis kidev erTi saSualebaa, `riTac isini xalxis gonebas


avtoritaruli saxelmwifoebi<br />

107<br />

ipyroben da lideris aucileblobas mudmivad Seaxseneben~. 3<br />

avtokratuli politikuri taqtika ufro ganavrco ita lielma moazrovne<br />

nikolo makiavelim. misi naSromi politikuri Zalauflebis mopovebisa<br />

da SenarCunebis strategias eZRvneba. `mTavari~ (1513) warmatebuli<br />

avtoritari mmarTvelis samagido wignad SeiZleba CaiTvalos.<br />

makiaveli amtkicebda, rom mmarTveli zneobriv pirovnebad unda<br />

aCvenebdes Tavs maSinac ki, rodesac amoralur saqciels Cadis. warmatebuli<br />

mmarTveli sicruis nam dvili didostati unda iyos, amoraluri<br />

saqcieli ki xSirad Tavis gadarCenis erTaderTi gzaa. liderma dadebiT<br />

pirovnebad unda aCvenos Tavi maSin, roca `cudad iqceva~.<br />

nikolo makiaveli (1469­1527) naSromSi<br />

`mTavari~ asabuTebs, rom mmarTvelebs<br />

Zalauflebis SenarCuneba mxo lod<br />

uzneo taqtikisa da strategiis gamoyenebiT<br />

SeuZliaT.<br />

makiaveli momaval mmarTvelebs imasac urCevs, rom danapirebi ar Seasrulon,<br />

Tu es maT interesebSi aRar Sedis, SeniRbon TavianTi WeSmariti miswrafebebi,<br />

daTeson SiSi siyvarulis nacvlad da uangarobis ieriT Seimoson,<br />

rodesac mxolod sakuTar interesebze zrunaven. keTilSobileba am SemTxvevaSi<br />

sakuTar interesebze zrunvasa da xal xis interesebis ugulebelyofasTanaa<br />

gaigivebuli. rodesac qonebis CamorTmevaze, oponentebis dapatimrebasa<br />

Tu moRalateTa dasjaze midgeba saqme _ es yvelaferi dauyovnebliv<br />

da erTdroulad unda moxdes. sisxlian saqmeebs rac ufro adre daasruleb,<br />

miT ufro swrafad daaviwydebaT. rac Seexeba keTildReobas, Zunwad, nawilnawil<br />

unda daurigo xalxs, raTa gemo kargad gaugon da mudam axsovdeT, visi<br />

wyalobaa igi. dabolos, sasjeli umkacresi unda iyos: msubuqma sasjelma Sei­<br />

Zleba ajanyebis survili gaaRvivos da susti da meryevi pirovnebis reputacia<br />

Seuqmnas xelisufals.<br />

zemoT Tqmulidan gamomdinare, gasakviri ar unda iyos, rom cneba `makiavelizmi~<br />

sastik da uzneo qmedebebTan asocirdeba. Tumca, ra Tqma unda, es<br />

meTodebi makiavelis gamogonili ar aris. man mxo lod me­16 saukunis itali­


108 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

is qalaqi­saxelmwifoebis marTvis arsebuli gamocdilebis sistematizacia<br />

moaxdina. rogorc masze bevrad ufro adre aristotelem, makiavelim avtokrati<br />

mmarTvelebis mier politikuri Zalauflebis SenarCunebis teqnika<br />

da meTodebi daamuSava, romlebic dRemde gamoiyeneba.<br />

avtoritaruli reJimi tiranulia<br />

avtoritari mmarTvelebis mier Zalauflebis ganxorcielebis saSualebebi<br />

sxvadasxvagvaria. aristotele avtoritarizmis or formas ganasxvavebda.<br />

misi azriT, yvelaze gavrcelebuli forma damyarebulia politikuri<br />

kontrolis iseT tradiciul meTodebze, rogoricaa absoluturi sisastike<br />

da represiebi. aseT <strong>politika</strong>s aqvs erTi mizani _ samudamod CaaxSos<br />

amboxis survili. avtoritari mmarTvelebis meore tipi ki xalxis motyuebas<br />

cdilobs. isini xalxze mzrunvelis STabeWdilebas toveben, sakuTari<br />

simdidris warmoCenas eridebian, wesierebis farglebs arasodes cdebian,<br />

Rirseul moqalaqeebs pativs miageben, Zeglebs dgamen da a.S. mokled, TavianTi<br />

xelqveiTebis winaSe ara despotis, ara med rCeulis saxiT wardgebian. 4<br />

ra Tqma unda, am SemTxvevaSic uzenaesi kvlav mmarTvelis piradi interesia.<br />

is mxolod STabeWdilebis moxdenas cdilobs, raTa xalxSi buntis yovelgvari<br />

survili da motivacia gaaqros. aseTi mmarTveli, aristoteles azriT,<br />

`naxevrad kargia~. Tumca, cxadia, aseTi `naxevrad kargi~ mmarTvelis xelSi<br />

cxovreba sjobs, vidre `tradiciuli~ diqtatorisa.<br />

mniSvneloba eniWeba ara mxolod masStabebs, romliTac avtoritari mmar­<br />

Tveli individTa cxovrebaze zemoqmedebs, aramed meTodebs, romelsac igi<br />

am miznis misaRwevad iyenebs. rogorc zemoT vnaxeT, zogierTi maTgani dapatimrebiTa<br />

da sikvdiliT uswordeba arsebul da potenciur mtrebs, zogierTi<br />

ki Zalas iSviaTad iyenebs. avtoritari mmarTvelebi sxva TvalsazrisiTac<br />

gansxvavde bian erTmaneTisgan _ erTni qveynis ekonomikuri ganviTarebis<br />

mimarT gulgrilni arian da mxolod politikuri Zalauflebis SenarCunebaze<br />

arian orientirebulni, meoreni ki ekonomikuri pirobebis gaumjobesebas<br />

dauRalavad cdiloben. magaliTad, Sahi muhamed reza fehlevi (1929­1980)<br />

garda imisa, rom Tavisi politikur mtrebs sdevnida, iranis kulturuli,<br />

ekonomikuri da socialuri cxovrebis modernizebasac cdilobda. misi<br />

drois iranSi pirovnuli Tavisuf leba garkveuli xarisxiT mainc arsebobda.<br />

Tanamedrove taivansa da singapurSic demokratiisa da diqtaturis aseve<br />

ucnauri sinTezi SeiniSneba. Eam or qveya nas wlebis ganmavlobaSi ekonomikuri<br />

zrdis swrafi tempi da cxovrebis maRali done axasiaTebT, rac maT mesame<br />

msoflios qveynebis Suris obieqtad xdis.<br />

avtoritaruli reJimi aralegitimuria<br />

amerikelTa umetesoba gaiziarebda jon lokis Sexedulebas imis Sesaxeb,<br />

rom erTaderTi legitimuri xelisufleba aris is, romelic xalxis nebasa da


avtoritaruli saxelmwifoebi<br />

109<br />

sa yo velTao Tanxmobazea dafuZnebuli. Tumca, es piroba legitimurobis<br />

erTaderTi sazomi arc arasodes yofila _ istoriaSi arsebobda sakmaod xangrZlivi<br />

periodebi, rodesac sayovelTao neba legitimurobis kriteriumi<br />

saerTod ar yofila.<br />

Sua saukuneebis bolo periodidan me­18 saukunis miwurulamde, evropaSi<br />

mmarTvelo bis yvelaze gavrcelebuli forma monarqia iyo, romelic religiasa<br />

(saRvTo kanoni) da memkvidreobiTobaze (samefo warmomavloba) iyo<br />

dafuZne buli. Aanalogiurad, imperiul CineTSi dinastiuri principi imperatoris<br />

legitimurobis erTaderTi wyaro iyo, magram religiac mniSvnelovan<br />

rols asrulebda _ CineTis imperatori `zeciuri mandatiT~ marTavda.<br />

istoriulad, swored tradiciebi da religia gaxldaT xelisuflebis legitimurobis<br />

ori ZiriTadi wyaro.<br />

frangi xalxis mxardaWeriT napoleon<br />

bonapartem (1769­1821) 1804 wels Tavi safrangeTis<br />

imperatorad gamoacxada: `me var<br />

saxelmwifo _ me erTaderTi var aq xalxis<br />

warmomadgeneli~.<br />

Tanamedrove diqtatura legitimurobis pirovnul da naklebad forma<br />

­lur wyaroebzea dafuZnebuli. am fenomens qarizmatul liders uwodeben.<br />

qarizma xSirad pirovnul mimzidvelobaze, oratorul xelovnebaze<br />

an erovnuli gmiris mier omebsa da revoluciebSi mopovebul gamarjvebebzea<br />

dafuZnebuli. Mmeore msoflio omis Semdeg qarizmatuli lideris magaliTebia<br />

naseri egvipteSi, sukarno indoneziaSi da kadafi _ libiaSi. mesame<br />

msoflios postkoloniuri diqtatura mTlianad ganmaTavisuflebeli<br />

gmiris Tayvaniscemazea damyarebuli _ pirovnebisa, romelic adgilobriv<br />

mosaxleobas evropis koloniuri mmarTvelobis winaaRmdeg warmatebul<br />

brZolebSi miuZRoda.<br />

sarwmunoeba, tradiciebi, qarizma _ avtokratuli mmarTvelobis istoriuli<br />

sayrdenia. rogorc wesi, isini amarTleben ideas, rom mmarTvelebs<br />

ufleba aqvT, marTon xalxis nebis winaaRmdeg. magram marTvis ufleba jer<br />

kidev ar niSnavs sworad marTvas. samwuxa rod, diqtatorebi da tiranebi am<br />

uflebis gamoye nebisas xSirad uSveben seriozul Secdomebs.


110 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

avtoritaruli reJimi popularobiT ar sargeblobs<br />

isini, vinc demokratiul saxelmwifoSi cxovroben, bunebrivia, darwmunebulni<br />

arian, rom arCevanis SemTxvevaSi sxvebic upiratesobas swored demokratiul<br />

sistemebs mianiWeben. rogorc aRmoCnda, es Sexeduleba mcda ria.<br />

udavoa, rom diqtatorebi ara marto SiSs Tesaven xalxSi, aramed _ pativiscemas,<br />

rwmenas, nebayoflobiT morCilebasa da siyvarulsac ki da radganac<br />

avtoritari lide rebi zogjer politikur stabilurobasa da ekonomikur<br />

zrdas uzrunvelyo fen, Tayvaniscemis obieqtebic xdebian.<br />

pirovnuli qarizma popularobis kidev erTi wyaroa. qarizmatuli `mxedris~<br />

prototips napoleon bonaparti ganasaxierebs. napoleonma xelSi revoluciiT<br />

ZirgamoTxrili saxelmwifos xelisufleba Caigdo da safrangeTi<br />

mniSvne lovani gamarjvebebisaken waiyvana. man TiTqmis mTeli kontinenti<br />

daipyro, Ta visi warmatebis pikze igi safrangeTSi absoluturi popularobiT<br />

sargeb lobda. hitlermac germaneli xalxis sruli mxardaWera moipova<br />

(Tumca, ra Tqma unda, hitleris totalitaruli saxelmwifo Tavisi politikuri<br />

gavleniT bevrad aRemateboda napoleonis reJims). rogorc erTi mkvlevari<br />

aRniSnavda:<br />

sazogadod miCneulia, rom is, vinc umravlesobis mxardaWeriT sargeblobs,<br />

SeuZlebelia tirani iyos. napoleonsa da hitlers _ TavianTi<br />

drois am or udides tirans, mmarTvelobis ZiriTad periodSi umravlesobis<br />

sruli mxardaWra hqondaT. frangebis umetesoba napoleonis<br />

agresiuli politikis momxre iyo da arc hitleris antisemitur <strong>politika</strong>s<br />

hqonia raime saxis winaaRmdegoba germaneli xalxis mxridan, magram<br />

maTi mmarTveloba amis gamo naklebad tiranuli ar gamxdara.<br />

warmovidginoT, rom demokratiulad arCeuli premier­ministri<br />

msgavs kampanias iwyebs da is tiraniviT unda moiqces. savaraudod,<br />

umci resobis mxridan mas iseTi Zlieri winaaRmdegoba Sexvdeba, rom<br />

iZule buli gaxdeba tiranuli meTodebiT CaaxSos igi. maSasadame, misi<br />

xelisuf leba amomrCevelTa nebaze aRar aris dafuZnebuli da igi absoluturi<br />

tirani xdeba. aseTi tirani SesaZloa garkveulwilad xalxis<br />

mxar daWeriT sargeblobdes, magram misi Zalaufleba am mxardaWeraze<br />

aRar iqneba dafuZnebuli. 5<br />

cudi mmarTveli, rogori daudevari da daundobelic unda iyos, iSvia­<br />

Tad awydeba winaaRmdegobas maTi mxridan, visac misi gansjis unari Seswevs.<br />

am TvalsazrisiT, Tanamedrove tiranebi me­19 saukunis rusi klasikosis<br />

dostoevskis mier gamoTqmul WeSmaritebas adastureben: Tanasworobis epoqaSi<br />

masebi, uwinares yovlisa, eswrafvian ra usafrTxoebas, siamovnebiT<br />

miiReben despotizms, raTa pasuxismgeblobis im tvirTs gaeqcnen, romelic<br />

Tavisuflebas axlavs Tan. 6 WeSmariteba isaa, rom despoturi xelisufleba<br />

imaze ufro popularulia, vidre Cven gvinda gvjerodes.


avtoritaruli reJimi sazogadoebriv<br />

interesebs ugulebelyofs<br />

avtoritaruli saxelmwifoebi<br />

111<br />

verc es ganzogadebuli mosazreba uZlebs kritikas. yvelaze uares tiransac<br />

ki ZaluZs qveynis politikuri qaosidan da ekonomikuri stagnaciidan<br />

gamoyvana da wesrigisa da keTildReobis gzaze da yeneba. adolf hitleris<br />

damsaxurebaa, germaniam rom ekonomikuri krizisi daZlia. imave epoqis italiis<br />

fa Sisti diqtatoris _ benito musolinis apologetebi aRniSnavdnen,<br />

rom misi wyalobiT, sul cota, matareblebi aRar igvianebdnen. warmatebuli<br />

saxelmwifo politikis es magaliTebi, ra Tqma unda, ar amarTlebs zRvargadasul<br />

tiranias, magram sakuTar qveyanaSi hitlerisa da musolinis popularobis<br />

asax s nelad namdvilad gamodgeba.<br />

yvelaze STambeWdavi magaliTi imisa, rogor moaxerxa avtokra tu l ma<br />

reJimma mdgradi socialuri da ekonomikuri progresis miRweva, aris ara evropa,<br />

aramed CineTi. amas monteskie, adam smiti da karl marqsic ki aRniSnavdnen.<br />

am TvalsazrisiT CineTi dRemde rCeba mkvlevarTa interesis sagnad. 7<br />

gansakuTrebiT aRsaniSnavia kaSxlebis, jebirebisa da wyalsadenebis vrceli<br />

sistema, romelic CineTis uzarmazar samefos mTlianad moicavda. 8 mTeli<br />

es hidrosistema aris niSandoblivi miRweva, romelic Tavisi mniSvnelobi­<br />

Ta da masStabebiT aRemateboda Zveli drois dasavleTSi ganxorcielebul<br />

nebismier saerTo saxalxo sa xelmwifo proeqts. sainteresoa, romelma civilizaciam<br />

SeZlo aseTi moculobis samuSaos warmatebiT ganxorcieleba?<br />

Tanamedrove mkvlevarma, karl vitfogelma Teoriulad Seiswavla Cinuri<br />

sistema, romelsac man `aRmosavluri despotizmi~ uwoda da daaskvna,<br />

rom misi gansakuTrebuli xasiaTi mkacr da gausaZlis pirobebSi mravalricxovani<br />

mosa xleobis gadarCenis aucileblobiT iyo ganpirobebuli. 9<br />

Cinelebis ZiriTadi sakvebi produqti yovelTvis brinji iyo, xolo brin jis<br />

moyvana didi raodenobiT wyals da misi kontrolis saTanado sistemas sa­<br />

Wiroebs. ase rom, sakvebis mudmivi problemis mosagvareblad jer wylis mudmivi<br />

problemis mogvareba iyo aucilebeli. es ki wylis nakadis kontrolis,<br />

irigaciisa da drenaJis sakmaod rTuli sqemis Seqmnas gulisxmobda. CineTSi<br />

Seiqmna permanentuli meurneobis sistema, romelmac qveyanas saSualeba misca<br />

erTi da igive miwebi saukuneTa ganmavlobaSi daemuSavebina ise, rom maTi<br />

nayofiereba SenarCunebuliyo.<br />

amgvari sistemis Seqmna ki mxolod Zlieri centraluri xelisuflebis<br />

pirobebSi iqneboda SesaZlebeli. iseTi ambiciuri proeqtis ganxorcieleba,<br />

rogoricaa uZveles xanaSi bunebrivi garemos gardaqmna, politikuri uwyvetobisa<br />

da stabilurobis, socialuri erTobis, swori mecnieruli gaTvlebis,<br />

arnaxuli masStabis adamianuri da materialuri resursebis sruli<br />

mobilizebisa da koordinirebis gareSe, warmoudgeneli iqneboda. swored<br />

mudmivi meurneobis Cinuri sistemis teqnologiurma da organizaciulma<br />

mowyobam Seuwyo xeli uzarmazari biurokratiuli aparatisa da evropuli<br />

standartebisaTvis uCveulo radika luri imperiuli diqtaturis damyarebas.<br />

rogorc Zveli drois mogzaurebi da vaWrebi aRniSnavdnen, CineTis mTvroba<br />

yvelaze didi miwaTmflobeli iyo (kerZo sakuTreba mkacrad iyo akrZa­


112 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

luli). ufro metic, samTavrobo <strong>politika</strong>sa da programebs gansazRvravda<br />

da axorcielebda centralizebuli biurokratia, romlis warmomadgenlebic<br />

kargi administratorebi iyvnen. am klasSi miReba xde boda ara memkvidreobiTobis,<br />

sakuTrebis flobis an simdidris mixedviT (ro gorc es evropaSi<br />

xdeboda), aramed gamocdebiT, romliTac mowmdeboda kandidatis mier<br />

konfucis moZRvrebis, Sesabamisad ki qcevis swori normebisa da urTulesi<br />

Cinuri damwerlobis codna. piramidis kenweroSi imperatori imyofeboda,<br />

romelsac `zeciuri mandati~ da absoluturi Zalaufleba hqonda.<br />

rogori iyo saSualo Cineli moqalaqis xvedri am uaRresad centralizebuli<br />

mmarTvelobis pirobebSi? saSualo adamiani sakvebi produqtebiT<br />

vaWrobda da mmarTveli ZalisTvis mxolod da mxolod warmoebis faqtori<br />

iyo. garda imisa, rom ubralo adamianebs mkacr samuSao disciplinas uwesebda,<br />

biurokratia am xalxiT ar interesdeboda. xelisufleba saxalxo revoluciis<br />

mudmivi SiSiT ar iyo Sepyrobili. imperiuli CineTi gansakuTrebiT<br />

stabiluri sazogadoeba iyo. religiisa da xelisuflebis Serwyma, is, rom<br />

masebi brinjis moyvaniTa da far TomasStabiani samuSaoebiT iyvnen dakavebulni,<br />

Tanamedrove sabrZolo da sa komunikacio saSualebebis ararseboba,<br />

gansakuTrebuli privilegebi mxo lod swav lulTa maRali klasisTvis _<br />

yvela es faqtori erTad potenciur politikur opozicias zRudavda. `hidravlikurma<br />

despotizmma~ dRemde arsebuli mmarTve lobis yvela formaze<br />

didxans iarseba.<br />

aziuri despotizmi erTgvari paradoqsiia. erTi mxriv, igi aris politikuri<br />

reJimis magaliTi, romelic tradiciuli dasavluri avtoritarizmis<br />

formebze bevrad ufro despoturia:<br />

aRmosavluri despotizmi ufro Zlieri da Rrmaa, vidre XVI­XIX saukuneebis<br />

evropuli avtokratia an Tundac romis imperia misi aRzevebis<br />

periodSi. umciresoba akontrolebda da eqsploatacias uwevda xalxis<br />

gacilebiT did masas da bevrad ufro efeqtiani biurokratiuli<br />

aparati hqonda, vidre qalaq­saxelmwifoTa tiraniebs. 10<br />

meore mxriv, imperiuli CineTis ekonomikuri Tu teqnologiuri miRwevebi<br />

mis xelovnebasTan, enasTan da literaturasTan erTad, marTlac<br />

gansacvifrebelia. aseve mniSvnelovani winsvla aRiniSna CineTis ekonomikuri<br />

ganviTarebis adreul etapze. miuxedavad imisa, rom imperatorebi<br />

da swavluli­moxeleebi arc liberalebi iyvnen da arc politikuri gana­<br />

Tleba hqondaT miRebuli, `hidravlikuri despotizmis~ Cinurma sistemam<br />

xeli Seuwyo sakvebis uzarmazari maragis dagrovebas, romelic mravalricxovani<br />

da mzardi mosaxleobisaTvis saukuneTa ganmavlobaSi sakmarisi<br />

aRmoCnda (Tumca, drodadro iyo SimSilobis periodebic). im siZneleebsac<br />

Tu gaviTvaliswinebT, rasac mesame msoflios qveynebi TavianTi xalxis<br />

sacxovrebliTa da sakvebiT uzrunvelyofis saqmeSi dRemde awydebian, imperiuli<br />

CineTis agraruli miRwevebi kidev ufro RirsSesaniSnavad unda<br />

CaiTvalos.


avtoritaruli saxelmwifoebi<br />

113<br />

naklebad gansacvifrebeli, magram garkveulwilad analogiuri Tanamedrove<br />

fenomenia `aziis vefxvebi~ (hon kongi, samx. korea, singapuri, taivani).<br />

dasavleTis xelSewyobiT dRes es qveynebi demokratizaciis procesSi arian.<br />

samarTlianoba moiTxovs aRi niSnos, rom uaxloes warsulSi maT, rogorc avtoritarulma<br />

saxelmwifo ebma, mniSvnelovan warmatebas miaRwies cxovrebis<br />

donis gaumjobesebisa da Sida erov nuli produqtis zrdis TvalsazrisiT.<br />

xelisuflebisa da kerZo biznesis TanamSromloba aziuri korporatizmis<br />

qvakuTxedia. amis Sedegad ganxorcielda farTomasStabiani industrializacia<br />

da samrewvelo da teqnologiuri prog resi, mniSvnelovnad gaizarda<br />

eqsporti. xelisuflebam adgilobrivi sawarmoebi SeinarCuna sxvadasxva proteqcionistuli<br />

strategiis meSveobiT, savaWro SezRudvebisa da valutis<br />

regulirebis gziT. am qveynebis amJamindeli ekonomikuri miRwevebi avtoritaruli<br />

mmarTvelobis memkvidreobis Sedegia. es imis maniSnebelia, rom<br />

saxelmwifo <strong>politika</strong> sazogadoebriv interesebs Tavisuflebisa da demokratiis<br />

ararsebobis pirobebSic SeiZleba emsaxurebodes.<br />

avtoritarizmi yvelaze cudi mmarTvelobaa<br />

upirveles yovlisa, unda aRiniSnos, rom totalitarul saxelmwifo Si<br />

(ix. V TaAvi) pirovnebis Tavisufleba gacilebiT ufro SezRudulia, vidre<br />

tradiciuli avtokratiis pirobebSi. meore, rogorc ukve vTqviT, erTmane­<br />

Tisgan mkveTrad gansxvavdeba is masStabebi, romliTac sxvadasaxva avtokrati<br />

mmarTveli Tavis moqalaqeebs eqsploatacias uwevs. erTni ekonomikur zrdasa<br />

da socialur reformebze arian orientirebulni, meoreni ki _ ara.<br />

zogierTi maTgani cxovrebis saTanado pirobebs uqmnis Tavis moqalaqeebs,<br />

zogic maT mimarT sruliad gulgrilia. ramdenime maTgani nayofieri reformatori<br />

da socialur ganviTarebaze orientirebuli mmarTvelia. mesame,<br />

zogierT ganviTarebad qve yanaSi avtoritarizmi mmarTvelobis yvelaze optimaluri<br />

formaa. dabolos, aRmosavleT evropis saxelmwifoebsa da yofil<br />

sabWoTa respublikebSi saTanado pirobebis dadgomis SemTxvevaSi, avtoritarul<br />

xelisuflebas konstituciur demokratiad gardaqmnis bevrad ufro<br />

meti Sansi aqvs, vidre totalitaruls.<br />

rodesac qveyana arCevanis winaSe dgeba: erTi mxriv, anarqia, ekonomikuri<br />

kraxi Tu socialuri qaosi, xolo meore mxriv _ avtoritaruli mmarTveloba,<br />

Cndeba dilema. aseT pirobebSi diqtaturis raime forma aucilebelia,<br />

droebiT mainc. Tanamedrove msoflioSi diqtatura mmarTvelobis mxolod<br />

gardamaval formad yalibdeba.<br />

avtoritarizmis aRsasruli?<br />

miuxedavad imisa, rom avtoritaruli xelisufleba politikuri wesrigis<br />

damyarebis yvelaze sworxazovani da martivi gzaa, politologebi ukve av toritarizmis<br />

epoqis dasasrulze alaparakdnen. 1974­1990 wlebSi laTinuri ame­


114 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

ri kis, aziisa da aRmosavleT evropis 30­ze meti qveyana arademokratiulidan<br />

demokratiul mmarTvelobaze gada vida. 11 am fenomens xSirad komunisturi sistemis<br />

kraxiT xsnian. Tumca, aRmosavleT evropaSi socializmis dasrulebamde<br />

ufro adrec, arademokratiuli sistemebi erTi meoris miyolebiT daemxo,<br />

gan sakuTrebiT la Tinur amerikaSi. 1980­ian wlebSi ekvadorSi, boliviaSi,<br />

peruSi, braziliaSi, urugvaiSi, argentinaSi, Cilesa da paragvaiSi samxedro<br />

mmarTveloba ufro demok ratiuli mmarTvelobiT Seicvala. maT centraluri<br />

amerikis qveynebmac mibaZes. ukanasknel wlebSi demokratiam saharis sam xreTiT<br />

mdebare afrikul qveynebSi SeaR wia. mxolod 1990 wels, sul cota 9 afrikulma<br />

qveyanam Caatara mravalpartiuli ar Cevnebi da kidev ufro meti am ar­<br />

Cevnebis CatarebisaTvis aucilebeli reformebis gatarebas Seudga. 12 odnav<br />

mogvianebiT, samxreT afrikis respublikis represiuli aparteidis sistema,<br />

romelic TeTrkanianTa upi ratesobis rasistul modelze iyo dafuZ nebu li,<br />

gauqmda da bevrad ufro de mokratiuli mmarTvelobiT Seicvala.<br />

ramdenad mdgradi (Tu efemeruli) aRmoCndeba avtoritarizmze uaris Tqmis<br />

aRniSnuli mcdeloba, am SekiTxvaze pasuxi jer kidev gaucemeli rCeba.<br />

SesaZlebelia Tu ara momavalSi, pirvelad kacobriobis istoriaSi, demokratia<br />

Cveuleb rivi movlena iyos, xolo arademokratiuli reJimi _ iSviaTi gamonaklisi?<br />

Tanamedrove msoflioSi mravladaa warmatebuli demokratiisa da warumatebeli<br />

diqtaturis magaliTebi. ufro metic, keTildReoba, romelic<br />

demok ratiul qveynebTan asocirdeba, bevrs aRfrTovanebisa da mibaZvisken<br />

ubiZgebs. bolo xanebSi demokratiuli modeli ufro da ufro did warmatebas<br />

aRwevs.<br />

Tumca, demokratizaciis procesis Seuqcevadad gamoc xadeba jerac naadrevia.<br />

warsulSi demokratiam ukuqceviTi procesebi ramdenjerme ganicada.<br />

13 amitom danamdvilebiT Tqma, ra moxdeba amjerad, Znelia. miuxedavad<br />

sakmaod damaimedebeli niSnebisa 1990­iani wlebis dasawyisSi, demokratiam<br />

afrikis qveynebSi ver gaamarTla. 1990­ian wlebSi zambiam am TvalsazrisiT<br />

yvelaze met warmatebas miaRwia. 1991 wels arCevnebi Catarda da kenet kaunda,<br />

romelic zambias 25 welze met xans marTavda, frederik CilubasTan damarcxda.<br />

Tumca 1996 wels, rodesac axali arCevnebis dro dadga, Cilubam<br />

kaundas arCevnebSi monawi leoba aukrZala. rogorc avtoritetuli britanuli<br />

yovelkvireuli gamocema aRniSnvda, `es Cveulebriv movlenad iqca afrikuli<br />

qveynebisaTvis~.<br />

afrikuli arCevnebi axla naklebad gamoxatavs xalxis nebas. erTi­ ori<br />

gamonaklisis garda, romelic ZiriTadad afrikis samxreTSi gvxvde ba,<br />

afrikis qveynebSi demokratiis parodia ufroa. mTeli Zalaufleba<br />

erTi pirovnebis _ prezidentis xelSia Tavmoyrili. xelisufleba ar­<br />

Cev nebs niSnavs, opozicia boikots ucxadebs an mis Sedegebs ar aRiarebs,<br />

xelisufleba ignorirebas ukeTebs opozicias. problemaa isaa, rom<br />

tiranebma ician, rogor akontrolon arCevnebi: [saarCevno olqebis]<br />

sazRvrebs, medias, ekonomikasa da saarCevno siebs survilisamebr mar­<br />

Taven. oponentebi Seviw roebulni arian. TamaSis wesebi jariskacebmac


avtoritaruli saxelmwifoebi<br />

iswavles. dasavleTi da centraluri afrikis qveynebis umetesobas ar­<br />

Ceuli yofili samxedroebi marTaven, maT Soris arian gambiisa da nigeriis<br />

meTaurebi, romlebic sa xelmwifos saTaveSi mas Semdeg movidnen,<br />

rac demokratiulad arCeuli xelisufleba daamxes. 14<br />

115<br />

afrika ar aris avtoritaruli warsulis mqone erTaderTi regioni, sadac<br />

axalgazrda demokratia safrTxeSia. laTinur amerikaSi demokratiam bevr<br />

qve yanaSi SeaRwia, Tumca igi jer kidev sustia. ramdenime qveyanas _ kolumbias,<br />

pe rusa da meqsikas seriozuli safrTxe emuqreba sxvadasxva teroristuli<br />

jgu febisagan. saerTo saxalxo mRelvareba sazogadoebrivi azris<br />

gamokiTxvis SedegebSi aisaxa. laTinuri amerikis qveynebSi gamokiT xulTa<br />

70% acxadebda, rom isi ni `ar arian kmayofili~ an `srulebiT ukmayofiloni<br />

arian~ demokratiuli sistemebiT. 15<br />

riTi aixsneba avtoritarizmis uwyvetoba postmodernul msof lioSi?<br />

am kiTxvaze pasuxi, upirveles yovlisa, im Rrma gansxvavebaSi unda veZeboT,<br />

romelic msoflios sxvadasxva kuTxeebs Soris arsebobs. aRmosavleT evropaSi,<br />

aziaSi, laTinur amerikaSi, axlo aRmosavleTsa da saharis samxreTiT<br />

mdebare afrikul qveynebSi jer kidev ar arsebobs Tanamedrove ekonomika.<br />

droTa ganmavlobaSi gansxvavebebi, ekonomikisa da ganaTlebis TvalsazrisiT,<br />

kidev ufro Rrmavdeba. uzarmazari sagareo valebi da resursebis<br />

deficiti mZime tvirTad awveba am qveynebis ekonomikas. eTnikuri ganxeTqilebebi<br />

ganviTarebad sazogadeobas arastabilurs xdis. im qveynebSic ki,<br />

sadac samxedro mmarTveloba Seicvala, samxedro maRalCinosnebi samoqalaqo<br />

xelisuflebas farulad mainc akontro leben. maSin,roca demokratia<br />

farTo nabijebiT miiwevs win danarCen msoflioSi, axladaRmocenebuli demokratiuli<br />

sistemebi jer kidev aramya ­ria. aseT pirobebSi avtoritarizmis<br />

aRsasrulis gamocxadeba naadrevia.<br />

daskvna<br />

rodesac erTi an ramdenime TviTgamocxadebuli mmarTveli politi ­<br />

kur Zalauflebas yovelgvari kontrolis gareSe axorcielebs, saqme gvaqvs<br />

diqta turasTan. keTili nebis avtokratebi (romlebic garkveulwilad<br />

xal xis keTildReobaze zrunaven), tradiciuli diqtatorebi (romlebic<br />

mxolod sa kuTar interesebze zrunaven) an tiranebi (romlebic gansakuTrebuli<br />

en Tu ziazmiT aCaReben sisxlisRvrasa da Zaladobas) _ yvelani<br />

erTad diqtato rebs warmoadgenen. maT Soris mcireodeni gansxvaveba ki<br />

sxvadasxva masStabiT aisaxeba im adamianTa cxovrebaze, romlebic marTvaSi<br />

raime sa xiT monawileobis SesaZleblobas moklebulni arian. istoriulad<br />

yvelaze xSirad avtoritari mmarTvelebi gvxvdebian. miuxedavad amisa,<br />

avtoritarizmi swori mmarTvelobis damaxinjebul saxed miiCneva, radganac<br />

is pirad interesebs sazogadoebrivze maRla ayenebs. nigeria avtoritaruli<br />

mmarTvelobis TvalsaCino magaliTs warmoadgens.


116 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

avtoritarizmis irgvliv bevri mcdari mosazrebac arsebobs. sinamdviles<br />

ar Seesabameba mtkiceba imisa, rom avtoritarizmi Tana medrove fenomenia<br />

an yvela avtoritaruli saxelmwifo identuria, aralegitimuria an<br />

arapopularulia Tavisive moqalaqeebs Soris. garda amisa, avtoritari<br />

mmarTvelebi SeiZleba erTmaneTisagan moraluri TvalsazrisiTac ganvasxvavoT:<br />

erTni sazogadoebriv interesebze arian orientirebulni, meoreni<br />

ki ara. aqve unda aRiniSnos, rom avtoritaruli reJimebi ar warmoadgens<br />

mmarTvelobis yve la ze cud formas.<br />

dabolos, miuxedavad imisa, rom avtoritarizmi gzas TandaTanobiT demokratias<br />

uTmobs, saboloo daskvnebis gakeTeba jerjerobiT naadrevia.<br />

sakvanZo sityvebi<br />

avtoritarizmi<br />

avtokratia<br />

oligarqia<br />

kiTxvebi gameorebisaTvis<br />

xunta<br />

saxelmwifo gadatrialeba<br />

qarizmatuli lideri<br />

1. romelia arademokratiuli xelisuflebis ori ZiriTadi tipi? naklebad<br />

gavrcelebuli xdeba Tu ara avtoritaruli xelisufleba? sad vxvdebiT<br />

dRes amgvar xelisuflebas?<br />

2. rogoria avtoritaruli xelisuflebis ZiriTadi maxasiaTeblebi?<br />

3. yvela avtokratia tiranulia Tu ara? axseniT.<br />

4. rogori `rCeva~ misca makiavelim im xelisufalT, romlebic Zalauflebis<br />

SenarCunebas cdiloben?<br />

5. SeajameT avtoritaruli xelisuflebis eqvsi miTi. ra winaaRmdegobebi<br />

asocirdeba am miTebTan?<br />

SeniSvnebi<br />

1. Bernard Crick, Basic Forms of Government: A Sketch and a model (London: Macmillan,<br />

1980), 53.<br />

2. Aristotle, The Politics, Targm. da red. Ernest Barker (New York: Oxford University<br />

Press, 1962), 1279a, 112 [xazgasma Cvenia].<br />

3. iqve, 1313b, 245.<br />

4. iqve, 1312b, 240.<br />

5. Maurice Latey, Patterns of Tyranny (New York: Atheneum, 1969), 115.


avtoritaruli saxelmwifoebi<br />

117<br />

6. Fyodor Dostoyevsky, The Brothers Karamazov, red. Ernest Rhys (London: Dent, 1927),<br />

259.<br />

7. Crick, Basic Forms of Government, 35.<br />

8. ix. Karl Wittfogel, Oriental Despotism: A Comparative Study of Total Power (New York:<br />

Random House, 1981).<br />

9. iqve.<br />

10. Crick, Basic Forms of Government, 36.<br />

11. Samuel P. Huntington, “How Countries Democratize”, Political Science Quarterly 106,<br />

no. 4 (1991-92): 579.<br />

12. Robert M. Press, “Africa’s Struggle for Democracy”, Christian Science Monitor, March 21,<br />

1991, 4.<br />

13. Huntington, “How Countries Democratize”, 579.<br />

14. “Polls to Nowhere”, Economist, November 23, 1996, 20-21.<br />

15. “The Backlash in Latin America”, Economist, November 30, 1996, 19.


118<br />

Tavi V<br />

totalitaruli<br />

saxelmwifoebi<br />

ganuxorcielebeli<br />

utopiebi<br />

totalitarizmis arsi<br />

totalitarizmis revoluciuri<br />

etapi<br />

lideroba ideologia<br />

organizacia propaganda<br />

Zaladoba<br />

Zalauflebis konsolidacia<br />

opoziciuri partiebis<br />

ganadgureba<br />

partiis realuri an warmosa<br />

xviTi metoqeebisgan gawmenda<br />

monoliTuri sazogadoebis<br />

Seqmna<br />

sazogadoebis transformacia<br />

stalinis sabWoTa kavSiri<br />

hitleris germania<br />

maos CineTi<br />

totalitarizmis nairsaxeobebi<br />

totalitarizmis usaxelo<br />

msxverplni<br />

totalitaruli reJimebis sicocxliunarianoba


totalitaruli saxelmwifoebi<br />

119<br />

TiTqmis yvela arademokratiul (avtoritarul) saxelmwifos diqtatori<br />

an avtokrati xelmZRvanelobs, romelic xSirad yvelafris fasad cdilobs<br />

politikuri Zalauflebis SenarCunebas (ix. Tavi IV). meoce saukuneSi tiraniis<br />

axali da eqstremaluri forma _ totalitarizmi gaCnda. termini gulisxmobs<br />

sazogadoebasa da mis wevrebze tirani mmarTvelebisa da Tavsmoxveuli<br />

Sexedu lebebis srul batonobas.<br />

kontrolis Sesaxeb akviatebuli azri sazogadoebriv sferos scdeba da<br />

moqalaqeebis pirad cxovrebazec vrceldeba. mTavrobis Zalaufleba imdenad<br />

farToa, rom reJimi misi qveSevrdomebis mxolod kontrols ki ara,<br />

adamianis bunebis gardaqmnasac cdilobs. totalitari tiranisaTvis absoluturad<br />

yvelafers politikuri mniSvneloba aqvs, maT Soris samuSaos, ganaTlebas,<br />

religias, sports, sazogadoebriv organizaciebs da ojaxsac ki<br />

(radgan adamianebi TavianT mezoblebze jaSuSoben da bavSvebs `araloialuri~<br />

mSoblebis Sesaxeb informaciis mitanisaken ubiZgeben). radgan es re­<br />

Jimebi cdiloben sazogadoebis gardaqmnas ideologiuri moTxovnebis Sesabamisad,<br />

isini TavisTavad anadgureben `xalxis yvela mters~. mtrebi<br />

xdebian sazogadoebis mTeli jgufebi da kate goriebi, romlebic, rogorc<br />

wesi, moicaven aseulobiT aTass da milionobiT udanaSau lo adamians, visac,<br />

umravles SemTxvevaSi, arc erTi obieqturi standartiT araferi aqvs saer­<br />

To `<strong>politika</strong>sTan~. am ori umniSvnelovanesi TvalsazrisiT, totalitaruli<br />

reJimebi gansxvavdeba ufro tradiciuli, arademokratiuli avtoritaruli<br />

saxelmwifoebisagan. avtoritaruli mTavrobebi Cveulebrivad cdiloben<br />

politikuri Zalauflebis SenarCunebas (da ara sazogadoebis gardaq mnas)<br />

da mtrebis wres gansazRvraven, rogorc calkeul individebs (ara jgufebs),<br />

romlebic aqtiurad ewinaaRmdegebian arsebul saxelmwifos.<br />

totalitarizmma Zirfesvianad Secvala meoce saukunis msvleloba, magram<br />

1989 wels aRmosavleT evropaSi sabWoTa yaidis komunizmisa da ramdenime<br />

weliwadSi Tavad sabWoTa kavSiris dangrevis Semdeg, tiraniis es eqstremaluri<br />

forma mkveTrad dakninda. maS, ratomRa unda SeviswavloT totalitaruli<br />

sa xelmwifoebi? sul cota oTxi mizezi gvaxsenebs Tavs. pirveli,<br />

komunizmi totalitaruli saxelmwifos erTaderTi SesaZlebeli forma<br />

araa. nacisturi germaniisa da faSisturi italiis magaliTebi Segvaxsenebs,<br />

rom totalitarizmi erTi ideologiis, reJimis an mmarTvelis moRvaweobis<br />

Sedegi araa. meore, totalitarizmi Tanamedrove istoriis Semadgeneli<br />

nawilia da aSkara winaaRmdegobaSi modis politikosebis, profesorebis,<br />

Teologebisa da sxva mravalTa gancxadebebTan, visac adamianuri progresis<br />

optimisturad sjeroda. mravali adamiani, romelic uSualod itanjeboda<br />

totalitari diqtatorebis xelSi an dakarga axloblebi hitleris<br />

holokostis, stalinuri teroris, maos sazareli wmendebis an sxva ufro<br />

gviandeli totalitaruli sisastikis dros, kvlav cocxalia. msxverpl Ta<br />

fizikuri Tu emociuri iarebi ar gamqrala im tiranTa wasvlis Semdegac<br />

ki, romlebmac maT es Wrilobebi miayenes da usamarTloba Caidi nes. mesame,<br />

totalitaruli saxelmwifoebi warmoaCens idealizmis aras wo rad gagebis<br />

risks. kerZod, igi eyrdnoboda aTaswleulobiT damkvidrebul Se xedulebas,<br />

romlis mixedvi Tac sazogadoebrivi progresisa da srulyofilebis miR weva


120 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

barbarosuli meTode bis gamouyeneblad SeuZlebelia. sabolood, yvela es<br />

Sexeduleba sastikad damarcxda, rogorc saxelmwifos mSeneblobis utopiuri<br />

eqsperimenti. meoTxe, totalitarizmis gaCenis SesaZlebloba kvlavac<br />

arsebobs iq, sadac didi siRaribe, usamarTloba da, Sesabamisad, Zaladobisa<br />

da areulobis potenciaa; sxva sityvebiT rom vTqvaT, dRevandeli msoflios<br />

did nawilSi.<br />

saxifaToa daskvna, rom msofliom ukanaskneli totalitari tiranebi<br />

istorias Caabara. marTlac, 2001 wlis Semodgomaze amerikis SeerTebul<br />

Statebze teroristuli Tavdasxma mwvave SekiTxvas badebs: SesaZlebelia<br />

Tu ara, rom mSvidobasa da Tavisuflebas momavali totalitaruli safrTxeebi<br />

maincdamainc mTavrobis meTaurisgan an saxelmwifos mmarTvelisgan<br />

daemuqros? warmoadgenen ki usama bin ladeni da al qaidas qseli amgvar<br />

safrTxes? bolos da bolos, avRaneTSi Talibebis reJims, romelic bin<br />

ladensa da mis organizacias mfarvelobdnen, totalitaruli saxelmwifos<br />

mravali maxasiaTebeli hqonda. Cven am sakiTxs araerTxel davubrundebiT<br />

qvemoT. 2001 wlis 11 seqtemberi erT­erTi gakveTi lia imisa, rom civilizebul<br />

xalxs yvelgan sWirdeba eqstremizmis Seswavla misi yvela politikuri<br />

gamoxa tulebiT, raTa Tavidan aviciloT Zlieri masobrivi moZraobebis<br />

aRorZineba oportunisti liderebis meTaurobiT, romelTaTvisac civilizacias<br />

aranairi mniSvneloba ar aqvs.<br />

totalitarizmis arsi<br />

Zaladoba yvela totalitaruli saxelmwifos safuZvelia _ kontrolirebadi,<br />

sistematuri, saxelmwifos mier Tavsmoxveuli Zaladoba. es Zaladoba<br />

xSirad ganurCeveli masobrivi teroris da genocidis saxes iRebs, romelic<br />

xalxis mTeli jgufebis, kategoriebis an klasebis winaaRmdeg aris mimarTuli,<br />

romelTac mtrebis, kontrrevolucionerebis, jaSuSebis an sabotaJis<br />

mom wyobTa iarliyebs akraven. Cveulebriv moqalaqeebsac ki sxvadasxva saxiT<br />

reJimis mimarT upirobo erTgulebis demonstrireba moeTxovebaT da isini<br />

mkacri meTvalyureobis qveS arian. politikuri da ekonomikuri miznebisTvis<br />

masobrivi mobilizeba xorcieldeba ukiduresad centralizebuli da<br />

disciplinirebuli erTpartiuli sistemis mier, romelic erTi, yovlismomcveli<br />

ideologiis mimdevaria. am ideologiis gasavrceleblad, saxelmwifo<br />

propagandasa da cenzuris aparats iyenebs, romelic gacilebiT daxvewili<br />

da efeqtiania, vidre tipur avtoritarul saxelmwifoebSi.<br />

totalitaruli saxelmwifoebis mizania totaluri politiku ri,<br />

sazogadoebrivi da ekonomikuri kontrolis damyareba: totalitaruli<br />

diqtatura moicavs totalur batonobas, romelic arc miRebuli kanonebiTa<br />

an kodeqsebiT (rogorc tradiciuli avtoritarizmis dros)<br />

da arc mTavrobis funqciiT (rogorc klasikuri tiranul saxelmwifoSi)<br />

aris SezRuduli, ramdenadac isini saxelmwifosa da sazogadoebas<br />

Soris gansxvavebas spoben... totalitarizmi SezRudulia mxolod


totalitaruli saxelmwifoebi<br />

im saWiroebiT, rom xalxis didi raodenoba mudmivi moqmedebis mdgomareobaSi<br />

amyofos, rasac elitebi akontroleben. 1<br />

121<br />

sazogadoebis sruli kontroli saWiroa, radgan totalitaruli ideologiebi<br />

axali sazogadoebrivi wyobis damyarebis pirobas deben, iqneba es<br />

rasobrivad sufTa ariuli superrasa, romlis Seqmnasac adolf hitleris<br />

nacisturi reJi mi apirebda germaniaSi, Tu daCagruli da gawamebuli muSebis<br />

proletaruli Zmobis Seqmna, rasac sabWoTa liderebi v.i. lenini da ioseb<br />

stalini pirdebodnen xalxs, Tu egoisturi interesebis arqmone glexebis<br />

axali, masobrivi sazogado eba, romelic mao Zedunis poetur warmosaxvaSi<br />

iZerweboda. detalebis miuxedavad, totalitaruli ideologiebis zogadi<br />

Sexedulebebi sazogadoebis Sesaxeb _ bolodroindeli avRaneTis sastiki<br />

Talibi mmarTvelebis CaTvliT _ aSkarad erTmaneTs hgavs. yvela totalitarulma<br />

mociqulma `gamoamJRavna erTmaneTTan mimarT msgavseba... TavianT<br />

ganzraxvaSi, rom Seqmnan ufro maRali da uprecedento saxis adamianuri yofiereba~.<br />

2<br />

totalitari lideris pretenzia legitimurobaze swored axali sa zogadoebis<br />

Seqmnis TviTneburi miznidan gamomdinareobs. erTi eqspertis<br />

TqmiT, `totalitaruli mmarTvelobis maxasiaTebelia saxelmwifosa da sazogadoebis<br />

erTad damorCileba utopiuri, mmarTvelobaze arapolitikuri moTxovniT.~<br />

3 sxva sityvebiT rom vTqvaT, totalitari liderebi amtkiceben, rom<br />

srulyofili sazogadoebrivi wyoba mxolod TviTgamocxadebuli liderebis<br />

gabeduli moqmedebebis Sedegad damyardeba. amgvarad, sazogadoebaze<br />

rwmenebis Zalismieri Tavsmoxveva gamarTlebulia, rac liderebs kvazireligiur<br />

sazogadoebad aqcevs Sesabamisad, totalitaruli ideologia<br />

SeiZleba ganisazRv ros, rogorc `ideaTa logikuri wyeba, romelic im<br />

praqtikul saSualebebs exe ba, romlis meSveobiTac mTlianad unda Seicvalos<br />

da reformireba ganicados sazogadoebam Zalis an Zaladobis gziT da emyareba<br />

wina an amJamindeli sa zo gadoebis yovlismomcvel kritikas~. 4<br />

totalitaruli moZraobebis mier naqadagebi idealuri sazogadoebebi,<br />

Cveulebriv, iseT Rirebulebebs aRmerTeben, rogoricaa Tanasworoba da<br />

erToba. isini maT Tavisuflebasa da individualizmze win ayeneben. rogorc<br />

meore avtoritetulma mkvlevarma aRniSna:<br />

revolucioneris namdvili sazogadoeba yovlismomcveli da ega litarulia:<br />

aranairi socialuri gansxvaveba ar iarsebebs, TviT avtoriteti<br />

da gamocdileba, mecnieruli Tu saxelovnebo, gaqreba. amgvari<br />

radikaluri egalitarizmi aucileblobiT uaryofs yovelgvar individualizms.<br />

individis ufleba koleqtivisagan Tavdacvaze qreba da<br />

Cveulebrivi konstituciuri uflebebi interpretirebulia, rogorc<br />

ufleba, raTa jgufs Seeguo. jgufisadmi moTxovnebis wayeneba _ materialur<br />

saqonelze, adamianuri urTierTobebis SezRudul uflebaze,<br />

rogoricaa siyvaruli da piradi cxovreba _ dagmobilia, rogorc<br />

Seusabamo saqcieli. Tanasworobis saxeliT, sazogadoebaSi imgvari<br />

solidarobaa gamocxadebuli, romelsac TiTqos Tavisi cnobiereba


122 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

gaaCndes, xolo individualuri cnobiereba saukeTeso SemTxvevaSi<br />

antisocia lu ri gadaxra xdeba. 5<br />

am harmoniuli sazogadoebis safuZvels adamianuri bunebis Secvlis koncefcia<br />

warmoadgens. totalitarul saxelmwifoebSi pirovnebis erTbaSad<br />

ga dakeTeba is aucilebeli pirobaa, romelic oficialuri ideologiis mier<br />

aRTqmul utopiur sazogadoebaSi mosaxvedrad aris saWiro. adamianuri srulyofisken<br />

swrafva aisaxa leninis mier araerTxel gakeTebul gancxadebeb­<br />

Si `axali sabWoTa adamianis~ Seqmnis Sesaxeb da nacistebis mtki cebaSi, rom<br />

partiuli muSakebi da liderebi adamianis axal tips an `rasobrivad sufTa~<br />

mmarTvelebis axal modgmas warmoadgendnen. mao Zeduni lamis akviatebul<br />

azrs hyavda Sepyro bili rektifikaciis (ganwmendis) Sesaxeb, rac Cinuri<br />

sazogadoebis yvela doneze kapitalistu ri elementebis (magaliTad, materializmi<br />

da individualizmi) radikalur wmendas niSnavda. sakvirvelia,<br />

rom meoce saukunis yvela totalitaruli moZraoba cdilobda, ara marto<br />

sazogadoebrivi cxovrebisa da sazogadoebis garegnuli mxaris, aramed<br />

sazogadoebis wevrebis piradi da zneobrivi normebis Secvlasac.<br />

yvelaze represiulma totalitarulma reJimebmac ki ver moaxerxes am<br />

gardaqmnebis bolomde miyvana. yvela totalitarul saxelmwifoSi arsebobda<br />

`gancalkevebuli kunZulebi~ 6 _ ojaxi, eklesia da sxva socialuri<br />

institutebi, romlis meSveobiTac gabatonebuli mTavrobis mimarT Sinagani<br />

winaaRmdegoba narCundeboda. gamogonili qveynis _ okeaneTis _ gansakuTrebiT<br />

totalitarulma mTavrobamac ki, romelic cnobil britanel mwerals<br />

aqvs aRwerili romanSi aTas cxraas oTxmocdaoTxi weli, ver moaxerxa<br />

Tavisi moqalaqeebis sruli kontroli.<br />

imis miuxedavad, rom totalitarulma saxelmwifoebma ver SeZles adamianis<br />

bunebis gadakeTeba an utopiis ganxorcieleba, maT xSirad gasaocari<br />

miRwevebi hqondaT oponentebis gaCumebis TvalsazrisiT maSin, rodesac<br />

isini radikalur (da saboloo jamSi damangrevel) sazogadoebrivi gardaqmnebis<br />

programebs atarebdnen. totalitar mmarTvelebs kargad esmodaT,<br />

rom maTi TanamebrZolebis mier Seq mnili axali sazogadoeba sxvagvarad<br />

moazrovneTa, deviantTa, skeptikosTa da mterTa Soris ver gadarCeboda.<br />

im faqts, rom maTi miznebi da saSualebebi saR azrs ewinaaRmdegebda, mniSvneloba<br />

ar hqonda. isini aseve ar cnobdnen politiku ri Zalis gamoyenebisas<br />

raime saxis zneobriv SezRudvas. dRevandeli amomavali varskvlavi xval,<br />

SesaZloa, xalxis mtrad gadaiqces imisda mixedviT, ra aris mizanSewonili<br />

mocemul momentSi. rodesac gamocxadebuli mizani ubralod xelisufle bis<br />

mopoveba da misi SenarCuneba ki ara, msoflios Secvlaa, gansakuTrebuli<br />

politikuri saSualebebis gamoyeneba advili gasamarTlebelia, gacilebiT<br />

advili. roca liders aRqmuli miwisken mihyvebi, arc erTi msxverpli araa<br />

Zalian didi, aranairi fasi araa maRali.<br />

amgvari utopiuri politikuri wyobis yvelaze naTeli magaliTebia: nacisturi<br />

germania, sabWoTa kavSiri (gansakuTrebiT stalinuri teroris<br />

dros) da maoisturi CineTi. Tumca, totalitarizmi mxolod am qveynebiT ar<br />

Semoifargleboda. amgvari saxelmwifoebi jer kidev ar gamqrala msoflios


totalitaruli saxelmwifoebi<br />

123<br />

politikuri rukidan. dabolos, iq, sadac amgvari reJimebi gaqra, totalitaruli<br />

tiraniis datovebuli kvali Rrmaa da kvlav uaryofiT gavlenas axdens<br />

im qveynebis politikuri, sazogadoebrivi da ekonomikuri institutebis<br />

muSaobaze, post­totalitarul eraSi.<br />

totalitarizmis revoluciuri etapi<br />

rogor iwyeba totalitaruli moZraobebi? Cveulebriv, isini Caisaxebian<br />

xolme ZaladobaSi da amoizrdebian daSlili an daSlis piras myofi saxelmwifoebis<br />

nangrevebidan. aseT areul droSi xSirad qarizmatuli lideri<br />

Cndeba. liderebi nebismieri revoluciis warmatebaSi gadamwyvet rols asruleben.<br />

totaluri revoluciis SemTxvevaSi, lideris garda kidev oTx<br />

elements aqvs mniSvneloba, romelTagan TiTo euli dawvrilebiT Seswavlas<br />

saWiroebs. esaa: ideologia, organizacia, propaganda da Zaladoba.<br />

lideroba<br />

totaluri revoluciebis albaT yvelaze ufro aSkara maxasiaTebeli<br />

lideris kultze damokidebulebaa. faqtobrivad, yvela amgvari revolucia<br />

gaigivebuli, personificirebuli iyo konkretul figurasTan. ruseTis<br />

revolucias Tavisi lenini hyavda, mesame raixs _ Tavisi hitleri, CineTis<br />

revolucias _ Tavisi mao, kubas _ Tavisi kastro da ase Semdeg. TiToeuli<br />

maTgani gaRmerTebuli hyavdaT. erik hoferi liderobis mniSvnelobas Tanamedrove<br />

masobriv moZraobebSi Semdegnairad afasebs:<br />

rogorc ki scena momzaddeba, gamoCenili lideris arseboba saWiro<br />

xdeba. mis gareSe moZraoba ver iarsebebs. drois simwife avtomaturad<br />

masobriv moZraobas ar warmoSobs, iseve rogorc arCevnebi, kanonebi da<br />

administraciuli organoebi ver Sobs mas.<br />

swored lenini iyo is adamiani, romelmac movlenebi bolSevikuri<br />

revoluciisken warmarTa. is rom SveicariaSi an 1917 wels ruseTisken<br />

mimaval gzaze momkvdariyo, TiTqmis danamdvilebiT SeiZleba iTqvas,<br />

rom sxva cnobili bolSevikebi koaliciur mTavrobas SeuerTdebodnen.<br />

Sedegi ki met­naklebad liberaluri respublika iqneboda, romlis mar­<br />

Tvas burJuazia ganaxorcielebda. musolinis an hitleris SemTxvevebi<br />

kidev ufro naTelia: maT gareSe arc faSisturi da arc nacisturi moZraoba<br />

ar iarsebebda. 7<br />

marTalia, yvela revolucia masebis saxeliT iqna dawyebuli, magram iniciativa<br />

yovelTvis zemodan modioda. revoluciur liderebs instinqturad<br />

esmodaT, rom msoflios Sesacvlelad saWiro potenciuri Zala mxolod<br />

masebs hqondaT, magram maT neba da mimarTuleba akldaT (bolSevikebis azriT,<br />

maT akldaT `klasobrivi cnobiereba~; nacistebis azriT, _ Volksgeist anu `sax­


124 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

alxo eris suliskveTeba~). revoluciur masobriv moZraobaSi aRmafrenisa<br />

da fanatikuri Tavdadebis mqone adamianebis Serwyma egoisturi interesebis<br />

mqone didi rao denobis xalxTan ver moxerxdeboda iseTi usisxlo abstraqciis<br />

gareSe, rogoricaa `partia~. Tumca, is mxolod qarizmatuli lideris<br />

pirovnuli dinamizmidan warmoiSveba, romelsac SeuZlia masebis gulisTqmas<br />

Caswvdes, yuradReba miipyros da maTi guli moigos (ironiaa, rom yvela<br />

Tanamedrove masobrivi moZraoba xazs usvamda lideris pirovnebas da amavdroulad<br />

akninebda mimdevarTa individualobas). liderebi, rogorebic lenini<br />

an mao iyvnen, masobrivi moZraobebisTvis imave funqcias asrulebdnen,<br />

rasac bombisaTvis _ detonatori: mniSvneloba ar aqvs, ramdenad Zlieri (an<br />

momakvdinebeli) asafeTqebeli nivTierebaa bombis SigniT, is umoqmedo da<br />

uwyinaria manam, vidre asafeTqebeli mowyobiloba ar dauyendeba.<br />

ideologia<br />

xelmZRvanelobis xarisxis miuxedavad, totaluri revoluciebi<br />

damokidebulia didi raodenobis xalxis survilze _ miznis misaRwevad saku­<br />

Tari Tavi gawiron da moZraobaSi CaerTon. amgvari gauazrebeli Tavdadebis<br />

gamowveva racionaluri mowodebebiT ver moxdeba. is unda gamomdinareobdes<br />

absoluturi WeSmaritebis brma rwmenidan, romelsac yovlismomcveli<br />

politikuri doqtrina iZleva.<br />

gantevebis vacis saWiroeba: warsulis xelaxali interpretacia. rogorc<br />

warsulis kritikosi, ideologia zogadad fokusirebulia absoluturi<br />

borotebis raime formaze, romelsac yvela erovnul (an msoflio masStabis)<br />

Secdomasa da socialur usamarTlobas miaweren. revoluciuri ideologiisa­<br />

Tvis ekonomikuri vardna, inflacia, samxedro damarcxeba, saxelmwifo korufcia,<br />

erovnuli damcireba, zneobrivi gadagvareba da sxva problemebi<br />

momdinareobs uaryofili warsulis misticizmidan da SeTqmulebebidan.<br />

absoluturi boroteba iSviaTad aris sxeulis armqone Zala. is TiTqmis<br />

yovelTvis advilad Sesacnobi mtris saxes iRebs. Tu amgvari mteri ar<br />

arsebobs, maSin is unda Seiqmnas. Cveulebiv, amgvar rols romelime adamiani<br />

an jgufi asrulebs, romlis aqamdec eSinodaT, ezizRebodaT an SurdaT.<br />

lenini muSebis gaWirvebul mdgomareobas fulismomxveWel kapitalistebs<br />

abralebda, hitleri pirvel msoflio omSi germaniis damarcxebas da mis<br />

xelisuflebaSi mosvlamde dawyebul ekonomikur kriziss _ ebraelebsa da<br />

komunistebs. maom mtrebi mdidar miwaTmflobelebSi ipova. aSkaraa, rom<br />

amgvari gadawyvetilebebis mizani masebis yuradRebis gamzadebul, adviladamosacnob<br />

gantevebis vacebze fokusireba iyo, romlebsac saxelmwifos<br />

mTeli ubedureba unda dakisrebodaT.<br />

erTi avtoritetuli mkvlevaris TqmiT, `masobrivi moZraobebi SeiZleba<br />

daiwyos da gavrceldes RmerTis rwmenis gareSe, magram arasodes eSmakis<br />

gare Se~. 8 saerTo miznisaTvis xalxis gasaerTianeblad yvelaze ufro efeqtian<br />

Zalas zizRi da stereotipebi warmoadgenen da ara siyvaruli da diadi


totalitaruli saxelmwifoebi<br />

125<br />

principebi. zizRis obieqtis ganzrax Seqmna ara mxolod imas emsaxureba,<br />

rom warsulSi momxdari usamarTlobebi mas moewyos, aramed, amavdroulad,<br />

es xels uw yobs dRes arsebuli gaWirvebis mizezis winaaRmdeg masebis mobilizebas.<br />

revoluciuri brZola: Tanamedroveobis axsna. rogorc TanamedroveobaSi<br />

megzuri, ideologia WeSmarit morwmunes saSualebas aZlevs Tanamedrove<br />

sazogadoebaSi moqmedi Zalebis `swori~ analizi moaxdinos. iseTi<br />

koncefciebi, rogorebicaa klasobrivi brZola marqsizm­leninizmisaTvis,<br />

Herrenvolk (`gabatonebuli rasa~) nacistebisaTvis da `winaaRmdegobebi~ maos<br />

mimdevrebisaTvis, instrumentebad gamoiyeneboda, raTa socialuri realoba<br />

aexsnaT da prognozi gaekeTebinaT. guSin mteri iyo gamarjvebuli; dRes<br />

mteri damarcxdeboda.<br />

totaluri revoluciis momxreebs sjeraT, rom brZola politikis arsia.<br />

marqsizm­leninizmis momxreebisaTvis klasobrivi brZola progresis gamomwvevi<br />

iyo istoriaSi. maoistebisaTvis Tavad brZola iyo sasurveli mizani.<br />

maT sjerodaT, rom mxolod revoluciuri brZolis uSualo gamocdilebiT<br />

SeeZloT masebs (gansakuTrebiT axalgazrdobas) Tavganwirvis namdvili<br />

mniSvnelobis gageba. hitleri ZalauflebisTvis brZolas adidebda, man omi<br />

saxelmwifos sidiadis udides gamocdad gamoacxada (niSandoblivia, rom<br />

hitlerma Tavis wigns, sadac <strong>politika</strong>Si Tavis gza gansazRvra, Mein Kampf _<br />

`Cemi brZola,~ uwoda.) imis miuxedavad, mizani kapitalistebis monopoliis<br />

dasrulebaa Tu rasis gawmenda, re voluciuri brZola yovelTvis aRiwereba,<br />

rogor keTilis borotis winaaR mdeg brZola. nacistTa liderebi ebraelebs<br />

ubralod saxelmwifos mtrebad ki ar saxavdnen, aramed Untermenschen­ad [qveadamiani,<br />

arasrulyofili rasis warmomadgeneli. mTargmn. Sen.] da xSirad,<br />

araraobebad an tilebad. 9 ra Tqma unda, amgvari damamcirebeli daxasiaTebis<br />

mravaljeradi gamoyeneba sabolood masobriv cnobierebaSi gantevebis<br />

vacad gamoyenebuli jgufis dehumanizacias isaxavs miznad _ ufro advilia<br />

mwerebis gawyveta daasa buTo, vidre _ adamianebisa.<br />

utopia: momavlis winaswarmetyveleba. ideologia aRTqmul momavals<br />

srulyofili samarTlianobisa da samaradJamo mSvidobis naTel sura­<br />

Tad warmoaCens. marqsist­leninistebi am utopias ganixilavdnen, rogorc<br />

uklaso sazogadoebas, romelic, Tavis mxriv, yvela socialur da ekonomikur<br />

usamarTlobas aRmofxvrida. nacisturi utopia iyo rasobrivi<br />

`dabinZurebis~ gareSeE arsebuli sazogadoeba, romelic rasobrivi TvalsazrisiT<br />

`CamorCenilebis~ gawyvetas da an damonebas iTvaliswinebda. imis<br />

miuxedavad, rogori iyo ama Tu im ideologiis konkretuli buneba, amgvari<br />

motivaciis momcemi xedva Seicavda materialu ri siuxvis dapirebas, romelic<br />

mqonebelTagan uqonelTa sasargeblod qonebis gadanawilebas iTvaliswinebda.<br />

marqsizm­leninizmi pirobas iZleoda, rom mdid rebs (burJuazias)<br />

waarTmevda da Raribebs (proletariats) daurigebda. sainteresoa,<br />

rom hitlerma msgavsi piroba dado, rodesac ganacxada, rom miznad isaxavda<br />

aRmosavleTiT Lebensraum-is (`sasicocxlo sivrce~) Seqmnas: is miwiT mdidar,


126 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

magram zant slavebs miwas waarTmevda da mciremiwian, magram Sromismoyva re<br />

germanelebs daurigebda.<br />

am utopiuri msoflmxedvelobebs TiTqmis yovelTvis Tan axlda maT misaRwevad<br />

gamarTul brZolaSi warmatebis garantia. maSasadame, marqsizmi de ­<br />

ter mi nistul msoflmxedvelobazea dafuZnebuli (im TvalsazrisiT, rom<br />

prole ta ruli revoluciis gamarjveba nakarnaxevia istoriis udreki<br />

`kanonebiT~). hit leric aseve gamousworebeli deterministi iyo. Mein Kampf­<br />

Si is werda: `adamianma unda gaiazros, rom aucileblobis fundamenturi<br />

kanoni bunebis yvela sferoze batonobs~. 10 mTeli Tavisi karieris ganmavlobaSi,<br />

is xSirad laparakobda `Cveni istoriuli ganviTarebis rkinis<br />

kanonze~, `istoriis aRlumsa~ da `movlenebis Sinagan logikaze~. hitleri,<br />

iseve rogorc lenini, stalini an mao, acxadebda, rom mas (da germanel volks)<br />

msoflios gardaqmnis misia hqonda gansa xorcielebeli da rom warmateba<br />

gardauvali iyo. man aRniSnuli koncefcia Tavis albaT yvelaze ufro cnobil<br />

gancxadebaSi Camoayaliba: `me mTvareuliviT im gzas vadgavar, romelsac<br />

gangeba mkarnaxobs~.<br />

ideologia da WeSmariteba. mocemuli revoluciuri ideologiis mier aRwerili<br />

warsuli, awmyo da momavali, SesaZloa, dauinteresebel damkvirvebels<br />

arabunebrivad an sasacilodac ki moeCvenos. magaliTad, nacistebis mier<br />

Camoyalibebuli rasobrivi Teoria istoriul, sociologiur, genetikur da<br />

moralur safuZvels absoluturad moklebuli iyo. amave TvalsazrisiT,<br />

hitleris ideologiis ekonomikuri aspeqti _ `socializmi~ nacional­socializmSi<br />

_ realur Sinaarss moklebuli iyo. socializmis hitleriseuli<br />

gageba imdenad gaufasurebuli iyo, rom erTi avtoritetuli mkvlevaris<br />

azriT, `nebismieri, romelsac xalxis bedi namdvilad aRelvebda, hitleris<br />

TvalSi socialisti iyo.~ 11<br />

ratom aRiqvamda vinme aseT ideologias seriozulad? upirveles yovlisa,<br />

imitom, rom is popularul stereotipebze apelirebda da maT respeqtabelurobas<br />

sZenda. Mmeore, gzavnilze metad gzavnilis mTqmeli fasobda<br />

anu lideris pirov nul momxibvlelobas ufro didi mniSvneloba eniWeboda,<br />

vidre _ sity vebis azrs. Mmesamec, erTguleba gacilebiT seriozulad aRiqmeboda,<br />

vidre _ simarTle.<br />

mxedvelobaSi unda miviRoT yvelaferi, rac warmatebulma ideologiam<br />

calkeul mimdevars unda misces:<br />

mas mecnierul avtoritetulobaze unda hqondes pretenzia, romelic<br />

morwmunes yovelgvari codnis eqskluziuri gasaRebis rwmenas aZlevs;<br />

man unda aRuTqvas aTaswlovani raixi, romelsac rCeul rasas an klass<br />

am gasaRebis mflobeli, maT mier arCeuli lideri mou tans; man unda<br />

daasaxelos tiranebisa da demonebis krebuli, romelzec unda gaimarjvos<br />

manamde, vidre bednieri saxelmwifo damkvidrdeba; is unda Seerwyas<br />

(klasis an rasis) siZulvilis, eWvis, SiSis dinamikas da gaamarTlos<br />

es mda bali vnebebi misi miznebis sidiadiT; mowinaaRmdegis damarcxebis<br />

mizniT yovelgvari saSualeba da danaSauli gamarTlebulia,


totalitaruli saxelmwifoebi<br />

mtris Rirseba SeiZleba gadaiqces mis naklovanebad misTvis martivi<br />

iarliyis _ `burJuis~ mikerebiT; saxeldobr, WeSmariteba is aris, rasac<br />

rCeuli rasisa Tu klasisTvis sargebeli moaqvs, mcdaroba ki is _<br />

rac maT interesebs ewinaaRmdegeba; radgan es WeSmariteba mecnierulad<br />

damtkicebadia da radgan ar arsebobs ori adamianic ki, romelic,<br />

savaraudod, mas daeTanxmeba, amisaTvis saWiroa, arsebobdes erTader­<br />

Ti interpretatori, romelic kanoniT ixelmZRvanelebs, Tu ideologias<br />

surs sruliad qmediTi iyos; rogorc yovelgvari WeSmaritebis<br />

matarebels, liders ufleba aqvs Tavisi mimdevrebisgan religiur<br />

Tayvaniscemas, msxverplSewirvasa da danaSaulis Cadenas elodebodes,<br />

Tu isini mas sargeblobas moutanen. 12<br />

127<br />

saboloo analiziT, ideologiebi xSirad TviT yvelaze absurduli<br />

ganc xadebebiTa da tyuilebiT SeiZleba iyos warmatebuli, Tu isini exebia<br />

Cveuleb rivi adamianis winaSe mdgom realur problemebs. bevri germaneli<br />

acnobiereb da nacistebis rasobrivi Teoriebis eqstremalur xasiaTs, Tumca<br />

maT, albaT, sjerodaT, rom aseT absurdebs hitleri aRar gahyveboda,<br />

rogorc ki qveynis gaerTianebis, ekonomikis aRmasvlis da eris dakarguli<br />

didebis aRdgenis samuSao dasruldeboda. imave TvalsazrisiT, saeWvoa, rom<br />

yvelaze Tavdadebuli bolSevikebis garda vinmes muSaTa samoTxis moaxloeba<br />

daejerebina, Tumca rus xalxs, savaraudod, marTlac sjeroda, rom miwis<br />

reforma moxdeboda, rom damTavrdeboda ruseTis saSineli Sedegebis mqone<br />

Careva pirvel msoflio omSi, rom bolo moeReboda SimSils, ganviTardeboda<br />

jandacva da ganaTleba, rasac lenini maT hpirdeboda.<br />

organizacia<br />

ideologia yovlismomcvel revoluciebSi myari organizaciis gareSe<br />

ver ganxorcieldeba. Mmeoce sukunemdel ajanyebebs organizebuloba akldaT.<br />

AaseTi uecari afeTqebebis umravlesoba spontanur xasiaTs atarebda.<br />

moZraoba agor deboda, iSviaTad farTodac gavrceledeboda, magram TiTqmis<br />

yovelTvis, bo los sakuTar Tavs diskreditirebas uwevda.<br />

sxvadasxva revoluciis liderebi politikuri ZalauflebisTvis brZolisas<br />

formaluri organizebis gansxvavebul meTodebze akeTebdnen aqcents.<br />

Mmiuxedavad imisa, rom bolSevikurma partiam ruseTSi realurad 1917<br />

wlis oqtombramde ver moipova Zalaufleba, lenins partia ToTxmeti wlis<br />

win hqonda daarsebuli. Lleninma partiaSi gulqva revolucionerebi miiRo.<br />

is fiqrobda, rom ruseTis mefis damarcxeba mxolod grZelvadiani, iatakqveSa<br />

brZoliT SeiZ leboda ganxorcielebuliyo. Aamgvarad, patara, magram<br />

mtkiced SekavSirebuli profesional revolucionerTa jgufi ufro metad<br />

efeqtiani iqneboda, vidre didi, ukontrolo da ukmayofilo adamianebis<br />

uformo masa.<br />

Kkonspiraciis, disciplinisa da centralizebuli kontrolis uzrunvelsayofad,<br />

leninma bolSevikuri partia patara ujredebad dahyo, romlebsac


128 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

SemdgomSi ewodaT ZiriTadi partiuli organizaciebi. TiToeul ujreds<br />

sakuTari lideri hyavda, metsaxelad mdivani, romelic miTiTebebsa da instruqciebs<br />

zemodan iRebda. sabolood, strategiis, taqtikisa da `partiuli<br />

xazis~ Sesaxeb yvela mniSvnelovan gadawyvetilebas Tavad lenini iRebda<br />

(TumcaRa, is amtkicebda, rom partiis centraluri komitetis saxeliT<br />

laparakobda). sankt­peterbur gSi arsebuli Stabis garda, sxva qalaqebSi<br />

warmomadgenlobebisa da momxreebis ricxvis zrdis kvaldakval, saxelisuflo<br />

struqturebis Seqmnis aucilebloba warmoiSva, magram mkacri partiuli<br />

disciplinisa da zemdgomebis mimarT qvemdgomebis sruli morCilebis<br />

principebi ar Secvlila.<br />

mas Semdeg, rac sakuTari fraqcia Camoayaliba, leninma sabolood formalurad<br />

akrZala fraqciebis Seqmna. nebismier bolSeviks, vinc partiul xazs<br />

SeewinaaRmdegeboda, fraqcioneris iarliyis miwebeba emuqreboda. 1917 wlis<br />

oqtomberSi realuri Zalauflebis xelSi aRebamde, urCobisaTvis sasjeli<br />

xSirad partiis rigebidan garicxva iyo. 1917 wlis Semdeg revoluciuri<br />

samarTali xSi rad naklebad Semwynarebeli iyo. fraqciebad dayofas aravis<br />

patiobdnen. partiis wevrebs moeTxovebodaT, partiuli interesebi yovelTvis<br />

pirad interesebze maRla daeyenebinaT. Tavganwirvasa da partiis srul<br />

erTgulebas specialuri saxeli hqonda miniWebuli _ partiuloba, termini,<br />

romelic xSirad gamoiyeneboda yofil sabWoTa kavSiriSi, raTa uxilavi<br />

Tvisebebis erToblioba aReniSna (rogoricaa, erTguleba, TviTdisciplina<br />

da revoluciuri suliskveTeba), romlis gamovlenac partiis yvela wevrs<br />

evaleboda.<br />

leninTan SedarebiT, maos revolucias warmatebis misaRwevad oc welze<br />

meti dasWirda da masSi gacilebiT meti adamiani monawileobda. ruseTisagan<br />

gansxvavebiT, CineTis revolucia, ZiriTadad, soflebidan dawyebuli<br />

ukmayofilo glexebis masobrivi moZraoba iyo. am viTarebaSi maosTvis<br />

yvelaze ufro did organizaciul problemas glexebis efeqtian samxedro<br />

Zalad gadaqceva warmoadgenda, romelsac xangrZlivi partizanuli omis<br />

warmoebis unari eqneboda. glexTa amorfuli masis efeqtian sabrZolo Zalad<br />

gadaqcevaSi miRweuli warmateba damajerebel arguments warmoadgenda<br />

imisa, rom organizebuli Raribebi da Cagrulebi, erTi SexedviT gadaulaxav<br />

winaaRmdegobebs daZlevdnen. amitomac, maos glexobaze dafuZnebuli revoluciis<br />

Teoria da praqtika bevrma radikalma (gansakuTrebiT ganviTarebad<br />

saxelmwifoebSi) revoluciuri organizebis maga liTad miiCnia.<br />

politikuri Zalauflebis mosapoveblad maos xangrZlivi, koordinirebuli<br />

brZo lisagan gansxvavebiT, hitleris mcdeloba, germaniaSi Zalaufleba<br />

moepovebina, aras tabilur gzas warmoadgenda. igi 1920­ian wlebSi CaxSobili<br />

Zaladobrivi sa xelmwifo gadatrialebidan daiwyo da 1930­ian wlebSi<br />

qveynis konstituciuri sistemis warmatebuli manipulaciiT dasrulda.<br />

hitleris sa boloo warmatebisaTvis gadamwyveti iyo morCili organizacia<br />

nacisturi partiis saxiT.<br />

xelisuflebaSi aRzevebis dros hitlerma opoziciis dasaSineblad uxeSi<br />

Zala farTod gamoiyena, magram amavdroulad man partiis mier kontrolirebadi<br />

uamravi klubi da asociacia Seqmna. hitlerulma axalgazrdobam, nacisti


totalitaruli saxelmwifoebi<br />

129<br />

qalebis ligam, nacisti muSebis organizaciam, nacisti studentebis ligam<br />

da ki dev araerTma akademiurma da sazogadoebrivma organizaciam nacistebs<br />

mniSvne lo vani politikuri Zalaufleba SesZina manamde, vidre Tavad hitleri<br />

aiRebda xelSi marTvis sadaveebs (ix. cxrili 9­3). mogvianebiT, Gleichschaltung­is<br />

(unifikacia) politikis meSveobiT, man TiTqmis yvela manamde<br />

arsebuli sazogadoeb ri vi organizacia gaanadgura da isini nacisturi asociaciebiT<br />

Caanacvla. nawilobriv amis gamo, hitleris dapirebas da muqaras<br />

mTel germanul sazogadoebaSi didi wona hqonda. yvela Tanamedrove revolucioneris<br />

msgavsad, hitlers kargad Ca moyalibebuli revoluciuri organizaciis<br />

fasi esmoda.<br />

propaganda<br />

ramdenadac Tanamedrove <strong>politika</strong> sul ufro meti adamianis cxovrebas<br />

exeba, propaganda _ ideebisa da informaciis farTod gavrceleba, romelic<br />

sagangebod isea agebuli, rom konkretuli politikuri miznebis ganxorcielebas<br />

Seuwyos xeli _ mZlavri politikuri iaraRi gaxda. warmatebis<br />

misaRwevad, rogorc hitlerma SeniSna, propaganda mxolod masebisken unda<br />

iyos mimarTuli. Sesabamisad, `misi moqmedebis ZiriTadi samizne emociebi<br />

unda iyos da naklebi xarisxiT e.w. inteleqti~. 13<br />

propagandis usazRvrod farTo kampaniisa<br />

da nacisturi ideologiis<br />

STagonebis kombinaciiT adolf hitlerma<br />

(1889­1945) SeZlo germaneli<br />

xalxi ebraelTa devnis, saboloo<br />

omisa da germanu li sazogadoebis<br />

radikaluri gar daqmnis aucile­<br />

blobaSi daerwmunebina.<br />

propagandis mecnierebis erTgulma mimdevarma hitlerma ramdenime Teorema<br />

Camoayaliba, romelic dResac inarCunebs aqtualobas. pirvelad unda<br />

aRi niSnos misi naTqvami, rom `yvela propaganda saxalxo unda iyos da misi<br />

inteleqtualuri done auditoriis yvelaze SezRudul nawilze unda iyos<br />

misadagebuli~. aqedan gamomdinare, `rac ufro didia xalxis masa, romelic<br />

man unda moicvas, miT ufro dabali unda iyos misi inteleqtualuri done...<br />

efeqtiani propaganda SezRuduli unda iyos mcire odenobis mosazrebebiT<br />

da lozunge ­bis meSveobiT isini unda ismodes manamde, vidre sazogadoebis<br />

ukanaskneli wev ri ar gaigebs imas, rac Sen ginda, rom man gaigos~. zemoTqmu­


130 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

lis gaTvaliswinebiT, `yvela propagandistuli saqmianobis upirvelesi<br />

aqsiomaa, rom mas ZiriTadad subieqturi da calmxrivi damokidebuleba unda<br />

hqondes yvela sakiTxis mimarT, romelsac is exeba.~ 14 amas garda, rac ufro<br />

didia tyuili, miT ukeTesi.<br />

hitleri amtkicebda, rom nebismieri propagandistuli kampaniis warmateba<br />

damokidebulia propagandistis mier saxalxo masebis `primitiuli<br />

grZnobebis~ gagebaze. propagandas ver eqneba ramdenime Sre: koncefciebi da<br />

faqtebi sazogadoebas unda waredginos, rogorc marTali an tyuili, swori<br />

an araswori, Savi an TeTri. Hhitleri Mein Kampf­Si maRal Sefasebas aZlevda<br />

pirveli msoflio omis dros britanuli propagandis mcdelobebs da zizRs<br />

gamoxatavda germanuli propagandis mimarT, romelmac msoflio mkveTrad,<br />

Sav da TeTr ferebSi ver daxata.<br />

hitleris xelisuflebaSi mosvlamde didi xniT adre, leninma ganaviTara<br />

da daxvewa masobrivi propagandis miseuli teqnika. leninma daiwyo propagandisa<br />

da agitaciis erTmaneTisagan gansxvaveba. am ors Soris gansxvavebis<br />

miseuli axs na hitleris Teoremis fonze unda ganvixiloT:<br />

rodesac umuSevrobas ganixilavs, propagandistma krizisis kapitalistur<br />

bunebaze unda ilaparakos; man unda aCvenos Tanamedro ­ve<br />

sazogadoebaSi misi gardauvalobis mizezi; man unda daanaxos socialistur<br />

bazaze sazogadoebis xelaxla Senebis saWiroeba da a.S. erTi<br />

sityviT, man bevri idea erTbaSad, koncentrirebulad unda gadasces,<br />

imdenad bevri, rom saSualo adamianma yvela maTgani ver gaigos da<br />

mTlianobaSi mxolod mcire nawilma aRiqvas isini.<br />

agitatori, meore mxriv, aiRebs problemis erT nacnob da konkretul<br />

aspeqts. vTqvaT, SimSilis Sedegad umuSevari muSis sikvdils. misi<br />

mcdeloba am faqtze iqneba koncentrirebuli, raTa masebs erTi idea<br />

CauWedos _ simdidris zrdisa da siRaribis zrdis uazro dapirispirebis<br />

idea. is Seecdeba masebs Soris am didi usamarTlobis winaaRmdeg<br />

ukmayo fileba da janyi gaaRvivos da am dapirispirebis srul ganmartebas<br />

is propagandists dauTmobs. 15<br />

hitlerisgan gansxvavebiT, romelic Zalze efeqtiani oratori gaxldaT,<br />

lenini pamfletebis didostati da polemisti iyo, romelic didwilad daweril<br />

sityvas eyrdnoboda. Tavisi moZraobis dasawyisSi leninis mTavari iara­<br />

Ri miwisqveSa gazeTi iyo. kontrabanduli gazeTebi, rogorebic iyo iskra<br />

(`naperwkali~), vperiod (`win~) da proletari (`proletarebi~), xSirad qveynis<br />

Soreul kuTxeebSi an ucxo qveyanaSic ki ibeWdeboda, xolo Semdeg maTi<br />

Semotana aralegalurad xdeboda sankt­peterburgSi ormagi Ziris mqone<br />

CanTis saidumlo ganyofilebiT an sxva meTodebis gamoyenebiT.<br />

Zaladoba<br />

totalitaruli revoluciis bolo, mexuTe maxasiaTebelia Zaladobis<br />

ga moyeneba da terori, rogorc politikis miRebuli instrumenti. revo­


totalitaruli saxelmwifoebi<br />

131<br />

lucionerebisaTvis Zaladoba gansakuTrebiT sasargebloa propagandis<br />

efeqtis gaZ lierebis TvalsazrisiT. Tanamedrove totalitaruli tiraniebis<br />

erT­erTma mkvlevarma daaskvna, rom `terori propagandis gareSe dakargavs<br />

misi fsiqologiuri efeqtis did nawils, maSin rodesac propagandas<br />

teroris gareSe Zlieri dartymis unari ekargeba.~ 16 nacisti Teoretikosis<br />

eugen hadamovskis TqmiT, `propaganda da Zaladoba arasodes ewinaaRmdegeba<br />

erTmaneTs. Zaladobis ga moyeneba SeiZleba propagandis nawili iyos.~ 17<br />

terorizmTan asocirebuli Zaladoba gulisxmobs qmedebebs, dawyebuli<br />

SerCeviTi mkvlelobebiTa da gatacebebiT, damTavrebuli ganurCeveli<br />

dabombvebiTa da sabotaJiT, romelTa Sedegia udanaSaulo gamvlelebis<br />

sikvdili da daSaveba. sabotaJis daniSnulebaa warmoebis, transportisa da<br />

sakomunikacio sistemebis da, Sesabamisad, saxelmwifos politikuri stabilurobis<br />

darRveva. teroris mizani ki piradi usafrTxoebis fsiqologiur<br />

SegrZnebaze Setevaa, romlis arseboba socialuri stabilurobis winapirobas<br />

warmoadgens.<br />

propagandis mxardasaWerad teroris gamoyenebam gadamwyveti roli<br />

Seasrula memarjveneebisa da memarcxeneebis masobriv moZraobebSi. erTerTi<br />

yvelaze TvalsaCino magaliTia italiis faSisturi partiis lideris<br />

benito musolinis mier pirveli msoflio omis Semdeg Camoyalibebuli fasci<br />

di combattimento (`mebrZoli jgufebi~). mas Semdeg, rac socialisturi partiidan<br />

muSaTa klasis Camocilebis mcdelobam ar gaamarTla, musolinim daiwyo<br />

saSualo fenaze aqcentis gakeTeba da mdidari mewarmeebisa da msxvili<br />

miwaTmflobelebisagan fulis moZieba. is darwmunebuli iyo, rom italiis<br />

mTavrobaze kontrolis mopo vebas kanonieri gziT ver SeZlebda da 1920iani<br />

wlebis dasawyisSi sul ufro xSirad daiwyo teroris gamoyeneba politikuri<br />

oponentebis winaaRmdeg. misma momxre ebma politikuri konkurenciis<br />

normaluri, araZaladobrivi saSualebebi mkvelobebiT da xanZris gaCeniT<br />

Caanacvles. faSistebis mier gamogonebuli teroris erT­erTi axali forma<br />

iyo sadamsjelo operaciebi, romlis drosac SeiaraRebuli bandebi daucveli<br />

da moumzadebeli Temebis winaaRmdeg Tavdasxmebs axorcielebdnen. adgilobrivi<br />

policia xSirad maTTan TanamSromlobda, rac umoqmedobaSi gamoixateboda.<br />

italieli faSistebis mier farTod gamoyenebuli sadamsjelo operaciebi<br />

ganasaxierebda terors, rogorc totaluri revoluciis strategiasa da taqtikas.<br />

Tu Wkvianurad iqna gamoyenebuli, terorizmi sruli daucvelobis SegrZnebas<br />

qmnis. teroristebi sam mizans isaxaven: (1) xelovnuri krizisis atmosferos<br />

Seqmnas; (2) imis Cvenebas, rom saxelmwifos kanonmorCili, gadasaxadis<br />

gadamxdeli moqalaqeebis axloblebisa da qonebis Tavdasxmisagan dacva aRar<br />

SeuZlia; da (3) ubiZgebs SeSinebul, sasowarkveTil da araorganizebul moqalaqeebs,<br />

saSvelad swored im politikur moZraobas mimarTon, romelmac Rrma<br />

socialuri degene racia gamoiwvia da romlis Sesaxeb umravlesobam araferi<br />

uwyis.<br />

hana arendti gvaZlevs nacistebis mier analogiuri mizniT ganxorcielebuli<br />

teroris gansakuTrebiT naTel ganmartebas:


132 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

nacistebi Tavs ar esxmodnen gamoCenil moRvaweebs, rogorc es politikuri<br />

danaSaulis adrindeli talRis dros xdeboda germaniaSi<br />

(raTenausa da ercbergeris mkvlelobebi). amis nacvlad, wvrilmani socialisti<br />

funqcionerebis an opoziciuri partiebis gavleniani wevre bis<br />

mokvliT, isini Seecadnen mosaxleobisaTvis daemtkicebinaT, rom safr ­<br />

T xes [sazogadoebis] ubralo wevrobac ki warmoadgenda. amgvari masobrivi<br />

terori, romelic Semdgom SedarebiT mcire masStabiT ganagrZobda<br />

moqmedebas, mudmivad izrdeboda, radgan arc policia da arc sasamarTloebi<br />

politikur moZaladeebs seriozulad ar asamarTlebdnen. erTma<br />

nacistma publicistma mas moswrebulad `Zalis propaganda~ uwoda: mosaxleobisaTvis<br />

metwilad naTeli iyo, rom nacistebis Zalaufleba ufro<br />

didi iyo, vidre xelisuflebisa da rom ufro usafrTxo iyo nacisturi<br />

naxevradgasam xedroebuli organizaciis wevroba, vidre _ erTgu li<br />

respublikeloba. es STabeWdileba gaaZliera nacistebis mier politikuri<br />

danaSaulis specifikurma gamoyenebam. isini mas yovelTvis sajarod<br />

aRiarebdnen, arasodes ixdidnen bodiSs `qveda donis moxeleebis mier<br />

Zalis gadaWarbebis gamo~ _ amgvar bodiSs mxolod nacistebis momxreebi<br />

mimarTavdnen xolme _ da mosaxleobas uCendnen gancdas, rom isini<br />

gansxvavdebian sxva partiebis `molaybeebisgan~.<br />

msgavseba amgvar terorsa da ubralo gangsterizms Soris Zalze<br />

aSkaraa, rom masze specialurad mivuTiToT. es imas ar niSnavs, rom<br />

nacistebi gangsterebi iyvnen, rogorc es zogjer miuCneviaT, aramed<br />

imas, rom nacistebma, amis aRiarebis gareSe, iswavles imdeni, ramdenic<br />

SeeZ loT amerikuli gangsteruli organizaciebidan eswavlaT iseve,<br />

rogorc maTma propagandam iswavla bevri ram amerikuli biznesis<br />

mier gamoye nebuli reklamidan~. 18<br />

Zalauflebis konsolidacia<br />

Zveli wesrigis dangrevis anu misi fataluri diskreditaciis Semdeg,<br />

totalitaruli reJimis xelmZRvanelobas kontrolis ganxorcieleba ukve<br />

mtki ce saxelisuflebo sayrdenidan SeuZlia. mis winaSe mdgomi Semdegi amocanaa,<br />

gaanadguros nebismieri mowinaaRmdege politikuri partia Tu fraqcia.<br />

Semdeg,P partiis maRali Tanamdebobis pirebi unda ganawildnen qveynis<br />

yvela regionSi da daekisroT samTavrobo funqciebi, gansakuTrebiT ki im<br />

provinciebSi, romlebic revoluciis adreul safexurze mis suliskveTebas<br />

ar iziarebdnen. Kkonsolidaciis procesis saboloo nabijia partiis SigniT<br />

yvela iseTi piris ganadgureba, romelic realurad an potenciurad totalitari<br />

liderisTvis safrTxis matareblia.<br />

yvela am stadiaze, totalitari lideri iseve, rogorc nebismieri avtoritaruli<br />

mmarTveli, ZiriTadad Zalauflebis mopovebiTa da SenarCunebiT<br />

aris dainteresebuli. Llideris gankargulebaSi igive meTodebi da<br />

saSualebebi figurirebs, rac moZraobis revoluciur safexurze gamoiyeneboda.<br />

ideologia da propaganda lideris moqmedebebis gasamarTleblad


totalitaruli saxelmwifoebi<br />

133<br />

da popularizebisTvis gamoiyeneba, Zaladoba _ oponentebis SesaSineblad<br />

da gasaCumeblad. Ppartiuli organizacia liders popularobisa (erTgul<br />

mimdevarTa jgufi) da Zalauflebis (partiis erTguli xdeba yovlis SemZle<br />

saxelmwifos Tvali da yuri) TvalsaCino mtkicebulebas sZens.<br />

am etapze momavali totalitari liderebis mTavar saSualebas maTive<br />

una rebi warmoadgens. Bbevri swori gadawyvetileba unda iqnas miRebuli, Tu<br />

maT warmatebis miRweva surT. maT zustad unda icodnen, ra surT da ar Seiz­<br />

Rudon mis ganxorcielebaSi. maTi megzuri unda iyos frTxili gaTvla da ara<br />

sindisi. am TvalsazrisiT, makiavelis rCeva dasafasebelia: `adamianma meore<br />

adamians, visi mokvlac mas surs, ar unda uTxras, `momeci Seni iaraRi, romliTac<br />

mogklav~, ara med `momeci Seni iaraRi~, da roca ukve iaraRs xelSi Caigdebs,<br />

survilic maSin unda aisrulos~. 19 aseTi rCevis Sesaferisoba maSinve<br />

gaxdeba naTeli, rogorc ki Cven im meTodebs ganvixilavT, romlebsac momavali<br />

totalitari liderebi Zalauflebis konsolodaciisTvis iyenebdnen.<br />

opoziciuri partiebis ganadgureba<br />

politikuri konsolidaciis pirveli safexuria mowinaaRmdege partiebisa<br />

da damoukidebeli fraqciebis ganadgureba. ori mizezis gamo, mmarTveli<br />

partia erTaderTi legitimuri organizacia unda iyos saxelmwifoSi. Ppirveli,<br />

arsebobs tradiciuli SiSi, romelic yvela erTpirovnul mmarTvels<br />

awuxebs: nebis mieri opoziciuri jgufi, mniSvneloba ar aqvs, ramdenad patara<br />

an qmeduunaro moCans igi, mmarTvelisTvis potenciurad safrTxis matarebelia.<br />

Mmeore, politikur oponentTa ubralo arsebobac ki zRudavs saSinao<br />

da sagareo <strong>politika</strong>Si mniSvnelovan cvlilebebs, romlebic moZraobis ideologiis<br />

mieraa sanqcirebuli. Aamitom, politikuri opozicia yvela SesaZlo<br />

saSualebiT unda iqnes amoZirkvuli.<br />

leninma metoqe partiebis problema Zveli taqtikis _ gaTiSe da ibatones<br />

brwyinvale gamoyenebiT gadawyvita, miuxedavad imisa, rom erT­erTi<br />

mowinaaR mdege partia (socialisti revolucionerebi) mis partiaze (bol­<br />

Sevikebze) ufro didi popularobiT sargeblobda (erT­erTi damkvirvebeli<br />

leninis taqtikas moixseniebs, rogorc saliamis taqtikas 20 , radgan is<br />

flobda gansakuTrebul unars, patara, magram potenciurad saSiSi jgufebi<br />

nawil­nawil daeyo da ise gaenadgurebina). Amas Semdeg, rac axali revoluciuri<br />

sakanonmdeblo organo _ asamblea iqna arCeuli, leninma dominant<br />

socialist­revolucionerTa partiaSi ukve arsebuli ganxeTqileba imiT<br />

gazarda, rom mis marcxena frTasTan aliansi Seqmna. am aliansma lenins sa­<br />

Sualeba misca, erTi mxriv, partiis SedarebiT zomieri frTisa da aseve sxva<br />

memarjvene partiebis winaaRmdeg ieriSze gadasuliyo, meore mxriv ki, sakmarisi<br />

samarTlebrivi mxardaWera Seeqmna, raTa Semdeg erTbaSad daexura<br />

asamblea. rogorc mosalodneli iyo, socialist­revolucionerebis marcxena<br />

frTasTan aliansi maSinve gawyda, rogorc ki is leninis interesebs aRar<br />

Seesabameboda.


134 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

leninis strategia opoziciuri politikuri partiebis daSliT ar Semoifargleboda.<br />

meore samiznes sabWoTa kavSiris glexobis mravalricxovani<br />

fena warmoadgenda, romelSic bolSevikTa liders Tavdapirvelad cota<br />

mxardamWeri hyavda. glexTa mxardaWeris nakleboba gansakuTrebiT mwvave<br />

problema samoqalaqo omis dros (1918­20 ww.) gaxda, rodesac sakvebisa da<br />

sxva ZiriTadi moTxovnilebebis dasakmayofilebeli saSualebebis gansakuTrebuli<br />

simwire iyo. aAmis sapasuxod, leninma `soflebSi samoqalaqo omis<br />

dros Raribi glexebis ufro metad Raribebze gadamterebis gziT kidev erTi<br />

samoqalaqo omi gaaCaRa~ 21 , riTac Ziri gamouTxara politikur opozicias.<br />

leninis saliamis taqtika warmoadgenda mxolod erT­erT meTods, romlis<br />

meSveobiT totalitarulma moZraobam oponentebi da mowinaaRmdege<br />

partiebi gaanadgura. Amisgan gansxvavebiT, mao Zeduns, garemoebaTa gamo, Tavis<br />

mTavar metoqesTan _ gomindanTan anu Can kai­Sis mTavrobasTan _ xangrZliv<br />

partizanul omSi Cabma mouxda. hitlerma ki sruliad sxva strategia<br />

airCia. arCevnebSi nacisturi partiis mzardi warmatebebis, momxreTa didi<br />

odenobis, pirvelxarisxovani oratoruli unarebisa da Tavzardamcemi<br />

specrazmebis meSveobiT gaZlierebis fonze, man lodini arCia. 1933 wlisTvis<br />

xelisuflebaSi myofi adamianebis SiSisa da politikuri SezRudvebis<br />

moxerxebuli gamoyenebiT hitlerma germaniis kanclerad gaxdoma moaxerxa.<br />

rogorc ki Tanamdeboba daikava, man TandaTanobiT gazarda Tavisi Zalaufleba:<br />

pirvelad, sagangebo viTarebaSi gansakuTrebuli uflebebis miniWebiT,<br />

Semdeg samoqalaqo Tavisuflebebis aRkveTiT, dabolos, germaniaSi realuri<br />

demokratiis aRmofxvriT.<br />

mxolod amis Semdeg, Zlieris poziciidan daiwyo man opoziciuri partiebis<br />

daxurva. maosgan gansxvavebiT, romelic opoziciuri Zalebs sam xedro<br />

ZaliT ebrZoda, hitlerma gaiZverobisa da kanonebis manipulirebis meSveobiT<br />

misi mo winaaRmdegeebi politikurad gaanadgura, xolo Semdeg ki saxelmwifos<br />

Zala maTi fizikuri ganadgurebis dasawyebad gamoiyena.<br />

partiis realuri an warmosaxviTi<br />

metoqeebisgan gawmenda<br />

wmenda absoluturi Zalauflebis gzaze bolo nabijia. politikuri wmendis<br />

gatarebisas totalitaruli mTavrobebi TiTqmis erTnair brals deben TavianT<br />

mowinaaRmdegeebs: saxelmwifosa da mmarTveli moZraobis winaaRmdeg<br />

ZirgamomTxreli saqmianoba. marTebulia Tu ara braldeba, amas arsebiTi<br />

mniSvneloba ar aqvs: isini ubralod `oficialuri~ mizezia totalitarul<br />

mmarTvelisaTvis, raTa gaanadguros is pirovnebebi, romlebic safrTxed an<br />

minimum politikur balastad aRiqmebian. amgvari `opozicionerebis~ karieruli<br />

daqveiTeba an ucabedi sikvdili sxvagvarad moazrovneebs uCvenebs,<br />

rom uzenaesi lideris winaaRmdeg wasvla Zalian Zviri jdeba.<br />

erTi avtoris dakvirveba, rom mao Zeduni `arasodes yoymanobda, misi<br />

mtrebi, [maT Soris] metoqe komunistebi, gomindanis aqtivistebi da miwaTmflobelebi<br />

gaenadgurebina,~ 22 SeiZleba Tavisuflad gamoviyenoT sxva


totalitaruli saxelmwifoebi<br />

135<br />

totalitari mmarTvelebis dasaxasiaTeblad. Tumca, amgvari wmendebis<br />

masStabi da sisastike sxvadasxva mmarTvelis SemTxvevaSi erTmaneTisagan<br />

mniSvnelovnad gansxvavdeboda. hitleri, magaliTad, partiaSi mowinaaRmdegeebs<br />

TiTqmis qirurgiuli sizustiT Catarebuli operaciebis Sedegad<br />

iSorebda. 1934 wlisTvis hitlers aRelvebda ramdenime misi momxris ganwyoba<br />

da qmedebebi, gansakuTrebiT ernst romis. rogorc SA­s (Sturmabteilung<br />

anu `moieriSe Zalebis~) xelmZRvaneli da kunTmagari adamianebis jgufis<br />

ufrosi, romlis mTavar mizans hitleris xelisuf lebaSi aRzevebisas politikuri<br />

oponentebis daSineba warmoadgenda, romi agrZelebda Zaladobrivi<br />

qmedebebis gatarebas maSinac ki, rodesac mTavrobaze fiureris sruli `legaluri~<br />

kontrolis daweseba TiTqmis dasrulebuli iyo. amas garda, hitlers<br />

surda SA­s Secvla SS­is (Schutzstaffel anu `uSiSroebis eSeloni~) ufro<br />

disciplinirebuli da sando legionebiT. yvela mcdeloba, rom romi da misi<br />

mxardamWerebi gegmas mihyolodnen, Caflavda. ase rom, hitleri romsa da<br />

partiis sxva wevrebs daupirispirda, romlebmac nacistebis xelisufle ba­<br />

Si mosvlis saqmeSi sakvanZo roli Seasrules. fiureris brZanebiT, romis<br />

fraqcia 1934 ganadgurda. hitlerma mTeli incidenti Tavis politikur<br />

mtrebs gadaabrala da romis mkvlelobis faqtic Tavis sasargeblod gamoiyena,<br />

germaniaSi mxar daWera gaimyara da saxelmwifos winaSe mdgar (misi mtkicebiT)<br />

uzarmazar safrTxeebze moaxdina koncentrireba.<br />

leninis mier ganxorcielebuli wmendebi ufro masStaburi iyo. 1921 wels<br />

yvela konkurenti partiis ganadgurebis Semdeg, man yuradReba im xalxze<br />

gadaitana, romlebic Tavad moZraobis SigniT mis liderobas eWvqveS ayenebdnen.<br />

profkavSirebis aTasobiT wevri da mravali mezRvauri, romelic<br />

adre bolSevikebis mxardamWerTa xerxemals Seadgenda, saidumlo policiam<br />

mokla, radgan maT Tavisufali profkavSirebi da arCevnebi moiTxoves. amis<br />

Semdeg, lenini bolSevikur partiaSi e.w. muSaTa opoziciur fraqcias gausworda,<br />

romelic moiTxovda, rom partias <strong>politika</strong> Seecvala da muSebisTvis<br />

TavianTi sawarmoebis kontrolis ufleba mieca. le ninma jgufs brali<br />

dasdo `fraqcionalizmSi~ da partiisa da revoluciis safrTxeSi CagdebaSi<br />

daadanaSaula. muSaTa opoziciuri jgufis wevrebi garicxul iqnen partiidan,<br />

magram am SemTxvevaSi mniSvnelovania, rom isini ar dauxocavT.<br />

amgvari, SedarebiT rbili aqciebi leninis memkvidres, ioseb stalins<br />

ar axa siaTebda, romelic, rogorc sabWoTa komunisturi partiis xelmZRvaneli<br />

(1924­53 ww.) politikuri mtrebis likvidaciaze ar yoymanobda. politikur<br />

mtrebze stalinis saboloo gamarjveba or faqtorze iyo damokidebuli.<br />

pirveli, man ostaturad aiTvisa leninis saliamis taqtika, romelsac<br />

lenini misi mowina aRmdege partiebis gasaCumeblad iyenebda, stalini ki<br />

Sidapartiuli metoqeebis winaaRmdeg. meore, stalinma Sidapolitikuri<br />

brZolebis gamorCeuli talanti gamoamJRavna. igi leninis viwro wreSi<br />

yvelaze ufro aqtiuri, mizandasaxuli da rkiniseburi nebisyofis mqone aRmoCnda.<br />

es faqtori 1924 wels leninis sikvdilis Semdeg atexil memkvidreobisaTvis<br />

brZolaSi yvelaze mniSvnelovani gamodga.


136 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

monoliTuri sazogadoebis Seqmna<br />

totalitaruli mmarTveloba sazogadoebis uzarmazar organizaciul<br />

kont rols moiTxovs, radgan is sazogadoebis srul gardaqmnas cdilobs.<br />

Sesaba misad, man kontroli unda moipovos ekonomikaze, xelovnebaze, jarze,<br />

skolaze, mTavrobaze, mokled rom vTqvaT, sazogadoebrivi cxovrebis yvela<br />

aspeqtze. kontrolis miRma arafris datoveba da am kontrolis SesanarCuneblad<br />

arc erTi meTodis gamoricxva ar SeiZleba. rogorc nacisturi propagandis<br />

Sefma iozef gebelsma SeniSna, `Cven mier moxdenili revolucia totaluri<br />

revoluciaa...~ 23 sazogado ebis arc erTma aspeqtma _ arc politikurma<br />

partiebma, arc religiam, arc xelovnebam, arc ganaTlebam an akademiurma Tavisuflebam<br />

_ ar SeiZleba xeli SeuSalos axali sazogadoebis Seqmnas. amgvar<br />

viTarebaSi totalitari lideris neba uzenaesia. kidev erTi nacisti maRali<br />

Tanamdebobis piris sityvebiT rom vTqvaT, `yvela universitetis profesor­<br />

Ta tvinebi rom sasworis erT pinaze davdoT, xolo meoreze _ fiurerisa,<br />

romeli gadawonis Tqveni azriT?~ 24<br />

totaluri kontrolis programis gansaxorcieleblad yvela qalaqsa da<br />

regionSi mTavrobisa da sazogadoebis yvela elementi erTgul momxreebs<br />

unda Cabardes. es procesi dokumenturad gansakuTrebiT kargad iyo aRwerili<br />

hitleris germaniaSi. 25 xelisuflebas CamoaSo res momcro qalaqebis Tanamdebobis<br />

pirebic, romlebic manamde sajarod mxars ar uWerdnen nacistebs, . amavdroulad,<br />

`xalxis uamravi mteri~ iqna `aRmoCenili~ da gestapos (saidumlo<br />

po licia) mier dauyovnebliv sastikad dasjili. sasjelis simkacres, gestapos<br />

yovlisSemZleobas da nacistebis mimarT gamovlenil mxardaWeras gansakuTrebul<br />

reklamas uwevdnen da mediiT da xalxSi xmebis gavrcelebiT azviadebdnen.<br />

moqalaqeebi darwmunebulebi iyvnen TavianT sastik xvedrSi, Tuki<br />

nacistebs SeewinaaRmdegebodnen. amdenad, daSineba da iZuleba nacistebis<br />

warmatebas didwilad uwyobda xels.<br />

teroris am taqtikis efeqturoba gvexmareba <strong>gavigoT</strong>, ratom gauwies mcire<br />

winaaRmdegoba nacistebis xelisuflebaSi mosvlas, magram es srul suraTs<br />

mainc ar gvaZlevs.<br />

nacistebma Zalauflebis mopoveba daSinebis gziT SeZles, magram maT warmatebaSi<br />

Tavisi roli moralurma apaTiam da egoisturma interesebmac Seasrula.<br />

es azri, albaT, yvelaze kargad warmoaCina germaneli ltolvilis mier<br />

moTxrobilma namdvilma ambavma, romelic prestiJul frankfurtis universitetSi<br />

aswavlida. nacistebis xelisuflebaSi mosvlis dros universitets<br />

samagaliTo (da liberaluri) akademiuri dawesebulebis reputacia hqonda,<br />

sadac profesura mecnierebis, sindisis Tavisuflebisa da demokratiis<br />

erTguli iyo. 26 gavrcelebuli azris Tanaxmad, Tu nacistebi SeZlebdnen<br />

frankfurtis universitetze seriozuli incidentebis gareSe kontrolis<br />

damyarebas, maSin isini daSinebis meTodiT sxva germanuli universitetebis<br />

damorCilebasac moaxerxebdnen. naciste bis oponentebi gansakuTrebiT imedovnebdnen,<br />

rom partias gauWirdeboda cnobili bioqimikos­fiziologis<br />

winaaRmdegobis gadalaxva, romelic frankfurtis universitetSi aswavlida<br />

da romlis akademiuri reputacia da humanizmi msoflio masStabiT iyo cno­


totalitaruli saxelmwifoebi<br />

137<br />

bili. universitetSi nacisti komisris daniSvnis Semdeg, yvela profesori da<br />

studenti mniSvnelovan krebaze daibares:<br />

axal nacist komisars dro ar daukargavs zrdilobian mimarTvebze.<br />

man dauyovnebliv gamoacxada, rom ebraelebs universitetis<br />

teritoriaze Sesvla aekrZalebodaT da xelfasis gacemis gareSe 15<br />

marts daTxovnilebi iqnebodnen. nacistebis xmamaRali antisemituri<br />

gancxadebebis miuxedavad, amas mainc aravin eloda. Semdeg man daiwyo<br />

Seuracxyofis, uwmawuri sityvebisa da samasoiani sityvebis tirada,<br />

romelsac barakebSic ki iSviaTad gaigonebdiT da akademiur samyaroSi<br />

_ veraso des. man rigrigobiT TiTi gaiSvira kaTedrebis gamgeebisaken<br />

da Tqva: `Tqven an imas gaakeTebT, rasac me getyviT, an sakoncentracio<br />

banakSi moxvdebiT~. misi laparakis Semdeg siCumem daisadgura. yvelani<br />

cnobil bioqimikos­fiziologs elodnen.<br />

didi liberali fexze wamodga, xma Caiwminda da Tqva: `Zalian sainteresoa<br />

es yvelaferi, batono komisaro, da, garkveuli aspeqtiT,<br />

mravlismTqmeli, magram erTi ram mTlad kargad ver gavige. `fiziologiaSi<br />

kvle vebisaTvis ufro meti fuli gamoiyofa?~ amis Semdeg kreba<br />

Zalian male damTavrda, komisarma mecnierebs aRuTqva, rom sakmao<br />

fuli gamoiyofoda `rasobrivad sufTa mecnierebebisaTvis~. mxolod<br />

mcireodens eyo gambedaoba oTaxi TavianT ebrael kolegebTan erTad<br />

daetovebina, magram umravlesobam arCia distanciaze yofiliyo am<br />

adamianebisgan, romlebTanac sul ramdenime saaTis win megobroba<br />

akavSirebda~. 27<br />

amgvari adamianuri sisusteebi _ unebisyofoba, moraluri sibrmave da<br />

yve laferze maRla mdgomi egoisturi interesebi _ daSinebis sastik taqtikasTan<br />

erTad nacistebs SedarebiT uiolebda politikur xelisuflebaSi<br />

sakuTari partiis wevrebis moyvanas.<br />

sazogadoebis transformacia<br />

politikuri Zalis konsolidacia mxolod preludiaa totalitaruli sa ­<br />

xelmwifos arsebobis ufro gansakuTrebul safexurze gadasasvlelad _ saxelmwifoSi<br />

wamyvani politikuri doqtrinis mixedviT sazogadoebis transformirebis<br />

mcdelobis dasawyebad. es safexuri, zogadad, reJimis mier<br />

ekonomikis kontrolsa da saxelmwifos aqtiur dagegmvasa da intervencias<br />

moiTxovs. 28 imisTvis, rom gaamarTlos axali sazogadoebrivi wesrigis Seqmnis<br />

ganzraxva, reJimi xSirad miuTiTebs saqveynod gavrcelebul socialur<br />

usamarTlobaze, romelic yoveli revoluciis Semaferxebelia da ambobs,<br />

rom yovelgvari arastabiluroba qveyanaSi kontrrevolucionerebis, ja­<br />

SuSebisa da diversantebis mieraa mowyobili.<br />

am TvalsazrisiT, totalitaruli reJimebi naTlad avlenen TavianT<br />

idumal maxasiaTeblebs, romlebic erTmniSvnelovnad gamosaxaven im revo­


138 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

luciur moZraobebs, romlidanac Tavad iReben saTaves. Kkarl fridrixma<br />

da zbigniev bJezinskim, am sakiTxebis gamoCenilma mkvlevarebma, totalitaruli<br />

saxelmwifoebisaTvis damaxasiaTebeli eqvsi Tviseba gamoyves. 29<br />

TiToeul saxelmwifos gaaCnia sakuTari ideologia, anu politikuri ideebis<br />

wyoba, romelic realobas uaryofs da saxelmwifos qmedebebs ga marTlebas<br />

uZebnis momavali bednieri cxovrebis saxeliT. Yyvela totalitarul saxelmwifos<br />

hyavs erTaderTi, ierarqiuli partia, romelic an xelisuflebazea<br />

gadaxlarTuli, an masze maRla dgas. yvela maTgani endoba saidumlo<br />

policias, romelsac surs da SeuZlia saxelmwifos mtrebis winaaRmdeg<br />

teroris kampania awarmoos. Yyvela totalitaruli saxelmwifo inar Cunebs<br />

mWidro kavSirs SeiaraRebul ZalebTan da organizebu li Zaladobis sxva sa­<br />

SualebebTan. Yaseve, yvela cdilobs ganaxorcielos monopolia masobrivi<br />

komunikaciis saSualebebze, romelic gamoiyeneba oficialuri propagandis<br />

gasavrceleblad. Ddabolos, yvela totalitaruli sazogadoeba ekonomikis<br />

centralizebul kontrols axorcielebs, romlis saSualebiTac cdilobs<br />

radikaluri socialuri cvlilebebi gaataros. arsebiTad, totalitaruli<br />

sa xelm wifos es maxasiaTeblebi saTaves iRebs revoluciuri moZraobebidan<br />

(lideroba, ideologia, organizacia, propaganda, Zaladoba), romelic axla<br />

ukve saxelmwifos yoveldRiuri administraciisa da transformaciis Semadgeneli<br />

nawili xdeba.<br />

sazogadod, saxelmwifos transformirebis mcdeloba winaswar dadgenil<br />

ideologiur instruqciebs mihyveba da iSviaTad ganicdis ufro pragmatuli<br />

mosazrebebis gavlenas. am safexurze totalitaruli reJimebi<br />

TavianTi ideologiis erTgulni rCebian da naklebad cdiloben, upasuxon<br />

praqtikul saWiroebebs. stalinis, hitleris, mao Zedunis politikuri karieridan<br />

aRebuli magaliTebi am Tvalsazrisis saukeTeso gamo xatulebaa.<br />

stalinis sabWoTa kavSiri<br />

politikuri mtrebis damarcxebis Semdeg, 1928 wels stalinma sabWoTa<br />

ekonomikis koleqtivizaciasa da industrializacias Cauyara safuZveli.<br />

ekonomikaSi misi pirveli xuTwliani gegmiT (1928­1932 ww.) sabWoTa kavSiris<br />

istoriaSi ka taklizmebis periodi daiwyo. Semdegi aTi wlis ganmavlobaSi<br />

milionobiT uda naSaulo adamiani gaagzavnes an daxoces muSaTa banakebSi.<br />

SedarebiT SeZlebul miwaTmflobelTa, e.w. kulakTa mTelma klasma arseboba<br />

Sewyvita. amas garda, sabWoTa kavSiris soflis meurneobis produqciis<br />

mTeli struqtura radika lu rad Seicvala.<br />

imisaTvis, rom <strong>gavigoT</strong>, Tu ratom daatexa stalinma sabWoTa regionebs<br />

aseTi kataklizmebi Tavs, upirveles yovlisa, kargad unda gaviazroT<br />

totali tarul saxelmwifoSi ideologiis gansakuTrebuli roli. stalinis<br />

pirveli xuTwliani gegma Zalian centralizebuli ekonomikuri sistemis<br />

Seqmnas iTva liswinebda, raTa sabWoTa ekonomika swrafad ganviTarebuliyo<br />

da mniSvnelo vanwilad Zalauflebis politikiT iyo motivirebuli. Tumca,<br />

faqtebi gveubneba, rom stalini amave dros ganviTarebuli industriuli


totalitaruli saxelmwifoebi<br />

139<br />

sazogadoebis Seqmnis ideologiuri miznis WeSmaritad erTguli gaxldaT,<br />

romelic, Tavis mxriv, marq sizm­leninizmis principebze iyo dafuZnebuli.<br />

Aam miznis ganxorcieleba marqsizms danarCeni msofliosTvis ara mxolod<br />

saCvenebel magaliTad gaxdida, aramed, agreTve, axladfexadgmul revolucias<br />

mtruli `kapitalisturi garemocvisagan~ daicavda. stalinma gadawyvita,<br />

rom erTaderTi saSualeba am sagmiro saqmis misaRwevad mZime mrewvelobaSi<br />

masiuri investireba iqneboda. amavdroulad, mogeba maqsimalurad<br />

unda gamowuruliyo soflis meurneobidan, ruseTis ekonomikis tradiciuli<br />

dasayrdenidan. Aaq marqsiszm­leninizmis dogma batonobda: Ffermebis,<br />

cxovelebisa da sawarmoo saSualebebis kerZo mflobeloba unda ganadgurebuliyo<br />

da miwaTmflobeloba `koleqtivizebuli~ gamxdariyo. stalinis<br />

koleqtivizaciis gegmis mixedviT, soflis meurneobis warmoebis didi<br />

nawili did kooperatiul erTeulebSi ganaTavses, romlebsac kolxozebs<br />

(koleqtiur fermebs) eZaxdnen. maTi wevrebi mogebis danatovars iyofdnen<br />

mas Semdeg, rac mosavlis savaldebulo nawils Caabarebdnen saxelmwifos.<br />

savxozebSi (saxelmwifo meurneobebSi), glexebi xelfass iRebdnen.<br />

stalins sjeroda, rom am strategiiT industriis warmoeba gaormagdeboda<br />

an pirveli xuTwledis ganmavlobaSi sulac samjer gaizrdeboda.<br />

Sede gad, sabWoTa soflis meurneobam koleqtivizacia gaiara, raTa sabWoTa<br />

industrializacia daecva. soflad yovelgvari winaaRmdegobis aRmofxvriTa<br />

da koleqtiur fermebSi glexebis SerekviT, saxelmwifos SeeZlo politikuri<br />

kontrolis gazrda da drakonuli sagadasaxado sistemis danergva.<br />

`gadasaxadebi~ am SemTxvevaSi saxelmwifos sakvebis mwir maragSi Senatanebs<br />

niSnavda, romelic industriuli muSebis mzardi armiis gamosakvebad da importirebuli<br />

kapitaluri saqonlis gasastumreblad gamoiyeneboda.<br />

am yvelafris fonze, stalinis koleqtivizaciam, imis miuxedavad, ramde ­<br />

nad Zviri jdeboda igi adamianuri sicocxlis TvalsazrisiT, kidev ufro civi,<br />

gaTvlili da maxinji ganzomileba SeiZina, sadac moraluri SezRudvebi ar<br />

arsebobda. rodesac gegma ganviTarda, stalini ara imdenad imiT Sewuxda, rom<br />

is bevri adamianis sicocxlis fasad jdeboda, aramed ufro imiT, rom gegmis<br />

Sesrulebas piri ar uCanda. erT­erTi mizezi, Tu ratom ver imuSava am gegmam,<br />

iyo is, rom stalinma gadaWarbebuli zomis ganurCeveli Zaladoba da sisastike<br />

gamoiCina. daxoces an gadaasaxles ara mxolod kulakebi, aramed mTeli<br />

glexoba aRgaves miwisagan pi risa. vrceldeboda istoriebi, rogor dalies<br />

stalinis agentebma uzomo raodenobiT arayi da Semdgom mTeli soflebi gadacxriles,<br />

raTa qveyanas daundobeli rusuli zamTrisTvis gaeZlo. Bbevrma<br />

rusma glexma amjobina, nebayoflobiT gadaewva Tavisi mosavali da daexoca<br />

saqoneli, vidre stalinis agentebis miTiTebe bi Seesrulebina da maTTan eTanamSromla.<br />

Sedegi mosalodneli iyo. Mmiuxedavad saxelmwifos yovelgvari<br />

mcdelobisa, industriuli warmoeba Zalian nela viTardeboda, Tu amas saer­<br />

Tod ganviTareba erqva. AamasobaSi SimSilma mTeli sof lebi gawyvita.<br />

miuxedavad yvelafrisa, stalinma ar aRiara piradi damarcxeba. Mman ubra<br />

lod ugulebelyo SimSili da ukusvla, romelic misi ekonomikuri politikiT<br />

iyo gamowveuli da imis `dasamtkiceblad,~ rom realurad progresi<br />

mimdinareobda, statistika gaayalba. veravin bedavda es monacemebi kiTxvis


140 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

niSnis qveS daeyenebina. erT­erTi eqspertis TqmiT, `stalinis reJimi daundobeli<br />

da Tanmimdevruli iyo: yvela faqti, romelic ar eTanxmeboda an naklebad<br />

eTanxmeboda mis Tvalsazriss _ monacemebi marcvleulis mosavalze,<br />

kriminalur viTarebebze, `kontrrevolucionerebis~ namdvil qmedebebze...<br />

ararsebul faq tebad iTvleboda.~ 30<br />

Tumca, stalini, romelic imaze wuxda, rom misi <strong>politika</strong> mas axal da<br />

farul mtrebs sZenda, ufro da ufro paranoiduli xdeboda. 1934 wels,<br />

rodesac pirveli xuTwliani gegma arcTu saxarbielo SedegebiT dasrulda,<br />

sabWoTa diqtatorma gamoacxada, rom man Sors mimavali miznebis mqone<br />

SeTqmuleba aRmoaCina, romelsac ucxoeTis agentebi da kontrrevolucionerebi<br />

axorcielebdnen, raTa sabWoTa ruseTSi kapitalizmi aeRorZinebinaT.<br />

am SeTqmulebis Teorias damajerebloba Seemata, rodesac sergei kirovi,<br />

leningradis partiuli organizaciis dinamiuri axalgazrda lideri, 1934<br />

wlis dekemberSi mokles. am incidents sastiki represiebi, uamravi Tavdasxma,<br />

moCvenebiTi sasamarTloebi, sikvdiliT dasja da masStaburi gadasaxlebebi<br />

mohyva. gakvriT iqna naTqvami, rom msxverplTa umetesoba e.w. leningradis<br />

centris wevrebi iyvnen.<br />

ra Tqma unda, `leningradis centrs~ arasodes uarsebia da arc stalinis<br />

Camosagdebad gamiznuli gegma moumzadebia vinmes (komunisturi partiis<br />

pir velma [generalurma _ mTargmn. Sen.] mdivanma nikita xruSCovma 1956 wels<br />

mianiSna, rom stalini Tavad idga kirovis mkvlelobis ukan). Tumca, am `gegmam~<br />

stalins uzarmazari Sansi misca imisaTvis, raTa `moRalateebis~, albaT,<br />

yvelaze didi, sisxliani wmenda moewyo istoriaSi. daakaves da daapatimres<br />

leninis Tavdapirveli wris gamoCenili liderebi, e.w. Zveli bolSevikebi.<br />

pirveli fazis dros, romelsac Semdeg didi terori uwodes (1934 wlis ianvridan<br />

1936 wlis aprilamde), komunisturi partiis wevrTa raodenoba daaxloebiT<br />

800 000 kaciT, anu 25 procentiT Semcirda. sabWoTa presa maT kicxavda,<br />

rogorc `mavneblebs, jaSuSebs, diversantebsa da mkvlelebs, romlebic<br />

partiuli baraTs efarebodnen da bolSeEvikebad iniRbebodnen~. 31<br />

stalinuri wmendebis meore faza (1936­38) gamoirCeoda cnobili saCvenebeli<br />

sasamarTloebiT, sadac Zvel bolSevikebs, partiis maRalCinosan liderebs<br />

saxalxod asamarTlebdnen da aiZulebdnen aRmaSfoTebeli `aRiarebebi~<br />

miecaT. Tumca, sasamarTloebi mxolod aisbergis wveri iyo. 1934 wlis<br />

meCvidmete partiuli yrilobis daaxloebiT 2000 delegatidan 1100­ze meti<br />

(daaxloebiT 56 procenti) 1934­1938 wlebSi daxvrites. yrilobaze damswre<br />

1827 Tanamdebobis mqone delegatidan mxolod 35 procenti daeswro Semdgom<br />

yrilobas, romelic xuTi wlis Tavze gaimarTa. 1934 wels arCeuli partiis<br />

centraluri komitetis 139 wevris samocdaaTi procenti 1938 wlisTvis<br />

likvidirebuli iyo. 1939 wlis Tvis partiis aparati saguldagulod iyo<br />

gawmendili.<br />

wiTel armiaSi igive movlenebi xdeboda. didma terorma Seiwira sabWoTa<br />

kav Siris 5­dan 3 marSali, 16­idan 14 sardali, rvave admirali, 67­dan 60 SenaerTis<br />

meTauri da 397 brigadis meTauris daaxloebiT naxevari. amas garda,<br />

81 umaRlesi rangis politikuri komisaridan mxolod 5 gadaurCa wmendas.


totalitaruli saxelmwifoebi<br />

meoce saukunis erT­erTma yvelaze daun­<br />

dobelma diqtatorma ioseb stalinma<br />

(1879­1953) saerTaSoriso komunisturi<br />

revolu ciis marqsisa da leniniseul sab­<br />

WoTa mo dels `gadauxvia~, raTa `erT qveya­<br />

naSi da em yarebina socializmi~. miznebisak­<br />

en saval gza ze man masStaburi sikvdiliT<br />

dasja ga mo iyena da milionobiT adamiani<br />

monad aqcia gulagebSi (iZulebiTi Sromis<br />

banakSi).<br />

141<br />

aseve ar daundiaT dawinaurebuli muSebi. 1930­iani wlebis ganmavlobaSi<br />

stalinma gaatara <strong>politika</strong>, romelic estafetis saxeliTaa cnobili,<br />

rodesac sabWoTa muSebis koleqtivizacia samuSao Zalis iZulebiT<br />

gawvevis gziT moxda. samuSao erTeulebi samxedro analogiiT iqmneboda<br />

da muSebi diviziebis msgavsad iyvnen organizebuli. am politikis Sedegad<br />

daibada e.w. gulagis arqipelagi, ukacriel adgilebSi aSenebuli monuri<br />

Sromis banakebi, romelsac sabWoTa saidumlo policia icavda da marTavda,<br />

sadac sazogadoebrivi da politikuri TvalsazrisiT arasasurvel pirebs<br />

cxovrebas aiZulebdnen. gulagis sistemis meSveobiT rkinigzas, arxebsa<br />

da kaSxlebs aSenebdnen moSorebul da Znelad mi sadgom adgilebSi, sadac<br />

muSebi nebiT ar wavidodnen. gamoCenili rusi mwerlis, aleqsandre solJenicinis<br />

SefasebiT, romelmac banakSi arsebuli cxovreba aRwera, yovel mocemul<br />

momentSi am banakebSi daaxloebiT 12 milioni adamiani hyavdaT dapatimrebuli,<br />

romelTa naxevari politikuri patimari iyo. `zogierTebis<br />

gardacvalebis paralelurad~, SeniSnavs igi, `manqanas maTi Semcvlelebi<br />

moh yavda~. 32<br />

dabolos, meore msoflio omis dawyebis win stalini mwvervalze marto<br />

idga. mrewveloba ayvavebuli iyo, magram sabWoTa kavSiri yvelaferi iyo mu­<br />

SaTa samoTxis garda. terorma didi politikuri cvlilebebi moitana, romlis<br />

drosac sabWoTa komunisturi partiis istoriis furclebze aRbeWdili<br />

mravali gamoCenili adamiani moRalated gamocxadda da saxalxo sasamarTloze<br />

warsdga. braldebulTa sia oqtombris revoluciis sapatio monawile­<br />

Ta reestrs hgavda. umaRlesi samxedro xelmZRvaneloba daTxovnil iqna,<br />

partiaSi Tanamdebobis pirTa wmenda moxda da `umweo masebi~ samrewvelo<br />

monobis doneze daiyvanes. marTalia, stalini 1953 wlamde _ sakuTar sikvdilamde<br />

marTavda qveyanas, magram misi sa xeli, pirvelyovlisa, 1930­iani<br />

wlebis sisxlian wmendebTan asocirdeba.


142 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

hitleris germania<br />

mesame raixis dros (1933­45 ww.) nacional­socialisturi (nacisturi)<br />

partiis ideologiis wamyvani Tema ebraelebisa da sxva `sazogadoebrivad<br />

arasasurveli~ pirebis ganadgureba iyo da amis Semdeg `rasobrivad sufTa~<br />

ariuli sazogadoebis Seqmna, romelsac misi damaarsebeli adolf hitleri<br />

ganasaxierebda. rasizmma, romelic hitlers mTeli Tavisi karieris ganmavlobaSi<br />

akviatebuli hqonda, mas ubiZga germaniis cxovreba mTlianad Seecvala.<br />

mis mier nebadarTuli saSualebebi axla ukve cnobilia: sazogadoebis<br />

nacisturi ideologiis safuZvlebiT masobrivi indoqtrinacia; nacisturi<br />

partiis mkacri kontrolis qveS yola. germaniis cxovrebis wamyvan Zalad<br />

gadaqceva da sazogadoebis morCilebis uzrunvelsayofad saidumlo policiis<br />

anu gestapos intensiuri gamoyeneba da ekonomikaze, jarsa da masmediaze<br />

centralizebuli kontrolis daweseba.<br />

nacisturi ideologiisa da propagandis meSveobiT germanel xalxs Caunerges<br />

ebraelebis dasjis, omis saWiroebisa da sazogadoebis radikaluri<br />

trans formaciis idea. germanuli cxovrebis yvela aspeqti politizirebul<br />

iqna gestaposa da SS­is teroris taqtikiTa da saxelmwifos mier mxardaWerili<br />

`kulturuli revoluciis~ meSveobiT, romelic gulisxmobda yvela<br />

im xelovanis, Jurnalistisa da mecnieris likvidacias, romelTa politikuri<br />

azris ndoba ar SeiZleboda. axali samTavrobo uwyebebi, maT Soris<br />

raixis literaturis, presis, mauwyeblobis, Teatris, musikisa da saxviTi<br />

xelovnebis palatebi erTaderT mizans emsaxureboda, moexdina `saxifaTo~<br />

werilobiTi an mxatvruli gamovlinebebis cenzura­gafiltvra.<br />

musikis sferoSi germanuli xalxuri musika Caenacvla `dekadentur~ Tanamedrove<br />

da klasikur musikas, romelTaA avtorebi iyvnen ebrauli warmo­<br />

Sobis kompozitorebi, magaliTad, feliqs mendelsoni da gustav maleri.<br />

aseve dagmobil iqna Tanamedrove mxatvrobac. nacistebis mmarTvelobisas<br />

arc li teratura iyo ukeTes dReSi. mesame raixis erT­erTi istorikosis<br />

karl ditrih braxeris TqmiT:<br />

dausruleblad dgeboda Savi siebi da istoria Tavidan iwereboda...<br />

biblioTekebisa da wignebis maRaziebis `gawmenda~ garkveul problemebs<br />

qmnida, magram germanuli literaturis ganadgureba da TviTganadgureba<br />

ramdenime TveSi iqna miRweuli pirvelxarisxovani mwerlebis<br />

meore da mesame xarisxovani mjRabnelebiT CanacvlebiTa da<br />

saukeTeso mwerlebis gare samyarosTan kavSiris xelis SeSliT. 33<br />

xelovnebaze nacistebis Seteva imis maCvenebeli iyo, sadamde SeeZlo<br />

hitlers wasvla, raTa nacisturi Rirebulebebis propaganda momxdariyo.<br />

Tumca, germanuli cxovrebis verc erTma sferom ver gamoxata hitleris<br />

Tavdadeba axa li momavlisadmi ise, rogorc es saskolo sistemaSi moxda.<br />

rogorc braxerma aRniSna, `nacional­socializmis mcdeloba Tavidanve<br />

mimarTuli iyo totalitaruli politikis yvelaze mniSvnelovani instrumentebis<br />

_ propagandisa da ganaTlebis mimarTulebiT~. 34


totalitaruli saxelmwifoebi<br />

143<br />

nacisturi partiis ideologiis wamyvani Tema iyo ebraelTa da sxva `sazogadoebrivad<br />

arasasurvelTa~ ganadgureba da Semdgom `rasobrivad gawmendili~ ariuli<br />

eris Seqmna. 1933­1945 ww. nacistur sikvdilis banakebSi daaxloebiT 6 milioni<br />

evropeli ebraeli daiRupa.<br />

nacisturi saganmanaTlebo <strong>politika</strong> sami ZiriTadi mimarTulebiT ganxorcielda.<br />

Tavdapirvelad, skolis administratorebi da maswavleblebi,<br />

romlebic eWvmitanilebi iyvnen hitleris, nacizmis an nacisturi `reformis~<br />

mimarT winaaRmdegobis gawevaSi, dauyovnebliv gaTavisufldnen dakavebuli<br />

Tanamde bobebidan. amis Semde, yvela akademiuri sagani gGaiJRenTa ideologiuri<br />

SinaarsiT. istoria gadaiqca `rasobriv istoriad~, biologia gardaiqmna<br />

`rasobriv biologiad~ da a.S. yvela sagani ise Seicvala, rom maTSi hitleris<br />

antisemituri ra sobrivi Teoriebi asaxuliyo. dRe ar gaivlida, rom<br />

moswavleebisaTvis is sa zareli rasobrivi Teoriebi ar eqadagaT, romlebic<br />

nacistur politikur wyobilebas amarTlebdnen. xSirad es Teoriebi gadajaWvuli<br />

iyo samxedro Zliere bis istoriebTan. faqtobrivad, yvela akademiuri<br />

sagans laitmotivad gasdev da ari elebis CamorCenil rasebze triumfis<br />

idea. dabolos, nacistebma daaarses specialuri skolebi, sadac partiis momaval<br />

elitas wvrTnidnen, maT Soris sam xedro liderebs, partiul muSakebsa<br />

da saxelmwifo moxeleebs. moswavleebi am skolebSi asakobrivi jgufisa da<br />

karieruli interesebis mixedviT iricxebodnen. maga liTad, adolf hitleris<br />

skolebSi swavlobdnen Tormetidan Tvramet wlamde axalgazrdebi, visac<br />

partiuli funqcioneroba surda. zogadad rom vTqvaT, yvela specskola<br />

garkveuli saxis ZiriTad kursebs aswavlida (maga liTad, rasobriv istoriasa<br />

da biologias) da aqcents samxedro varjiSebze akeTebda (amis magaliTia<br />

`saxelganTqmuli~ hitleruli axalgazrdoba).<br />

nacisturi saganmanaTleblo programa Zalze warmatebuli gamodga.<br />

erTi avtoritetuli pirovnebis azriT, `reJimis winaSe maswavleblebisa<br />

da mSob le bis kapitulaciis paralelurad axalgazrdebis indoqtrinaciac


144 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

warmatebulad mi dioda. axalgazrdobas, romelic heroikul legendebsa da<br />

Sav­TeTr ferebad gamartivebul samyaros suraTs advilad ijerebda, re­<br />

Jimis gansacvifrebel xatebas gadascemdnen.~ 35 axalgazrdebis ganaTlebas<br />

aZlierebda kargad dagegmili zar­zeimebi da ceremoniebi: `adreuli bavSvobidan<br />

maT aswavlidnen droSis awevas, aRlumebSi monawileobis miRebas,<br />

qveynis masStabiT xorcieldeboda sko lebze mauwyebloba, bavSvebi dahyavdaT<br />

salaSqrod.~ 36 STagoneba, propaganda da ara terori gaxda is instrumentebi,<br />

romlis meSveobiT mesame raixis bavSvebs axal wyobas aziarebdnen.<br />

savaraudod, yvelaze metad amgvari masobrivi STagonebis programam SesaZlebeli<br />

gaxada is, rom hitleri atarebda sastik rasobriv <strong>politika</strong>s,<br />

romlis kulminaciac holokosti iyo. Zalauflebis mopovebis Semdeg, hitlerma<br />

an tiebrauli <strong>politika</strong> etapebad ganaxorciela, romelTagan TiToeuli<br />

winaze ufro radikaluri iyo. 37 pirvelad daiwyo imis gansazRvra, vin iyo<br />

ebraeli. amis Semdeg reJimma daiwyo ebraelebis germanuli cxovrebidan<br />

izolaciis kampania da maTi qonebis eqspropriacia. Semdgom, yvela ebraeli,<br />

romelmac qveyana 1933­1938 wlebSi ar datova, germanuli sazogadoebidan<br />

ZaliT gamoacalkeves da cnobil sakoncentracio banakebSi gaagzavnes. masobrivi<br />

deportacia win uswrebda meoTxe da saboloo etaps: yvela ebraeli kacis,<br />

qalisa da bavSvis ganadgurebas, viszec xeli miuwvdeboda mesame raixs.<br />

im dros, rodesac 1930­ian wlebSi antiebrauli <strong>politika</strong> Zalas ikrefda<br />

germaniaSi, hitlerma germanuli sazogadoebis TiTqmis yvela elementi<br />

Tavisi mkvlelobebis sqemaSi CarTo. biurokratia antiebraul brZanebebs<br />

adgenda da ganadgurebis procesisTvis aucilebel logistikur process<br />

gegmavda. germa nuli biznesi sargeblobda ebrauli qonebiTa da sakoncentracio<br />

banakebSi iZu lebiTi muSaxeliT. maSin, rodesac germania aRmosavle­<br />

TiT miwebs ipyrobda, armiis specdanayofebi mTlianad CaerTvnen mkvlelobis<br />

operaciebis yvela aspeqtSi. dabolos, Tavad nacisturi partiis ierarqia<br />

mniSvnelovan rols asrulebda ganadgurebis mTliani programis dagegmvasa<br />

da warmarTvaSi. partiis naxevrad gasamxedroebuli organo SS­i realurad<br />

xelmZRvanelobda sasikvdilo banakebSi daxocvis operaciebs.<br />

hitlerisTvis meore msoflio omi iyo SesaZlebloba, rom mTel evropa­<br />

Si gaevrcelebina misi xedva wminda ariuli germaniis Sesaxeb. adrindeli<br />

tira nebisagan gansxvavebiT, romlebic oms teritoriis, Zalauflebis an<br />

didebis siy varulis gamo awarmoebdnen, hitleris motivacias radikalurad<br />

axal da revoluciur sazogadoebaze ocneba warmoadgenda. ase rom,<br />

maSinac ki, rodesac germaniis armia da mesame raixi damarcxebis piras iyo,<br />

hitleri kidev ufro Sors wavida ebraelebis ganadgurebis TvalsazrisiT.<br />

sabolood, daaxloebiT 6 milioni evropeli ebraeli iqna mokluli. adre arsebuli<br />

rasob rivad motivirebuli politikuri mkvlelobebi daCrdila holokostis<br />

barbarosobam, romlis Semoqmedi adolf hitleri `gabatonebuli<br />

rasis~ Camoyalibebas da Tavis warmosaxva Si arsebuli groteskuli samyaros<br />

Seqmnas cdilobda.


maos GineTi<br />

totalitaruli saxelmwifoebi<br />

145<br />

CineTSi mao Zedunis xelisuflebaSi mosvla revoluciuri brZolis epikuri<br />

magaliTia _ WeSmaritad masobrivi moZraoba Rarib sazogadoebaSi,<br />

sadac glexoba did umravlesobas Seadgenda. oc welze met xans (1927­49)<br />

mao sastik `erovnuli gaTavisuflebis oms~ awarmoebda gomindanis CineTis<br />

erovnuli partia _ mTargmn. Sen.) winaaRmdeg, romelsac Can kai­Si xelmZRvanelobda,<br />

xolo meore msoflio omis dros _ iaponiis winaaRmdeg. 1930­iani<br />

wlebis Sua xanebSi mao iyo legendaruli Setevis lideri, romlis drosac<br />

partizanebis cudad gawvrTnilma razmma 6000 milis manZilze daipyro,<br />

daatyveva an gaanadgura Canis mravalricxovani da ukeT aRWurvili nacionaluri<br />

armia. 1949 wlisTvis, rodesac man sabolood moigo ukanaskneli gadamwyveti<br />

brZola da CineTis xelmZRvaneli gaxda, mao Zedunis `klasobri vi<br />

brZola~ CineTis masebis saxeliT or aTwleulze mets iTvlida.<br />

mao ara marto Tavisi revoluciuri gmirobiT amayobda, aramed Tavisi<br />

politikuri azrovnebiTac. im droisTvis mis `wiTel wignSi~ Setanilma<br />

`Tavmjdomare maos azrebma~ Cinur sazogadoebaSi wminda werilis statusi<br />

SeiZina. misma xedvam axali, uklaso saxelmwifosa da samagaliTo komunisti<br />

kadrebisa da amxa nagebis Sesaxeb, romelTac zneobrivad gadaxalisebuli<br />

sazogadoeba unda ganesaxierebinaT, dasabami misca radikalur <strong>politika</strong>s,<br />

romelsac icnoben saerTo saxeliT _ maoizmi.<br />

marTalia, maos msoflmxedveloba marqsizmis ZiriTadma postulatebma<br />

Camoayaliba, magram 1920­ian wlebSi CineTi preindustriuli sazogadoeba<br />

iyo realuri proletariatis (sawarmoSi momuSave) an `monopolisti kapitalistis~<br />

gareSe, romelic marqsma `kapitalSi” aRwera. Cineli glexobis<br />

ubedureba fabrikebis bosebi ki ar iyvnen, aramed xarbi miwaTmflobelebi<br />

da biurokratebi, romelTac statusk vos, TavianTi Zalauflebisa da privilegiebis<br />

SenarCuneba aRelvebdaT. Cagruli umravlesobis gasaTavisufleblad<br />

xelisuf lebaSi myofni unda CamoegdoT. maos sjeroda, rom amgvari<br />

istoriuli misiis gansaxorcieleblad, aucilebeli iyo `qvemodan~ Zaladobrivi<br />

revoluciis mowyoba. `politikuri Zalaufleba~, werda igi, `Tofis<br />

lulidan amodis.~ 38<br />

marqsizmis Cinur realobasTan adaptirebisas (anu `sinifikaciisas~) mao<br />

adidebda didi xnis manZilze Cagrul Cinel glexobas, romelsac komunisturi<br />

Rirsebebis matarebel modelad ganixilavda. misi azriT, Cineli glexebi<br />

`Raribebi da sufTebi~ iyvnen. maos sjeroda, rom vinaidan isini arasodes<br />

garyvnilan `burJuaziuli materia lizmiT~ da didi qalaqebis dekadansiT,<br />

maTi samagaliTo komunistebad gardaqmna ufro advili iyo, vidre maTi qalaqeli<br />

daxvewili TanamoZmeebisa. amgvarad, maom glexebi utopiuri, uklaso<br />

sazogadoebis qvakuTxedad aqcia, sadac eqspluatacia arasodes moxdeba da<br />

masebi harmoniasa da TanasworobaSi mdidrad icxovreben.<br />

am didebuli xedviT aRWurvilma maom 1949 wlis Semdeg CineTi erTgvar<br />

socialur laboratoriad aqcia. postrevoluciur wlebSi CineTis komunisturi<br />

partia da CineTis armia bihevioristul da biologiur inJineriaSi<br />

grandiozul eqsperimentebs atarebdnen. pirveli nabiji moicavda masobrivi


146 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

kampaniis warmoebas specifikuri borotebebis aRmosafxvrelad an imgvari<br />

arasasurveli socialuri elementebis gasanadgureblad, rogorebic iyvnen<br />

miwaTmflobelebi, kontrre volucionerebi da e.w. banditebi. am `gadasamzadebel<br />

kampaniebs~ Tan axlda yovlismomcveli miwis reformis programa,<br />

romelic sabolood CineTis soflis meurneobis mTliani koleqtivizaciiT<br />

dasrulda. rogorc wesi, rTulad gasatarebeli miwis reforma masobrivi<br />

propagandisa da fizikuri Zalis gamoyenebis TanxlebiT ganxorcielda.<br />

1950­iani wlebis dasawyisSi CineTSi daiwyo stalinuri gegmis msgavsi industrializacia.<br />

maos mmarTvelobaSi erTmaneTs enacvleboda Tavisuflebisa da represiebis<br />

periodebi. 1956 wels, magaliTad, man gamoacxada asi yvavilis kampania,<br />

romelic mkacri socialuri wesrigis Serbilebas hpirdeboda mosaxleobas.<br />

rogorc partiis maRalCinosanma maSin ganacxada, `CineTis komunisturi<br />

partia cdilobs, rom asi yvavili ayvavdes ganaTlebuli muSebisaTvis da<br />

Seecdeba asi skola waaxalisos samecniero sferoSi... damoukidebeli azrovneba,<br />

Tavisufali debatebi, Tavisufali Semoqmedeba da kritika, adamianis<br />

mier sakuTari azris Tavisuflad gamoTqmis ufleba~. 39 ise Canda, rom<br />

TviT partiis xelmZRvanelobis SezRuduli doziT kritikac nebadarTuli<br />

iqneboda.<br />

Can kai­Sis kgomindanis winaaRmdeg erovnuli gaTavisuflebis warmatebuli<br />

omis garda, maos mmarTveloba 1949­1976ww. rogorc socialuri eqsperiment­<br />

ebis siuxvis, aseve politikuri represiebis periodebiT xasiaTdeboda.<br />

Sedegma, mao gaakvirva. mTeli qveynis masStabiT oficialur <strong>politika</strong>s<br />

akritikebdnen. saxalxo protesti da antipartiuli demonstraciebi gamor­<br />

Ceulad kritikuli iyo pekinis universitetsa da sxva umaRles saswav lo<br />

dawesebulebebSi mTeli CineTis masStabiT. daiwyo gaficvebi da mcire ajanyebebi.<br />

Tavdapirvelad frTxilad gamoTqmuli gansxvavebuli azrebi ufro<br />

xma maRali gaxda. partiis Tanamdebobis pirebze calkeuli Tavdasxmebic<br />

moxda. asi yvavilis nacvlad, aTasobiT `sarevelam~ gaixara CineTis baRSi.<br />

maT amosaZirkvad mZlavri kampania daiwyo. partiis oficialurma saxalxo


totalitaruli saxelmwifoebi<br />

147<br />

yoveldRiurma gazeT ma saxis SesanarCuneblad ganmarteba gaavrcela, rom<br />

asi yvavilis mTeli kampania saxelmwifos mtrebis gareT gamosatyueblad<br />

Catarda.<br />

retroperspeqtivaSi asi yvavilis kampania ubralo moTelva iyo maos<br />

didi naxtomis win (1957­60ww.). didi naxtomi atyorcnis gamorCeuli mcdeloba<br />

iyo _ CineTi, masobrivi mobilizaciis saSualebiT, `sruli komunizmis~<br />

safexurze unda aetyorcnaT.<br />

maom wamoiwyo ssazogadoebrivi transformaciis programa, romelic im<br />

rwmenaze iyo dafuZnebuli, rom adamianis nebisyofas SeuZlia obieqtur movlenebze<br />

gaimarjvos, rac, Tavis mxriv, CineTSi gavrcelebuli siRa ribidan,<br />

gaunaTleblobisa da garemoze damokidebulebidan iRebda sa Taves.<br />

CineTis cnobili amerikeli mkvlevaris jon king ferbenkis TvalsazrisiT:<br />

1958 wels didi naxtomis strategiis ganviTareba iyo is, risi mofiqrebac<br />

partizanebs SeeZloT. maT iswavles kampaniis warmoeba da xalxis<br />

mobilizeba, raTa im konkretuli socialuri miznebisTvis mieRwiaT,<br />

romlebic omSi poziciebis dakavebas waagavda _ samxedro terminologiis<br />

gamoyeneba aq swored rom upriania. kampaniis mTeli meqanizmi axla<br />

ukve ekonomikuri transformaciisken, soflis meurneobisa da warmoebis<br />

erTdrouli ganviTarebisken, dualizmis strategiis anu rogorc<br />

mao ambobda `or fexze siarulisken~ iyo mimarTuli, raTa daenergaT<br />

Tanamedrove warmoebis procesebi da mieRwiaT ganviTarebisTvis... CineTis<br />

komunistur partias surda CineTis soflebis CamorCenilobiTa<br />

da damatebiTi muSaxeliT sargebloba. maoistebs swamdaT, rom ideologiuri<br />

motivacia ekonomikur Sedegebs moitanda, rom axali suliskveTeba<br />

materialuri waxalisebis gareSe gamoiyenebda adamianuri<br />

energiis aqamde auTvisebel resursebs. 40<br />

didi naxtomis Yyvelaze ufro naTeli da dramatuli simbolo uTvalavi<br />

komunis daarseba iyo, romlebic SedarebiT did, damoukidebel da TviTkmar<br />

socialur, ekonomikur da administraciul erTeulebs warmoadgendnen.<br />

Pkomuna lurma miwebma STanTqa kerZo sakuTreba, magaliTad, qvabi, ta fa<br />

da sxva saojaxo nivTebi saerTo moxmarebis nivTebad gadaiqca. Aamas garda,<br />

ferbenki SeniSnavs:<br />

bevri glexi garkveul dros uzarmazar mouwesrigebel derefanSi Wamda<br />

saWmels. Yyvela muSa kontroldeboda. Yyvela valdebuli iyo TveSi<br />

28 dRe emuSava, bavSvebs dRisiT ZiZebTan tovebdnen. Aes yvelaferi Zalian<br />

efeqtiani unda yofiliyo soflisTvis, mTeli muSaxe li, maT Soris<br />

qalebi, mzad unda yofiliyvnen sruli datvirTviT emuSa vaT. 41<br />

ratom damkvidrda gansakuTrebuli sazomebi, romlebic maos grandiozul<br />

koncefciasTan asocirdeboda? Fferbenkis TqmiT: `imedi hqondaT, rom<br />

Sedegad aSendeboda soflis meurneobaze dafuZnebuli qalaqebi, sadac


148 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

is gaproletarebuli glexebi icxovrebdnen, romlebic sakuTari miwidan<br />

iyvnen amoZirkvulni~ _ amasTan, arsebobda zogadi Sexeduleba, rom saxelmwifos<br />

unda gaezarda muSaxelze kontroli da Seecvala glexebis damokidebulebebi.<br />

42<br />

swrafi naxtomi gadaiqca totalur saSinelebad, radgan Tavadac cudad<br />

mofiqrebuli iyo da bunebac, rogorc Canda, xels ar uwyobda. 1950­iani<br />

wlebis bolos da 1960­iani wlebis dasawyisSi, CineTma sakvebis didi nakleboba<br />

da mousavlianoba ganicada. mxolod 1960 wels qveynis mTliani erovnuli<br />

produqti erTi mesamediT Semcirda. momdevno aTwleulis pirvel xanebSi<br />

maos Zalaufleba da gavlena SedarebiT Sesustda. Tumca, es amosunTqvis<br />

mxolod mcire periodi iyo.<br />

1966­1969 wlebSi diadma proletarulma kulturulma revoluciam<br />

CineTis sazogadoeba Zirfesviand Searyia. danarCeni samyarosTvis es revolucia<br />

saukunis erT­erTi yvelaze araordinaluri movlena iyo. is maos<br />

yvelaze ambiciuri mcdeloba gaxldaT, romlis mizanic revuliciuri suliskveTebis<br />

gacocxlebaSi, burJuaziuli kapitalizmisa da CineTis religiur­kulturuli<br />

tradiciis Zirfesvianad aRmofxvraSi mdgomareobda.<br />

kulturuli revolucia ori etapad warimarTa: pirvel etapze CineTis<br />

cxovrebaSi arsebuli yovelgvari `dekadenturis~ Camorecxva moxda. Dam mizniT,<br />

maom yvela skola daxura da Tavis axalgazrda mimdevrebs, romelTac<br />

wiTel gvardias uwodebdnen, mouwoda biurokratiuli xelisuflebisa da<br />

damkvidrebuli privilegiebis bastionze ieriSi mietanaT. mTeli qveynis<br />

masStabiT milionobiT maoisti axalgazrdis mier mowyobili gamosvlebi<br />

mravali kviris ganmavlobaSi aSinebda da arTobda garesamyaros. Tumca, im<br />

droisTvis, rodesac qaosi da dabneuloba dasrulda, revoluciis am fazam<br />

miaRwia imas, rac maos ganzraxuli hqonda: wiTelma gvardiam `respublikis<br />

biurokratiuli institute bis umravlesoba daangria da maT xelisuflebasa<br />

da gamocdilebas Zala daukarga~. 43 wmendebma, sajaro damcirebebma, dasjam<br />

da marTulma anarqiam xalxi gatanja. taZrebi da istoriuli simdidreebi ganadgurebuli<br />

iyo, iseve, rogorc partia, mTavroba da SeiraRebuli Zalebi.<br />

mosalodneli iyo, rom Kkulturuli revoluciis meore etapi nakleb<br />

warmatebuli iqneboda, vidre pirveli. Mmeore etapisagan gansxvavebiT,<br />

pirveli metwilad negatiuri iyo im gagebiT, rom mis mizans arsebul sazogadoebriv<br />

da politikur wesrigSi erTgvari arasasurvili elementebis ganadgureba<br />

warmoadgen ­da. meore etapi pozitiuri qmedebisaken mouwodebda,<br />

raTa warsuli wyoba axliTa da ukeTesiT Secvliliyo. samwuxarod, ekonomika,<br />

gansakuTrebiT qalaqebSi, Zlier Seryeuli iyo. skolebi, romelic maos<br />

axali revoluciuri wyobisaTvis daixura, aRar gaxsnila Tveebis an wlebis<br />

ganmavlobaSi. Sedegad, Cineli axalgazrdobis mTelma Taobam ver SeiZina<br />

is codna da unarebi, romlebic qveynis ganviTarebad ekonomikas aseri gad<br />

sWirdeboda.<br />

kulturuli revoluciis saboloo fasis gansazRvra SeuZlebelia.<br />

Tumca erTi faqti naTelia: maos dauRalavi mcdeloba, daemtkicebina, rom<br />

adamianis buneba ukiduresad moqnili iyo da, Sesabamisad, sazogadoebis<br />

srulyofac dausruleblad SeiZleboda, politikuri realobis kldovan na­


totalitaruli saxelmwifoebi<br />

149<br />

pirs Seejaxa. 1976 wels misi sikvdiliT Tanamedrove samyaros politikuri<br />

istoriis unikalu ri Tavi dasrulda.<br />

totalitarizmis nairsaxeobebi<br />

stalinuri ruseTis, hitleruli germaniisa da maos CineTis garda, arseboben<br />

sxva totalitaruli saxelmwifoebi, romelTa dasaxeleba da Seswavla<br />

upriania. marTalia, am naklebtotalitaruli saxelmwifoebis umravlesoba<br />

gaq ra an reJimebis mmarTveloba ufro Serbilda, magram maTi saqmianobis<br />

Sedegad saxelmwifoebis istoriaSi Rrma Wrilobebi da rTuli memkvidreoba<br />

darCa.<br />

pol poti kambojas (saxeli gadaerqva da kampuCia ewoda) 1975­dan 1979<br />

wlamde marTavda. is da misi momxreebi cdilobdnen radikalurad gansxvavebu<br />

li sazogado e bis Seq mnas, romelic glexobidan SerCeuli kadrebis sada<br />

da spartanul cxovrebaze iqneboda dafuZnebuli. Zveli wyobilebis yvela<br />

nakvalevi, dawyebuli kalendridan da dasrulebuli ojaxiT, ganadgurda.<br />

pol potma 1978 weli `nulovan wlad~ gamoacxada, rac absurdi iyo, magram<br />

erTgvarad Seesabameboda im SeEdegs, rac misi xanmokle mmarTvelobis bolos<br />

miiRo qveyanam: am wlebSi daixoca 2 milioni kambojeli (7.5 milioniani<br />

mosaxleobidan). isini wmendebis, SimSilis an gasamarTlebis msxverplni<br />

gaxdnen.<br />

totalitari mmarTvelis meore magaliTia eTiopieli mengistu haile<br />

ma riami, romelic qveyanas 1970­iani wlebis Sua xanebidan 1991 wlis maisamde<br />

meTaurobda. men gistu saxelmwifos reorganizacias xalxis diviziebSi gaerTianebi<br />

Ta da ltolvilTa banakebSi ganTavsebiT Seecada, raTa mTavrobas<br />

maTi intensiuri TvalTvalis, propagandis da STagonebis saSualeba miscemoda.<br />

misma mcde lobebma qveynis soflis meurneoba daangria da SimSili<br />

gamoiwvia. marTalia, dasavleTma scada eTiopiaSi bavSvebs sakvebiT daxmareboda,<br />

magram Tavad eTiopiis mTavroba am sakiTxiT aSkarad naklebad iyo<br />

dainteresebuli. maSin, rodesac mi si xalxi SimSilobda, mengistu pompezur<br />

samxedro aRlumebs atarebda, xorbals mezobel saxelmwifoebze yidda da<br />

miRebul Semosavals iaraRis Sesyidvaze xarjavda. 1991 wlis maisSi, roca<br />

misi mTAvroba ajanyebulebis koaliciurma Zalebma alyaSi moamwyvdies, mengistu<br />

qveynidan gaiqca.<br />

totalitari mmarTvelebi mTel msoflioSi modiodnen xelisuflebis sa­<br />

Ta veSi. fidel kastro, romelic 1959 wlidan kubis lideria, yvelaze xangrZlivadaa<br />

am Tanamdebobaze. [2008 wels, janmrTelobis gauaresebis gamo, fidel<br />

kastrom qveynis prezidentis posti Tavis Zmas raul kastros gadasca.<br />

mTargmn. SeniSvna.] 1994 wlamde CrdiloT koreas rkiniseburi xeliT mar­<br />

Tavda kim ir seni da misi sikvdilis Semdeg es qveyana kvlav totalitarul<br />

saxelmwifod darCa. aziaSi bevrgan, magaliTad CineTsa da vietnamSi, kvlav<br />

iyeneben arademokratiul, adreuli totalitaruli reJimebis meTodebs.


150 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

1979 wlis ianvris revolu ciis Sem deg aia­<br />

Tola ruhola xomeinis (1900­1989) xe l mZR­<br />

vanelobiT ira ni Te ok ratiad gardaiqmna,<br />

romelic fundamen talisturi Siituri mus­<br />

limuri principebiT ima rTeboda.<br />

rogorc am Tavis dasawyisSi ukve aRiniSna, totalitaruli reJimebi sxva<br />

dasxva formas iReben, amis magaliTia iranis fanatikuri me marjvene fundamentalisti<br />

lideri aiaTola ruhola xomeini (1979­89). xomeinim irani<br />

Teokratiad gardaqmna, mmarTvelobad, romelic religiazea da fuZnebuli da<br />

romelsac sasuliero pirebi xelmZRvaneloben. sabolood iranSi cxovrebis<br />

arc erTi aspeqti ar darCenila mTavrobis kontrols miRma. maswavleblebi,<br />

saxel mZRvaneloebi, ganaTleba, garToba, samarTlebrivi sistema, arSiyoba<br />

da seqsualuri qcevac ki fundamentalistur islamur Sexedulebebs<br />

daumorCiles. reJimma omi gamoucxada sajaro moxeleebs, inteleqtualebs,<br />

saSualo klasis profesionalebsa da mewarmeebs da yvela maT, vinc Tanamdrove<br />

dasavluri cxovrebis wess da kulturas aRiarebda.<br />

xomeneis iranma totalitarul mmarTvelobasTan asocirebuli mravali<br />

Tviseba gamoamJRavna: sazogadoebis gardaqmnis mcdeloba, diqtatura, romelic<br />

usityvo erTgulebas, morCilebasa da Tavganwirvas moiTxovda, yovlismomcveli<br />

kredo, romelic awesrigebda, xsnida da asabuTebda sa xelmwifos<br />

qmedebebs, presis cenzura da saidumlo policia, saCvenebli sasamarTloebi,<br />

dasja da wminda omebi. iranis magaliTi kargad aCvenebs, rom totalitarulma<br />

reJimebma, demokratiulisa da tradiciuli diqtatorulis msgavsad, SeiZleba<br />

msoflios sxvadasxva wertilSi sxvadasxva saxe miiRon, mag ram amavdroulad<br />

hqondeT saerTo arsi.<br />

totalitarizmis usaxelo msxverplni<br />

totalitarul reJimebs erTmaneTisagan mkveTrad gansxvavebuli<br />

miznebi da saSualebebi aqvT. Tuki amgvari saxelmwifoebis miznebi xSirad


totalitaruli saxelmwifoebi<br />

151<br />

RvTivkurT xeulad aris warmodgenili, am miznebis misaRwevad gamoyenebuli<br />

saSualebebi _ institucionalizebuli dasja, wmenda da genocidebi _ eSmakiseulia.<br />

mravali damkvirveblis azriT, nacisturi germaniis sasikvdilo<br />

banakebi da stalinuri ruseTis samuSao banakebi meoce saukunis totalitarizmis<br />

arss ganasaxiereben. es faqtebi gviCvenebs, rogori warmoudgeneli<br />

saSinelebebi SeiZleba gan xorcieldes totalitaruli diqtaturis mmarTvelobisas,<br />

radgan mTAavrobas araferi upirispirdeba Zaladobisa da Tundac<br />

TviTganadgurebis ukiduresi formebis gzaze.<br />

totalitarul represiebis adamianuri msxverplis mokrZalebul Sefasebebs<br />

gvTAavazobs politologi s.u. kasineli hitleris, stalinisa da maos<br />

miseul SedarebiT analizSi. kasinelis TqmiT, `sami revoluciis saxeliT,<br />

daaxloebiT, 110 milioni adamiani daiRupa, xolo fizikuri da fsiqologiuri<br />

tanjva, romelic maT gamoiwvies, adamianur warmodgenas scildeba.~ 44<br />

kasinelis TqmiT, es cifri, romelic meore msoflio omis msxverplsac<br />

moicavs, SesaZloa, realurad naklebi iyos. 45 Semdgom mopovebulma mtkicebulebebma<br />

misi eWvebi daadastura. Tumca, kasinelis mier dasaxelebuli raodenoba<br />

orzec rom gavyoT, monacemebi mainc gansacvifrebelia.<br />

omSi daRupulTa ricxvma `germaniasa da avstriaSi 6 milions miaRwia,<br />

xolo sabWoTa kavSirSi _ 20 milions da erTad aRebul danarCen evropul<br />

saxelmwifoebSi _ 10 milions, rac jamSi 36 milioni gamodis.~ 46 hitleris<br />

<strong>politika</strong>m daaxloebiT 6 milioni evropeli ebraelis daxocva gamoiwvia,<br />

rom aRaraferi vTqvaT araebraelebze, romelTac hitleri `sazogadoebrivad<br />

arasasurvelad~ miiCnevda. mTlianobaSi, pirdapir Tu iribad adolf<br />

hitleris <strong>politika</strong>s daaxloebiT 42 milioni adamiani Seewira.<br />

1917 wlis ruseTis revolucia da misi Semdgomi periodi aranaklebi<br />

msxverp liT gamoirCeodAa. 1918­1923 wlebSi daaxloebiT 3 milioni sabWoTa<br />

moqalaqe daiRupa tifis, dizinteriisa da qoleris Sedegad, daaxloebiT<br />

9 milionze meti ugzoukvlod daikarga. mravali maTgani 1921 wels Zlieri<br />

gvalvebis gamoc daiRupa, magram umravlesobis sikvdilis mizezi pirdapir<br />

Tu iribad, <strong>politika</strong> iyo.<br />

1920­iani wlebis bolos stalinis titanuri industrializaciis periodSi<br />

kulakebi, rogorc klasi, ganadgurda. amas garda, meore damRupveli<br />

SimSilobis periodi daiwyo 1930­iani wlebis dasawyisSi. Tu koleqtivizaciis<br />

adreuli etapis msxverplT SimSiliT gardacvlilebs davamatebT,<br />

1929­1934 wlebSi daRupulTa ricxvi ramdenime mi lions aRwevs.<br />

Tumca, yvelaze didi saSineleba jer kidev win iyo. 1934 wlis Semdeg, stali ­<br />

nis masobrivi wmendebi _ istoriis, albaT, yvelaze sisxliani terori _ gadaizarda<br />

1 milioni sabWoTa moqalaqis mkvlelobaSi da damatebiT 2 milionma `klasobrivma<br />

mterma~ suli dalia cimbirSi arsebul iZulebiT samuSao banakebSi. arc<br />

1938 wlis didi wmendebis Semdeg dasrulebula politikuri angariSsworebebi,<br />

ramac meore msoflio omTan erTad, sabWoTa sazogadoebas uzarmazari Zala<br />

daakargvina. kasinelis gamoTvlebiT, 1938­dan 1950 wlamde iZulebiT samuSao<br />

banakebsa da cixeebSi, savaraudod, 12 milioni adamiani mokvda. mTlianobaSi<br />

stalini (da SedarebiT naklebi xarisxiT lenini) pasuxismgebelia milionobiT<br />

udanaSaulo daucveli moqalaqis sikvdilSi, romelTaTvisac `revoluciuri


152 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

samarTali~ samuSao banakebSi nel sikvdils an sadamsjelo aTeulis mier nasrol<br />

tyvias niSnavda.<br />

maoisturi revolucia, msxverplTaA raodenobis mixedviT, ufro `mokrZalebulad~<br />

gamoiyureba, vidre nacisturi an sabWoTa revoluciebi, Tumca,<br />

1927­1949 wlebSi, CineTSi daaxloebiT 50 000 adamiani daiRupa. maTi sikvdilis<br />

faqtebi, ZiriTadad, dakavSirebuli iyo komunisturi kontrolis<br />

qveS moqceul teritoriebze miwis mflobelebisa da mdidari glexebis ganadgurebasTan.<br />

1949 wels komunistebis xelisuflebaSi mosvlidan 1957 wlis `didi<br />

naxto mis~ programamde araerTi masobrivi kampania daiwyo kontrrevoluciuri<br />

ZalebTan sabrZolvelad. kasinelis TqmiT:<br />

1949 wlidan 1952 wlamde mimdinare miwis reformis programam ueWvelia,<br />

rom ramdenime milioni `miwismflobeli~ da msgavsi kategoriis<br />

adamiani Seiwira. kontrrevolucionerebis winaaRmdeg 1951­52 wlebSi<br />

warmoebuli kampaniis gamo, damatebiT milionnaxevari adamiani daiRupa;<br />

banditebis ganadgurebis kampaniis dros, romlis mizans fizikuri<br />

winaaRmdegobis saboloo gatexva warmoadgenda, 1949­dan 1956 wlamde<br />

uamravi adamiani daiRupa. 1951­53 wlebSi `sami anti~ da `xuTi anti~ kampaniebis<br />

da 1958­59 wlebSi anti­memarjvene kampaniis Sedegad uamravi<br />

mkvleloba moxda. dabolos, 1957­dan 1967 wlamde soflis meurneobis<br />

koleqtivizacias Tan axlda mniSvnelovani danakargebi. zusti informacia<br />

ar arsebobs da saxalxo respublikis pirvel aTwleulSi adamianuri<br />

danakargebis Sesaxeb xSirad informirebuli pirebis varaudebic<br />

naklebia. daaxloebiT 12 milioni sicocxle mokrZalebuli, magram realisturi<br />

Sefasebaa. 47<br />

es monacemebi ar exeba gaWirvebisa da qonebis dakargviT ga mo wveul sikvdilianobas,<br />

romelic yvelaze xSiri iyo 1950­ian wlebSi gan xorcielebuli<br />

`di di naxtomis~ dros xalxis sacxovrebeli adgilidan ayrisas.<br />

`kulturuli revolucia~ (1966­69) CineTis istoriis kidev erTi sisxliani<br />

epizodi iyo, Tumca, daRupulTa zusti monacemebis mopoveba Seu­<br />

Zlebelia. gacilebiT didi iyo CineTis gulagis sistemis Sedegad gamowveuli<br />

danakargi. savaraudod, 15 milioni adamiani daiRupa iZulebiT samuSao<br />

banakebSi araadamianuri mopyrobis Sedegad. roca kasineli politikur mkvlelobebs<br />

ajamebs da mas `sxvadasxva mizeziT gardacvlil 1 milions amatebs~,<br />

is gansacvifrebel monacemamde midis: `daaxloebiT 33.5 milioni.~ 48<br />

marTalia, am ricxvis Semowmeba SeuZlebelia, magram is arsebul faqtebs Seesabameba.<br />

TviT is faqti, rom aRniSnuli ricxvi daujerebeli ar Cans, metyvelebs<br />

amgvari mkvlelobebis masStabebze.<br />

rogorc wesi, totalitarul reJimebs ar surT imis aRiareba, rom nebismieri<br />

mizani _ zneobrivi Tu uzneo _ politikurad miuRwevelia. SesaZloa,<br />

swored am Zalze mcdari koncefciebis Semowmebis surviliT aixsnas is paTologiuri<br />

Zaladoba, romliTac totalitaruli mmarTveloba gamoirCeva.


totalitaruli saxelmwifoebi<br />

totalitaruli reJimebis sicocxlisunarianoba<br />

153<br />

adgili ar gveyofa imisaTvis, rom srulad aRvweroT meoce saukunis yvela<br />

totalitaruli reJimis mier Cadenili Zaladoba da despotizmi. Tumca,<br />

mniSvnelovania gaviazroT, rom omebSi, revoluciebsa da sistematur saxelmwifo<br />

terorSi monawileobiT, totalitaruli saxelmwifoebi pirdapir<br />

Tu iribad pasuxismgeblebi arian adamianTa uzarmazari raodenobis<br />

sikvdilsa da wamebaSi.<br />

totalitaruli reJimebi xSirad xmamaRla acxadebdnen pretenzias TavianTi<br />

arsebobis xangrZlivobasa da sicocxlisunarianobaze. magaliTad,<br />

hitleri Tavis imperias aTaswlovans eZaxda. Uufro da ufro meti samxili arsebobs<br />

imis savaraudod, rom totalitaruli reJimebis arseboba xanmoklea.<br />

isini scenaze dramatulad Cndebian, Semdeg Zalian maleve sakuTar Tavs<br />

amowuraven xolme. yvelaze didxans, totalitaruli reJimebi maTi revoluciuri<br />

liderebis sikvdilis Semdeg ramdenime aTwleuls Zleben. ratom<br />

xdeba ase?<br />

totalitaruli saxelmwifoebis uecari aRsasruli SeiZleba gamoiwvios<br />

sxva erebTan fatalurma omebma, magaliTad gamodgeba meore msoflio omSi<br />

mokavSire saxelmwifoebis mier hitleris damarcxeba. agreTve, konkretuli<br />

qarizmatuli da warmatebuli lideris sikvdilma _ magaliTad, stalinis<br />

an maosi _ SeiZleba daaCqaros spiraliseburi daRmasvla. uRimRamo<br />

memkvidreebma, romlebic saxelmwifos marTaven Zalisa da teroris<br />

meSveobiT da ara Se TanxmebiT, SeiZleba is ekonomika, mora luri Zala da<br />

politikuri idealizmi daasuston, romlebsac legitimuri politikuri<br />

Zalaufleba realurad efuZ neba. Aamdenad, sabWoTa kavSiris dangreva<br />

gamowveuli iyo, upirveles yovlisa imiT, rom xangrZlivad gagrZelda<br />

ekonomikuri daRmavloba da xalxSi reJimisa da politikuri ideebisadmi<br />

rwmena mTeli qveynis masStabiT daikarga. Ees iyo `totalitarizmis<br />

daRmasvlis~ periodi. 49 Ooficialuri ideologiisadmi (ko munizmis) rwmenis<br />

Sesabamis dakargvas dRes, rogorc Cans, adgili aqvs Ci neTSic.<br />

miuxedavad imisa, rom totalitarizmis mmarTveloba sabWoTa kavSirSi<br />

sul raRac samocdaaTi weli gagrZelda, xolo CineTis saxalxo respublikaSi<br />

ki TiTqmis xuTi aTeuli wlis Semdegac xeluxlebelia, istoriuli<br />

TvalsazrisiT es periodebi mainc xanmoklea. samwuxarod, gamocdileba<br />

gviCvenebs, rom totalitaruli diqtaturis mcire xniT arsebobac ki didi<br />

zianis momtania.<br />

daskvna<br />

totalitaruli saxelmwifoebi utopiuri xedvis realizebasa da axali<br />

politikuri wesrigis Seqmnas cdiloben. Aavtoritaruli saxelmwifoebis<br />

msgav sad, totalitaruli saxelmwifoebi arademokratiulebi arian. EreJimis<br />

es ori forma mniSvnelovani TvisebebiT gansxvavdeba erTmaneTisagan. ker­


154 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

Zod, tota litaruli saxelmwifoebi mosaxleobis cxovrebis yvela aspeqtis<br />

totalur gakontrolebas eswrafvian da amomrCevlisagan moiTxoven aqtiur<br />

monawile obas da ara pasiur Tanxmobas.<br />

gasuli saukunis samma totalitarulma saxelmwifom (sabWoTa ruseTi,<br />

nacisturi germania, maoisturi CineTi) ganviTarebis sxvadasxva safexuri<br />

gaiara. Ppirveli etapi Zaladobrivi revoluciebis periodia. warmatebuli<br />

revoluciisTvis xuTi arsebiTi elementia saWiro: qarizmatuli lideri,<br />

ideologia, organi zeba, propaganda da Zaladoba. Mmeore safexurze, romelic<br />

totalitaru li lideris xelSi Zalauflebis konsolidacias gulisxmobs,<br />

opoziciuri partiebi nadgurdeba, partiis erTguli pirebi sakvanZo adgilebs<br />

ikaveben da spoben partiis realur an warmosaxul mtrebs. Mmesame etapze<br />

xdeba sazogadoebis sruli transformaciis mcdeloba. 1928 wels sabWoTa kavSirSi<br />

stalinma pirveli xuTwliani gegmis ganxorcieleba daiwyo. Nnacistur<br />

germaniaSi hitleris mizanma, moexdina `rasobrivi wmenda~, gaamarTla totalitaruli<br />

Zalis gamoyeneba, romelmac kulminacias meore msoflio omsa<br />

da holokostSi miaRwia. Mmaoistur CineTSi sazogadoebis transformirebis<br />

pirveli mcdeloba `didi naxtomi~ gvian 1950­ian wlebSi damarcxda, Tumca mas<br />

`kulturuli revolucia~ (1966­69) mohyva.<br />

totalitarizmis mier gamowveuli adamianuri danakargi yovelgvar<br />

sa zRvrebs scildeba. Aarsebuli statistikis gadamowmeba xSirad ar xerxdeba,<br />

Tumca yvelaze uxeSi gaangariSebiTac rom vimsjeloT, meoce saukunis<br />

totalitarulma eqsperimentebma milionobiT adamians moutana<br />

wameba da sikvdili.<br />

totalitaruli saxelmwifoebi mravalgvari formiT Cndebian da aranairi<br />

garantia ar arsebobs, rom amgvari saxelmwifoebi momavalSi aRar gamovlen<br />

asparezze. realurad, axlaxan avRaneTSi xelisuflebidan CamoSorebuli<br />

Talibebis reJimi kvalificirdeba, rogorc totalitarizmis axali forma,<br />

romelmac masobrivi religiis (islamis) damaxinjebuli forma politikur<br />

ideologiad gamoiyena.<br />

sakvanZo sityvebi<br />

totalitarizmi<br />

masobrivi moZraoba<br />

rektifikacia<br />

gancalkevebis kunZulebi<br />

WeSmariti morwmune<br />

ujredebi<br />

centraluri komiteti<br />

partiuloba<br />

propaganda<br />

saliamis taqtika<br />

momindani<br />

wmenda<br />

gestapo<br />

kulakebi<br />

koleqtivizacia<br />

partiis yriloba<br />

gulagis arqipelagi<br />

asi yvavilis kampania<br />

didi naxtomi<br />

diadi proletaruli kulturuli<br />

revolucia<br />

Teokratia


kiTxvebi gameorebisaTvis<br />

totalitaruli saxelmwifoebi<br />

155<br />

1. ra ganasxvavebs totalitarizms mmarTvelobis sxva arademokratiuli<br />

for mebisagan?<br />

2. ra aris saWiro warmatebuli sayovelTao revoluciebisTvis?<br />

3. rogor axerxeben totalitaruli saxelmwifoebi Zalauflebis konsolidacias?<br />

4. ra aris totalitaruli mmarTvelobis sistemis ZiriTadi Tvisebebi?<br />

5. ra iyo stalinis mTavari mizani sabWoTa sazogadoebis gardaqmnis mcdelobisas<br />

1930­ian wlebSi? ra meTodebs iyenebda amisTvis?<br />

6. rogor da ratom cdilobda hitleri germanuli sazogadoebis<br />

gardaqmnas?<br />

7. ra motivacia arsebobda didi naxtomisa da kulturuli revoluciis ukan?<br />

ra meTodebs iyenebdnen maoistebi? rogori sazogadoeba warmoedginaT<br />

maT?<br />

8. adamianuri sicocxlis TvalsazrisiT, ra `Rirs~totalitarizmi?<br />

9. `totalitarizmi dasrulda hitleris, stalinisa da maos sikvdiliT~. axseniT<br />

es fraza.<br />

SeniSvnebi<br />

1. William Kornhauser, The Politics of Mass Society (New York: Free Press, 1959),<br />

123.<br />

2. C.W. Cassinelli, Total Revolution: A Comperative Study of Germany, the Soviet<br />

Union under Stalin and China under Mao (Santa Barbara, Calif.: Clio Books, 1976),<br />

225.<br />

3. gansazRvreba ekuTvnis hans buqheims, citirebulia Leonard Shapiro, Totalitarianism<br />

(New York: Praeger, 1972), 104.<br />

4. Carl Friedrich da Zbigniew Brzezinski, Totalitarian Dictatorship and Autocracy,<br />

me­2 gamocema (New York: Praeger: 1966), 88.<br />

5. Cassinelli, Total Revolution, 231.<br />

6. Friedrich and Brzezinski, Totalitarian Dictatorship, 279-339.<br />

7. Eric Hoffer, The True Believer: Thoughts on the Nature of Mass Movements (New<br />

York: Harper & Row, 1951), 104-105.<br />

8. iqve, 86.<br />

9. Raul Hilberg, The Destruction of the European Jews (New York: Harper& Row,1961),<br />

12.<br />

10. citirebulia Cassinelli, Total Revolution, 16.<br />

11. Karl Dietrich Bracher, The German Dictatorship (New York: Holt, 1972), 181.<br />

12. Maurice Latey, Patterns of Tyranny (New York: Atheneum, 1969), 172.<br />

13. Adolf Hitler, Mein Kampf, mTargm. R. Manheim<br />

(Boston: Houghton Mifflin, 1971), 179-180.


156 SedarebiTi politikuri sistemebi<br />

14. iqve, 182.<br />

15. citirebulia David Shub, Lenin (Baltimore: Pelican, 1966), 62.<br />

16. E.Kohr Bramstedt, citirebulia Hannah Arendt, The Origins of Totalitarianism<br />

(New York: Harcourt,1951), 333.<br />

17. iqve.<br />

18. iqve, 335­336.<br />

19. citirebulia Leo Strauss, Thoughts on Machiavelli (Seattle: University of Washington<br />

Press,1968), 9.<br />

20. Latey, Patterns of Tyranny, 100.<br />

21. Cassinelli, Total Revolution, 103.<br />

22. iqve, 186.<br />

23. citirebulia Bracher, German Dictatorship, 257.<br />

24. iqve, 187.<br />

25. W.S. Allen, The Nazi Seizure of Power: The experience of a Single German Town,<br />

1930-1935 (Chicago: Quadrangle Books, 1965).<br />

26. Peter Drucker, “The Monster and the Lamb” Atlantic (December 1978): 84.<br />

27. iqve.<br />

28. Friedrich and Brzezinski, Totalitarian Dictatorship, 374.<br />

29. iqve, 9­10.<br />

30. Hannah Arendt, Totalitarianism (Orlando: Fla.: Harcourt, 1968), xiv.<br />

31. ix. Stalin, Mastering Bolshevism, 10; citirebulia Merle Fainsod, How Russia Is<br />

Ruled, ganaxlebuli gamocema (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1964),<br />

435.<br />

32. Aleksandr Solzhenitsyn, The Gulag Archipelago, 1918-1956 (New York: Harper &<br />

Row, 1974), 595.<br />

33. Bracher, German Dictatorship, 258.<br />

34. iqve, 259­260.<br />

35. iqve, 262.<br />

36. iqve.<br />

37. Hilberg, Destruction of the European Jews, 31.<br />

38. Mao Zedong, Selected Works (Beijing: Foreign Languages Press,1960-1965), 224.<br />

39. Franz Michaels and George Taylor, The Far East in the Modern World (New York:<br />

Holt, 1964), 479.<br />

40. John King Fairbank, The United States and China, me­4 gamocema (Cambridge,<br />

Mass.: Harvard University Press, 1979), 409.<br />

41. iqve, 413.<br />

42. iqve.<br />

43. Cassinelli, Total Revolution, 195.<br />

44. iqve, 243. rasakvirvelia, monacemebi erTmaneTisagan mniSvnelovnad gansxvavdeba.<br />

MmagaliTad, rumeli, romelic sxva kriteriumebs iyenebs, hitleris,<br />

Llenin­stalinis da maosTvis sagrZnoblad gansxvavebul ricxvebs<br />

asaxelebs. Tumca mis mier dasaxelebuli mTliani monacemi 105.5 milioni<br />

mokluli adamiani sakmaod axlosaa kasinelis gamoTvlebTan. ix. R.<br />

J.Rummel, Death by Government. (New Brunswick, N.J.: Transaction, 1996 ), 8.<br />

45. magaliTad, manamade gasaidumloebuli dokumentebis 1.5 milioni gverdi


totalitaruli saxelmwifoebi<br />

157<br />

(britaneTis mier meore msoflio omis dros gadaWerili germanuli Setyobinebebi,<br />

iseve, rogorc axladgamomzeurebuli rusuli dokumentebi)<br />

cxad yofs, rom hitlerma savaraudod 7 milionamde ebraeli gawyvita (gansxvavebiT<br />

xuTi­eqvsi milionisa, rogorc amas kasineli da sxvebi varaudobdnen).<br />

Aix. aseve 47­e SeniSvnis komentari.<br />

46. Cassinelli, Total Revolution, 46.<br />

47 iqve, 186. kasinelis wignis gamosvlis Semdeg aRmoCenili axali faqtebi<br />

cxadyofs, rom es monacemebi mniSvnelovnad Camouvardeboda aRniSnul<br />

periodSi moklul adamianTa ricxvs. erTi avtoritetuli mkvlevaris azriT,<br />

1959­1962 wlebSi, mxolod SimSilobis Sedegad, sul mcire 30 milioni<br />

Cineli daiRupa. SimSilobis ZiriTadi mizezi maos <strong>politika</strong> iyo, romlis<br />

mixedviT Cinel glexebs sakuTreba waarTves da komunebad daasaxles. ix.<br />

Jasper Becker, Hungry Goasts: Mao’s Secret Famine (New York: Free Press, 1997).<br />

48. iqve, 187.<br />

49. lakori am koncefcias sabWoTa kavSirs argebs, gansakuTrebiT totalitarizmis<br />

Sesaxeb TavSi. ix. Walter Laqueur, The Dream That Failed, Reflections on<br />

the Soviet Union (New York: Oxford University Press, 1994), 77-95, 84.


158


n a w i l i I I<br />

Camoyalibebuli<br />

da ganviTarebadi<br />

demokratiebi<br />

Tavi VI<br />

saparlamento demokratia<br />

Tavi VII<br />

saxelmwifoebi gardamaval<br />

periodSi: axali demokra -<br />

tiebi da aRmocenebadi<br />

bazrebi<br />

Tavi VIII<br />

ganviTarebadi qveynebi:<br />

demokratia Tu diqtatur?<br />

159


160<br />

Tavi VI<br />

saparlamento<br />

demokratia<br />

didi britaneTi: nimuSi<br />

Sereuli wyoba ZalauflebaTa Serwyma<br />

xeli suflebaSi yofnis ganusazRv reli<br />

vadebi `disciplinebuli~ partiebi<br />

ori meTauri sjobs Tu erTi? SesaZlebelia<br />

Tu ara britanuli institutebis<br />

`gadanergva~?<br />

demokratiis Seguebadoba: xuTi SemTxveva<br />

safrangeTi: prezidenti parlamentis<br />

winaaRmdeg<br />

mexuTe respublika: hibriduli sistema<br />

aRmasrulebeli xelisufleba<br />

erovnuli asambleis SezRuduli roli<br />

politikuri partiebi konstitucia<br />

qveS: balansis gamocda sasamarTlo<br />

sistema muSaobs Tu ara demokratia<br />

safrangeTSi?<br />

germania: federalizmi militarizmis<br />

winaaRmdeg<br />

vaimaris respublika gayofili germania:<br />

civi omis mini modeli gaerTianebuli<br />

germania: demokratiis triumfi<br />

germanuli federalizmi aRmasrulebeli<br />

xelisufleba sakanonmdeb lo xelisufleba<br />

politikuri partiebi<br />

sasamarTlo xelisufleba ZiriTadi<br />

kanoni da samoqalaqo Tavisuflebebi<br />

muSaobs Tu ara demokratia germaniaSi?<br />

iaponia: saparlamento mmarTveloba<br />

konsensusis qveyanaSi.<br />

istoriuli wanamZRvrebi axali<br />

konstitucia saparlamento demokratia:<br />

garegnuli da realuri partiuli<br />

sistema politikur cvlilebaTAa<br />

Semaferxebeli faqtorebi sasa marTlo<br />

xelisufleba da iaponuri kultura muSaobs Tu ara demokratia iaponiaSi?<br />

saparlamento mmarTveloba moulodnel adgilebSi<br />

indoeTi: saparlamento saswauli israeli: omis respublika<br />

prezidentebi da parlamentebi: SedarebiTi daxasiaTeba<br />

sakanonmdeblo xelisufleba aRmasrulebeli xelisufleba sasamarTlo<br />

xe lisufleba ori sistemis upiratesobebi da nak lovanebebi konstituciebi<br />

da konteqstebi


saparlamento demokratia<br />

161<br />

konstitucionalizmis cneba (igive kanonis uzenaesoba) Rrmad aris fesvgadgmuli<br />

britanul istoriaSi. Tumca, amerikis `dawerili~ konstitucia<br />

mkveT rad gansxvavdeba britaneTis `dauwereli~ konstituciisagan, romelic<br />

efuZneba precedentebs, kanonebs, tradiciebs, da aseve saparlamento uzenaesobis<br />

princips.<br />

maSin roca amerikuli saprezidento sistema racionaluri gansjisa da<br />

azrovnebis Sedegad Seqmnil da furcelze gadatanil erTgvari `wesdebis~<br />

praqtikul ganxorcielebas warmoadgens, brita nuli saparlamento sistema<br />

britaneTis politikuri cxovrebis mdidar gamocdilebas efuZneba. britaneTis<br />

politikuri institutebi ganviTarda da TandaTan Camoyalibda samoqalaqo<br />

sazogadoebis erTgvar `laboratoriaSi,~ am ukanasknelis evoluciis<br />

paralelurad. amrigad, britanul `konstitucias~ aqvs sakmaod Rrma istoriuli<br />

fesvebi. britanuli saparlamento sistemis organuli bunebidan gamomdinare,<br />

ismis logikuri kiTxva _ ramdenad SesaZlebelia misi gadanergva<br />

da adaptireba sxva sazogadoebebSi? Tumca, vidre am sakiTxs gavarkvevT,<br />

ufro detalurad ganvixiloT warmomadgenlobiTi demokratiis britanuli<br />

formis Taviseburebebi.<br />

didi britaneTi: nimuSi<br />

konstituciuri demokratiis amerikuli eqsperimenti warmoadgenda evropul<br />

avtokratiul tradiciasTan mkveTr gamijvnas, ramac axali politikuri<br />

Teoriebis SemuSavebis aucilebloba warmoSva. magaliTisaTvis, `federalists~<br />

ar gaaCnia britanuli analogi. Tumca, britanuli demokratiis<br />

erTgvari Teoria SesaZloa amoikribos da Seikras edmund berkis (1729­1797)<br />

werilobiTi naSromebisa da gamosvlebis Sesabamisi fragmentebisagan. berkma<br />

detalurad daaxasiaTa britaneTis politikuri ganviTarebis uwyveti<br />

jaWvi, romlis drosac ekonomikuri Tanasworobisken gadadgmul nabijebs<br />

Tan axlda politikur TavisuflebaTa sferos gafarToeba. monarqiis Sesustebis<br />

paralelurad, britaneTis xelisufleba TandaTan ufro demokratiuli<br />

gaxda da saparlamento sistemisken gadaixara. aseve TandaTanobiT<br />

damkvidrda is tradicia, rom britaneTis monarqi avtomaturad amtkicebda<br />

parlamentis mier arCeul premier­ministrs. droTa ganmavlobaSi, premierministrma,<br />

rogorc xelisuf lebis qmediTma meTaurma, Caanacvla monarqi.<br />

dReisaTvis, britaneTis premier­ministri aRmasrulebeli xelisuflebis<br />

eqskluziuri ganmkargavia, maSin roca monarqi mxolod nominaluri figuraa.<br />

Sereuli wyoba<br />

me­17 saukunidan britaneTis saparlamento sistema iqca pirvel magali­<br />

Tad aristoteles mier daxasiaTebuli Sereuli reJimisa, sadac sxvadasxva<br />

klasebs sxvadasxva institutebi warmoadgenen. me­19 saukuneSi parlamentis


162 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

mzardi upiratesoba samefo xelisuflebasTan SedarebiT, miuTiTebda im<br />

faqtze, rom parlamentis ori palata warmoadgenda britanuli sazogadoebis<br />

sxvadasxva klasis interesebs. lordTa palata warmoadgenda tradiciuli<br />

mmarTveli klasebis interesebs, maSin roca TemTa palata, Tavisufali<br />

arCevnebis gziT, TandaTanobiT iqca amomrCevelTa sul ufro farTo wreebis<br />

interesebis gamomxatvelad.<br />

didi britaneTis Sereulma reJimma, sxvadasxva klasTa Soris garkveuli<br />

politikuri wonasworobis uzrunvelyofiT, istoriulad Seuwyo xeli<br />

stabi lurobas. sxva SemTxvevaSi, es klasebi SesaZloa Riad dapirispirebodnen<br />

erTmaneTs da safrTxe SeeqmnaT mTlianad politikuri sistemisaTvis.<br />

dReisaTvis bevri ram Seicvala. is, rasac xSirad britanul `keTildReobis<br />

saxelmwifos~ uwodeben, faqtobrivad SemosavalTa gadanawilebis kargad<br />

gamarTuli sistemaa, romelic miznad isaxavs farTo saSualo klasis Camoyalibebas.<br />

Zlieri da mravalricxovani saSualo klasis ganviTarebam azric<br />

ki daukarga ekonomikurad gancalkevebuli klasebis interesTa tradiciul<br />

warmomadgenlobas, Tumca, konservatuli da leiboristuli partiebi mainc<br />

agrZeleben `maRali~ da `dabali~ socialuri jgufebis interesTa lobirebas.<br />

am tendencias TvalsaCinod asaxavs ufro farTo warmomadgenlobiTi<br />

mandatis mqone TemTa palatis istoriulad mzardi upiratesoba aristokratiul<br />

lordTa palatasTan SedarebiT. lordTa palata Sedgeba 1100 warmomadgenlisagan,<br />

romelTac gaaCniaT aristokratiuli titulebi (rome lic<br />

ZiriTadad memkvidreobiT gadaecemaT), magram maTgan mxolod 300­mde<br />

monawileobs aqtiurad palatis muSaobaSi. 1 lordTa palatam faqtobrivad<br />

aRiara TemTa palatis upiratesoba 1911 da 1949 wlebis saparlamento<br />

aqtebis damtkicebiT, romelTa mixedviTac lordTa palatas ar ZaluZs<br />

TemTa palatis mier miRebul kanonebze vetos gavrceleba (mas SeuZlia<br />

maqsimum erTi wlis vadiT mxolod gaaWianuros kanonis ZalaSi Sesvla).<br />

ZalauflebaTa Serwyma<br />

britanuli saparlamento sistemis mixedviT, aRmasrulebeli xelisufleba,<br />

anu premier­ministri da kabineti, dakompleqtebulia TemTa palataSi<br />

xmaTa umravlesobiT gamarjvebuli partiis liderebiT. arCevnebis<br />

Semdeg, gamarjve­buli partia asaxelebs axali kabinetis wevrebs (ministrebs),<br />

romelTac amtkicebs parlamenti da niSnavs dedofali. amgvarad yalibdeba<br />

axali mTavroba. mTavroba pasuxismgebelia sakanonmdeblo iniciativebis<br />

Camoyalibebasa da wardgenaze. miuxedavad imisa, rom parlamentis yvela<br />

wevrs, maT Soris opoziciuri partiis warmomadgenlebs gaaCniaT sruli<br />

ufleba gaakritikon an sulac saeWvo gaxadon sakanonmdeblo iniciativis<br />

marTebuloba, mTavrobas faqtobrivad garanti rebuli aqvs sakanonmdeblo<br />

programis damtkiceba, radganac britanul sistemaSi yovelTvis aris erTgvarovani<br />

umravlesoba.<br />

saparlamento sistemebis umravlesoba moqmedebs britanuli sistemis<br />

msgavsad, Tumca, umetes SemTxvevebSi, mTavrobas ar SeuZlia daeyrdnos


saparlamento demokratia<br />

163<br />

erTgvarovan umravlesobas sakanonmdeblo organoSi. amis mizezi gaxlavT<br />

is, rom saparlamento mmarTvelobis qveynebSi sakanonmdeblo struqtura<br />

dakompleqtebu lia xuTi­eqvsi sxvadasxva konkurenti politikuri partiiT,<br />

gansxvavebiT britaneTisagan, sadac mxolod ori ZiriTadi partiaa warmodgenili.<br />

Tavis mxriv, mravalpartiul parlamentebSi, xSirad arc erT partias<br />

ar aqvs xmaTa aSkara umravlesoba imisaTvis, rom Camoayalibos mTavroba. am<br />

SemTxvevaSi aucilebeli xdeba koaliciis Seqmna (ori an meti partiis SeTanxmebiT<br />

da ZalTa gaerTianebiT). zo gierT SemTxvevaSi koaliciuri mTavroba<br />

sakmaod warmatebulad muSaobs, zogjer _ ver amarTlebs. uares SemTxveva­<br />

Si, ise rogorc es, magaliTad, italiaSia, saparlameto mmarTveloba SesaZloa<br />

iyos arastabiluri da qaosuric ki.<br />

xelisuflebaSi yofnis ganusazRvreli vadebi<br />

rodesac 1997 wlis maisSi britaneTis premier­ministri leiboristi toni<br />

bleri gaxda, igulisxmeboda, rom igi am funqcias momdevno xuTi wlis vadiT<br />

an ufro naklebi drois ganmavlobaSi Seasrulebda. am mimarTebaSic, britanuli<br />

da amerikuli sistemebi mniSvnelovnad gansxvavdeba. aSS­Si saprezidento<br />

arCevnebi yovel oTx weliwadSi erTxel tardeba, xolo kongresis (sakanonmdeblo<br />

organo) warmomadgenelTa palata yovel or weliwadSi erTxel<br />

mTlianad gadairCeva, iseve rogorc senatis erTi mesamedi (rotaciulad).<br />

britanul sistemaSi xelisuflebaSi yofnis vadebi faqtobrivad ganusaz­<br />

Rvrelia. parlamenti savaldebulod yovel xuT weliwadSi erTxel unda gadairCes,<br />

Tumca premier­ministri uflebamosilia daniSnos vadamdeli arCevnebi,<br />

Tu miiCnevs, rom mocemul momentSi eleqtoratis ganwyoba mmarTveli<br />

partiisaTvis gansakuTrebiT xelsayrelia. amis msgavsad, sakanonmdeblo<br />

organosac SeuZlia iZulebiT daiTxovos mTavroba, misTvis `undoblobis~<br />

gamocxadebis gziT. am SemTxvevaSi, an axali mTavroba yalibdeba Sesabamisad<br />

axali SemadgenlobiT, an dedofali daiTxovs parlaments da daniSnavs axal<br />

arCevnebs.<br />

axali arCevnebis daniSvnis uflebamosileba britanul sistemaSi mniSvnelovani<br />

prerogativaa, radgan is zrdis mmarTveli partiis Sansebs gaixangrZlivos<br />

xelisuflebaSi yofnis vadebi dadgenil xuT weliwadze meti<br />

xniT. premier­ministrma margaret tetCerma zedmiwevniT kargad gamoiyena<br />

amgvari SesaZlebloba. magaliTad, 1983 wels _ premier­ministrobis meo­<br />

Txe weliwads _ britanuli partiotizmis erTgvari aRzevebis fonze, rac<br />

provocirebuli iyo folklendis kunZulebis krizisiTa da misi Tanmdevi<br />

xanmokle omiT argentinasTan, man warmatebiT moaxerxa mmarTveli konservatiuli<br />

partiis mandatis gaxangrZliveba damatebiT xuTi wlis vadiT. Semdgom,<br />

1987 wels _ isev xelisuf lebaSi meore vadiT yofnis oTxi wlis Tavze<br />

_ man gamoacxada vadamdeli arCevnebi da mmarTveloba kidev damatebiT xuTi<br />

wlis vadiT gaixangrZliva. premier­ministris funqciis vadaze adre Sewyveta<br />

SesaZloa sxva mizeziTac iyos gamowveuli. kerZod, Tu politikuri<br />

zewola an daZabuloba matulobs, politikuri liderebis Secvla SesaZloa


164 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

arsebuli situaciidan optimaluri gamosavli gaxdes. 1992 wels premierministr<br />

margaret tetCeris reitingi mkveTrad daeca qveyanaSi mis mier Zalze<br />

arapopularuli da, bevris azriT, regresuli da usamarTlo individualuri<br />

gadasaxadis mxardaWeris gamo. tetCeri sakuTari partiis SigniTac<br />

mwvave kritikis obieqtad iqca. man arCevnebSi damarcxebas partiis liderisa<br />

da premier­ministris postis datoveba arCia, mmarTvelobis sadaveebi ki<br />

mis mierve xeldasxmul jon meijors gadasca. margaret tetCers britane­<br />

Tis premier­ministris Tanamdeboba uwyvetad aT weliwadze met xans ekava,<br />

rac am postze yofnis yvelaze xangrZlivi vadaa. konservatorTa (`torTa~)<br />

partiam meijoris TaosnobiT bevris gasaocrad moigo momdevno arCevnebi,<br />

Tumca mcire _ cxra saparlamento mandatis upiratesobiT, ramac `torTa~<br />

mTavrobas SeunarCuna da gauxangrZliva xelisuflebaSi yofnis vada 1997<br />

wlis gazafxulamde, roca `tetCeris epoqa~ leiboristTa STambeWdavma<br />

gamarjvebam daasrula.<br />

margaret tetCeris gadadgoma partiis lideris postidan ar yofila uprecedento.<br />

1940 wels konservatori premier­ministri nevil Cemberleni gadadga,<br />

miuxedavad imisa, rom misi partia kvlavac warmoadgenda aSkara umravlesobas<br />

TemTa palataSi. magram, miunxenSi adolf hitlerTan daTmobebze wasvlis gamo,<br />

misi popularoba da reitingi xalxSi imdenad daeca da imdenad Seirya misTvis<br />

miniWebuli `ndobis~ mandati partiis SigniT, rom premieri iZulebuli gaxda<br />

ganze gamdgariyo da posti daetovebina. Tumca, amis Semdgom axali arCevnebi ar<br />

daniSnula, radgan konservatorebs parlamentSi myari umravlesoba hqondaT<br />

da partiis erT­erTma gamorCeulma warmomadgenelma TemTa palataSi, uinston<br />

CerCilma, warmatebiT SeZlo britanelTa mobilizeba misi pirovnuli qarizmis<br />

irgvliv.<br />

arsebobs sxva garemoebebic, ramac vadamde, anu dadgenil xuT wlamde,<br />

mTavrobis uflebamosilebis Sewyveta SeiZleba gamoiwvios. im SemTxvevaSi,<br />

Tu umravlesobis partia gansakuTrebiT arapopularuli xdeba, an mTavroba<br />

gaexveva raime skandalSi, opozicias SeuZlia isargeblos zemoT naxsenebi<br />

undoblobis votumis uflebiT. am uflebis ganxorcieleba, Cveulebriv,<br />

moiTxovs umravlesobis rigebidan ramdenime ukmayofilo an mTavrobis<br />

politikiT gaRizi anebuli wevris gadmobirebas da maTi xmebis daxmarebiT,<br />

SesaZlebeli xdeba mTavrobis iZulebiT daTxovna. rogorc wesi, roca kabineti<br />

gadadgeba, premier­ministri mimarTavs dedofals, daiTxovos parlamenti<br />

da daniSnos axali arCevnebi. amgvari ram xSiria mravalpartiul saparlamento<br />

sistemebSi, Tumca did britaneTSi axlo warsulSi es ar momxdara.<br />

dabolos, aris kidev erTi mizezi, ramac SesaZloa mTavrobis vadaze adre<br />

daSla gamoiwvios. amgvari viTareba SeiZleba Seiqmnas maSin, roca umravlesobas<br />

Zalze umniSvnelo upiretesoba aqvs parlamentSi da mesame partiis<br />

mcire warmomadgeloba or ZiriTad partias Soris balansisa Tvis kritikul<br />

mniSvnelo bas iZens. magaliTad, germaniaSi msgavsi viTareba grZeldeba ukve<br />

ocdaaT weliwad ze met xans. mTavrobas SesaZloa seriozuli problemebi<br />

Seeqmnas xelisuflebis stabilurobis TvalsazrisiT an sulac daiSalos,<br />

Tu misi `umcrosi partniori~ meryeobs, icvlis mxareebs an mniSvnelovani<br />

gadawyvetilebis miRebisas uars acxadebs mxardaWeraze.


`disciplinebuli~ partiebi<br />

saparlamento demokratia<br />

165<br />

britanuli saparlamento sistemis kidev erTi maxasiaTebelia e.w. disciplinebuli<br />

partiebis arseboba. amgvari partiebi, midrekilni arian<br />

koordinirebuli qmedebebis, erTsulovani xmis micemis principebisken da<br />

mniSvnelovnad gansxvavdeba amerikuli partiebisagan, romlebic, Tavis<br />

mxriv, uf ro decentralizebulni, naklebad mkacrad struqturizebulni da<br />

individeb ze orientirebulni arian. amrigad, britaneTSi konservatuli da<br />

leiboristuli partiebi inarCuneben mdgrad partiul platformebs, romlebic<br />

gansxvavebul filosofiur da tradiciur wanamZRvrebs efuZneba:<br />

kerZod, erTi _ konservatul Rirebulebebsa da biznesze, xolo meore socialistur<br />

ideebsa da muSaTa klasze orientirebul tradiciul politikur<br />

Zalas warmoadgens.<br />

parlamentSi arCevnebis Sedegad mosuli umravlesoba, iRebs ra qveynis<br />

marTvis sadaveebs xelSi, Tavisi wevrebisagan moiTxovs erTsulovan mxardaWeras<br />

saarCevno programis ganxorcielebaSi. parlamentis im wevrebs<br />

(umravlesobidan), romlebic mTavrobis gansakuTrebiT mniSvnelovan kanonproeqts<br />

mxars ar dauWeren, partiis ukmayofileba emuqrebaT, rac ZiriTadad<br />

gamoixateba momdevno arCevnebSi am pirebis partiuli siidan amoRebaSi.<br />

`ukompromisoTa~ mxolod Zalze mcire ricxvi axerxebs am riskis Tavidan<br />

acilebas.<br />

Tumca, mkacri partiuli disciplina sulac ar niSnavs imas, rom parlamentis<br />

wevrebi arasdros gadadian dawesebul zRvars iqiT da sakuTar<br />

xmas ar iyeneben opoziciuri gadawyvetilebebis mxardasaWerad, an kidev<br />

imas, rom naklebad pompezurma wevrebma yovelTvis uyoymanod Tavi unda<br />

uqnion kolegebs ama Tu im sakiTxis kenWisyrisas da xma miscen mis sasargeblod.<br />

magaliTisaTvis, maT SeuZliaT Zalze mniSvnelovan SemTxvevebSic<br />

ki, warmatebiT gamoiyenon xmis micemisagan Tavis Sekavebis SesaZlebloba.<br />

gansakuTrebiT ukmayofilo wevrebs ki SeuZliaT sruladac ganudgnen partias<br />

da Seqmnan axali politikuri organizacia. es praqtikaSi iSviaTad<br />

xdeba, Tumca SesaZloa gamoiwvios mniSvnelovani politikuri gadajgufebebi<br />

da cvlilebebi. meoce saukunis dasaw yisSi amgvar SemTxvevas hqonda<br />

adgili. kerZod, tradiciuli liberalu ri partia (vigebi) daCrdila da<br />

faqtobrivad Caanacvla mzardi popularobis mqone leiboristulma partiam,<br />

romelmac warmatebiT SeZlo britaneTis muSaTa klasis angariSgasawev<br />

politikur Zalad mobilizeba. 1980­iani wlebis dasawyisSi, parlamentis<br />

zogierTma imedgacruebulma leiboristma wevrma datova partia da<br />

Camoayaliba social­demokratiuli partia, romelic 1987 wlis zafxulSi<br />

SeuerTda Zvel liberalur partias (da Seqmna e.w. aliansi), romelic politikuri<br />

centris dakavebas Seecada. 1990 wels social­demokratiuli partia<br />

sakuTari gadawyvetilebis safuZvelze daiSala.<br />

Cndeba logikuri kiTxva: ra rols asrulebs am saparlamento sistemaSi<br />

e.w. `misi aRmatebulebis /dedoflis/ erTguli opozicia~, rogorc mas xSirad<br />

uwodeben did britaneTSi? imdenad, ramdenadac umravlesobis partias<br />

xelewifeba sasurveli sakanonmdeblo programis `gatana~ parlamentSi sa­


166 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

kuTari xmebis meSveobiT, opoziciur partiebs, anu umciresobas, limitirebuli,<br />

Tumca ara umniSvnelo funqciis Sesruleba uwevs. isini akritikeben<br />

umravlesobis mier warmodgenil iniciativebs da calkeul SemTxvevebSi, gavlenasac<br />

axdenen Sesabamis gadawyvetilebebze. maSinac ki, rodesac opoziciuri<br />

partiis gavlena umniSvneloa, misi kritika ZiriTadad safuZvliania da<br />

pasuxismgeblobiT ganmsWvaluli, radgan oponentebi `sakuTar Tavze fiqroben,<br />

rogorc momdevno xelisuflebaze, da `keTilgonieri opozicia~ moqmedebs<br />

im farglebSi, romelsac imedovnebs, rom aseve ar gadaaWarbeben misi<br />

momavali oponentebi, roca ZalTa ganlageba Seicvleba.~ 2 aRsaniSnavia, rom<br />

britanul saparlamento tradiciaSi opoziciis cneba aranair stigmas ar<br />

ukavSirdeba. rogorc loialur opozicias, umciresobis wevrebs miaCniaT,<br />

rom maTi movaleobaa mTavrobis kritika. rogorc erTi eqsperti aRniSnavs:<br />

britanul politikur cxovrebaSi ukve tradiciad iqca, rom unda arsebobdes<br />

partia, romelic ayalibebs mTavrobas, iseve rogorc partia,<br />

romelic ayalibebs opozicias da romelic faqtobrivad warmoadgens<br />

alternatiul mTavrobas. organizebuli opozicia axla ar iTvleba<br />

sabotaJur an moRalateobriv Zalad. 1973 wlidan, opoziciis lideri<br />

iRebs specialur gasamrjelos sajaro fondidan da xalxi xSirad saubrobs<br />

`misi aRmatebulebis opoziciaze~, radgan opoziciis arseboba<br />

moiazreba, rogorc dedoflis xelisuflebis mniSvnelovani nawili. 3<br />

ori meTauri sjobs Tu erTi?<br />

aSS­sagan gansxvavebiT, sadac erTi umaRlesi xelisuflebis piri (prezidenti)<br />

erTdroulad aris saxelmwifos meTauri da mTavrobis meTauri, didi<br />

britaneTi inarCunebs gaorebuli aRmasrulebeli xelisuflebis tradicias,<br />

romelic yofs am or funqcias. britaneTis saxelmwifos meTauri aris<br />

gvirgvinosani monarqi. dedofali elisabed II­s, `savaraudod msoflios<br />

yvelaze cnobil adamians,~ ukve xuT aTwleulze metia britaneTis samefo<br />

taxti uWiravs. rogorc saxelmwifos nominaluri meTauri, monarqi ZiriTadad<br />

ceremoniul rols asrulebs saxel mwifo cxovrebaSi, uZRveba erovnul<br />

dResaswaulebTan dakavSirebul saxalxo zeimebsa da ceremoniebs, awyobs<br />

diplomatiur miRebebs elCebisa da sxva qveynebis meTaurTaTvis, garkveul<br />

saerTaSoriso RonisZiebebze warmoadgens saxelmwifos. monarqi nacionaluri<br />

simbolo da erTianobis wyaroa, romelic warmoadgens saxelmwifos da<br />

ara xelisuflebas.<br />

britaneTis xelisuflebis realuri meTauria saparlamento sistemis<br />

sayrdeni figura _ premier­ministri, romelic kabinetis ZiriTad wevreb Tan<br />

erTad (xSirad uwodeben Sida kabinets), gansazRvravs qveynis saSinao da sa ga ­<br />

reo <strong>politika</strong>s. erovnuli <strong>politika</strong> muSavdeba mTavrobis ZiriTadi gundis<br />

mier, romelic Semdgom waredgineba mTlianad kabinets. kabinetis is wevrebi,<br />

romlebic kritikul sakiTxebsa Tu sakvanZo gadawyvetilebebSi ar eTanxmebian<br />

mTavrobas, rogorc wesi, xmauris gareSe TviTonve toveben Tanamdebobas.


saparlamento demokratia<br />

167<br />

didi britaneTis ormagi aRmasrulebeli sistema warmodgenilia dedoflis elisabed<br />

II­is (marcxniv) – saxelmwifos meTauris erovnuli simbolosa da premier ministris,<br />

toni bleris (marjvniv) – qveynis xelisuflebis realuri meTauris saxiT (2007<br />

wlidan didi britaneTis premier­ministri gordon braunia _ mTargmn. Sen.).<br />

bunebrivia, yvela saparlamento sistema ar funqcionirebs britanulis<br />

msgavsad. umetesobas ar gaaCnia saparlamento mmarTvelobis xangrZlivi<br />

istoria da Zlieri tradicia, rac britanuli sistemisaTvis myar<br />

saZirkvels qmnis. amdenad, msgavsi politikuri kulturis arqonis pirobebSi,<br />

britanuli stilis demokratiuli institutebis mqone sxva qveynebis<br />

umravlesoba daweril konstitucias eyrdnoba. samwuxarod, dawerili<br />

konstituciebis umravlesobasac ara aqvs iseTi `xangrZlivi istoria<br />

da Zlieri tradicia,~ rogoric amerikul saprezidento sistemas. aqedan<br />

gamomdinare, am ori politikuri sistemis magaliTad gamoyeneba Seicavs<br />

safrTxes, rom mkiTxvelma moaxdinos mcdari gaigiveba demokratiasa da xelisuflebis<br />

stabilurobas Soris. sinamdvileSi, saprezidento Tu saparlamento<br />

demokratiebis umravlesobas xSirad uxdeba arastabilurobis<br />

xanmokle `ryevebTan~ gamklaveba.<br />

SesaZlebelia Tu ara britanuli institutebis `gadanergva~?<br />

saparlamento sistemebis umravlesoba evropaSi Camoyalibda britanuli<br />

nimuSis msgavsad. italia saparlamento mmarTvelobaze meore msoflio<br />

omis Semdeg gadavida. safrangeTSi saparlamento sistema arsebobda 1876<br />

wli dan (mesame respublikis dasawyisi) 1958 wlamde (meoTxe respublikis<br />

dasasruli). orive qveyanas amgvari mmarTvelobis gansxvavebuli gamocdileba<br />

gaaCnia.


168 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

safrangeTsa da italiaSi politikuri partiebi da parlamenti iqca wamyvan<br />

politikur Zalad. britaneTis konstituciur sistemaSi arsebuli premier­minitrisa<br />

da kabinetis, rogorc umniSvnelovanesi marTvis institutis<br />

roli, am or qveyanaSi Semcirda. tradiciulobiT, TavdaWerilobiTa da<br />

pragmatulobiT gamorCeuli britaneli xalxisagan gansxvavebiT, franguli<br />

da italiuri sazo gadoebebi ufro Rrma socialuri dapirispirebebiTa da<br />

radikaluri po litikuri partiebis mxardaWerisken midrekilebiT xasiaTdeba.<br />

orive qveyanaSi politizebis maRalma donem xeli Seuwyo mravalpartiulobis<br />

ganviTarebasa da mcire politikuri dajgufebebis warmoqmnas.<br />

amgvar viTarebaSi, partiuli sistema danawevrda, Sidapartiuli disciplina<br />

faqtobrivad moiSala da mTavroba iqca dausrulebeli sakanonmdeblo<br />

qiSpobis mZevlad. ganzogadebulad SeiZleba iT qvas, rom rac ufro aqtiuri<br />

da rTulad samarTavia sazogadoeba da ramdenadac ufro danawevrebulia<br />

politikuri speqtri, miT ufro qaosuri da aramyari xdeba xelisufleba.<br />

amgvar sazogadoebaSi mniSvnelovania Zlieri da energiuli aRmasrulebeli<br />

Stos arseboba, romelic safrangeTSi 1958 wlamde ar arsebobda, xolo italiaSi,<br />

faqtobrivad, dRemde ar arsebobs.<br />

amgvarma situaciam politikuri Cixis mdgomareobamde miiyvana orive<br />

qve yana sxvadasxva dros. safrangeTSi, mesame da meoTxe respublikis mmarTvelobis<br />

ganmavlobaSi, verc erTma partiam ver SeZlo adgilebis umravelsobis<br />

mopoveba nacionalur asambleaSi. imave periodSi, safrangeTma 119<br />

mTavroba gamoic vala, romelTa saSualo sicocxlisunarianoba mxolod<br />

weliwads Seadgenda. calkeul SemTxvevebSi ki mTavrobaTa xelisuflebaSi<br />

yofna mxolod ramdenime Tve an kvira grZeldeboda. aseTive meryeobiT xasiaTdeboda<br />

politikuri mmar Tveloba italiaSic, sadac 1945­dan 1986 wlamde<br />

40 premier­ministri Seicvala, (saSualod TiToeulis mmarTvelobis weliwadze<br />

naklebi xangrZlivobiT).<br />

ekonomika da eleqtorati<br />

britanuli dRis wesrigi: magaliTi<br />

meore msoflio omis Semdeg ekonomikis mdgomareoba did britaneTSi<br />

mTavari politiku ri sakiTxi iyo. germaniis, italiis da safrangeTis mudmivad<br />

ukeTesi maCveneblebi SeSfoTebas iwvevda. leiboristTa xelmZRvanelobiT<br />

XX saukunis 50­60­ian wlebSi britaneTi ganviTarda keTildReobis<br />

saxelmwifos modelad, rogorc mas keTilganwyobili damkvirveble bi uwodebdnen.<br />

1970­ian wlebSi britaneTis daRmavali ekonomika `stagflaciam~<br />

(inflaciisa da recesiis yvelaze cudma kombinaciam) daasusta.<br />

konservatori lideri margaret tetCeri didi, Zlieri mTavrobis mkacri<br />

oponenti iyo. 1979 wels, premier ministrad gaxdomis Semdeg tetCerma<br />

saxelmwifo sawarmoebis xelaxa li privatizacia da britaneTis ekonomikis<br />

sistematuri dabalanseba daiwyo. miuxedavad imisa, rom 1980­ian wleb­


saparlamento demokratia<br />

169<br />

Si tetCeris xelmZRvanelobiT, ekonomikis mdgomareoba gaumjobesda, did<br />

britaneTSi SedarebiT kvlav maRalia umuSevroba, arasaxarbieloa zrda da<br />

pasiuria sawarmoo seqtori. 1992 wels tetCeri sakuTari survilis sawinaaRmdegod<br />

gadadga. konservatorebma arCevnebSi rogorRac kidev erTi<br />

gamarjveba moipoves da jon meijorma, tetCeris memkvidrem, qveyanas igive<br />

ekonomikuri kursi SeunarCuna. meijoris xelmZRvanelobiT britaneTis ekonomikam<br />

winsvla daiwyo _ 1996 wels 2.2%, xolo 1997 wels – 3.2%­iT gaizarda.<br />

inflacia zomieri iyo, daaxloebiT 2.5%. 1997 wlis dasawyisSi umuSevrobis<br />

donec ki Semcirda 6.2%­mde (SeadareT safrangeTis umuSevrobis dones, romelic<br />

12%­s Seadgenda).<br />

britaneli amomrCevlebi jer isev cud gunebaze iyvnen da 1997 wlis<br />

maisSi, pirvelad Tvrameti wlis manZilze, konservatorebs xelisuflebidan<br />

iSorebdnen. amis erTi mizezi is iyo, rom statistikuri monacemebis<br />

miuxedavad, britaneTis saSualo klasis mravali warmomadgeneli cxovrebis<br />

xarisxis dacemas grZnobda. axlad arCeuli premier ministris toni bleris<br />

winaSe mniSvnelovani ekonomikuri da politikuri kiTxva dadga evropis ekonomikur<br />

kavSirSi gaerTianebasTan dakavSirebiT.<br />

gadasaxadebi da saxelmwifo xarjebi<br />

1979 wels, konservatorebis arCevnebSi gamarjvebis dros, leiboristuli<br />

partiis danatovari gadasaxadebi mTliani Sida produqtis (mSp) daaxloebiT<br />

40% Seadgenda. premier­ministrma margaret tetCerma gadasaxadebis<br />

tvirTis Semcirebis Sesaxeb danapirebi Seasrula da 1990­iani wlebis dasawyisSi<br />

gadasaxadebi mSp­s 34%­s Seadgenda. magram am uSedego statistikam<br />

muSaTa klass gadasaxadebis tvirTi ver Seumsubuqa. 1994 wels finansTa<br />

saministros monacemebma aCvena, rom jon meijoris konservatorTa mier<br />

ganxorcielebuli cvlilebebis Sedegad gadasaxadebis saSualo gadamxdeli<br />

1994­95 wlebSi, 1978­79 (leiboristTa xelisuflebaSi yofnis bolo weli)<br />

wlebTan SedarebiT, sakuTari Semosavlis ufro met wils Tmobda. arCevnebamde<br />

sociologiurma gamokiTxvam aCvena, rom amomrCevlebi axali leiboristuli<br />

xelisuflebisagan gadasaxadebis gazrdas moelodnen, Tumca bevri<br />

ise iyo ganrisxebuli jon meijorze, rom yvelafris miuxedavad leiboristebisTvis<br />

apirebda xmis micemas. Tavis mxriv, toni bleri amomrCevlebs<br />

dahpirda, rom saSemosavlo gadasaxadis ganakveTi ar gaizrdeboda da gaTbobaze<br />

damatebuli Rirebulebis gadasaxads (dRg) Sekvecda.<br />

terorizmi da GrdiloeT irlandia<br />

1969 wlidan moyolebuli kaTolike da protestanti eqstremistebis<br />

mier ganxorcielebuli Zaladobrivi qmedebebis Sedegad daaxloebiT 3<br />

aTasi adamiani daiRupa. 1994 wlis cecxlis Sewyvetamde irlandiis respublikurma<br />

armiam teroristuli Setevebi ganaxorciela, ra Ta britanelebs<br />

CrdiloeT irlandia daetovebinaT: scades rogorc tetCeris, aseve meijoris<br />

mokvla. 1990 wels armiis teroristebma ian gou _ parlamentis konser­


170 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

vatori wevri da tetCeris mesaidumle mokles. problemis gadaWrisas unda<br />

gaeTvaliswinebinaT im protestantTa moTxovnebi, romelTac britaneTis<br />

mxardaWera hqondaT da ricxobrivad aWarbebdnen CrdiloeT irlandiaSi<br />

mcxovreb kaTolikeebs, aseve kaTolikeTa moTxovnebi, romlebic irlandiis<br />

respublikis umravlesobas Seadgendnen. problemis mogvarebis imedi<br />

1998 wlis aprilSi Caisaxa, rodesac dainteresebuli mxareebi mravalmxriv<br />

xelSekrulebaze SeTanxmdnen. xelSekrulebiT CrdiloeT irlandiaSi TviTmmarTveloba<br />

aRdga. mis safuZvelze Seiqmna axali politikuri institutebi,<br />

romelTa mizani kaTolike umciresobaTaTvis meti politikuri xmis mini­<br />

Weba da imavdroulad, CrdiloeT irlandiis britaneTis nawilad darCenis<br />

Taobaze protestantTa moTxovnis gaTvaliswineba iyo. miuxedavad yvelafrisa,<br />

daZabulobis Sedegad 2001 wels konfliqti isev gaCaRda da momavali<br />

gaurkveveli gaxada.<br />

Tumca, mcdari iqneboda im daskvnis gamotana, rom saparlamento<br />

sistema arsad muSaobs britaneTis garda. naxevar saukuneze metia es wyoba<br />

dominirebs TiTqmis mTels evropul kontinentze CrdiloeTidan _<br />

skandinaviidan dawyebuli (SvedeTi, norvegia, dania), samxeTiT _ iberiis<br />

naxevarkunZulamde (espaneTi da portugalia), iseve rogorc germaniaSi,<br />

avstriaSi, belgiaSi, niderlandebsa da SveicariaSi. saparlameto demokratiebis<br />

ricxvs miekuTvneba aseve fineTi, irlan dia, saberZneTi, poloneTi,<br />

CexeTis respublika, ungreTi, slovakeTi da slovenia, iseve rogorc sxva<br />

ramdenime post­komunisturi qveyana aRmosavleT evropaSi. SeiZleba iTqvas,<br />

rom saparlamento wyoba aris didi britaneTis saCuqari mTlianad evropisaTvis.<br />

demokratiis Seguebadoba: xuTi SemTxveva<br />

rogor muSaobs saparlamento mmarTvelobis forma sxva qveynebSi? imuSavebs<br />

Tu ara amgvari forma avtoritaruli tradiciebis qveynebSi? risi Tqma<br />

SeiZleba im qveynebze, sadac adgili aqvs politikur arastabilurobas da<br />

revoluciebsac ki? SesaZloa Tu ara gansxvavebuli politikuri kulturis<br />

pirobebSi demokratiam moikidos fexi?<br />

safrangeTis, germaniis, iaponiis, indoeTisa da israelis magaliTebma<br />

cxadyo, rom demokratia gacilebiT ufro Seguebadia, vidre es TeoretikosTa<br />

umetesobas warmoedgina. es mniSvnelovania, radganac demokratia<br />

TiTqmis yvelgan savaldebulo qebis obieqtad gadaiqca. msoflios<br />

TiTqmis yvela qveyana, raoden tiranuli xasiaTisac unda iyos igi, garegnulad<br />

iZens konstituciurobis elfers da sakuTar Tavs demokratiulad<br />

acxadebs. im qveynebSi, sadac media xelisuflebis mier kontrolirdeba, sadac<br />

ucxoelebisaTvis gadaadgileba da kontaqtebis damyareba SezRudulia,<br />

sadac Cveulebriv moqalaqeebs gamudmebiT policiuri represiebis SiSis<br />

gancda awuxebT, mTavrobas realurad araferi zRudavs imaSi, rom demokra­


saparlamento demokratia<br />

171<br />

tiuloulobasa da liberaluri Rire bulebebis erTgulebaze isaubros da<br />

imavdroulad, devnides, amcirebdes da aSinebdes saku T ar moqalaqeebs.<br />

eWvgareSea, rom demokratiis mzardi popularoba arnaxul masStabebs iZ ens<br />

(Tumca, ar aris universaluri) _ CrdiloeT afrikis muslimuri qveynebi,<br />

axlo aRmosavleTisa da samxreTi aziis zogierTi saxelmwifo am mxriv gamonaklisia.<br />

yvelaze mkacri diqtatoruli reJimebic ki demokratiulobaze<br />

acxadeben pretenzias. niSnavs Tu ara es imas, rom demokratia mmarTvelobis<br />

saukeTeso formaa da amas aRiareben kidec?<br />

am kiTxvaze pasuxi ar aris martivi. zogierT ers aqvs tradiciebi _ magaliTad,<br />

avtoritaruli politikuri tradiciebi _ romelic demokratias<br />

arabunebrivad da arasasurveladac ki warmoaCens. sxvebis Cveulebebi da<br />

kulturuli memkvidreoba, sruliad SeuTavsebelia demokratiis ideisaTvis<br />

umniSvnelovanes individualizmisa da egalitarianiz mis principebTan. dabolos,<br />

im qveynebSi, romelebsac awuxebs Warbi mosaxleobisa da sakvebze permanentuli<br />

deficitis problemebi, konstitucionalizmi sruliad usargeblo<br />

da abstraqtul cnebad miaCniaT. xalxisaTvis, romelic SimSilis zRvarzea,<br />

nebismieri xelisufleba, romelic SeZlebs maTi sasicocxlo mniSvnelobis<br />

problemis Semsubuqebas, ukve TavisTavad kargi xelisuflebaa.<br />

Bbevr qveyanas mouxda sakmaod rTuli kulturuli, socialuri Tu eTnikuri<br />

winaaRmdegobebis gadalaxva warmomadgenlobiTi mmarTvelobis<br />

Camoyalibebis gzaze. sakmaod axlo warsulSi, eqstremalurma individualizmma<br />

da samoqalaqo TviTSegnebis naklebobam saeWvo gaxada demokratiis<br />

mizanSewoniloba safrangeTSi. miuxedavad amisa, mexuTe respublika ager<br />

ukve meoTxe aTwleulia funqcionirebs, rac swrafi politikuri cvlilebebis<br />

istoriis mqone erisaTvis mniSvnelovani miRwevaa. bevri analitikosi<br />

pirveli msoflio omis Semdgom daarsebuli germaniis vaimaris respublikis<br />

dacemas ukavSirebda germanelTa antidemokratiul miswrafebebs, rac germanul<br />

sazogadoebaSi zedmiwevniTi wesrigisa da disciplinis Camoyalibebis<br />

survils gulisxmobs. magram dasavleT germaniis Semdgomma warmatebam am<br />

Teorias safuZveli gamoacala. aseve, iaponiasac demokratiuli cxovrebis<br />

gamocdileba ar hqonia meore msoflio omamde da misi konsensusis principze<br />

damyarebuli da@ patron­klienteluri tipis urTierTobebze agebuli<br />

sazogadoeba sruliad winaaRmdegobrivi Canda demokratiis ganviTarebisaTvis.<br />

Tumca, iaponia ukve naxe vari saukunea demokratiul mmarTvelobas<br />

axorcielebs. rogorc mogvianebiT vnaxavT, indoeTi da israeli aseve qmediT<br />

demokratiebs warmoadgenen pirvel SemTxvevaSi sazogadoebis mkveTri si­<br />

Wrelis, xolo meore SemTxvevaSi mudmivi dapirispirebebis pirobebSi.<br />

sainteresoa gavarkvioT, es magaliTebi gamonaklisia, Tu marTlac adasturebs,<br />

rom arasworia ganzogadebiTi daskvna demokratiis zogierT sazogadoebaSi<br />

ararelevanturobis Sesaxeb? safrangeTis, germaniis, iaponiis, indoeTisa<br />

da israelis magaliTebi cxadyofen, rom demokratia mmarTvelobis<br />

saocrad moq nili da adaptirebadi formaa.


172 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

safrangeTi: prezidenti parlamentis winaaRmdeg<br />

amerikis saprezidento da brinateTis saparlamento sistemebi warmoadgens<br />

demokratiuli mmarTvelobis or gansxvavebul formas. mexuTe respublikis<br />

periodSi safrangeTi warmatebulad iTavsebs orive sistemisaTvis<br />

damaxa siaTebel elementebs.<br />

mexuTe respublika: hibriduli sistema<br />

1958 wels mexuTe respublikis Seqmna misi winamorbedebis naklovanebebis<br />

gamosworebis mcdeloba iyo. misma damfuZnebelma Sarl de golma (1890­1970)<br />

am nakls franguli politikis fataluri kvanZi uwoda_ uZluri aRmasruleblebi<br />

imarTebodnen ficxi kanonmdeblebis mier. xelisuflebis qronikuli<br />

paralize ba da saxalxo imedebis gacrueba konstituciuri wesrigis<br />

sistematuri damxobis provocirebas axdenda. rogorc de goli xSirad<br />

aRniSnavda, respublikuri mmarTvelobis damyarebis pirveli sami mcdeloba<br />

safrangeTSi diqtaturiT damTavrda. safrangeTis istoria 1878 wlidan 1958<br />

wlamde imis mSvenieri ilustraciaa, rac @`federalistis~@ avtorebs kargad<br />

esmodaT: xelmZRvanelobas moklebuli xelisuflebas sakuTar Tavze uaresi<br />

mteri ar hyavs.<br />

meoTxe respublikis periodSi (1946­58) mTavroba saSualod eqvs TveSi<br />

icv leboda. politikuri partiebis arnaxulma siWarbem, romelTa nawilis<br />

sicocxlisunarianoba Zalian xanmokle iyo, safrangeTis saparlamento<br />

sistema parodiad aqcia. metic, politikuri speqtris sxvadasxva polusze<br />

mdebare partiebi _ memarjvene golistebi da memarcxene komunistebi _<br />

cdilobdnen Ziri gamoeTxaraT meoTxe resublikis konstituciisaTvis.<br />

erTaderTi sakiTxi, razec es ori partia Tanxmdeboda, iyo is, rom meoTxe<br />

respublika ana Temaa, da amitom periodulad TanamSromlobdnen mTavrobis<br />

damxobis mizniT. am or @eqstremistul@ partias erToblivad hqonda sakmarisi<br />

Zala nacionalur asambleaSi, rom daebrkolebinaT arasasurveli sakanonmdeblo<br />

iniciativebi daam gziT gadaeyenebinaT susti koaliciuri mTavrobebi<br />

(aseT qmedebas uaryofiTi veto ewodeba).<br />

safrangeTSi bevrs imedi hqonda, rom 1958 wlis konstitucia qveyanaSi<br />

gamefebul politikur arastabilurobas daasrulebda. axali konstitucia<br />

SedarebiT mokled da gasagebi eniT iyo dawerili. misi debulebebi de golis<br />

politikur Sexedulebebs efuZneboda, risi ZiriTadi principebi man Tavis<br />

cnobil gamosvlaSi konstituciis miRebamde 12 wliT adre ase Camoayaliba:<br />

@aSkaraa, rom aRmasrulebeli xelisufleba ar unda iyos damokidebuli<br />

parlamentze, romelic, Tavis mxriv, orpalatiania da warmoadgens<br />

sakanonmdeblo xelisuflebas. winaaRmdeg SemTxvevaSi, adgili eqneba<br />

pasuxismgeblobebis aRrevas, sadac mTavroba sxva araferi iqneba Tu<br />

ara partiuli delegaciebis dajgufeba... safrangeTis xelisuflebis<br />

erTianoba, koordinirebuloba da Sida wesrigi unda iqces mTavar


saparlamento demokratia<br />

amocanad, Torem qveynis mmarTveloba iqceva uunarod da sneulad.<br />

maS rogor unda iqnas miRweuli amgvari erTianoba, koordinirebuloba<br />

da wesrigi, Tu aRmasrulebeli xelisufleba gamomdinarobs sxva<br />

organo dan, romelic wesiT mis dabalansebas unda axdendes da mTavrobis<br />

TiToeuli wevri, romelic qveynis warmomadgenlobiTi organos<br />

winaSe koleqtiur pasuxismgeblobas unda iziarebdes, araferia, Tu<br />

ara sakuTari partiis emisari? amitomac aRmasrulebeli xelisufleba<br />

unda iyos warmodgenili saxelmwifos meTauris saxiT, romelic iqneba<br />

partiebisagan damoukidebeli da airCeva im organos mier, romelic<br />

moicavs parlamentsac, magram masze ufro farToa...<br />

saxelmwifos meTauris prerogativaa sazogado interesebis gan xilva<br />

mis mier SerCeul pirebTan erTad da aseve, parlamentis orientaciis<br />

gaTvaliswinebiT. misive uflebaa ministrTa nominireba da maT<br />

Soris, pirvel rigSi premier­ministris dasaxeleba, romelmac unda<br />

war marTos mTavrobis <strong>politika</strong> da muSaoba. misi movaleobaa kanonis<br />

propaganda da gancxadebebis gakeTeba, radganac isini vrceldeba<br />

mTeli saxelmwifos moqalaqeebze. aseve, is unda xelmZRvanelobdes<br />

kabinets da am funqciiT daicvas erovnuli gangrZobiToba. man unda<br />

Seasrulos arbitris funqciac, romelic yoveldRiur politikur<br />

garemoebebze maRla dgas da uzrunvelyofs kabinetis normalur muSaobas,<br />

an gansakuTrebuli areulobis periodSi, daniSnos arCevnebi,<br />

raTa xalxma gamoavlinos misi suverenuli gadawyvetileba am gziT.<br />

man, im SemTxvevaSi, Tu qveyana raime safrTxis winaSe dadgeba, unda<br />

aiRos qveynis usafrTxoebis garantiebisa da yvela im xelSekrulebis<br />

Sesrulebis valdebuleba, rasac safrangeTi SeuerTdeba. 4<br />

173<br />

saerTo jamSi, mTavari konstituciuri sistemis sqemaSi, rasac de goli<br />

daJinebiT moiTxovda, iyo Zlieri aRmasruleblis arseboba, romelsac unda<br />

gaewonasworebina gamudmebiT danawevrebuli parlamenti; aRmasrulebeli<br />

xe li suflebis centralur figurad ki moiazreboda saxelmwifos meTauri<br />

(prezidenti) da ara premier­ministri.<br />

aRmasrulebeli xelisufleba<br />

sajaro xelisuflebis CamoyalibebasTan dakavSirebuli de golis koncefciis<br />

ZiriTadi elementebi 1958 wlis konstituciis TiTqmis yvela<br />

debulebaSia asaxuli. saparlamento modelis Sesabamisad, safrangeTis<br />

aRmasrulebeli xelisuflebac dayofilia. konstituciis mixedviT, premier­ministri<br />

aris mTavrobis meTauri, xolo prezidenti ki saxelmwifos<br />

meTauria. britaneli monarqisagan gansxvavebiT, bunebrivia, safrangeTis<br />

prezidenti arCeulia demokratiuli wesiT da gacilebiT meti politikuri<br />

Zalauflebac aqvs. saf rangeTis prezidenti, romlis farTo uflebebi Tavad<br />

de golis ambiciebs moarges, qveynis wamyvani politikuri figuraa. igi<br />

damoukidebelia saknonamdeblo Stosagan, gaaCnia Zalauflebis mravali


174 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

berketi da saprezidento posts gansazRvruli vadiT ikavebs (Svidi weli<br />

1962­dan 2000 ww., amJamad xuTi weli).<br />

konstituciam prezident de gols konfliqturi interesebisa da konkuren<br />

ti politikuri partiebis momrigeblis funqciac SeuTavsa. konstituciam<br />

aseve mianiWa de gols da mis memkvidreebs sagareo politikis sferoSi<br />

upiratesi uflebebi. prezidents SeuZlia daniSnos da gaaTavisuflos premier­ministri,<br />

daiTxovos sakanonmdeblo organo, daniSnos axali arCevnebi,<br />

gamoacxados sagangebo mdgomareoba, gamosces kanonis Zalis mqone brZanebulebebi<br />

da uxelmZRvanelos kabinetis sxdomebs. garda amisa, prezidentma<br />

SeiZleba Caataros erovnuli re ferendumi qveynisaTvis gansakuTrebuli<br />

mniSvnelobis sakiTxebze.<br />

1958 wlis konstitucia Tavdapirvelad iTvaliswinebda, rom prezidenti<br />

arCeuli unda yofiliyo amomrCevelTa kolegiis mier, romelSic Sevidodnen<br />

adgilobrivi da cetraluri xelisuflebis warmomadgenlebi, raTa am


saparlamento demokratia<br />

175<br />

gziT prezidenti yoveldRiur <strong>politika</strong>ze maRla damdgariyo. 1962 wels de<br />

golma TviTneburad daniSna referendumi, sadac frang xalxs prezidentis<br />

pirdapiri wesiT arCevis sakiTxi unda gadaewyvita (`TviTneburad~ imdenad,<br />

ramdenadac mas konstitucia cvlilebebis Setanis procesSi nacionaluri<br />

asambleis gverdis avlis uflebas ar aZlevda). referendumma, absoluturi<br />

umravlesobis gadawyvetilebiT, safrangeTis prezidentis mmarTvelobas<br />

saxalxo mandati mianiWa. de golma kargad icoda, rom demokratiuli mmarTvelobis<br />

pirobebSi araferi aZlevs politikur liders imxela Zalauflebas<br />

da legitimurobas, rogorc amomCevelTa pirdapiri mxardaWera.<br />

safrangeTSi premier­ministrs prezidentTan SedarebiT naklebi Zalaufleba<br />

da gavlena aqvs, Tumca ukanasknel periodSi am or instituts Soris<br />

gacilebiT meti balansia, vidre de golis mmarTvelobis dros iyo. premieri<br />

prezidentis mier irCeva da emsaxureba mis nebas. rogorc mTavrobis<br />

meTauri, premieri marTavs ministrTa kabinets da sakanonmdeblo organos<br />

winaSe pasuxismgebelia sajaro <strong>politika</strong>sa da erovnul Tavdacvaze. premieri<br />

da misi kabineti Tvalyurs adevnebs da akontrolebs mTavrobisa da<br />

biurokratiis muSaobas. Tumca, mexu Te respublikis konstitucia zustad<br />

arc gansazRvravs ra uflebamosilebani da funqciebi aqvs prezidents, da<br />

ra _ premier­ministrs. de gols, frangul <strong>politika</strong>Si misi mniSvnelobidan<br />

gamomdinare, moswonda konstituciis miseburi interpretirebis SesaZleblobis<br />

arseboba. amitom, de golis mmarTvelobis periodSi, saprezidento<br />

Zalaufleba Zalze moqnili iyo da mocemul momentSi yvela saWiro resursisa<br />

da berketis gamosayenebis SesaZleblobas uqmnida.<br />

de golis Semdgom, arcerTi prezidenti ar yofila ase dominanturi<br />

frangul <strong>politika</strong>Si. miuxedavad imisa, rom socialist fransua miterans<br />

safrange Tis prezidentis posti 14 wlis ganmavlobaSi ekava (1981­1995), misi<br />

reputacia verasdros miuaxlovda de golis reitings. Tumca, miteranis<br />

mmarTvelobis umetes periodSi ZalTa balansi mainc prezidentis sasargeblod<br />

ixreboda premieris sapirispirod. safrangeTs, mexuTe respublikis<br />

daarsebidan 1988 wlamde, ar hyolia iseTi premieri, romelic prezidentis<br />

Zalauflebas daabalansebda an daCrdilavda. 1986 wlis erovnul arCevnebSi<br />

miteranis socialistur partiaze centristul­memarjvene partiis gamarjvebis<br />

Semdgom or weliwadSi safrange Tis premieri am ukanasknelis warmomadgeneli<br />

Jak Siraki gaxda. 1997 wels ki li onel Jospeni gaxda premierministri<br />

mas Semdeg, rac misma socialisturma partiam erovnul arCevnebSi<br />

daamarcxa ori wlis win prezidentad arCeuli Sirakis momxreebi nacionalur<br />

asambleaSi. orive SemTxvevaSi, prezidentis partiis warumatebloba parlamentSi<br />

saprezidento gavlenis Sesustebasa da axali premieris (da mTavari<br />

opoziciuri partiis lideris) Tundac droebiT politikur upiratesobaSi<br />

gamoixata.<br />

erovnuli asambleis SezRuduli roli<br />

Tuki saprezidento instituti mexuTe respublikis realuri poli­


176 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

tikuri monapovaria, garkveulwilad Sesustda saparlamento Sto. igi<br />

or palatad: se natad da erovnul asamblead aris gayofili. safrangeTis<br />

senati, romelsac SezRuduli uflebamosileba gaaCnia, irCeva arapirdapiri<br />

gziT, xolo erovnuli asamblea irCeva pirdapiri wesiT mravalmandatiani<br />

raionebidan ormagi xmis micemiT (oretapiani arCevnebis Sedegad).<br />

erovnulma asambleam unda daamtkicos yvela wardgenili kanonproeqti da<br />

amdenad aRasrulos misi ZiriTadi sakanonmdeblo uflebamosileba. Tumca,<br />

1958 wlis konstituciaSi kanonis cneba sakmaod viwrod aris ganmartebuli.<br />

bevri naxevrad sakanonmdeblo gadawyvetileba aRmasruleblis kompetenciaSi<br />

rCeba, romelsac, sxvaTa Soris, `brZanebulebiTi kanonis~ gamocemis<br />

ufleba aqvs.<br />

erovnuli asamblea ufro saintresoa im uflebamosilebebis ganxilvis<br />

TvalsazrisiT, romelic mas ar gaaCnia, nacvlad imis CamoTvlisa, rac mis<br />

kompetenciaSi Sedis. aRmasrulebeli xelisufleba gansazRvravs safrangeTis<br />

parlamentis dRis wesrigs. parlaments gaaCnia mxolod komitetebis<br />

SezRuduli raodenoba, mas SeuZlia imuSaos weliwadSi mxolod eqvsi Tvis<br />

ganmavlobaSi da ara aqvs finansuri kanonproeqtebis wardgenis ufleba.<br />

Tuki is raime mizeziT ver moa xerxebs aRmasruleblis mier wardgenili<br />

biujetis damtkicebas mocemul vadamde, maSin biujeti ZalaSi Sedis aRmasruleblis<br />

dekretis safuZvelze. metic, SesaZloa aRmasrulebelma mosTxovos<br />

parlaments kanonproeqtTa mTel pakets erTdroulad uyaros kenWi.<br />

dabolos, mTavrobas SeuZlia raime konkretul qmedebaze moiTxovos parlamentisagan<br />

ndobis xma. Tu amgvar SemTxvevaSi parlamentis gadawyvetileba<br />

iqneba uaryofiTi, maSin erovnuli asamblea faqtobrivad iTxovs mTavrobis<br />

gadayenebas da prezidents aniWebs arCevanis uflebas, daakompleqtos<br />

alternatiuli mTavroba an daniSnos axali arCevnebi. magram, rogorc wesi,<br />

kanonmdeblebs arcTu ise xiblavT axali arCevnebis idea, miT umetes, Tu maT<br />

mTavrobisaTvis undoblobis gamocxadebiT gavleniani prezidentis ukmayofileba<br />

gamoiwvies.<br />

de goli imdenad Sors wavida parlamentze kidev ufro didi upiratesobis<br />

mosapoveblad, rom man sakmaod sainteresod SeakavSira ramdenime calkeuli<br />

kons tituciuri debuleba. misi miTiTebiT, mTavrobas SeeZlo moeTxova<br />

sakiTx Ta paketze kanonmdebelTa mxardaWera erTiani kenWisyris gziT da<br />

Semdgom es mxar daWera sulac ndobis upirobo gamocxadebad eqcia. mas Semdeg,<br />

rac 1969 wels de golma datova <strong>politika</strong>, safrangeTis prezidentebi<br />

erovnul asamb leas SedarebiT ufro meti pativiscemiT epyrobian.<br />

politikuri partiebi<br />

safrangeTSi politikuri partiebis sakmaod didi speqtria. evropis sxva<br />

mravalpartiul sistemaTa msgavsad, safrangeTSic politikuri partiebi<br />

kla sificirebulni arian memarjvene da memarcxene Zalebad. umniSvnelovanesi<br />

memarcxene partiebi arian komunisturi da socialisturi (Sesabamisad,<br />

radikaluri da liberaluri orientaciis).


saparlamento demokratia<br />

177<br />

Jak Sirakma, neogolistma premier­ministrma 1995 wlis maisSi socialisti prezidenti<br />

fransua miterani Secvala. 1997 wlis ivnisSi prezidentma Sirakma axali saparlamento<br />

arCevnebi moiTxova da iZulebuli gaxda socialisti lionel Jospeni daesaxelebina<br />

axal premier­ministrad, mas mere rac centristuli partiebi memarcxene<br />

partiebTan damarcxdnen. 2002 wlis gazafxulze Jospeni saprezidento arCevnebSi<br />

marcxis Semdeg gadadga.<br />

meore msoflio omis Semdeg 1970 wlamde komunisturi partia saSualod<br />

xmaTa 20 procents iRebda erovnul arCevnebSi. Tumca, bolo ori aTwleulis<br />

ganmavlobaSi misi poziciebi mniSvnelovnad Sesustda. socialisturi partia<br />

iqca memarcxeneTa mxardaWeris ZiriTad mimRebad. 1981 wels socialisturma<br />

partiam STambeWdavi gamarjveba moipova arCevnebSi, xolo misi kandidati, fransua<br />

mite rani safrangeTis prezidenti gaxda. miuxedavad imisa, rom 1986 wlis<br />

arCevnebSi partiis mimarT mxardaWeram iklo, socialistebma poziciebi 1988<br />

wels miteranis xelmeored arCevisas aRidgines da kvlavac wamyvan politikur<br />

Zalad iqcnen parlamentSi (Tumca, maT ar hqondaT mandatebis umravlesoba).<br />

1990­iani wlebSi saxalxo mxardaWera centristul­memarjvene Zalebisaken<br />

gadaixara. 1993 wels ki maT absoluturi gamarjveba izeimes da erovnul<br />

asambleaSi daibrunes dominanturi pozicia. ori wlis Semdeg, neogolisti<br />

kandidati _ Jak Siraki arCeuli iqna qveynis prezidentad. Sirakis arCevam,<br />

romelsac da emata imave wels centristuli­memarjvene Zalebis triumfi<br />

senatis arCevnebSic, konservatiuli Zalebs marTvis sruli sadaveebi<br />

Caugdo xelT, Tumca ara xangrZlivi vadiT. 1997 wels prezident Sirakis<br />

mierve vadaze adre daniSnulma saparlamento arCevnebma yvela gaakvirva,<br />

gansakuTrebiT TviTon Siraki, rome lic mniSvnelovani saxalxo mxardaWeris<br />

mopovebas eloda misi seriozuli ekonomikuri programis gamo. magram<br />

memarcxene Zalebma, isev socialistTa xelmZRvanelobiT, damajerebeli<br />

gamarjveba moipoves. Siraks aRar hqonda sxva arCeva ni, garda socialisti<br />

lionel Jospenis axal premier­ministrad gamocxadebisa.


178 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

TavisTavad is faqti, rom Jan mari le penis ultra memarjvene nacionalisturma<br />

partiam 1997 wlis arCevnebSi mxolod erTi saparlamento mandati<br />

miiRo, safrangeTis oretapiani saarCevno proceduris ucnauri Sedegia.<br />

gamarjvebulis gamosavlenad saWiroa arCevnebis meore turis Catareba im<br />

saarCevno olqebSi, sadac pirvel etapze verc erTi kandidati ver miiRebs<br />

gadamwyvet umravlesobas (Tumca, unda aRiniSnos, rom 2002 wlis arCevnebSi<br />

le penis STambeWdavma poziciebma saprezidento arCevnebis pirvel turSi<br />

ultramemarjveneebs gaZlierebisaTvis damatebiTi biZgi misca). xSirad,<br />

urTierTmsgav si politiku ri Sexedulebebis mqone partiebi arCevnebis<br />

pirvel da meore turs Soris ayalibeben aliansebs, sxvadasxva olqSi erTmaneTis<br />

kandidatebis mxar daWeris piro biT, riTac parlamentSi marginaluri<br />

da radikaluri partiebis gavlena mcirdeba.<br />

konstitucia zewolis qveS: balansis gamocda<br />

1964 wels, premier­ministrma JorJ pompidum (romelic mogvianebiT safrangeTis<br />

prezidenti gaxda, 1969­1974) mexuTe respublikis rTuli institucionaluri<br />

balansi imgvarad aRwera, rom is dReisTvisac adekvaturia:<br />

safrangeTma airCia Sualeduri mmarTvelobis forma amerikul saprezidento<br />

sistemasa da britanul saparlamento sistemas Soris, sadac<br />

sa xelmwifos meTauris (romelic gansazRvravs saerTo politikur<br />

kurss) Za laufleba saxalxo mxardaWeridan momdinareobs, magram am<br />

Zalauflebis ganxorcieleba mxolod mTavrobasTan erTad SeuZlia,<br />

romelsac Tavadve airCevs da waradgens, Tumca am ukanasknelma, saku­<br />

Tari Tavis gadasarCenad, unda SeinarCunos asambleis ndoba. 5<br />

mexuTe respublikam safrangeTs stabiluri demokratia moutana naxevari<br />

saukunis ganmavlobaSi. 1958 wlis konstituciaze dafuZnebulma sistemam<br />

ufro kargad imuSava, vidre misma winamorbedebma, ukve oTxjer met xans<br />

gastana vidre meoTxe respublika da gacilebiT ufro nakleb meryevi aRmoCnda<br />

vidre mesame respublika. de golis gavlenam misi prezidentobis Semdegac<br />

did xans gastana. misma memkvidreebma ganagrZes erovnul Rirsebasa da<br />

damoukideblobaze orientirebuli <strong>politika</strong>, romelic emyareboda swrafad<br />

ganviTarebad evropaSi safrangeTis wamyvani rolis degoliseul xedvas, mis<br />

survils, kidev ufro aemaRlebina saerTaSoriso asparezze qveynis prestiJi<br />

(maT Soris, rogorc erT­erTi birTvuli saxelmwifosi). de golis memkvidreobis<br />

kidev erT ilustracias warmoadgens Zlieri erovnuli ekonomikis<br />

modeli, sadac, franguli tradiciiT, aRiarebulia saxelmwifos didi roli<br />

da aseve, gaTvaliswinebulia sabazro ekonomikis principebi.<br />

mTeli am periodis ganmavlobaSi erovnuli asambleac mxars uWerda<br />

am <strong>politika</strong>s. mxolod erTi xanmokle gamonaklisi dadga 1981 wlis SedegebTan<br />

erTad, romelmac socialistebs aRmasrulebel da sakanonmdeblo<br />

arCevnebSi gamarjveba moutana. warmatebiT STagonebulma socialistebma,


saparlamento demokratia<br />

179<br />

xelisuflebaSi mosvlisTanave gaaZlieres socialuri programebi da franguli<br />

industriis didi nawilis nacionalizacia moaxdines. Tumca, rogorc<br />

ki sabazro ekonomikis sapirispirod gatarebuli memarcxene politikis<br />

Sedegad qveynis ekonomikam stagnacia daiwyo, amomrCevelma socialistebi<br />

dasaja da1986 wlis arCevnebSi Zalauflebis sadaveebi isev memarjvene­centristebs<br />

daubruna. gzavnili aSkara iyo: sakmarisia, Tavi dagvanebeT.<br />

zogierTi mosazrebis Tanaxmad, rac ufro moSorebulia prezidenti<br />

sazogadoebrivi azrisagan, miT ufro metad demokratiuli xdeba franguli<br />

sistema im sazogadoebisaTvis, romelsac igi emsaxureba. iqidan gamomdinare,<br />

rom prezidenti 2000 wlamde Svid weliwadSi erTxel, xolo axali parlamenti<br />

xuT weliwadSi erTxel mainc irCeva, arCevnebis sixSire da masTan<br />

dakavSirebuli mzadeba franguli politikis erT­erT mniSvnelovan nawils<br />

warmoadgens. marTlac, 1962­dan 1997 wlamde ToTxmetjer Catarda arCevnebi.<br />

erT­erTi avtoris TqmiT, `saarCevno taqtikis logikidan gamomdinare,<br />

grZelvadian programebs momentalur Sedegebze gaTvlili <strong>politika</strong> da partiuli<br />

aliansebi sWarbobs~. 6 (arCevnebi kidev ufro meti sixSiriT tardeba<br />

aSS­Si, magram warmomadgenelTa palatis arCevnebi yovel or weliwadSi an<br />

senatis mesamedis ganaxlebasTan dakavSirebuli procesebi, rogorc wesi,<br />

didi eleqtoraluri interesiT da aqtivobiT ar gamoirCeva).<br />

mexuTe respublikis dasawyisSi arsebobda imis potenciuri safrTxe,<br />

rom safrangeTis gayofili aRmasrulebeli xelisufleba mniSvnelovan<br />

winaaRmde gobebs Seqmnida im SemTvevaSi, Tu prezidenti da premieri sxvadasxva<br />

politikuri Zalebis warmomadgenlebi iqnebodnen, sxvadasxva politikur<br />

ideologi as gaatarebdnen da gansxvavebuli politikuri xedva eqnebodaT.<br />

dRemde sami amgvari precedenti iyo, Tumca amas raime mniSvnelovani problema<br />

namdvilad ar gamouwvevia. 1986 wels, roca memarjvene Zalebma gaimarjves<br />

erovnul arCevnebSi, socialisti prezidenti fransua miterani iZulebuli<br />

iyo moewvia pari zis neogolisti meri Jak Siraki premierad, romelsac<br />

unda Camoeyalibebina axali mTavroba. 1993 wels, roca socialistebi ganmeorebiT<br />

damarcxdnen saparlamento arCevnebSi memarjvene­centristuli<br />

koaliciis mier, miterani isev iZulebuli gaxda moewvia gamarjvebuli Zalis<br />

warmomadgeneli eduard baladuri premier­ministrad. dabolos, 1997 wlis<br />

ivnisSi prezidentma Jak Sirakma analogiuri garemoebebis gamo (mxolod amjerad<br />

konservatorebze memarcxeneebis gamarjvebis mizeziT), premier­ministrad<br />

socia listi lionel Jospeni daniSna, romelmac, sxva Ta Soris, 2002<br />

wlis saprezidento arCevnebis pirvelive turSi samarcxvino damarcxeba<br />

iwvnia Sirakis kanidaturasTan dapirispirebis gamo.<br />

gayofili aRmasrulebeli xelisuflebis problemam dRis wesrigSi Tanaarsebobis<br />

aucilebloba daayena, roca gayofili aRmasrulebeli xelisufleba<br />

sxvadasxva partiebis mier kontroldeba. ramdenad kargad muSaoben<br />

erTad prezidenti da premier­ministri sxva sakiTxia. rogorc aRvniSneT, am<br />

or aRmasrulebel xelisuflebas Soris Zalauflebis formaluri gayofa<br />

xSirad samar cxvino formas iRebs da xelisuflebas CixSi aqcevs. miuxedavad<br />

amisa, `Tanaarsebobis~ xanmokle gamocdilebam aCvena, rom Tavad sistemas<br />

safrTxe ar eqmneba.


180 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

evropa da msoflio vaWroba<br />

franguli dRis wesrigi: magaliTi<br />

safrangeTi frTxilad agrZelebs evrokavSiris farglebSi gafarToebul<br />

savaWro SesaZleblobebaTa mxardaWeras. miuxedavad amisa, bolodroindeli<br />

gamokvlevebi cxadad adasturebs frangebis umravlesobis Sexedulebas,<br />

rom evrokavSirTan mWidro urTierToba `Zalze bevr msxverpls~ moiTxovs.<br />

prezident miteranis xelmZRvanelobiT safrangeTma mxari dauWira ekonomikuri<br />

integraciis mimarTulebiT svlas. Tumca, safrangeTis bevr tradiciul<br />

produqcuas germaneli da sxva evropeli qveynebis konkurentebis mxridan<br />

safrTxe daemuqra. frangi fermerebi gansakuTrebuli simkacriT moiTxovdnen<br />

proteqcionisturi zomebis miRebas zogjer ga afTrebuli protestebisa<br />

da demonstraciebis (magaliTad, traqtorebiT ZiriTadi quCebisa da gzebis<br />

gadaketva) gamarTviT. evropul savaluto kavSirSi gawevrianebas azrTa<br />

didi sxvadasxvaoba mohyva, radgan franguli sazogadoebis didi seqtori<br />

nebismier supranacionalur da saerTaSoriso organizaciebTan mimarTebaSi<br />

yovelTvis gaafTrebiT icavda erovnuli suverenitetis ideas. amas garda,<br />

unificirebuli evropuli valutis SemoReba damokidebuli iyo erovnuli<br />

biujetis deficitis mTliani Sida produqciis 3%­mde Semcirebaze – standarti,<br />

ramac prezident Sirakis biujetis Sekvecis zomebis mxardaWera ai­<br />

Zula. es arapopularuli RonisZiebebi, Tavis mxriv, socialistebisa da sxva<br />

memarcxene partiebis xelSi 1997 wlis ivnisis arCevnebSi Sirakis partiis<br />

damarcxebis iaraRad iqca.<br />

umuSevroba da ekonomika<br />

Tanamedrove frangul sazogdoebaSi farTod gavrcelebuli imedgacruebis<br />

mizezebis gamocnoba Zneli ar aris. 1996 wels gadasaxadebma da<br />

umuSevrobam rekordul maCvenebels miaRwia, xelfasebi gaiyina, sazogadoebrivi<br />

danaxarjebi da seqtori Seikveca; erovnuli vali 1993 wlis mSps<br />

45.4%­dan 1997 wels daaxloebiT 58%­mde gaizarda. franguli ekonomika<br />

1996 wels neli tempiT 0.9%­iT, xolo 1997 wels daaxloebiT 2.6%­iT gaizarda.<br />

safrangeTi umuSevrobis maRali doniT ­ 12%­iT, evrokavSirSi espane­<br />

Tis Semdeg meore adgilze iyo. es mudmivi problema kidev ufro amZafrebs<br />

daZabul urTierTobebs profkavSirebSi gaerTianebul muSebsa da xelisuflebas<br />

Soris im qveyanaSi, sadac muSebi xSirad awyoben gaficvebsa da demonstraciebs.<br />

bevri frangi xedavs mWidro kavSirs umuSevrobasa da emigracias<br />

Soris – emigrantebi Tanaxma arian dabal xelfasad imuSaon, qalaqebSi iyrian<br />

Tavs da SezRuduli samuSao adgilebisaTvis konkurenciaSi ebmebian.<br />

ekonomikuri usafrTxoebisa da ekonomikuri zrdis dabalanseba<br />

umuSevrobis Sesamcireblad frangebs ekonomikuri zrda sWirdebaT. pre­


saparlamento demokratia<br />

181<br />

mier­ministrma lionel Jospenma 1997 wels Tavisi saarCveno kampaniis dros<br />

350 aTasi samoqalaqo mosamsaxuris dasaqmebisa da samuSao kviris 39 saaTidan<br />

35 saaTamde Semcirebis piroba dado xelfasis Semcirebis gareSe. gasagebi<br />

mizezebis gamo am zomaTa popularobis miuxedavad, safrangeTi msoflio<br />

ekonomikur konkurenciaSi arasaxarbielo mdgomareobaSi aRmoCnda _ franguli<br />

ekonomikisaTvis sasicocxlod aucilebel grZelvadian ekonomikur<br />

zrdas safrTxe Seeqmna.<br />

emigracia da sazogadoeba<br />

ukiduresi memarjvene erovnuli fronti Jan mari le penis xelmZRvanelobiT<br />

yvelaze seriozulad moekida emigraciis sakiTxs. amJamad safrangeTSi<br />

ZiriTadad CrdiloeT afriki dan Camosuli 3 milionze meti arabi da afrikisa<br />

da aziis yofili koloniebidan emigrirebuli mravali adamiani cxovrobs.<br />

umuSevrobam da qalaqebis saxis dakargvam politikuri devnilebis,<br />

ltolvilebis da TavSesafris maZebarTa mimarT tradiciuli franguli<br />

stumarTmoyvareoba Seasusta. sazogadoebis mxridan zewolisa da ukiduresi<br />

memarjveneebis pretenziebis sapasuxod xelisuflebam gaaZliera<br />

moTxovnebi aralegaluri emigrantebis mimarT da po litikuri devnilebis<br />

mier TavSesafris Ziebas meti skepticizmiT moekida. ucxoelebi, turistebis<br />

CaTvliT xSirad Civian, rom maT safrangeTSi gulRiad ar xvdebian. le penis<br />

meore adgilma 2002 wlis saprezidento arCevnebis pirvel turSi safrange­<br />

Ti (da mTeli evropa) SokSi Caagdo; miuxedavad imisa, rom Sirakma sabolood<br />

sruli gamarjveba moipova, le peni da misi mimdevrebi wamyvani partiebisaTvis<br />

seriozul safrTxes warmoadgenen.<br />

sasamarTlo sistema<br />

safrangeTis sasamarTlo sistema dayofilia ori umTavresi tipis sasamar­<br />

Tlod: Cveulebrivi sasamarTlo da administraciuli sasamarTlo. miuxedavad<br />

am sakmaod rutinuli klasifikaciisa, safrangeTis iuridiuli sistema<br />

ramdeni me sakmaod saintereso da uCveulo inovacias Seicavs. magaliTad,<br />

iusticiis umaRlesi sabWo respublikis prezidentis TavmjdomareobiT ganixilavs<br />

sasamarTlo dawinaurebebisa da disciplinur sakiTxebs. uzenaesi<br />

sasamarTlo uflebamosilia gaasamarTlos respublikis prezidenti qveynis<br />

RalatisaTvis da xelisuflebis wevrebi sajaro valdebulebebis Sesrulebisas<br />

kriminaluri danaSaulis Cade nisaTvis.<br />

sakonstitucio sabWo Sedgeba cxra mosamarTlisa (romelTaganac sami<br />

respublikis prezidentis, sami _ nacionaluri asambleis prezidentis,<br />

xolo danarCeni sami ki _ senatis prezidentis mier aris dasaxelebuli) da<br />

aseve qveynis yvela yofili prezidentisagan. mas sasamarTlo meTvalyureobis<br />

funqciac aqvs, rac sakmaod mniSvnelovania frangul sistemaSi. igi<br />

zedamxedvelobs prezidentis arCevnebs da aseve ZaluZs winaaRmdegobrivi


182 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

sakanonmdeblo davebis gamoZieba da gadawyveta. garkveul SemTxvevebSi, mas<br />

SeuZlia moamzados daskvnebi momavali kanonmdeblobis an ukve ZalaSi Sesuli<br />

kanonebis konstituciurobis Sesaxeb. sabWosaTvis gadacemuli saqmeebi<br />

ar atarebs individualuri davebis an mimarTvis xasiaTs (rogorc es aSS­Sia).<br />

es saqmeebi sabWoSi xelisuflebis danarCeni ori Stos specialuri mimarTvis<br />

safuZvelze SeiZleba moxvdes. aqedan gamomdinare, sakiTxebi, romelsac<br />

sabWo ganixilavs, ZiriTadad politikuria da pirdapir exeba konstituciuri<br />

uflebamosilebebis ganxorcielebas xeli suflebis sxvadasxva Stosa<br />

Tu struqturis mier.<br />

muSaobs Tu ara demokratia safrangeTSi?<br />

safrangeTi msoflioSi erT­erTi yvelaze xandazmuli demokratiuli<br />

tra diciebis matarebeli qveyanaa. safrangeTis revolucia amerikis<br />

revolu ciidan mxolod ramdenime wlis Semdeg moxda da TiTqmis swored im<br />

isto ri ul momentSi, roca amerikeli damfuZneblebi filadelfiaSi ganixilavdnen<br />

msoflioSi pir veli konstituciuri demokratiis modelis Seqmnis<br />

sa kiTxs. orive revoluciam Tavisufleba aRiara umTavres principad da<br />

orivem miiCnia politikuri Tanasworoba (igive demokratia) Tavisuflebis<br />

dacvis saukeTeso, Tu ara erTaderT saSualebad. magram safrangeTis gza<br />

demokratiamde amerikasTan SedarebiT ga cilebiT ufro grZeli da rTuli<br />

aRmoCnda. xuTjer scades frangebma am sistemis warmatebiT awyoba da mar­<br />

Tebulad gaTaviseba da marTlac miaRwies amas. dResdReobiT safrangeTs<br />

aqvs Zlieri ekonomika (romelic xandaxan mainc awydeba problemebs), Zlieri<br />

samoqalaqo sazogadoeba (romelic drodadro studentebis, fermerebisa Tu<br />

muSaTa jgufebis saprtotesto aqtivobiTac gamoixate ba) da mravalferovani<br />

kultura. safrangeTi axali evropis lideria (evrokavSiri), misi SedarebiT<br />

didi mezoblis (da istoriuli mowinaaRmdegis) germaniis Tanaswori<br />

partniori da CrdiloeT atlantikis xelSekrulebis organizaciis (natos)<br />

erT­erTi wamyvani wevri. qsenofobiuri politikis uaryofa umravlesobis<br />

mier, rac 2002 wlis saprezidento arCevnebis meore turSi Jan mari le penis<br />

damarcxebam cxadyo, safrangeTis eleqtoratis samoqalaqo simwifeze<br />

miuTiTebs. safrangeTSi, yvela Sesaba misi parametris mixedviT, demokratia<br />

funqcionirebs kargad (ramdenadac es saerTod SesaZlebelia idealurisgan<br />

Sors myof msoflioSi).<br />

germania: federalizmi militarizmis winaaRmdeg<br />

Tanamedove germaniam Camoyalibeba daiwyo me­19 saukunis bolo period­<br />

Si, roca ori STambeWdavi samxedro gamarjvebis (1866 wels avstriaze, xolo<br />

1871 wels safrangeTze) Sedegad aRzevda evropul asparezze. meoce saukunis<br />

ganmavlobaSi germaniis mSfoTvare istoriis gasagebad, aucilebelia<br />

misi warumatebeli demokratiuli eqsperimentis ganxilvac.


vaimaris respublika<br />

saparlamento demokratia<br />

183<br />

hitleris mesame raixi aRmocenda vaimaris respublikaSi, romelic Tavis<br />

mxriv germaniaSi konstituciuri demokratiis Camoyalibebis pirveli eqsperimenti<br />

iyo. bevri eqsperti miiCnevs, rom problema iyo ara vaimaris respublikis<br />

warumatebloba TavisTavad, aramed warmatebis Sansis ararseboba.<br />

daarsebisTanave, 1919 wels igi asocirebuli iyo germaniis samarcxvino<br />

da marcxebasTan pirvel msoflio omSi da SezRuduli iyo versalis samSvidobo<br />

xelSekrulebiT dadgenili mkacri pirobebiT. respublikas dakisrebuli<br />

hqonda mZime kompensacia gamarjvebulTa aliansis mxridan, ramac gamoiwvia<br />

mwvave ekonomikuri problemebi, umuSevrobis maRali done, biznesis<br />

Cavardna, swrafi inflacia da Sedegad, vaimaris respublikis Sesusteba.<br />

amgvari daZabuli viTarebis fonze, germanulma sazogadoebam polarizeba<br />

ganicada ukidures memarjvene da ukidures memarcxene mimdinareobebad.<br />

eqstremizmis aRmocenebam ki TavisTavad xelisuflebis krizisi ganapiroba.<br />

erT­erTi eqspertis SefasebiT: `stabiluri demokratiuli mmarTveloba<br />

vaimaris respublikis arsebobis periodSi mudmivad safrTxis qveS imyofeboda.<br />

qveyana imarTeboda... arapopularuli umciresobaTa kabinetebis, Signidan<br />

susti `didi koaliciebis~, an kidev, parlaments miRma avtoritaruli<br />

saprezidento kabinetebis mier.~ 7<br />

Tu warsuls gadavavlebT Tvals, aSkaraa, rom vaimaris respublikis dacema<br />

gardauvali iyo. rogorc varaudoben, Zalian cota demokratia Tu SeZlebda<br />

amgvari winaaRmdegobebis daZlevas. Znelia imis warmodgenac, Sedgeboda<br />

Tu ara demokratia pirveli msoflio omis Semdgom germaniaSi ufro ukeTes<br />

politikur da ekonomikur pirobebSi. bolos da bolos, kancler oto fon<br />

bismarkisa (1871­1890) da vilhelm II­is mmarTvelobis (1888­1891) periodSi<br />

germa nia demokratiulobis ideisagan namdvilad Zalian Sors idga. am avtoritari<br />

mmarTvelebis dros, sityvis Tavisufleba, politikuri monawileoba<br />

da partiuli <strong>politika</strong> akrZaluli iyo. metic, mmarTvelisadmi morCileba<br />

germanul Taviseburebad iqca. amdenad, germanuli sazogadoeba 1919 wels,<br />

rogorc Cans, moumzadebeli iyo demokratiisaTvis. Tumca amavdroulad, versalis<br />

SeTanxmebiT dawesebulma araSorsmWvretelma sadamsjelo <strong>politika</strong>m<br />

kidev ufro daamZima demokratiis ganviTarebisaTvis isedac araxelsayreli<br />

garemo. am gamocdilebis gaTvaliswinebiT, 1949 wels erTi ZiriTadi kiTxva<br />

gaCnda: saerTod, SesaZlebeli iyo Tu ara demokratiis muSa oba odesme im<br />

qveyanaSi, romelic cota xnis win Tavs uxrida sastik tirans (hitlers), emsaxureboda<br />

totalitarul mTavrobas (nacistur reJims) da Tvals xuWavda,<br />

roca milionobiT udanaSaulo adamians (maT Soris bavSvebs) gazis kamereb­<br />

Si xocavdnen?<br />

gayofili germania: civi omis minimodeli<br />

germaniis federaciuli respublikis (dasavleTi germaniis) safuZvlebis<br />

gaanalizeba mniSvnelovania misi Semdgomi ganviTarebis Sesafase­


184 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

blad. meore msoflio omma daangria germania. qveyana da misi dedaqalaqi<br />

berlini gayofili iqna aliansis wevrebs (aSS, didi britaneTi, safrangeTi<br />

da sabWoTa kavSiri) Soris. Tavdapirveli ganzraxva iyo saokupacio<br />

zonebis gaerTianeba da maTi TviTmmarTvelobisaTvis Semzadeba, magram<br />

sabWoTa kavSirma uari ganacxada mis kontrols qveS myofi segmentis daTmobaze.<br />

es ukanaskneli gamocxadda germaniis demokratiul respublikad<br />

(aRmosavleTi germania), maSin roca dasavleT germaniam danarCeni seqtorebi<br />

gaaerTiana. 1949 wlidan 1990 wlamde germaneli eri gayofili iyo. berlini,<br />

istoriuli dedaqalaqi, iqca aSS­sa da sabWoTa kavSirs Soris civi omis Ria<br />

placdarmad. orad gayofili germania msoflios dasavleTisa da aRmosavle­<br />

Tis mkveTr politikur dayofas Seaxsenebda, igi safrT xes uqmnida mTlianad<br />

msoflios momavals.<br />

miuxedevad imisa, rom aRmosavleT germania aRmosavleT evropis yvela ze<br />

ganviTarebul komunistur saxelmwifos warmoadgenda, dasavleT germaniis<br />

ekonomikuri mdgomareoba masTan SedarebiT bevrad warmatebuli iyo. dasavleT<br />

germaniis ekonomikuri ganviTareba da misi aRmasvlis daujereblad<br />

swrafi tempi meore msoflio omis damangreveli efeqtis fonze, saswauladac<br />

ki monaTles. 1960 wels dasavleT germania evropis axladCamoyalibebuli<br />

saerTo bazris dasayrdenad iqca, rac Semdgom msoflios umsxviles<br />

savaWro gaerTianebad da TandaTan erTian evropul ekonomikad Camoyalibda.<br />

Cven mas dRes evrokavSi ris saxeliT vicnobT. imavdroulad, dasavleT germaniis<br />

ekonomika kvlavac rCeba evropis yvelaze dinamiur Zalad.<br />

aseve STambeWdavi aRmoCnda demokratiis warmateba dasavleT germaniaSi,<br />

misi aRmosavleli komunisti mezoblisagan, germaniis demokratiuli<br />

respublikisagan gansxvavebiT. uzarmazari gansxvaveba or germanias Soris<br />

gaxda mizezi 1961 wels berlinis kedlis aSenebisa, romelsac aRmosavleT<br />

germanelebis (da sxva aRmosavleT evropelebis) izolireba unda moexdina<br />

dasavleTisagan da dasavleT berlinis gziT maTi dasavleTSi gaqcevis Sesa­<br />

Zlebloba aRekveTa. berlinis kedeli ara mxolod dasavleT da aRmosavleT<br />

berlinis wyalgamyofs warmoadgenda, aramed simbolurad gamoxatavda maT<br />

Soris arsebul politikur da ekonomikur gansxvavebebs.<br />

30 wlis Semdeg germania isev gaerTianda. Tumca, manamde, cxovrebis gacilebiT<br />

dabali standartebis mqone aRmosavleT germanelebs ekrZalebodaT<br />

dasavleT germaniaSi emigrireba da vizitic ki. sabWoTa kavSiris liderma,<br />

mixeil gorbaCovma (1985­1991) axali realiebi Semoitana sabWoTa kavSiris<br />

mier. meore msoflio omis Semdeg aRmosavleT evropaSi damyarebuli arapopularuli<br />

da warumatebeli komunisturi reJimebi TandaTan dauZlevel<br />

problemad iqca. gorbaCovis periodSi, sabWoTa kavSirs aRar Seswevda am<br />

warumatebeli ekonomikuri sistemebisa da dangrevis piras myofi saxelmwifoebis<br />

aRorZinebis unari. aRmosavleT germaniis reJimis aRsasruli dadga<br />

maSin, roca aRmosavleT evropaSi erovnuli winaaRmdegobis talRa pikSi<br />

iyo: poloneTsa da ungreTs ukve gadadgmuli hqonda mniSvnelovani nabijebi<br />

komunisturi reJimis rRvevis mimarTulebiT. maT didad ar CamorCeboda<br />

Cexoslovakia, rumineTi da bulgareTic.<br />

aRmosavleT germaniis komunizmis rRveva daiwyo masobrivi emigraciebiT.


saparlamento demokratia<br />

185<br />

asobiT aTasi adamiani gaiqca ungreTis, poloneTisa da Cexoslovakiis<br />

mimarTulebiT, sadac iqauri komunisti liderebi uSedegod cdilobdnen<br />

azvirTe bu li talRis Sekavebas. imavdroulad, adgilze darCenili aTasobiT<br />

aRmosav leT germaneli masobriv demonstraciebSi iRebda monawileobas<br />

berlinSi, laif ci g sa da sxva qalaqebSi. amas mohyva berlinis kedlis ngrevis<br />

emociuri epizodebi da aRmosavleT germaniis reJimis rRveva 1989 wels.<br />

gaerTianebuli germania: demokratiis triumfi<br />

sul ramdenime kviraSi saxalxo zewolis Sedegad daemxo erix honekeris<br />

[aRmosavleT germaniis komunisti lideris _ mTargmn. Sen.] reJimi, ramac gza<br />

gauxsna ori germanuli saxelmwifos gaerTianebas. es gaerTianeba ufro swrafad<br />

moxda, vidre eqspertTa umravlesoba varaudobda. 1990 wlis gazafxulze<br />

germaniis demokratiul respublikaSi Catarebul demokratiul arCevnebSi<br />

umravlesobam mxari ar dauWira aRmosavleT germaniis komunistur partias.<br />

1990 wlis oqtomberSi, ori germania gaerTianda saerTo saxelmwifo sivrceSi<br />

da berlini aRdgenili iqna rogorc axali germaniis dedaqalaqi. sabWoTa kav­<br />

Siris daSlis Semdgom ki germania evropis wamyvan saxelmwifod iqca.<br />

Tumca, germaniis gaerTianeba pirdapiri gagebiT Zalian Zviri aRmoCnda<br />

da weliwadSi aTobiT miliardi dolari `dajda.~ aRmosavleT germaniis ekonomikis<br />

reabilitaciisTvis dasavleT germanelebs mouxdaT 7,5 procentiT<br />

gazrdili saSemosavlo da aseve momatebuli brunvis gadasaxadis gadaxda.<br />

gaerTianebas aseve Tan axlda socialuri daZabuloba _ muSaTa gaficvebi,<br />

politikuri demonstraciebi, ekonomikuri ganviTarebis Seneleba, umuSevrobis<br />

maRali done, imigrant muSaxelTan dapirispireba da aseve, ultramemarjvene<br />

da neonacisti eqstremistebis aRzeveba. 1990­iani wlebis miwuruls<br />

germaniis aRmosavleTSi umuSevrobis done kvlavac maRal niSnuls, 21<br />

procents utoldeboda _ anu orjer meti iyo, vidre dasavleTSi. germaniaSi<br />

erTiani ekonomikisa da erTiani sazogadoebis Camoyalibebas kidev didi<br />

dro dasWirdeba.<br />

germanuli federalizmi<br />

demokratia namdvilad yvavis germaniaSi. 1989 wlamde germaniis federaciuli<br />

respublika 10 federalur miwas (Länder, mxolobiTSi Land) da berlinis<br />

dasavleT nawils moicavda. mas daaxloebiT aSS­is oregonis Statis<br />

Tanazomadi teritoria ekava. gaerTianebam ki federaluri respublikis<br />

struqtura eqvsi axali miwiTa da, Sesabamisad, damatebiTi mosaxleobiTa<br />

da teritoriiT gaafarTova. sainteresoa imis aRniSvna, rom gaerTianebuli<br />

germaniis analogiuri te ritoriuli farTobis mqone 25 saxelmwifoc<br />

ki Tavisuflad `daeteoda~ aSS­is kuTvnil teritoriul farTobze. Tumca,<br />

germaniis federalizmi, romelic centralur xelisuflebaze mudmiv kontrols<br />

uzrunvelyofs, ufro politikuri movlenaa, vidre geografiuli.


186 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

meore msoflio omis Semdgom mokavSireebma daadgines germanuli miwebis<br />

sazRvrebi, romlebic faqtobrivad maT istoriul sazRvrebs emTxveoda.<br />

miuxedvad imisa, rom germaniis geografiuli kompaqturoba erTi SexedviT<br />

gamo ricxavs regionul mravalferovnebas, mniSvnelovani gansxvavebebi<br />

CveulebebSi, midgomebSi, dialeqtSi da a.S. mainc TvalSisacemia. TumcaRa,<br />

amgvari regionuli Tu adgilobrivi mravalferovneba sulac ar axasiaTebs<br />

zogierT mi was da amitomac gasakviri ar aris, rom germaniis federaluri<br />

sistemis SigniT am federaluri erTeulebis standartizaciis done ufro<br />

maRalia, vidre aSS­is Statebis SemTxvevaSi.<br />

miwebi warmoadgens qvakuTxedebs germanuli sistemisa, romelic Seiqmna<br />

politikuri decentralizaciis maRali donis uzrunvelsayofad. miwebis<br />

xelisuflebis ZiriTad uflebamosilebas ganekuTvneba adgilze kanonebis<br />

amoqmedeba iseT sferoebSi, rogoricaa ganaTleba an kultura. mxolod<br />

maT gaaCniaT Sesabamisi berketebi federalur doneze miRebuli kanonebis<br />

aRsrulebis uzrunvelsayofad, maT Soris adgilobriv administraciebSi<br />

Sesabamisi gankargulebebis gacemisa da saganmanaTleblo sistemis marTvis


saparlamento demokratia<br />

187<br />

ufleba, iseve rogorc sapolicio Zalaufleba. dabolos, mxolod maT gaaCniaT<br />

presaze limitirebuli, magram mainc garkveuli SezRudvebis dawesebis<br />

ufleba.<br />

miuxedavad amisa, federaluri xelisufleba namdvilad ar warmoadgens<br />

germanuli sistemis sust rgols. berlinSi ganlagebul mTavrobas aqvs<br />

eqsklu ziuri sakanonmdeblo uflebebi sagareo, savaluto da fiskaluri<br />

politikis, moqalaqeobis miniWebis, sarkinigzo komunikaciis, safosto momsaxurebisa<br />

da telekomunikaciis, agreTve saavtoro uflebebis sferoebSi.<br />

zogierTi sxva sa kiTxi, kerZod ki samoqalaqo da sisxlis samarTlis kanonmdebloba<br />

da ekonomikuri re gulaciebi centraluri da regonuli xelisuflebis<br />

saerTo kompetenci e bis sferos ganekuTvneba.<br />

germania ufro federaluria vidre aSS; federaluri miwebi aRWurvilni<br />

arian ufro meti ZalauflebiT da gadasaxadebis proporciulad ufro<br />

didi wilic adgilobriv biujetSi miemarTeba. magaliTisaTvis, kerZo da<br />

korporati uli saSemosavlo gadasaxadi centrsa da miwebs Soris Tanabrad<br />

nawildeba da TiToeuli 40 procents iRebs, danarCen 20 procenti ki qalaqebis<br />

biujetSi mi dis. miwebi aseve iReben damatebiTi Rirebulebis gadasaxadis<br />

(dRg) erT mesa meds, rac evropaSi udides, magram xSirad dafarul<br />

brunvis gadasaxads warmoadgens. Sedegad, maSin roca berlinidan kidev<br />

garkveuli damatebiTi Tanxebis gadaricxva xdeba federaluri erTeulebisa<br />

da qalaqebis biujetSi, maT ar uwevT ganmeorebiTi mimarTvebis gzavna centrSi<br />

aSS­is Statebisa da qalaqebis msgavsad, romlebic cdiloben am gziT<br />

miiRon saWiro dafinanseba vaSingtonidan. 8<br />

aRmasrulebeli xelisufleba<br />

germania warmoadgens saparlamento mmarTvelobis formas danawevrebuli<br />

aRmasrulebeli xelisuflebiT. centraluri samTavrobo figura aris<br />

kancle ri, romelic parlamentis TanxmobiT niSnavs da aTavisuflebs kabinetis<br />

wev ­rebs. sagangebo mgomareobis SemTxvevaSi, kancleri xdeba armiis<br />

mTavarsardali da sajaro politikis SemuSavebasa da ganxorcielebaze<br />

pasuxismgebeli piri.<br />

saxelmwifos meTauria prezidenti, romelsac met wilad mxo lod simboluri<br />

funqcia aqvs, garda im gansakuTrebuli SemTxvevisa, Tu parlamenti<br />

politikur CixSi moeqceva.<br />

did britaneTSi mefisa Tu dedoflis msgavsad, germaniaSi prezidents<br />

partiuli politikis miuxedavad SeuZlia SeinarCunos Zalaufleba da amdenad<br />

ganasaxierebdes sistemis gangrZobiTobasa da stabilurobas. prezidenti<br />

irCeva arapirdapiri arCevnebis gziT xuTi wlis vadiT. parmalentis<br />

qveda palataSi um ravlesobis partiis lideri xdeba qveynis kancleri. im<br />

SemTxvevaSi, Tu verc erTi partia ver moipovebs umravlesobas, da xSirad asec<br />

xdeba praqtikaSi, maSin kanclers irCevs ramdenime partiisagan Semdgari<br />

mmarTveli koalicia.


188 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

sakanonmdeblo xelisufleba<br />

germaniaSi sakanonmdeblo xelisufleba orad aris gayofili: bundestagi<br />

warmoadgens parlamentis qveda palatas da bundesrati _ zeda palatas. iseve<br />

rogorc safrangeTsa da did britaneTSi, germaniis orpalatian parlamentSic,<br />

qve da palata ufro mniSvnelovania. Tumca, am ori qveynisagan gansxvavebiT,<br />

zeda palata (bundesrati) germaniaSi gacilebiT ufro qmediTia da funqciurad<br />

datvirTuli.<br />

bundestagi. bundestagis Tavmjdomare yovelTvis irCeva umravlesobis<br />

partiis liderTagan. proceduruli sakiTxebi mowesrigebulia im normebiT,<br />

romlebic raixstagidan (sakanonmdeblo organo omamde) momdinareobs.<br />

mniSvnelovani gada wyvetilebebi, rogorc aris sakomiteto davalebebis, debatebis<br />

dRis wesrigis da saparlamento muSaobis sxva yoveldRiuri sakiTxebis<br />

gansazRvra, xdeba uxucesTa sabWos mier. es organo Sedgeba bundestagis<br />

prezidentis (Tavmjdomaris), misi moadgileebis da ramdenime sxva wevrisagan,<br />

romelTac irCevs TiToeuli partia.<br />

bundestagis wevrebi demokratiulad irCevian oTxi wlis vadiT, Tumca,<br />

rogorc sxva saparlamento sistemebSi, maTi funqcionirebis vada SesaZloa<br />

Semcirebuli iqnes mTavrobisaTvis undoblobis gamocxadebis SemTxvevaSi.<br />

amgvar viTarebaSi, kancleri unda gadadges da prezidentma unda daiTxovos<br />

parlamenti. Tumca, germaniaSi, sxva saparlamento sistemebisagan gansxvavebiT,<br />

ZiriTadi kanoni moiTxovs `undoblobis xmis konstruqciul~ gamoyenebas,<br />

rac imas gulisxmobs, rom kancleri ar SeiZleba daTxovnili iqnas bundestagis<br />

mier `undoblobis xmiT,~ Tu imavdroulad wardgenili da arCeuli<br />

ar aris misi Semcvlelis, axali kancleris kandidatura.<br />

bundestagis yvelaze mniSvnelovan komponentebs wamoadgens fraqciebi.<br />

imisaTvis, rom Camoayalibos fraqcia, politikurma partiam sul mcire 15 adgili<br />

unda moipovos parlamentSi. bundestagis procedurebiTa da ganawesiT,<br />

mxolod am saparlamento organizaciis meSveobiT SeiZleba deputatebis<br />

wardgena komitetebSi da partiebis formaluri aRiareba parlament Si. imis<br />

gaTvaliswinebiT, rom ZiriTadi sakanonmdeblo samuSao mimdinareobs swored<br />

komitetebis SigniT, partiebisaTvis sasicocxlod mniSvnelovania parlamentSi<br />

adgilebis sakmarisi raodenobis mopoveba da Sesabamisad fraqciis Camoyalibeba.<br />

bundesrati. zeda palatis kompetencias miekuTvneba yvela is sakiTxi, rac<br />

centralur da regionul (miwebis) ZalauflebaTa balansis dacvas Tu<br />

Secvlas gulisxmobs. bundesratis wevrebi arian miwebis xelisuflebis mier<br />

daniSnuli da ara arCeuli deputatebi da blokuri xmis micemis princips<br />

iye neben. amrigad, germanul miwebs gaaCniaT qmediTi da efeqtiani berketi,<br />

raTa Tavi daicvan fe de raluri xelisuflebis mxridan SesaZlo Seviwroebisagan.<br />

Sedegad, bundesrati msoflioSi erT­erTi yvelaze ufro qmediTi<br />

da mniSvnelovani zeda saparlamento palataa. germaniis miwebi umTavres<br />

rols asruleben federaluri politikis ganxorcielebaSi, iseve rogorc


saparlamento demokratia<br />

189<br />

saerTo an gamijnuli kompetenciis sferoebisTvis Sesabamisi politikis<br />

gansazRvraSi, rogorc es ZiriTadi kanoniT aris gansazRvruli.<br />

politikuri partiebi<br />

politikuri partiebis sistema imgvarad iqna Camoyalibebuli, rom partiebis<br />

raodenoba garkveul zRvars ar gascileboda da mcire eqstremistur<br />

dajgufebebs qveynis politikur cxovrebaSi mniSvnelovani rolis<br />

Sesrulebis Sansi ar hqonodaT. partiebma unda gadalaxon xuTprocentiani<br />

barieri saerTo arCevnebSi da sul mcire sam saarCevno raionSi moipovon<br />

adgilebi imisaTvis, rom bundestagSi iqnan warmodgenilni.<br />

kidev erTi faqtori, rac ZiriTadi partiebis gaZlierebas kidev ufro<br />

uw yobs xels, aris bundestagis arCevnebis principi. TiToeuli amomrCeveli<br />

orjer aZlevs xmas: erTs _ konkretul kandidats, meores _ partiis mier<br />

gansazRvrul sias. arCevnebis es Tavisebureba saSualebas aZlevs ZiriTad<br />

partiebs gadamwyveti roli SeEasrulon politikuri da sajaro karieris mosurneTa<br />

momavlis gansazRvraSi, radganac bundestagis Semadgenlobis naxevari<br />

proporciuli arCevnebis, anu saarCevno regionebis partiuli siidan<br />

xvdeba parlamentSi. (proporciuli warmomadgenlobis sistemaSi politikuri<br />

partia ara mxolod gansazRvravs siaSi Casmuli kandidatebis vinaobas,<br />

aramed maT ranJirebasac: siaSi pirvels prioritetulad yvelaze didi San si<br />

aqvs parlamentSi moxvedrisa, ukanasknels ki _ yvelaze naklebi).<br />

1949 wlidan germaniis federalur respublikaSi mxolod ori ZiriTadi<br />

par tia arsebobda: social­demokratiuli partia (SPD) da konservatiuli<br />

qri s tian­demokratiuli kavSiri/qristian­socialisturi kavSiri (CDU/<br />

CSU). garda amisa, SedarebiT ufro momcro Tavisufal­demokratiuli par tia<br />

(FDP) axerxebda Zalauflebis SenarCunebas, gaaCnda mniSvnelovani strategiuli<br />

funqcia da asrulebda gadamwyvet rols mmarTveli Zalis gansaz­<br />

RvraSi Tanabari Zalis mqone or partias Sors erT­erTTan koaliciuri erTobis<br />

CamoyalibebiT. TiTqmis Tanabari xmebis mqone ori msxvili partiisaTvis<br />

Tavisufal­demokratebis xmebs xSirad gadamwyveti mniSvneloba hqonda bundestagSi.<br />

amitomac, Sedare biT mcire partiis didi gavlena xSirad araproporciulic<br />

ki iyo mis masStabTan mimarTebaSi. igi koaliciur mTavrobaTa<br />

umravlesobaSi umcrosi partnioris statusiT warmatebiT sargeblobda.<br />

axlo warsulSi kidev erTi, mwvaneTa partia damkvidrda rogorc mcire,<br />

magram angariSgasawevi Zala. aRniSnuli partia saTaves iRebs garemos<br />

dacvis sakiTxebze aRzevebuli socialuri moZraobidan. 1998 wels, rodesac<br />

social­demokratebma daamarcxes qristian­demokratebi arCevnebSi,<br />

magram ver daag roves xmaTa (da Sesabamisad adgilebis) umravlesoba parlamentSi,<br />

maT Seqmnes koalicia mwvaneTa partiasTan mTavrobis Camosayalibeblad,<br />

Sedegad gerhard Sroderi, social­demokratebis lideri, gaxda<br />

germaniis kancleri, xolo ioSka fiSeri, mwvaneTa lideri _ germaniis<br />

sagareo saqmeTa ministri. garda amisa, mwvaneebma ramdenime sxva postic<br />

daikaves kabinetSi. es iyo pirveli SemTxveva, roca mwvaneTa partia germaniis<br />

xelisuflebaSi aRmoCnda.


190 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

amavdroulad, arsebobs ramdenime mcire, magram sakmaod aqtiuri ultra­memarjvene<br />

politikuri gaerTianeba, romlebic germanuli nacionalizmis<br />

aRzevebisaken miiswrafvian, miuxedavad qveynis mosaxleobis eTnikuri,<br />

rasobrivi Tu religiuri mravalferovnebisa, maT Soris muslimuri<br />

da ebrauli umciresobiT. amgvar partiebs ganekuTvneba: nacionalur­demokratiuli<br />

partia (NPD), germaniis saxalxo kavSiri (GVU) da respublikuri<br />

partia. jerjerobiT es ukiduresad memarjvene Zalebi mxolod mcireodeni<br />

mxardaWeriT sargeblobs Tumca, germaniaSi ultramemarjvene eqstremizmis<br />

gaZliereba TavisTavad Sema SfoTebelia qveynis politikuri warsulis gamo,<br />

romelic hitleris reJimsa da holokostTan aris dakavSirebuli.<br />

sasamarTlo xelisufleba<br />

germaniis sxva federaluri institutebis msgavsad, sasamarTlo sistemac<br />

imgvarad iqna Camoyalibebuli, rom Seekavebina centraluri xelisuflebis<br />

mier Zalauflebis koncentrirebis safrTxe. sasamarTlo sistema,<br />

romlis zemgdom instancias federaluri uzenaesi sasamarTlo warmoadgens,<br />

muSaobs oTxi specializebuli tribunalis irgvliv. esenia: Sromis<br />

federaluri sasamarTlo, federaluri socialuri sasamarTlo, federaluri<br />

finansuri sasamarTlo da federaluri administraciuli sasamarTlo.<br />

politikuri TvalsazrisiT, yvelaze mniSvnelovan sasamarTlo struqturas<br />

federaluri sakonstitucio sasamarTlo warmoadgens, romelic eqskluziurad<br />

konstituciur sakiTxebze muSaobs da uflebamosilia gamoacxados<br />

federaluri Tu miwis sakanonmdeblo aqtebi arakonstituciurad.<br />

aSS­Si federalur mosamarTleTa arCevis procedurisagan gansxvavebiT,<br />

germaniaSi umaRlesi rangis mosamarTleebi (anu federaluri sakonstitucio<br />

sasamarTlos mosamarTleebi) airCevian sakanonmdeblo organos mier. bundestagi<br />

irCevs am mosamarTleTa erT naxevars, xolo bundesrati _ meores. Tumca,<br />

mosamarTleTa umravlesoba airCeva sakonkurso sajaro samsaxuris tipis<br />

testirebis safuZvelze da mtkicdeba mTeli sicocxlis vadiT iusticiis<br />

minis t ris mier, romelic Sesabamis daxmarebas Tavis mxriv iRebs federaluri<br />

da miwe bis kanonmdebelTa mier arCeuli nominirebis komitetebisagan.<br />

sasamarTloSi ierarqiuli aRmasvlisaTvis, mosamarTle unda dawinaurdes<br />

ukve sistemis SigniT, msgavsad saxelmwifo samsaxurSi myofi Cveulebrivi sajaro<br />

moxelisa. sasamarTlo damoukidebloba garantirebulia mosamarTle­<br />

Ta sicocxlis xangrZlivobis vadiT daniSvniT. zogadad SeiZleba iTqvas,<br />

rom sasamarTlo xelisufleba adekvaturad aris aRWurvili imisaTvis, rom<br />

efeqtianad daabalansos sakanonmdeblo da aRmasrulebeli xelisuflebis<br />

Zalaufleba da daicvas samoqalaqo Tavisuflebebi.<br />

ZiriTadi kanoni da samoqalaqo Tavisuflebebi<br />

samoqalaqo TavisuflebaTa sferoSi, rogorc germanuli politikis<br />

erTma mkvlevarma ganacxada `Sesabamisi istoriuli gamocdileba miRebu­


saparlamento demokratia<br />

191<br />

li iqna mesame raixis dros, roca represiuli reJimis pirobebSi adamianis<br />

yvela Tavisuflebebi SezRuduli da uxeSad darRveuli iyo.~ 9 ZiriTadi kanonis<br />

pirveli cxrameti muxli detalurad aRwers yoveli germaneli moqalaqis<br />

ganuyofel uflebebs. diskriminaciis yvela forma, maT Soris religiuri<br />

da rasobrivi, calsaxad akr Zalulia. sityvis, gadaadgilebis, Sekrebisa<br />

da gaerTianebis Tavisufleba garantirebulia, im SemTxvevis gamoklebiT,<br />

roca es uflebebi gamo yenebulia `Tavisufali demokratiuli wesrigis xelyofisaTvis.~<br />

es ukanaskne li Caswore ba aSkarad ori radikaluri polusisaTvis<br />

_ erTi mxriv, ultramemarc xene komunizmisa da meore mxriv, ultramemarjvene<br />

nacizmisTvis, iyo gamiznuli, romel Ta aRzevebam seriozuli kvali<br />

daasva germaniis istorias meoce saukuneSi. udavod, es aris omisSemdgomi<br />

periodis gamoZaxili, roca mTel atlantikur sivrces da, gansakuTrebuli<br />

simZafriT, germaniis aRmosavleT nawils komunizmis seni moedo. Tumca,<br />

arc ukiduresad memarjvene Zalebis isev gaZlierebis saSiSroebaa mxo lod<br />

moCvenebiTi. amitom, aRniSnuli SezRudva omisSemdgom periodSi `Tavisufali<br />

demokratiuli wesrigis~ winaaRmdeg mimarTul ZiriTad safrTxed<br />

neo­nacizms gulisxmobs.<br />

muSaobs Tu ara demokratia germaniaSi?<br />

ZiriTadi kanonis erT­erTi ZiriTadi mizani iyo `axali germaniis~ instituciuri<br />

konstruireba ise, rom gamoricxuli yofiliyo `Zveli germaniis~<br />

ganmeoreba. SezRuduli xelisufleba _ ZiriTadi kanonis Semqmnelebma<br />

germanuli konstituciuri demokratiis mSeneblobisaTvis im saZirkvlad<br />

moiazres, romelic yvela sxva meqanizmze ukeTesad uzrunvelyofda Zalauflebis<br />

centralizaciis potenciurad saSiSi tendenciis Sekavebas,<br />

ramac germaniis axal istoriaSi Semzaravi Sedegebi moitana.<br />

germanuli dRis wesrigi: magaliTi<br />

yofili germaniis demokratiuli respublikis<br />

ekonomika da rekonstruqcia<br />

germaniis xelaxla gaerTianeba `Zviri dajda~. yofili aRmosavleT germania<br />

dasav leT Tan SedarebiT ekonomikurad dasustebuli iyo. in f rastruqtura<br />

cud mdgomareobaSi iyo, qarxnebi moZvelebuli manqana­da na dgarebiT muSaobda,<br />

muSebs mniSvnelovani unarebi ar hqondaT, sawarmoTa daxurvis gamo umuSevrobis<br />

done maRali iyo da komunisturi epoqis wvri li biurokratia, romelsac<br />

Tanamedrove menejmentis araferi gaegeboda, sakuTar poziciebs ar Tmobda.<br />

ekonomikam winsvla daiwyo mas Semdeg, rac gaerTianebuli xelisuflebis<br />

saTaveSi helmut koli movida. 1994 wlis oqtomberSi koli meoTxe vadiT<br />

airCies kanclerad. marTalia, ekonomika 1992 wlidan 1994 wlamde weliwadSi


192 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

7­8%­iT izrdeboda, aRmosavleT germaniis ekonomika 1996 wels mxolod<br />

3.5%­iT gaizarda, xolo 1997 wels mxolod 1.0%­iT zrdas elod nen. amrigad,<br />

unda vivaraudoT, rom germaniis ekonomika, sadac dasavleTi qveynis mTlian<br />

erovnul Sida produqtSi 90%­s iTvlis, male ver Seicvleba.<br />

ucxoeli muSebi, aralegaluri emigrantebi<br />

da neofaSisturi reaqcia<br />

maRali umuSevroba (aRmosavleT germaniaSi daaxloebiT 21%) gansakuTrebiT<br />

mtkivneuli iyo aRmosavleT germanelebisaTvis, romlebic komunisturi<br />

mmarTvelobis dros srul dasaqmebas, dasaqmebis garantiasa<br />

da dabal samomxmareblo fasebs iyvnen miCveulni. amas garda, aRmosavleT<br />

evropidan, yofili sabWoTa kavSiridan da axlo aRmosavleTidan mravali<br />

droebiTi muSa da aralegaluri emigranti keTildReobis saZebnelad germaniaSi<br />

wavi da. aman politikuri uTanxmoeba, eTnikuri daZabuloba da qsenofobiac<br />

ki gamoiwvia _ germaneli moqalaqebi wuxdnen, rom maT ers ucxoelebis<br />

mier ganadgureba eloda. qsenofobiis yvelaze usiamovno gamovlinebaa neonacistebis<br />

(`sqinhedebis~ CaTvliT), moqmedeba da ucxoelebis mimarT ganxorcielebuli<br />

Zaladobis aqtebi.<br />

evrokavSiris aRmavloba<br />

kolis xelisufleba kvlav ucvlelad uWerda mxars evrokavSirs axali<br />

evropuli savaluto kavSiris Seqmnis CaTvliT. germaniisaTvis saerTo evropis<br />

idea xelsayrelia, radgan amgvari legitimuri struqturis gareSe,<br />

axali germanuli fanatizmis safrTxe dgeba dRis wesrigSi, romlis msgavss<br />

1930­ian wlebSi hitlerma Cauyara safuZveli. meore mizezi is aris, rom germaniam<br />

kargad uwyis gaerTianebul evropaSi Tavisi dominanturi Zalauflebis<br />

Sesaxeb. misi Zlieri ekonomika imis garantias iZleva, rom mas sxva wevr<br />

qveynebze politikuri gavlena da konkurentuli upiratesoba eqneba.<br />

aRmosavleTSi investireba<br />

miuxedavad imisa, rom dasavleT germaniis upirvelesi mizani aRmosavleTi<br />

nawilis aRorZinebaa, germanelebi istoriulad da geografiuladac<br />

centralur evropaSi eZeben bazrebs, nedleuls da investirebis SesaZleblobebs.<br />

germania bunebrivi savaWro partnioria poloneTisa da CexeTis<br />

respublikisaTvis, aseve didi interesi aqvs gaafarToos vaWroba yofili<br />

sabWoTa kavSiris respublikebTan.<br />

evropasa da msoflioSi sakuTari rolis xelaxla gansazRvra<br />

Tanamedrove germania gardamaval periodSia. misi mniSvneloba da dinamika<br />

gvkarnaxobs, rom evropasa da mis farglebs miRma is lideris rols<br />

iTamaSebs, Tumca am rolis zusti buneba bundovania. 1990­iani wlebis Sua


saparlamento demokratia<br />

193<br />

xanebSi bosniaSi gaerTianebuli erebis mSvidobis misiis Sesrulebisas germaneli<br />

jariskacebi meore msoflio omis Semdeg pirvelad gagzavnes saz­<br />

RvargareT. germania ar Seurigdeba naxevari saukunis winandel samxedro<br />

SezRudvebs. jer ucnobia, kerZod rogori roli eqneba mas evropasa da<br />

msoflioSi.<br />

Tumca, federaluri respublikis demokratiuli cxov rebis naxevarsaukunovani<br />

gamocdileba namdvilad STambeWdavia. vai maris istoriuli ganmeoreba<br />

ar momxdara. Tu vaimaris respublika mZime ekonomikurma krizisma<br />

CixSi moaqcia, 1949 wlis Semdgom dasavleT germaniis swrafi omisSemdgomi<br />

reabilitacia da mgdradi industriuli ganviTareba xSirad ekonomikur<br />

saswauladac ki moixsenieba. federaciuli respublika dasavleT evropis<br />

wamyvan industriul saxelmwifod da `Tavisufali msoflios~ mesame udi des<br />

ekonomikur Zalad iqca, aSS­sa da iaponiis Semdeg. ekonomikuri warmateba<br />

erT­erTi im ZiriTad mizezTagania, ris Sedegadac demokratia warmatebulad<br />

ganviTarda meore msoflio omis Semdeg, xolo vaimaris respublika<br />

daem xo. swored dinamikuri ekonomikis wyalobiT, Tanamedrove germanelebma<br />

SeZles sicocxlisunariani da efeqtiani demokratiis Seqmna im miwaze,<br />

sadac erT dros warmoudgeneli iyo demokratiis muSaoba. am warmatebam,<br />

yvela sxva calkeul faqtorze ufro metad, daaCqa ra mezobel aRmosavleTY<br />

germaniaSi komunizmis marcxi.<br />

jer adrea daskvnebis gakeTeba imis Taobaze, Tu ra grZelvadian Sedegebs<br />

moitans germaniis gaerTianeba evropisa da mTlianad msofliosaTvis.<br />

Tanamed rove germania warmomadgenlobiTi demokratiis erTgulia da misi<br />

ekonomika mzardi evrokavSiris farglebSi viTardeba. eWvi TiTqmis aRaravis<br />

epareba, rom axali germania evropaSi nebismieri axali politikuri Tu<br />

ekonomikuri forma ciis wamyvani Zala iqneba. isic eWvgareSea, rom germaniis<br />

demokratia kvlavac ganviTardeba im rTuli gamowvevis daZlevis Semdgom,<br />

rasac aRmosavleT germaniis momakvdavi diqtaturidan srulfasovan demokratiad<br />

gadaqceva warmoadgenda.<br />

iaponia: saparlamento mmarTveloba<br />

konsensusis qveyanaSi<br />

msgavsad sxva aziuri sazogadoebebisa, iaponiasac ar hqonda demokratiuli<br />

cxovrebis gamocdileba 1947 wlamde. metic, misi istoria da kultura<br />

zogjer dasavluri demokratiuli ideebs ewinaaRmdegeboda kidec. Tumca,<br />

dReisaTvis, iaponia aziis erT­erTi yvelaze xandazmuli saparlamento demokratiaa<br />

(meore amgvari tradiciis qveyana indoeTia, sadac saparlamento<br />

demokratia imave periodSi Camoyalibda Zalian rTul pirobebSi). imisaTvis,<br />

rom kargad <strong>gavigoT</strong> rogor moxda amgvari transformireba, pirvel rigSi,<br />

unda mimovixiloT iaponiis istoria. 10


194 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

istoriuli wanamZRvrebi<br />

iaponiaSi feodaluri xana 1868 wels meiZis restavraciamde grZeldebo<br />

da. Zveli didebis dabrunebis fonze, taxtze axali imperatori (meiZis<br />

dinastiidan) avida da daiwyo iaponiis modernizacia. miuxedavad imisa, rom<br />

demokratiuli principebi marginalurad, magram mainc ukve Sesuli iyo<br />

qveyanaSi, meiZis dinastiis iaponia kvlavac oligarqiad rCeboda. marTvis<br />

sadaveebs uxuces saxelmwifo moRvaweTa sabWo, anu genro, flobda. imperatoris<br />

funqcia, rogorc es istorikosebs didi xnis ganmavlobaSi miaCndaT,<br />

simbolu ri iyo. Tumca, Tanamedrove kvlevebma cxadyo, rom amgvari Sefaseba<br />

arasworia. marTlac, miiCnevdnen ra xorciel RvTa ebad, imperators Tayvans<br />

scemdnen da aRiqvamdnen, rogorc erovnuli erTianobis simbolos. Tumca,<br />

amavdroulad, qveynisaTvis kritikul situaciaSi imperatori realurad aqtiur<br />

saxelmwifo figurad da gadawyvetilebis mimReb xelisuflad iqceoda<br />

xolme. 11<br />

iaponiam am periodis ganmavlobaSi mniSvnelovani Sida progresi ganicada.<br />

modernizebulma elitam waaxalisa ekonomikuri ganviTareba proteqcionizmisa<br />

da subsidirebis gziT. mxolod ZiriTadi an strategiuli mniSvnelobis<br />

industiuli dargebi darCa saxelmwifo mflobelobaSi. ekonomikuri<br />

modernizaciis modeli didwilad dasavluris msgavsad Seiqmna. miuxedavad<br />

miwismflobelTa perioduli winaaRmdegobisa, xelisuflebis ekonomikuri<br />

<strong>politika</strong> kapitalis ganviTarebis programiT xelmZRvanelobda da miznad<br />

isaxavda mZime mrewvelobis xelSewyobas. qveynis liderebma meiZis dinastiis<br />

mmarTvelobis ramdenime aTwleulis ganmavlobaSi, rogorc erTi mkvlevari<br />

aRniSnavs, `gaauq mes feodaluri institutebi, daakanones miwaze kerZo<br />

sakuTreba, aamuSaves dasavluri tipis samarTlebrivi sistema, SemoiRes<br />

savaldebulo ganaTleba, Camoayalibes centraluri da adgilobrivi mmarTvelobis<br />

axleburi formebi da aRmofxvres legaluri barierebi socialur<br />

klasebs Soris.~ 12<br />

pirveli msoflio omisa da meiZis dinastiis mmarTvelobis dasrulebis<br />

Semdeg, iaponia politikuri ganviTarebis axal fazaSi Sevida. nacionalizmi,<br />

romelsac skolebSic aswavlidnen rogorc disciplinas, erTgvar religiadac<br />

ki iq ca. xelisufalni Zalian swrafad da qaosurad icvlebodnen. Tumca,<br />

iyo demok ratiuli reformebis ganxorcilebis garkveuli mcdelobebi: magaliTisaTvis,<br />

1925 wels moixsna arCevnebSi monawileobisaTvis ekonomikuri<br />

cenzi da xmis mice ­ mis uflebiT sargeblobis neba mieca 25 wels gadacilebul<br />

yvela mama kacs. magram, 1930­ian wlebSi militarizmis mzardma talRam<br />

axladCamoyalibe buli demokratiuli Canasaxi gadafara. ultranacionalistebi<br />

acxadebdnen, rom demokratiis mesveuri politikosebi iaponiis Zlevamosilebas<br />

akninebdnen da qveyana msoflioSi misi sakadrisi adgilis mopovebas<br />

mxolod Zlieri militaristuli mmarT velobis pirobebSi SeZlebda.<br />

militaristebma gaimarjves, magram maTi gamarjveba iaponias meore msoflio<br />

omSi samarcxvino damarcxebis fasad daujda.


saparlamento demokratia<br />

195<br />

1930­ian wlebSi pirveladi demokratiuli reformebis sakmaod swrafi<br />

da umtkivneulo CaSla cxadyofs, rom iaponiaSi realurad arc momxdara<br />

konstituciuri mmarTvelobis ideis gatareba. zogadi rwmeniT, suvereniteti<br />

gamomdinareobda imperatoris RvTaebriobisagan da ara xalxisgan. am denad,<br />

omamde pe riodis iaponia demokratiis ideas mxolod zedapirulad<br />

Seexo.<br />

axali konstitucia<br />

iaponiis 1947 wlis konstitucia, romelic meore msoflio omSi iaponiaze<br />

gamarjvebuli aSS­is mier iqna SemoRebuli, miznad isaxavda qveynis politikuri<br />

sistemis gardaqmnas. axali konstituciis mixedviT, suverenitetis wyaros<br />

ukve xalxi warmoadgenda da ara imperatori. amerikuli gavlena aSkaraa<br />

iaponiis kons tituciaze, gansakuTrebiT mis preambulaze:<br />

Cven, iaponeli xalxi, vmoqmedebT ra erovnul parlamentSi Cven mier<br />

arCeuli warmomadgenlebis meSveobiT, viRebT gadavwyvetilebas,<br />

CvenTvis da Cveni keTildReobisaTvis davamyaroT mSvidobiani Tanam­


196 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

Sromloba yvela erTan, davicvaT Tavisufleba am miwaze, aRarasdros<br />

davuSvaT omis ganmeoreba da gamowveva xelisuflebis raime qmedebiT,<br />

vacxadebT, rom Zalaufleba momdinareobs xalxisgan da vamtkicebT<br />

am konstitucias... xelisufleba aRWurvilia xalxis ndobiT, xelisuflebis<br />

Zala ufleba momdinareobs xalxisgan da xelisufleba emsaxureba<br />

xalxs.<br />

iaponiis 1947 wlis konstituciis avtorebi cdilobdnen warmomadgen lobiTi<br />

demokratiis detalurad gawerili sistema SeemuSavebinaT. im fundamentur<br />

uflebebs Soris, romelTac konstitucia iTvaliswinebda, iyo moqalaqeTaTvis<br />

ganaTlebis miRebis Tanaswori ufleba da muSaTa Sekrebisa da<br />

koleqtiuri SeTanxmebis ufleba. iaponiis konstituciis kidev erTi Tavisebureba<br />

gaxldaT isic, rom igi erTmniSvnelovnad gmobda oms da acxadebda,<br />

rom qveyana arasdros iqoniebda `saxmeleTo, sazRvao da sahaero Zalebs an<br />

omis warmoebis sxva potencials~ (Tumca, am daTqmam iaponiis xelisufleba<br />

mainc ver SeaCera, Seeqmna li mitirebuli `TavdacviTi Zalebi~).<br />

saparlamento demokratia: garegnuli da realuri mxareebi<br />

konstituciis mixedviT iaponiaSi saparlamento mmarTvelobis forma damkvidrda.<br />

imperatori qveynis formalur mmarTvelad rCeba, Tumca misi funqcia<br />

mxolod ceremoniulia. premier­ministri aris qveynis realuri meTauri.<br />

konstituciis avtorebma formaluri xelisuflebis uzenaesoba axal orpalatian<br />

sakanonmdeblo organos mianiWes. es organo, romelsac asamblea ewodeba,<br />

Sedgeba 511 wevriani warmomadgenelTa palatisagan, romelic yovel oTx<br />

weliwadSi erTxel irCeva (SesaZlebelia, arCevnebi ufro xSiradac Catardes<br />

im SemTxvevaSi, Tu palata daTxovnili iqneba da SedarebiT naklebi gavlenis<br />

mqone 252 wevriani mrCevelTa palatisagan, romelic eqvsi wlis vadiT irCeva<br />

(misi naxevari sam weliwadSi erTxel axldeba) [es cifrebi SeiZleba icvlebodes<br />

_ mTargmn. Sen.].<br />

Tavidan, orive palatis wevrebi kenWs iyridnen mravalmandatiani ubnebidan<br />

sayovelTao arCevnebis wesiT, sadac amomrCeveli mxolod erT arCevans<br />

akeTebda. am sistemam 1994 wlamde imuSava, anu vidre saarCevno reformis<br />

mixedviT ar Seicvala saarCevno ubnebis sazRvrebi da saarCevno procedura<br />

warmomadgenel Ta palatisaTvis (kerZod, Camoyalibda 300 erTmandatiani saarCevno<br />

erTeuli, xo lo danarCeni 200 mandati proporciul warmomadgenlobaze<br />

gadanawilda).<br />

konstitucia acxadebda, rom saxalxo suverenitetis matarebeli organo<br />

aris asamblea, romelic erTaderTi kanonSemoqmedi saxelisuflo institutia.<br />

Tuki adre premier­ministri da kabineti angariSvaldebulni iyvnen<br />

imperatoris winaSe, axla es valdebuleba parlamentis, `rogorc xelisuflebis<br />

umaRlesi organos~ winaSe daekisraT. iaponiis uzenaesi sasamarTlo<br />

uflebamosili gaxda kanonebi arakonstituciurad gamoecxadebina (rac Zalian<br />

iSviaTad xdeba), mosamarTleebi ki maTi daniSvnis Semdgom yoveli aTi


saparlamento demokratia<br />

197<br />

weliwadSi xelaxla unda yofiliyvnen damtkicebulni amomrCevelTa mier (am<br />

procesma faqtobrivad avtomaturi xasiaTi SeiZina).<br />

rogorc qvemoT gavigebT, iaponias mouxda dasavluri institutebis sakuTar,<br />

sakmaod Zlier da Tavisebur kulturul tradiciebze morgeba. Sedegad,<br />

Camoyalibda unikaluri sistema, romelic axlis (demokratiuli <strong>politika</strong><br />

da sabazro ekonomika) da Zvelis (politikuri ierarqia, ekonomikuri<br />

centra lizacia, sazogadoebrivi disciplina) saintereso kombinaciaa.<br />

partiuli sistema<br />

liberalur­demokratiuli partia dominirebda iaponur <strong>politika</strong>Si<br />

1955­dan 1993 wlamde. marTalia, arsebobda sxvadasxva, ufro mcire politikuri<br />

partiebic, magram isini araefeqturni da naklebad gavlenianni iyvnen.<br />

am opoziciur partiebs Soris, socialistebma da komunistebma ramdenjerme<br />

SeZles xmaTa mniSvnelovani raodenobis dagroveba, magram maTi sakanonmdeblo<br />

roli ZiriTadad saparlamento oponirebiT Semoifargleboda. daaxloebiT<br />

oTxi aTwleulis ganmavlobaSi, qveynis realuri marTvis sadaveebs<br />

TiTqmis eqskluziurad flobda liberalur­demokratiuli partia.<br />

Tu erTi partia xangrZlivi periodis ganmavlobaSi inarCunebs saparlamento<br />

adgilebis umravlesobas Tavisufali arCevnebis pirobebSi, es rogorc<br />

wesi, imaze mianiSnebs, rom am partiam SeZlo socialuri interesebis<br />

farTo speqtris dakmayofileba. liberal­demokratebis warmateba iaponiaSi<br />

ganapiroba iman, rom ldp­m viwro partiul interesebze maRla farTo<br />

saxalxo moTxovnebi daayena, gansakuTrebiT mgrZnobiare iyo ramdenime<br />

specifikuri da yvelaze aqtualuri interesis mimarT, gaaCnda Zalian didi<br />

upiratesoba finansuri da organizaciuli resursebis TvalsazrisiT da<br />

kargad sargeblobda politikuri inerciiT. ori mosazrebis Tanaxmad:<br />

im mizezebis dadgena, Tu ram gamoiwvia konservatorebis xangrZlivi<br />

dominireba, rTuli ar aris. pirvel rigSi, es ganapiroba konservatorebis<br />

mier ganxorcielebulma reformebma, romelTac sazogadoe ­<br />

bas daanaxes, rom ar xdeboda sruli wyveta warsulTan. damoukideblobis<br />

miiRebisTanave gaatares miwis reforma. is cvlilebebi, rac maT<br />

ganaxorcieles ufro centralizebuli mmarTvelobis sasargeblod,<br />

mimarTuli iyo okupaciuri mmarTvelobis mier daSvebuli aSkara Secdomebis<br />

gamos worebisaken. garda amisa, liberal­demokratebs gaaCn ­<br />

daT resursebis kontrolis mniSvnelovani berketi, rac maT saWiro<br />

momentSi saWiro ekonomikuri da profesiuli kavSirebis mxadaWeris<br />

mopovebaSi uwyobda xels. partia erTdroulad sargeblobda sameurneo<br />

da biznes­jgufebis umravlesobis mxardaWeriT, rac mis pozicias<br />

kidec ufro aZlierebda. is biurokratiasTan Zalian axlos idga. Tumca,<br />

sainteresoa isic, rom mWidrdo kavSirebi biurokratiasTan, biznes­sazogadoebasTan<br />

an resursebis kontroli ar iyo sakmarisi. 1955<br />

wels liberalur­demokratiulma partiam daiwyo farTo partiuli


198 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

aRmSenebloba wevrebis masobrivi mizidviT. partiam namdvilad rTul<br />

amocanas gaarTva Tavi qveyanaSi, sadac Znelad warmosadgeni iyo regionul<br />

partiul organizacias Caenacvlebina tradiciuli pirovnuli<br />

kulti da gamxdariyo is faqtori, ris garSemoc SeiZleboda sazogadoebrivi<br />

konsolidacia. 13<br />

liberal­demokratebis, rogorc iaponiis umTavresi partiis mier damkvidrebuli<br />

konsensusis miRwevis principi qveynis politikis maxasiaTebel niSnad<br />

iqca. partia ar warmoadgenda monoliTur politikur bloks, igi iyo sxvadasxva<br />

interes­jgufebis erTgvari Tavisufali koalicia, sadac Sida konsensusis<br />

miRweva umniSvnelovanes rols TamaSobda. 1993 wlamde partiis mier arCeuli<br />

Tavmj domare, sayovelTao arCevnebis Semdgom, avtomaturad xdeboda qveynis<br />

premier­ ministri. partiis lideris arCeva ki, rogorc wesi, dakavSirebuli<br />

iyo sakmaod intensiur molaparakebebsa da garigebebTan partiis Semadgenel<br />

gansxvavebul fraqciebs Soris, romelTac TavianTi liderebi, samoqmedo<br />

programebi da mxardamWeri regionebi hyavdaT.<br />

iaponiis stabiluri, erTi partiis mier dominirebuli sistema Seirya 1993<br />

wlis istoriuli sayovelTao arCevnebis Sedegad. sinamdvileSi, liberalurdemokratiulma<br />

partiam TviTon ganapiroba sakuTari damarcxeba. 1990­iani<br />

wlebis dasawyisSi partia faqtobrivad daiSala: im gaxmaurebuli politikuri<br />

skandalebis Semdeg, raSic partiis maRalCinosnebi iyvnen CarTuli da ramac<br />

partiis imiji mkveTrad Selaxa, mas gamoeyo ramdenime fraqciis lideri.<br />

politikuri skandalebi kiiCi miiaZavas mTavrobis damxobis katalizatorad<br />

iqca. ufro Rrma da realur mizezs ki sazogadoebaSi uxvad dagrovili socialuri<br />

problemebi warmoadgenda: dRiTidRe mzardi socialuri ukmayofileba,<br />

maRali fasebi, grZeli samuSao dReebi da a.S.<br />

Tumca, mmarTveli partiis damarcxebas ar gamouwvevia gamokveTili alternativis<br />

gaCena: liberal­demokratebi aSkarad damarcxebulebi iyvnen, magram<br />

ar Candnen aseTive aSkara gamarjvebulni. rva centristuli, memarcxene­centristuli<br />

da memarcxene partiis aramyarma koaliciam axalbeda politikosi<br />

morihiro hosokava airCia premier­ministrad. hosokava manamde patara partiis<br />

_ `axali iaponiis~ lideri iyo, romelmac mxolod 35 mandati moipova parlamentSi<br />

da am parametriT mexuTe adgili daikava liberal­demokratebis (223<br />

mandati), social­demokratebis (70 mandati), iaponiis aRorZinebis partiisa<br />

(55 mandati) da `sufTa mmarTvelobis~ partiis (51 mandati) Semdeg. miuxedavad<br />

imisa, rom rvave partia erTiandeboda koaliciaSi liberal­demokratebis<br />

winaaRmdeg, es gaerTianeba ar iyo sakmarisad erTsulovani imisaTvis, rom xangrZlivad<br />

daeWira mxari hosokavas mmarTvelobisaTvis.<br />

amrigad, hosokavas mmarTveloba erT weliwadsac ar gagrZelebula. momdevno<br />

mTavrobam cutoumo hatas xelmZRvanelobiT kidev ufro mokle xans,<br />

sul raRac or Tves dahyo xelisuflebaSi. hosokavas msgavsad, hatac yofili<br />

liberal­demokrati iyo, romelic gamoeyo partias imisaTvis, rom axali politikuri<br />

organizacia Seeqmna. mis mier Camoyalibebuli partia `axali fronti~<br />

ar aRmoCnda politikurad dRegrZeli, hatam axali politikuri berketi _ nacionaluri<br />

partia Seqmna. am da sxva axali organizaciebis erTdrouli gamoCena


saparlamento demokratia<br />

199<br />

arenaze iaponiaSi mniSvnelovan politikur transformacias moaswavebda. erT<br />

dros Zalze stabiluri partiuli sistema mokle xanSi gadaiqca danawevrebul<br />

da Znelad prognozirebad politikur speqtrad. iaponia partiuli Zalebis<br />

gadajgufebisa da cvlilebebis procesSi aRmoCnda, romlis saboloo Sedegi<br />

sakmaod bundovani iyo.<br />

iaponiis politikuri meryeoba kvlav grZeldeboda. 1994 wlis ivnisSi, liberal­demokratebis<br />

marTuli koaliciis mier iaponiis mTavrobis axal xelmZRvanelad<br />

arCeul iqna socialisturi partiis lideri. amgvari ram, Tundac erTi<br />

wliT adre warmoudgeneli iqneboda. weliwadnaxevris Semdgom ki ruiuitaro<br />

haSimoto, liberal­demokratebis Tavmjdomare gaxda bolo sami wlis ganmavlobaSi<br />

iaponiis ukve rigiT mexuTe premier­ministri. amavdroulad, 1996<br />

wlis arCevnebis Sedegebma moaxdina liberal­demokratebis erTgvari politikuri<br />

reabilitaciac sakanonmdeblo organoSi, sadac maT gaimarjves, Tumca<br />

ara damajereblad (xmebis umravlesobis mopoveba mainc ver SeZles). Ppartia<br />

rCeboda cvlilebebis mowinaaRmdege konservatori liderebis kontrolis<br />

qveS da am mouqnelma <strong>politika</strong>m 1990­iani wlebis bolos ekonomikuri regresi<br />

da Sesaba misad, eleqtoratis mxardaWeris Sesusteba gamoiwvia.<br />

2001 wlis gazafxulze, sakmaod daZabuli politikuri brZolis Sedegad,<br />

qarizmatuli reformisti, Ziunitiro koiZumi gaxda liberal­demokratiuli<br />

par tiis Tavmjdomare. koiZumi partiis uxucesTa da maTi mkacrad<br />

konservatiuli midgomebis winaaRmdeg gamodioda. sainteresoa, rom mas ar<br />

gaaCnda sakuTari partiis saparlamento warmomadgenlobis mxridan sakmarisi<br />

mxardaWera, magram partiaSi garkveuli wreebi da aseve zogadad xalxi<br />

enTuziazmiT Sexvda koiZu mis pirovnul qarizmas, axlebur ideebsa da mizanmimarTulobas.<br />

misi xedva Zireul reformebs gulisxmobda, gansakuTrebiT<br />

qveynis daxuruli da izolirebuli eko nomikuri sistemis reformirebas,<br />

romelmac ganapiroba xangrZlivi ekonomikuri Cavardna, arcTu STambeWdavi<br />

mdgomareoba safondo birJaze (kargad gamoixata Nikkei­s indeqsSi [tokios<br />

safondo birJis indeqsi _ mTargmn. Sen.]), da uZrav qonebaze fasebis mkveTri<br />

dacema (1990­iani wlebis dasawyisSi sakuTrebis Rirebuleba zogierT SemTxvevaSi<br />

80 procentiTac ki gaufasurda). Tumca, vidre iaponiis ekonomikur<br />

`Semobrunebas~ uzrunvelyofda, koiZumis mouxda 1993 wlidan inicirebuli<br />

da Semdgom Seferxebuli politikur­ekonomikuri reformebis bolomde miyvana.<br />

tradiciebis erTgul iaponiaSi es udavod rTul da sapasuxismgeblo<br />

amocanas warmoadgenda.<br />

politikur cvlilebaTa Semaferxebeli faqtorebi<br />

Tanamedrove iaponiis demokratia warmodgens adgilobrivi kulturisa<br />

da importirebuli demokratiis unikalur kombinacias. kerZod, 1947 wels<br />

iaponiaSi damyarebulma demokratiulma sistemam SeinarCuna tradiciuli<br />

politikis maxasiaTebeli imgvari elementebi, rogoric iyo, magaliTad,<br />

patron­klienteluri tipis urTierTobebi. es ukanaskneli kargad vlindeba<br />

fraqciuli liderebisa da erTguli momxreebis damokidebulebebSi.


200 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

pirovnuli erTguleba da ndoba aris finansuri daxmarebis, Sidapartiuli<br />

Zalauflebis da calkeuli partiuli lideris avtoritetis mopovebis winapiroba.<br />

Tumca, Znelia imis zustad Tqma, Tu ramdenad Searyia am sistemis<br />

safuZveli liberal­demokratiuli partiis danawevrebam da 1994 wels<br />

ganxorcielebulma saarCevno da antikorufciulma reformebma. aSkaraa,<br />

rom fragmentirebuli partiuli sistemisa da naklebad stabiluri xelisuflebis<br />

pirobebSi, politikuri Zalauflebac ufro aramdgradi da advilad<br />

warmavali gaxda. Tumca, ucnobia, am cvlilebebma ramdenad moaxdina gavlena<br />

klienteluri tipis urTierTobebze xelisuflebas, biurokratiasa da<br />

biznes­elitas Soris kuluarul garigebebSi.<br />

liberalur­demokratiuli partiis<br />

lideri, premier­ministri<br />

Ziunitiro koiZumi 2001 wlis<br />

zeda palatis arCevnebSi sakuTari<br />

partiis STambeWdav gamarjvebas<br />

zeimobs. koiZumim liberalurdemokratiul<br />

partias iaponiis<br />

<strong>politika</strong>Si wamyvani ro li<br />

daubruna.<br />

kidev erTi tradicia, rac mniSvnelovan politikur cvli lebebs SeiZleba<br />

emsxverplos, aris iaponiisaTvis maxasiaTebeli konsensusis principi<br />

gadawyveti lebebis miRebisas. erT­erTi eqspertis azriT:<br />

es meTodi emyareba winapirobas, rom erTi jgufis _ magaliTad, soflis<br />

sabWos wevrebma unda ganagrZon diskusia, molaparakeba da kompromisuli<br />

garigebebi manam, sanam konsensusi iqneba miRweuli... demokratiuli<br />

normebis gavrcelebis miuxedavad, konsensusiT marTvis tradicia<br />

jer kidev aqtualuria da zogjer iwvevs `umravlesobis tiraniis~ winaaRmdeg<br />

xmamaRal gamosvlebs _ magaliTisaTvis, maSin roca mmarTveli<br />

Zala axdens imgvari sakanonmdeblo iniciativis gatanas, romelsac<br />

opozicia sastikad ewinaaRmdegeba.~ 14<br />

iseve rogorc patron­klinteluri tipis urTierTobebi, konsensusis<br />

principi Rrmad fesvgadgmulia iaponiis kulturasa da tradiciaSi da amitom,<br />

naklebad mosalodnelia am Rirebulebebis Canacvleba axlo momaval­<br />

Si. Tumca, arsebobs imis garkveuli molodinic, rom mravalpartiulobam<br />

da politikuri arastabilurobis zrdam SesaZloa gaarTulos da moSalos<br />

kidec sazogadoeb rivi konsensusis miRwevis principi da gansxvavebul azrs,<br />

politikur sistema ­Si faruli TanamSromlobisa da Cumi garigebebis nacvlad,<br />

pirdapiri oponire­bisaken ubiZgos.


sasamarTlo xelisufleba da iaponuri kultura<br />

saparlamento demokratia<br />

201<br />

iaponiis sasamarTlo sistema amerikuli da evropuli gavlenis saintere­<br />

so ma galiTs warmoadgens. amerikuli gavlena aSkaraa Tundac iaponiis umaR­<br />

le si sasamarTlo organos, uzenaesi sasamarTlos dasaxelebaSi. umaRlesi<br />

mo sa marT le, mTavrobis wardginebis Semdgom, iniSneba imperatoris mier.<br />

danarCeni mosamarTleebi iniSnebian pirdapir kabinetis mier imperatoris<br />

yovelgvari formaluri Carevis gareSe. uzenaesi sasamarTlo, misi amerikuli<br />

analo gis msgavsad, uflebamosilia iuridiuli revizia moaxdinos (anu SeuZ­<br />

lia ga mo acxados esa Tu is sakanonmdeblo aqti arakonstituciurad). miuxe­<br />

da vad imi sa, rom amerikuli sistemisaTvis ucxo ar aris, mainc eqstraordinalu<br />

ria ra modeni me daniSnuli pirisaTvis imgvari Zalauflebis miniWeba, ri­<br />

Tac SesaZ le belia 750 arCeuli piris gadawyvetilebis kanongareSed gamocxa<br />

de ba da gauqmeba. konstituciuri demokratiebis umravlesobaSi mosamarTlee<br />

bi kanonmdebleb ze amgvari upiratesobiT ar arian aRWurvilni.<br />

zogadad, sasamarTlo sistema ufro eropuli modelis mixedviT aris<br />

age buli, magram, rogorc ukve aRvniSneT, amerikul gavlenas ganicdis. kul ­<br />

turuli TvalsazrisiT ki iaponelebi amerikelebTan SedarebiT ufro nakleb<br />

midrekilni arian sxvadasxva davebis sasamarTlo gziT gadawyvetisaken _ ama<br />

Tu im samoqalaqo konfliqtis Tu msubuqi danaSaulis SemTxvevaSi, iuridiul<br />

saSualebebze metad socialuri institutebsa da nor mebs mimarTaven. xSirad,<br />

Temis pativsacemi pi ris, oja xis ufrosis an samsaxurebri vi xelmZRvanelis<br />

warmatebuli Careva amgvar SemTxvevebSi saqmis legaluri msvlelobis aucileblobas<br />

xsnis.<br />

muSaobs Tu ara demokratia iaponiaSi?<br />

miuxedavad ekonomikuri da politikuri ryevebisa ukanaskneli aTwleulis<br />

ganmavlobaSi, demokratia iaponiaSi meore msoflio omis Semdgom periodSi<br />

ZiriTadad stabiluri da myaria. imis gaTvaliswinebiT, rom iaponias<br />

manamde ar hqonia saxalxo TviTmmarTvelobis raime gamocdileba, es miRweva<br />

ufro STambe W davia. iseve rogorc germaniis SemTxvevaSi, iaponiaSic stabiluri<br />

demokrati is CamoyalibebaSi ekonomikam Seasrula wamyvani roli.<br />

meore msoflio omis Semdeg ekonomika Zalian swrafad da dinamiurad ganvi­<br />

Tarda, xolo omis Sedegad ganadgurebuli qalaqebi (romelebsac simbolurad<br />

ganasaxierebda hirosima da nagasaki), gadaiqca efeqtiani da inovaciuri<br />

industriuli warmoebis modelebad. reformatori samewarmeo elitis mier<br />

ekonomikuri zrdis mizanmimarTuli dagegmare ­ba mniSvnelovani iyo iaponiis<br />

swrafi aRmasvlisaTvis. aranaklebi wvlili Seitana am saqmeSi msoflio<br />

savaWro sistemaSi intensiurma da moculobiTma CarTvam, iseve rogorc koreis<br />

omis dros (1950­53 ww.) masobrivma amerikulma Sesyidvebma. eqsportze<br />

orientirebulma, merkantilisturma ekonomikurma strategiam momdevno<br />

ori aTwleulis ganmavlobaSi uzarmazari winsvla ganapiroba mZime mrewvelobis<br />

dargSi _ kerZod manqanaTmSeneblobaSi, avtomatikisa da samomxmare­


202 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

blo eleqtronikis warmoebaSi. dResdReobiT iaponia msoflios erT­erT<br />

wamyvan ekonomikas warmoadgens miuxedavad `omamde arsebuli teritoriebis<br />

52 procentis dakargvis, kaliforniis Statis farTobis qveyanaSi 5 milionze<br />

meti adamianis dabrunebis, sanaosno Zalebis 80%­ze metis ganadgurebisa da<br />

sawarmoTa erTi mexuTedis da mravali didi qalaqis dangrevisa.~ 15<br />

1980­iani wlebis Sua periodSi, iaponiis sabazro ekonomikis warmatebis<br />

TvalsaCino niSani gaxda aSS­sTan mravalmiliardiani vaWrobidan miRebuli<br />

STambeWdavi mogeba. aSS iaponuri eqsportis mesamedis momxmare bels warmoadgenda.<br />

aman aSS­Si iaponiis savaWro strategiis mwvave kritika gamo iwvia.<br />

iaponeli xeli sufalni irwmunebodnen, rom amerikaSi arsebobda mzardi<br />

moTxovna produqciaze iarliyiT `damzadebulia iaponiaSi~ (made in Japan),<br />

radgan amerikuli produqcia xarisxiT Camouvardeboda mas. am tipis daZabuloba<br />

or ers Soris TiTqmis mTeli aTwleuli grZeldeboda da gamoixateboda<br />

iaponiaSi nacionalizmis erTgvari zrdiT, xolo aSS­Si `antiiaponuri~, e.w.<br />

`SeiZine amerikuli~ [produqcia] sentimentebis gaZlierebiT.<br />

iaponia aRmocenda rogorc aziis pirveli, xolo msoflioSi rigiT meore<br />

umZlavresi ekonomika, magram axlo warsulis gamocdileba gvarwmunebs, rom<br />

amgvari jansaRi da Zlieri ekonomikac ki ar aris dazRveuli recesiisagan.<br />

1990­iani wlebis dasawyisSi, iaponiaSi ekonomikuri zrdis tempi mkveTrad<br />

daeca, ramac stagnacia gamoiwvia. Tavis mxriv es ukavSirdeboda bolo 12<br />

wlis ganmavlobaSi oTxi ekonomikuri recesiis gavlenas. 1996 wlidan iaponiis<br />

sabanko sistema uzarmazari zewolis qveS aRmoCnda, radgan saxelmwifo<br />

Carevisa da daxmarebis moTxovnam kritikul zRvars miaRwia da amas­<br />

Tanave, aziis mravali ekonomika da eca sabanko da kreditebis daudevari<br />

politikisa da finansuri institutebis Zalze araadekvaturi regulirebis<br />

gamo. axali aTaswleulis dasawyisSi iaponiis ekonomika ganagrZobda ukusvlas,<br />

rasac Tan axlda qveynis sabanko sistemis CixSi Sesvla, mTavrobisagan<br />

damoukidebelad gaformebuli msxvili biznes­garigebebis Sedegad ganviTarebul<br />

dargebSi gaCenili problemebis gamo. kerZod, imgvari industriebi,<br />

rogoricaa mSenebloba, uZravi qonebis biznesi da sacalo vaWoba, iqcnen<br />

sabanko sistemidan miRebuli uzarmazari sesxebis nakleb gadaxdisunarian<br />

mevaleebad.<br />

iaponiis dRis wesrigi: magaliTi<br />

xelisuflebis Tanmimdevrulobis aRdgena<br />

1990­iani wlebSi iaponiis winaSe mdgari yvelaze mZime politikuri<br />

sakiTxi bunebiT institucionaluri iyo: liberal­demokratiuli partiis<br />

monopoliis mospobis Semdeg, SeZ lebda Tu ara iaponia im politikuri stabilurobis<br />

aRdgenas, romelic ldp­s mmarTvelobisas hqonda da romlis gareSe<br />

meore msoflio omis Semdgomi `ekonomikuri saocreba~ iqneb arc momxdariyo?<br />

isev iqneboda Tu ara iaponur demokratiaze gavlena xelisuflebis<br />

susti koaliciiebiT ganpirobebul ryevebs, farTo masebis mxardaWeris


saparlamento demokratia<br />

203<br />

mopovebis an SeTanxmebis miRwevis uunarobas im sazogadoebaSi, sadac mudam<br />

fasobda konsensusi gadawyvetilebis miRebisas?<br />

konkurentuli upiratesobis SenarGuneba<br />

ukanasknel periodSi aziam aramdgradoba daadastura. Tumca, didi<br />

drois ganmavlobaSi iaponiis upiratesi savaWro mdgomareoba aziaSi ramdenime<br />

mimarTulebiT awydeboda sirTuleebs. sirTuleTa erTi jgufi e.w. axal<br />

samrewvelo qveynebs _ samxreT kKoreas, taivans da singapurs, moicavs (honkongi<br />

am jgufis wevri iyo 1997 wels CineTis kontrolis qveS xelmeored moqcevamde.<br />

misi bedi, rogorc msoflio ekonomikis damoukidebeli aqtorisa<br />

kvlav bundovania). ganviTarebadi aziuri qveynebis meore talRa, tailandisa<br />

da malaiziis winamZRolobiT, aseve ucvlis saxes aziis regionul ekonomikur<br />

urTierTobebs. grZelvadian periodSi iaponuri merkantilizmisaTvis<br />

gacilebiT did aziur safrTxes globa lur ekonomikaSi CineTis swrafad<br />

mzardi dominanturi roli warmoadgens.<br />

SeerTebul StatebTan mWidro urTierTobebis SenarGuneba<br />

SeerTebuli Statebi iaponiis yvelaze mniSvnelovani mokavSire da<br />

savaWro partnioria. SeerTebuli Statebi, rogorc udidesi bazari da investirebisaTvis<br />

upiratesi adgili iaponiisaTvis, sasicocxlod arsebiTia am<br />

ukanasknelis ekonomikuri keTildReobisaTvis (da piriqiT). wynari okeanis<br />

dasavleT auzSi SeerTebuli Statebis samxedro bazebis arsebobam da amerikulma<br />

birTvulma dacvam (romelic Teoriulad ara mxolod SeerTebul<br />

Statebs, aramed amerikis uaxloes samxedro mokavSireebsac icavs birTvuli<br />

Tavdasxmisagan) saSualeba misca iaponias, samomxmareblo mrewvelobis<br />

maRali teqnologiebis ganviTarebasa da sagareo bazrebze gadarTuliyo da<br />

mTliani Sida produqtis 1%­ze naklebi daexarja Tavdacvaze. miuxedavad<br />

amisa, vaWrobis sakiTxebTan dakavSirebiT Zveli kamaTis gamo daZabulobam<br />

da CrdiloeT koreis birTvuli iaraRis ganviTarebis programis irgvliv<br />

azrTa sxvadasxvaobam mainc iCina Tavi ormxriv urTierTobebSi. SeerTebuli<br />

Statebis xelisuflebis azriT, iaponiasTan mimarTebaSi xangrZlivi<br />

amerikuli savaWro deficitis mizezi iaponiis proteqcionisturi <strong>politika</strong><br />

da Caketili kulturaa, romelic xSirad iaponias potenciuri ucxoeli<br />

konkurentebisaTvis TiTqmis miuwvdomels xdis.<br />

cxovrebis maRali donis SenarGuneba<br />

1990­iani wlebis dasawyisidan moyolebuli xangrZlivi ekonomikuri<br />

recesiis miuxedavad, iaponia mdidar sazogadoebad rCeba. is patara qveyanaa<br />

mravalricxovani mosaxleobiT; misi miwis udidesi nawili mTiania da<br />

sacxovreblad gamousadegari. iaponiaSi WarbmosaxleobasTan dakavSirebuli<br />

iseTi problemebia gavrcelebuli, rogoricaa haeris dabinZureba,<br />

xmauri, sacobebi gzebze, miwis maRali fasi. Tanamedrove teqnologiebi ia­


204 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

poniasa Tu romelime sxva qveyanas jer ver sTavazobs ekonomikuri WarbganviTarebis<br />

uaryofiT aspeqtebis mogvarebis gzebs.<br />

tradiciisa da Tanamedroveobis balansi<br />

iaponuri kultura dRemde did gavlenas axdens iaponuri sazogadoebis<br />

iersaxeze. SemTxveviTi damkvirveblisaTvis iaponia Tanamedroveobis<br />

gansaxierebaa. Tumca sinamdvileSi iaponelTa umravlesobaSi tradiciuli<br />

faseulobebi da damokidebulebebia Zvalsa da rbilSi gamjdari da jiutad<br />

ebRauWebian warsuls. amis gamo, ucxoelisTvis Zalze Znelia iaponiaSi saqmis<br />

dawyeba da warmatebis miRweva. gauTavebeli debatebis Temaa tradicia da Tanamedroveoba.<br />

zogi amtkicebs, rom iaponiam kari unda gauRos sxva xalxebs,<br />

sxvebi ki SiSoben, rom isedac mravalgvari ucxouri gavlena dauSves, rac<br />

safrTxes uqmnis iaponur kulturas. iaponuri ekonomikis daRmavloba kidev<br />

ufro aRrmavebs am arguments da zogs afiqrebinebs, rom iaponiis ekonomikas<br />

saswrafod sWirdeba modernizacia da safuZvliani struqturuli reforma.<br />

im `ekonomikuri saswaulis~ Semdgom, romelic iaponiaSi demokratiis<br />

ganviTarebis sawyis aTwleulebs da 1980­iani wlebis ekonomikur bums<br />

daemTxva, da rasac STambeWdavi pikidan swrafi vardna mohyva, sainteresoa,<br />

aRmoCnda Tu ara safrTxis qveS iaponiis saparlamento demokratia?<br />

pasuxia _ ara. miuxedavad 1990­iani wlebis Seferxebebisa,<br />

sazogadoebrivi azri pozitiuria: iaponelTa 60 procenti kvlavac<br />

kmayofilia arsebuli cxovrebis doniT, rac imaze miuTiTebs rom es<br />

maCvenebeli sruliadac ar Secvlila im `Zveli kargi drois~ Semdgom,<br />

roca iaponia SesaSurad swrafad viTardeboda da aziisa da mTeli<br />

msoflios mowinave qveynad iqca. amgvari optimizmis arseboba qveynisaTvis<br />

sakmaod rTul etapze garkveulwilad iZleva im rwmenis safuZvels,<br />

rom iaponiaSi demokratia myaria da mas mniSvnelovani safrTxe<br />

ar emuqreba. metic, warmateba TavisTavad Sedegiania. SemTxveviTi sulac<br />

ar aris, rom ekonomikurma warmatebam ganapiroba imgvari politikuri<br />

sistemis Camoyalibeba, romelic samoqalaqo Tavisuflebebs<br />

yovelgvar avtoritarul mmarTvelobasa Tu samxedro eqspansionizmze<br />

maRla ayenebs.<br />

saparlamento mmarTveloba moulodnel adgilebSi<br />

Tuki saparlamento sistema muSaobs evropasa da iaponiaSi (sadac am<br />

sistemis danergva iaponiis meore msoflio omSi damarcxebis Semdgom `garedan~<br />

moxda), sainteresoa, ramdenad unariania igi im regionebSi, sadac demokratias<br />

ar gaaC nia adgilobrivi wanamZRvrebi an sulac im qveynebSi, romlebic<br />

mezobleb Tan mudmivi omis mdgomareobaSi imyofebian? indoeTisa da<br />

israelis magaliTebi bevris mTqmelia, SeiZleba iTqvas, pasuxis Semcvelic:<br />

pasuxi ki namdvilad sasiamovno moulodnelobas warmoadgens saparlamento<br />

demokratiis momxreebisTvis.


indoeTi: saparlamento saswauli<br />

saparlamento demokratia<br />

205<br />

indoeTi uZvelesi civilizaciebisa da didi imperiebis, maT Soris mogolebis<br />

(muslimi dampyroblebis) istoriuli samSobloa. igi me­19 saukune­<br />

Si didi britaneTis koloniad gadaiqca, Tumca meore msoflio omis Semdgom<br />

damoukidebloba aRidgina. mosaxleoba or ZiriTad da gansxvavebul jgufad<br />

iyofa: eseni arian indusebi (Hyvelaze mravalricxovani) da muslimebi,<br />

romelebic meore msoflio omamde cxovrobdnen indoeTis istoriul teritoriaze.<br />

muslimTa yvelaze mWidro dasaxlebebi indoeTis Crdilo­dasavleT<br />

da aRmosavleT nawilebSia koncentrirebuli, maSin roca maT Soris<br />

mdebare farTo teritoria (romelic britaneTis rajis mmarTvelobis qveS<br />

imyofeboda) dasaxlebulia ZiriTadad indusTa TemebiT. am or religiurad<br />

gansxvavebul jgufs Soris konfliqtis Tavidan asacileblad britanelebma<br />

koloniis datovebisas teritoria gayves da ori saxelmwifo: indoeTi da<br />

pakistani Camoayali bes. pakistanis dasavleT da aRmosavleT nawilebs erTmaneTisagan<br />

maT Soris mdebare indoe Tis teritoria aSoriSorebda.<br />

es geografiuli anomalia, mxolod erT­erTia im mravalricxovan problemaTAgan,<br />

romelic britanelebma gadauWreli datoves. garda amisa, arsebobda<br />

aseve indusebisa da muslimebis dapirispireba Tavad indoeTSi. marTalia,<br />

am ukanasknelTa umravlesoba pakistanSi iyo koncentrirebuli, magram sakmaod<br />

didi muslimuri umciresoba darCa axlad Camoyalibebuli indoeTis<br />

damouki debeli saxelmwifos teritoriazec. kidev ufro problematur<br />

Tavi seburebas indoeTisaTvis, rogorc demokratiisaTvis, warmoadgenda<br />

misi eTnikuri da kulturuli siWrele. qveyanaSi Zalian bevri lingvisturi<br />

jgufia, romlebic sxvadasxva da erTmaneTisaTvis sruliad gaugebar enebze<br />

saubroben, rom aRaraferi vTqvaT religiur mravalferovnebaze, siqizmis,<br />

jainizmis, qristianobis, induizmisa Tu islamis saxiT.<br />

dabolos, aucilebelia imis aRniSvnac, rom Tanamedrove indoeTi xasiaTdeba<br />

siRaribis maRali maCvenebeliTa da mosaxleobis feTqebadi zrdis<br />

tempiT. es ori problema e.w. ganviTarebadi msoflios bevr qveyanaSi erTmaneTTan<br />

kav SirSi da erTmaneTis paralelurad arsebobs. mosaxleobis raodenobis<br />

mixedviT indoeTi iyo da kvlavac rCeba msoflioSi meore qveyanad<br />

(CineTis Semdgom). dResdReobiT indoeTSi miliardze meti adamiani<br />

cxovrobs. aTobiT milioni wera­kiTxvis ucodinaria, asobiT milioni soflis<br />

macxovrebeli ki (romlebic mosaxleobis umravlesobas warmoadgnen)<br />

_ Zalian Raribi.<br />

indoeTma araerTi politikuri areuloba da konfliqti gamoiara, maT<br />

Soris omebi mezoblebTan _ CineTTan da pakistanTan. gansakuTrebiT mwvavea<br />

konfliqti pakistanTan qaSmiris sadavo teritoriaze. amasTanave,<br />

indoeTsac da pakistansac gaaCnia atomuri ganviTarebis programebi da,<br />

savaraudod, moqmedi birTvuli iaraRic. or qveyanas Soris daZabulobam<br />

ramdenimejer SeiaraRebuli konfliqtic gamoiwvia, maT Soris uaxles warsulSi,<br />

2002 wels. erT­erTi yvelaze kritikuli epizodi Seiqmna 1970­iani<br />

wlebis dasawyisSi, roca aRmosavleT pakistani gamoeyo qveynis danarCen<br />

teritorias da damoukidebel saxelmwifod _ bangladeSad Camoyalibda.


206 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

garda amisa, Temebis dapirispireba (indusebis, muslimebis, siqhebis) da<br />

eTnikuri Zaladoba mniSvnelovan safrTxes uqmnida indoeTis saxelmwifoebriobasa<br />

da stabilurobas.<br />

da mainc, saparlamento demokratia ager ukve naxevar saukuneze metia<br />

funqcionirebs im sazogadoebaSi, romelic sxvadasxva tipis uamravi da<br />

urTulesi problebis winaSe dgas da sadac erTiani saxelmwifos arseboba,<br />

erTi xelisuflebis kontrolqveS _ ra formisac unda iyos es xelisufleba<br />

_ ukve TavisTavad saocrebaa. erTi SemTxvevis garda (rodesac 1970­iani<br />

wlebis bolos premier­ministrma indira gandim gamoacxada sagangebo mdgomareoba<br />

da SeiTavsa diqtatoruli Zalaufleba), indoeli liderebi (didi<br />

javaharlar nerudan moyolebuli) britanuli stilis saparlamento demokratiis<br />

CarCoebSi moqmedebdnen.<br />

indoeTi federaluri sistemaa arapirdapiri wesiT arCeuli prezidentiT,<br />

romelsac xelisuflebaSi metwilad ceremonialuri datvirTva aqvs. realur<br />

Zalauflebas flobs xalxis mier arCeuli parlamenti da premier­ministri,<br />

romelic arCevnebSi gamarjvebuli umravlesobis lideria (iseve rogorc sxva<br />

saparlamento sistemebSi). premier­ministri akompleqtebs kabinets da dasamtkiceblad<br />

warudgens parlamentis qveda palatas, romelsac lok sabha<br />

ewodeba. parlamentis zeda palata (rajia sabha) arapirdapiri wesiT irCeva.<br />

igi erTgvarad qveda palatis `meore xmas~ warmoadgens, Tumca ganixilavs da<br />

SeuZlia gaaWianuros kidec kano nis miReba, riTac Tavis wevrebs kanonSemoqmedebisa<br />

da gadawyvetilebis miRe bis procesze garkveuli gavlenis moxdenis<br />

saSualebas aZlevs.<br />

israeli: omis respublika<br />

indoeTis msgavsad, israeli meore msoflio omis Semdgom Seiqmna. Tumca,<br />

indoeTisagan gansxvavebiT, israeli ara adgilobriv macxovrebelTa,<br />

aramed axalCasaxlebulTa saxelmwifod Camoyalibda. indoeTisagan ganmasxvavebeli<br />

kidev erTi mkveTri niSani isic aris, rom israelis problema<br />

mosaxleobisa da teritoris ukiduresi simcirea, maSin roca indoeTisaTvis<br />

problemaa am faqtorebis ukiduresi sidide. mtrulad ganwyobili arabuli<br />

saxelmwifoebiT garSemortymuli israeli arsebobis dRidan dapirispirebebisa<br />

da winaaRmdegobebis arealad iqca. metic, TviTon israelis Seqmnac<br />

ZaladobasTan iyo dakavSirebuli _ xangrZliv da sastik brZolebTan,<br />

romelsac israeli adgilobriv palestinel arabebTAn awarmoebda.<br />

israelis saxelmwifo sekularulia, magram sazogadoeba iudeuria. ebraelTa<br />

masobrivi migracia palestinaSi 1930­ian wlebSi germaniaSi hitleris<br />

aRzevebasTan erTad daiwyo. Tumca, ebrauli saxemwifosaTvis brZola ufro<br />

adre, 1890­ian wlebSi gaiSala. sionizmi (rogorc es moZraoba iwodeboda)<br />

gansakuTrebiT gaZlierda 1917 wels (pirveli msoflio omis dros), cnobili<br />

balfuris deklaraciis Sedegad, romelic britaneTis maSindeli sagareo<br />

saq me Ta ministris saxels ukavSirdeba da romelmac, Tavis mxriv, pirvelad<br />

oficialurad gamoTqva ebrauli saxelmwifos Seqmnis idea (im dros, pa­


saparlamento demokratia<br />

207<br />

lestina faqtobrivad didi britaneTis kolonias warmoadgenda). magram<br />

realurad israelis saxelmwifo nacisturi germaniis mier 1939­1945 wlebSi<br />

ganxorcielebuli holokostis (ix. V Tavi) pirmSoa. am Semzaravi tragediis<br />

Semdgom, masobrivi lozungebis `aRarasodes ganmeordes~ fonze, da ori<br />

wamyvani qveynis mxardaWeriT, israelis saxelmwifos damaarseblebma 1947<br />

wels gamarjveba izeimes.<br />

israeli omisa da cecxlis Sedegad Seiqmna, Tumca mis legitimurobas<br />

sami wamyvani Zalis _ aSS­is, didi britaneTisa da gaerTianebuli erebis organizaciis<br />

(erTa ligis `STamomavali~) _ erToblivi mxardaWera uzrunvelyofda.<br />

Tavdapirvelad iyo idea, rom Seqmniliyo ori saxelmwifo: israeli<br />

da palestina, xolo ierusalimi, rogorc sami religiis wminda adgili, yofiliyo<br />

saerTaSoriso qalaqi gaeros egidis qveS. am ideis ganxorcielebis<br />

perspeqtiva CaiSala maSin, roca palestinelma arabebma uaryves amgvari winadadeba<br />

(ebraelebma igi miiRes). amis Semdeg, palestinel arabTa umravlesoba<br />

gaaZeves teritoriidan. gaZevebu lebma Tavi ltolvilTa banakebs Seafares<br />

Razas seqtorSi, mdinare iordanes dasavleT sanapirosa da libanSi. nawili<br />

ltolvilebisa sxva arabul qveynebSi gaiqca.<br />

am movlenebma sasowarkveTiTa da SurisZiebiT aRsavse Zalian mZime memkvidreoba<br />

datova, ramac waruSleli daRi daasva axlo aRmosavleTis istorias.<br />

israelma sami omi awarmoa egviptesTan da samiveSi gamarjveba moipova:<br />

1956 wlis suecis omi, 1967 wlis eqvsdRiani omi, 1973 wlis iom kipuris omi.<br />

1967 wlis omis Sedegad israelma Tavisi kontrolis qveS moaqcia Razas seqtori<br />

da sinais udab no egvipteSi, mdinare iordanes dasavleT sanapiro<br />

(iordania), siriis golanis maRlobebi. 1973 wlis omSi israelma moipova<br />

imgvari upiratesoba, roca SeeZlo mTeli egviptis dapyroba, magram aSS­is<br />

mxridan seriozuli diplomatiuri zewolis Sedegad, gadaifiqra amis ganxorcieleba.<br />

1978 wels aSS­is prezident jimi karteris ZalisxmeviTa da SuamavlobiT<br />

gaformda kemp­devidis SeTanxmeba _ zavi israelsa da egviptes<br />

Soris. es istoriuli garigeba aSS­is mxridan orive mxarisaTvis gamoyofil<br />

seriozul subsidiebs ukavSirdeboda. samagierod, am SeTanxmebam rea lurad<br />

imuSava: israelsa da egviptes 1973 wlis Semdgom, anu ukve sam aTeul weliwadze<br />

meti xania, aRar hqoniaT SeiaraRebuli dapirispireba.<br />

miuxedavad amisa, samwuxarod, axlo aRmosavleTisa da gansakuTrebiT israelis<br />

istoria 1978 wlidan arastabilurobisa da Zaladobis pirobebSi vi­<br />

Tardeba. umetes SemTxvevebSi amgvari movlenebis epicentrSi swored israelia.<br />

daZabulobisa da konfrontaciebis am dausrulebel jaWvSi libani,<br />

libia, siria, erayi da irani warmoadgenen israelis ZiriTad mowinaaRmdegeebs.<br />

1980­ian da 1990­ian wlebSi, okupirebul teritoriebze xangrZlivma<br />

palestinurma ajanyebam _ romelsac arabulad intifada ewodeba _ uamravi<br />

sicocxle Seiwira da aunazRaurebeli tanjva da danakargi gamoiwvia orive<br />

mxares. xSirad or amgvar ajanyebas moixsenieben, Tumca realurad es erTi<br />

xangrZlivi procesia, romelic 1990­ian wlebSi samSvidobo garigebis imedad<br />

droebiT Sewyda. magram mSvidobis molodini ar gamarTlda. axlac, israeli<br />

okupirebul teritoriebis palestinelebTan SeiaraRebul konfliqtSi imyofeba,<br />

xolo palestinelebi agrZeleben TviTmkvleli teroritebis mier<br />

ganxorcielebuli afeTqebebs serias israelSi.


208 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

yvela am winaaRmdegobis miuxedavad, israeli daarsebis dRidan Seferxebis<br />

gareSe funqcionirebda rogorc saparlamento demokratia. didi<br />

britaneTis msgavsad, israels ara aqvs dawerili konstitucia. konstituciuri<br />

principebis werilobiT gaformebas Tavi aari des im mize zis gamo,<br />

rac saparlamento mmarTvelobis SenarCunebisaTvisac mniSvnelovania: arsebobs<br />

imis gancda, rom aucilebelia usafrTxoebis eqstremaluri zomebis<br />

gatareba, rac iwvevs samoqalaqo Tavisuflebebis garkveul SezRudvas da<br />

faqtobrivad 600 000 palestineli arabis sistematiur diskreditacias<br />

(SedarebisaTvis, ebrauli mosaxleoba daaxloebiT, 5,1 milionia). Tumca,<br />

israelis moqalaqeebs Tavisufal arCevnebSi regularuli monawileobis<br />

ufleba da SesaZlebloba aqvT.<br />

SeiZleba iTqvas, rom israeli zogierT SemTxvevaSi zedmetad demokratiulic<br />

ki aris: arCevnebi, romelic Ria sistemas eyrdnoba, Riaa yvelasaTvis<br />

da saSualebas aZlevs Tundac axladCamoyalibebul patara partiebs mandatebis<br />

garkveuli raodenoba moipovon qneseTSi (parlamenti), rac zogjer<br />

qaosur siWrelesac ki qmnis. yalibdeba koaliciuri mTavrobebi, sadac xSirad<br />

SesaZ lebelia erTad vixiloT memarjvene da memarcxene Zalebi, gamomdinare<br />

qveyanaSi arsebuli viTarebidan, arab mezoblebTan urTierTobebis<br />

mdgomareobidan da bu nebrivia, arCevnebis Sedegebidan. krizisulma situaciebma<br />

da safrTxeebis ga neitralebis mudmivma aucileblobam erTgvarad<br />

gadaarCina kidec sazogadoe ba winaaRmdegobrivi politikuri kulturis<br />

aRzevebis, qaosuri partiuli sistemis Camoyalibebisa da Sedegad, xelisuflebis<br />

arastabilurobisagan.<br />

Tumca, isreali rCeba erTgvarad saocar ekonomikur da politikur fenomenad,<br />

romelic viTardeba daarsebis dRidan misTvis araxelsayrel,<br />

xSirad mtrul garemoSi. da Tuki israels ZaluZs qmediTi saparlamento demokratiis<br />

SenarCuneba, Tundac aSS­is uzarmazari saxelmwifo Tu sazogadoebrivi<br />

mxar daWeriT, SesaZlebelia vivaraudoT, rom nebismier sazogadoebas<br />

Sesabamisi kulturuli wanamZRvrebiT, SeuZlia igive.<br />

dasavleTis (gansakuTrebiT didi britaneTis) gavlena garkveulwilad,<br />

Tumca ara srulfasovnad, gvexmareba avxsnaT, ra aris demokratiis<br />

war matebis mizezi indoeTSi. am ori qveynis magaliTi, sadac warmoudgenel<br />

pirobebSi mu Saobs saparlamento demokratia, ar amtkicebs imas, rom<br />

saxalxo TviTmmarT veloba yvelgan iqneboda qmediTi, magram namdvilad<br />

cxadyofs, rom igi muSaobs zogjer sruliad warmoudgenel adgilebSic ki.<br />

prezidentebi da parlamentebi:<br />

SedarebiTi daxasiaTeba<br />

sainteresoa, rogor gamoiyureba saparlamento da saprezidento demokratiis<br />

sistemebi erTmaneTTan mimarTebaSi? SedarebiTi daxasiaTebis gamartivebisaTvis<br />

aSS­sa da didi britaneTis modelebs gamoviyenebT.


sakanonmdeblo xelisufleba<br />

saparlamento demokratia<br />

209<br />

sakanonmdeblo xelisuflebis funqcia nebismier konstituciur demokratiaSi<br />

kanonSemoqmdebeba da kanonis amoqmedebaa. am ZiriTadi saerTo niSnis<br />

garda, britanuli da amerikuli sakanonmdeblo Stoebi mniSvnelovnad gansxvavdeba<br />

erTmaneTisagan. britanuli tradiciis mixedviT, parlamenti suverenuli<br />

organoa. cnobili britaneli iuristis, ser uiliam bleqstounis<br />

(1723­1780 ww.) sityvebiT, parlaments SeuZlia `yvelafris keTeba, rac bunebrivad<br />

SeuZlebeli ar aris~. kidev erTi cnobili avtoris Tanaxmad, `saparlamento<br />

suverenitetis koncefcias udidesi mniSvneloba aqvs da gamoarCevs<br />

britaneTs demokratiuli qveynebis umravlesobisagan. parlaments SeuZlia<br />

miiRos nebismieri kanoni, romelsac is miiCnevs mizanSewonilad da arc erT<br />

sxva organos ar ZaluZs am kanonis ugulebelyofa misi arakonstituciurad<br />

gamocxadebis an arasasurvelad miCnevis motiviT.~ 16 amerikuli sistema konstitucias<br />

kongresze maRlac ki ayenebs. 1803 wlis `marberi medisonis winaaRmdeg~<br />

saqmis Semdgom, aSS­is uzenaesma sasamarTlom warmatebiT daamkvidra<br />

sakuTari ufleba da movaleoba kongresis mier damtkicebuli nebismier kanoni<br />

`daZiros,~ Tu mas arakonstituciurad miiCnevs. 17<br />

aRsaniSnavia, rom ori qveynis sakanonmdeblo Stos bevri msgavsi funqcia<br />

aqvs. magaliTad, es arCeuli organo orive sistemaSi uflebamosilia miiRos<br />

an `Caagdos~ esa Tu is kanoni, daamtkicos ministrebi aseve, orives gaaGCnia<br />

ufleba, moiTxovos an moikvlios informacia umaRlesi aRmasruleblis da<br />

aseve kabinetis wevrebis Sesaxeb, Tumca es ufleba ufro aSkarad da masStaburad<br />

britanul sistemaSi gamoiyeneba, vidre amerikulSi. garda amisa, es<br />

organoebi orive qveyanaSi warmoadgens forums qveynis yoveldRiurobaSi<br />

yvelaze aqtualuri sakiTxebis Ria ganxilvisaTvis.<br />

Tumca, didi britaneTisagan gansxvavebiT, sxva saparlamento demokratiebs<br />

(garda israelisa) gaaCnia dawerili konstitucia. rogorc wesi, konstituciis<br />

mierve Seqmnili parlamenti ar aris uflebamosili daarRvios<br />

uzenaesi kanoni an misiT manipulireba moaxdinos. Sesworebebis Setana, ra<br />

Tqma unda, SesaZ lebelia, magram es procesi, rogorc wesi, Zalian rTuli da<br />

winaaR mdegobrivia. konstitucia iTvaliswinebs specialuri sakonstitucio<br />

sasamar Tlos Seqmnis SesaZleblobas, rogorc es, magaliTad, germaniaSi,<br />

safrangeTsa da espaneTSia, mas miniWebuli aqvs ufleba gamoacxados esa<br />

Tu is kanoni an samTavrobo aqti arakonstituciurad.<br />

sakanonmdeblo Stos damoukidebloba. marTalia, kongresis Zalau f l eba<br />

SezRudulia konstituciiT, magram aSS­is kanonmdeblebs damoukideblad<br />

manevrirebisaTvis gacilebiT ufro farTo asparezi aqvT britanel kolegebTan<br />

SedarebiT, radgan amerikeli warmomadgenelTa palatis wevrebisa<br />

da senatorebis arCevisas pirovnuli faqtori gacilebiT mniSvnelovan<br />

rols TamaSobs, vidre `partiuli bileTi.~ kongresi faqtobrivad 500­ze<br />

meti potenciuri popularuli lideris asambleas warmoadgens. politikur<br />

partiebs udavod aqvT garkveuli gavlena, magram aSS­Si naklebad Zlevamosilni<br />

arian imisaTvis, rom mtkice da mkacri kontroli ganaxorcielon.


210 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

aseve, imis realuri SesaZlebloba, rom kongresis erT palataSi erTi partia<br />

dominirebdes, xolo meoreSi ki sxva, kompromiss aucileblobadac ki<br />

aqcevs, rac, Tavis mxriv, azrs ukargavs mkacri partiuli disciplinisa Tu<br />

morCileba­erTgulebis raime saWiroebas. amave al baTobiT, SesaZlebelia<br />

kongress akontrolebdnen, magaliTad, demokratebi, xolo TeTr saxls<br />

_ respublikelebi (rac sakmaod xSirad xdeba), rasac igive efeqti aqvs. 18<br />

dabolos, kongresmenebi ZiriTadad konkretul da lokalur interesebze<br />

ufro arian orientirebulni, vidre saqveyno masStabis saerTo sa kiTxebze.<br />

isini arCeulni arian swored konkretuli Statisa da saarCevno olqis mier<br />

imisaTvis, rom adgilobrivi interesebis lobireba moaxdinon, maT Soris, im<br />

gavleniani interes­jgufebisa, romelic TiTqmis yvela arCeul kandidats<br />

sWirdeba winasaarCevno kampaniis mxardaWerisa da dafinansebisaTvis da amitom<br />

gamarjvebis Semdgom `valSi~ arian maTTan. rogorc warmomadgenelTa<br />

palatis yofilis spi keri tip o’nili xumrobiT aRniSnavda, `yvela <strong>politika</strong><br />

adgi lobrivia,~ rac garkveulwilad simarTlis marcvalsac Seicavda erT<br />

dros. Tumca, dResdReobiT vaSingtonSi nebismieri <strong>politika</strong>, ramdenad `adgilobrivic~<br />

unda iyos igi garegnulad, finansdeba politikur qmedebaTa<br />

komitetis (PAC) [ix. Tavi X. mTargm. Sen.] mier, naclad nebismieri erTeuli<br />

Statis Sida resursisa. amitomac, xSirad swored finansebi yovelgvar partiul<br />

kuTvnilebaze metadac ki gansazRvravs kanonmdebelTa gadawyvetilebebs<br />

sakiTxebis umetesobis irgvliv.<br />

saparlamento sistemebis umravlesoba, aSS­sTan SedarebiT, gacilebiT<br />

ufro mkacr partiul disciplinas da wesrigs emyareba, gansakuTrebiT im<br />

qveynebSi, sadac proporciuli saarCevno sistemaa. am SemTxvevaSi, sakanonmdeblo<br />

organos deputatebi airCevian mravalmandatian saarCevno olqeb­<br />

Si partiuli siis mixedviT. imisaTvis, rom esa Tu is kandidati arCeuli<br />

iqnas, saWiroa kargi urTierTobebi hqondes partiasTan da mis gavlenian<br />

gundTan, romelic wyvets, Casvas Tu ara kandidati saarCevno siaSi da ra<br />

nomrad (anu, siis dasawyisSi, bolos Tu Sua nawilSi). siis dasawyisSi myof<br />

kandidatebs yvelaze didi Sansi aqvT iyvnen arCeulni.<br />

struqturuli sirTule. gavlenisa da Zalauflebis dayofa kongresSi mis<br />

struqturas britaneTis parlamentTan SedarebiT gacilebiT ufro kompleqsurs<br />

xdis. aRsaniSnavia, rom britaneTis TemTa palataSi mxolod eqvsi<br />

mudmivi komitetia, romelic 20­dan 50­mde deputats aerTianebs da ar gaaCnia<br />

specia lizacia, anu ganixilavs kanonproeqtebis mTel rigs Tematikis<br />

miuxedavad. Sesabamisad, komitetebi ar arian uflebamosilni moiwvion specialuri<br />

mosmena an moiTxovon saeqsperto ganxilva da aseve ar SeuZliaT<br />

Tavi aaridon ganxilvas. yvelaze meti, rac maT SeuZliaT, garkveuli teqnikuri<br />

da lingvisturi cvlilebebis Setanaa proeqtSi. sakomiteto muSaoba<br />

amitom sakmaod mosawyeni da trivialuric ki SeiZleba iyos, Tumca is limitirebul,<br />

magram mainc garkveul saSualebas iZ leva lobizmisaTvis.<br />

amdenad, britaneTis parlamentis sakomiteto sistema Zalian gansxvavdeba<br />

aSS­is kongresisagan. warmomadgenelTa palataSi, iseve rogorc senatSi,<br />

TxuT metze meti specializebuli komitetia, romlebic qmnian politikur


saparlamento demokratia<br />

211<br />

landSafts. am komitetebs gaaCnia mravalricxovani qvekomitetebi kidev<br />

ufro viw ro speci alizaciiT. aRmasrulebeli xelisuflebis programebisa<br />

da saqmianobis ga moZiebis SemTxvevaSi, komitetebsa da qvekomitetebs Seu­<br />

ZliaT specialuri mosmenis mowveva da mowmeebis sasamarTloSi gamoZaxebis<br />

moTxovna. kargad struqturirebuli sakomiteto sistema didwilad gansaz­<br />

Rvravs sakanonmdeblo saqmianobas qveyanaSi. imdenad, ramdenadac deputatebi<br />

ver iqnebian erTdroulad yvela sakiTxis eqspertebi, isini irCeven<br />

konkretul specializacias _ iqneba es soflis murneoba, sagareo <strong>politika</strong>,<br />

SromiTi urTierTobebi da a.S. amasTanave, amgvari specializacia sakmaod<br />

did dros moiTxovs. politologebi xSirad saubroben erTgvar sakvalifikacio<br />

sistemaze kongresis orive palataSi. zogadad, yvelaze gavleniani da<br />

qmediTi kanonmdeblebi arian isini, vinc ukve garkveuli periodis ganmavlobaSi<br />

floben mandats da Sesabamisad, kargad erkvevian ama Tu im sakiTxSi.<br />

maT mosazrebas da pozicias gansakuTrebuli wona aqvs.<br />

kongresis mxridan mudmivi monitoringisa da kontrolis funqcia sxva da ­<br />

sxva formiT gamoixateba. Secdomebs SesaZloa adgili hqondes kanonSemoqmedebi<br />

Ti procesis ama Tu im etapze (magaliTad, sabiujeto procesis avtorizaciis<br />

da asignebis fazaSi, an sakiTxis mokvlevisa da sakomiteto mosmenis dros).<br />

is kanonmdeblebi, romelTac sakmarisi raodenobis profesionali kadrebi<br />

hyavT, regularulad axorcieleben programis Sefasebasa da politikis<br />

revizi as. es kadrebi ki xSirad gavleniani funqcionerebi arian `kulisebidan~,<br />

romelTa rCevebsa da eqspertizas eyrdnobian.<br />

britanuli saparlamento sistema mkveTrad gansxvavdeba am kuTxiT. angariSvaldebulebis<br />

gamoxatvis yvelaze mniSvnelovani meqanizmia SekiTxvebis<br />

saa Ti, romelic kviris ramdenime dRes tardeba da sadac calkeuli ministrebi<br />

parlamentarTa mier miRebul SekiTxvebs pasuxoben. SekiTxvebi TavisTavad<br />

SeiZleba iyos rogorc mwvave xasiaTis, ise sakmaod trivialuri,<br />

SesaZloa miznad isa xavdes mTavrobisaTvis misi pasuxismgeblobebis Sexsenebas,<br />

sajaro yuradRe bis miqcevas konkretul sakiTxze, da/an damatebiTi<br />

informaciis miRebas. SedarebisaTvis, amerikuli kongresisaTvis damaxasiaTebeli<br />

specializacia TiTqmis srulad ignorirebulia angariSvaldebulebis<br />

saparlamento sistemaSi.<br />

sakanonmdeblo da aRmasrulebli funqciebis SekavSireba. kidev erTi<br />

Tval Sisacemi gansxvaveba or politikur sistemas Soris gaxlavT is, Tu ra<br />

do ziT monawileobs sakanonmdeblo organo aRmasrulebeli xelisuflebis<br />

dakompleq tebaSi. rogorc adre aRvniSneT, saparlamento sistemaSi parlamenti<br />

gadamwyvet rols asrulebs axali administraciis (kabinetis) CamoyalibebaSi.<br />

premier­ministri aris saparlamen to umravlesobis partiis lideri<br />

da kabinetis danarCeni wevrebis SerCevac partiis liderTa rigebidan xdeba.<br />

radganac saparlamento sistemaSi `wyalgamyofi xazi~ aRmasrulebel da<br />

sakanonmdeblo xelisuflebas Soris arc ise mkafioa, Znelia imis zustad<br />

Camoyalibeba, sad iwyeba erTis da mTavrdeba meoris Zalaufleba.<br />

ZalTa amgvar gaerTianebas adgili ara aqvs saprezidento sistemaSi.<br />

senatorebisa da warmomadgenlebisagan gansxvavebiT, prezidents gaaCnia


212 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

naciona luri saxalxo mandati da misi Zalaufleba gamomdinareobs konstituciis<br />

cal ke segmentidan. TumcaRa, kongress mainc gaaCnia garkveuli<br />

gavlenis moxdenis berketi aRmasruleblis dakompleqtebaze, radgan misma<br />

orive palatam unda daamtkicos warmodgenili Semadgenloba da aseve gadawyvitos<br />

sxva maRali Tanamdebobis pirebis daniSvnis sakiTxi. Tu aRmasruleblis<br />

esa Tu is qmede ba winaaRmdegobrivia an eWvs iwvevs, sakanonmdeblo organos<br />

Sesabamis komitets, konstituciis mier miniWebuli makontroleblis<br />

funqciis gamoyenebiT, SeuZ lia moiTxovos aRmasrulebeli pirebis da/an sxva<br />

mowmeebis sasamarTlo dakiTxva. amdenad, adgili aqvs mudmiv urTierTqmedebas<br />

sakanonmdeblo da aRmasrule ­bel Stoebs Soris. Tumca, britaneTis<br />

parlamentisagan gansxvavebiT, aSS­is kongress ar SeuZlia aRmasrulebeli<br />

xelisuflebis daTxovna `undoblobis gamocxadebis~ uflebiT. im SemTxveva­<br />

Sic, Tu kongresi ar miiRebs TeTri saxlis mier warmodgenil raime sakvanZo<br />

mniSvnelobis programas, prezidenti darCeba Tanamdebobaze sruli oTxwliani<br />

vadiT (eqstraordinaruli SemTxvevebis _ impiCmenti, gardacvaleba,<br />

an gadadgoma _ gamoklebiT).<br />

aRmasrulebeli xelisufleba<br />

xelisuflebis aRmasrulebeli Sto warmodgenilia mTavrobis meTauriT<br />

da saxelmwifos meTauriT, kabinetiT da biurokratiuli aparatiT.<br />

Zalian bevr msgav sebasTan erTad, ori politikuri sistemis aRmasrulebel<br />

xelisuflebas axasiaTEebs zogierTi gansxvaveba, romlebsac Cven ganvixilavT.<br />

upirvelesad, aSS prezidenti aris mTavrobis meTauri da saxelmwifos<br />

meTauri, maSin roca britaneTSi es funqciebi gayofilia premier­ministrsa<br />

da monarqs Soris. am ori uflebamosilebis SeTavseba aSS­is prezidentis<br />

instituts ufro gavleniansa da prestiJuls xdis britanuli premierministris<br />

institutTan SedarebiT. prezidenti ara mxolod uZRveba<br />

mTavrobas da gamodis saxelmwifos saxeliT, ara med, britaneTis premierisgan<br />

gansxvavebuiT, arCeulia personalurad sa er To erovnul arCevnebSi.<br />

aSS­is prezidentis fiqsirebuli samoqmedo vadac sakmaod daculia.<br />

bri taneTis premieris pozicia ki mniSvnelovnad damokidebulia imaze,<br />

Tu ramdenad SeZlebs igi TemTa palataSi umravlesobis mxardaWerisa da<br />

ndobis SenarCunebas. sakmaod xSirad yofila premier­ministris postidan<br />

daTxovnis precedentebi, saxalxo ukmayofilebis an parlamentSi sakvanZo<br />

umravleso bis dakargvis gamo.<br />

mxolod amomrCevlebs SeuZliaT moqmedi prezidentis gadayeneba, Tu ar<br />

CavTvliT aseve eqstraordinaruli garemoebebs. amerikis arc erTi prezidenti<br />

ar yofila impiCmentis wesiT gadayenebuli (endriu jonsons da uiliam<br />

klintons kongresis warmomadgenelTa palatam gamoucxada impiCmenti, magram<br />

arc erT SemTxvevaSi senats ar daudasturebia es gadawyvetileba). di di<br />

albaTobiT, riCard niqsoni SesaZloa realurad gam xdariyo prezidenti,<br />

romelsac impiCmentis wesiT gadaayenebdnen, magram amgva ri Sedegis dadgomamde<br />

igi Tavad gadadga.


saparlamento demokratia<br />

213<br />

saprezidento postis kidev erTi upiratesoba meti avtonomiurobaa<br />

gada wyvetilebis miRebis pro cesSi. aSS­is kabinetis wevrebs ZiriTadad<br />

administra ciuli da sakonsultacio funqciebi aqvT da prezidents Sexedulebisamebr<br />

SeuZlia gamoiyenos an ar gamoiyenos maTi rCeva ama Tu im gadawyvetilebis<br />

miRebi sas. britaneTis premier­ministri ki kabinetSi moqmedebs,<br />

rogorc `pir veli TanasworTa Soris~. TumcaRa am tradiciam didwilad dakarga<br />

Zala, premieri ZiriTadad mainc kolegialur gadawyvetilebebs iRebs<br />

[kabinetis danarCen wevrebTan TanamSromlobiT]. imave logikiT moqmedebs<br />

koleqtiuri pasuxismgeblobis principic, romelic faqtobrivad gamoricxavs<br />

kabinetis wevrebis mxridan xelisuflebis politikis nebismieri<br />

aspeqtis kritikas, an saerTo pasuxismgeblobis aridebas.<br />

dabolos, prezidenti qveynis mxedarTmTavaria, aseve mTavari kanonmdebeli<br />

(ara mxolod misi vetos uflebidan gamomdinare, aramed aseve mis mier<br />

wardgenili mravalricxovani sakanonmdeblo proeqtebis gamo) da mTavari<br />

diploma tic. aSS­is prezidents uWiravs posti, romelsac demokratiulad<br />

arCeul mTavar aRmasruleblebs Soris faqtobrivad yvelaze meti Zalaufleba,<br />

uflebamosileba da avtoriteti gaaCnia.<br />

Tumca, erT aspeqtSi britaneTis premier­ministris uflebamosilebebi<br />

mainc aWarbebs aSS­is prezidentisas. marTalia, prezidenti imavdroulad<br />

partiis lideric aris, magram es funqcia mniSvnelovanad SezRudulia partiebis<br />

decentralizebuli, susti struqturis gamo. britaneTis premierministri<br />

ki gacilebiT ufro metia, vidre mmarTveli partiis tituliani<br />

lideri. did britaneTSi partiis xelmZRvaneloba udides rols asrulebs<br />

partiuli programisa da politikis warmatebis saqmeSi. premieri swored<br />

partiis meSveobiT axorcilebs marTvas. maSin, roca, amerikul sistemaSi<br />

partiebs ZaluZT garkveuli gavlenis moxdena maT Tanapartiel konkretul<br />

pirebze warmomadgenelTa palata Si an senatSi, britaneTis sistemaSi partiebi<br />

orientirebulni arian TemTa palataSi kenWisyrisas maTi deputatebis<br />

politikuri qcevis [xmis micemis] saerTo kont rolze. sxva demokratiuli<br />

sistemebis umravlesoba am TvalsazrisiT brita nul sistemasTan ufro axlos<br />

dgas, vidre amerikulTan.<br />

sasamarTlo xelisufleba<br />

miuxedavad mniSvnelovani struqturuli gansxvavebebisa amerikul da<br />

britanul sasamarTlo sistemebs Soris, maT aerTianebT e.w. saerTo samar-<br />

Tlis (common law) tra dicia. saerTo samarTali emyareba mosamarTleTa<br />

gadawyvetile bebs, nacvlad werilobiTi kanonmdeblobiT gaTvaliswinebul<br />

normebisa. es tradi cia XII saukunidan iRebs saTaves, kerZod mefe henri IIis<br />

mcdelobidan daemkvidrebina sistema, sadac mosamarTleebi valdebulni<br />

iqnebodnen aResrulebinaT mefis kanoni adgilobrivi Cveulebebis gaTvaliswinebiT.<br />

davebis gadawyvetisas, TiToeuli mosamarTle amzadebda moxsenebas<br />

sasamarTlo procesis mimdinare obis Sesa xeb da agzavnida londonSi.<br />

wlebis ganmavlobaSi, msgavs saqmeTa Sesa xeb moxsenebebidan gamomdinare,


214 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

konkretuli midgomebi da iuridiuli principebi Camoya libda. ramdenadac<br />

precedentuli samarTali saukuneebis ganmavlobaSi formulirde boda, ramdenime<br />

cnobili da gaxmaurebuli sasamarTlo gadawyvetilebis Sedegad<br />

moxda misi popularizacia. droTa ganmavlobaSi, iuridiulma komentatorebma<br />

(maT Soris yvelaze cnobili Carlz blakstouni gaxldaT) moaxdines am<br />

gadawyvetilebebis prece den tebis kodificireba. maTi meSveobiT, amgvari<br />

normebi farTod gavrcelda, maT Soris amerikul koloniebSic.<br />

prezidenti, rogorc mTavrobisa da saxelmwifo<br />

meTauri yovelwliur moxsenebas amzadebs<br />

qveynis politikuri da ekonomikuri<br />

mdgomareobis Sesaxeb kongresis wevrebisa<br />

da amerikeli xalxisaTvis.<br />

saerTo samarTlis wanamZRvrebs Soris msgavsebas Tu ar CavTvliT, britanuli<br />

da amerikuli sasamarTlo sistema bevri niSniT gansxvavdeba erTmaneTisagan:<br />

mosamarTleTa SerCevis wesiT, sasamarTlos organizaciiT,<br />

sasamarTlo kontrolis ganxorcielebiT da sxva sakvanZo struqturuli<br />

aspeqtiT.<br />

mosamarTleTa SerCeva. did birtaneTSi ori tipis samarTlis skola arsebobs.<br />

qveda donis skolebSi xdeba studentis kvalificireba solisitorad,<br />

[iuriskonsulti], anu sasamarTlo moxeled, romelic amzadebs saqmeebs<br />

sasamarTlo ganxilvisaTvis, konsultacias uwves klientebs, adgens<br />

kontraq tebs, anderZebs da sxva samarTlebriv dokumentebs. eqskluziuri<br />

skolebi ki amzadeben baristerebs [umaRlesi donis advokati], romelTac<br />

SeuZliaT solisitoris yvela funqciis ganxorcieleba da amavdroulad,<br />

aqvT sasamarTloSi gamosvlisa da saqmis warmoebis ufleba. mosamarTleebad<br />

iniSnebian mxo lod baristerTa rangis mqone pirebi. metic, imisaTvis, rom<br />

baristeri daniSnuli iqnes mosamarTled (romelic aSS­is federaluri donis<br />

msgavsad mTeli sicocxlis vadiTaa), mas unda hqondes umaRlesi kvalifikacia<br />

samarTlis skolidan da amasTanave gaaCndes warmatebuli iuridiuli<br />

praqtikis mravalwlia ni gamocdileba.<br />

amerikaSi sasamarTlos dakompleqtebis principi ufro politikuria.<br />

aqac, mosamarTled SeiZleba daniSnuli iyos piri prestiJuli iuridiuli<br />

skolis warCinebiT damTavrebis an gamorCeuli da xangrZlivi praqtikuli<br />

sasamarTlo gamocdilebiT, Tumca yovelTvis ara. ufro xSirad, federalur<br />

doneze mosamarTleTa SerCeva aSkara politikuri gaTvlebiT aris


saparlamento demokratia<br />

215<br />

ganpirobebuli _ iqneba es konkretuli pirisaTvis garkveuli damsaxurebebis<br />

gamo erTgvari jildo, gavleniani kongresmenis Tu adgilobrivi<br />

partiuli xelmZRva nelis interesis dakmayofileba, Tu garkveuli geografiuli<br />

balansis miRweva mosamarTleTa wamomadgenlobaSi. Statisa da<br />

adgilobriv doneebze mosamarTlis posti xSirad arCeviTia.<br />

federaluri sasamarTloebi unitarulTan mimarTebaSi. amerikuli sasamarTlo<br />

sistema federalur safuZvelzea agebuli, rac imas niSnavs, rom<br />

igi moicavs 51 sasamarTlo sistemas. federaluri sasamarTlo ganixilavs im<br />

saqme ebs, sadac erT­erT mxares warmoadgens federaluri xelisufleba an<br />

miesadageba federaluri kanoni. federaluri sasamarTlo iyofa qvesistemad,<br />

romelic warmodgenilia saolqo sasamarTloebiT _ sadac ZiriTadad<br />

iwyeba kidec saqmeTa gan xilva, saapelacio sasamarTloebiT _ romelic<br />

apelaciis safuZvelze ganixilavs saolqo sasamarTloebis mier warmoebul<br />

saqmeebs da uzenaesi sasamarTloTi _ romelic faqtobrivad funqcionirebs<br />

rogorc umaRlesi ins tanciis sasamarTlo, iRebs ra gadawyvetilebebs<br />

im gansakuTrebul saqmeebze, sadac winaaRmdegobriv iuridiul interpretacias<br />

an konstituciasTan Sesa bamisobis dadgenis saWiroebas vawydebiT.<br />

federalur sasamarTlo erTeulTan erTad funqcionirebs kidev ormocdaaTi<br />

Statis sasamarTlo, romelTa umravlesobas msgavsi samsafexuriani<br />

struq tura gaaCnia. Statis sasamarTloebi federaluri sasamarTlosagan<br />

srulad gancalkevebuli ar aris. aSS­s uzenaesi sasamarTlo xSirad ganixilavs<br />

Statis umaRlesi instanciis sasamarTlodan wamosul saqmes im SemTvevaSi,<br />

Tu iuridiul sakiTxebs konstituciuri Sinaarsi aqvs.<br />

aSS­sgan gansxvavebiT, britanuli sasamarTlo sistema ufro sworxazovania,<br />

rac britaneTis unitaruli wyobis gamoZaxilia. Statis sasamarTloebis<br />

analogis ararseboba britanul sistemas amerikuli sistemisaTvis<br />

damaxasiaTebeli iurisdiqciuli da proceduruli sirTuleebisagan aTavisuflebs.<br />

sasamarTlo kontroli. SeiZleba iTqvas, rom yvelaze mkveTri politikuri<br />

gansxvaveba or sasamarTlo sistemas Soris sasamarTlo gadasinjvis (kontrolis)<br />

ganxorcielebas ukavSirdeba, anu sasamarTlos uflebas Tvalyuri<br />

adevnos da kanongareSed gamoacxados aRmasrulebeli Tu sakanonmdeblo xelisuflebis<br />

qmedeba/gadawyvetileba. aSS­Si orives, Statis da federalur<br />

sasamarTlos aqvs xelisuflebis sxva Stoebis aqtebis ganxilvis ufleba,<br />

pirvels _ Statis konstituciasTan, xolo meores _ federalur konstituciasTan<br />

mimarTebaSi.<br />

sasamarTlo gadasinjvis mniSvnelobas kidev ufro zrdis dawerili konstituciis<br />

arseboba, radgan igi wamoadgens mkveTr sazoms, ris mixedviTac<br />

fasdeba Cveulebrivi (statuturi) kanonebi. garkveulwilad, federalurma<br />

wyobam rogorc aseTma, TavisTavad ganapiroba sasamarTlo kontrolis<br />

aucilebloba. Tu Statis sasamarTloebs eqnebodaT imis ufleba, moexdinaT<br />

federaluri kanonis survilisamebr interpretireba, iurisprudenciis<br />

nacionaluri organos arseboba dakargavda yovelgvar mniSvnelobas. 19 iu­


216 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

ridiuli erTgvarovnebis saWiroebisa da im saerTo kanonieri principebis<br />

mniSvnelobis gaTaviseba, romelTac nebismier doneze warmodgenili xelisuflebis<br />

qmedebebi unda daeqvemdebaros, warmoadgens sasamarTlo kontrolis<br />

arsebobis safuZvels ara mxolod aSS­Si, aramed konstituciuri<br />

demokratiebis umravlesobaSi.<br />

rac Seexeba britanel mosamarTleebs, isini mxolod marginalurad monawileoben<br />

qveynis marTvaSi. maSin roca aSS­Si kanonmdeblisa da aRmasruleblis<br />

nebismieri gadawyvetileba aqtiurad ganixileba konstituciasTan Sesabamisobis<br />

kuTxiT, did britaneTSi sasamarTlos ar ZaluZs parlamentis mier miRebuli<br />

aqtebis gauqmeba. maT, amerikeli kolegebisagan gansxvavebiT, ar gaaCniaT<br />

samoqalaqo Tavisuflebebis `konstituciuri mcvelebis~ funqcia, maSin roca<br />

amerikeli mosamarTleebi ama Tu im sakanon mdeblo aqtze individis uzenaesi<br />

uflebebis mtkicebisas, xSirad swored am ampluaSi gvevlinebian. iSviaT SDem­<br />

TxvevebSi, britaneli mosamarTleebi mxolod mianiSneben aRmasulebels Tu<br />

igi gascdeba moqmedebis kanonier CarCoebs. erT­erTi SefasebiT:<br />

britaneTis mTavrobis Zalaufleba SezRudulia samarTlis forma luri<br />

institutebis miuxedavad da ara maT mier. ingliselebi ufro nakle bad<br />

asaCivreben samoqalaqo Tavisuflebebis an kanonieri samarTlebrivi<br />

procesis ugulvebelyofas, vidre im qveynebis moqalaqeebi, romelTac<br />

gaaCniaT dawerili konstitucia, adamianis uflebaTa bili an mkveTrad<br />

gansazRvruli sasamarTlo kontrolis procedura. 20<br />

aSS­is uzenaesi sasamarTlo damoukidebeli organoa, romelic gamiznulad<br />

daculia politikuri cxovrebis gavlenisagan. britaneTis sasamarTlo<br />

xelisuflebas ki saTaveSi udgas kabinetis wevri _ cnobili lordi kancleris<br />

statusiT, romelic amavdroulad aris lordTa palatis Tavmjdomare<br />

da iZ le ­va rekomendaciebs sasamarTlo daniSvnebTan dakavSirebiT. Teoriulad,<br />

britaneTis umaRles sasamarTlos lordTa palata warmoadgens. praqtikulad<br />

ki es erToba warmodgenilia palatis mxolod ramdenime iuridiuli<br />

kvalifikaciis mqone gamorCeuli wevriT. ZalauflebaTa gaerTianeba,<br />

romelic zogadad damaxasiaTebelia britaneTis saparlamento sistemisaTvis,<br />

am SemTxvevaSi gvxvdeba parlamentis zeda palataSi sakanonmdeblo da<br />

sasamarTlo xelisuflebebis SeTavsebiT, iseve rogorc es xdeba mis qveda<br />

palataSi sakanonmdeblo da aRmasrulebel funqciebs Soris.<br />

ori sistemis upiratesobebi da naklovanebebi<br />

erT­erTi amerikeli avtoris SefasebiT, `saparlamento sistema [avtomanqana]<br />

`kadilakia~ saxelisuflo formebs Soris.~ igive avtori amerikul saprezidento<br />

sistemas fordis `modeli T~­s adarebs. 21 saparlamento sistemebi iTvaliswinebs<br />

xelisuflebis pasuxismgeblobis maRal dones amomrCevlis winaSe.<br />

politikuri partiebi saarCevno kampaniebs gansxvavebul da kargad Camoyalibebul<br />

politikur platfor mebze ageben. Tu arCevnebis Sedegebi Zlieri<br />

mandatiT aRWurvavs erT romelime partias, maSin am ukanasknels parlamen­


saparlamento demokratia<br />

217<br />

tis mxardaWeriT sakuTa ri programis ganxorcielebis didi Sansi aqvs. Tu<br />

mTavrobis <strong>politika</strong> arapopularuli, arapraqtikuli an winaaRmdegobrivi<br />

aRmoCndeba, SesaZlebelia premier­ministris an mmarTveli partiis Secvla<br />

mTEeli politikuri sistemis ryevis gareSe. da bolos, zogierTi analitikosi<br />

miiCnevs, rom britaneTis partiebis disciplinirebuloba ufro efeqtians xdis<br />

mis saparlamento sistemas aSS­is saprezidento sistemasTan SedarebiT.<br />

rogorc kritikosebi aRniSnaven, aSS­is saprezidento wyoba xSirad awydeba<br />

dilemebs, rac misi samganStoebiani stuqturis gawonasworebisa da<br />

dabalansebis (checks and balances) principidan gamomdinareobs. Zalian xSirad,<br />

erTi partia warmoadgens saprezidento xelisuflebas, xolo meore akontrolebs<br />

kongress. metic, Zalian rTulia arakompetenturi da Tundac arapopularuli<br />

prezidentis daTxovna. garda amisa, orpartiuli aramoqnili<br />

sistema bevr gansxvavebul interesTa jgufs kongresSi warmomadgenlobis<br />

saSualebas ar aZlevs. bolos, e.w. prezidentis saxalxo arCevnebi sakmaod<br />

iluzorulia: saqme isaa, rom prezidents realurad irCevs aSS­is xmis micemis<br />

uflebis mqone mosaxleobis mxo lod daaxloebiT 25 procenti. kritikosTa<br />

mosazrebiT, maJoritarul principze (winner-takes-all) damyarebuli<br />

amomrCevelTa kolegiis arCevis ukve dromoWmuli praqtika xSirad imgvar<br />

suraTs qmnis, rom realuri umravlesobis neba ar sruldeba _ magaliTisaTvis<br />

gamodgeba 2000 wlis saprezidento arCevnebi, sadac kandidatma al gorma<br />

miiRo xmebis realuri umravlesoba, magram jorj buSi umcrosi gamocxadda<br />

gamarjvebulad.<br />

saprezidento sistemis momxreebi ki aRniSnaven, rom namdvilad aris Sem­<br />

Txvevebi, roca saWiro da mniSvnelovani gadawyvetilebebi swored vaSington ­<br />

Si miiReba da ara sxvagan (SegviZlia gavixsenoT lindon jonsonisa da ronald<br />

rei ganis sawyisi sakanonmdeblo warmatetebi). maTive azriT, legalurad<br />

fiqsirebuli saprezidento vada swored rom uparatesobaa. miuxedavad<br />

sirTuleebisa, rasac xandaxan prezidentis impiCmentis uaRresad rTuli<br />

procesi qmnis (maga liTad, riCard niqsonis gadayenebis proceduruli<br />

sirTule, miuxedavad mis mier Zalauflebis gadametebis faqtis TvalsaCinoobisa),<br />

prezidentisaTvis garantirebuli vadis arseboba pozitiur maxasiaTebels<br />

warmoadgens. magaliTad, hari trumeni, romelic dResdReobiT<br />

amerikis erT­erT udides prezidentad miiCneva, misi mmarTvelobis umetes<br />

periodSi sakmaod arapopularuli iyo. aseve, prezidents gaaCnia krizisul<br />

viTarebaSi qveynis marTvis efeqtiani konstituciuri berketebi, maSinac ki,<br />

roca sazogadoebrivi interesi mas ubiZ gebs arapopularuli nabijebis gadadgmisaken.<br />

es SesaZloa ganxiluli iqnas, rogorc saprezidento sistemis<br />

aSkara upiratesoba.<br />

konstitucia da konteqsti<br />

saparlamento mmarTvelobebis Sedegianobis empiriuli Seswavla, maTi<br />

gan sxvavebulobidan gamomdinare, kidev erTxel adasturebs jer kidev ar­


218 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

istoteles mier gamoTqmul mosazrebas, rom politikuri swavlebebi Sesa­<br />

Zloa Zalian abstraqtuli gaxdes. aristoteles mixedviT, mTavaria ara is,<br />

Tu ra aris umjobesi, aramed is, ra aris SesaZlebeli arsebul garemoebebSi.<br />

zogierT SemTxvevaSi saparlamento wyoba amarTlebs, zogan ki _ ver. amdenad,<br />

aristoteles mosazrebani dResac aqtualuria:<br />

daskvna<br />

Cven ar unda vfiqrobdeT mxolod imaze, Tu rogori unda iyos idealuri<br />

konstitucia. Cven unda vifiqroT imazec, rac praqtikulia [anu,<br />

saukeTeso mocemuli pirobebis gaTvaliswinebiT] _ da amasTan erTad,<br />

ad vilad ganxorcielebadi da zogadad ufro Sesaferisic... konstituciuri<br />

sistemis imgvari forma unda iqnas SerCeuli, rac xalxs advilad<br />

daarwmunebs ukve arsebuli sistemis nacvlad misi da nergvis<br />

aucileblobaSi da SeaZlebinebs kidec amis ganxorcielebas. 22<br />

britanul saparlamento models axasiaTebs ZalauflebaTa Serevisa da<br />

gaerTianebis principi, mmarTvelobis ganusazRvreli vadebi, disciplinirebuli<br />

partiebi, da ormagi aRmasrulebeli. konstituciuri demokratiis<br />

es modeli ufro xSirad gamoiyeneba praqtikaSi (garda laTinuri amerikisa),<br />

vidre amerikuli modeli. igi gansakuTrebiT dominanturia evropaSi, sadac<br />

britaneTis magaliTis mixedviT Camoyalibda amJamindeli konstituciuri<br />

demokratiebis umrvalesoba.<br />

safrangeTi konstituciuri demokratiis hibridul formas warmoadgens,<br />

romelic aerTianebs britanuli da amerikuli sistemebis maxasiaTeblebs.<br />

germania saparlamento demokratiaa, magram gansxvavdeba rogorc<br />

britanuli, ise franguli sistemebisagan imiT, rom is ara unitaruli, aramed<br />

federaciuli sa xelmwifoa (da moicavs federalur miwebs). iaponiac<br />

saparlamento demokratiaa, da evropisagan ara imdenad politikuri struqturiT,<br />

ramdenadac politikuri kulturiT gansxvavdeba. iaponiis konsensusis<br />

principze aRmocenebul sazogadoebas, araformalur da didwilad<br />

pirovnul kavSirebze damyarebuli politikuri Zalauflebis mqone da patronaJul<br />

urTierTobebze agebuli politikuri struqturebi gaaCnia, romlebic,<br />

zedapiruli ganxilvisas SesaZloa misi evropuli analogiebisTvis<br />

migvemsgavsebina (Tumca, es institutebi realurad ame rikaSi Seiqmna, aSS­is<br />

mier meore msoflio omSi iaponiis damarcxebis Semdeg).<br />

indoeTi da israeli is ori SemTxvevaa, sadac, erTi SexedviT, respublikuri<br />

wyobis arseboba warmoudgenelic ki unda iyos, sinamdvileSi ki orive<br />

qveyanaSi saparlamento demokratia ukve naxevari saukunea arsebobs. indoe­<br />

Tisa da israelis magaliTebi cxadyofs, rom britanuli modeli moqnili<br />

da adaptirebadia imgvar adgilebSic ki, sadac arCevnebis Catareba da stabiluri<br />

xelisuflebis SenarCuneba warmoudgenladac ki gveCveneba Zalze<br />

rTul pirobebSi.


saparlamento demokratia<br />

219<br />

amerikuli da britanuli sistemebis Sedarebisas ikveTeba msgavsebebic<br />

da sakmaod provokaciuli gansxvavebebic sakanonmdeblo, aRmasrulebeli<br />

da sasamarTlo xelisuflebis struqturirebisa da ganxorcielebis TvalsazrisiT.<br />

Tumca Znelia calsaxad imis Tqma, romeli sistemaa ukeTesi. amaze<br />

pasuxi TiToeuli qveynis gansakuTrebuli konteqstisa da arsebuli garemoebebis<br />

gaTvaliswinebiT unda ganisazRvros.<br />

sakvanZo sityvebi<br />

saparlamento sistema<br />

Sereuli reJimi<br />

undoblobis votumi<br />

disciplinebuli partiebi<br />

erTguli (loialuri) opozicia<br />

gaormagbuli aRmasrulebeli<br />

xelisuf leba (dual executive)<br />

nacionaluri asamblea<br />

gayofili aRmasrulebeli xelisufleba<br />

Tanaarseboba (kohabitocia)<br />

vaimaris respublika<br />

civi omi<br />

bundestagi<br />

bundesrati<br />

meiZis dinastiis aRorZineba<br />

mogolebi<br />

kiTxvebi gameorebisaTvis<br />

britaneTis raji<br />

qaSmiri<br />

lok sabha (qveda palata)<br />

raja sabha (zeda palata)<br />

palestineli arabebi<br />

palestina<br />

sionizmi<br />

balfuris deklaracia<br />

kemp devidis SeTanxmeba<br />

intifada<br />

qneseTi<br />

saparlamento suvereniteti<br />

SekiTxvebis saaTi<br />

saerTo samarTali<br />

saapelacio sasamarTlo<br />

uzenaesi sasamarTlo<br />

sasamarTlo gadasinjva<br />

1. ratom ganixileba britanuli politikuri sistema xSirad saparlamento<br />

demokratiis nimuSad?<br />

2. rogoria saparlamento sistemis ZiriTadi samuSao principebi?<br />

3. rogor cxovroben britanelebi dauwereli konstituciis gareSe?<br />

4. rogor da ra garemoebebSi warmoiSva Tanamedrove franguli respublika?<br />

5. ra msgavseba da gansxvavebaa safrangeTis, SeerTebuli Statebisa da didi<br />

britaneTis demokratiebs Soris? (mimaniSnebeli SekiTxva: romeli qveyana<br />

gamoiyena safrangeTma sakuTari politikuri sistemis modelad?)<br />

6. rodis da ra garemoebebSi SemoiRo iaponiam saparlamento sistema?<br />

7. SeadareT iaponiis demokratia safrangeTisa da didi britaneTis demokratiebs.


220 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

8. rogoria Tqveni mosazrebebi saparlamento demokratiis mniSvnelobaze<br />

indoeTsa da israelSi.<br />

9. SeadareT saparlamento da saprezidento xelisuflebis upiratesobebi<br />

da naklovanebebi.<br />

SeniSvnebi<br />

1. 1958 wlis the Life Peerage Act (warCinebulTa titulis sasicocxlod miniWebis<br />

aqti) mixedviT, monarqi uflebamosilia premier­ministrTan konsultaciis<br />

safuZvelze, mianiWos araaristokratiuli warmoSobis pirebs warCinebulis<br />

tituli mTeli sicocxlis vadiT, Tumca is memkvidreobiT ar gadaecema<br />

mis STamomavals. am iniciativis ZiriTad mizans warmoadgenda partiebis<br />

balansis SenarCuneba da lordTa palatis qmediTi wevrebis raodenobis<br />

gazrda. lordTa daaxloebiT meoTxedi da lordTa palatis aqtiur wevrTa<br />

procentulad kidev ufro didi Semadgenloba swored am gziT flobs war­<br />

Cinebulis tituls.<br />

2. Sidney Bailey, British Parliamentary Democracy, me­3 gamocema (Westport, Conn.:<br />

Greenwood, 1978), 130.<br />

3. iqve, 131.<br />

4. Suzanne Berger, The French Political System, 3rd ed.<br />

(New York, Random House, 1974), 368.<br />

5. Berger, French Political System, 368.<br />

6. Roy Macradis, red., Modern Political Systems: Europe, (Englewood Cliffs, N.J.: Prentice-<br />

Hall, 1986), 120.<br />

7. Karl Dietrich Bracher, The German Dictatorship, (New York: Holt, 1970), 75.<br />

8. Michael Roskin, Countries and Concepts: An Introduction to Comparative Politics, (En-<br />

glewood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall, 1982), 190.<br />

9. Guido Goldman, The German Political System (New York: Random House, 1974), 56.<br />

10. ix. John W. Dower, Embracing Defeat: Japan in the Wake of World War II, (New York:<br />

Norton, 2000).<br />

11. ix. Herbert P. Bix, Hirohito and the Making of Modern Japan<br />

(New York: HarperCollins, 2000).<br />

12. Franz Michael and George Taylor, The Far East in the Modern World,<br />

(New York: Holt, 1964), 263.<br />

13. iqve, 607.<br />

14. Nobutaki Ike, Japanese Politics: Patron-Client Democracy, me­2 gamocema<br />

(New York: Knopf, 1972),<br />

15. Michael and Taylor, Far East in the Modern World, 603.<br />

16. iqve, 5.<br />

17. Marbury v. Madison, 1 Cranch 137 (1803).<br />

18. ronald reiganis prezidentobis periodi (1981­1987 ww). kongresis or<br />

palatis amgvari gaxleCvis magaliTia, roca respublikelebi senats, xolo


saparlamento demokratia<br />

221<br />

demokratebi warmomadgenelTa palatas akontrolebdnen; miuxedavad amisa,<br />

ufro gavrcelebulia aRmasrulebeli da sakanonmdeblo xelisuflebebis<br />

`gaxleCvis~ SemTxvevebi. rogorc wesi, demokratebi sakanonmdeblo<br />

Stos akontrolebdnen maSinac ki, roca prezidenti respublikeli iyo,<br />

magram 1994 wlis Sualedur arCevnebSi respublikelebma kongresis orive<br />

palataSi kontrolis ufleba demokrat bil klintonis prezidentad ar­<br />

Cevidan ori wlis Semdeg moipoves.<br />

19. ix. Martin v. Hunter’s Lessee, 14 U.S. 304 (1816).<br />

20. Richard Rose, “Politics in England”, wignSi Comparative Politics Today: A World View,<br />

red. Gabriel Almond (Boston: Little, Brown, 1974), 148.<br />

21. Edward Courtier, Principles of Politics and Government (Boston: Allyn and Bacon, 1981),<br />

84.<br />

22. Aristotle, The Politics, mTargm. da red. Ernest Barker (New York: Oxford University<br />

Press, 1962), 1288b-89a, 155-56.


Tavi VII<br />

saxelmwifoebi<br />

gardamaval<br />

periodSi<br />

axali demokratiebi da<br />

aRmocenebadi bazrebi<br />

komunizmis kraxi<br />

ruseTi: areuloba da tranzicia<br />

(Tu mxolod areuloba?)<br />

gorbaCovis tranzicia reformis<br />

marcxi: sistemis dezintegracia<br />

Tanamedrove sirTuleebi<br />

bolosdabolos, gamoCnda lideri?<br />

samomavlo perspeqtivebi<br />

aRmosavleTi evropa: tranziciuli<br />

gzagasayarze: mokvdeba Tu ara odesme<br />

Zveli Cvevebi<br />

CineTi: gadasvla marTvad kapitalizmze<br />

(ra iqneba Semdeg?)<br />

mao xelisuflebaSi xelisufalTa<br />

cvla dominanti partia<br />

ideologiis Sesusteba bazarze<br />

orientirebuli reformebi gazrdili<br />

pirovnuli Tavisufleba<br />

ax ali saxelmwifoebrivi problemebi<br />

politikuri da religiuri<br />

represiebi politikuri fragmentaciis<br />

safrTxe amomavali<br />

saxelmwifoebi<br />

azia: ekonomikuri tranzicia (da<br />

Tavisuf lebac?)<br />

samxreTi korea taivani<br />

aziis vefxvebi<br />

laTinuri amerika: politikuri tranzicia (da keTildReobac?)<br />

reformis anabana (argentina, brazilia, Cile) meqsika<br />

222


saxelmwifoebi gardamaval periodSi<br />

223<br />

1991 wlis dekembris bolo dRes, sabWoTa kavSirma, erT­erTma im or super­saxelmwifoTagan,<br />

romlebic dominirebdnen msoflio <strong>politika</strong>Si TiTqmis<br />

naxevari saukunis manZilze, arseboba Sewyvita. am komunisturi `monstris~<br />

sikvdili XX saukunis erT­erTi yvelaze mniSvnelovan politikuri<br />

movlenaa. miuxedavad imisa, rom misi aRsasruli sakmaod moulodnelad<br />

dadga, es ar momxdara winapirobebis gareSe; piriqiT, 1985 wlidan moyolebuli,<br />

sabWoTa kavSirs mimzidveli, Tumca mSfoTvare cvlilebebis periodi<br />

daudga, rodesac mixeil gorbaCovma, qveynis axalma qarizmatulma liderma,<br />

reformebis mTeli seria wamoiwyo.<br />

sabWoTa wyobilebis dezintegraciam saTave daudo axal epoqas msoflio<br />

<strong>politika</strong>Si. man aseve gamokveTa gardamavali periodis prob leme bi, rac<br />

aRmosavleT evropaSi disfunqciuri politikur­ekonomikuri sistemebis<br />

winaSe idga. am qveynebSi tranziciis problemebi, nawilobriv, xelaxali<br />

politikuri da ekonomikuri ganviTarebis aucileblobiTaa ga mowveuli.<br />

tranzicia da ganviTareba (romelic am TavSi iqneba ganxi luli) erTmaneT­<br />

Tan mWidro kavSirSia; tranziciis sakiTxebs gadakveTis mravali wertili<br />

aqvs gardamaval procesSi myofi sazogadoebebis ganviTarebis sakiTxebTan.<br />

ufro metic, rogorc Semdeg davinaxavT, cneba `saxelmwifoebi tranziciis<br />

(gardamaval) periodSi~ dRes bevr qveyanas miesadageba msoflios faqtobrivad<br />

yvela regionSi. yofili ko munisturi qveynebis problemebis gacnobis<br />

Semdeg, Cven mokled SevexebiT azii ­sa da laTinuri amerikis sxva dasxva<br />

saxelmwifoebs, romlebic sabazro libera luri demokratiis mimarTulebiT<br />

gadasvlis sxvadasxva etapze imyofebian.<br />

komunizmis kraxi<br />

is, rasac erT dros `komunistur samyaros~ uwodebdnen, ukve aRar arsebobs.<br />

komunizmma, rogorc politikurma Zalam, rogorc erovnul, aseve<br />

saerTaSoriso doneebze, mcire gamonaklisebis garda, msoflioSi arseboba<br />

Sewyvita. 1988 wels, civi omis dasrulebamde, TxuTmeti saxelmwifo klasificirdeboda<br />

rogorc komunisturi. 2002 wlisTvis maTi raodenoba 5­6<br />

saxelmwifomde Semcirda (CineTi, kuba, laosi, CrdiloeT korea, vietnami<br />

da, savaraudod, kamboja); TiToeuli maTgani damoukidebel <strong>politika</strong>s axorcielebs,<br />

Sesabamisad dRes `komunistur banakze~ saubari yovelgvar azrs<br />

moklebulia. ra moxda? 1989 wels, sabWoTa kavSiris daSlamde ori wliT<br />

adre, aRmosavleT evropam moulodnelad uaryo komunisturi mmarTveloba.<br />

am droidan moyolebuli, demokratia da privatizacia (saxelmwifos mier<br />

marTuli sawarmoebis gadasvla kerZo seqtorSi) poloneTSi, ungreTsa da<br />

CexeTis respublikaSi. es procesebi, gansakuTrebiT poloneTsa da ungreT­<br />

Si, garkveuli politikuri zigzagebiT xasiaTdeboda. am qveynebis amomrCevlebma<br />

xelisuflebaSi kvlav yofili komunistebi moiyvanes, Tumca, daiwyo<br />

amavdroulad, uaryves centralizebuli, gegmiani ekonomika dasavluri,<br />

sabazro ekonomikis mimarTulebiT orientirebuli politikuri kursis<br />

sasargeblod. rumineTSi, slovakeTSi, bulgareTsa da albaneTSi demokra­


224 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

tizaciis mimarTulebiT moZraoba bevrad neli iyo, Tumca mainc SeiniSneboda.<br />

gansakuTrebul SemTxvevas yofili aRmosavleT germania warmoadgens,<br />

romelic 1990 wels dasavleT germaniasTan gaerTianda.<br />

komunisturi reJimebi aziaSi ufro myari gamodga. 1976 wels, maos gardacvalebis<br />

Semdeg, CineTis saxalxo respublikam Searbila totalitaruli re­<br />

Jimi da ekonomikis garkveuli liberalizacia moaxdina, Tumca, igi mainc<br />

rCeba represiul saxelmwifod. is agrZelebs reformebs sabazro ekonomikis<br />

mimarTulebiT, ramac xeli Seuwyo swraf ekonomikur zrdas, gansakuTrebiT<br />

mis samxreT sanapi ro regionebSi. CrdiloeT korea, stalinisturi marTvis<br />

meTodebis erTguli qveyana, amJRavnebs nacnob tendencias qsenofobiis,<br />

yvelafris gasaidumloebisa da TviTdawesebuli izolaciis mimarTulebiT.<br />

vietnami da laosi rCebian komunisturi mmarTvelobis qveS, magram CrdiloeT<br />

koreisagan gansxvavebiT, orive maTgani msubuq saerTaSoriso gavlenas<br />

ganicdis da ufro miRebulia saerTaSoriso sazogadoebaSi. dabolos,<br />

kambojaSi gaerTianebuli erebis organizaciis xangrZlivi mcdeloba xeli<br />

Seewyo am saxelmwifoSi demokratiis ganviTarebisaTvis, uSedego aRmoCnda<br />

1997 wels han senis mier organizebuli gadatrialebisa da iq diqtatoruli<br />

mTavrobis Camoyalibebis gamo.<br />

kubaSi fidel kastro ebRauWeba politikur Zalauflebas [(2008 wlidan<br />

qveyanas oficialurad fidelis Zma raul kastro marTavs _ mTargm.<br />

Sen.)]. igi cdilobda Caenacvlebina dakarguli sabWoTa daxmareba da amavdroulad,<br />

gamklaveboda amerikis SeerTebuli Statebis mier dawesebuli<br />

ekonomikuri embargos Sedegebs. kubaSi, gansxvavebuli azrisadmi aratolerantuli<br />

policiuri saxelmwifos pirobebSic ki, gaxSirda perio duli saxalxo<br />

demonstraciebi, ramac kastros mmarTvelobiT gamowveuli sa xalxo<br />

ukmayofilebis Zlieri nakadi gamoamJRavna. 1998 wels romis papis, ioane<br />

pavle II­isa da 2002 wels amerikis yofili prezidentis, jimi karteris istoriuli<br />

vi zitebi _ orive pirveli SemTxveva iyo kubis revoluciis Semdeg _<br />

aRq muli iqna rogorc SesaZlo nabijebi religiuri da politikuri Tavisuflebis<br />

mimarTulebiT da rogorc niSani imisa, rom asakovani diqtatori<br />

rbildeboda. Tumca, sxva eqspertebi eWvobdnen, rom am procesebs safuZvliani<br />

reformebi SeiZleboda mohyoloda da miiCnevdnen, rom erTaderTi<br />

ram, rac kastros adardebda, dagrovili politikuri problemebis fonze<br />

Zalauflebis SenarCuneba iyo.<br />

ruseTi: areuloba da tranzicia<br />

(Tu mxolod areuloba?)<br />

1990­iani wlebis dasawyisSi sabWoTa kavSiri msoflio imperiebs Soris<br />

bolo imperias warmoadgenda. is batonobda dapyrobil xalxebsa da kulturebze,<br />

Tumca didi Sida daZabulobebis fonze. SeZleben Tu ara aseTi<br />

imperiebi arsebobas im msoflioSi, sadac izrdeba nacionalizmis, egalitarizmis<br />

gavlena da TviT gamorkvevis rwmena? Tu yvela aseTi imperia samudamod<br />

ganwirulia?


saxelmwifoebi gardamaval periodSi<br />

225<br />

stalinisturi saxelmwifo, romelic 1991 wlamde arsebobda, totalitaruli<br />

mmarTvelobis yvela Taviseburebas amJRavnebda, maT Soris: centralizebuli<br />

kontroli samxedro Zalebze, masmediasa da ekonomikaze; gabatonebuli<br />

monopolisti partia; oficialuri ideologia; sistemuri terori<br />

saeWvo politikuri oponentebis winaaRmdeg da reJimisaTvis uvargisad an<br />

saSiSad miCneuli udanaSaulo adamianebis masobrivi mkvlelobebi. sabWoTa<br />

kavSiris totalitaruli warmomavloba arsebiTi safuZvelia dRevandeli<br />

ruseTis politikis bunebis gasagebad.<br />

1991 wels, Zveli sabWouri reJimis marcxis Sedegad, axali Semcirebuli<br />

rusuli saxelmwifo aRmocenda. postsabWoTa mTavrobam boris elcinis me­<br />

TaurobiT gawyvita kavSiri warsulTan da Tavdapirvelad konstituciuri<br />

de mokrati is dafuZnebas Seecada. Semdeg man Seqmna Zalian susti konfederacia,<br />

damoukidebel saxelmwifoTa Tanamegobroba (dsT), romlis SemadgenlobaSi<br />

Sevida ruseTi da yofili sabWoTa respublikebi, baltiispireTis<br />

qveynebis _ litvis, latviisa da estoneTis gamoklebiT (ix. sqema 7­1).<br />

sqema 7-1. ruseTi da respublikebi<br />

wyaro: Based on Milton F. Goodman, Global Studies: Russia, Eurasia, and Central/Eastern Europe, 5th ed. Copyright<br />

(c) 1994, the Dushkin Publishing Group, Inc., Guilford, Conn. yvela ufleba daculia. ibeWdeba nebarTviT.<br />

gorbaGovis tranzicia<br />

1985 wels, sabWoTa kavSiris istoriaSi komunisturi par tiis erT­erTi<br />

yve laze axalgazrda generaluri mdivani gaxda 54 wlis mixeil gorbaCovi. mis<br />

winaSe bevri politikuri da ekonomikuri problema idga. gorbaCovs swamda,<br />

rom am problemebis mogvareba mniSvnelovani politikuri da ekonomikuri<br />

reformebis gareSe ver moxerxdeboda da radganac politikuri sistema sxva<br />

araferi iyo, Tu ara komunisturi partiis Zalauflebisa da gavlenis anarekli,<br />

man miiRo sabediswero da amavdroulad mniSvnelovani gadawyvetileba:<br />

gardaeqmna komunizmi da partia orive maTganis SenarCunebis mizniT. gor


226 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

baCovma am mizniT ganaxorciela qmedebebi, rac dasavleTSi perestroikis,<br />

glastnostis da demokratizaci is saxelebiT gaxda cnobili.<br />

ratom gariska gorbaCGovma. leninis mier 1917 wels Zalauflebis mopovebis<br />

Semdeg, ekonomika sabWoTa kavSirSi iyo gegmuri, an sxvanairad, mbrZa neb luri,<br />

sadac yvela mniSvnelovani ekonomikuri gadawyvetileba (ra da ramdeni unda<br />

ewarmoebinaT da a.S.) komunisturi partiis zeda eSelonebSi miiReboda.<br />

konkurencia, sargeblisaken swrafva da kerZo sakuTrebis umravlesi formebi<br />

akr Zaluli iyo, rogorc SeuTavsebeli komunistur principebTan.<br />

centraluri dagegmvis am sistemam sabWoTa kavSiri pirveli xarisxis samxedro<br />

Zalad aqcia, Tumca didi sabiujeto deficitis fasad. garda amisa,<br />

1980­iani wlebis Sua xanebSi aSkarad gamoCnda, rom centralurma dagegmvam<br />

ekonomikuri stagnacia gamoiwvia, ramac sabWoTa kavSiri konkurentunarianobis<br />

TvalsazrisiT arasaxarbielo pirobebSi Caayena iseT industriul, demokratiul<br />

qveynebTan mimarTebaSi, rogoricaa amerikis SeerTebuli Statebi,<br />

iapo nia da ramdenime evropuli saxelmwifo. 1 1985 wlisTvis, qveynis ekonomikuri<br />

zrdis tempi 2 procentamde daeca da Seadgina daaxloebiT na xevari imisa,<br />

rac aTi wlis win iyo. cxra industriuli sawarmodan sul mcire erTi da saxelmwifo<br />

meurne obebis TiTqmis mesamedi kotrdeboda. sakvebi, sacxovrebeli<br />

saxlebis mSeneb loba, samkurnalo saSualebebi da transporti moTxovnebis<br />

sruliad araadekvaturi iyo, rogorc xarisxobrivad, aseve raodenobrivad.<br />

sabWoTa moqalaqeTa umetesobis cxovreba zogadad gausaZlisi iyo. rac<br />

sabWoeTSi komfortad da xelsayrel pirobebad miiCneoda, dasavleTisTvis<br />

Cve ulebrivi movlena iyo. maRaziebi xSirad uxeirod an saerTod ar maragdeboda.<br />

garkveuli saxis saTadarigo nawilebis Sovna xSirad SeuZlebeli<br />

iyo. erT­erTi Sefasebis Tanaxmad, miRebul normas warmoadgenda is faqti,<br />

rom qalebi, Cveulebriv, dReSi or saaTs, kviris Svidive dRis ganmavlobaSi<br />

rigebSi atarebdnen. 2 1980­iani wlebis bolosaTvis, sabWoTa kavSiris mosaxleobis<br />

28 procenti oficialurad miCneul siRaribis zRvars qveviT<br />

cxovrobda. 3<br />

soflis meurneobis sferoSi sakvebis warmoeba Zlivs uwyobda fexs<br />

mosaxleobis zrdas da miuxedavad am sferoSi ganxorcielebuli uxvi investiciebisa,<br />

mTavroba bevrs xarjavda importirebul xorcsa da marcvleulSi.<br />

amasTanave, soflis meurneobaSi sabWoTa kavSiris sainvesticio<br />

prioritetebi aSkarad asaxavda saSineli dagegmarebis arsebobas. produqciis<br />

meurneobebidan bazrisaken gadaadgileba, sacavebad gankuTvnili<br />

sawarmoebi, sakvebis gadamuSaveba, dafasoeba da sacalo gayidva absoluturad<br />

ugulebelyofili iyo. sabWoTa ekonomistebma daiangariSes, rom<br />

marcvleulis mTeli mosavlis daaxloebiT erTi meoTxedi yovelwliurad<br />

bazarze moxvedramde ikargeboda. gorbaCovma ganacxada, rom 1988 wels<br />

danakargi daaxloebiT 4 miliardi amerikuli dolaris Rirebulebis importirebuli<br />

marcvleulis raodenobas utoldeboda. amis Sedegad, Cveulebrivi<br />

sabWoTa mo qalaqis mier xorcisa da rZis produqtebis moxmareba,<br />

or aTwleulze ufro mci re droSi, 30 procentiT Semcirda. 4


saxelmwifoebi gardamaval periodSi<br />

227<br />

sabWoTa ekonomikis daqveiTebisa da mosaxleobis cxovrebis donis dace<br />

mis fonze, gauaresebulma socialurma problemebma safrTxe sabWoTa<br />

sazogadoebis safuZvels Seuqmna. yvelaze did problemebs Soris iyo alkoholizmi<br />

da korufcia. alkoholizmi didi xnis manZilze sabWoTa kavSiris<br />

yvelaze myar da Zvir problemas warmoadgenda. alkoholis miReba mavne gavlenas<br />

axdenda ada mianis janmrTelobasa da ojaxur cxovrebaze, amcirebda<br />

produqtiulobas da Sromisunarianobas, zrdida Cvil bavSvTa sikvdilianobas<br />

(fexmZimobisas alkoholis miRebis gamo), amcirebda cxovrebis xangrZlivobas<br />

da didwilad ganapirobebda axalgazrdebSi damnaSaveobis zrdas.<br />

amasTanave, korufciac yvaoda. samomxmareblo saqonlis qronikuli ararseboba<br />

da saxelmwifos mier fase bis kontroli Savi bazris ayvavebas iwvevda.<br />

sabWoTa cxovrebis mniSvnelovani nawili biurokratizirebuli iyo da<br />

nebismier sakiTxze oficialur saxelmwifo Tanxmobas saWiroebda, ramac<br />

gavlenebis araoficialuri sistemis ganviTareba gamoiwvia. imisaTvis, rom<br />

daeCqarebinaT oficialuri Tanxmoba an biurokratiisgan sasurveli mopyrobisaTvis<br />

mieRwiaT, sabWoTa moqalaqeebisaTvis nebismieri me Todis gamoyeneba<br />

Cveulebriv movlenas warmoadgenda.<br />

sxva kritikul problemas 1970­1980­ian wlebSi gaRrmavebuli teqnologiuri<br />

CamorCeniloba warmoadgenda _ kompiuteruli revolucia ascda sab­<br />

WoTa moqalaqeebs maSin, roca maTi ekonomikuri konkurentebi gardaqmna. am<br />

sferoSi fulis dabandeba menejerebisTvis araxelsayreli iyo da partiac<br />

SiSobda, rom misi farTo moxmareba politikur oponentebs gaaZlierebda.<br />

amgvari damokidebu lebis Sedegad sabWoTa industriisa da infrastruqturis<br />

modernizacia SeuZlebeli xdeboda.<br />

am problemaTa umetesi nawilis safuZvels centraluri dagegmva<br />

war moadgenda, romelic ar uwyobda xels axal iniciativebs, radganac<br />

qarxnebis mmarTvelebi da saxelmwifos mier marTuli sawarmoebis<br />

direqtorebi cent ra lur gegmaze rCebodnen mibmulni, romelic qarxnisa da<br />

meurneobebis war moebaze mkacr kvotebs awesebda. gegmis Sesruleba sabWoTa<br />

ekonomikis yvela ad ministratoris umTavres prioritets warmoadgenda.<br />

stalinisturma siste mam xarisxi Seswira raodenobas. garda amisa, zevidan<br />

wamosuli instruqciebiT moq medi menejmentisaTvis ar arsebobda sakmarisi<br />

iniciativa Tu SesaZlebloba axali teqnologiebis dasanergad. masalebisa<br />

da aRWurvilobebis mi wodebis SewyvetiT gamowveulma problemebma mou lodnelad<br />

Seaferxa aRmSeneblobiTi proeqtebi da qarxnisa da meurneobebis<br />

warmo e ba Seamcira. warmoebis ambiciur kvotebis miRwevis mizniT da<br />

dausrulebeli ze wolis gamo, direqtorebi arsebuli Cavardnebis dasafarad<br />

xSirad sxvadasxva xrikebs iyenebdnen.<br />

mmarTvelTa cinizmi erwymoda sabWoTa muSaxelis dabal morals. igi iyo<br />

arasaTanadod dasaqmebuli, uxalisod muSaobda, an romelsac, ubralod sa ­<br />

muSao motivacia ar gaaCnda. sando da efeqtiani muSaxelis ararsebobis pir ­<br />

dapiri Sedegi iyo saSinlad dabali produqtiuloba. muSebis cinizmi kargad<br />

Canda iseT popularul sabWoTa gamonaTqvamebSi, rogoricaa, `partia<br />

Tavs ikatunebs, TiTqos gvixdis da Cvenc Tavs vikatunebT, rom vmuSaobT~.<br />

es cinizmi ikvebeboda partiuli muSakebis TvalTmaqcobiT, romlebic mxars


228 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

uWerdnen ega litarul idealebs, magram cxovrobdnen simdidreSi, maSin<br />

roca proletariati, romelsac isini adidebdnen, purisa da sxva pirveladi<br />

moTxovnilebis nivTebis SesaZenad grZel rigebSi idga. moxda yvelaze uaresi:<br />

bevrma sabWoTa kavSir Si sakuTari politikuri sistemis mimarT<br />

rwmena dakarga. 5<br />

reaqciuli Zalebi, nacionalistebi da nomenklatura. adamianebs, vinc<br />

flob dnen Tanamdebobebs da gavlenas sabWoTa sistemaSi, nomenklaturas uwodebd<br />

nen. sabWoTa kavSirSi es adamianebi privilegirebul elitarul klass<br />

Se ad gendnen. 6 maT SemadgenlobaSi Sediodnen politikuri biurokratiis<br />

wevrebi (e.w. aparatCikebi), ufrosi ekonomikuri mmarTvelebi da samecniero<br />

administratorebi, aseve konkretuli mwerlebi, msaxiobebi, kosmonavtebi,<br />

aTletebi da generlebi, romlebic warmoadgendnen sabWoTa saxelmwifos da<br />

aZlierebdnen mis reputacias.<br />

nomenklaturis arseboba ori mizeziT iyo mniSvnelovani. pirveli:<br />

kargad ganviTarebuli, eqskluziuri da umeteswilad SeniRbuli keTilmowyobili<br />

binebis infrastruqtura, specialuri maRaziebi, sanatoriumebi,<br />

saavadmyofo ebi, klinikebi, kurortebi da skolebi, am fenas ara<br />

marto ganze ayenebda Cveulebrivi sabWoTa moqalaqisagan, aramed sruliad<br />

ewinaaRm degeboda Tanasworobisa da samarTlianobis marqsistul da<br />

komunistur ide alebs, romelsac komunistebi xSirad qadagebdnen. meore:<br />

nomenklatura, ara efeqtiani iyo da ufro metad ainteresebda sakuTari<br />

Zalauflebis SenarCunebiT, vidre saxelmwifo politikis Sesruleba. 1980iani<br />

wlebis Sua periodisaTvis, aravin iyo ise Sefiqrianebuli politikuri<br />

elitis mier ekonomikuri ganvi Tarebis Seferxebis perspeqtiviT, rogorc<br />

sabWoTa kavSiris axali lideri, mi xeil gorbaCovi.<br />

reformis <strong>politika</strong>. gorbaCovis sami reformistuli programis _ peres ­troikis,<br />

glastnostis da demokratizaciis mizans warmoadgenda komunizmis<br />

gadarCena da ara misi dangreva. perestroikis mizani centraluri dagegmvis<br />

dogmaturi sistemis gamococxleba iyo. gorbaCovi am ambiciuri miznis<br />

miRwevas qveynis ekonomikuri problemebis socialur da politikur sa­<br />

Taveebze ieriSis mitaniT imedovnebda _ rac niSnavda nomenklaturisa da<br />

aparatCikebis gavlenis Semcirebas da amavdroulad, sabWoTa muSaxelis<br />

efeqtian omis zrdas. sabediswerod, verc gorbaCovi xvdeboda, an kidev<br />

Tvals ar usworebda qveynis ekonomikur struqturaSi radikaluri cvlilebebis<br />

gatarebis aucileblobas. Sesabamisad, perestroikis idea ufro mimzidvel<br />

politikur slogans warmoadgenda, vidre Tanmimdevrul ekonomikur<br />

<strong>politika</strong>s.<br />

gorbaCovis damsaxureba iyo nawilobrivi reformebis gatarebis mcde lo ba,<br />

romelic miznad isaxavda individualuri iniciativis amaRlebas. xelfase bis<br />

gamomuSavebis, ganawilebisa da faswarmoqmnis sistemis reformirebis, zeda<br />

eSelonis biurokratebis Zalauflebis Semcirebas, adgilobrivi menejeruli<br />

Tavisuflebis xelSewyobis, saxelmwifo sawarmoebisa da muSebis mflobelobaSi<br />

arsebuli sawarmoebisa da kooperativebis waxalisebis gziT. ga­


saxelmwifoebi gardamaval periodSi<br />

229<br />

tarda aseve sxva saxis sabazro orientaciis reformebic, magram verc erTma<br />

maTganma SeZlo fundamenturad Seecvala ekonomikuri sistema saxelmwifo<br />

mmarTvelobaSi arsebuli warmoebis saSualebebisa da centraluri dagegmvidan<br />

kerZo sakuTrebisa da individualuri iniciativis mimarTulebiT.<br />

fotoze mixeil gorbaCovisa da misi meuRlis raisas fineTSi vizitia asaxulia 1989<br />

wels. gorbaCovma mmarTvelobis periodSi, 1985 wlis martidan 1991 wlis agvistomde,<br />

komunizmisa da komunisturi partiis reformirebis radikaluri politikuri da ekonomikuri<br />

<strong>politika</strong> SeimuSava. saboloo jamSi am wamowyebebma stalinisturi saxelmwifos<br />

erozia gaaRrmava da mTel aRmosavleT evropaSi komunizmis damxobas Seuwyo xeli.<br />

1989 wlisTvis, sabWoTa ekonomika swraf dezintegracias ganicdida da<br />

or weliwadSi igi srul depresiaSi aRmoCnda; 1991 wlisTvis, sabWoTa kav­<br />

Siris ekonomika yovelwliurad 10 procentiT mcirdeboda. daisva kiTxva,<br />

ra unda mo e moqmedaT? mmarTveli elita or nawilad iyo gayofili. radikaluri<br />

refor mis momxreebi mxars uWerdnen centraluri da mbrZanebluri<br />

ekonomikidan mkveTr tranzicias sabazro sistemis mimarTulebiT. Zveli<br />

kursis momxre konservato re bi (gansakuTrebiT isini, vinc samxedro da saidumlo<br />

po liciasTan asocir debodnen) ewinaaRmdegebodnen aseT revoluciur<br />

cvli lebebs. sabWo Ta mmarTveli elita cdilobda gamklaveboda mzard ekonomikur<br />

kriziss, Tumca, gansxvave biT den si aopinis droindeli CineTisagan,<br />

mas arasodes Camouyalibebia momavlis zusti xedva da ar gaerTianebula kompleqsuri<br />

reformebis aucileblobiT.<br />

am areulobis fonzec ki, gorbaCovis ekonomikuri Sexedulebebi gaurkveveli<br />

rCeboda. Tanamdebobaze yofnis bolo TveebSi aSkara gaxda, rom perestroikam<br />

(romelic miznad isaxavda gamoecocxlebina centraluri dagegmva


230 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

da ko munizmi) ar gaamarTla da revoluciuri ekonomikuri cvlileba (romelic<br />

sabediswerod Tavad perestroikis mier iyo wamowyebuli) Cqar deboda.<br />

kerZo sakuTreba da ekonomikuri winapirobebi TandaTanobiT viTardeboda<br />

maSin, roca ekonomikuri areuloba da uimedoba matulobda.<br />

glastnosti. gorbaCovis ufro metad gaxmaurebulma `glastnostis~ (sajarooba)<br />

<strong>politika</strong>m gaaZliera perestroika da sabWoTa istoriaSi mediasaSualebebze<br />

cenzu ra arnaxulad Seamcira. garkveuli drois ganmavlobaSi, am<br />

<strong>politika</strong>m gamoiwvia gorbaCovis mimarT didi simpaTia da warumatebeli ekonomikuri<br />

reformebisgan mosaxleobis yuradRebis gadatana.<br />

glastnosts aseve didi gamoZaxili hqonda sabWoTa sazRvrebs miRma; man<br />

gorbaCovi msoflio presisaTvis Zvirfas pirovnebad da dasavleTis bevr<br />

qveyanaSi popularul figurad aqcia.<br />

miuxedavad misi sagareo politikuri warmatebebisa, glastnosti, pirvel<br />

rigSi, Sida politikis instrumenti iyo. mis sawyis ganzraxvas oficialuri<br />

korufciisa da arakompetenturobis gamoaSkaraveba warmoadgenda, rasac<br />

gorbaCovi sabWoTa ekonomikis arasrulyofilebis erT­erT mizezad miiCnevda.<br />

mas surda masiuri cvlilebis mowinaaRmdege sabWoTa biurokratiis Seryeva<br />

da muSaTa klasis gamococxleba. sabWoTa mSromelebs ar hqondaT, erTi<br />

mxriv, muSaobis stimuli da, meore mxriv, gaficvis ufleba, ris gamoc apa­<br />

Tiasa da alkoholizmSi Cafluliyvnen. realurad, es bolo, epidemiuri xasiaTis<br />

proble ma _ gaxrwnili sazogadoebis tragikul simptoms warmoadgenda.<br />

glastnosti mWidro kavSirSi iyo perestroikasTan: is iyo im komunisturi<br />

sazogadoebis gamococxlebis saSualeba, romelsac mamoZravebeli<br />

Zala gamoecala da romelmac arsebobis mizani dakarga. politikur liberalizacias<br />

unda Seeqmna amaRlebuli ganwyoba, rac sazogadoebas energiuls<br />

gaxdida, miecemoda ra mas Zveli, muSaobis araefeqtian maxasiaTeblebisa<br />

da mmarTvelobis kritikis uflebas. glastnostma swrafad SeiZina<br />

sakuTari mimarTuleba, mas Semdeg, rac adre akrZaluli wignebi da filmebi<br />

bevrisTvis xelmisawvdomi gaxda. Tumca, yvelaze gasaocar faqts sabWoTa<br />

mediis saxelmwifo politikis moqnili instrumentidan sazogadoebrivi<br />

kritikis meqaniz ­mad gardaqmna warmoadgenda. popularuli axali satelevizio<br />

arxebi sabWoTa oficialuri korufciisa da Zalauflebis uzurpaciis<br />

mxilebiT iyvnen dakavebulni, sabWoTa gazeTebi da Jurnalebi ki yavlgasuli<br />

politikuri principebisa da wesebis Sesaxeb kritikul statiebs<br />

aqveynebdnen. sabWoTa kavSirma sakuTari Tavi realurad erTi Ramis ganmavlobaSi<br />

gardaqmna. qveyna, romelic ar uSvebda aranair kritikas, iqca im<br />

qveynad, sadac kritika swrafad aclida legitimurobas komunistur partiasa<br />

da politikur sistemas, rac didi xnis manZilze misi mmarTvelobis<br />

instrumentebs warmoadgenda.<br />

demokratizacia. iseve rogorc perestroikis SemTxvevaSi, zustad arc is<br />

iyo cno bili, Tu ras gulisxmobda gorbaCovi rusul enaze demokratizaciis<br />

xsene bisas. demokratizacia, minimum, moiazreboda rogorc politikuri<br />

sistema, sadac arCevnebi iqneboda nebadarTuli, Tumca ra doziT _ gaurkveve­


saxelmwifoebi gardamaval periodSi<br />

231<br />

li rCeboda. es xedva asaxuli iyo 1989 wels mTeli saxelmwifos masStabiT<br />

Catarebul saka nonmdeblo organos arCevnebSi, romelic amomrCevels uflebas<br />

aZlevda xma mieca opoziciisaTvis komunisturi partiis wevrebis winaRmdeg,<br />

rac pirveli SemTxveva iyo sabWoTa istoriaSi. amavdroulad, gorbaCovi<br />

marTavda rogorc sabWoTa prezidenti (arapirdapiri gziT arCeuli Tanamdeboba,<br />

romelic man SemoiRo, rogorc misi politikuri reformis nawili)<br />

da ara rogorc komunisturi partiis generaluri mdivani. demokratizaciis<br />

Sedegad gamowveuli politikuri cvlilebebi sakmaod gansacvifrebeli iyo<br />

da mianiSnebda ufro demokratiuli momavlisaken. is moicavda:<br />

. opoziciis, gavleniani arakomunisturi da antikomunisturi pirovnebebis<br />

da partiebis gaCenas, romelTaganac zogierTi centralur<br />

sakanonmdeblo organoSi airCies;<br />

. komunisturi partiis Sida disciplinis mniSvnelovnad Sesusteba<br />

(ra sac mis rigebSi urTierTqiSpisa da azrTa sxvadasxvaobis zrda<br />

sdevda Tan) sabWoTa kavSiris masStabiT partiis wevrebis ricxvis<br />

Semcirebis fonze;<br />

. centraluri mTavrobis Zalauflebisa da prestiJis xarjze respublikebis<br />

gavlenisa da Zalauflebis zrda;<br />

. reformebi mTavrobis SigniT, romelsac ara partiis generaluri mdivani,<br />

aramed arCeuli oficialuri pirebi da prezidenti marTavdnen<br />

da romelic SeZlebda komunisturi partiisagan realuri, damoukidebeli<br />

Zalauflebis ganxorcielebas.<br />

reformis marcxi: sistema iSleba<br />

gorbaCovis mcdeloba _ moexdina sabWoTa kavSiris politikuri da ekonomikuri<br />

sistemebis cvlileba, marcxiT damTavrda. faqtobrivad, mis mier<br />

Zalauflebis mopovebis sawyis etapze arsebuli yvela sazogadoebrivi,<br />

politikuri da ekonomikuri problema gacilebiT gamwvavebuli iyo im droisaTvis,<br />

roca man, daaxloebiT 6 wlis Semdeg, Tanamdeboba datova. mosaxleobis<br />

molodinis zrdis paralelurad, dramatulad mcirdeboda cxovrebis<br />

done, rac qmnida politikurad aramdgrad situacias. am yvelafers Tan daerTo<br />

axali problema _ swrafi inflacia, ramac kidev ufro Seasusta mTavrobisadmi<br />

ndoba. saxalxo mRelvareba gamoixata sabWoTa kavSirisaTvis iseTi<br />

axali fenomenis gaCeniT, rogoricaa muSaTa gaficvebi. sazogadoebrivi<br />

mRelvarebis eskalaciasTan erTad, gorbaCovis popularuloba da misi gavlena<br />

partiuli da saxelmwifo biurokrati is rigebSi Semcirda.<br />

sabWoTa reJimis ukanasknel dReebSi Sida aramdgradobis mTavari mizezi<br />

iyo saukunovani erovnuli problema. ricxobrivad yvelaze didi Cvidmeti<br />

erovneba sabWoTa kavSiris mosaxleobis 90%­ze mets Seadgenda, maT Soris,<br />

rusebi 50%­ze odnav meti, xolo ukrainelebi 16%­ze odnav naklebi wiliT<br />

294 milioniani mosaxleobis 2/3­s Seadgendnen 1991 wels. garda amisa, sabWo­<br />

Ta kavSirSi daaxloebiT 20 erovnuli jgufi cxovrobda, romelic cal­calke<br />

1 mln adamianze mets iTvlida. am msxvil jgufebs Soris iyo 15 erovneba,


232 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

romelTa saxelebi ewodeboda respublikebs; aseve, TaTrebi, polonelebi,<br />

germanelebi, ebraelebi, CuvaSebi, baSkirebi da mordovelebi (ix. cxrili<br />

7.1). sul yofil ssrk­Si 100­ze meti sxvadasxva erovneba cxovrobda da 130mde<br />

enaze saubrobdnen.<br />

cxrili 7.1<br />

ZiriTadi erovnebebi sabWoTa kavSirSi misi daSlis dros (1989)<br />

erovnebebi<br />

procentuli<br />

Semadgenloba a<br />

erovnebebi procentuli<br />

Semadgenloba<br />

rusebi 50.78 moldovelebi 1.17<br />

ukrainelebi 15.47 litvelebi 1.07<br />

uzbekebi 5.84 Turqebi 0.95<br />

belorusebi 3.50 yirgizebi 0.85<br />

yazaxebi 2.84 germanelebi 0.71<br />

azerbaijanelebi 2.38 CuvaSebi 0.64<br />

TaTrebi 2.32 latvielebi 0.51<br />

somxebi 1.62 ebraelebi b 0.50<br />

tajikebi 1.48 baSkirebi 0.50<br />

qarTvelebi 1.39 polonelebi 0.39<br />

a. monacemebi aRebulia sabWoTa kavSiris bolo oficialuri saxalxo aRweridan.<br />

b. yofili sabWoTa kavSiri ebraelebs calke erad gamoyofda.<br />

wyaro: Population Today, November 1991, Population Reference Bureau. ibeWdeba<br />

nebarTviT.<br />

istoriulad, sabWoTa mTavroba ararusi jgufebis asimilirebisaTvis<br />

Zaladobas mimarTavda. amasTan erTad, saxelmwifo politikis erT­erT mTavar<br />

instruments ganaTlebis sistema warmoadgenda: sabWoTa kavSiris yvela<br />

skolis yvela moswavle valdebuli iyo Seeswavla rusuli.<br />

amis Sedegad, ori enis floba Cveulebrivi movlena gaxda sabWoTa respublikebSi<br />

_ ararusi mosaxleobis umravlesobas SeeZlo gamarTuli rusuliT<br />

esaubra. magram sabWoTa kavSiris ulmobeli mcdeloba, daenerga rusebis<br />

kulturuli dominantoba, xSirad sastik winaaRmdegobas awydeboda. komunisturi<br />

partiis zeda eSelonebSi eTnikuri rusebi dominirebdnen, romlebic<br />

mmarTveli elitis daaxloebiT 70 procents Seadgendnen, rac, Tavis mxriv,<br />

kidev ufro zrdida eTnikuri umciresobebis gaRizianebas. sabWoTa kavSiris<br />

warumatebelma mcdelobam, moexdina eTnikuri umciresobebis sruli asimilireba,<br />

msoflios erT­erT ukanasknel imperias safuZveli ga moacala.


saxelmwifoebi gardamaval periodSi<br />

233<br />

moskovs sakmaod kargi safuZveli hqonda efiqra, rom `erovnuli<br />

sakiTxi~ adre Tu gvian sabWoTa kavSiris daSlis mizezi gaxdeboda. ironiulad,<br />

swored gorbaCovis reformebma Seqmna iseTi situacia, rodesac<br />

ararusi erovnebis mosaxleobas SeeZlo gaebeda TviTgamorkvevisa da damoukideblobis<br />

moTxovniT moZraobis dawyeba. glastnostma, garkveulwilad,<br />

centraluri mTavrobisa da komunisturi partiis kritika waaxalisa.<br />

gorbaCovis sabediswero gadawyvetilebam _ neba daerTo yofili `sateliti<br />

saxelmwifoebisaTvis~ (poloneTi, aRmosavleT germania, Cexoslovakia,<br />

ungreTi, bulgareTi da rumineTi) daetovebinaT sabWoTa gavlenis sfero,<br />

aseve gadamwyveti roli iTamaSa. pirvelad damoukideblobisaTvis moZraoba<br />

baltiispireTis saxelmwifoebSi daiwyo, sadac litvam, latviam da<br />

estoneTma (romlebic damoukidebelni iyvnen 1939 wlamde, sanam stalinma<br />

maTi xelSi Cagdeba ar moaxerxa hitlerTan samarcxvino paqtis dadebis<br />

Semdeg) reformebs sul sxva simZafre da mimarTuleba misca, vidre gorba­<br />

Covs hqonda ganzraxuli. baltiis saxelmwifoebi litvis winamZRolobiT,<br />

pirvelebi gamoeyvnen sabWoTa kavSirs. erovnulma demonstraciebma da amboxebebma<br />

gadauara sabWoTa imperias, da respublikebi erTmaneTis miyolebiT<br />

acxadebdnen damoukideblobas.<br />

1991 wlis bolosTvis sabWoTa kavSiri TavisiT daiSala. gorbaCovis<br />

yvela mcdeloba, gadaeWra sabWoTa kavSiris fundamenturi politikuri da<br />

ekonomikuri problemebi, marcxiT dasrulda. 1991 wlis agvistoSi, gorba­<br />

Covi Zalauflebad Camoacila komunisturi partiis rvakacianma jgufma,<br />

romelsac samxedroebTan da e.w. suk­Tan (saxelmwifo uSiSroebis komiteti)<br />

hqonda kavSiri, magram gadatrialeba marcxiT dasrulda: demokratiisa da<br />

sabazro reformebisaTvis mebrZolma boris elcinma, romelic moskovSi<br />

alyaSemortymuli ruseTis parlamentis SenobaSi imyofeboda da STaagonebda<br />

quCaSi gamosul uzarmazar masas ebrZola demokratiisaTvis, winaaRmdegoba<br />

gauwia saxelmwifo gadatrialebis mcdelobas. elcinis daJinebiT,<br />

gorbaCovma kvlav daikava Tavisi yofili Tanamdeboba, 1991 wlis bolos, sab­<br />

WoTa kavSiris formalur daSlamde, Tumca ruseTs ukve axali gmiri hyavda.<br />

boris elcini: postsabWoTa ruseTis pirveli prezidenti<br />

1991 wlis ivnisSi ruseTis respublikis saprezidento arCevnebSi gamarjvebis<br />

mopovebis Sedegad boris elcini pirveli saxalxod arCeuli prezidenti<br />

gaxda ruseTis istoriaSi. ori Tvis Semdeg, 1991 wlis agvistoSi, man<br />

CaaCuma reaqciuli Zalebi, romelTac saxelmwifo gadatrialebis gziT<br />

daamxes sabWoTa socialisturi respublikebis kavSiris prezidenti mixeil<br />

gorbaCovi. dramatul momentSi, rodesac Sedegi jer kidev gaurkveveli rCeboda,<br />

elcini avida tankze da waikiTxa axla kargad cnobili manifesti, romelic<br />

saxelmwifo gadatrialebas aralegitimurad acxadebda da moiTxovda<br />

konstituciuri wesrigis aRdgenas, maT Soris prezident gorbaCovis xelisuflebaSi<br />

dabrunebas.


234 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

es situacia sakmaod ironiuli iyo. boris elcini sabWoTa <strong>politika</strong>Si<br />

Tavis grandiozul aRmasvlas gorbaCovs umadloda.<br />

1980­iani wlebis Sua xanebSi elcini<br />

iyo ucnobi partiuli muSaki sverdlovskSi,<br />

rodesac gorbaCovma igi<br />

moskovSi partiis adgilobrivi organizaciis<br />

xelmZRvanelad gadaiyvana.<br />

magram elcini maleve daupirispirda<br />

mas; brals sdebda gorbaCovs imaSi,<br />

rom igi realuri reformebis<br />

gatarebis saqmeSi fexs iTrevda, Tvi­<br />

Ton ki ufro radikaluri liberalizaciis<br />

<strong>politika</strong>s uWerda mxars. elcinis mkacri da saxalxo kritikiT<br />

gaRizianebulma gorbaCovma gansxvavebuli mosazrebebis mqone es adamiani politbiuros<br />

1987 wels CamoaSora.<br />

magram elcini ar danebda. igi brZolas agrZelebda DADAda bevri momxrec<br />

gaiCina mSobliur ruseTSi. 1991 wlis arCevnebSi gamarjvebiT elcinma<br />

daCrdila gorbaCovi, romelic arasodes yofila saxalxod arCeuli da Sesabamisad,<br />

akl da ndobis is mandati, romelic elcins gaaCnda. elcinma gadamwyveti<br />

roli Seasrula gorbaCOovis gaurkveveli, da, savaraudod, fataluri<br />

momavlisagan gadarCenaSi, ramac sabolood elcini upirates poziciaSi<br />

Caayena gorbaCovTan mimarTebaSi, romlis ndoba da prestiJi da, Sesabamisad,<br />

Zalauflebac gaqra sa xelmwifo gadatrialebis mcdelobis Semdeg. bolos,<br />

gorbaCovi ara mxolod mixvda, rom daetovebina komunisturi partiis generaluri<br />

mdivnis Tanamdeboba da ganecalkevebina partia mTavrobisagan, aramed<br />

aseve saWirod CaTvala Segu eboda sabWoTa kavSiris daSlas. gorbaCovma<br />

prezidentis Tanamdeboba 1991 wlis 25 dekembers datova.<br />

elcini darCa ruseTis mTavrobis saTaveSi,<br />

magram gaRrmavebuli socialuri da<br />

ekonomikuri krizisis pirobebSi mas uwevda<br />

saparlamento opoziciasTan gamklaveba.<br />

elcinis Seusabamo da sastikma damokidebulebam<br />

ruseTis separatistuli regionis,<br />

CeCneTis mimarT ver gaaumjobesa misi Selaxuli<br />

imiji, verc qveynis SigniT da verc<br />

mis gareT. misi popularoba, ramac igi uZleveli<br />

gaxada 1990­iani wlebis dasawyisSi,<br />

1996 wlis ivnisSi, axali saprezidento ar­<br />

Cevnebis win Zalian dacemuli iyo. elcins<br />

mouxda Sejibreba prezidentobis komunist kandidat evgeni ziuganovTan,<br />

da meore turSi mciredi upi ratesobiT mainc gaimarjva. misi triumfi janmr­<br />

TelobasTan dakavSire bulma prob lemebma gaafermkrTala. 1996 wlis bolos<br />

elcinma gulis operacia gai keTa. 1997 wlisTvis is gamojanmrTelda, Tumca<br />

ar iyo iseTive qmediTi, rogorc wina wlebSi. 2000 wels vladimer putini air­


saxelmwifoebi gardamaval periodSi<br />

235<br />

Cies mis memkvidred. putinis winaSec seriozuli problemebi idga, maT Soris:<br />

dasneulebuli ekonomika, korufciuli sazogadoeba, sastiki damna­<br />

Saveoba da CeCneTSi aalebuli omi.<br />

Tanamedrove sirTuleebi<br />

moicavs ra yofili sabWoTa kavSiris teritoriis 75, mosaxleobis 50 da<br />

mTliani erovnuli produqtis daaxloebiT 60 procents, ruseTi rCeba evraziis<br />

gabatonebul Zalad. ruseTis uzarmazari gavlena dsT­s sivrceze bevr<br />

fundamentur kiTxvas wamoWris: iqneba Tu ara dsT meqanizmi, romlis meSveobiTac<br />

axa li damoukidebeli respublikebi ganimtkiceben TavianT damoukideblobas,<br />

Tu is iqneba struqtura, romliTac ruseTi daSlili imperiis aRdgenas<br />

Seecdeba? 1990­iani wlebis Sua periodSi aSkara niSnebi ikveTeboda meore<br />

scenaris sasargeblod, radgan ruseTi Zveli ruseTis imperiisa da slavuri<br />

evropis teritoriebze dakarguli gavlenis aRdgenas cdilobda.<br />

rusuli jari ganlagebuli iyo bevr yofil sabWoTa respublikaSi, maT<br />

Soris latviaSi, estoneTSi, moldovaSi, saqarTveloSi, azerbaijansa da<br />

taji keTSi. konfliqtur saxelmwifoebSi _ azerbaijanSi, tajikeTsa da<br />

saqarTveloSi moskovma samxedro intervencia `samSvidobo~ safuZvlebze<br />

gaamarTla, rodesac axal damoukidebel respublikebSi, an maT Soris, rogorc<br />

Sida, aseve sagareo uTanxmoebebi warmoiSva.<br />

danarCeni msoflio gansakuTrebulad Sefiqrianebuli iyo im faqtiT,<br />

rom ruseTi, ukraina, yazaxeTi da belorusia maT teritoriebze ganTavsebuli<br />

sabWoTa kavSiris birTvuli iaraRis memkvidreebi iyvnen. amis Sedegad<br />

msoflioSi moulodnelad gaCnda ramdenime axali birTvuli saxelmwifo da<br />

es maSin, roca birTvuli iaraRi kidev ufro amwvavebda daZabulobas axal<br />

damoukidebel saxelmwifoebs Soris. politikuri motivebiT ruseTi yofili<br />

sabWoTa kavSiris birTvuli iaraRis sakuTar arsenalSi moqcevas Seecada.<br />

ukrainamac da yazaxeTmac piroba dades, gadaecaT es iaraRi ruseTisaTvis,<br />

Tumca amavdroulad, am nabijis gadadgmamde, moskovisagan ekonomikur da<br />

finansur daTmobebs moiTxovdnen, xolo dasavleTisgan _ usafrTxoebis<br />

garantiebs. 1996 wlisTvis yvela birTvuli iaraRi, maT Soris belorusiaSi<br />

arsebulic, ruseTSi iqna gadatanili. ruseTis uzarmazari masobrivi ganadgurebis<br />

biologiuri da qimiuri iaraRis arsenalis usafrTxoebac dasavleTis<br />

didi Sefiqrianebis sagans warmoadgenda. 2001 wlis 11 seqtembers<br />

amerikis SeerTebul Statebze ganxorcielebuli teroristuli aqtebis<br />

Semdeg es problema kidev ufro gamwvavda, ramdenadac arsebobda saSiSroeba,<br />

rom zogierTi am momakvdinebel nivTierebaTagan (maT Soris antraqsi)<br />

SeiZleboda avRaneTSi da sxvagan dabinavebul saerTaSo riso teroristul<br />

dajgufebebs CaegdoT xelSi.<br />

ruseTis ganviTarebis procesSi myof politikuri da ekonomikuri proeqtia.<br />

Tumca, SeuZlebelia viwinaswar metyveloT misi momavali perspeqtivebi.<br />

is faqti, rom ruseTi rCeba mniSvnelovan da Zlevamosil sa xelmwifod, eWvs


236 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

ar iwvevs. ruseTis warmateba damokidebuli iqneba mis unarze, gaumklavdes<br />

sul mcire sam gamowvevas: ekonomikur vardnas, eTnikur fragmentacias da<br />

saxelmwifo mSeneblobas.<br />

ekonomikuri vardna. sabWoTa kavSiris daSlis Semdeg mudmivma ekonomikurma<br />

problemebma did gasaWirSi Caagdo dsT­s saxelmwifoebi. arc ruseTi<br />

warmoadgenda am mxriv gamonakliss: misi susti ekonomika ganapirobebs Cveulebrivi<br />

moqalaqeebis yoveldRiur duxWir cxovrebas. 1991 wlis Semdeg,<br />

dsT­is saxelmwifoTa umravlesobis msgavsad, ruseTma samrewvelo warmoebaSi,<br />

sacalo gayidvasa da erovnul SemosavalSi gansacvifrebeli vardna<br />

ganicada. gaizarda sabiujeto deficiti. Tavdapirvelad am ekonomikur Cavardnebs<br />

Tan axlda farTod gavrcelebuli inflacia.<br />

am droidan moyolebuli ekonomikuri gamococxlebis niSnebi gamoCenas<br />

agvianebda. ekonomikurma vardnam, romelic asocirdeboda sabWoTa Zalauflebis<br />

kolafsTan da elcinis mTavrobis mier Tanmimdevruli da energiuli<br />

ekonomikuri reformis gatarebis mcdelobisas gancdil marcxTan, warmoebis<br />

masStabebi 1990­iani wlebis Sua periodSi erTi mesamediT Semcirda. 7<br />

magram aqve zogierTi dadebiTi simptomic SeimCneoda, maT Soris: fasebis<br />

gaTavisuflebiT sabazro ekonomikaze gadasvlis mcdeloba, Tavdacvis<br />

dafinansebis Semcireba, distribuciis Zveli centralizebuli sistemis<br />

uaryofa, vauCeruli privati zaciis farTomasStabiani programis gatareba,<br />

kerZo bankebis daarseba da sagareo vaWrobis demonopolizacia.<br />

1996 wlisTvis elcinma inflaciis Semcirebisa da rublis stabilizirebis<br />

TvalsazrisiTac warmatebas miaRwia. miuxedavad am nabijebisa, ekonomika kvlav<br />

daRmavlobas ganagrZobda. mTliani Sida produqti da samrewvelo warmoebis<br />

moculoba 6 procentze metiT daeca. 8 (Tumca, vardna ufro neli iyo<br />

vidre ori wlis win, rodesac is 15 procents Seadgenda.) amaSi nawilobriv ruseTSi<br />

privatizaciis SedarebiT dabali done (CexeTis, poloneTisa da ungre­<br />

Tis ufro warmatebul ekonomikebTan SedarebiT) SeiZleba davadanaSauloT,<br />

magram sabazro ekonomikis xelSewyobisa da sagareo investiciebis waxalisebis<br />

mizniT myari samarTlebrivi safuZvlebis ganviTarebac ver moxerxda,<br />

rac ekonomikuri vardnis aseve mniSvnelovani gamomwvevi faqtoria. sxva<br />

faqtorTa Soris iyo aqcionerTa zustad gansazRvruli uflebebis, miwis bazrebis<br />

ganviTarebis xelSemwyobi kanonebisa da socialuri usafrTxoebis qselis<br />

ararseboba, rac sawarmoebs muSebisaTvis SeRavaTebis uzrunvelyofis<br />

tvirTisagan gaaTavisuflebda.<br />

mniSvnelovan ekonomikur problemas mudmivad aqvs mniSvnelovani socialuri<br />

Sedegebi. dRes rusebis umravlesoba miiCnevs, rom maTi mdgomareoba<br />

wleb Tan erTad uaresdeba. farTod gavrcelebuli jandacvis problemebi<br />

(nawilobriv gamowveuli mTavrobis uunarobiT, xeli Seewyo sazogadoebrivi<br />

jandacvis programisaTvis), arsebuli xelfasebis Semcireba (inflaciis<br />

gamo), saxelfaso davalianebisa da umuSevrobis swrafi zrda kvlav rCeba<br />

rusebis SeSfoTe bis mTavar mizezebad. 1990­iani wlebis Sua periodSi, daaxloebiT<br />

36.6 milioni rusi, anu mosaxleobis erTi meoTxedi, siRaribis zRvars<br />

qvemoT cxovrobda. erTaderT naTel wertils inflaciis tempis Sem­


saxelmwifoebi gardamaval periodSi<br />

237<br />

cireba warmoadgenda _ 1998 wlis dasawyisisaTvis 10.2 procentamde. 2001<br />

wels, inflaciam kvlav imata (daaxloebiT 20 procenti), magram rusuli ekonomika,<br />

prezident vladimer putinis Zlieri xelmZRvanelobis wyalobiT,<br />

aRorZinebis niSnebs amJRavnebda. 9 [Semdeg wlebSi ruseTis ekonomikis gajansaRebas<br />

ganapirobebda navTobze maRali fasebi _ mTargmn. Sen.]<br />

eTnikuri fragmentacia. 1991 wels sabWoTa kavSiris daSlas Zveli imperiis<br />

bevr nawilSi samoqalaqo omi, religiuri devna da eTnikuri amboxebebi axlda<br />

Tan. ruseTi rCeba eTnikurad mravalferovan qveynad, romelic jer kidev<br />

cdilobs gadalaxos konfliqturi eTnikuri jgufebis Zlieri centridanuli<br />

Zala, miT umetes, rom zogierT maTgans suverenuli damoukidebloba<br />

surs. am jgufebis rusul saxelmwifoSi warmatebuli integracia daum­<br />

Tavrebel saqmed darCa axali aTaswleulis dasawyisSi.<br />

1993 wlis konstituciiT eTnikuri jgufebi ruseTis federaciaSi 21<br />

res publikis safuZvels qmnian. es federaluri erTobebi (msgavsi Statebis<br />

mmarTve lobisa amerikis SeerTebul StatebSi) warmodgenilia, rogorc respublikebi<br />

ruseTis sakanonmdeblo organos zeda palataSi. Tumca, verc<br />

erTi konstitucia ver SeZlebs gadaWras eTnikuri daZabuloba ruseTis SigniT<br />

_ dro, urTi erT pativiscema da ekonomikuri warmateba dominantur rusul<br />

da peri ferieb ze mcxovreb erovnebebs Soris grZelvadiani stabiluri<br />

urTierTobis nebismie ri receptis aucilebeli ingredientebia (es exeba rogorc<br />

ruseTis sazRvrebs SigniT, aseve mis gareT arsebul viTarebas).<br />

politikur saxelmwifoSi gansxvavebuli erovnebebis integraciis problemis<br />

daZleva sxva sirTulesac ukavSirdeba. tradiciulad, sabWoTa kav­<br />

Siri biurokratiulad moskovidan regionuli administraciuli erTobebis<br />

(ob lasti) da eTnikuri (an erovnuli) respublikebis meSveobiT imarTeboda.<br />

ormagi iurisdiqciis es sistema ruseTSi sabWoTa kavSiris daSlis Semdeg kvlav<br />

agrZelebda funqcionirebas. magram centraluri mTavrobis Zalaufleba<br />

komunizmis marcxis Sedegad Semcirda, maSin roca regionebis Zalaufleba<br />

gaizarda. daTrgunulma eTnikurma siamayem da rusuli dominantobis mimarT<br />

protestis grZnobam respublikebSi gansxvavebul erovnul jgufebsa da<br />

centralur xelisuflebas Soris dapirispirebis ali aanTo. amavdroulad,<br />

res publikebi metoqeobas uwevdnen oblastebs ruseTis politikur sistemaSi<br />

Zalauflebisa da gavlenis mopovebisaTvis.<br />

ruseTis eTnikuri respublikebis mier gamowveulma politikurma problemebma<br />

wina planze 1994 wlis dekemberSi wamoiwia, rodesac ruseTma samxedro<br />

Tavdasxma ganaxorciela mis SemadgenlobaSi arsebul, eTnikurad<br />

muslimur respublikaze, CeCneTze, romelic CrdiloeT kavkasiaSi, Sav da<br />

kaspiis zRvebs ASoris mdebareobs. adre CeCneTma ruseTisagan damoukidebloba<br />

gamoacxada. gadawyvita ra bolo moeRo CeCneTis daumorCileblobisaTvis,<br />

ruseTis prezidentma elcinma amboxebis CasaxSobad iq rusuli jari<br />

gaagzavna. omis msvlelobisas ruseTis samxedro TviTmfrinavebma sastikad<br />

dabombes CeCneTis dedaqalaqi _ grozno. CeCeni jariskacebi Zalian motivirebulebi<br />

iyvnen, maSin roca rusi jariskacebi, asaxavdnen ra farTod<br />

gavrcelebul saxalxo skepticizms, naklebad mondomebulebi iyvnen brZo­


238 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

laSi Casabmelad (albaT, axsovdaT sastiki omi avRaneTSi 1980­ian wlebSi) da<br />

did danakargebsac ganicdidnen.<br />

gaWianurebuli `binZuri~ omis Sedegad dasjili ruseTi iswrafvoda mSvidobisaken.<br />

1996 wlis bolos xelmowerilma zavma faqtobrivad separatistuli<br />

meamboxeebis gamarjveba aRiara. man ruseTs misca saSualeba 2001 wlamde<br />

gadaewyvita, rogor mopyroboda CeCneTis mier damoukideblobis moTxovnas.<br />

amavdroulad ZalaSi rCeboda pasuxgaucemeli kiTxvebi:<br />

. SenarCundeba Tu ara cecxlis Sewyveta?<br />

. miscems Tu ara ruseTi CeCneTs gamoyofis uflebas?<br />

. mosalodnelia Tu ara, rom ruseTSi arsebulma ramdenma sxva eTnikurma<br />

jgufma mibaZos CeCnebs da moiTxovos damoukidebloba?<br />

. Caefloba Tu ara uzarmazari birTvuli iaraRis mqone ruseTi<br />

anarqiaSi?<br />

eTnikurad mravalferovani ruseTis SenarCuneba da Sida marTva mxolod<br />

erTi problemaa; Tumca, sxvadasxva eTnikuri dapirispireba, romelic gavlenas<br />

axdens sagareo politikur urTierTobebsa da politikur kavSirebze ruseTsa<br />

da yofili sabWoTa kavSiris bevr axal damoukidebel respublikas Soris,<br />

gansxvavebuli saxis problemebs warmoSobs. magaliTad, miuxedavad imisa,<br />

rom ukraina da ruseTi damoukidebel saxelmwifoTa Tanamegobrobis organizaciis<br />

wevrebi arian, maT Soris garkveulma uTanxmoebam mainc iCina Tavi. am<br />

problemis erTi nawili istoriulia. ukraina (gansakuTrebiT kievi) ruseTis<br />

istoriuli dabadebis adgilia (kievis ruseTi). is, 40 milioniani mosaxleobiT,<br />

aRmosavleT evropis erT­erTi yvelaze didi qveyanaa (uxeSad rom vTqvaT,<br />

mezobeli poloneTis zomis). ukrainis kuTvnil strategiul naxevarkunZulze,<br />

romelic yirimis saxelwodebiTaa cnobili, aris Savi zRvis sanapiroze arsebuli<br />

uZravi qonebis mniSvnelovani nawili. yirimis dRevandel mosaxleobas<br />

didi rusebi [ukrainelebs mcirerusebs uwodeben _ mTargmn. Sen.] warmoadgenen,<br />

romlebmac Caanacvles adgilobrivi mosaxleoba, yirimeli TaTrebi<br />

mas Semdeg, rac stalinma isini cimbir Si gadaasaxla 1930­ian wlebSi. rodesac<br />

1994 wlis ianvarSi prorusuli nacionalisti airCies yirimis prezidentad,<br />

igi imuqreboda, rom ukrainisagan gamoyofisa da ruseTTan SeerTebis<br />

moTxovniT referendums Caatarebda. miuxedavad imisa, rom referendumi ar<br />

Ca tarebula, ukrainis gayofis albaTobas dasavleT (ukrainul) da aRmosavleT<br />

(rusul) nawilebad, ver gamovricxavT.<br />

krizisi warmatebiT mowesrigda 1990­iani wlebis Sua periodSi. dawesda<br />

ormagi kontroli yofil sabWoTa sazRvao sawarmoebsa da samxedro Zalebze<br />

samxreT ukrainis saporto qalaq se vastopolSi (yirimis naxevarkunZulze),<br />

rac kidev erTxel miuTiTebs momavali konfliqtis SesaZleblobaze ruseTsa<br />

da ukrainas Soris. krizisi amoizarda am or yofil partniors Soris arsebuli<br />

ambiciuri da konfliqturi interesebidan yofili sabWoTa kavSiris Savi<br />

zRvis sazRvao teqnikis mflobelobis sakiTxis garSemo. miuxedavad imisa,<br />

rom uTanxmoeba mSvido bianad gadawyda 1997 wels (ruseTma miiRo flotis 80<br />

procenti, Tumca daTanxmda, rom Tavad porti ukrainas ekuTvnoda), es kidev


saxelmwifoebi gardamaval periodSi<br />

239<br />

erTxel gvaxsenebs, rom es ori didi slavuri saxelmwifo dRes ufro metoqeebi<br />

arian, vidre Zmebi (miuxedavad imisa, rom istoriisa da eTnikurobis<br />

TvalsazrisiT isini SeiZleba aRviqvaT, rogorc erTi da imave ojaxis xis<br />

ori ganStoeba).<br />

aseTive aqtiuri an potenciuri konfliqtis mravali sxva magaliTi arsebobs.<br />

magaliTad, 1997 wels yazaxeTSi (romelic ruseTs esazRvreba) mosaxleobis<br />

51 procenti iyo yazaxi da 32 procenti rusi. dapirispireba or<br />

jgufs Soris yazaxeTis sazogadoebriv mSvidobas emuqreba imdenad, ramdenadac<br />

aseT SemTxvevaSi ruseTis intervenciis SesaZlebloba izrdeba.<br />

eTnikuri da politikuri dapirispireba moxda moldovaSi, saxelmwifoSi,<br />

romelic esazRvreba rumineTs yofili sabWoTa kavSiris dasavleT sazRvarze.<br />

ruseTis mier moldovaSi eTnikuri rusebis mier wamoyene buli teritoriuli<br />

moTxovnebis mxardaWeram (romlebic mTeli mosaxleobis 13 procents<br />

Seadgenen), gamoiwvia uTanxmoebebi, er Ti mxriv, moldovel rusebsa da adgilobriv<br />

moldovelebs (romlebic mosaxleobis 65 procentia) da meore mxriv,<br />

ruseTisa da moldoveTis mTavrobebs Soris.<br />

saxelmwifos mSenebloba. sabWoTa kavSiris daSlis Semdeg, diskreditirebu<br />

li komunisturi partiis Casanacvleblad axali samTavrobo struqturebi<br />

da mTavrobebi gaxda saWiro. axladSeqmnil saxelmwifoebs axali<br />

samTavrobo struqturebi sWirdebodaT samarTavad, miT ufro araxelsayreli<br />

ekonomikuri garemosa da eTnikuri daZabulobis fonze.<br />

ruseTma unda gadaWras saxelmwifo mSeneblobis seriozuli problemebi<br />

imisaTvis, rom momavali politikuri stabiluroba uzrunvelyos. miuxedavad<br />

imisa, rom sakanonmdeblo arCevnebi Catarda 1993 da 1995 wlebSi, xolo<br />

saprezidento arCevnebi gaimarTa 1996 da 2000 wlebSi [saparlamento arCevnebi<br />

aseve Catarda 1999, 2003, 2007 wlebSi,xolo saprezidento 2004 da 2008 ww.<br />

_ mTargmn. Sen.], demokratia ruseTSi kvlav ganviTarebis sawyis etapze rCeba.<br />

saxelmwifos mSeneblobis sirTuleebi, romelsac ruseTi politikuri stabilurobis<br />

miRwevis mizniT unda gaumklavdes, Semdegia:<br />

. myife konstitucia: 1993 wels miRebulma ruseTis konstituciam gaaZliera<br />

prezidenti parlamentTan mimarTebaSi, ramac elcins saparlamento<br />

opoziciaze warmatebis mopovebis saSualeba misca. miuxedavad imisa, rom<br />

igi sayovelTaod aRiarebuli politikuri dokumentia, jerjero ­biT ar<br />

warmoadgens sakadrisi pativiscemis obieqts, rasac, rogorc we­si, aseTi<br />

donis dokumentebi imsaxureben.<br />

. danawevrebuli partiuli sistema: ruseTis partiuli sistema Zalian danawevrebulia.<br />

1995 wlis dekemberSi dumis, ruseTis erovnul sakanonmdeblo<br />

organos federaluri asambleis qveda palatis arCevnebSi 42 partia dafiqsirda.<br />

es partiebi saucxood gamoxatavdnen profesiuli, ideologiuri da<br />

eTnikuri interesis mTel speqtrs; maT Soris zogierTi gansakuTrebiT sainteresoa:<br />

ekologiuri partia, ruseTis qalebi, muslimuri moZraoba,<br />

ruseTis advokatTa asociacia da TviT ludis msmelTa partiac ki. ruseTis<br />

wamyvani politikuri partiebi warmoadgens or politikur speqtrs _<br />

nacionalistebs, romlebic mxars uWeren Zveli ruseTis imperiis aRorZine­


240 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

bas da komunistebs, romlebic ekonomikuri da demokratiuli reformebis<br />

tempis Semcirebis an saerTod gauqmebis momxreebad gvevlinebian. aseTma<br />

uTanxmoebam gamoiwvia politikur CixSi Sesvla da radikalizmi _ rac, Tavis<br />

mxriv, politikuri SeSfoTebis mizezia.<br />

. gaurkveveli federalizmi: ruseTis oficialuri saxelwodeba _ ruse­<br />

Tis federacia, gamoxatavs Zalauflebis danawilebas centralur da adgilobriv<br />

mTavrobebs Soris. amasTan, konstitucia naTlad ver gamosaxavs<br />

centrsa da federaciis wevrebs Soris arsebul uflebamosilebebs. zogierTi<br />

damkvirvebeli amtkicebs, rom ZalTa balansi centraluri xelisuflebidan<br />

adgilobrivi mTavrobebis sasargeblod inacvlebs. 1993 wlis<br />

konstituciis miRebam da Sesabamisma kanonmdeblobam, romelic federaciis<br />

sabWoSi (federaluri asambleis zeda palata) msxdomi adgilobrivi<br />

liderebis arCevnebs awesebda, gavleniani liderebis xelmZRvanelobiT<br />

regionuli Zalis centrebis Seqmnas Seuwyo xeli. moskovi veRar SeZlebs<br />

gamodevnos daumorCilebeli adgilobrivi mTavrobebi; axla mas mouwevs<br />

molaparakebebi gamarTos liderebTan qveda doneebze [putinis dros ganxorcielda<br />

reforma, romelmac centraluri xelisuflebis gaZlierebas<br />

Seuwyo xeli da regionebis moskovis kontrols dauqvemdebara _ mTargmn.<br />

Sen] . 11<br />

. organizebuli danaSaulis zrda. saxelmwifos mSeneblobis aucileblobas<br />

kvazisamTavrobo funqciis Sesrulebis msurveli mopaeqre organizaciebis<br />

gavlenisa da raodenobis zrdac asaxavs, romlebic am miznis<br />

miRwevas damoukideblad an arsebuli samTavrobo struqturebis meSveobiT<br />

cdiloben. erT­erTi Sefasebis Tanaxmad, organizebul damnaSaveobaSi<br />

dRes daaxloebiT 3 milioni adamiania CarTuli da man rogorc ruseTis, aseve<br />

sxva respublikebis policiasa da biurokratiaSic ki SeaRwia. qurduli samyaros<br />

gavlena yvelganaa: `dasavleTs aSfoTebs misi SeWra yvela sferoSi:<br />

warmoSobis stadiaSi myof Tavisufal bazarze, privatizaciaSi, ganiara­<br />

RebaSi, samxedro sferoSi, sagareo humanitarul Semweobasa da finansur<br />

daxmarebaSi da TviT saxelmwifos savaluto da oqros rezervebSi.~ 12 1995<br />

wlis martSi, mafiis mier cnobili Jurnalistis mkvle lobis Semdeg, elcinma<br />

ganacxada, rom organizebuli damnaSaveoba seriozul safrTxes uqmnis ruseTis<br />

politikur stabilurobas. dasavleTis saxelmwifoebis mTavrobebma<br />

gamoxates SeSfoTeba, rom rusul mafias, agreTve im mecnierebs, inJinrebs<br />

da teqnologebs, romlebic sakmaod dazaraldnen samsaxurebidan gaTavisuflebebiT<br />

da xelfasebis mkveT ­ri SemcirebiT, SeiZleba moparuli birTvuli,<br />

qimiuri da biologiuri iaraRi Sav bazarze teroristuli dajgufebebisa<br />

da urCi saxelmwifoebisaTvis mieyidaT (iaraRiTa da narkotikebiT<br />

saerTaSoriso aralegalu ­ri vaWroba did bizness warmoadgens).<br />

. kanonis mimarT upativcemulobis zrda: organizebuli damnaSaveobis<br />

zrda, adgilobrivi politikuri bosebis gaCena, korufciis farTod<br />

gavrceleba da iseTi sazogadoebrivi problemebi, rogoricaa Cveulebrivi<br />

damnaSaveoba, prostitucia da narkotikebis moxmareba, sazogadoebrivi<br />

struqturis xarjze ikvebeboda. farTod gavrcelebuli damna­<br />

Saveobac asaxavs mTavrobis uunarobas _ daicvas kanoniereba da wesrigi.<br />

am problemebis erTi Sedegi aris zogadad kanonis ideis upativcemuloba,<br />

romelsac `ruseTis yvelaze did gasaWirs~ uwodebdnen. 13


olosdabolos, gamoGnda lideri?<br />

saxelmwifoebi gardamaval periodSi<br />

241<br />

1999 wlis agvistoSi, imdroindelma prezidentma boris elcinma vladimer<br />

putini, yofili suk­is oficeri da politikurad ucnobi adamiani, axal<br />

premier­ministrad daasaxela. elcinis oTx wina premier­ministrTagan<br />

didi xniT arc erTi darCenila am Tanamdebobaze, Sesabamisad putinis moulodneli<br />

da winaureba SesaZloa didi ambavi sulac ar yofiliyo. realurad<br />

ki es marTla didi garigeba aRmoCnda: rva Tvis Semdeg putini ruseTis<br />

axlad arCeuli prezidenti gaxda.<br />

Tu elcini saprezidento Tanamdebobaze putinis memkvidreobas gegmavda,<br />

maSin 1999 wlis saparlamento arCevnebs gadamwyveti mniSvneloba hqonda.<br />

putinma, Tavis mxriv, ori ram gaakeTa, ramac gaamyara misi poziciebi amomrCevlebSi.<br />

pirvel rigSi, CeCneTis omTan mimarTebaSi mkacri kursis aRebis<br />

Sedegad, man swrafad moipova bevri rusis mxardaWera. misi winamorbedebi am<br />

sakiTxTan dakavSirebiT didi xnis ganmavlobaSi veranair gadawyvetilebas<br />

ver iRebdnen (winamorbedebSi, ra Tqma unda, prezidenti elcinic igulisxmeba).<br />

meo re, man gabedulad dauWira mxari or moulodnelad gamoCenil partias<br />

_ erTobas (mas aseve uwodebdnen medveds, rac daTvs niSnavs), romelic bolo<br />

wuTis koalicias warmoadgenda da aravin icoda misi politikuri prog rama<br />

da memarjvene ZalTa kavSirs, liberal­reformatorTa partias. erToba<br />

lamis pirvel adgilze gavida da mcirediT CamorCeboda komunistebs, maSin<br />

roca memarjvene ZalTa gaerTianeba meoTxe adgilze gavida. erTad am orive<br />

partiam amomrCevelTa xme bis mTeli raodenobis erTi mesamedi moagrova da komunistebTan<br />

SedarebiT odnav naklebi adgili miiRo dumaSi. ruseTis parlamentSi<br />

erTmaneTis pirispir pirve lad aRmoCnda ori bloki warmodgenili _<br />

erTi centridan marcxniv, xolo meore centridan marjvniv. xdeboda Tu ara<br />

ruseTis politikuri partiuli sistema bolos da bolos naklebad qaosuri,<br />

SesaZloa, ufro normaluric?<br />

mTlad asec ar iyo saqme. axlad arCeuli dumis pirvel Sekrebaze, komunistebma<br />

da erTobam (ZiriTadma pro­putiniseulma partiam) ucnauri<br />

aliansi Sekres, erTmaneTSi inawilebdnen ra mTavari komitetebis Tavmjdomareebis<br />

Tanamdebobebs. komunistebi ukeTes mdgomareobaSi aRmoCndnen:<br />

maT SeinarCunes dumis Tavmjdomaris Tanamdeboba da miiRes cxra komitetis<br />

Tavmjdomaris posti. samagierod, maT mxardaWera aRuTqves putinis mier<br />

SeTavazebuli premier­ministris kandidaturas da axal mTavrobas, aseve<br />

reformis programas. opoziciurma partiebma wesebis darRvevaze gamoTqves<br />

ukmayofileba (yofilma premier­ministrma, evgeni primakovma, am garigebas<br />

`wabilwva~ uwoda). miuxedavad yvelafrisa, ruseTis axalgazrda demokratiisaTvis<br />

es pirveli garigeba iyo: aRmasrulebel xelisuflebas arasdros<br />

hyolia gamokveTili umravlesoba parlamentSi.<br />

retrospeqtulad, elcinis gadawyvetileba gaexada putini premier­ministri<br />

1999 wels, warmoadgenda pirvel scenas dramis saboloo aqtSi, romelic<br />

daaxloebiT aTi wlis win daiwyo. xelisuflebaSi mosvlis Semdeg<br />

putinma swra fad scada ruseTis Sida da sagareo politikisaTvis Tavisi<br />

`xelwera~ daetyo. qveynis SigniT man wamoiwyo moZraoba organizebuli damna­


242 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

Saveobisa da ruse Tis cnobili `oligarqebis~ (mdidari finansuri magnatebi,<br />

romelTac elcinis dros moipoves kontroli sabWoTa ekonomikis uzarmazar<br />

nawilze) winaaRmdeg; qvey nis gareT, man ruseTis sagareo <strong>politika</strong>s axali<br />

ieri misca, Seamcira ra Tavidan daZabulo ba yofil sabWoTa respublikebTan,<br />

daxura ruseTis mosasmeni posti vietnamSi da sazRvao baza kubaSi, ganaaxla<br />

msoflio savaWro organizaciaSi gawevriane bis moTxovna da myarad dauWira<br />

mxari amerikis SeerTebuli Statebis kampanias terorizmis winaaRmdeg 2001<br />

wlis bolos.<br />

putinma aseve jerovani yuradReba dauTmo ekonomikur reformebs, maT Soris<br />

cvlilebebs sagadasaxado kanonmdeblobaSi da fulis gaTeTrebis winaaR mdeg<br />

sabrZolvelad finansuri dazvervis samsaxuris Seqmna. 1990­iani wlebis<br />

bolos navTobze gazrdili fasebis wyalobiT amotivtivebuli ruseTis<br />

ekonomika ga mococxlebis niSnebs amJRavnebda. amaSi mas 1998 wels rublis<br />

gaufasurebac daexmara. magram ruseTis proteqcionistuli, karteluri<br />

ekonomikis struqtura ucvleli darCa, maT Soris misi mTavari seqtorebi:<br />

sawarmoebi, bankebi da saxelmwifo sakuTrebaSi arsebuli dawesebulebebi.<br />

arc politikuri landSafti Secvlila fundamenturad: regionebSi kvlav<br />

gamefebulia intriga da korufcia, biurokratia aris imperiuli da SeuRwevadi,<br />

damoukidebeli presa saxelmwifosagan TiTqmis daucvelia (muqarebi<br />

Jurnalistebis misamarTiT romlebic Jurnalistur gamoZiebas awarmoeben,<br />

ar warmoadgens UuCveulo movlenas da ar SeiZleba amis ugulebelyofa).<br />

sabolood, komunisturi mmarTvelobis safarvelis mocilebidan aTi<br />

wlis Semdegac, dasavleTisa da msofliosaTvis ruseTi kvlav gamocanas<br />

warmoadgens. putinis swrafi gaZliereba da myari mmarTveloba adasturebs<br />

or rames: rogorc araprognozirebadobas, aseve ruseTis mier demokratiis<br />

sakuTari eqsperimentis dawyebas.<br />

momavlis perspeqtivebi<br />

dReEs ismis kiTxva: ruseTi daqveiTebis, daqucmacebisa da anarqiis procesSi<br />

myofi didi imperiis narCenia Tu igi moaxerxebs stabilizacias da<br />

msoflio mniSvnelobis saxelmwifod da imperiad xelmeored aRmocenebas?<br />

rogor daasrulebs ruseTi tranziciis process: rogorc demokratiuli Tu<br />

rogorc avtoritaruli saxelmwifo? es ori kiTxva gansazRvravs nebismier<br />

varauds ruseTis momavlis Sesaxeb.<br />

ekonomikuri, eTnikuri da politikuri uwesrigobis pirobebSi, ruseTi<br />

itanjeba identobis krizisiT. rwmenaTa romeli sistema miscems azrs mosaxleobis<br />

cxovrebas, gansakuTrebiT, arasaxarbielo politikur da ekonomikur pirobebSi?<br />

komunizmma, rogorc gavlenianma rwmenaTa sistemam, TandaTanobiT<br />

dakarga ndoba stalinis sikvdilis Semdeg da sabolood, marcxi ganicada. rusuli<br />

marTlmadidebeli eklesia bevrs sTavazobs nugeSiscemas, Tumca miuxedavad<br />

komunizmis marcxisa, mainc ibrZvis farTod gavrcelebuli politikuri<br />

gavlenisa gan gaTavisuflebisaTvis. rogorc vnaxeT, zogierTs rusuli<br />

mafia sTavazobs Zalaufle bis sacdurs da gavlenis moxveWas. albaT, yvelaze


saxelmwifoebi gardamaval periodSi<br />

243<br />

sanukvari xati aRdge­nili, Zlieri, impe rialisturi ruseTia, romelic far­<br />

Tod gavrcelebuli nostalgiiTa da ruseTis istoriaSi Rrmad fesvgadgmuli<br />

samSoblos siyvaruliT aris motivirebuli. rogorc Cans, putini swored patriotizmis<br />

am Tandayolil grZnobasa da erovnul siamayes mimarTavs demagogiuri<br />

mowodebebisa Tu ukidures memarjveneTa gulis mogebis gareSe.<br />

saukuneebis ganmavlobaSi despotizmisa da centralizebuli marTvis gamo<br />

demokratia ruseTSi yovelTvis gaurkvevel perspeqtivas warmoadgenda.<br />

jer kidev 1990­ian wlebSi optimistebs sjerodaT, rom ruseTi demokratiis da<br />

Tavisufali sabazro ekonomikis mimarTulebiT moZraobda. mogvianebiT imave<br />

aTwleulSi, waawyda ra uamrav kulturul, politikur da ekonomikur dabrkolebas,<br />

politikuri da ekonomikuri liberalizacia Soreul imedad iqca.<br />

sanam ruseTis momavali uwonadobis mdgomareobaSia, demokratia kvlav myife<br />

rCeba sxvadasxva politikuri jgufebis arsebobis fonze, romelTaTvisac<br />

eTnikuri aratolerantuloba da warsulis nostalgia saerTo maxasiaTeblebia.<br />

ruseTis liberalur­demokratiuli konstitucia qaRaldze sakmaod<br />

damaime deblad gamoiyureba. Tumca, mniSvnelovania ara is, Tu rogor gamoiyureba<br />

konstitucia qaRaldze, aramed is, Tu rogor muSaobs igi praqtikaSi.<br />

aSkaraa, rom momaval wlebSi demokratias ruseTSi bevri mkacri gamocdis<br />

Cabareba mou wevs. Tu ruseTs gadawyvetili aqvs daasrulos tranzicia Ria<br />

da liberaluri sazo gadoebis SeqmniT, es, erTi mxriv, ganpirobebuli una<br />

iyos brZnuli da gabedu li mmarTvelobiT da, meore mxriv, sazogadoebis<br />

uzarmazari SeupovrobiT.<br />

Cven axla mokled gavecnobiT aRmosavleT evropas. es aris regioni tranziciis<br />

procesSi myofi saxelmwifoebiT. Tqven ver naxavT or qveyanasac<br />

ki, romlebsac gardaqmnis procesSi absoluturad msgavsi politikuri da<br />

ekonomikuri problemebi hqondea. Sesaba misad, yvelaze warmatebul da warumatebel<br />

saxelmwi fo ­ebs Soris Zalian didia zRvari.<br />

aRmosavleTi evropa gzagasayarze<br />

(mokvdeba Tu ara odesme Zveli Cvevebi)<br />

am regionis axali damoukidebeli saxelmwifoebi oTx aTwleulze met<br />

xans komunisturi mmarTvelobis qveS imyo feboda. sabWoTa `didi Zmis~ msgavsad,<br />

maTac centralizebuli dagegmili ekonomikis uReli edga. centralurma<br />

dagegmvam grZelvadian perspeqtivaSi ver gaamarTla rogorc sabWoTa<br />

kavSirSi, aseve sxvaganac. rodesac komunizmi sabolood gaqra, aRmosavleT<br />

evropis didi xnis manZilze natanj xalxs ukeTesi momavlis imedi gauCnda.<br />

ocnebebi TiTqmis yvelgan maleve daingra da eiforia imedgacruebam Secvala.<br />

es fenomeni universaluri iyo regionSi, magram imedgacruebis masStabi<br />

da siRrme ekonomikuri ganviTarebis pirdapirproporciulad icvleboda.<br />

dReisaTvis aRmosavleT evropaSi yvelaze dinamikuri ekonomikebis mqone<br />

sa xelmwifoebi, sadac yvelaze mkacri reformebi gatarda, aris poloneTi,<br />

Ce xeTis respublika da ungreTi. poloneTi moulodnelad gadaeSva ekonomikur<br />

reformebSi 1989 wlis Semdeg, rodesac iq `Sokuri Terapiis~ saxelwo­


244 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

debiT cnobili ekonomikuri politikis mTeli seria wamoiwyes, romelic<br />

miznad isaxavda moqmedi bazrebis Seqmnas da komunisturi mmarTvelobis<br />

danatovari araefeqtiani saxelmwifo sawarmoebis privatizacias. marTalia<br />

poloneTs mcire kerZOo seqtori komunizmis pirobebSic ki hqonda, magram<br />

dRes iq or milionamde oficialurad registrirebuli biznesia.<br />

poloneTis mtkice midgomam reformisadmi 1990­ian wlebSi STambeWdavi<br />

Sedegebi gamoiRo. regionis bevri aRmocenebadi bazrisagan gansxvavebiT<br />

(maT Soris ungreTisa da CexeTis respublikis CaTvliT), poloneTma aicila<br />

vardnebi da savaluto krizisi. amavdroulad, poloneTis ekonomika ufro<br />

swrafad viTardeboda, vidre misi yofili komunisturi mezoblebis: 1995<br />

da 2000 wlebs Soris ekonomikuri zrda yovelwliurad saSualod xuT procentze<br />

mets Seadgenda. poloneTma aseve moaxerxa daeZlia inflacia, romelic<br />

regionis masStabiT socialuri da ekonomikuri stabilurobis mTavar<br />

safrTxes warmoadgenda. gasul wlebSi am ekonomikurma nabijebma poloneTSi<br />

didi raodenobiT sagareo investiciebis Sedineba gamoiwvia.<br />

meore mxriv, mniSvnelovan problemas gazrdili umuSevroba warmoadgenda,<br />

gansakuTrebiT im qveynisaTvis, sadac komunisturi mmarTvelobis<br />

oTx aTwle ulze meti xnis ganmavlobaSi samsaxuri yvela axalgazrdisaTvis<br />

garantirebu ­li iyo. mzardi uTanasworoba mdidar da Rarib, qalaqisa da soflis<br />

mosaxleo bas Soris aseve seriozul sakiTxs warmoadgenda, radganac ga­<br />

Raribebuli soflis mosaxleoba ufro da ufro CamorCeboda qalaqis saSualo<br />

fenis mosaxleobas. poloneTis mosaxleobis ukiduresad Raribi fenebi<br />

dResac dasaqmebulia soflad arsebuli SinameurneobebSi. 14 mniSvnelovania<br />

aqve aRvniSnoT, rom poloneTis soflis meurneobas koleqtivizaciis procesi<br />

ar Sexebia.<br />

poloneTSi, iseve rogorc yvelgan regionSi, aris SemaZrwunebeli ur TierTdamokidebuleba,<br />

erTi mxriv, uTanasworobasa da siRaribes, xolo meore<br />

mxriv, damnaSaveobas Soris. gamokvlevam aCvena, rom polonelTa umetesoba poloneTs<br />

sacxovreblad usafrTxo adgilad aRar miiCnevs. garda amisa, oficialurma<br />

korufciam mTavrobisadmi sazogadoebis ndobas Ziri gamouTxara. ar<br />

aris gasaocari, rom oTxi poloneli amomrCevlidan da gadasaxadis gadamxdelidan<br />

sami miiCnevs, rom qveyana araswori mimarTulebiT viTaArdeba.<br />

CexeTis respublikaSi premier­ministri vaclav klausi qebas asxamda<br />

sabazro ekonomikis Rirsebebs da vauCerizaciis ambiciuri gegma ganaxorciela,<br />

rac CexeTis yvela moqalaqes Teoriulad axlad privatizirebuli<br />

(adre saxelmwifos mflobelobaSi arsebuli) sawarmoebis wilebis miRebis<br />

uflebas aZlevda. magram ganawileba ganxorcielda adekvaturi garantiebis<br />

gareSe da ver SeZlo uzrunveleyo misi erT­erTi mTavari mizani _ mieca<br />

CexebisaTvis fsoni axal sabazro ekonomikaSi. realurad, biurokratebma miisakuTres<br />

ZiriTAdi saaqcio kapitali (romelTa umetesoba arasodes yofila<br />

xelmisawvdomi sazogadoebisaTvis) da gamoiyenes kavSirebi, rom xelSi CaegdoT<br />

yvelaze mniSvnelovani qoneba. sabediswerod, reformis gatarebis am<br />

areul­dareulma mcdelobam, nacvlad imisa, rom ganemtkicebina sazogadoebrivi<br />

mxardaWera, rogorc es Tavidan iyo Cafiqrebuli, gamoiwvia Cexebis apaTia<br />

demokratiisa da kapi talizmis mimarT. inflaciam, samsaxuris dakargvis


saxelmwifoebi gardamaval periodSi<br />

245<br />

SiSma, korufciam maRal Tanamdebobebze, mzardma zRvarma mdidrebis jgufsa<br />

da umravlesobas Soris, imis mtkivneulma Segnebam, Tu rogor CamorCnen<br />

dasavleTs aRmosavleT evropelebi da, kerZod, Cexebi, kidev ufro gaaRrmava<br />

imedgacrueba bneli mewarmeebisa da TviTgandidebuli politikosebis<br />

mimarT, vinc xalxis TvalSi sistemasTan gaigivdnen.<br />

farTod gavrcelebuli saxalxo ukmayofilebis miuxedavad cxovrebis<br />

zogadi donis gaumjobesebis tempiT, CexeTi mainc Semdgari respublikaa<br />

(Cexoslovakia Seiqmna I msoflio omis Semdeg, rogorc srulmasS tabiani<br />

saparlamento demokratia _ saxalxo TviTmmarTvelobis erTaderTi magaliTi<br />

aRmosavleT evropaSi 1989 wlamde). garda amisa, CexeTis ekonomikam,<br />

romlis ganviTareba TiTqmis aTwleulis manZilze iyo Seferxebuli, 1997­<br />

1999 wlebis recesiis Semdeg aSkara ganaxleba moaxerxa. struqturulma reformebma<br />

(magaliTad, sabanko seqtorSi) xeli Seuwyo am Sedegebis miRwevas.<br />

Tumca, rac zemoT iTqva poloneTis SemTxvevaSi, aseve vrceldeba CexeTis<br />

respublikazec: Cexebis umravlesoba ukmayofiloa im mimarTulebiT,<br />

rac dRes aqvs qveyanas arCeuli. amavdroulad, is arc imdenad didia, rom<br />

mosaxleobis umravlesobas komunizmis, centraluri dagegmvis da totalitaruli<br />

saxelm wifos nostalgia gauCndes.<br />

ungreTi iyo pirveli qveyana aRmosavleT evropaSi, romelmac ekonomikuri<br />

reformebi komunizmis marcxamde wamoiwyo. 1968 wels, CexoslovakiaSi<br />

praRis xmauriani gazafxulis Tanadroulad, ungreTis komunisturma mTavrobam<br />

Seqmna axali ekonomikuri meqanizmi, romelic miznad isaxavda ekonomikis<br />

SezRudul decentralizacias da sabazro mimarTulebis mqone sxva<br />

reforme bis gatarebas. axali ekonomikuri meqanizmis sawyis fazaSi zomieri<br />

warmatebis miRweva gaxda SesaZlebeli. samomxmareblo saqonlis warmoeba<br />

(rac, yovelTvis naklebad prioritetuli iyo sabWouri tipis ekonomikebSi)<br />

gaizarda da ungrele bis cxovrebis done zogadad gaumjobesda. magram reaqcioneri<br />

komunistebi Sin da gareT (kerZod sabWoTa kavSirSi) am reformebs<br />

winaaRmdegobas uwevdnen. 1980–ian wlebSi axali ekonomikuri meqanizmi gaauqmes.<br />

marTAlia ekonomikis ganviTareba am drois ganmavlobaSi swrafad Semcirda,<br />

ungreTi maleve miubrunda dasavleTs savaWrod, daxmarebisa da investirebisaTvis.<br />

libera lizacia, romelic Tan sdevda am <strong>politika</strong>s, uSvebda<br />

kerZo bizness da saerTaSoriso mravalerovnul kompaniebTan TanamSromlobas.<br />

ase rom, ungreTis SezRudulma mcde lobam reformis mimarTulebiT<br />

mas kargi sastarto mdgomareoba misca im droisaTvis, rodesac komunizmma<br />

TviTon mouRo bolo sakuTar Tavs 1980­iani wlebis dasasruls.<br />

1989 wlis Semdeg ungreTis axalma liberal­demokratiulma mTavrobam<br />

daaCqara Tavisufali bazris reformebis tempi. kerZod, rogorc wamyvanma<br />

aRmocenebadma bazarma regionSi, ungreTma aRmosavleT evropaSi ganxorcielebuli<br />

pirdapiri sagareo investiciebis naxevarze meti miizida, miuxedavad<br />

imisa, rom ungreTis mosaxleoba (daaxloebiT 10 milioni) wamoadgenda<br />

poloneTis mosaxleobis (40 milioni) mxolod 25 procents da ruseTis 147<br />

milionian mosaxleobasTan SedarebiT mxolod umniSvnelo nawils. postkomunisturma<br />

ungreTma swrafad moaxdina saxelmwifos mflobelobaSi arsebuli<br />

sawarmoebis privatizacia: 1993 wlisaTvis kerZo seqtoris wilma mTlian


246 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

Sida produqtSi 50 procenti Seadgina. privatizaciis tempi TandaTan Semcirda,<br />

rodesac socialis tebma moipoves umravlesoba parlamentSi 1994<br />

wels, magram momdevno wels imave parlamentma gamosca kanoni, romelsac<br />

unda daeCqarebina saxelmwifos mflobelobaSi arsebuli sawarmoebis privatizacia,<br />

agreTve moemzadebina gasayidad sazogadoebrivi saqoneli da foladisa<br />

da eleqtroenergiis strategiuli sawarmoebi. miuxedavad restruqturizaciis<br />

am seriozuli mcdelobebisa, ung reTi ganicdida inflaciisa da<br />

umuSevrobis iseT maRal dones, romelic komuni zmis dros ar arsebobda.<br />

dadebiTi kuTxiT Tu SevxedavT, dRes ungreTi myarad aris damkvidrebuli<br />

evropuli saxelmwifoebis liberalur­demokratiul kategoriaSi. 1989<br />

wlidan pirvel sam Tavisufal arCevnebSi TiToeul SemTxvevaSi sxvadasxva<br />

partiam moipova kontroli mTavrobaze _ rac, Tavis mxriv, partiuli<br />

konkurenciisa da politikuri pluralizmis arsebobis niSania. ufro metic,<br />

am cvlilebebs ar gamouwvevia mkveTri gadaxrebi marcxniv an marjvniv da<br />

arc politikuri sistemis destabilizaciis wyaro gamxdara. sabolood, ungreTis<br />

ekonomika aCvenebs, rom igi stabiluri ganviTarebis gzaze dgas.<br />

Tu am sam qveyanaSi tranziciis procesebi dausrulebelia, maSin sxva bevri<br />

yofili komunisturi respublika, maT Soris ukraina, bulgareTi da rumineTi<br />

ufro cud mdgomareobaSia. slovenia, adre yofili iugoslaviis federaciis<br />

nawili, aris erTi mniSvnelovani gamonaklisi, romelic Crdilavs<br />

da narCen qveynebs (maT Soris poloneTs, ungreTs da CexeTis respublikas).<br />

zogadi keTildReobiT slovenia aRemateba evropis kavSiris or wevrs, saberZneTsa<br />

da portugalias da mcirediT CamorCeba evrokavSiris kidev erT<br />

wevrs _ espaneTs. slovakeTi (adre Cexoslovakiis nawili) da xorvatia(aseve<br />

iugoslaviis nawili mis daSlamde) axlos arian sam wamyvan qveyanasTan da<br />

sakmaod win zozina qveynebTan SedarebiT. belorusia, moldova, makedonia<br />

da albaneTi am regionSi warumatebel qveynebs Soris arian. rac Seexeba serbeTsa<br />

da montenegros, am saxelmwifoebs merve TavSi ganvixilavT.<br />

am nawilSi aRmosavleT evropis ori subregioni imsaxurebs mokled aRniSvnas.<br />

baltiis saxelmwifoebi _ latvia, litva da estoneTi liderebsa da<br />

CamorCenilebs Soris Tavsdebian. samxreT kavkasiis sami saxelmwifo _ saqar­<br />

Tvelo, somxeTi da azerbaijani _ slavur aRmosavleT evropasa da Turqul<br />

axlo aRmosavleTsa da centralur azias Soris bundovan geografiul da kulturul<br />

zonaSi mdebareoben. tranziciis SejibrSi isini bolo rigebis siaxloves<br />

dganan, magram mdidari navTobis sabadoebi kaspiis zRvaSi am regions<br />

strategiul Rirebulebas aniWebs, rac mas sxva SemTxvevaSi ar eqneboda.<br />

jamSi, komunizmi gauCinarda evropis rukidan, Tumca komunisturi partiebi<br />

(xSirad axali saxelebiT) kvlav arsebobs. Tavisufali da samarTliani<br />

arCevnebi tardeba TiTqmis yvelgan da WeSmariti saparlamento demokratiebi<br />

mTavrobis yvelaze gavrcelebul formas warmoadgens. magram yvela am<br />

qveyanam aRmoaCina, rom bevrad martivia ganaxorcielo politikuri cvlilebebi<br />

institucionalur doneze, vidre Secvalo politikuri kultura. maT<br />

aseve iswavles, rom arCevnebis Catareba ufro martivia, vidre inf laciisa<br />

da deficitis moTokva da rom politikuri struqturebis Secvla bevrad<br />

martivia, vidre ekonomikuris. iqac ki, sadac tranzicia politikuri plu­


saxelmwifoebi gardamaval periodSi<br />

247<br />

ralizmisa da sabazro ekonomikis mimarTulebiT yvelaze Sors wavida, xalxi<br />

gamoxatavs zogad ukmayofilebas reformebis tempiTa da mimarTulebiT. ase<br />

rom, komunizmis marcxis ambavi savsea moulodnelobebiT. dREeisaTvis is kvlav<br />

sanaxevrod dawerilia, misi dasasruli saidumloebiTaa moculi manam,<br />

sanam gardamavali epoqa sabolood ar dasruldeba _ sxva sityvebiT rom<br />

vTqvaT, komunizmi mxolod mravali wlis Semdeg dasruldeba.<br />

CineTi: marTvad kapitalizmze gadasvla<br />

(ra iqneba Semdeg?)<br />

axla, roca sabWoTa kavSiri da `msoflio socialisturi sistema~ (rogorc<br />

mas moskovi uwodebda) istorias Cabarda, CineTi erTaderT mTavar<br />

komunistur saxelmwifod rCeba. miuxedavad imisa, rom iaponiasTan, samxreT<br />

koreasa da singapurTan SedarebiT CineTi Raribi qveyanaa, is iafi muSaxelis<br />

(misi mosaxleoba 1.3 miliardia) udidesi mimwodebeli da Zlieri ekonomikis<br />

mqone qveyanaa, rac windaxeduli optimizmis ori mizezia. mkvlevarTa umravlesoba<br />

Tanxmdeba imaze, rom CineTma memkvidreobiT miiRo maoisturi totalitaruli<br />

mmarTveloba (ix. Tavi 5); mxolod zogierTisaTvis aris sakamaTo,<br />

rom is represiul, avtoritarul saxelmwifod rCeba.<br />

Zalauflebisaken gza, romelic mao Zedunis CineTis komunisturma partiam<br />

airCia, mkveTrad gansxvavdeboda leninis bolSevikebiseuli gzisagan.<br />

maos gamarjveba iaponiisa da Can kai­Sis CineTis erovnuli xelisuflebis winaaRmdeg<br />

gaWianurebul partizanul oms mohyva. armiam gacilebiT didi roli<br />

iTamaSa maoseuli revoluciis Teoriasa da praqtikaSi, vidre leniniseulSi.<br />

roca Cineli komunistebi 1949 wels xelisuflebaSi movidnen, armia da partia<br />

erT organizaciad iyo Serwymuli. virtualuri xelisuflebis rolSi<br />

armias ara marto brZola, aramed administrirebac evaleboda, rac moicavda<br />

kanonisa da wesrigis dacvas, mSeneblobasa da sazogadoebriv saqmianobas,<br />

ekonomikis marTvas, ganaTlebasa da ideologiur muSaobas. arsebiTad armia<br />

saxalxo respublikis birTvi gaxda, CineTis axali xelisufleba.<br />

mao xelisuflebaSi<br />

1950­iani wlebis dasawyisSi CineTis saxalxo respublika (Csr) mniSvnelovanwilad<br />

iyo damokidebuli sabWoTa kavSiris politikur, ekonomikur da<br />

samxedro daxmarebaze. es damokidebuleba kidev ufro gazarda koreis omma<br />

(1950­53). ssrk, romelsac xandazmuli stalini marTavda, daJinebiT moiTxovda,<br />

rom pekinis axalbeda komunistur xelisuflebas staliniseuli modeli<br />

gadaeRo. amrigad, CineTis saxelmwifos politikuri struqtura iseve, rogorc<br />

misi ekonomikuri da sagareo <strong>politika</strong> Zalze hgavda sabWoTa kavSirisas.<br />

yvelaferi, dawyebuli soflis meurneobis koleqtivizaciiT, samrewvelo<br />

investiciebze calsaxa aqcentiT da damTavrebuli sabWoTa ganaTlebis<br />

sistemiT, TiTqmis cvlilebis gareSe iqna gadaRebuli.


248 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

gardatexis momenti dadga, rodesac stalinis memkvidrem, nikita xruS­<br />

Covma 1956 wels moxseneba gaakeTa partiis XX yrilobaze, romelzec man<br />

aRiara stalinis danaSaulebani da ganacxada dasavleTTan mSvidobiani<br />

Tanaarsebobis epoqis dasawyisis Sesaxeb. im droidan dawyebuli CineTis<br />

komunistebma maos eqscentriuli mmarTvelobiT sakuTari uCveulo gziT<br />

gaagrZeles svla.<br />

G1958 wels dawyebuli G`didi naxtomis~ <strong>politika</strong> warmoadgenda maos<br />

gancxadebas samrewvelo ganviTarebis sabWouri modelisagan damoukideblobis<br />

Sesaxeb. staliniseul mZime mrewvelobaze, gansakuTrebiT farTomasStabian<br />

mopovebiT da metalurgiul kompleqsebze aqcentis nacvlad<br />

didma naxtomma xazi gausva decentralizebul samrewvelo warmoebas, raTa<br />

warmatebiT gamoeyenebina Cine Tis udidesi bunebrivi resursi _ adamianuri<br />

Sroma. uamravi mciremasStabiani moZvelebuli foladsadnobi Rumeli am<br />

Sromatevadi midgomis simbolo xdeba.<br />

maoseulma `masobrivi mobilizaciis~ midgomam, romlis mixedviT yvelafris<br />

miRweva SeiZleba glexTa masebis STagonebuli ZalisxmeviT, Caanacvla<br />

sabWoTa partiis saxelmwifo biurokratia, rogorc sazogadoebis revoluciuri<br />

gardaqmnis (transformaci is) mamoZravebeli Zala. didi proletarul­kulturuli<br />

revolucia – maos mier STa gonebuli reaqcia nebismieri<br />

biurokratiis winaaRmdeg, am midgomis kulmina cia iyo. CineTisaTvis sabWo­<br />

Ta sistema kontrrevoluciis modeli gaxda.<br />

xelisufalTa cvla<br />

saxalxo rspublikis ori didi fuZemdeblis CJou enlaisa da mao Zedunis<br />

gardacvalebam 1976 weli Tanamedrove CineTis istoriis wyalgamyofad aqcia.<br />

erT­erTi Cineli mecnieris azriT, `maos sikvdili epoqis dasasruli iyo; bundovani<br />

iyo, momaval eraSi vin gauZRveboda CineTs da ra mimarTulebiT~. 15<br />

Seferxebuli reformebidan ori wlis Semdeg qveyanas den siaopini marTavda<br />

(is maom orjer amxila moCvenebiTi revoluciuri suliskveTebis braldebiT),<br />

romelmac wamoiwyo ZiriTadi kampania ideologiuri dogmis ukugdebisa<br />

da pragmatizmis adaptirebis mizniT. am kampaniis simbolo iyo lozungebi:<br />

`praqtika WeSmaritebis erTaderTi kriteriumia~ da `veZeboT WeSmariteba<br />

faqtebSi~. 16 ekonomikurma ganviTarebam Caanacvla klasTa brZola,mtavrobam<br />

kari gauxsna investiciebisa da savaWro kavSirebis dasaleTidan. uaryves<br />

masobrivi kampaniebi, damkvreluri programebi, gmiris (pirovnebis) kulti<br />

da ideologiuri fanatizmi, rogorc maoizmis simboloebi.<br />

vaWrobis gafarToeba, gansakuTrebiT samrewvelo demokratiis mqone<br />

qveynebTan, pekinis diplomatiis principul miznad iqca. denis ekonomikuri<br />

reformebi TandaTanobiT gatarda 1978­1982 wlebSi, roca man frTxilad da<br />

moTminebiT moaxdina sakuTari Zalauflebis konsolidacia mmarTveli politbiuros<br />

farglebSi. 1982 wlis SemodgomisaTvis reformebis sulisCmdgmel<br />

dens sruli Zalaufleba hqonda.


saxelmwifoebi gardamaval periodSi<br />

249<br />

deni sikvdilamde CineTis umaRlesi xelisufali iyo. is 92 wlisa gardaicvala<br />

1997 wlis 19 Tebervals. Tavdapirvelad misi adgili denis yofili<br />

oTxi Tanapartielis koleqtiurma mmarTvelobam Secvala, romelTa Soris<br />

Zian Zeminma gaimarjva da komunisturi partiis generaluri mdivani da qveynis<br />

prezidenti gaxda. profesiiT inJineri Ziani 1989 wels komunisturi partiis<br />

liderobamde Sanhais meri iyo. qveynis liderad gaxdomis Semdeg Zianma<br />

detaluri miTiTebebi gasca denis politikuri da ekonomikuri politikisa<br />

da institutebis gagrZelebis Taobaze. am politikisa da institutebis<br />

gamorCeuli Taviseburebebi Semdeg qveTavSia aRwerili.<br />

dominanti partia<br />

CineTs isev komunisturi partia marTavs. is daaxloebiT 57 milion wevrs<br />

_ CineTis mTeli mosaxleobis daaxloebiT 5 procents aerTianebs. partiis<br />

wevrebi politikur elitas Seadgenen, romelTac gansakuTrebuli privilegiebi<br />

aqvT. amas garda, maRali rangi partiaSi politikuri Zalauflebis winapirobad<br />

rCeba.<br />

mmarTvelobis mTel periodSi deni komunisturi partiis xelSewyobas<br />

cdilobda. maosagan gansxvavebiT, romelic xSirad yuradRebis centrSi<br />

yofnas cdilobda da romlis socialuri da politikuri aRmasvlebi Zirs<br />

uTxrida CineTis komunistur partias, deni mSvidad idga scenis miRma da<br />

Tavis ormag rols asrulebda _ qveynis didi stabilizatorisa da partiis<br />

damcvelisa. misi memkvidre Zian Zemini denis cxovrebis wess agrZelebda.<br />

amrigad, im dros, roca zogierTi damkvirvebeli amtkicebda, rom CineTi<br />

samarTavad ufro da ufro rTuli qveyana xdeba, komunistur partias Seswevs<br />

Zala myarad eWiros CineTis politikis sadaveebi. 17<br />

ideologiis Sesusteba<br />

1978 wlamde marqsizmis maoseuli adaptacia CineTis oficialuri ideologia<br />

iyo. 1978 wlis Semdeg upiratesi gaxda denis pragmatuli xedva, rom<br />

ekonomikuri zrda da ara klasTa brZola unda iyos rogorc partiis, ise<br />

qveynis warmatebis sazomi. partias aRar sWirdeba marqsistuli ideologiis<br />

moSvelieba sakuTari programebis an politikis gasamarTleblad an partiis<br />

mmarTvelobis dasakanoneblad. 18<br />

marTlac rom saintereso movlenaa komunisturi partia, romelic sakuTar<br />

Tavs komunizmisgan Sors iWers. utopiur dapirebebze moraluri<br />

imedis nacvlad CineTis komunisturi partia sakuTar rols pragmatulad<br />

gansazRvravs: myari politikuri wesrigis dacva da warmatebuli ekonomikis<br />

xelSewyoba. politikuri legitimurobis da xSirad sastiki mmarTvelobis<br />

gamarTlebis safuZvels dRes calkeuli tendenciebi ufro qmnis, vidre komunikaciuri<br />

ideologiis koreqtivebi.


250 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

bazarze orientirebuli reformebi<br />

rogorc ukve aRvniSneT, maos sikvdilis Semdeg denis orientireba ekonomikur<br />

ganviTarebaze arsebiTi cvlileba iyo, romelic radikalurad<br />

gascilda marqsistul models. igi akeTebda aqcents SedarebiT Tavisufal<br />

bazrebze, biznesis kerZo sakuTrebas da sabazro stimulebze, mogebis CaTvliT.<br />

am politikis gasatareblad pekini TavgamodebiT cdilobs ucxouri<br />

sesxebisa da pirdapiri ucxouri investiciebis mopovebas, upiratesad<br />

dasavleTidan (da amrigad, arRvevs myar ideologiur tabus). dasavleTTan<br />

urTierTobebisadmi CineTis axleburi `Ria karis~ midgomis mizani qveynis<br />

ekonomikis (rogorc soflis meurneobis, aseve mrewvelobis) rac SeiZleba<br />

swrafi modernizeba iyo. am midgomam gaamarTla, rogorc ki dasavluri investiciebi<br />

da sesxi Sevida qveyanaSi 1980­ian 1990­ian wlebSi da uzrunvelyo<br />

CineTi modernizebisaTvis Zalze saWiro kapitaliT (ix. sqema 7­2).<br />

sqema 7-2 ucxouri kapitalis Semodineba (mlrd dolari)<br />

*1998 wels jamuri 42.6 mlrd dolari moicavs rogorc ucxour sesxebs, aseve pirdapir<br />

ucxour investiciebs.<br />

wyaro: Economist, 22 Tebervali, 1997, gv. 22; 2000 World Bank Atlas (Washington, DC:<br />

World Bank, 2000), gv. 56.<br />

ucxouri sesxi<br />

pirdapiri ucxouri<br />

investicia<br />

ucxouri sesxi da<br />

pirdapiri ucxouri investicia<br />

amave dros, mniSvnelovani transformacia moxda soflis meurneobaSic.<br />

arsebiTi sityva iyo – dekoleqtivizacia – soflis meurneobaSi saxelmwifo<br />

sakuTrebis uaryofa da saojaxo meurneobaze damyarebul fermerobaze mibruneba.<br />

mravali eqsperimentis Semdeg reJimi SeCerda iseT sistemaze, sadac<br />

saxelmwifo xelSekrulebebs debs individualur saojaxo meurneobebTan<br />

gansazRvruli produqciis Sesyidvaze. reforma warmatebuli aRmoCnda,<br />

radgan fermerebma rekorduli mosavali miiRes da kerZo bazarze gayides.<br />

mrewvelobasa da vaWrobaSic CineTi win sabazro Zalebze dayrdnobiT miiw­<br />

*


saxelmwifoebi gardamaval periodSi<br />

251<br />

evda. gansakuTrebiT aRsa niSnavia erTi statistikuri monacemi: 1978 wels<br />

CineTSi arc erTi kerZo biznesi ar arsebobda; daaxloebiT 20 wlis ganmavlobaSi<br />

mTeli biznesis erTi mesamedi kerZo sakuTrebaSi iyo (ix. sqema 7­3).<br />

CineTis soflis meurneobasa da mrewvelobaSi momxdari revoluciis<br />

Sedegebi STambeWdavi iyo. maos mmarTvelobiT gamowveuli uwesrigobis aTwleulebis<br />

Semdeg CineTis ekonomika gamococxlda. faqtobrivad, dRes CineTs<br />

msoflioSi erT­erTi yvelaze swrafad mzardi ekonomika aqvs, Tumca is<br />

kvlavindeburad Raribia erT sul mosaxleze simdidris mixedviT. magali­<br />

Tad, CineTis mTliani Sida produqti germaniis naxevars udris, Tumca germaniis<br />

mosaxleoba CineTis mosaxleobis daaxloebiT erTi meTeqvsmetedia.<br />

am pirobebSic ki, zogierTi Sefasebis mixedviT daaxloebiT 150­200 milionma<br />

adamianma (dasavleT evropis mosaxleobis naxevris toli) Tavi daaRwia<br />

ukidures siRatakes. maSin roca umiwo CinelTa sami meoTxedi kvlav Raribi<br />

rCeba, sasoflo sameurneo reformebis gatarebis kvaldakval fermebis Semosavali<br />

mkveTrad izrdeba. 19<br />

sqema 7-3 aRmocenebadi (ganviTarebadi) kerZo seqtori<br />

biznesis kerZo mflobeloba CineTSi mniSvnelovnad gaizarda.<br />

saxelmwifo<br />

kerZo<br />

Sereuli<br />

* nawilobriv saxelmwifo sakuTrebaSi arsebuli.<br />

wyaro: Newsweek, 3 marti 1997, Tavi. cxxxix, #9, gv. 27. gamokvleva ekuTvnis mosaxleobis<br />

fondsa da saerTaSoriso savaluto fonds, avtorebi arian ana kuCmenti<br />

da dante Cini.<br />

© 1997 Newsweek, Inc. yvela ufleba daculia. ibeWdeba nebarTviT.<br />

maos sikvdilis Semdeg meoTxedi saukunis ganmavlobaSi gadadgmuli<br />

uzarmazari nabijebis miuxedavad, CineTi Rarib qveynad rCeba (SedarebiTi<br />

monacemebisaTvis ix. cxrili 7­2). miuxedavad imisa, rom CineTma 1990­ian wleb­<br />

Si oficialurad aRiara siRatakeSi mcxovrebi 80­100 milioni adamiani, sxva<br />

Sefasebebis mixedviT, magaliTad, msoflio bankis mier, es cifri 350 milions<br />

udris. 20 Semosavlebis indikatorebi umravlesobis, iseve rogorc moqalaqe­<br />

Ta cxovrebis janmrTelobisa da keTildReobis xarisxis indikatorTa mixedviT<br />

(rogoricaa CvilTa sikvdilianobis maCvenebeli), CineTi klasificirdeba<br />

rogorc ganviTarebadi qveyana an rogorc aRmocenebadi bazari.


252 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

arsebobda sxva ekonomikuri sirTuleebic. maRali inflacia zogjer<br />

aferxebs qveynis ekonomikas. amas garda, CineTSi Semosavlis mkveTri uTanasworobac<br />

arsebobs. TvalSisacemi uTanasworoba uamrav soflel Rarib<br />

glexsa da mzardi raodenobis SedarebiT mdidar qalaqel Cinels (mdidari<br />

mewarme elitis CaTvliT) Soris, romlebic CineTis swrafad mzard sanapiro<br />

qalaqebSi cxovroben. mzardi axali klasi CineTis sezonur migrantebTan<br />

Tanacxovrobs, romelic 100 milioni umuSevris an minimalurad dasaqmebuli<br />

adamianisagan Sedgeba. isini provinciebidan qalaqebSi Cadian samuSaosa<br />

da ukeTesi cxovrebis ZiebaSi. aRmosavleTis sanapiro provinciebi gacilebiT<br />

swrafad izrdeba, vidre centraluri da dasavleT CineTi. oficialuri<br />

statistikis mixedviT maT amJamad Sida provinciebTan SedarebiT 2­4­jer<br />

meti Semosavali aqvT. 21<br />

Sanxai ekonomikuri eqspansiis gansakuTrebiT STambeWdavi magaliTia _<br />

1997 wels mas, msoflios udides qalaqebTan SedarebiT, ekonomikuri zrdis<br />

erT­erTi yvelze maRali tempi hqonda. uZvelesi saporto qalaqi mdinare<br />

ianZis piras mdebareobs centralur aRmosavleT CineTSi. misi upiratesoba<br />

imaSia, rom pirdapiri kvSiri aqvs aziis sxva mniSvnelovan portebTan da<br />

swrafad viTardeba msoflio mniSvnelobis safinanso da savaWro centrad.<br />

cxrili 7.2<br />

CineTi da SeerTebuli Statebi _ cxovrebis donis<br />

SedarebiTi indikatorebi<br />

cxovrebis donis indikatorebi CineTi SeerTebuli<br />

Statebi<br />

mosaxleoba<br />

mosaxleobis wliuri zrda<br />

qalaqis mosaxleoba<br />

sicocxlis xangrZlivoba (wlebi)<br />

CvilTa sikvdilianoba (1000<br />

axalSobilze)<br />

Sobadoba (bavSvi erT qalze)<br />

mSp erT sul mosaxleze (1998)<br />

safondo birJis kapitalizacia (1998)<br />

eleqtroenergiis moxmareba erT sulze<br />

kilovati (1998)<br />

wera­kiTxvis mcodne<br />

erTi telefoni mosaxleobaze<br />

erTi televizori mosaxleobaze<br />

personaluri kompiuteri 1000 adamianze<br />

(1998)<br />

1,203,097,268<br />

1.04%<br />

30%<br />

68.08<br />

52.1<br />

1.84<br />

3,051 aSS<br />

dol.<br />

330 mlrd.<br />

dol.<br />

714<br />

78%<br />

36.4<br />

6.7<br />

8.9<br />

284,796,887<br />

1.02%<br />

76%<br />

75.99<br />

7.88<br />

2.08<br />

29,240 aSS dol.<br />

13.451 tril. dol.<br />

11,822<br />

97%<br />

1.3<br />

1.2<br />

458.6<br />

wyaro: Newsweek, 3 marti 1997, Tavi. cxxxix, #9, gv. 27. gamokvleva ekuTvnis heritijis<br />

fondsa da saerTaSoriso savaluto fonds, avtorebi arian ana kuCmenti<br />

da dante Cini. © 1997 Newsweek, Inc. yvela ufleba daculia. ibeWdeba nebarTviT.<br />

2000 World Bank Atlas (Washington, DC: World Bank, 2000), gv. 50­51; U.S. Census Bureau,<br />

www.census.gov, 2002 wlis 13 maisi.


saxelmwifoebi gardamaval periodSi<br />

253<br />

dabolos, Tavisufali bazris principebi da marTvadi kapitalizmi Tanamedrove<br />

CineTSi rogorc Semosavlebis, aseve uTanasworobis stimuli gaxda.<br />

mniSvnelovani kiTxva kiTxvad rCeba: ramdenad Sors SeiZleba wavides CineTis<br />

Tavisufali mewarmeoba? CineTSi privatizacia neli tempiT mimdinareobs,<br />

udidesi firmebi _ araefeqtiani, intensiurad subsidirebuli da valebSi<br />

Cafluli _ isev saxelmwifo sakuTrebaSia. saxelmwifo ar apirebs xelidan<br />

gauSvas yvelaze strategiuli mrewveloba, maT Soris manqanaTmSenebloba<br />

da iaraRis mwarmoebeli kompaniebis. CineTs arasrul yofili progresi aqvs<br />

privatizaciis mimarTulebiT (ix. sqema 7­3). aTi wlis win warmoudgeneli<br />

iyo, rom Cinur kompaniaTa aqciebi niu iorkis safondo birJaze gaiyideboda<br />

(rogorc dRes iyideba). CineTis ufro liberaluri ekonomikisaken mibrunebas<br />

SeerTebulma Statebma imiT upasuxa, rom winaaRmdegoba aRar gauwia CineTis<br />

gawevrianebas msoflio savaWro organizaciaSi (mso); 2001 wels CineTi<br />

formalurad gawevrianda mso­Si. Jurnal `ekonomistis~ mixedviT `CineTis<br />

gawevrianeba mso­Si. . . qveynis udidesi nabijia ekonomikuri sistemis kapitalistur<br />

dasavleTTan integraciisaken mas Semdeg, rac 50 welze meti xnis<br />

win daiwyo komunisturi mmarTveloba~. 22<br />

gazrdili pirovnuli Tavisufleba<br />

CineTis saxalxo respublikaSi totalitarizmis dasasrulis erT­erTi<br />

niSani is aris, rom CineTi `mravali adamianisaTvis yoveldRiuri cxovrebis<br />

TvalsazrisiT ufro Tavisufali xdeba~. 23 adamianebs SeuZliaT samsaxuris<br />

Se cvla, qveynis erTi adgilidan meoreSi gadasvla, ufro meti individualobis<br />

gamomJRavneba Cacmulobasa da sakuTari Tavis gamoxatvaSi, aqvT Tavisufali<br />

arCevani iseT mniSvnelovan pirovnul sakiTxebSi, rogoricaa qorwineba<br />

da gayra. aseTi individualuri Tavisuflebebi Znelad warmosadgeni iyo<br />

maos CineTSi. es axali Tavisuflebebi jer kidev Zalze Sors aris dasavle­<br />

TisTvis Cveuli konstituciuri uflebebisagan. magaliTad, xelisuflebis<br />

SezRudviT wyvils mxo lod erTi Svili unda hyavdes. rogorc vnaxavT, ar<br />

arsebobs politikuri da religiuri Tavisuflebebi.<br />

axali sazogadoebrivi problemebi<br />

saocaria, magram CineTs zogierTi iseTi problemac awuxebs, romelic<br />

gavlenas axdens dasavlur demokratiaze. erTi eqspertis azriT, `avtoritetis<br />

tradiciuli formebis Sesustebis Sedegad CineTSi danaSaulis talRa<br />

gaizrda~. 24 qalaqebSi gavrcelebuli qurdoba da yaCaRoba, narkotikebTan<br />

dakavSirebuli danaSaulisa da prostituciis zrda _ CineTis ekonomikuri<br />

eqspansiis uaryofiTi Sedegebia.<br />

korufcia CineTis cxovrebis wesi xdeba. saxelmwifo da kerZo seqtorebs<br />

Soris zRvris waSlasa da CineTis mzard ekonomikaSi fulis udidesi masis mimoqcevasTan<br />

erTad biznesisa da politikisaTvis Cveuli xdeba meqrTameoba,<br />

nepotizmi da `araoficialuri favoritizmi~.


254 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

politikuri da religiuri represiebi<br />

ekonomikasa da sazogadoebriv sferoebSi liberalizaciis miuxedavad,<br />

CineTSi ar wydeba politikuri da religiuri devna. CineTis amJamindeli xelisufalni<br />

araviTar miniSnebas ar iZlevian am aSkarad Seusabamo kursisagan<br />

Tavis daRwevis Taobaze, romelsac safuZveli den siapinma Cauyara.<br />

dengis mmarTvelobis dasawyisSi iyo raRac momenti, roca TiTqos ra Racis<br />

Secvla SeiZleboda. 1978 wels demokratiis kedlis saxelwodebiT cno bi lma<br />

fenomenma msoflio yuradReba miipyro. am kedelze, romelic pekinis centrSi<br />

idga, oficialuri kursis sawinaaRmdego mosazrebebi da Sexedulebebi,<br />

arsebuli sistemisa da liderebis uxeSi kritikis CaTvliT, xelisuflebis<br />

Cumi sanqciiT gamoCnda. demokratiis kedelTan presis am uprecedento Tavisuflebis<br />

garda sityvis axlad aRmoCenilma Tavisuflebamac gaSala frTa.<br />

magram 1979 wels xelisuflebam gadawyvita gansxvavebuli azrisaTvis bolo<br />

moeRo. Semd gomma dapatimrebebma, saCvenebelma sasamarTlo procesebma da<br />

politikuri represiebis sxva sayovelTaod cnobilma formebma cxadyo, rom<br />

CineTis komunisturi partia ar apirebda rkinis marwuxebis modunebas poltikuri<br />

Zalauflebis berketebze.<br />

aTi wlis Semdeg tiananmenis moedanze momxdarma Jletvam gamoaaSkarava<br />

CineTis xelisuflebis mtroba adamianuri uflebebis winaaRmdeg. 1989 wels<br />

studentebma da muSebma masobrivi gamosvla moawyes pekinSi partiis privilegiebisa<br />

da kopufciis gasaprotesteblad da demokratiuli reformebis<br />

moTxovniT. protesti gamZafrda mas Semdeg, rac demonstratebi tiananmenis<br />

moedanze dabanakda da sityviT gamosvlebi da lozungebis Zaxili daiwyes.<br />

msoflio aRfrTovanebuli yuradRebiT adevnebda Tvalyurs movlenebs,<br />

roca dasavleTis satelevizio kamerebis win drama ganviTarda. im faqtma,<br />

rom mixeil gorbaCovi `komunizmis reformis~ mama pekins swored im TveSi<br />

(sami aTwleulis ganmavlobaSi pirvel Cinur­sabWour samitze) stumrobda<br />

drama kidev ufro gaamZafra. rodesac mRelvareba mTel CineTSi gavrcelda,<br />

pekinma savsebiT usargeblo samxedro mdgomareoba gamoacxada.<br />

3 ivniss CineTis dedaqalaqSi tankebiTa da iaraRiT Sevida armia. male<br />

aSkara gaxda, rom Zalis demonstrireba blefi ar iyo. damsjelma RonisZiebebma<br />

demokratiuli moZraoba sisxlian dasasrulamde miiyvana. asobiT<br />

(SesaZloa aTasobiT) protestanti daiRupa an daiWra, kidev ufro meti daapatimres.<br />

Semdeg usafrTxoebis Zalebma Tavi mouyares aTasobiT disidents<br />

da sul mcire 31 awames da sikvdiliT dasajes. uiaraRo moqalaqeebis mimarT<br />

sisastikem cxadyo, rom CineTi jer kidev represiuli saxelmwifo iyo.<br />

tiananmenis movlenebi CineTSi kritikosebisa da disidentebis devnis simbolo<br />

iyo, gansakuTrebiT ki maTi, vinc gabedavda da partiis umaRles liderebs<br />

gaakritikebda. meore sakiTxi iyo, rogor epyrobodnen politikur patimrebs.<br />

bevri maTgani monasaviT qancis gawyvetamde muSaobda fabrikebSi, sadac saeqsportod<br />

iaffasian saqonels awarmoebdnen sagareo vaWrobisaTvis.<br />

kidev erTi problema iyo CineTis xelisuflebis mier religiuri jgufebis<br />

gamudmebuli devna. garkveulwilad mTavrobis mier religiis mimdevarTa<br />

dapatimreba religiis mimarT marqsizmis ideologiuri undoblobisa da


saxelmwifoebi gardamaval periodSi<br />

255<br />

mtrobis naSTi iyo. ufro metad ki, is asaxavda partiis gamudmebul gancdas,<br />

rom religia politikur safrTxes warmoadgenda reJimis mTlianobisa da sijansaRisaTvis.<br />

mTavroba akontrolebs religias religiuri institutebis (eklesiebis,<br />

monastrebis, meCeTebis da sxv.) licenzirebisa da zedamxedvelobis<br />

gziT. budistebs, muslimebsa da qristianebs lamis sakuTari rwmenisaTvis<br />

apatimreben. Cinelebi gansakuTrebiT daundoblebi iyvnen tibetSi, sadac<br />

maT daxures budisturi monastrebi, daapatimres da gaasamarTles morwmuneebi<br />

da gadaasaxles tibetis religiuri lideri dalai lama. 1997 wlis<br />

dasawyisSi antiCinuri masobrivi areulobebi tibetis Crdilo­dasavle­<br />

TiT mdebare upiratesad muslimur provincia sinZianSi CineTis xelisuflebis<br />

mxridan represiebis mizezad iqva [igive ganmeorda 2009 wels _<br />

mTargmn. Sen.].<br />

CineTis mier adamianis uflebaTa Selaxva SeumCneveli ar darCa SeerTebul<br />

Statebs. iseTi organizaciebi, rogoricaa qristianTa koalicia gansakuTrebiT<br />

kritikuli iyo CineTSi qristianTa devnis mimarT. CineTis mier<br />

adamianis uflebaTa Selaxva. is sakiTxi daisva SeerTebuli Statebis kongresSi<br />

maT mier, vinc ewinaaRmdegeboda CineTisTvis upiratesi xelSewyobis<br />

savaWro reJimis aRdgenas, rac gaafarToebda CineTis eqsports SeerTebul<br />

StatebSi iseTive SedarebiT dabali tarifiT, romliTac amerikis savaWro<br />

partniorebi sargeblobdnen.<br />

cinikuria, rom statusis aRdgenis Taobaze debatebis centri SeerTebul<br />

StatebSi idelistebsa da pragmatistebs Soris disputi iyo. oponentebi amtkicebdnen,<br />

rom ekonomikuri zewola yvelaze naTlad gamoxatavda moralur<br />

gakicxvas da imavdroulad CineTs realurad azRvevinebda adamianis uflebaTa<br />

Selaxvis gamo. upiratesi xelSewyobis savaWro statusis miniWebis<br />

momxreebi ki amtkicebdnen, rom amgvari poziciiT mxolod amerikuli biznesi<br />

dazaraldeboda, maSin roca msoflios sxva qveynebi didi siamovnebiT daakavebdnen<br />

aSS­s bazris wils. mxardamWerebi aseve acxadebdnen, rom grZelvadian<br />

periodSi vaWroba da ara ekonomikuri izolacia Seasustebda politikur<br />

devnas CineTSi. 2000 wlis seqtemberSi SeerTebuli Statebis kongresma<br />

CineTisTvis keTilsasurveli eris (MFN) statusis miniWeba damokidebuli<br />

gaxada. mas Semdeg Cinur imports aRar emuqreba satarifo diskriminaciis<br />

gameoreba SeerTebuli Statebis uzarmazar bazarze.<br />

politikuri fragmentaciis safrTxeSi<br />

miuxedavad imisa, rom komunisturi partia kvlav mkacrad akontrolebs<br />

sazogadoebas, Sida problemac uxvad aqvs. 25 erT­erTi sirTule CineTis<br />

Soreul regionebSi arsebuli daZabulobaa. meore _ vaWrobis pirobebis<br />

Sesaxeb kamaTi bunebrivi resursebiT mdidar qveynis centrSi mdebare provinciebsa<br />

da sanapiro provinciebs Soris, romlebic mza produqcias awarmoeben<br />

da hyidian. kidev erTi problemaa isic, rom CineTis provinciebi da<br />

olqebi drodadro savaWro barierebsa da tarifebs aweseben konkurenciisa­


256 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

gan adgilobrivi mrewvelobis dacvis mizniT. magaliTad, 1997 wels Sanxais<br />

municipalurma mTavrobam folksvagenis mwarmoebeli adgilobrivi manqanaTmSenebeli<br />

qarxanis sasargeblod axali standartebi daawesa (Zravis zoma,<br />

sabargulis tevadoba da a.S.) im manqanebisaTvis, romlebic taqsis funqcias<br />

asrulebdnen. CineTi kvlav agrZelebs adgilobrivi liderebis rotaciuli<br />

wesiT moZraobas mTeli qveynis masStabiT, imisaTvis, rom Tavidan aicilos<br />

maT mimarT adgilobrivi simpaTiebisa da loialurobis gaCena.<br />

amomavali zesaxelmwifo<br />

garda imisa, rom ukanaskneli aTwleulis ganmavlobaSi CineTi regionis<br />

dominanturi saxelmwifo xdeba, is aseve swrafad yalibdeba globaluri Zaladac.<br />

msoflioSi yvelaze mravalricxovani mosaxleobiT CineTis saxalxo<br />

respublika Zalze advilad SeZlebs axalwveulebis moZebnas Tavisi Seiara­<br />

Rebuli ZalebisaTvis, romelic isedac 3 milion jariskacs iTvlis. 1970­iani<br />

wlebis miwurulidan CineTi sakuTari samxedro SesaZleblobebis modernizebas<br />

cdilobs. dRes mas msoflios uZlieres saxelmwifoebTan SedarebiT<br />

SeiaraRebaze yvelaze mzardi xarje bi aqvs. CineTma msoflio yuradReba imi­<br />

Tac miipyro, rom agrZelebs birTvuli iaraRis gamocdasa da uaxlesi SeiaraRebis<br />

gayidvas saerTaSoriso bazarze (zog jer im momxmareblisaTvis,<br />

romelsac SeerTebuli Statebis xelisufleba saerTaSoriso mSvidobisa da<br />

wesrigis safrTxed miiCnevs).<br />

amerikis vaWroba CineTTan: problema Tu SesaZlebloba?<br />

SeerTebul Statebsa da CineTs Soris vaWroba diskusiis sagania. didi<br />

xnis ganmavlobaSi amerikuli biznesi CineTs erT uzarmazar, ganuviTarebel<br />

bazrad miiCnevda: 1 miliardi Cineli mouTmenlad eloda amerikuli saqonlis<br />

SeZenas. mravalma amerikulma mravalerovnulma korporaciam Zal­Rone<br />

ar daiSura imisaTvis, rom gavlena moexdina saerTaSoriso vaWrobaze da<br />

amerikis mTavrobis lobirebiT CineTTan kargi urTierToba SeenarCunebina.<br />

Zalze saintereso tendencia ganviTarda. SeerTebul Statebis savaWro<br />

balanss CineTTan maRali deficiti hqonda (rac imas niSnavs, rom SeerTebuli<br />

Statebi gacilebiT met saqonels yidulobs CineTisagan, vidre CineTi<br />

SeerTebuli Statebisagan). 1990­iani wlebis miwuruls SeerTebuli Statebis<br />

savaWro deficiti CineTTan iaponiasTan deficits gautolda (romelTanac<br />

SeerTebul Statebs savaWro balansis udidesi deficiti hqonda) da zogierTi<br />

ekonomisti varaudobda, rom male CineTi gauswrebda iaponias. CineTs<br />

saerTaSoriso vaWrobaSi udidesi upiratesoba aqvs: is iafad awarmoebs saqonels,<br />

radgan dabal xelfass uxdis Cinel muSebs.<br />

emuqreba Tu ara SeerTebuli Statebisa da CineTis savaWro urTierTo­


saxelmwifoebi gardamaval periodSi<br />

257<br />

bebs iseTive daZabuloba, rogoric SeerTebul Statebsa da iaponias aqvs?<br />

SeiZleba, ara! acxadebs zogierTi eqsperti. safeiqro nawarmis garda Cinu ri<br />

saqoneli pirdapir konkurencias ver uwevs amerikul saqonels; Cinu ri produqcia<br />

dabalteqnologiuria (magaliTad, tansacmeli, safeiqro nawar mi,<br />

saTamaSoebi da nedleuli), maSin roca iaponia maRalteqnologiur produqcias<br />

awarmoebs (manqanebs, kompiuterebs, eleqtrosaqonels da telesakomunikacio<br />

mowyobilobas). garda amisa, iaponiisagan gansxvavebiT, Cine Tidan<br />

Semosuli yvela saqoneli Cinuri ar aris, rac imas niSnavs, rom savaWro balansis<br />

maCveneblebi arasaimedoa. ratom? imitom, rom CineTidan eqsportirebuli<br />

saqonlis daaxloebiT 50% im sawarmoebSi iwarmoeba, romelsac<br />

erToblivad floben an marTaven araCinelebi. rogorc Cans, dabali danaxarjebi,<br />

romelic mimzidvels xdis Cinur eqsports SeerTebul StatebSi, aseve<br />

mimzidvels xdis CineTis biznes­SesaZleblobebs araCineli mewarmeebisa da<br />

biznesisaTvis.<br />

CineTis mzardi samxedro Zalaufleba SeumCneveli ar darCa arc aziasa da<br />

arc mTel msoflioSi. 26 indoeTis winaaRmdegoba uari erTqva birTvuli iara­<br />

Ris sakuTar programebze SesaZloa nawilobriv CineTis mimarT misi frTxili<br />

damokidebulebiTac iyos gamowveuli. imave mizeziT, iaponiis liderebi CineTis<br />

samxedro modernizacias cudad SeniRbuli gangaSiT uyureben. vietnamelebs<br />

ar daviwyebiaT 1979 wels CineTTan sasazRvro omi da periodulad<br />

samxreT­aRmosavleT aziis usafrTxoebis aliansis Seqmnis mcdelobas iwyeben<br />

CrdiloeTis kolosis winaaRmdeg. filipinebs, wynari okeanis dasavleTSi<br />

amerikis Zvel erTgul mokavSires, gadauWreli dava aqvs CineTTan samxreT<br />

CineTis zRvaSi mdebare potenciurad navTobiT mdidari kunZulebis Taobaze.<br />

yvelaze saSiS mdgomareobaSi taivani imyofeba, romelsac pekini CineTis<br />

nawilad miiCnevs da romlis SemoerTebis survili aqvs.<br />

CineTis perioduli samxedro­sazRvao wvrTnebi am SiSs aZlierebs, miuxedavad<br />

imisa, rom taivani simtkicis SenarCunebas cdilobs SeerTebuli<br />

Statebis samxedro­sazRvao flotis mxardaWeriT. kidev erTi potenciurad<br />

feTqebadi sakiTxi gadaiWra incidentis gareSe, roca 1997 wels didma britaneTma<br />

formalurad daabruna honkongi CineTis kontrolis qveS. es aqti,<br />

romelmac wertili dausva TiTqmis saukunenaxevris ganmavlobaSi britanul<br />

mmarTvelobas xmaurian saerTaSoriso savaWro da finansuri centrze, pekinma<br />

msoflio <strong>politika</strong>Si CineTis axali statusis niSanad.<br />

CineTi amomavali zesaxelmwifoa, ara ubralod ekonomikuri, aramed samxedro<br />

TvalsazriTac (ix. sqema 7­4). zogierTi damkvirvebeli miiCnevs, rom<br />

XXI saukuneSi CineTi SesaZloa SeerTebuli Statebis metoqedac ki mogvevlinos.<br />

ase rom, amerikuli perspeqtividan mniSvnelovani kiTxva ikveTeba:<br />

iTanamSromleben da SeinarCuneben Tu ara CineTi da SeerTebuli Statebi<br />

karg ur TierTobebs, Tu metoqeobisaTvis, an SesaZloa mtrobisTvisac ki<br />

arian isni ganwirulni?


258 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

CineTi<br />

indoeTi<br />

CrdiloeT korea<br />

ruseTi<br />

SeerTebuli<br />

Statebi<br />

sabrZolo<br />

TviTmfrinavi<br />

5 224<br />

700<br />

730<br />

4500<br />

4 971<br />

samxedro<br />

gemi<br />

110<br />

39<br />

26<br />

299<br />

237<br />

tanki mln<br />

jariskaci<br />

9 400<br />

3500<br />

4.200<br />

17 000<br />

12 500<br />

3.0<br />

1.1<br />

1.1<br />

1.5<br />

1.5<br />

birTvuli<br />

qobini<br />

300 +<br />

25<br />

n/a<br />

6.000<br />

6.000<br />

mSp­Si<br />

samxedro<br />

xarjebis<br />

%­li wili<br />

5.7<br />

2.5<br />

25.2<br />

7.4<br />

3.8<br />

sqema 7-4 CineTis SeiaraRebuli Zalebis modernizeba denis erT­erTi prioriteti iyo,<br />

rac safiqrals aCenda, rom `mzard CineTs~ aziis samxedro balansis darRveva SeeZlo.<br />

wyaro: Newsweek, 3 marti 1997, Tavi. cxxxix, #9, gv. 28. gamokvleva ekuTvnis heritiqis<br />

fondsa da saerTaSoriso savaluto fonds, avtorebi arian ana kuCmenti da dante Cini.<br />

© 1997 Newsweek, Inc. yvela ufleba daculia. ibeWdeba nebarTviT.<br />

azia: ekonomikuri tranzicia<br />

(da Tavisuflebac?)<br />

miuxedavad imisa, rom CineTi aziis giganturi saxelmwifoAa, yvelaze STam ­<br />

beW davi ekonomikuri miRwevebi am regionSi mainc sxvagan dafiqsirda. iaponiis<br />

Semdeg yvelaze warmatebuli, eqsportze orientirebuli ekonomikuri ganviTarebis<br />

strategiebi Semdegma saxelmwifoebma SeimuSaves: samxreT koream,<br />

taivan ma, hon kongma (CineTis naxevrad damoukidebeli nawili 1997 wlidan) da<br />

singapurma. am oTxi saxelmwifos mier miRweulma warmatebebma, romelTac<br />

xSirad oTx patara drakons an aziis vefxvebs uwodeben, dasabami misca saxelmwifoTa<br />

axali kate go riis _ axali industriuli qveynebis (NIC) _ warmoSobas.<br />

aziis sxva saxelmwifoebmac, maT Soris tailandma, malaiziam da indoneziam,<br />

kursi Tavisufali sabazro ekonomikuri reformebisaken aiRes, im<br />

mizniT, rom sagareo investiciebi miezidaT da eqsportis ganviTarebisaTvis<br />

SeewyoT xeli. Cveni yuradRebis centrSi am etapze samx reT korea da taivani<br />

moeqceva, radgan isini saeqsporto bazrebisaTvis konkurencias iaponias<br />

uweven da amavdroulad, politikuri libera lizaciis mimarTulebiTac gadadges<br />

nabijebi. am mxriv, isini mkveTrad gansxvavdebian regionis uzarmazari<br />

saxelmwifosagan, CineTisagan, romelic yovelTvis ewinaaR mdegeboda<br />

fundamentur politikur cvlilebebs.<br />

nax. 4<br />

samxreTi korea<br />

samxreT koreis ekonomikuri transformacia Raribi, soflis meurneobaze<br />

damokidebuli qveynidan Zalamokrebil, teqnologiurad dawinaurebuli<br />

mewarmeobis seqtoris mqone Tanamedrove industriul saxelmwifod XX saukunis<br />

miwurulisaTvis dasrulebul faqts warmoadgenda. samxreT koreis


saxelmwifoebi gardamaval periodSi<br />

259<br />

mTliani Sida produqti (mSp) erT sul mosaxleze, uxeSad rom vTqvaT, mas<br />

imave doneze ayenebs, ra donezec portugalia da saberZneTia, orive evrokavSiris<br />

wevri. ra Tqma unda, es ukanasknelni evropis mdidar saxelmwifoebTan<br />

SedarebiT RaribTa ricxvSi Sedian. ukeTesad rom warmovaCinoT samxreT koreis<br />

miRwevebi, sakmarisia mxolod aRvniSnoT, rom samxreT koreis mTliani<br />

Sida produqti erT sul mosaxleze metia laTinuri amerikis yvelaze mdidari<br />

qveynis, argentinis Sesabamis maCvenebelze da orjer meti braziliis, Ciles,<br />

meqsikis da venesuelis, regionis oTxi wamyvani sa xelmwifos maCveneblebze,<br />

romlebic aseve tranziciis procesSi imyofebian.<br />

1990­ian wlebSi, rodesac samxreT koreis ekonomikam stagnacia daiwyo,<br />

mTavrobam prezident kim de iungis meTaurobiT gabeduli reformebis<br />

prog rama wamoiwyo. tradiciulad, samxreT koreis ekonomikaSi uzarmazari<br />

industriuli konglomeratebi da regulirebisagan Tavisufali didi<br />

bankebi dominirebdnen: specifikuri interesebis gavlenis gazrdam Sedegad<br />

konkurenciis CaxSoba moitana. 1990­iani wlebis bolos aziuri gripis<br />

saxelwodebiT cnobili aziis finansuri krizisi marTalia samxreT koreaSi<br />

ar dawyebula, magram iqac gamanadgurebeli gavlena hqonda. didma bankebma<br />

fuli didi biznesis warmomadgenlebs yovelgvari finansuri garantiebis<br />

gareSe asesxes. am situaciam da qveynis ekonomikis gamococxlebis zogadma<br />

saWiroebam daarwmuna saxalxod arCeuli prezidenti, rom aucilebeli<br />

iyo agresiuli saxelmwifo Careva ganexorcielebina _ SewinaaRmdegeboda<br />

mTavrobis mier ekonomikis kontrols da amavdroulad, moqmedebis meti<br />

Tavisufleba sabazro ZalebisaTvis mieca. Sedegad, gvian 1990­ian wlebSi<br />

samxreT koreis mTavrobam tranziciis meore ZiriTadi procesi wamoiwyo,<br />

romelic moicavda sxvadasxva didi industriuli konglomeratebis restruqturizacias<br />

da sabanko reformebs, ramac Zalian dadebiTi Sedegebi<br />

gamoiRo. 2000 wels samxreT koreis ekonomika Zlier aRmavlobas da dabal<br />

inflacias ganicdida.<br />

ramdenad iyo es meore tranzicia politikuri da amavdroulad ekonomikuric?<br />

eWvgareSea, rom <strong>politika</strong>m mniSvnelovani roli iTamaSa. aziis sxva<br />

sazogadoebaTa msgavsad, koreelebic mudam avtoritaruli saxelmwifos mier<br />

imarTebodnen. CrdiloeT korea meore msoflio omis periodidan iyo (da aris)<br />

komunisturi, maSin roca samxreT korea, amerikis SeerTebuli Statebis axlo<br />

mokavSire saxelmwifo, antikomunisturia. miuxedavad amisa, samxreTkoreuli<br />

`demokratia~ sxva araferi iyo, Tu ara prodasavluri politikis mqone saxelmwifos<br />

fasadi. magram 1997 wels, gaprezidentebis wina ori warumatebeli<br />

mcdelobis Semdeg, kim de iungi gaxda samxreT koreaSi pirveli opozicioneri<br />

kandidati, romelic prezidentad airCies, (iseve rogorc, visente foqsi gaxda<br />

pirveli arCeuli opozicioneri prezidenti meqsikaSi, sadac mis arCevamde<br />

sul raRac sami wliT adre erTpartiuli sistema iyo gabatonebuli). opozicioneri<br />

kandidatis prezidentad arCeva garRvevaa nebismier qveyanaSi, romelic<br />

liberaluri demokratiuli mmarTvelobis mimarTulebiT politikuri<br />

tranziciis procesSi imyofeba. rogorc vnaxavT, 2000 wels aseTi garRveva<br />

kidev sul mcire erT adgilas moxda.


260 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

taivani<br />

taivani damoukidebeli II msoflio omis Semdeg gaxda, rodesac Cinelma<br />

komunistebma, mao Zedunis meTaurobiT, daamarcxes Can kaiSis nacionalistebi.<br />

1972 wlamde, amerikis SeerTebuli Statebi aRiarebda taivans,<br />

rogorc CineTis legitimur mTavrobas, Tumca isic aSkara iyo, rom qveynis<br />

kontinentur nawils pekinis komunisturi reJimi akontrolebda. 1972<br />

wlidan taivani gaxda damoukidebeli, Tumca mas suverenul sa xelmwifod<br />

ar aRiareben. amis mizezi ki is gaxlavT, rom CineTis saxalxo respublikam<br />

miaRwia eRiarebinaT misi moTxovna, rom taivani aris CineTis nawili, rom<br />

arsebobs mxolod erTi CineTi da rom pekini aris CineTis dedaqalaqi.<br />

miuxedavad amisa, taivani inarCunebs mWidro ekonomikur kavSirebs aSS­<br />

Tan, kvlav sargeblobs misi samxedro ZlierebiTa da diplomatiuri keTili<br />

nebiT. taivanis ekonomika erT­erTi yvelaze dinamikuria aziaSi, didi tempiT<br />

uswrebs ra samxreT koreas. realurad, taivani evropaSi rom iyos, erT<br />

sulze mosaxleze mTliani Sida produqtis mixedviT ufro win iqneboda,<br />

vidre portugalia da saberZneTi da imave ligaSi, sadac aris espaneTi. am<br />

`ekonomikur saswaulSi~ araferia axali, magram taivanis bolodroindeli<br />

moZraoba liberaluri sazogadoebrivi da politikuri wesrigisaken namdvilad<br />

axalia.<br />

1988 wels, li ten­hui gaxda pirveli adgilobrivi taivaneli lideri, romelmac<br />

moipova prezidentoba da amavdroulad iyo pirveli saxalxod arCeuli<br />

prezidenti taivanis istoriaSi. lim, misi Tormetwliani prezidentobis<br />

dros, gaatara radikaluri politikuri reformebi, agrZelebda ra 1980­iani<br />

wlebis SuaxanebSi Tavisi winamorbedis, Can Cin­kuos (Can kaiSis vaJi) mier<br />

wamo wyebul procesebs. nacionalisturi partiis rkinis xelis CamoSorebis<br />

yvelaze didi Sedegi iyo 2000 wlis arCevnebSi opoziciis kandidatis, Cen<br />

Sui­binis gama rjve ba. esec erT­erTi pirveli SemTxveva iyo taivanis politikur<br />

istoriaSi.<br />

aziis vefxvebi<br />

samxreT koreasa da taivanSi dRes arsebuli politikuri libera lizacia mas<br />

Semdeg daiwyo, rac ekonomikurma cvlilebebma am ori sazogadoebis transfor<br />

macia moaxdina. ekonomikuri liberalizaciis aseTi forma, garkveuli mniSvnelo<br />

va ni politikuri cvlilebis gareSe, damaxasiaTebelia mTeli aziisaTvis.<br />

realu rad, aziis yvelaze warmatebul ekonomikas qalaq­saxelmwifo singapuri<br />

warmoadgens, romlis mmarTveloba mTlianad uaryofda dasavluri tipis<br />

libe ralur­demokratiul institutebs. filipinebmac da tailandmac da<br />

SedarebiT naklebad malaiziam da indoneziam, liberalizaciis reformebi<br />

gansxvavebuli xarisxiT ganaxorcieles. magram iseTi qveynebi, rogoricaa<br />

CrdiloeT korea, vietnami, laosi da mianma (birma) Caflulni rCebian im struqturebsa<br />

da sistemebSi, ra mac fundamenturi ekonomikuri da politikuri cvlilebebi<br />

SeuZlebeli gaxada.


saxelmwifoebi gardamaval periodSi<br />

261<br />

maSin roca tranziciis procesi aziis saxelmwifoebma ekonomikuri refor<br />

mebiT daiwyes, laTinurma amerikam igive procesi politikuri cvlilebiT<br />

daiwyo. 1980­ian wlebSi laTinuri politikis demokratizaciis procesi swrafi<br />

iyo da myari, magram laTinuri amerika kvlav rCeba ekonomikuri aRorZine bis<br />

receptis Zebnis procesSi myof regionad.<br />

laTinuri amerika: politikuri tranzicia<br />

(da keTildReobac?)<br />

me­19 saukunis pirvel meoTxedSi mopovebuli damoukideblobidan moyolebuli<br />

samxedro­biurokratiuli mmarTveloba saukuneebis manZilze<br />

laTinur amerikaSi tradicias warmoadgenda. laTinuri amerikis saxelmwifoebi<br />

(adre portugaliis an espaneTis koloniebi) damoukidebelni gaxdnen<br />

didi xniT adre, vidre msoflios sxva nawilebSi evropuli koloniuri imperiebi<br />

daiSlebodnen. samxedro diqtatura praqtikaSi da liberalur­demokratiul<br />

Rirebulebebi TeoriaSi didi xani Tanaarsebobdnen. saxalxod<br />

arCeuli samoqalaqo mTavroba 1980 wlamde mxolod ramdenime qveyanaSi iyo<br />

_ kolumbia, venesuela da kosta­rika. magram viTareba Seicvala _ sakmarisi<br />

cvlilebebi moxda imisaTvis, rom daiw yos axa li epoqa laTinuri amerikis istoriaSi,<br />

axali gverdi laTinu ri amerikis <strong>politika</strong>Si da savaraudod, axali<br />

etapi laTinuri amerikis ekonomi kur ganviTarebaSi.<br />

reformis anabana (argentina, brazilia, Gile)<br />

1980­ian wlebSi samxedro diqtaturebi erTi meoris miyolebiT tovebda<br />

politikur arenas da adgils demokratiulad arCeul samoqalaqo mTavrobas<br />

uTmobda. dRes, regionSi faqtobrivad yvela mTavroba liberalur<br />

demokratias warmoadgens. politikuri tranziciebi sxvadasxva qveynebSi<br />

erTmaneTs daemTxva, rac gulisxmobda, rom laTinuri amerika momwifebuli<br />

iyo politikuri reformisaTvis. aRsaniSnavia, rom politikur cvlilebas<br />

Zala ekonomikuri reformebis saWiroebam SesZina, rasac am regionis mravali<br />

saxelmwifos uzarmazari sagareo valic adasturebda. valebis simZimem,<br />

gaerTianebulma moZvelebul ekonomikur struqturebTan da arakonkurentunarian<br />

sawamoebTan, maRal inflaciasTan, masobriv umuSevrobasTan,<br />

farTod gavrcelebul siRaribesTan da Sokis momgvrel uTanasworobas­<br />

Tan mdidarsa da Rarib fenebs Soris, regionSi TviTrwmenis krizisi da moxmarebis<br />

arnaxuli vardna gamoiwvia (milionobiT adamians, gansakuTrebiT<br />

kampesinoebs [glexebs _ mTargmn. Sen.] soflebSi, gadarCenisaTvis brZola<br />

saarsebo minimumis pirobebSi uwevT).<br />

Cilem gezi sakuTari ekonomikis reformirebaze aiRo. faqtobrivad, Ci le<br />

gamonaklisia laTinur amerikaSi, radgan qveyanam sabazro reformebi sakuTari<br />

politikuri sistemis demokratizaciamde ganaxorciela. augusto pinoCetis<br />

mmarTvelobis pirobebSi (1974­1990), Cile erT­erT yvelaze mkveTrad


262 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

gamokveTil samxedro diqtaturas warmoadgenda, magram sabazro Zalebis mier<br />

stimulirebuli Ciles ekonomika mainc gamococxlda. amis msgavsi warmateba<br />

sxvagan laTinur amerikaSi ar momxdara, rac, Tavis mxriv, gvexmareba avxsnaT<br />

1980­ian wlebSi samxedro mmarTvelobis dacemis mizezebi.<br />

braziliaSi 1985 wels samxedro mmarTvelobam gza samoqalaqo mTavrobas<br />

dauTmo da sami wlis Semdeg man axali konstitucia miiRo, romelmac prezidentis<br />

pirdapiri arCevenebis Catareba uzrunvelyo. braziliis mTAvroba<br />

ekono mikis restruqturizaciasa da reformirebas cdilobs. qveyanas mZime<br />

tvir Tad awevs didi sagareo valebi, qronikuli sabiujeto deficiti, eqstensiuri<br />

siRaribe soflad da aSkara uTanasworoba. brazilias saswrafod<br />

sWirdeba socialuri usafrTxoebis sistemis arsebiTi gadaxedva da sagadasaxado<br />

reforma, raTa gaawonasworos sazogadoebis mdgomareoba. magram<br />

es zomebi qveyanaSi, sadac konstituciuri demokratia jer kidev misi siWabukis<br />

(Tu ara Cvilobis) asakSia, politikurad urTules sakiTxs warmoadgens.<br />

argentinis samxedro mmarTvelebi gaecalnen qveyanas mas Semdeg, rac<br />

isini britaneTTan folklendis kunZulebisaTvis omSi samarcxvinod damarcxdnen<br />

(1982w). saprezidento demokratia _ argentina erT sul mosaxleze<br />

mTliani Sida produqtis maCveneblis mixedviT umdidres qveyanas<br />

warmoadgens samxreT amerikaSi. Tumca, argentinis ekonomikuri qmedebebi<br />

aseve imedgacruebas iwvevda. imisaTvis, rom SeekavebinaT inflacia da<br />

sabiujeto deficiti, argentinis valebiT datvirTulma mTavrobam gadawyvita<br />

wasuliyo mkacr sabiujeto ekonomiaze (maRali gadasaxadebi da Sez­<br />

Rudvebi xarjvaze). amis Sedegad, umuSevroba daaxloebiT 15 procents<br />

Seadgenda gasul wlebSi, mag ram `muxruWze fexis aSvebis SemTxvevaSi~,<br />

mTavroba SiSobs, rom ucxoel investorebs daafrTxobs.<br />

problemebi, romlis winaSec dganan brazilia da argentina, mTeli danar­<br />

Ceni regionisaTvis aris damaxasiaTebeli. laTinur amerikaSi politikuri<br />

reforma (demokratizacia) aRmoCnda ufro martivi, vidre ekonomikuri reforma<br />

da aRorZineba. amis mizezi bevri da gansxvavebulia; yvelaze ufro<br />

gadauWreli problemebi arsebiTad socialuri da kulturuli problemebia.<br />

laTinur amerikuli sazogadoeba didi xnis ganmavlobaSi iyo zedmetad<br />

elitisturi da usamarTlo. uTanasworoba imdenad didia da simdidre imdenad<br />

aris koncentrirebuli, rom mosaxleobis umravlesobas ara aqvs sakmarisi<br />

msyidvelobiTi SesaZlebloba imisaTvis, rom iyos momxmarebeli, am<br />

sityvis yvelanairi mniSvnelobiT. myarad mzardi ekonomika yovelTvis asocirdeba<br />

masobrivi moxmarebis fenomenTan. laTinur amerikaSi masebs xSirad<br />

ar gaaCniaT kargi samsaxuri an mdgradi Semosavali da Sesabamisad ver CaerTvebian<br />

im saxis moxmarebaSi, romelic, eqsportTan erTad, swraf ekonomikur<br />

ganviTarebas iwvevs. ase rom `simdidris ganawileba~ ara mxolod zneobrivi<br />

imperativia, aramed ekonomikuri imperativicaa _ simdidris mudmivi cirkulacis<br />

pirobebSi, rodesac am proces Si mTeli sazogadoeba araa CarTuli,<br />

rTulia, Tu ara SeuZlebeli, daasrulo tranzicia sasoflo tipis, neli tempebiT<br />

mzardi, proteqcionistuli ekonomiki dan Tanamedrove, bazarze dafuZnebuli,<br />

saqalaqo­industriuli, eqsportze orientirebuli ekonomikis<br />

mimarTulebiT. Tumca, sabolood rogorc Cans, laTinuri amerika mainc mi­


saxelmwifoebi gardamaval periodSi<br />

263<br />

aRwevs am mizans, magram regionis gaRaribebul masebs iq misasvlelad didi<br />

dro dasWirdebaT.<br />

meqsika<br />

bolos, Cven mivubrundebiT amerikis SeerTebuli Statebis samxreTel<br />

mezobels _ meqsikas. meqsika aris kargi magaliTi im istoriuli winaaRmdegobisa,<br />

romelic laTinuri amerikis Zalian bevr qveyanaSi SeimCneva _ romantikuli<br />

mikuTvnebuloba demokratiuli idealebisadmi, romelic respublikis<br />

mantiaSi gamowyobil avtoritarul reJimTan Tanaarsebobda. I msoflio<br />

omidan moyolebuli meqsika warmoadgenda liberalur demokratias, oRond<br />

qaRaldze. realobaSi ki, 2000 wlamde meqsikaSi konkurentuli arCevnebis<br />

msgavsi araferi yofila. sabolood, instituciur-revoluciuri partiis<br />

erTpartiuli mmarTvelobis aTwleulebis Semdeg, meqsikel amomrCevlebs<br />

realuri arCevani da realuri SesaZlebloba miecaT. arCevani iyo instituciur-revoluciuri<br />

partiis kandidatsa da opoziciis sxva kandidatebs<br />

Soris. es iyo pirveli SesaZlebloba meqsikaSi _ Tavisufali da samarTliani<br />

arCevnebi. Sedegi iyo gamaognebeli: opoziciis kandidatma visente foqsma,<br />

romelic erovnuli qmedebis partias warmoadgenda, gamarjveba moipova.<br />

1990­iani wlebis dasawyisSi meqsika amerikis SeerTebul StatebTan da<br />

kanadasTan erTad SeuerTda CrdiloeT amerikis Tavisufali vaWrobis<br />

SeTanxmebas (NAFTA), ramac biZgi misca meqsikis ekonomikuri ganviTarebis<br />

perspeqtivas. Tumca, araefeqtiAani saxelmwifo kompaniebis (magaliTad,<br />

sanavTobo monopolisti PEMEX) …myarad momagrebuli interesebis da korumpirebuli,<br />

sakuTari privilegiebis dakargvis SiSiT Sepyrobili biurokratiis<br />

pirobebSi Sida sabazro reformebis gatareba sakmaod rTulia.<br />

CrdiloeT amerikis Tavisufali vaWrobis asociaciaSi wevroba meqsikas<br />

uxsnis gzas amerikis SeerTebuli Statebis bazrebTan. is aseve aZlevs aSS­s<br />

meqsikis mTavrobaze zemoqmedebis meqanizmebs imisaTvis, rom man ekonomikuri<br />

reformebi daaCqaros. roca prezident foqsi xelisuflebaSi movida,<br />

igi pirobas debda, rom zustad amas gaakeTebda. es ar iqneba ufro advili<br />

meqsikaSi, vidre iyo mTels danarCen laTinur amerikaSi, magram meqsikas,<br />

sxva arCevani arc aqvs Tu mas surs konkurencia gauwios amerikis SeerTebul<br />

Statebsa da kanadas, rogorc NAFTA-s Tanasworma wevrma.<br />

regionis masStabiT laTinurma amerikam politikuri pluralizmisa da<br />

liberaluri demokratiis mimarTulebiT mkveTri Semobruneba moaxdina. magram<br />

liberalizaciis ekonomikuri sargebeli jer kidev gansaxorcielebelia<br />

da elodeba sul mcire or rames: pirveli, gabedul reformebs umaRles xelisuflebasa<br />

da fesvgadgmul biurokratias Soris arsebuli dapirispirebis<br />

da cvlilebis momxreebsa da mdidar miwaTmflobel elitas Soris konfliqtis<br />

fonze; meore, saarCevno uflebaminiWebuli da gaZlierebuli glexebis mobilizacias,<br />

visac pirvelad mie ­ca sistemaSi sakuTaAri sityvis Tqmis SesaZlebloba.


264 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

daskvna<br />

komunisturma xelisuflebam TiTqmis mTels msoflioSi marcxi ganicada.<br />

sabWoTa kavSiris daSla am fenomenis yvelaze naTeli magaliTia. miuxedavad<br />

amisa, ramdenime saxelmwifom _ gansakuTrebiT CineTma _ gaagrZela komunisturi<br />

mmarTveloba. komunizmis marcxi yuradRebas miapyrobs yofili sabWo­<br />

Ta blokis saxelmwifoebis tranziciis problemebze. sxva qveynebi, rogoricaa<br />

samxreT korea da taivani aziaSi da argentina, brazilia da Cile laTinur<br />

amerikaSi aseve gadian politikuri da ekonomikuri tranziciis process.<br />

tradiciulad, sabWoTa sistema iyo totalitaruli, stalinis imijis Sesaferisad<br />

Seqmnili. mixeil gorbaCovamde mxolod nikita xruSCovma scada<br />

misi Serbileba. sabWoTa sistemaSi marTavda komunisturi partia da Tanamdeboba<br />

partiaSi iyo saukeTeso indikatori pirovnebis politikuri Zalauflebis<br />

Sesafaseblad. rodesac gorbaCovi dawinaurda komunisturi partiis<br />

wamyvan Tanamdebobaze 1985 wels, mis winaSe idga rogorc rTuli ekonomikuri,<br />

aseve socialuri problemebi, romelic centraluri dagegmvis marcxiT<br />

iyo gamowveuli. damatebiT, mas aseve unda daeZlia sabWoTa elitis,<br />

nomenklaturis TviTkmayofileba da winaaRmdegoba. komunisturi sistemis<br />

reorganizaciis mcdelobisas, gorbaCovma gaatara ekonomikuri reformebi<br />

(perestroika), politikuri liberali zacia (glastnosti) da demokratiul<br />

politikuri reformebi (demokratizacia). es zomebi arasakmarisi aRmoCnda<br />

yofili sabWoTa kavSiris gadasarCenad.<br />

ruseTi (boris elcinis mmarTvelobis dros) da damoukidebel saxelmwifoTa<br />

Tanamegobroba, sabWoTa kavSiris memkvidreobas warmoadgenda. elcinic<br />

saSiSi politikuri gamowvevebis winaSe idga, maT Soris: mudmivi ekonomikuri<br />

uwesrigoba, eTnikuri fragmentacia da saxelmwifos mSeneblobis aucilebloba.<br />

Tu ramdenad warmatebulad Sexvdeba ruseTi am gamowvevebs, amazea<br />

damokidebuli am qveynis momavali, aseve, iqneba Tu ara igi demokratiuli.<br />

samxreTi korea da taivani tranziciis procesSi myofi aziuri sazogadoebis<br />

ori magaliTia. orive qveyanam tranzicia ganaxorciela jer sabazro<br />

(Tumca naxevrad proteqcionistuli) ekonomikis mimarTulebiT da<br />

Semdeg miubrunda politikur reformebs. samxreT koream axlaxan wamoiwyo<br />

reformis axali programa, romelic miznad isaxavda bolo moeRo ganviTarebis<br />

Semaferxebeli monopolisturi struqturebisa da saqmianobisaTvis.<br />

taivans aqvs erT­erTi yvelaze dinamikuri ekonomika aziaSi, magram bolo<br />

dromde is nacionaluri partiis erTpartiul diqtaturas warmoadgenda.<br />

politikurma reformebma 2000 wels opoziciis kandidatis Cen Sui binis ar­<br />

Ceva gamoiwvia.<br />

tranziciis procesi laTinur amerikaSi warmoadgens aziis Sebrunebul variants.<br />

argentina, brazilia, Cile da meqsika regionis oTxi ZiriTadi qveyanaa.<br />

tranzicia liberaluri demokratiis mimarTulebiT am qveynebSi, garda<br />

meqsikisa, ekonomikuri reformebis gatarebamde ganxorcielda. laTinuri<br />

amerika politikuri ekonomiis Teoriasa da praqtikaSi `tranziciasa~ da `ganviTarebas~<br />

Soris waSlili zRvris ilustraciaa. sanam laTinuri amerikis


saxelmwifoebi gardamaval periodSi<br />

265<br />

qveynebi Zalian mdidre bad (umciresoba) da Zalian Raribebad (umravlesoba)<br />

dayofili sazogadoe bis tranzicias daasruleben, SesaZloa ekonomikuri<br />

ganviTareba Seferxdes.<br />

sakvanZo sityvebi<br />

damoukidebel saxelmwifoTa Tanamegobroba<br />

(dsT)<br />

nomenklatura<br />

perestroika (gardaqmna)<br />

glastnosti (sajarooba)<br />

liberalizacia<br />

demokratizacia<br />

federaluri asamblea (ruseTis<br />

federaciis sakanonmdeblo organo)<br />

federaciis sabWo (ruseTis federaciis<br />

sakanonmdeblo organos<br />

kiTxvebi gameorebisaTvis<br />

zeda palata)<br />

duma (saTaTbiro, ruseTis federaciis<br />

sakanonmdeblo organos<br />

qveda palata)<br />

politbiuro (komunisturi partiis<br />

centraluri aRmasrulebeli<br />

oragno)<br />

axali industriuli qveynebi<br />

aziuri gripi<br />

CrdiloT amerikis Tavisufali<br />

vaWrobis xelSekruleba (NAFTA)<br />

1. ra problemebis winaSe idga sabWoTa kavSiri 1985 wels?<br />

2. rogor daupirispirda prezidenti gorbaCovi sabWoTa kavSiris problemebs?<br />

ramdenad warmatebuli iyo igi? axseniT.<br />

3. erT­erTi yvelaze mniSvnelovani kiTxva, romelic dRes dgas ruseTis winaSe,<br />

aris Semdegi: SeZlebs Tu ara igi stabilur demokratiad Camoyalibebas?<br />

gaakeTe komentari ruseTis tranziciis problemebze.<br />

4. aqamde romelma qveynebma moaxdina yvelaze warmatebuli tranzicia?<br />

5. Seadare tranziciis procesebi aRmosavleT evropasa da laTinur<br />

amerikaSi.<br />

6. Seadare tranziciis procesebi aziasa da laTinur amerikaSi.<br />

SeniSvnebi<br />

1. Thomas M. Magstadt, Nations and Governments: Comparative Politics in<br />

Regional Perspective (New York: Bedford/St. Martin’s, 2002), 226-235.<br />

2. Hedrick Smith, The Russians (New York: Time Books, 1978), 83.<br />

3. ixileT, Susan Dentzer, Jeff Triamble, and Bruce Auster, `The Soviet Econ-


266 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

omy in Shambles,~ US News&World Report, November 20, 1989, 25-29,32,<br />

35-37, and 39.<br />

4. iqve., 25 da 26 gv.<br />

5. Walter Laquer, The Dream That Failed (New York: Oxford University<br />

Press, 1994), 71-73.<br />

6. ixileT, Milovan Djilas, The New Class ( New York,: Praeger, 1957); and<br />

Hedrick Smith, The Russians (New York: Time Books, 1978), 30-67.<br />

7. `Russia,~ World Factbook (electronic edition), Central Intelligence Agency,<br />

1996, 6.<br />

8. `Emerging Market Indicators,~ Economist, March 15, 1997, 108.<br />

9. ix. `Emerging Market Indicators,~ Economist, April 13, 2002,104.<br />

10. Vera Tolz, `Thorny Road toward Federalism in Russia,~ Radio Free Europe/Radio<br />

Liberty Research Report 48 (December 1993): 1.<br />

11. `Russia’s Regions: Fiefs and Chiefs,`Economist, January 25, 1997, 47.<br />

12. Claire Sterling, `Redfellas: The Growing Power of Russia’s Mob,~ New Republic,<br />

11 aAprili, 1994, 19.<br />

13. Xan Smiley, `Russia’s Wobbles Ahead,`The World in 1997 (ekonomistis<br />

weliwleuli)., 39.<br />

14. ix. Matthew Valencia, `Lipming Towards Normality: A Survey of Poland,~<br />

The Economist, October 27, 2001, 3-16<br />

15. A. Doak Barnett, `Ten Years after Mao,~ Foreign Affairs (Summer 1986): 38.<br />

16. iqve, 39.<br />

17. ix. Peter Ferdinand, `Social Change and the Chinese Communist Party,~ Journal of<br />

International Affairs 49, no. 2 (Winter 1996): 478-492.<br />

18. `Deng’s China,~ Economist, February 22,1997,21.<br />

19. iqve. ix. aseve Johanna McGeary, `The Next China,~ Time, March 3,1997, 52-53.<br />

20. es 1996 wlis monacemebia. gansxvaveba aixsneba im faqtiT, rom msoflio<br />

banki siRaribis standartad miiCnevs dReSi 1 aSS dolaris gamomuSavebas.<br />

CineTis standarti gansazRvravs ramdeni Cinelia Raribi CineTis keTildReobis<br />

standartis mixedviT. ix. World Bank News, October 25, 1996, 5. ix.<br />

aseve msoflio bankis pres­relizi # 96/41 EAP.<br />

21. `China’s Feuding Regions,~ Economist, April 20,1996,27.<br />

22. `China Learns the World’s Rule,~ The World in 2001 (London: The Economist Newspaper<br />

Limited, 2000), 85-86.<br />

23. Ferdinand, `Social Change and the Chinese Communist party,~ 483.<br />

24. iqve, 478.<br />

25. es msjeloba ZiriTadad eyrdnoba `China’s Feuding Regions,~ 27-28.<br />

26. ix., `Charting the Deng Revolution,~ Newsweek, March 3,1997,26-27.<br />

27. Robert G. Wesson, Communism and communist systems (Englewood Cliffs, N. J.:<br />

Prentice-Hall, 1978), 172-173.


Tavi VIII<br />

ganviTarebadi<br />

qveynebi<br />

demokratia Tu<br />

diqtatura<br />

ganviTarebadi qveynebis klasifikacia<br />

ganviTarebadi qveynebis Seswavla<br />

kolonializmis memkvidreoba<br />

politikuri ganviTareba: oTxi<br />

gamowveva<br />

demokratia da ganviTarebadi qveynebi<br />

demokratiis korelatebi demokratiuli<br />

strategiebi demokratia<br />

ganviTarebad qveynebSi:<br />

tendencia Tu iluzia?<br />

ganviTarebis Tavsatexi<br />

ganviTarebis motivebi ganvi­<br />

Tarebis sazogadoebrivi barierebi<br />

ganviTarebis winaSe mdgari<br />

fsiqologiuri barierebi<br />

ekonomikuri ganviTarebis dabrkolebebi<br />

ganviTarebis marcxi<br />

disfunqciuri saxelmwifoebi:<br />

somali iugoslavia sieraleone<br />

avRaneTi<br />

ganviTarebis Teoria: tendenciuri<br />

msjeloba?<br />

WarbganviTareba: kapitalizmis patara<br />

bin Zu ri saidumlo<br />

267


268 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

amerikis SeerTebuli Statebi arc eri­saxelmwifod da arc zeaxelmwifod<br />

meoce saukunemde ar Camoyalibebula. geografiulma izolirebam,<br />

ener giulma xalxma, uxvma bunebrivma resursebma da uzarmazarma teritoriebma<br />

xeli Seuwyo mis ganviTarebas, brZenma damfuZneblebma da iRbalma ki<br />

msoflio lide robisaken misi saboloo aRmasvla ganapiroba. ekonomikurad<br />

sakmaod mdidari aSS­s sazogadoeba industriuli da samecniero kuTxiT ganviTarebulia:<br />

ameri k eli xalxis mniSvnelovani procenti inawilebs qveynis<br />

simdidres, aris nakiT xi da ganaTlebuli da sakuTar Tavs didi sazogadoebis<br />

wevrad miiCnevs. politikurad _ aSS­s mTavroba kargad Camoyalibebulia, igi<br />

efeqtianad qmnis politikuri Zalauflebis gadacemis winapirobas da uzrunvelyofs<br />

sayofacxovrebo mom saxurebasa da individualur usafrTxoebas.<br />

amis sapirispirod, ganviTarebadi qveynebi (romlebsac agreTve naklebad<br />

ganviTarebul qveynebs, modernizirebad an mesame samyaros eri­saxelmwifoebs<br />

uwodeben) ver akmayofileben erT an ramdenime CamoTvlil<br />

krit eriums. xSirad, yovelive amas dramatuli xasiaTi aqvs. amgvari warumateblobis<br />

mtkivneuli Sedegebia: siRaribe, eTnikuri, religiuri da<br />

traibaluri (tomTaSorisi) konfliqtebis maRali maCvenebeli, farTod<br />

gavrcelebuli gaunaTlebloba, politikuri areulobebi da mniSvnelovani<br />

klasobrivi dayofa. dRes mravali afrikuli, aziuri da laTinur­amerikuli<br />

eri miiswrafvis imgvari ayvavebulobisa da stabilurobisaken, romelic<br />

aqvs evropisa da wynari okeanis sartyelis qveyne bs (avstralia, axali zelandia<br />

da iaponia), agreTve amerikis SeerTebul Statebsa da kanadas. egreT<br />

wodebuli ganviTarebadi qveynebi sruli politikuri, ekonomikuri da socialuri<br />

ganviTarebisaken mimaval saxifaTo bilikze udides dabrkolebebs<br />

awydebian. yvelaze cud SemTxvevebSi, ekonomika ganicdis mkveTr vardnas,<br />

mTavroba uaRresad warumatebelia, sazogadoeba nawilebad ixliCeba da<br />

mTeli mosaxleoba CaTreulia swored imgvar koSmarul samoqalaqo omSi,<br />

romelsac cnobili ingliseli politikis filosofosi Tomas hobsi meCvidmete<br />

saukuneSi moiazrebda rogorc `yvelas oms yvelas winaaRmdeg~. amgvari<br />

saSineli winaswarmetyveleba realobad iqca iseT adgilebSi, rogoricaa<br />

yofili iugoslavia, avRaneTi, afrikis qveynebi (maT Soris somali, ruanda,<br />

kongo da siera­leone). imisaTvis, rom ukeTesad <strong>gavigoT</strong> is eqstremaluri<br />

sirT uleebi, romle bsac ganviTarebadi qveynebi awydebian, saWiroa ufro<br />

axlodan SevxedoT egreT wodebuli `mesame samyaros~ (termini, romelic kvlav<br />

moxerxebulia, magram drois Se saferisi aRaraa) politikur konteqsts.<br />

ganviTarebadi qveynebis klasifikacia<br />

adamianebi pirobiT aRniSvnebs an Jargonebs, rogorc semantikur instruments,<br />

yoveldRiur saubrebSi xSirad iyeneben. amasTan, es terminebi banalurobis<br />

elfers iZens, xSirad maTi gamoyeneba sasargeblo ar aris. swored<br />

amgvar Se mTxvevasTan gvaqvs saqme ganviTarebadi qveynebis `mesame samyarod~<br />

moxseniebisas. es termini civi omis dros popularuli klasifikaciis sqemidan<br />

momdinareobs, rodesac pirveli samyaro Crdilo­amerikis, dasavleT


ganviTarebadi qveynebi<br />

269<br />

evropis, iaponiis, avstraliis da axali zelandiis mowinave industriuli<br />

demokratiebisagan Sed geboda, xolo meore samyaro komunistur qveynebs<br />

aerTianebda da moicavda yofil sabWoTa kavSirs, mis satelitur qveynebs<br />

centralur da aRmosav leT evropaSi, sxvadasxva komunistur saxelmwifoebs<br />

aziaSi, kubasa da CineTs. yvela sxva danarCeni qveyana, romelic arc<br />

ekonomikurad ganviTarebuli da arc komunisturi iyo, mesame samyarod<br />

iwodeboda. asea Tu ise, komunizmis kraxisa da yofil komunistur saxelmwifoebSi<br />

transformaciis dawyebis Sedegad (ix. Ta vi VII) mesame samyaros<br />

cnebas azri daekarga _ Tuki meore samyaro gaqra, mesame rogor iarsebebs<br />

(Tu mesame samyarom meoris adgili daikava maSin, roca meore jerac ar Serwymia<br />

pirvels?). termini kvlav gamoiyeneba, Tumca ukve iSviaTad.<br />

ganviTarebad qveynebs `samxreTsac~ uwodebdnen, rac ekvatoris CrdiloeTiT<br />

mdebare ganviTarebul industriul qveynebsa da samxreTis naklebad ganviTarebul<br />

qveynebs Soris udides uTanasworobas asaxavs. zogierT damkvirvebels<br />

miaCnia, rom CrdiloeTis mdidari erebi ekonomikur eqspluatacias<br />

uweven samxreTis Rarib erebs, rasac `CrdiloeTisa da samxreTis~ konfliqtsac<br />

ki uwodeben. amgvari kategorizacia damabnevelia. `CrdiloeTad da<br />

samxreTad~ dayofis sityva­sityviT ganmarteba gulisxmobs ara marto samxre­<br />

Tis ekonomikurad Rarib qveynebs, aramed agreTve avstraliasa da axal zelandiasac<br />

_ or qveyanas, romlebic aSkarad igive kategorias miekuTvnebian,<br />

rasac dasa vleT evropis mdidari liberaluri demokratiebi. erovnuli<br />

simdidris, politikuri institutebis da saerTaSoriso statusis mixedviT,<br />

iseTi gans x vavebu li qveynebi, rogorebicaa saudis arabeTi, samxreT<br />

afrika da brazilia ar Seesabamebian CrdiloeTis da samxreTis paradigmas.<br />

aseve samxreTi korea, taivani, honkongi da singapuric.<br />

Cven vuyurebT ganviTarebad samyaros da gviCndeba kiTxva `vin?~. romelia<br />

im samyaros qveynebi, romelic ganviTarebis sirTuleebs gadis? sinamdvileSi,<br />

yvela qveyana an viTardeba, an ingreva. is, rac zogadad termin `ganviTarebad<br />

qveynebSi~ igulisxmeba, aris Semdegi: msoflios xalxTa (erTa)<br />

umetesobas ara aqvs ganaTlebis, dasaqmebis, dasvenebis, mogzaurobis an<br />

Warbi moxmarebis saSualeba, rac dasavleT evropis qveynebisTvisaa damaxasiaTebeli<br />

(ara marto dasavleTis, aramed iaponiis, avstraliis, axali zelandiisa<br />

da ramodenime sxva qveynisTvisac). ufro metic, mravali qveyana<br />

ver daikvexnis kargi mTavrobiT, anu pasuxismgeblobis mqone, stabiluri<br />

da sufTa (arakorumpirebuli) mTavrobiT. Sedegad, rodesac vambobT, rom<br />

qveyana viTardeba, vgulisxmobT, rom is jer araa WeSmaritad modernizebuli<br />

(dasavleTis qveynebis analogiurad) da vvaraudobT, rom rodesac (Tu) es<br />

qveynebi ganviTardebian, isini ufro da ufro me tad daemsgavsebian SeerTebul<br />

Statebs (urbanizaciis, sekularizaciis, materializmisa da teqnologiebze<br />

damokidebulebis TvalsazrisiT).<br />

ganviTarebadi qveynebis Seswavla<br />

ganviTarebadi qveynebis martivad ganzogadeba SeuZlebeli Tu ara, Zalze<br />

rTulia. ar arsebobs im qveynebis kategoriebad dayofis advili gza, romle­


270 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

bic dedamiwis zedapiris TiTqmis naxevars faraven da msoflios mosaxleobis<br />

daaxloebiT 60 procents Seadgenen 1 (ix. cxrili 8­1). uxeSad rom vTqvaT,<br />

dedamiwaze arsebuli 190 qveynidan 115­s SeiZleba ganviTarebadi ewodos;<br />

amaTgan mTeli 40% saharis samxreTiT mdebare afrikaze modis; TiTqmis 25%<br />

laTinur amerikaze, xolo danarCeni sruliad Tanabrad nawildeba aziis,<br />

wynari okeanis auzis da arabuli samyaros qveynebze (axlo aRmosavleTi da<br />

CrdiloeT afrika). sinamdvileSi, mravalferovneba ganviTarebadi qveynebis<br />

erT­erTi umTavresi damaxasiaTebeli niSania. zogierTi maTgani uzarmazaria<br />

_ braziliis teritoria sam milion kvadratul kilometrs Seadgens (ufro<br />

didia, vidre kontinenturi SeerTebuli Statebi), xolo mosaxleoba ki _ 160<br />

milions; indoeTSi ki milion kvadratul kilometrze mcxovrebi mosaxleoba<br />

miliards aWarbebs.<br />

es gigantebi kontrastulad gansxvavdebian iseTi Zalian patara kunZu li­<br />

saxelmwifoebisagan, rogoricaa barbadosi (teritoria 166 kvadratuli<br />

ki lometri; mosaxleoba 252 aTasi) karibis zRvaSi; kiribati (teritoria<br />

266 kvadratuli kilometri; mosaxleoba 61 aTasi) wynar okeaneSi. wynari<br />

okeanis kunZuli nauru albaT yvelaze `juja~ saxelmwifos prizs miiRebda.<br />

aq 8000 adamiani cxovrobs aT kvadratul kilometrze. nauru SeiZleba<br />

pataraa, magram ara Raribi: fosforis eqsportiT erT sul mosaxleze misi<br />

yovelwliuri Semosavali 20.000 dolars aWarbebs.<br />

nauru ganviTarebad samyaroSi gamonaklisia _ aq, zogadad, siRaribe<br />

batonobs. gan viTarebadi ekonomikebis umetesoba jer kidev uSualod aris<br />

damokidebuli soflis meurneobaze. mxolod ramodenime maTganis ekonomika<br />

eyrdnoba mineralur resursebs, ZiriTadad sparseTis yuris navTobiT mdidari<br />

qveynebi (bahreini, quveiTi, omani, saudis arabeTi da arabeTis gaer­<br />

Tianebuli saamiroebi).<br />

mcire gamonaklisis garda, ganviTarebad qveynebze modis msoflios<br />

mosaxleobis zrdis udidesi tempi (msoflios mosaxleobis yovelwliuri<br />

zrdis tempi daaxloebiT 1.48%­ia; am tempiT, igi ormocdarva weliwadSi<br />

gaormagdeba). mosaxleobis mkveTri zrda ekonomikur, socialur da politikur<br />

struqturebs SeiZleba uzarmazar tvirTad daawves da xeli SeuSalos<br />

maT ganviTarebas.<br />

Sedarebebi xSirad siurprizebs gvTavazobs. magaliTisaTvis, meqsikis<br />

mosaxleoba daaxloebiT iseTive siswrafiT izrdeba, rogorc indoeTisa.<br />

aziaSi, romelic msoflioSi yvelaze mWidrod dasaxlebuli regionia,<br />

msoflios mosaxleobis daaxloebiT 60 procenti cxovrobs, magram mxolod<br />

misi teritori is 18 procentze. aziisa da egviptis garda, romlis mosaxleobac<br />

mdinare nilosis gaswvrivaa gansaxlebuli, mosaxleobis simWidrove<br />

ganviTarebad qveynebSi SedarebiT dabalia. afrikis mosaxleobis saSualo<br />

simWidrove mxolod 24 adamiania kvadratul kilometrze, gansxvavebiT indoeTisa<br />

(sadac es maCvenebeli 296­ia) da singapurisagan (5571). israelSi mosaxleobis<br />

zustad iseTive simWidro vea, rogorc indoeTSi, Tumca israeli<br />

jer kidev miesalmeba emigrantebs. amas gar da, amgvari cifrebi ar iTvaliswinebs<br />

im faqts, teritoriis ra nawilia sacxov reblad vargisi (magali­<br />

Tad, urbanizaciis SemTxvevaSi). aRsaniSnavia, rom afrikas SedarebiT Ymeti


ganviTarebadi qveynebi<br />

271<br />

saxnav­saTesi miwa aqvs erT sul mosaxleze, vidre nebismier sxva ganviTarebad<br />

regions. amavdroulad, mosaxleobis zrdis tempi saharis mimdebare afrikis<br />

qveynebSi (maT Soris somali, uganda, kongo, nigeria, angola da burkina­faso)<br />

erT­erTi yvelaze maRalia. msoflioSi yvelaze swrafad mzardi mosaxleoba<br />

mdinare iordanes dasavleT sanapirosa da Razas seqtoris israelis mier<br />

okupirebul teritoriebzea; iemeni da avRaneTi, Sesabamisad, meore da mesame<br />

adgilebzea. mTlianobaSi, islamuri da arabuli mosaxleoba demografiuli<br />

afeTqebis msgavss ganicdis. muslimTAa raodenoba CrdiloeT afrikaSi, axlo<br />

aRmosavleTsa da samxreT aziis qveregionSi, zogierTi gamoTvlis mixedviT,<br />

1,5 miliards uaxlovdeba.<br />

gasaTvaliswinebelia, rom ekonomikuri socialuri da politikuri ganviTareba<br />

mxolod ganviTarebad qveynebSi ar xdeba. marTlac, erTdrouli<br />

ganvi Tareba da daRmasvla mTeli msofliosTvisaa damaxasiaTebeli _ arcerTi<br />

maTgani ar aris statikuri. magram ganviTareba araTanabrad xdeba;<br />

zogierTi eri, rogoricaa avRaneTi, bangladeSi, burundi, Cadi, kongo, eritrea,<br />

eTiopia, gvinea­bisau, mali, malavi, mianma, ruanda, siera­leone, somali<br />

da sudani, uaRresad Raribi da gaWirvebulia (yuradReba miaqcieT, am<br />

RaribTa Soris uRari bes qveyanaTa CamonaTvalSi ramdeni mdebareobs saharis<br />

samxreTiT mdebare afrikaSi). es globaluri uTanasworoba konfliqtebisa<br />

da Zaladobis potenciuri wyaroa, iseve, rogorc ufro maRali kategoriis<br />

moraluri sakiTxi.<br />

ratom arian Raribi qveynebi Raribebi? ganicdian Tu ara isini resurse bis<br />

naklebobas? iqneb es bunebis sastiki xumrobaa? iqneb, dasavleTia damnaSave (kolonializmi<br />

da neokolonializmi)? es kiTxvebi Semdeg TavebSia ganxiluli.<br />

kolonializmis memkvidreoba<br />

gaerTianebuli erebis orgnizaciis dRevandel wevrTagan 1800 wels mxo ­<br />

lod 23 qveyana iyo damoukidebeli. am saxelmwifoTa naxevarze meti evropaSia;<br />

sias avRaneTi, CineTi, eTiopia, iaponia, irani, nepali, omani, ruseTi,<br />

tailan di, TurqeTi da SeerTebuli Statebi agvirgvinebs 2 . mas Semdeg damoukidebel<br />

sa xelmwifoTa ricxvi rvajer (da ufro metadac) gaizarda. meore<br />

msoflio omi (1945­1949) warmoadgenda mijnas, vinaidan man evropuli koloniuri<br />

imperiebi swraf daSlamde miiyvana. dRes arsebuli qveynebis naxevarze<br />

meti ukanaskneli sami aTwleulis manZilze warmoiSva da maTi umravlesoba<br />

SeiZleba ganviTarebad qveynad CaiTvalos.<br />

sabWoTa kavSiris daSlam uSualod gamoiwvia axali damoukidebeli saxelmwifoebis<br />

Seqmna aRmosavleT evropaSi, samxreT kavkasiasa da centralur<br />

azia Si. meore talRa zogierTi ukve damoukidebeli saxelmwifos dezintegraciis<br />

an dayofis Sedegad warmoiqmna (magaliTad Cexoslovakia da iugoslavia).<br />

1994 wlisT vis, dezintegraciis procesis Sedegad daaxloebiT 25 axali<br />

damoukidebeli saxel mwifo Seiqmna. 3 saukuneebis manZilze evropis zesaxelmwifoebi<br />

msoflios uSo res kuTxeebSi ganlagebuli, susti da teqnologiurad<br />

naklebad ganviTarebu li xalxebisa da teritoriebis koloniur mpyrob­


272 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

elobaSi, marTvasa da gamgebloba Si ejibrebodnen erTmaneTs. es koloniuri<br />

samflobeloebi ara mxo lod prestiJis, aramed (rac ufro mniSvnelovania)<br />

ekonomikuri upirate sobis wyarosac warmo adgenda. mizezTa da mizezTa gamo<br />

afrika kolonizaciisaTvis gansakuTrebiT xelsayreli iyo da evropulma Zalebmac<br />

mecxramete saukunis bolomde faqtobri vad mTeli afrika dainawiles<br />

da miiTvises. meoce saukunis dasawyisisaTvis britaneTi, safrangeTi, belgia,<br />

germania, portugalia, holandia, italia da espaneTi (ise ve, rogorc Turqe­<br />

Ti) kolonializmis an imperializmis erTgulni iyvnen. saxe lis miuxedavad, es<br />

evrocentruli sistema adgilobrivi afrikeli, azieli da laTinoamerikeli<br />

xalxis TvalSi `fermkrTali ucxoelebis~ mier daqvemdebarebisa da eqsploataciisa<br />

sinonimad iqca.<br />

arsebobs azrTa sxvadasxvaoba imasTan dakavSirebiT, rom kolonializmi<br />

sxva araferi iyo, Tu ara evropelebis batonoba adgilobriv xalxze da rom<br />

igi efuZneboda rasobrivi upiratesobisa da religiuri swrafvebis Ria da<br />

dafa rul warmodgenebs. asea Tu ise, kolonizatorTa Zalebis mier gamoyenebul<br />

meTodeb sa da saSualebebs Soris udidesi gansxvaveba arsebobda. magaliTad,<br />

britanuli midgoma xazs usvamda kanonis uzenaesobas da bevrad ufro rbili<br />

iyo, vidre espanu ri koloniuri mmarTveloba, romelic sisastikiT gamoirCeoda.<br />

portugalielebi da frangebi cdilobdnen koloniuri xalxebis asimilirebas<br />

(magaliTad, frangebi alJirelebs erovnul sakanonmdeblo organoSi da<br />

nacionalur kabinetSi adgilebiT ajildovebdnen), maSin roca holandielebi<br />

nebas rTavdnen adgilobriv mmarTvelebs Zalaufleba SeenarCunebinaT. britaneTi<br />

orive am strategias misdevda, iTvaliswinebda ra adgilobrivi avtoritetebis<br />

Sexedulebebs, raTa maT SeenarCunebinaT samarTlianoba da wesrigi<br />

da, amave dros, adgilobrivi mosaxleo bis niWier warmomadgenlebs sajaro administraciaSi<br />

karieris gakeTebis, britanul skolebsa da universitetebSi<br />

swavlis saSualebas aZlevda. 4<br />

miuxedavad amisa, koloniuri xalxebis umravlesobisaTvis Semzaravi iyo<br />

imis gaazreba, rom Soreuli qveynis mier xar marTuli. maT sabolood, Ziri­<br />

TaAdad, Zaladobis mravali formis gamoyenebiT moipoves damoukidebloba.<br />

indoeTSi mahaTma gandi waruZRva araZaladobrivi winaaRmdegobis saerToerovnul<br />

kampanias (satiagraha) ­ es meTodi, romelsac agreTve samoqalaqo<br />

daumorCileblobas uwodebdnen, mogvianebiT, 1960­ian wlebSi martin luTer<br />

king umcrosis, SeerTebul StatebSi adamianis uflebaTa moZraobis didi<br />

lideris mier iqna ga moyenebuli (sainteresoa, rom orive, gandic da kingic,<br />

mokles).<br />

kolonializmis saboloo memkvidreoba winaaRmdegobrivi rCeba. pozitiuri<br />

mniSvneloba aqvs evropelebis mier modernizaciis zogierTi elementis<br />

gavrcelebas, rac jandacvis (saavadmyofoebi), ganaTlebis (skolebi) da<br />

transportis (gzebi) umniSvnelo gaumjobesebas gulisxmobs. miuxedavad<br />

amisa, am cv lilebaTa gavlena xSirad sakmaod SezRuduli iyo da ekonomikuri<br />

da politikuri TviTkmarobis, agreTve cxovrebis tradiciuli gzebis<br />

xarjze xdeboda. amasTan, nebismieri mogeba danakargebTan mimarTebaSi<br />

izomeba. danakargebi ki Zalian didia: Seuracxyofa, Cagvra, avadmyofobebi<br />

(evropelebis mier gavrcelebuli epidemiuri daavadebebi, romelsac adgi­


ganviTarebadi qveynebi<br />

273<br />

lobrivi mosaxleoba ewireboda), _ es yvelaferi koloniur mmarTvelobas<br />

ukavSirdeba. 5<br />

sadavo xdeba iseTi SemTxvevebic, rodesac ganviTarebadi qveynebi damoukideblobis<br />

mopovebis Semdegac mdidari dasavluri qveynebis eqsploataci<br />

is qveS rCebian. magaliTisTvis, e.w. damokidebulebis Teoretikosebi amtkicebd<br />

nen, rom ganuviTarebloba araa bunebrivi movlena, igi dasavluri<br />

eqsploataciis Sedegia. isini askvnian, rom jer bunebrivi resursebis iafad<br />

miRebiT, Sem deg ki samecniero da teqnologiuri miRwevebis gamoyenebiT<br />

am resursebis ZviradRirebul produqtebad gardaqmniT industriulma<br />

qveynebma ara marto eqs ploatacia gauwies ganviTarebad qveynebs, aramed<br />

yvelaferi gaakeTes imisaT vis, rom isini sustebad da Raribebad darCeniliyvnen.<br />

sxva mkvlevarebi uaryofen am mosazrebas da ganviTarebadi qveynebis<br />

mZime mdgomareobis mizezad iseT endemur faqtorebs miiCneven, rogorebicaa<br />

klimati da bunebrivi resursebi, saxnav­saTesi miwa, mosaxleobis ricxovnoba<br />

da misi zrda, epidemiebi, eTnikuri winaaRmdegobebi da Rirebulebebi.<br />

kolonializmis Sedegebi Tanamedrove msoflioSic gvxvdeba. koloniuri<br />

imperiebi manamde arsebuli eTnikuri identobebis, teritoriuli saz­<br />

Rvrebisa da adgilobrivi mosaxleobis loialurobis gaTvaliswinebis gareSe<br />

Seiqmna. rodesac evropulma Zalebma ukan daixies, maT warmoSves uazro,<br />

axali, naglej­nagleji saxelmwifoebi, romelTa sazRvrebic sruliad gauazrebeli<br />

iyo, vinaidan isini tradiciul religiebs, eTnosebs da tomobriv­teritoriul<br />

xazebs kveTdnen. mosalodnelma Sedegmac ar daayovna: qroniku li<br />

politikuri arastabiluroba, gadatrialebebi, revoluciebi, samoqalaqo<br />

omebi da TviT genocidic ki. kolonializmis am mware memkvidreobam gasul<br />

wlebSi mravali ganviTarebadi saxelmwifo daRupa, maT Soris angola, burundi,<br />

kamboja (yofili kampuCia), kongo (yofili zairi), eTiopia, liberia,<br />

nigeria, ruanda, siera­leona da Sri­lanka.<br />

politikuri ganviTareba: oTxi sirTule<br />

qveynebi, romlebic modernizaciis strategiebs misdeven, cdiloben daafuZnon<br />

stabiluri mTavroba; uzrunvelyon sajaro momsaxureba (policia,<br />

sa xanZro samsaxuri, ganaTleba, jandacva da sanitaruli pirobebi); daamkvidron<br />

samarTlebrivi sistema (kanonebi da sasamarTloebi). es elementebi<br />

politikuri ganviTarebis minimaluri da socialuri da ekonomikuri<br />

progresis winapirobaa. Tumca, am miznebis miRweva, farTod gavrcelebuli<br />

korufciis, siRaribis, gaunaTleblobis da uTanxmoebis pirobebSi, imgvar<br />

sirTuled iqceva, romelsac Zalian cota ganviTarebadi saxelmwifo Tu<br />

arTmevs Tavs.<br />

vinaidan ganviTarebis procesi TavisTavad ryevebiT xasiaTdeba, mravali<br />

ganviTarebadi saxelmwifos mTavroba xSirad qronikulad arastabiluria.<br />

es mTavrobebi TiTqmis yovelTvis avtoritarulia, midrekilia gadatrialebebisaken<br />

da krizisebiTaa garemoculi. ganviTarebadi qveynebis winaSe,<br />

rogorc wesi, oTxi fundamenturi sirTulea: eris Camoyalibeba, saxelmwifos<br />

mSenebloba, monawileoba (CarTuloba) da gadanawileba. 6


274 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

am sirTuleTagan umTavresi eris mSeneblobaa, procesi, romlis Sedegadac<br />

mocemuli teritoriis yvela macxovrebeli, miuxedavad TiToeuli<br />

maTganis eTnikuri, tomobrivi, religiuri an lingvisturi gansxavebebulobisa,<br />

sakuTari Tavis identificirebas saxelmwifos simboloebTan da institutebTan<br />

axdens da saerTo bedis gancdas iziarebs. Teoriulad, erovnulobis<br />

axali gancda, rasac axali eri hqvia, procesis bolos yalibdeba. magram,<br />

praqtikulad, ganviTarebadi qveynebisaTvis damaxasiaTebeli, udidesi mravalferovnebis<br />

gamo es mizani uaRresad rTulad miRwevadi rCeba.<br />

zogierTi ganviTarebadi qveyana ver gaumklavda am sirTules, rasac Sedegad<br />

mtanjveli samoqalaqo omebi da zogi qveynis daSlac ki mohyva. aseTi qveynis magaliTebia<br />

pakistani (bangladeSi 1971 wlamde aRmosavleT pakistani iyo) da kongo<br />

(yofili zairi). samoqalaqo omebma gaaCanaga agreTve nigeriis, Cadis, angolis,<br />

ruandas da somalis sazogadoebebi _ da es mxolod mcire CamonaTvalia.<br />

xSirad politikuri liderebi Sida dapirispirebebisaken am gamaognebel<br />

mid rekilebas kolonializmsa da imperializms abraleben. aseve, xSirad damoukideblobisaTvis<br />

brZola TavisTavad xdeba saerTo mizeziT axali eris<br />

ga erTianebis saSualeba. droSebi, aRlumebi da TviT erovnuli aviaxazebic ki<br />

(romelic SeiZleba mxolod erTi an ori samgzavro TviTmfrinavisagan Sedgebodes,<br />

romelsac zed qveynis saxeli da ferebi eqneba gamoxatuli) SeiZleba<br />

erovnuli identobis grZnobis gaCenas exmarebodes. mezobeli saxelmwifoebisa<br />

gan momdinare safrTxe _ realuri, moCvenebiTi Tu gamogonili _ SeiZleba<br />

agreTve sasargeblo aRmoCndes. dabolos, qarizmatuli erovnuli lideris<br />

arseboba erT­erTi umniSvnelovanesi cvladia. sagulisxmo magaliTebia egvipteli<br />

gamal abdel naseri (romelic qveyanas1954 wlidan 1970 wlamde mar­<br />

Tavda), keniis jomo keniata (1963­1978), indoeTis javaharlal neru (1947­64),<br />

indonezie li axmed sukarno (1949­65) da libieli muamar kadafi, romelic kvlav<br />

xelisufle baSia.<br />

politikuri ganviTarebis kidev erTi mniSvnelovani aspeqtia saxelmwifos<br />

mSenebloba _ politikuri institutebis Seqmna, kerZod ki centraluri<br />

mTavrobisa, romelic mTel sazogadoebaze SeZlebs Zalauflebis ganxorcielebas.<br />

politikuri SeRwevis es tipi iseTi saSualebebiT, rogoricaa infrastruqturis<br />

Seqmna (gzebi, xidebi, satelefono xazebi) xels uwyobs integrirebuli<br />

erovnuli ekonomikisaTvis aucilebel ekonomikur ganviTarebasa<br />

da sazogadoebriv erTobas. amgvari infrastruqturis Seqmnis dasafinanseblad<br />

mTavrobas, ro gorc minimumi, gadasaxadebis daweseba da Segroveba unda<br />

SeeZlos (efeqtiani mTavro bis maxasiaTebeli). magram ganviTarebadi qveynebis<br />

mTavrobebs xSirad ar SeuZliaT gadasaxadebisagan adekvaturi Semosavlebis<br />

miReba im martivi mizezis gamo, rom dasabegri araferia (an arasakmarisadaa).<br />

esaa `mojadoebuli wre~, romlisagan Tavis daRwevac mxolod ucxouri kapitalis<br />

SemodinebiT SeiZleba (vaWroba, daxmareba da, rac mTavaria, investiciebi).<br />

magram ucxouri investiciebi (gare cvladi) damokidebulia politikur<br />

stabilurobaze (Sida cvladi). ganviTarebad qveynebSi `mojadoebul wreTa~<br />

yvela saxeoba gvxvdeba.<br />

kidev erTi sirTule, romlis winaSe ganviTarebadi qveynebi jer kidev<br />

dganan, monawileobaa. imisaTvis, rom axali sazogadoebebi ekonomikurad


ganviTarebadi qveynebi<br />

275<br />

gaizardos da ayvavdes, xalxi ganviTarebis procesSi aqtiurad unda iyos<br />

Cabmuli. ganviTarebis nebismieri, kargad gaazrebuli strategiis aucilebeli<br />

Semadgeneli nawilia xalxis mobilizeba, sazogadoebis erTi konkretuli<br />

mimarTulebiT wasayvanad. magram mobilizacia politikur dilemas<br />

aCens: vinaidan mobilizebuli xalxi ufro aqtiuradaa Cabmuli <strong>politika</strong>Si<br />

da ganicdis mTavrobis (karg an cud) zegavlenas, is mmarTvelis arCevasa da<br />

mmarTvelobis formis gansazRvraSi ufro meti xmis uflebas iTxovs. Tuki<br />

monawileobis saxalxo moTxovna win uswrebs institutebis ganviTarebasa da<br />

mTavrobis SesaZleblobas _ moaxdinos pozitiuri reagireba, saxelmwifos<br />

epizoduri da qronikuli arastabilurobis seriozuli safrTxe daemuqreba.<br />

aqedan gamomdinare, monawileobis gamowvevaa: rogor iqnes gamoyenebuli saxalxo<br />

energia ise, rom ar amoZravdnen politikuri dezinteg raciisa da revoluciis<br />

Zalebi.<br />

azriani monawileoba politikur organizacias saWiroebs. agrarul sazogadoebebSi<br />

saxalxo monawileobis manadme arsebuli modelebi xSirad naTesaur<br />

kavSirebsa da (gansakuTrebiT aziaSi) patron-klientelur urTier-<br />

Tobebzea dafuZnebuli. am ukanasknelSi, `patronebi~ gavleniani figurebia,<br />

romle bic TavianT statuss, simdidresa da politikur kavSirebs erovnul da<br />

provinciul doneebze iyeneben, raTa uzrunvelyon materialuri sargebeli`<br />

klientebisTvis~ (samsaxurebi, skolebi, gzebi da a.S). sapasuxod, `klientebi~<br />

mxars uWeren `patronebs~, rac am ukanasknelT politikuri saqmianobisaTvis<br />

esaWiroebaT. amgvar damokidebulebaSi igulisxmeba loialuri mxardaWera,<br />

fizikuri dacva, naturaluri gadaxda (magaliTad, moxaliseTa Sroma), da<br />

saarCevno xmebi. vinaidan socialuri sistema ierarqiulia, erT doneze `patronebi~<br />

meore doneze `klientebi~ arian. ganviTarebas ki iwvevs urTierTdakavSirebuli<br />

personaluri loialurobis CaxlarTuli qseli, rac naTesaur,<br />

kulturul an geografiul kavSirebs efuZneba. amgvarad, iqmneba eqskluziuri<br />

interesTa jgufebi, romelTa meSveobiTac politikuri moTxovne ­bi,<br />

instruqciebi da gadawyvetilebebi SeiZleba gadaicemodes rogorc vertikalurad,<br />

aseve horizontaluradac. `patron­klienteluri~ urTierTobebis<br />

eqskluziuri da partikularuli xasiaTidan gamomdinare, viTardeba qselebis<br />

sistema, romelSic TiToeuli qseli ayalibebs daxarisxebis politikur `meqanizms~.<br />

am struqturaTagan Tanamedrove politikuri sistemis prototipi<br />

SeiZleba Seiqmnas (Tumca, dasavleTis samarTlebrivi politikuri kulturisgan<br />

sapirispiro principebze dafuZnebuli).<br />

meoTxe miSvnelovani sirTule ganviTarebadi qveynebis mTavrobebisaTvis<br />

aris gadanawileba _ imis uzrunvelyofa, rom ar moxdes simdidris, sakuTrebisa<br />

da Zalauflebis zedmeti koncentrireba, rac xSirad axasiaTebs<br />

tradiciul da gardamaval sazogadoebebs. resursebis amgvar zedmet koncentrirebas<br />

usamarTlobis gancdis gavrceleba da masiuri amboxebis gamowveva<br />

SeuZlia (ix. Tavi XIV). usamarTlobis amgvari gancda xSirad dakavSirebulia<br />

grZnobasTan, rom sazo gadoebrivi sikeTeebi usamarTlodaa ganawilebuli<br />

(mdidrebi eqspluatacias uweven Raribebs) da rom revolucia realuri cvlilebebis<br />

moxdenis erTaderTi gzaa. marqsistuli Teoriisa da ideologiis<br />

gavlena xSirad igrZnoba ara mxo lod komunistur CineTsa da vietnamSi, ar­


276 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

amed agreTve iseT Soreul da mou lodnel adgilebSi, rogorebicaa iemeni,<br />

angola, eTiopia, kamboja, laosi, indonezia, filipinebi, Cile, kuba, nikaragua,<br />

el salvadori da kolumbia (es grZeli CamonaTvalic ki arasrulia).<br />

mTavrobebi gadanawilebis gamowvevas zogjer miwis reformis meSveobiT<br />

pasuxoben. amis Semdgom isini axdenen sagadasaxado tvirTis koreqtirebas<br />

da SeiZleba TviT socialuri keTildReobis kanonmdeblobac ki aamoqmedon.<br />

magram amgvari nabijebi damokidebulia ekonomikuri warmatebis maCveneblebze,<br />

romlebic yofil koloniebs xSirad ar wyalobs.<br />

demokratia da ganviTarebadi qveynebi<br />

rogorc vnaxeT, politikur ganviTarebas ufro farTo politikuri mo nawileobisken<br />

mivyavarT. magram moiTxovs ki igi xelisuflebis demokrati ul<br />

formas? sxva sityvebiT rom vTqvaT, ganviTareba da konstituciuri demokratia<br />

aucileblad moiTxovs erTmaneTs Tu ara? aris Tu ara demokratiuli<br />

xelisuf leba politikuri ganviTarebis TavisTavadi niSani? rogorc III TavSi<br />

aRvniSneT, pasuxismgeblobis grZnoba konstituciuri demokratiis Tvisebaa.<br />

Tumca demokratiuli saxelmwifoebi mainc SezRudulebi arian zogierT<br />

uflebasTan, wesTan, kanonTan da, rasakvirvelia, sazogadoebriv azrTan dakavSirebul<br />

qme debaSi. ase rom, demokratiis da ganviTarebis Tanaarseboba<br />

xSirad advili ar aris.<br />

ganviTarebadi qveynebis umravlesobaSi xelisufleba arc demokratiu ­<br />

lad aris arCeuli da arc samoqalaqo Tavisuflebebis Tavgadakluli damcvelia.<br />

Camoyalibebis procesSi myofi erebis umravlesobas samxedroebi marTaven<br />

an akontroleben. samoqalaqo xelisuflebebi ki, rogorc wesi, avtoritarulia<br />

da (damfuZnebeli) mama­marCenalis iseTi figuris garSemoa Semokrebili,<br />

rogorebic iyvnen jomo keniata (kenia), joSua (kvame) nkruma (gana), gamal abdel<br />

naseri (egvipte), javaharlal neru (indoeTi) da axmed sukarno (indonezia).<br />

dasavleli damkvirveblebisaTvis damaxasiaTebeli tendenciis mixed viT<br />

demokratia politikuri ganviTarebis niSnad aRiqmeba. demokratiul saxelmwifo<br />

Ta umravlesoba ganviTarebuli eria, Tumca ara yvela; arc yvela ganviTarebuli<br />

eria aucileblad demokratiuli, Tumca umravlesoba aris. magram faqti<br />

saxezea _ warmomadgenlobiTi demokratia erT­erTia im mraval maxasiaTebels<br />

Soris, romlebic politikurad ganviTarebul qveynebSi xSirad gvxvdeba.<br />

demokratiis korelatebi<br />

stabiluri xelisuflebis Camoyalibeba, romelsac efeqtiani marTva See­<br />

Zleba, advili amocana ar aris. demokratiuli xelisuflebis Camoyalibeba<br />

gansakuTrebiT garTulebulia im sazogadoebebSi, romlebic modernizaciis<br />

gamowvevebs waawydnen. imisaTvis, rom sicocxlisunariani iyos, demokratia<br />

garkveuli mniSvnelovani maxasiaTeblebis arsebobas moiTxovs. ganviTarebadi<br />

eris mier demokratiis miRwevis potencialis gazomvis erT­erT gzas war­


ganviTarebadi qveynebi<br />

277<br />

moadgens demokratiis korelatebze (dakavSirebul cnebebze) fokusireba.<br />

sadac es korelatebi yvelaze didi ricxviTi mniSvnelobiTa da sididiT arsebobs,<br />

iq demokratiis albaToba yvela ­ze didia; da piriqiT, sadac maTi seriozuli<br />

naklebobaa, iq demokratias warma­te bis yvelaze mcire Sansi aqvs. 7<br />

ekonomikuri korelatebi albaT yvelaze mniSvnelovania:<br />

. erovnuli simdidre. keTildReoba zogadad kavSirSia demokratiasTan.<br />

siRaribe ki, piriqiT, demokratias xels ar uwyobs. magram<br />

Tu demokratia is fufunebaa, romelic Raribi erebisTvis<br />

araa gankuTvnili, rogor avxsnaT indoeTis SemTxveva, romelic<br />

damoukideblobis mopovebis Semdeg demokratiuli, metismetad<br />

mravalferovani da Zalian Raribia?<br />

. sabazro an Sereuli ekonomika. sabazro ekonomika iTvaliswinebs<br />

warmoebis da ganawilebis faqtorebis rogorc kerZo, aseve saxelmwifo<br />

sakuTrebas. aseTi tipis ekonomikur sistemaSi mosaxerxebelia<br />

sabazro ekonomikis elementebis Serwyma sxvadasxva<br />

formis da xarisxis saxelmwifoebriv intervenciasTan. yvelaze<br />

mTavari is aris, rom aseT sistemaSi ekonomikuri gadawyvetilebebi,<br />

romlebic produqciis da momsaxurebis warmoebas da ganawilebas<br />

exeba, mTlianad kerZo mesakuTreebis da momxmareblebis<br />

mier miiReba. msgavs gadawyvetilebebSi farTo masStabis<br />

centralizebuli saxelmwifoebrivi dagegmareba araviTar rols<br />

ar TamaSobs. . saSualo fena. es korelati ufro sazogadoebaze simdidris gadanawilebas<br />

usvams xazs, vidre mis zogad uTanasworo ganawilebas.<br />

socialur fenebs Soris mkveTri gansxvavebebi xels ar uwyobs<br />

demokratiis stabilurobas.<br />

politikuri korelatebia:<br />

. komunikaciis Tavisufleba. demokratia moiTxovs gamWvirvalobas<br />

(mxolod ukiduresad aucilebeli informacia unda iyos<br />

gasaidumloebuli). amdenad, gansxvavebuli Sexedulebebis Tavisufali<br />

gaSuqeba, presis Tavisufleba da informaciis Tavisufali<br />

gacvla demokratiis mniSvnelovani korelatebia.amis<br />

sapirispirod, iq, sadac presaze cenzura xorcieldeba da Jurnalistebs<br />

emuqrebian an apatimreben, demokratiis ganviTareba<br />

SeuZlebelia.<br />

. stabiluri partiuli sistema. es politikuri korelati xazs usvams<br />

politikuri partiebis arsebobis saWiroebas, raTa moxdes<br />

sxvadasxva individTa da jgufebis interesebis reprezentacia.<br />

sistemis efeqtianobisaTvis aucilebelia erTze meti partiis<br />

arseboba; amavdroulad, TiToeul partias unda hqondes moq­


278 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

medebis Tavisufleba da ar unda ganicdides zewolas da muqaras<br />

saxelmwifos mxridan.<br />

. samoqalaqo kontroli samxedro seqtorze. vinaidan samxedro seqtori<br />

ganvi Tarebad saxelmwifoebSi xSirad miiswrafis Zalauflebisken,<br />

is samoqalaqo wesrigisTvis realur safrTxes warmoadgens.<br />

. Zlieri da damoukidebeli sasamarTlo xelisufleba. demokratiis<br />

efeqtianad funqcionirebisTvis aucilebelia samoqalaqo Tavisuflebebis<br />

da umciresobebis uflebebis dacva, rac, Tavis<br />

mxriv, Zlieri da damoukidebeli sasamarTlo sistemis arsebobazea<br />

damokidebuli. . politikuri da socialuri pluralizmi. miuxedavad imisa, rom<br />

qveynis SigniT mkveTrma politikurma da socialurma dayofam<br />

SeiZleba safrTxe Seuqmnas demokratiis ganviTarebas, xSirad<br />

miiCneva, rom gansxvavebuli politikuri jgufebi da nebayoflobiTi<br />

gaerTianebebi (profkavSirebi, savaWro samrewve lo<br />

gaerTianebebi, inteleqtualuri, saganmanaTleblo da religiuri<br />

dawese bu lebebi, amxanagobebi, samoqalaqo gaerTianebebi,<br />

romelTa mizania samoqalaqo ganaTlebis donis amaRleba da<br />

mTavrobis angariSvaldebulebis gazrda) warmomadgenlobiTi<br />

demokratiuli politikuri kompromisisaTvis legitimur da<br />

aucilebel safuZvels warmoadgens. 8<br />

ori yvelaze mniSvnelovani fsiqokulturuli korelati aris:<br />

. gansxvavebul individTa da jgufTa mimarT tolerantuloba. Tu<br />

gaviTvaliswinebT, rom demokratia moiTxovs sxvaTa uflebebis<br />

aRiarebas, socialuri da kulturuli gansxvavebebis pativiscema<br />

demokratiuli mTavrobis mniSnelo van korelats warmoadgens.<br />

SeuZlebelia demokratiis ganviTareba gavrcelebuli sazogadoebrivi<br />

undoblobis pirobebSi, romlis mizezi gamokveTili<br />

eTikuri, religiuri da traibaluri gansxvavebebia.<br />

. demokratiis mtkice rwmena. es korelati axnas ar saWiroebs:<br />

xalxs ver aiZu ­leb, rom Tavisufali iyos.<br />

bolo wyvili istoriuli, anu garemoebiTi korelatebisaa:<br />

. demokratiis adrindeli gamocdileba. zogierT saxelmwifos,<br />

magaliTad, Ci les, ekvadorsa da urugvais aqvsdemokratiuli<br />

mmarTvelobis gamocdileba. aq demokratiul xelisuflebas<br />

periodulad cvlidnen avtoritaruli mTavrobebi. im qveynebSi,<br />

sadac demokratiuli mmarTveloba sazogadoebis koleqti ur<br />

mexsierebaSia SemorCenili, demokratiis ganviTarebis albaToba<br />

sagrZnoblad izrdeba.<br />

. demokratiuli saxelmwifoebis mezobloba. mezobeli warmate­


ganviTarebadi qveynebi<br />

279<br />

buli qveynebis mmarTvelobis formebs dadebiTi gavlenis moxdena<br />

SeuZliaT. espaneTsa da portugaliais xSirad asaxleben im<br />

erebis magali Tad, romelTa politikur momavalze didi gavlena<br />

iqonia evropaSi warmatebuli demokratiuli saxelmwifoebis<br />

arsebobam.<br />

erTma politologma demokratiis korelatTa yovlismomcvel Teorias<br />

Za lauflebis resursebis ganawilebis Teoria uwoda. 9 es indeqsi moicavs eqvs<br />

specifikur korelats, romelTa mizania eris SigniT ekonomikuri da inteleqtualuri<br />

resursebis ganawilebis gazomva (am Teoriis mixedviT, rac ufro<br />

di dia gadanawileba, miT metia demokratiis ganviTarebis Sansi). erT­erTi<br />

aseTi sazomi damokidebulia urbanizaciis doneze. Teoriulad, rac ufro<br />

maRalia urba nizaciis done, miT ufro mravalferovania ekonomika, dasaqmebis<br />

SesaZleblobe bi da unar­Cvevebi da, Sesabamisad, adgili aqvs Semosavlebis<br />

ufro mravalfero van da farTo gadanawilebas. meore sazomi, romelic ekonomikuri<br />

resursebis sasurvel ganawilebasTan asocirdeba, damokidebulia<br />

saojaxo meurneobaTa procentze. ufro rTuli sazomebi zomaven araagraruli<br />

ekonomikis decentralizaciis dones. dabolos, inteleqtualuri<br />

resursebis ganawilebis gasazomad xdeba mosaxleobis ganaTlebis donisa da<br />

saganmanaTleblo dawesebulebebis raodenobrivi Sefaseba.<br />

demokratiuli strategiebi<br />

ganviTarebad qveynebSi demokratiuli mmarTvelobis danergva advil amocanas<br />

ar warmoadgens. ra strategia unda gamoiyenos demokratiuli tradiciis<br />

armqone saxelmwifom? am SekiTxvis aqtualobas 1990­iani wlebis dasawyisSi<br />

yofili komunisturi saxelmwifoebi awydebodnen. sakiTxavia, jer<br />

politikuri reformebi unda ganxorcieldes da mere unda moxdes ekonomikis<br />

restruqturizacia sabazro ekonomikad (`glastnostis~ pirveladobis<br />

modeli) Tu jer ekonomikuri reformebi unda ganxorcieldes (`perestroikis~<br />

pirveladobis modeli)? 10 erTi mxriv, yofili sabWoTa qveynebis<br />

magaliTi, romlebmac jer politikuri reformebi gaatares da ukidures<br />

socialur da ekonomikur siZneleebs waawydnen da, meore mxriv, meqsikis,<br />

Ciles, samxreT koreis, CineTis, taivanis, singapuris, tailandis da malaiziis<br />

SedarebiTi warmateba, rasac am qveynebma Tavdapirvelad ekonomikuri<br />

reformebis ganxorcielebiT miaRwies, amtkicebs, rom jer ekonomikuri reformebis<br />

gatareba unda moxdes. amis ori mTavari mizezi arsebobs: pirveli,<br />

ZiriTadi ekonomikuri moTxovnebis dakmayofileba mTvarobis ufro fundamentur<br />

valdebulebas warmoadgens, vidre politikuri Tavisuflebis uzrunvelyofa.<br />

Tu xalxi mSieri, avadmyofi da usaxlkaroa, samoqalaqo uflebebi<br />

mas saerTod ar ainteresebs. meorec, ekonomikis ganviTareba ufro<br />

adre axdens pozitiur gavlenas cxovrebis doneze, socialur momsaxurebaze,<br />

infrastruqturasa da ganaTlebis SesaZleblobeb ze, vidre politikuri<br />

struqturebis reformireba.


280 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

demokratia ganviTarebad qveynebSi:<br />

tendencia Tu iluzia?<br />

1974­1990 wlebSi samxreT da aRmosavleT evropis, laTinuri amerikis<br />

da aRmosavleT aziis ocdaaT saxelmwifoze meti avtoritarulidan demokratiul<br />

mmarTvelobaze gadavida. erT­erTma cnobilma mecnierma am movlenas<br />

globaluri revolucia da meoce saukunis meore naxevris yvelaze<br />

mniSvnelovani mov lena uwoda. 11 yvelaze dramatuli cvlilebebi 1980­ian<br />

wlebSi laTinur amerikaSi moxda, sadac samxedro diqtaturebi erTimeo ris<br />

miyolebiT Seicvala sayovelTao arCevnebSi gamarjvebuli mTavrobebiTa<br />

da mravalpartiuli demokratiuli mmarTvelobebiT. aseT cvlilebebs adgili<br />

hqonda braziliaSi, argentinaSi, CileSi da sxva qveynebSi. nikaraguasa<br />

da panamaSic moxda diqtaturis Canacvleba arCeuli mTavrobebiT. meqsika ­<br />

Si, sadac mravali aTwleulis manZilze dominirebda instituciur­revo luciuri<br />

partia, 2000 wels preziden tad arCeuli iqna visente foqsi; prezidenti<br />

foqsi bolo samocdaaTi wlis manZilze pirveli opozicioneri iyo,<br />

romelic qveyanas Caudga saTaveSi.<br />

SesaZlebelia Tu ara momavalSi paralelurad warimarTos ganviTarebisa<br />

da demokratizaciis laTinur amerikaSi demokratiis saboloo triumfze<br />

laparaki jer Zalian adrea, radgan zogierT SemTxvevaSi samoqalaqo mTavrobebi<br />

mwvave winaaRmdegobas awydebian. regions mTavrobebis umravlesobas xan<br />

erTi, xanac meo re saxis destabilizaciasTan uwevs gamklaveba. didi sagareo<br />

valis garda saxelmwifoebs did dartymas ayenebs umuSevroba, inflacia,<br />

savaluto krizisi da sxva uaryofiTi movlenebi. 1990­ian wlebSi terorizmi<br />

destabilizacias qmnida perusa da meqsikaSi. kolumbia, romelsac ufro xangrZlivi<br />

demokratiuli tradiciebi aqvs vidre laTinuri amerikis qveynebis<br />

umravlesobas, ZiriTad siZneleebs narkobarone bis didi gavlenis da memarcxene<br />

partizanebis gamudmebuli Tavdasxmebis gamo awydeboda.<br />

istoriac gviCvenebs, rom laTinuri amerikis demokratiulobis Sesaxeb<br />

Tamami gancxadebebis gakeTeba ar SeiZleba. regionSi bolo dromde mTavar<br />

rols samxedro Zala TamaSobda. 1980­ian wlebamde laTinuri amerikis Zalian<br />

cota qveyanaSi Tu iyo demokratiuli mmarTveloba. xSirad, sayovelTao ar­<br />

Cevnebi plebiscits emsgavseboda, riTac avtoritaruli mmarTvelobisTvis<br />

mandats iRebda. sxva SemTxvevebSi, kaudilo (Zlieri lideri) samxedro maRal­<br />

Cinosnebis xuntebi ubralod auqmebdnen arCevnebis Sedegebs da Zalauflebas<br />

ukanonod itacebdnen.<br />

adreul 1990­ian wlebSi `defeqtiani~ demokratia gavrcelda saharis<br />

samxreTiT mdebare afrikaSic. 12 1990 da 1991 wlebSi am regionis sul cota<br />

cxra qveyanaSi, maT Soris beninSi, kabo­verdesa da gabonSi gaimarTa Tavisufali<br />

arCevnebi, rac am qveynebis umetesobisaTvis pirveli SemTxveva<br />

iyo. 1991 wlis martSi beninis prezidenti generali meTiu kereku gaxda<br />

pirveli afrikeli lideri, romelic mosaxleobam gadairCia. regionis sxva<br />

qveynebma, maT Soris mozambikma da kongom, gaatares gamiznuli reformebi<br />

demokratiu li mmarTvelobis gaZlierebisaTvis. 1990­ian wlebSi samxreT<br />

afrikis respublikam gansacvifrebeli cvlilebebi ganicada. Savkaniani um­


ganviTarebadi qveynebi<br />

281<br />

ravlesobis mmarTvelobam Secvala burebis (holandielebis) TeTrkanianTa<br />

upira tesobaze dafuZnebuli mmarTveloba. 1997 wlisaTvis benini, bocvana,<br />

gvinea­bisau, madagaskari, mali, namibia da san tome, iseve rogorc samxreT<br />

afrikis respublika, namdvilad mravalpartiuli saxelmwifoebi iyvnen, sadac<br />

adamianis uflebaTa pativiscema da kanonis uzenaesoba arsebobda. 13<br />

saharis samxrTiT mimdebare afrikis `demokratiuli romansi~ uaRresad<br />

mouxeSavi da uwesrigo aRmoCnda. nigerielma samxedro mmarTvelebma 1993<br />

wels gaauqmes arCevnebis Sedegebi. kot­divuaris mTavrobamac igive gaakeTa<br />

(nigeriam swori mimarTulebiT svla sabolood 1999 wels daiwyo, rodesac<br />

olusegun obasanjo 1983 wlis Semdeg qveynis pirveli demokratiulad ar­<br />

Ceuli prezidenti gaxda). 1992 da 1993 wlis arCevnebs keniaSi, kamerunsa da<br />

gabonSi areulobebma da korufciam miayena Crdili. ruanda 1994 wels genocidis<br />

asparezad iqca. 1996 wels samxedro mTavrobebi CadiSi, gambiasa da nigeriaSi<br />

nacionaluri arCevnebiT manipulirebdnen, raTa sasurveli SedegisaTvis<br />

mieRwiaT. arc sxva afrikuli saxelmwifoebis sazogadoebebia gamorCeulad<br />

stabiluri (da demokratiisaTvis xelsayreli). liberiam da siera­leonem sakmaod<br />

sisxliani samoqalaqo omebi gadaitanes, xolo kongos demokratiuli<br />

respublika (yofili zairi) 1990 wlebis bolosaTvis anarqiam moicva. klanobrivi<br />

da tomobrivi dapirispirebebi safrTxes uqmnis Sida stabilurobas<br />

saharis samxreTiT afrikis mraval saxelmwifoSi, sadac nebismieri tendencia<br />

demokratiisaken mZlavr sawinaaRmdego tendencias awydeba. 14<br />

ganviTarebis Tavsatexi<br />

politikuri ganviTareba, romelic demokratiuli xelisuflebis Senar­<br />

Cunebis Zalisxmevasac moicavs, modernizaciis jer kidev mtkivneuli da<br />

dausrulebeli procesis nawilia. xalxTa Soris tradiciul kavSirebs Ziri<br />

eTxreba, xalxi sakuTar fesvebsaa mowyvetili, xolo kulturis saxecvlileba<br />

xSirad Seuqcevadi procesia. sakvebis ukmarisoba da socialuri ukmayofileba<br />

xSirad industrializaciis Tanmdevi movlenebia. maS ratom surT<br />

ganviTarebadi qveynebis liderebs modernizaciasTan dakavSirebul riskebze<br />

wasvla?<br />

ganviTarebis motivebi<br />

ganviTarebad qveynebs xSirad modernizaciis garda sxva arCevani ar gaaCniaT.<br />

mxolod cotaa iseTi iRbliani, rogorc, magaliTad, yatari (arabeTis<br />

naxevarkunZulze), romelsac uxvad aqvs navTobi da mcire mosaxleobac yavs.<br />

venesuelac navTobis didi maragis mflobeli. imisaTvis, rom es bunebrivi<br />

resursebi fulad eqciaT, TviT venesuelasa da yatarsac ki dasWirda Wabur­<br />

Rilebis gaTxra, gzebis gayvana, navTobis specialistebis gamozrda, navTobgadamamuSavebeli<br />

da sawyobi infrastruqturebis ageba, navTobsadenebis<br />

gayvana, sabanko sistemis dafuZneba, saeqsporto bazrebis ganviTareba, anu,<br />

sxva sity vebiT rom vTqvaT, modernizeba.


282 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

naklebad iRbliani ganviTarebadi qveynebisaTvis ekonomikuri ganviTareba<br />

gabatonebuli siRaribisagan Tavis daRwevis erTaderTi imedia. am qveyanaTa<br />

umetesoba Raribia. RaribTa Soris uRaribes qveynebSi, romlebsac xandaxan<br />

yvelaze ganuviTarebel qveynebs uwodeben, yovelwliuri Semosavali<br />

erT sul mosaxleze 250 dolarze naklebia. TviT is erebic, romlebic SedarebiT<br />

ganviTarebulni arian, farTod gavrcelebuli siRaribiT itanjebian.<br />

aqedan gamomdinare, 1990­iani wlebis Sua periodSi erT sul mosaxleze wliuri<br />

Semosavali afrikis da aziis mxolod ramodenime qveyanaSi aRemateboda<br />

1000 dolars.<br />

ganviTarebis kidev erTi stimuli Tanamedrove SeiaraRebis nebismier<br />

fasad SeZenis survilia, rac erovnul siamayes ukavSirdeba. meore msoflio<br />

omis Semdeg TiTqmis yvela omi mesame samyaroSi mimdinareobda. 15 mesame samyaros<br />

qveynebis dapirispirebis yvelaze TvalsaCino magaliTebia iranisa<br />

da erayis, pakistanisa da indoeTis, vietnamisa da CineTis, libiisa da Cadis,<br />

eTiopiisa da somalis omebi, laTinuri amerikis mravali qveyana agreTve<br />

Cabmulia mezoblebTan konfliqtSi. magaliTisaTvis, Cile Caeba samxedro<br />

SetakebebSi samive mezobel saxelmwifosTan: argentinasTan, boliviasa da<br />

perusTan. amas garda, perus ekvadorTan sasazRvro dava hqonda. urTier­<br />

Tobebi kolumbiasa da venesuelas Soris sazRvris sakiTxis mougvareblobis<br />

gamo drodadro mwvav deboda. ra Tqma unda, saomar moqmedebebs, izidavs<br />

ra xelisuflebis mTel yuradRebas, SeuZlia Seafrexos, an saerTod SeaCeros<br />

saxelmwifos ganviTareba da bolomde amouwu ros isedac SezRuduli<br />

resursebi.<br />

Tavad ganviTarebadi qveynebis arseboba uzrunvelyofs ganviTarebis<br />

stimulis gaCenas. Tanamedrove globaluri komunikaciebi, satransporto<br />

sistema da msoflio urTierTdamokidebulebis sul ufro metad gaRrmaveba<br />

calkeuli erebis Zalasa da simdidres kidev ufro TvalSisacems xdis.<br />

aqedan gamomdinare, mravali industriuli saxelmwifos warmateba dasabams<br />

udebs (rogorc amas Cveulebriv uwodeben) mzardi molodinebis revolucias,<br />

sazogadoebrivi, romlis miznebis ganxorcielebac mxolod ganviTarebis<br />

meSveobiTaa SesaZlebeli.<br />

ra konkretul problemebs unda gaumklavdnen ganviTarebadi qveynebi,<br />

rom farTomasStabiani ganviTareba warmatebiT ganaxorcielon? adre ganxiluli<br />

politikuri gamowvevebis garda, ganviTarebis gzaze xSiria agre T ve<br />

socialuri, ekonomikuri da fsiqologiuri winaRobebi.<br />

ganviTarebis sazogadoebrivi barierebi<br />

mravali ganviTarebadi saxelmwifo yofili koloniuri samflobeloebisagan<br />

warmoiSva da moklebulia mocemuli teritoriis geografiul Tu istoriul<br />

Sinaarss, agreTve adgilobriv eTnikur, religiur, tomobriv Tu lingvistur<br />

modelebs. yovelive amis Sedegad, kulturuli mravalferovneba mesame<br />

samyaros mra vali qveynisaTvis TvalSisacemi maxasiaTebelia. zogjer es mravalferovnebac<br />

axali `erovnuli~ politikuri kulturis kategoriaSia ayvani­


ganviTarebadi qveynebi<br />

283<br />

li, Tumca, ufro xSirad, igi eTnikur davebsa da samoqalaqo omebs iwvevs.<br />

yvela SemTxvevaSi, ganviTareba aCens damafiqrebel problemebs. fragmentirebuli<br />

mosaxleobis pirobebSi, rac eri­saxelmwifos koncefciaSi ar jdeba,<br />

esaa eris idea. warmatebuli ganviTarebis erT­erTi umTavresi elementia<br />

erTi erovnuli identobis gamoWedva da saerTo politikuri bedisweris gancda.<br />

uf ro metic, zogierTi meomari jgufi an moZraoba SeiZleba socialuri integraciisa<br />

da mSvidobiani modernizaciisadmi mtruladac ki iyos ganwyobili.<br />

magaliTisaTvis, islami Cveulebriv, modernizaciis dabrkolebad aris miCneuli,<br />

vinaidan mis mier yuradRebis gamaxvileba RvTismosaobaze, erTgulebaze<br />

da alahze, agreTve yoveldRiuri locvebi (xuTjer dReSi) iseve rogorc<br />

misi moraluri qcevis mkacri wesebi, religias Seuwynarebels xdis sekularizaciis,<br />

seqsualuri revoluciis, materializmisa da yovelgvari siamovnebis<br />

mimarT, rac evropaSi, CrdiloeT amerikaSi da yvelgan Tan axlda socialur<br />

cvlilebebs. sabolood, aRniSnul eTnikur, religiur, tomobriv an lingvistur<br />

gansxvavebulobaTa gamo, arabuneb rivia, rom mocemuli ganviTarebadi<br />

qveynis mosaxleobis mniSvnelovanma umravleso ­<br />

bam arsebuli mTavroba legitimurad aRiqvas.<br />

specifikuri magaliTebi saukeTesod aRwers mosaxleobis mravalfe rovnebiT<br />

gamowveul praqtikul problemebs. nigeria da indoeTi ganviTarebadi<br />

qveynebia uaRresad mravalferovani mosaxleobiT.<br />

nigeria. dasavleT afrikis es didi qveyana ramodenime, erTmaneTisgan gansxvavebul<br />

eTnikur jgufs moicavs, romelTa gavlena qveynis sxvadasxva<br />

nawilebSi vrceldeba. 16 garda amisa, arsebobs mravali patara tomi. isini<br />

erTmaneTisgan sruliad gansxvavebul enebze laparakoben (daaxloebiT 400<br />

damoukidebeli ena). gansakuTrebuli daZabulobaa qristianebsa da muslimebs<br />

Soris. religiuri, eTnikuri da enobrivi gansxvavebebiT ganpirobebulma<br />

mtrulma damokidebulebam qveyana 1967 wlis samoqalaqo omamde miiyvana,<br />

rodesac nigerias aRmosavleT nawili gamoeyo da biafras damoukidebel<br />

saxelmwifod gamocxadda. omma, romelic sami weli grZeldeboda da biafrelebis<br />

damarcxebiT dasrulda, 600 aTasi adamianis sicocxle Seiwira.<br />

1967 wlidan nigerias umetesad korumpirebuli samxedro reJimebi mar­<br />

Tavda. miuxedavad saxelmwifos kuTvnili navTobis maragebisa, romlis eqsportsac<br />

qveynisTvis sakmaod didi Semosavali mohqonda, nigeriis ekonomika<br />

sul ufro da ufro metad efloboda WaobSi da nigeriis mosaxleobis udidesi<br />

umravlesoba (106 milioni 2000 wels) sakvebis fuls Zlivs Soulobda. nigeriaSi<br />

erT sul mosaxleze Semosavali, romelic daaxloebiT 300 dolars<br />

Seadgenda, orjer naklebi iyo indoneziis maCvenebelze, miuxedavad imisa,<br />

rom indoneziis mosaxleoba nigeriisas orjer aRemateba. aqedan gamomdinare,<br />

nigeria, yvela standartis mixed viT, yovlad uunaro ekonomikis mqone qveynad<br />

iTvleboda.<br />

Cndeba kiTxva: ratom? pasuxi sakmaod naTelia. amis pirveli mizezi cudi<br />

mTavrobaa. 1967 wlidan TiTqmis ganuwyvetliv qveyanas korumpirebuli samxedro<br />

reJimebi marTavda. moqmedi diqtatorebi xSirad iZleodnen sayovel­<br />

Tao arCevnebis gamarTvis pirobas da ramodenime SemTxvevaSi Caatares kidec


284 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

arCevnebi, magram, rogorc wesi, Sedegebs an winaswar adgendnen, an Tu samxedro<br />

generlebs ar moewonebodaT, saerTod auqmebdnen, rogorc es 1993 wels<br />

gaakeTes. nigerieli generlebis sisastikis da ulmoblobis wyalobiT qveyana<br />

1990 wlisTvis saerTaSoriso borotebis kerad gadaiqca, romelic odnav Tu<br />

CamorCeboda Sav siaSi moxvedril saxelmwifoebs: irans, erays da CrdiloeT<br />

koreas. didi roli iTamaSa saerTaSoriso zewolam, romlis gavleniTac bolos<br />

da bolos nigeriis samxedro mmarTvelebi arCevnebis Catarebaze daTaxmdnen<br />

da aRiares misi Sedegebi. am arCevnebSi, pirvelad oci wlis manZilze,<br />

prezidentobis popularulma kandidatma gaimarjva [nigeriaze ix.Tavi IV _<br />

mTargmn. Sen.].<br />

indoeTi. es qveyanac bevri gansxvavebuli eTnikuri jgufisagan Sedgeba,<br />

romlebic gansxvavebul enebze laparakoben. indoeTi mosaxleobis mixedviT<br />

msoflioSi meore adgilzea (1 miliardze meti adamiani). igi amave dros<br />

erT­erTi yvelaze mravalferovani qveyanaa. indoeTis konstitucia Teqvsmet<br />

enas aRiarebs, magram aRweris mixedviT indoeTSi, dialeqtebis CaTvliT,<br />

1500­ze met enaze saubroben. sami yvelaze gavrcelebuli saxelmwifo<br />

enebia: inglisuri, hindi, urdu. hindize indoeTis mosaxleobis erTi mesamedi<br />

laparakobs. inglisuri elitaruli mosaxleobis enas warmoadgens,<br />

masze ZiriTadad sauniversiteto ganaTlebis mqone adamianebi laparakoben.<br />

urdu ki indoeli muslimebis enaa, romlebic qveynis yvelaze did umciresobas<br />

warmoadgenen.<br />

eTnikuri da lingvisturi gansxvavebebis garda, indoeTi religiuri niSniTac<br />

mkveTrad dayofili qveyanaa. induizmi indoeTis mosaxleobis umravlesobis<br />

religiaa, magram muslimuri mosaxleobis ricxvic sakmaod didia<br />

(mTliani mosaxleobis 11%). arian sxva mniSvnelovani religiuri umciresobebi<br />

(siqhebi, jainebi, parsiebi, budistebi da qristianebi). indoeTis mier<br />

damoukideblobis mopovebis Semdeg periodulad adgili hqonda mowinaaRmdege<br />

religiurTemebs Soris dapirispirebas. zogjer erT­erT religiuri<br />

jgufis warmomadgeneli meore jgufis wevrebs xocavda. aseTi SemTxvevebi<br />

indusebs da muslimebs erTmaneTis winaaRmdeg ganawyobda. msgavsi dapirispirebebi<br />

xdeboda indusebsa da siqhebs Sorisac. 1984 wels siqhma piradma<br />

mcvelma mokla indoeTis indusi premier­ministri indira gandi. 1991 wels<br />

mokles indoeTis yofili premier ministri, indira gandis vaJi rajiv gandi,<br />

romelic premier­ministris postis xelaxla dasakaveblad saarCevno kampanias<br />

awarmoebda. ZaladobiT aRsavse warsuli amZafrebs uaryofiT damokidebulebas<br />

da xels uSlis Serigebas da kompromiss.<br />

indoeTSi arsebuli tradiciuli kasturi sistema ganviTarebisTvis damatebiT<br />

bariers warmoadgens. am sistemaSi yvela ibadeba ama Tu im socioekonomikur<br />

kastaSi da mTeli cxovreba iq rCeba. cxadia, rom aseT sistemaSi<br />

SeuZlebelia socialuri mobiloba, rac aucilebel safuZvels warmoadgens<br />

tradiciulidan Tanamedrove sistemaze gadasasvlelad. tradiciul indoeT­<br />

Si yvelaze dabali klasis warmomadgenlebs _ miukareblebs _ araviTari<br />

uflebebi da SesaZleblobebi ar gaaCniaT. indoeTis mTavrobam axlaxan akrZala<br />

`miukarebloba~, magram Zveli Sexedulebebis gavlena indoeTis tradici­


ganviTarebadi qveynebi<br />

285<br />

ul soflis sazogadoebebSi Zalian nela sustdeba (mosaxleobis 75­80% patara<br />

soflebSi cxovrobs).<br />

indoeTis mravalferovani mosaxleobis minimum kidev erTi maxasiaTebeli<br />

imsaxurebs yuradRebas: tendenciuri socialuri dayofebi Sesustebis nacvlad<br />

kidev ufro mZafrdeba. indoeli muslimebi mxolod TavianT gansxvavebul religias<br />

ki ar misdeven, aramed isini agreTve TavianT Caketil teritoriebze cxovroben,<br />

aqvT gansxvavebuli eTnikuri memkvidreoba da saubroben sakuTar enaze.<br />

TiTqmis igives Tqma SeiZleba siqhebze, ianebze da sxva jgufebze. indoeTis<br />

socialuri jgufebis mier maT saTemo dayofis gacnobierebas uamravi faqtori<br />

ganapirobebs, amave dros igi Zirs uTxris centraluri xelisuflebis mcdelobas,<br />

Seqmnas erovnuli erTobis gancda. xSirad es dayofebi separatizms iwvevs,<br />

risi magaliTic aris siqhebis mier Crdilo­dasavleT indoeTSi damoukidebeli<br />

saxelmwifos gamocxadeba (sadac isini kkompaqturad cxovroben).<br />

Cven yuradReba gavamaxvileT nigeriasa da indoeTze. aseTive problemebi<br />

mravali sxva ganviTarebadi qveynisTvisacaa damaxasiaTebeli. magaliTad,<br />

Sri­lanka gaxleCilia sinhalelebis umravlesobasa (74%, romlebic umetesad<br />

budistebi arian) da tamilebs Soris (18%, romelTa umetesobac induizmis<br />

mimdevaria da qveynis CrdiloeT da aRmosavleT nawilebSia dasaxlebuli).<br />

mavrebi, evropelebi da vedebi aborigeni Seadgenen qveynis mosaxleobis<br />

darCenil 8 procents. ta milTa mebrZoli jgufebi gamoyofisaken iswrafvian,<br />

teroristul aqtebs awyo ben da partizanul oms awarmoeben centraluri xelisuflebis<br />

winaaRmdeg (mas Semdeg, rac 1983 wels adgilobriv TEemSi momxdar<br />

areulobebs 2000 tamilis sicocxle Seewira). 17 Sri­lanka, indoeTis msgavsad,<br />

mkveTri sazogadoebrivi dayofis mqone kulturuli mravalferovnebis models<br />

warmoad gens.<br />

afrikis saxelmwifoTa umravlesobas da mraval aziur Tu laTinuramerikul<br />

saxelmwifos sazogadoebrivi mravalferovnebis maRAli done axasiaTebs.<br />

132 qveynis kvlevam aCvena, rom 53 maTganis (anu 40 procentis) mosaxleoba<br />

xuTze met msxvil jgufad iyofoda. 18 ase rom, mesame samyaroSi<br />

`mozaikuri sazogadoebebi~ sakmaod farTodaa gavrcelebuli. es mravalferovneba<br />

xSirad mniSvelovan barierebs uqmnis ganviTarebas.<br />

ganviTarebis fsiqologiuri barierebi<br />

individis identobis gansazRvrisas mniSvnelovan rols TamaSobs rogorc<br />

individis urTierToba socialur jgufTan, aseve am jgufis statusi sazogadoebaSi.<br />

es urTierTobebi aseve gvexmareba imis gagebaSi, Tu ramdenad aigivebs<br />

xalxi Tavs erovnul xelisuflebasTan da aRiarebs misi mmarTvelobis uflebas<br />

(mis legitimurobas). am kuTxiT, didi mniSvneloba aqvs mocemul kulturaSi<br />

fesvgamd gar Cvevebsa da rwmenebsac. warmatebuli ganviTarebisaTvis<br />

saWiroa, rom Seicvalos fsiqologiuri mdgomareoba da individTa moraluri<br />

Rirebulebebi ganviTarebad qveynebSi. vnaxoT, ratomaa ase.<br />

amerikelebis umetesoba Tanamedroved azrovnebs. amis gamo, amerikelebs<br />

xSirad uWirT gaugon sxva kulturis xalxebs, gansakuTrebiT, ganvi­


286 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

Tarebad erebs. magaliTad, adamianebi amgvar tradiciul sazogadoebebSi,<br />

gansazRvrebidanve gamomdinare, Zlier damokidebulni arian yoveldRiuri<br />

cxovrebis Zvelebur wesze. amerikelebi (ufro metad, vidre dasavleTSi<br />

mcxovrebTa umetesoba) arad agdeben tradiciebs.<br />

is soflebi, romlebic tradiciuli cxovrebiT cxovroben, rogorc wesi,<br />

Znelad eguebian cvlilebebs, Zvalsa da rbilSi gamjdari Cveulebebi maT­<br />

Tvis usafrTxo da saimedoa, xolo axlisa da uCveulosi xSirad eSiniaT.<br />

gaurkvevlobis da siaxlis SiSisadmi Tavis aridebis tendencia gasagebia,<br />

rodesac gare mo xifaTiT aRsavse uamravi gaurkvevlobiTaa savse. tradiciulad<br />

ganwyobili adamianebi bunebas mokrZalebiT da mowiwebiT uyureben,<br />

isini bunebis keTil ganwyobis mopovebas misi TayvaniscemiT cdiloben.<br />

tradiciuli xalxebi naklebad endobian ucnobebs (anu yvelas, visac<br />

isini ar icnoben). ra Tqma unda, maT iSviaTad aqvT urTierToba ucnobebTan;<br />

zogadad, maTi socialuri urTierTqmedeba izRudeba ojaxiT, klaniT Tu<br />

maTive soflis macxovreblebiT. ucnobebis SiSis, bunebis stiqiebis Sesaxeb<br />

fatalisturi warmodgenebis da sakuTari Tavis rwmenis uqonlobis gamo<br />

tradiciuli wesebiT mcxovrebi soflis mosaxleobas ar uyvars gariskva.<br />

advili warmosadgenia, rogor aferxebs ganviTarebas msgavsi Cvevebi.<br />

frTxil da konservatiulad ganwyobil adamianebs naklebi midrekileba<br />

aqvT siaxleebisadmi, iqneba es kulturuli, Tu agrokulturuli teqnologiuri<br />

siaxleebi. es adamiane bi Znelad eguebian da xSirad ganicdian identobasTan<br />

dakavSirebul problemebs, rodesac ganviTarebis procesi maT<br />

qalaqSi sacxovreblad gadasvlas da im soflis datovebas aiZulebs, sadac<br />

maT da maTma winaprebma cxovrebis udidesi nawili gaaatares.<br />

ganviTarebis Semaferxebeli SeiZleba iyos sxva tradiciuli Cvevebic. tradiciul<br />

adamianebs naklebad aqvT drois gancda, iSviaTad gegmaven winaswar<br />

TavianT saqmianobas da ara aqvT sakuTari Tavis rwmena, gansxvavebiT im adamianebisgan,<br />

romlebic miCveulni arian Tanamedrove cxovrebas. individualuri<br />

miRwevebis, socialur kibeze maRla moZraobis, piradi damsaxurebis da interesTa<br />

dakmayofilebis ideebi ucxoa maTTvis, vinc SezRudulia tradiciuli<br />

RirebulebebiT da CveulebebiT. es yvelaferi gamomdinareobs tradiciuli<br />

sazogadoebebis midrekilebidan askriptiuli sazogadoebebisaken (risi<br />

yvelaze mkafio magaliTicaa indoeTis kasturi sistema) _ rac gulisxmobs<br />

imas, rom pirovnebis statusi da mdgomareoba sazogadoebaSi ganisazRvreba<br />

misi religiis, asakis da a. S. mixedviT. statusi da mdgomareoba aseve mniSvnelovanwilad<br />

damokidebulia sqesze mamakacebis socialuri da politikuri<br />

upiratesoba gacilebiT ufro aSkarad gamokveTilia ganviTarebad qveynebSi,<br />

romelTac axasiaTebT dabali teqnologiuri done, dawyebuli mZime teqnikis<br />

uqonlobiT da damTavrebuli Sobadobis kontrolis meqanizmebis ararsebobiT,<br />

axalSobilTa sikvdilianobis maRali maCveneblebiT da tradiciuli<br />

genderuli rolebiT da CveulebebiT. amrigad, ganviTarebad erebSi, piradi<br />

Tavisuflebis ideebi da individualuri miswrafebebi xSirad iTrguneba wes­<br />

CveulebebiT da tradiciuli sazogadoebebis Temuri bunebiT.


ekonomikuri ganviTarebis dabrkolebebi<br />

ganviTarebadi qveynebi<br />

287<br />

ganviTarebad erebs Soris ekonomikuri ganviTarebisa da erovnuli simdidris<br />

ganawilebis doneebSi arsebuli mniSvnelovani gansxvavebebis miuxedavad,<br />

maTi umetesoba Raribia. rogorc ukve aRvniSneT, siRaribe, yvela sxva<br />

faqtorebze ufro metad, ubiZgebs am qveynebs ganviTarebisaken. siRaribes<br />

ganapirobebs vaWrobis araxelsayreli pirobebi, didi sagareo vali, mosaxleobis<br />

swrafi zrda, miwis sakuTrebis problema, avadmyofobebi da cudi kveba,<br />

ganaTlebisa da teqnologiebis dabali done da mZime bunebrivi pirobebi.<br />

miuxedavad optimisturi molodinebisa, es problemebi siRrmiseulia. isini<br />

gvevlinebian siRaribis mizezad da amavdroulad aferxeben ekonomikur ganviTarebas,<br />

romlis saSua lebiTac SesaZlebeli iqneboda siRaribis daZleva.<br />

ganviTarebadi qveynebis ekonomikebi umeteswilad efuZneba soflis meurneobas<br />

da nedleulis mopovebas _ Raribi mosaxleobis soflidan qalaqebSi<br />

migraciis maRali (da zrdadi) donis miuxedavad. Sedegad, cxovrebis standartebis<br />

zrda, ukeTes SemTxvevaSi, Zalian nela xdeba, farTo ekonomikuri<br />

uTanasworoba ki kvlav arsebobs (ix. cxrili 8­1).<br />

gadaWarbebul damokidebulebas soflis meurneobasa da nedleulis mopovebaze<br />

rTuli problemebi sdevs. zogierT ganviTarebad qveyanas mohyavs<br />

mxo lod erTi saxeobis mcenare (rasac monokultura ewodeba). bangladeSi,<br />

magaliTAd, saeqsportod mxolod juTs awarmoebs. roca juTze fasi ecema,<br />

bangladeSs _ erT­erT uRaribes ganviTarebad saxelmwifos _ araferi rCeba.<br />

eTiopiis ekonomika Zalianaa damokidebuli yavaze, kubas saeqsportod<br />

ZiriTadad sigara gaaqvs, hondurass _ banani da a. S. zogierTi ganviTarebadi<br />

qveyana ekonomikurad damokidebulia aralegaluri, magram momgebiani<br />

mcenareebis moyvanaze: magaliTad, kolumbieli, ekvadoreli, perueli glexebi<br />

saeqsportod kokains awarmoeben. avRaneTi msoflioSi heroinis nomer<br />

pirveli wyaroa. miuxedavad imisa, rom ganviTarebadi qveynebis umravlesobas<br />

ramdenime saxeobis mcenare an mineraluri resursi gaaCnia, maT gan cotas<br />

Tu aqvs imdenad diversificirebuli ekonomika, rom soflis meurneobi sa da<br />

mrewvelobis jansaRi Serwyma moaxerxos.<br />

ganviTarebisaTvis am qveynebma unda moaxdinon samrewvelo produqciis<br />

importi; aRniSnuli produqciis fasis gadasaxdelad maT unda gaitanon<br />

sakvebi, qsovilebi da madani, magram vaWrobis kanonebi maT sawinaRmdegod<br />

moqmedebs: samrewvelo produqciis fasi maRalia, im dros, rodesac sasoflo<br />

produqciis da nedleulis fasi xSirad dabalia. ufro metic, msoflio<br />

bazarze saqonlis fasebi Zalian meryeobs, rac gaurkvevlobas uqmnis am qveynebs<br />

da zrdis maT sagareo vals.<br />

amasTan erTad, zogierTi ganviTarebadi qveyana awydeba seriozul demografiul<br />

problemas. industriul demokratiebSi mosaxleobis zrda erT<br />

procentze naklebia da 1990 wlisaTvis zogierTma dasavlurma evropulma<br />

qveyanam `miaRwia~ mosaxleobis nulovan, an uaryofiT zrdasac ki; maSin roca,<br />

ganviTarebadi qveynebis umravlesobaSi mosaxleobis zrdis yovelwliuri<br />

maCvenebeli ori an sami procentia (ix. sqema 8­1 da 8­2). Tumca, zogierT qveyanaSi,<br />

magaliTad, nigeriaSi, eTiopiasa da angolaSi, mosaxleoba gacilebiT<br />

ufro swrafi tempe biT izrdeba.


288 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

cxrili 8-1<br />

regioni<br />

erT sul mosaxleze mTliani erovnuli produqti<br />

(mep) regionis mixedviT<br />

afrika<br />

saharis samx. afrika<br />

CrdiloeT afrika<br />

aRmosavleT afrika<br />

dasavleT afrika<br />

centraluri afrika<br />

samxreT afrika<br />

CrdiloeT amerika<br />

laTinuri amerika da karibis<br />

zRvis auzi<br />

centraluri amerika<br />

karibis zRvis kunZulebi<br />

samxreT amerika<br />

azia<br />

azia, CineTis garda<br />

dasavleT azia<br />

centraluri aziis samxreTi<br />

samxreT­aRmosavleT azia<br />

aRmosavleT azia<br />

evropa<br />

CrdiloeT evropa<br />

dasavleT evropa<br />

aRmosavleT evropa<br />

samxreT evropa<br />

okeaneTi<br />

mep-i erT sul mosaxleze<br />

(aSS dolarebSi)<br />

$1,790<br />

1,370<br />

3,070<br />

1,000<br />

850<br />

_<br />

8160<br />

31,260<br />

6,460<br />

6,900<br />

_<br />

6,730<br />

3,930<br />

4,130<br />

4,810<br />

2,250<br />

3,210<br />

5,750<br />

14,970<br />

21,460<br />

23,480<br />

6,770<br />

16,520<br />

17,880<br />

wyaro: 2001 wlis msoflio mosaxleobis monacemebi, cxrili 5, Population Reference<br />

Bureau, www.prb.org, 16 maisi, 2002.<br />

rogorc wesi, mosaxleobis swrafi mateba yvelaze metad urbanul<br />

arealeb ze aisaxeba. soflebSi arsebuli siRaribe da xelisuflebis <strong>politika</strong><br />

ganapirobebs migracias qalaqebSi. swrafi urbanizacia problematuria,


ganviTarebadi qveynebi<br />

289<br />

ramdenadac ganviTarebad qveynebs ar gaaCniaT saTanado resursebi saxelmwifo<br />

momsaxurebebiT mosaxleobis uzrunvelsayofad da axali skolebis,<br />

saavadmyofoebis, sacxovrebeli kompleqsebis da rac yvelaze mTavaria, samuSao<br />

adgilebis Sesaqmnelad. mosaxleobis matebis da migraciis pirobebSi,<br />

TviT optimaluri klimatisa da ekonomikuri winamZRvrebis arsebobis Sem­<br />

TxvevaSic ki, ganviTarebadi qveynebis fermerebisaTvis sul ufro Zneli<br />

xdeba sakvebis warmoebis sakmarisad swrafad gazrda, raTa fexi auwyon mosaxleobis<br />

zrdis temps. miuxedavad rig ganviTarebad qveynebSi (maT Soris<br />

indoeTSi, meqsikaSi, taivansa da filipinebSi) mwvane revoluciad wodebuli<br />

warmoebis mkveTri zrdisa, rodesac xorblis da brinjis maRalmosavliani<br />

jiSebis moyvana Seuxames Tanamedrove sairigacio sistemebsa da sinTetikur<br />

sasuqebs _ es qveynebi kvlav siZneleebis winaSe rCebian.<br />

vaWrobis araxelsayreli pirobebis, mzardi sagareo valis da demografiuli<br />

afeTqebis garda, ganviTarebad qveynebs warmatebuli ganviTarebis gzaze<br />

sami umniSvnelovanesi winaaRmdegoba eRobebaT: dabali teqnologiuri done,<br />

miwis sakuTrebis seriozuli problema da mZime garemo pirobebi. mwvane revolucia<br />

SesaZlebelia mxolod iq, sadac ganviTarebuli sasoflo­sameurneo<br />

teqnologiebi arsebobs, gaumjobesebuli Teslis, pesticidebis, herbicidebis,<br />

xelovnuri sasuqis, irigaciis, mecxoveleobis, fermidan bazramde<br />

misasvleli gzisa da sawyobebis CaTvliT. es, Tavis mxriv, sainvesticio kapitalisa<br />

da ucxouri rezervebis xelmisawvdomobas gulisxmobs.<br />

mraval ganviTarebad qveyanaSi miwis sakuTrebac mniSvnelovan problemas<br />

warmoadgens. miwis sakuTrebis sqemebi sxvadasxva qveyanaSi (da regionSi) sxvadasxvaa,<br />

magram ganviTarebadi qveynebidan efeqtianad mxolod erTeulebma<br />

gaarTves Tavi am sferos problemebs. es imitom xdeba, rom tradicia yvelaze<br />

ufro metad damabrkolebeli soflis garemoSia, sadac Camoyalibebuli wesebi<br />

da meTodebi Zalian nela icvleba. umTavresi problema miwis nakveTebis<br />

usamarTlo an ekonomikurad araswori ganawilebaa. qveynis zogierT nawilSi<br />

miwaze sakuTreba (da adgilobrivi xelisufleba) metismetad koncentrirebulia,<br />

sxva adgilebSi ki miwa mcire fragmentebadaa dayofili, rac mogebis<br />

saSualebas ar iZleva. laTi nur amerikaSi es ori problema gverdigverd arsebobs<br />

_ uzarmazari samflobeloebis (e. w. latifundiebis) gverdiT gvxvdeba<br />

Zalzed patara nakveTebi (minifundiebi). msgavsi problema arsebobs egvipte­<br />

Sic. ufro metic, bevr ganviTarebad qveyanaSi Cveulebrivi ambavia, rodesac<br />

glexebi ijariT amuSaveben miwas da damokidebul ni arian didi miwaTmflobelebis<br />

neba­survilze.<br />

afrikaSi gavrcelebulia sasoflo miwebis erToblivi sakuTreba. aq Cndeba<br />

sxva tipis problemebi. soflis macxovreblebs ekuTvniT miwis nakveTebi<br />

da inawileben mosavals, romlis didi nawili maT mierve moixmareba da ar iyideba.<br />

Tumca, bolo dros sul ufro vrceldeba komerciuli plantaciebi,<br />

momgebiani naTesebi enacvleba naklebad momgebian tradiciul kulturebs.<br />

rac yvelaze uaresia, umuSevrobis gamo axalgazrdebi iZulebulni arian<br />

datovon soflebi; bevri maTgani samuSaod ewyoba fermaSi da kidev ufro<br />

metad efloba siRaribesa da uimedobaSi. aziaSi mdgomareoba garkveulwilad<br />

gansxvavebulia, magram miwis ganawilebis problemebi iqac xels uSlis


sqema 8-1. msoflios mosaxleoba, 1995: 5,692,210,000<br />

© 1997 The Washington Post. ibeWdeba nebarTviT.


sqema 8-2. msoflios mosaxleoba, 2030: 8,474,017,000 (49%­iT gaizarda 1995 wlis msoflio mosaxlobasTan SedarebiT)<br />

rukebi 8­1 da 8­2 gviCvenebs mosaxleobis mosalodnel zrdas 1995­2030 wlebSi. rukebi isea Sedgenili, rom yoveli qveynis zoma<br />

misi mosaxleobis proporciulia. rukebi xazs usvams im garemoebas, rom mosaxleobis mosalodneli zrda upiratesad ganviTarebad<br />

qveynebSi moxdeba.<br />

wyaro: Boyce Ransberger, `Damping the World’s Population: Birthrates Are Falling Now but More Needs to Be Done in the Long Term~,<br />

Washington Post Ntional Weekly Edition. September 12-18, 1994, 10-40. © 1994 The Washington Post. ibeWdeba nebarTviT.


292 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

xelisuflebas, gadaaxalisos jer kidev soflis meurneobis wamyvan rolze<br />

dafuZnebuli ekonomika da moderniza ciis gziT xeli Seuwyos saerTo ekonomikur<br />

zrdas.<br />

bunebrivi pirobebi xSirad yvelaze ufro seriozul winaaRmdegobas uqmnis<br />

ekonomikur ganviTarebas. yvelaze saSineli is tragediebia, romlebic<br />

bunebriv katastrofebsa da adamianebis ugunurobas aerTianebs. magaliTad,<br />

1980­ian wlebSi saZovrebis zedmetad intensiurma gamoyenebam gaamwvava uwyloobis<br />

problema afrikis Sua sartyelis udides nawilSi. msgavsad amisa,<br />

wyaldidobebi zogierT ganviTarebad qveyanaSi nawilobriv mainc gamowveuli<br />

iyo xe­tyis masalis intensiuri gamoyenebis mizniT mdinareebis napirebze<br />

tyis gaCexviT. amgvari bunebrivi katastrofebis yvelaze xSiri Sedegia<br />

farTomasStabiani da Zalagamomcleli SimSilianoba. Tumca, amgvari<br />

tragediebisa da xSirad maTi Tanmdevi epidemiebis gareSec ki, sakvebis ukmarisobis<br />

problema kvlavac dgas asobiT milioni adamianis winaSe ganviTarebad<br />

qveynebSi, gansakuTrebiT afrikaSi. adamianebs, romlebic ganicdian<br />

ukidures SimSils, ar gaaCniaT warmoebis energia, rac bevr ganviTarebad<br />

qveyanas Caketil wreSi aqcevs: isini arian Raribebi imitom, rom ar arian sakmarisad<br />

produqtiulebi, da ar arian sakmarisad produq tiulebi imitom,<br />

rom arian Raribebi.<br />

ganviTarebis marcxi<br />

erebi viTardebian politikuri, fsiqologiuri, sazogadoebrivi da ekonomikuri<br />

ganzomilebis mqone mravalmxrivi procesebis Sedegad. Secdoma<br />

iqneboda gvevarauda, rom ganviTareba uwyveti, an Seuqcevadi procesia. ganviTarebis<br />

nebismier safexurze myofi eri­saxelmwifoebi da sazogadoebebi<br />

SeiZleba iqcnen arastabilurobis da dakninebis gamomwvevi Zalebis msxverplad.<br />

arc erT mkvle vars, romelic Seiswavlis amerikis samoqalaqo oms, an<br />

iseTi qveynebis uaxles istorias, rogorebicaa somali, yofili iugoslavia<br />

da Tanamedrove egvipte, ar SeuZlia ignorireba gaukeTos dezintegraciiis<br />

safrTxeebs, romlebic SeiZleba daemuqros rogorc ganviTarebad, aseve ganviTarebul<br />

industriul qveynebs.<br />

ra iwvevs dezontegracias? sainteresoa, rom politikuri daknineba xSirad<br />

gamomdinareobs eris uunarobidan, gadawyvitos ganviTarebis Semaferxebeli<br />

siRrmiseuli problemebi. mTavrobebi, romelTac ar SeuZliaT daZlion<br />

religiur, eTnikur, rasobriv an kulturul jgufebs Soris daZabulobaTa<br />

niadagze warmoSobili problemebi, xSirad amJRavneben dakninebis SesamCnev<br />

niSnebs. XIX saukunis Sua periodSi amerikis SeerTebuli Statebi idga umniSvnelovanesi<br />

sirTulis winaSe, rac momdinareobda monobis gadauwyveteli<br />

sakiTxidan. dRevandel msoflioSi uamravi msgavsi da gansxvavebuli problemaa.<br />

egviptis xelisufleba mniSvnelovnad aris Sesustebuli fundamentalisturi<br />

muslimuri opoziciis arsebobiT. Sri­lanka (yofili ceiloni)<br />

dasustebulia perioduli dapirispirebiT tamil umciresobasa da sinhalel<br />

umravlesobas Soris. ruan daSi hutus da tutsis tomebis Soris sisxliani konfliqtis<br />

Sedegad gamudmebuli samoqalaqo omebi da Zaladoba mZvinvarebs.


ganviTarebadi qveynebi<br />

293<br />

ekonomikurma warumateblobebma aseve SeiZleba gamoiwvios sazogadobrivi<br />

da politikuri daknineba. ara marto qveynis Sida ekonomikuri mdgomareoba,<br />

aramed msoflio masStabis makroekonomikuri cvlilebebic SesaZloa gansakuTrebiT<br />

mniSvnelovani aRmoCndes. 1970­ian wlebSi adgili hqonda movlenas,<br />

romelic zemoTqmulis arcTu maxasiaTebel, magram istoriul magaliTad<br />

SeiZleba gamodges: mcire resursebisa da saeqsporto Semosavlebis mqone mesame<br />

samya ros bevr qveyanas udidesi problemebi Seuqmna navTOBobze fasebis mkveTma<br />

zrdam. am qveynebis mTavrobebis mier gatarebul mkacr zomebs Tan mohyva politikuri<br />

sirTuleebi da socialuri areulobebi. Sedegad, afrikis, aziis da<br />

laTinuri ame rikis qveynebis umravlesobaSi gaizarda sagareo vali da TiTqmis<br />

ori aTwle ulis manZilze adgili hqonda ekonomikur arastabilurobas.<br />

sabolood, dezintegracia SeiZleba gamowveul iqnas politikur sistemaSi<br />

arsebuli uTanasworobebiTac. rogorc ukve aRvniSneT, rodesac xelisufleba<br />

ver uzrunvelyofs gafantuli erovnuli grZnobebis erT identobad<br />

SekavSirebas, moqalaqeTa politikur monawileobas, an simdidris<br />

mTel sazogadoebaze gadanawilebas, politikuri ganviTareba wydeba. amas<br />

garda, rogorc ukve didi xania aRniSnaven politologebi, ganviTareba<br />

SeiZleba SeCerdes maSinac, rodesac xelisuflebas SeuZlia am miznebis<br />

miRweva (magaliTad, ganaTlebis xelSewyobiT, masobrivi komunikaciebis<br />

ganviTarebiT, saarCevno monawileobiT da urbanuli cxovrebiT), magram<br />

ar gaaCnia institutebi, gamocdileba an SesaZlebloba, rom efeqtianad<br />

gaarTvas Tavi politikur cvlilebebs. 19 amgvar SemTxvevebSi, politikuri<br />

daknineba SeiZleba iqces ganviTarebis bnel mxared. rogorc politologi<br />

semuel hantingtoni aRniSnavs, `modernizacia praqtikaSi yovelTvis gulisxmobs<br />

cvlilebebs da xSirad tradiciuli politikuri sistemis daSlasac,<br />

magram igi yovelTvis ar gulisxmobs ganviTarebas Tanamedrove<br />

politikuri sistemis mimarTulebiT... magram xSirad varaudoben, rom Tu<br />

mimdinareobs sazogadoebrivi modernizacia, paralelurad mimdinareobs<br />

politikuri modernizaciac~. 20<br />

disfunqciuri saxelmwifoebi<br />

bolo aTwleulebSi msoflio gaxda ramdenime sazogadoebis TviTganadgurebis<br />

mowme, ramac gamoiwvia destabilizacia mezobel qveynebSi da<br />

daemuqra mSvidobas mTlianad msoflioSi. disfunqciuri saxelmwifoebi<br />

is usixarulo adgilebia, sadac ukiduresobebi normadaa qceuli, sadac<br />

mTavrobebi an metismetad represiulia, an metismetad susti, imdenad, rom<br />

ar SeuZli aT uzrunvelyon elementaruli wesrigi da kanoniereba. qalaqis<br />

quCebSi kriminaluri da politikuri Zaladobaa gamefebuli, rac emuqreba<br />

policiisgan daucvel soflebsa da Tavisufal presas. msoflio xSirad<br />

dReebis, kvirebis da zogjer Tveebis manZilzec ki ver amCnevs am saSinelebebs.<br />

es SemaSfoTebeli suraTia, Tumca metismetad realuria msoflios Zalian<br />

bevr adgilSi. am TavSi Cven ganvixilavT oTx magaliTs iseTi politikuri<br />

sistemebisa, romlebic arian (an iyvnen) disfunqciuri _ samwuxarod,


294 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

am magaliTebiT ar amoiwureba kandidatebis sruli sia, romelSic yofili<br />

sabWoTa kavSiric Sedis (ix. Tavi VII).<br />

somali<br />

afrikaSi mdebareobs ramdenime uRaribesi qveyana, maT Soris sudani,<br />

so mali, eritrea da eTiopia. 1980­ian da 1990­ian wlebSi am regionSi gvalva,<br />

SimSili, saerTaSoriso konfliqtebi, samoqalaqo omebi da yvelanairi<br />

saxis Zaladoba mZvinvarebda. 1990­iani wlebis dasawyisSi sakvebis yvelaze<br />

katastrofuli ukmarisoba somaliSi iyo, sadac samoqalaqo omma da gvalvam<br />

adamianTa saSineli tanjva gamoiwvia. 1992 wlis agvistoSi gaeros bavSvTa<br />

fondi (UNICEF) masiuri saerTaSoriso daxmarebis mozidvas Seecada, rodesac<br />

ganacxada, rom ori milioni somaleli (qveynis mTliani mosaxleoba<br />

odnav aRemateba rva milions) eqvsi Tvis ganmavlobaSi SimSilobda.<br />

Zaladobisa da amgvari gausaZlisi mdgomareobis winaaRmdeg amboxebuleb ­<br />

ma 1991 w. ianvarSi daamxes somalis diqtatori siad bare, romelic didi xnis<br />

ganmavlobaSi marTavda qveyanas. amas mohyva Setakebebi da SimSili, ramac Seiwira<br />

300 aTasi adamianis sicocxle da milionobiT adamiani safrTxis winaSe<br />

daayena. kanonisa da wesrigis TiTqmis absoluturi ararsebobis pirobebSi<br />

qveyana anarqiam moicva; qalebi da bavSvebi SeiaraRebuli banditebis mowyalebis<br />

imedad darCnen. maT CaSales saerTaSoriso organizaciebis mxridan<br />

mosaxleobisaTvis daxmarebis gawevis yvela mcdeloba, iparavdnen bavSvebisaTvis<br />

gankuTvnil sakvebs da xocavdnen humanitaruli misiebis TanamSromlebs.<br />

1992 w. bolos, aSS­s prezidentma jorj buSma (ufrosma), Tavisi saprezidento<br />

vadis miwuruls wamoiwyo samxedro intervencia, raTa uzrunveleyo<br />

humanitaruli daxmarebis usafrTxoeba. mdgomareoba imdenad qaoturi iyo,<br />

rom wesrigis da kanonierebis aRdgena SeuZlebeli Canda. mas Semdeg, rac<br />

ZiriTadad amerikelebisgan Semdgarma gaeros Zalebma datova qveyana 1995 w.<br />

martSi (ramdenime amerikeli jariskacis sastiki mkvlelobis Semdeg), somali<br />

darCa erovnuli xelisuflebis gareSe _ qveynis rukaze aRniSnuli iyo romeli<br />

dajgufeba romel teritorias akontrolebda, rac ufro Tavsatex suraTs<br />

waagavda, vidre politikur gaerTianebas.<br />

somali rCeba afrikis erT­erT uRaribes qveyanad, romlis mTliani Sida<br />

produqti (mSp) erT sul mosaxleze 500 dolarze naklebia, xolo wera­kiTxvis<br />

armcodne mosaxleobis wili 75 procents Seadgens. somali ganuviTarebelia<br />

ara marto ekonomikurad, aramed aseve politikuradac. somalis<br />

sazogadoebis struqtura efuZneba naTesaur kavSirebs, anu klanebs, xolo<br />

samoqalaqo omi, faqtobrivad, klanebs Soris gaCaRebuli omia. Tu somali<br />

ver ipovis politikuri stabilurobis formulas, igi ver aaRorZinebs ekonomikas.<br />

samarTliania Sebrunebuli debulebac: stabiluroba damokidebulia<br />

ekonomikur da socialur progresze. jer adrea saubari, ipovis Tu ara<br />

somali efeqtiani xelisufle bis recepts. misi reputacia ki, rogorc disfunqciuri<br />

saxelmwifosi, ar Seicvle ­ba, sanam Tavad somali ar Seicvleba.


iugoslavia<br />

ganviTarebadi qveynebi<br />

295<br />

am saxelmwifosagan mxolod saxeliRa arsebobs. civi omis periodis udides<br />

nawilSi igi SedarebiT Tavisufali saxelmwifo iyo, magram daiSala mas<br />

Semdeg, rac sabWoTa kavSiris ngrevam Secvala evropis geopolitikuri ruka<br />

1990­ian wlebSi. yofili iugoslaviis daSlam wina planze wamowia is, rasac<br />

zogierTi mkvlevari `koSmarul scenars~ uwodebs _ politikuri kolafsis<br />

perspeqtiva, romelsac eTnikuri siZulvili kvebavs da rac, sxvadasxva alba­<br />

TobiT, bevr yofil komunistur saxelmwifos emuqreba.<br />

balkanuri krizisi istoriul perspeqtivaSi. iugoslaviis urTierToba<br />

sab Wo Ta kavSirTan 1945 wlidan II msoflio omis Semdgom Seqmnili<br />

specifikuri pirobe bis safuZvelze Camoyalibda. aRmosavleT evropis<br />

sxva qveynebisgan gansxvave biT, romlebic germanuli okupaciisgan sabWoTa<br />

sqema 8-3. yofili iugoslaviis dayofa<br />

wyaro: adaptirebuli yofili iugoslaviis # 728104, CIA 1993 da bosniisa da hercegovi­<br />

nis (politikuri) # 802474, CIA 1997 rukebidan.


296 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

armiam gaaTavisufla, iugoslavia gaaTavisufla marSal ioseb broz titos<br />

partizanulma Zalebma. iugoslaviuri winaaRmdegobis moZraobaSi Setanili<br />

wvlilis gamo, tito erovnuli gmiri gaxda da sabolood axali iugoslavuri<br />

nacionalizmis simbolod iqca.<br />

omis Semdgom periodSi tito uars ambobda moskovidan miRebuli brZanebebis<br />

Sesrulebazea stalinma iugoslavias samagiero komunisturi Tanamegobrobidan<br />

gaZevebiT gadauxada. cota xnis Semdeg, titom daiwyo garkveuli<br />

nabijebis gadadgma sakuTari mmarTvelobis popularizaciisaTvis, pirvel<br />

rigSi sasoflo­sameurneo koleqtivizaciis tempis SenelebiT, xolo SemdgomSi<br />

misi srulebiT gauqmebiT. iugoslavurma komunizmma gamorCeuli<br />

kvali datova samrewvelo urTierTobebSi. ukiduresi centralizacia, romelic<br />

axasiaTebda sabWoTa kavSirs, uaryofil iqna da mis sanacvlod titom<br />

saTave daudo socialisturi ekonomikuri organizaciis axal formas, romelic<br />

TviTregulirebas efuZneboda. man farTo regionuli avtonomia mianiWa<br />

iugoslaviis federaciaSi Semaval eqvs respublikas, yovel SemTxveva­<br />

Si, formalurad. rac ufro mniSvnelovania, amas ekonomikur sawarmoebSi<br />

muSaTa sabWoebis Seqmna mohyva. qarxnis, an sxva tipis sawarmos muSaTa mier<br />

mier arCeuli sabWoebi Tavis mxriv irCevdnen mmarTvel komitetebs, xolo<br />

mmarTveli komitetebi ikribebodnen rogorc regionuli asociaciebi da<br />

irCevdnen sxvadasxva sawarmoTa direqtorebs partiis TanxmobiT. 1950<br />

wels mSromelebs mieniWaT gaficvis ufleba, profkavSirebi gamocxadda<br />

damoukideblad, xolo pirdapiri gegmuri ekonomika Seicvala naklebad<br />

iZulebiTi `gegmuri xelmZRvanelobiT~. 1970­ian wlebSi moxda kontrolis<br />

zogadi gamkacreba iugoslaviis ekonomikasa da sazogadoebaze, rodesac xelisufleba<br />

Seecada bolo moeRo azrTa sxvadasxvaobisaTvis da miZinebuli<br />

ekonomikas gamoecocxlebina.<br />

miuxedavad amisa, iugoslavia unikaluri iyo sxva komunistur reJimebs<br />

Soris. erTma mkvlevarma Semdeg nawyvetSi asaxa qveynis cxovreba titos<br />

mmarTvelobis pirobebSi:<br />

`xelovnebisa da literaturis umetesi nawili apolitikuria da mxatvrebs<br />

da mwerlebs SeuZliaT imoRvaweon Tavisuflad, Tu maTi Semoqmedeba<br />

xelisuflebis mkveTr kritikas ar Seicavs. ar arsebobs winaswari<br />

cenzura, mxolod sasamarTlos SeuZlia saboloo jamSi akrZalos<br />

nawarmoebi; xolo kerZo gamomcemlebi TiTqmis imdenive wigns uSveben,<br />

ramdensac oficialuri gamomcemlobebi. gazeTebi TiTqmis erTsa da<br />

imaves weren, magram isini gacilebiT ufro informatiuli arian, vidre<br />

sxva aRmosavleT evropuli komunisturi qveynebis gazeTebi, rom aRaraferi<br />

vTqvaT sabWoTa kavSirze. Tavisuflad iyideba ucxouri presa.<br />

partiis oratorebi gmoben dasavleTis gavlenebs presaSi, magram Jurnalebi<br />

misdeven sensaciurobasa da siSiSvles, rac ucxoa komunisturi<br />

moralisTvis. savaraudod, yovelwliurad 15 milioni adamiani kveTs<br />

sazRvars. arsebobs gaerTianebebis Tavisufleba, Tu es partiis winaaRmdeg<br />

ar aris mimarTuli. titos arasdros dauxvretia da iSviaTad<br />

Tu daupatimrebia oponentebi.~ 21


ganviTarebadi qveynebi<br />

297<br />

1980­iani wlebis ganmavlobaSi iugoslaviis centraluri xelisuflebis<br />

Zalaufleba da avtoriteti mkveTrad daeca. iugoslavia warmoadgenda xelovnur<br />

qveyanas, romelic Sedgeboda mniSvnelovnad gansxvavebuli eTnikuri<br />

warmomavlobis, religiis da kulturuli fesvebis mqone adamianebisgan<br />

_ marTl madidebeli serbebi da Cernogorielebi kaTolike xorvatebi da<br />

slove ne bi, muslimi umciresobebi serbiaSi da Sereuli bosnielebi, hercegovinelebi<br />

da dalmatebi. maT erTmaneTTan titos prestiJi da avtoriteti<br />

akavSirebdaT. 1980 wels, rodesac tito gardaicvala, bzarebi, romlebic<br />

didi xnis ganmavlobaSi arsebobda, gadaizarda iugoslaviis erTiani struqturis<br />

aSkara gaxleCvaSi. aRmosavleT evropaSi komunizmis dacemam daaCqara<br />

daSlis procesi. 1990­ian wlebSi demokratiam da Tavisufalma arCevnebma<br />

Secvala komunizmi. es didxans ar gagrZelebula. 1990­iani wlebis dasawyisSi<br />

ekonomikas amZimebda ucxouri vali (16 miliardi dolari), 100 procentiani<br />

inflacia da umuSevrobis maRali done (20 procenti). iugoslaviis<br />

sazogadoeba moicva didi xnis ganmavlobaSi dafarulma eTnikurma mtrobam<br />

da centraluri xelisufleba moiSala respubli kebs Soris konfliqtebis<br />

Sedegad. politikurad warmatebuli slovenia da xorvatia eqiSpebodnen<br />

tradiciulad dominant serbebs eris bedis gansazRvraSi.<br />

serbiis sworxazovan prezidents, slobodan miloSeviCs surda sicocxle<br />

SeenarCunebina iugoslaviis komunisturi centralizebuli federaluri<br />

sistemisaTvis, xolo slovenias da xorvatias surdaT Tavisufali konfederacia<br />

da sabazro ekonomika. sabolood gaimarjves nacionalisturma Zalebma.<br />

1991 wlis ivnisSi sloveniam da xorvatiam damoukidebloba gamoacxades<br />

da daiwyo sisxliani samoqalaqo omi serbias da xorvatias Soris, romelmac<br />

daaxloebiT 10 aTasi adamianis sicocxle Seiwira. Tumca, sloveniis da xorvatiis<br />

mcdeloba warmatebuli gamodga da 1992 wlis ianvarSi orive maTgani<br />

sayovelTaod cnes, rogorc damoukidebeli eri­saxelmwifoebi.<br />

bosniuri da kosovos tragedia. didi xani ar gasula serbiisa da xorvatiis<br />

konfliqtis dasrulebidan, rodesac axalma konfliqtma ifeTqa, amjerad<br />

bosnia­hercego vinis respublikaSi. bosnia warmoadgens eTnikuri daZabulobiT<br />

gajerebul sazogadoebas, romlis mosaxleobac Sedgeba sami ZiriTadi<br />

eTnikuri jgufisgan _ serbebis, xorvatebis da bosnieli muslimebisgan.<br />

ukanaskneli jgufi yvelaze mravalricxovania, Tumca isini yvelaze mcire<br />

teritoriaze arian koncentrirebulni. eTnikur gansxvavebebs aZlierebs<br />

religiuri faqtori (xorvatebi kaTolikeebi arian, serbebi ki miekuTvnebian<br />

marTlmadideblur eklesias) da istoriuli mtrobac, romelsac ganapirobebs<br />

am jgufebis mier erTmaneTisaT vis warsulSi miyenebuli wyena.<br />

bosniuri konfliqti iyo brZola teritoriisaTvis daamave dros, Zveli<br />

angariSebis gasworeba. mas sami ganzomileba hqonda: serbebi xorvatebis<br />

winaaRmdeg, muslimebi xorvatebis winaaRmdeg da yvelaze metad, serbebi<br />

muslimebis winaaRmdeg. serbebis da muslimebis brZola bosniaSi yvelaze<br />

sastiki da uTanasworo iyo. serbebma daikaves teritoriis didi nawili. maT<br />

aseve ganaxorcieles masiuri eTnikuri wmenda _ gaupatiurebebi, Zarcva<br />

da masiuri mkvlelobebi, ramac gamoiwvia yvela muslimis da araserbis gan­


298 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

devna im qalaqebidan da soflebidan, romlebic serbebma daikaves da serbuli<br />

saxelmwifo serbskas SemadgenlobaSi Seyvana scades. 1993­94 wlebSi<br />

bosnielma serbebma, romelTac zurgs serbia umagrebda, alya Semoartyes<br />

saraevos, bosniis dedaqalaqs da ramdenime did muslimur qalaqs. saraevos<br />

alya dasrulda mxolod maSin, rodesac moxda natos da gaeros intervencia.<br />

sxva SemTxvevaSi alya gagrZeldeboda, miuxedavad gaeros araefeqtiani<br />

rezoluciebisa, romlebic safrTxis winaSe mdgom am qalaqebs `usafrTxo<br />

TavSesafrad~ acxadebda. gaerom daadanaSaula agreTve xorvatia bosniasTan<br />

konfliqtis gaRvivebaSi Setanili wvlilisaTvis. igi aseve daemuqra<br />

bosniel serbebs natos sahaero ieriSebiT. intensiur saSuamavlo mcdelobebTan<br />

(gansakuTrebiT ruseTis mxridan) Sejerebulma am RonisZiebebma<br />

Sedegi moitana.<br />

1994 wlis TebervalSi serbebi daTanxmdnen mZime iaraRis gamotanaze<br />

saraevodan da erTi kviris Tavze bosniis mTavrobam da bosnielma xorvatebma<br />

xeli moaweres SeTanxmebas cecxlis Sewyvetis Taobaze. 1994 wlis martSi<br />

droebiT gaCnda mSvidobis perspeqtiva, rodesac xorvatulma xelisuflebam<br />

da adgilobrivma serbma mmarTvelebmac dades SeTanxmeba cecxlis Sewyvetis<br />

Taoba ze, romelsac bolo unda moeRo mtrobisTvis.<br />

Tumca, mSvidoba mxolod iluzia aRmoCnda. rodesac gaeros Zalebi gaemarTnen<br />

bosniaSi humanitaruli daxmarebis gasawevad, bosnielma serbebma<br />

moulodnelad Seuties maT da ganagrZes brZolebi. natos sahaero dartymebi,<br />

romlebic ganxorcielda 1994 wlis aprilsa da noemberSi da 1995 wlis<br />

maisSi, miznad isaxavda daecva gaeros samSvidobo Zalebis usafrTxoeba.<br />

bosnia kidev erTxel moicva sisxlianma anarqiam.<br />

sabolood, gaeros ganaxlebuli samSvidobo gegma gaxda axali Ta nac<br />

xovrebis safuZveli. yvela dapirispirebulma mxarem SeimuSava samSvidobo<br />

gegma 1995 wlis noemberSi deitonSi, ohaios StatSi (aSS) da xeli moawera<br />

deitonis samSvidobo SeTanxmebas parizSi 14 dekembers. SeTanxmebis mixedviT,<br />

bosniis 49 procenti gadaeca bosniis serbul respublikas da 51 procenti<br />

muslim­xorvatul federacias. saraevo rCeba dedaqalaqad muslimurxorvatuli<br />

federaciis teritoriaze. centraluri xelisufleba, romelic<br />

Sedgeba prezidentis koleqtiuri postisa da parlamentisgan, warmarTavs<br />

sagareo <strong>politika</strong>s, ekonomikas, finansebs da sxva saqmeebs. bosniis TiToeul<br />

naxevars sakuTari SeiaraRebuli Zalebi da policia gaaCnia.<br />

bosniaSi samSvidobo procesis monitoringisaTvis natos meTaurobiT gaigzavna<br />

60 aTasi jariskacisgan Semdgari saerTaSoriso Zalebi. miuxedavad<br />

sxvadasxva darRvevebisa, arCevnebi Catarda 1996 wlis seqtemberSi. magram<br />

cota vinme Tu eloda deitonis SeTanxmebis SenarCunebas. ukve 1997 wlis<br />

SuaxanebSi nacionalistma serbebma da xorvatebma bosniaSi moindomes bosniis<br />

gayofa eTni kurad `wminda~ teritoriebad. 1998 wlis martSi regioni SeZra<br />

serbiis mier zurggamagrebulma Zaladobam albaneli umravlesobis winaaRmdeg<br />

kosovos avtonomiur provinciaSi. amgvari teritoriuli ambiciebis da<br />

gauTavebeli eTnikuri emociebis fonze, SeuZlebeli Canda imis warmodgena,<br />

rom bosnia gaagrZeleb da arsebobas erTiani mravaleTnikuri da mravalreligiuri<br />

saxelmwifos saxiT.


ganviTarebadi qveynebi<br />

299<br />

srulmasStabiani samoqalaqo omi kosovoSi 1990­iani wlebis bolos daiwyo.<br />

omis mizezi avtonomiis sakiTxi iyo _ kosovoelebi iTxovdnen mas, xolo serbebi<br />

uars acxadebdnen. serbulma Zalebma ar daindes mSvidobiani mosaxleoba,<br />

sistematurad aZevebdnen kosovarebs (albanel serbebs) qveynidan (kosovodan).<br />

im droisTvis, rodesac natos intervenciam sabolood daaCoqa miloSeviCis<br />

mTavroba, milionze meti kosovari (daaxloebiT sami mexuTedi eTnikurad<br />

albaneli mosaxleobisa) ltolvilad iyo qceuli. mSvidoba kosovos<br />

mxolod kosovos gaTavisuflebis armiis gaafTrebuli brZolebis da gaeros<br />

da saerTaSoriso sazogadoebis intervenciis Semdeg daubrunda.<br />

brZolebis tkivilian dasasruls Tan axlda Tavsmoxveuli mSvidoba.<br />

gaerom moaxdina sakuTari `droebiTi administraciis~ formireba, natos Zalebi<br />

ki garkveulwilad policiis funqcias asrulebdnen. deklarirebuli<br />

mizani iyo `arsebiTi avtonomia da TviTmmarTveloba~ provinciisTvis. gaeronatos<br />

reJimma ganaiaraRa kosovos gaTavisuflebis armia da dado mcirericxovani<br />

(5 procentiani) serbuli umciresobis ganrisxebuli albanelebis<br />

SurisZiebisa gan dacvis piroba. es piroba srulad ar Sesrulda, ramdenadac<br />

xSiri iyo kosovoSi serbebze Tavdasxmisa da muqaris SemTxvevebi.<br />

saboloo jamSi, gadawyvetilebis miReba ver moxerxda. miloSeviCis xelisuflebaSi<br />

yofnisas gaeros proteqto rats bolo ar uCanda. keTili survilebis<br />

miuxedavad, gaerom kidev erTxel daamtkica, rom ar iyo mzad mmarTvelobis<br />

gansaxorcieleblad. gaeros administracia ar icnobda adgilobriv<br />

Cveulebebs da awydeboda Znelad gadasalax enobriv bariers. natos Zalebi,<br />

romlebmac axla serbebis dacvis rTuli misia ikisres, uflebaSelaxuli kosovarebisgan<br />

mtrul damokidebulebas waawydnen. amavdroulad, Seiqmna institucionaluri<br />

da samarTlebrivi vakuumi, sadac ar arsebobda arc kanoni, arc<br />

sasamarTloebi, arc adgilobrivi policia, raTa gamklavebodnen Cveulebriv<br />

(da arcTu mTlad Cveulebriv) kriminals [(2008 wlis TebervalSi kosovom<br />

damoukidebloba gamoacxada, rac ukve aRiara ramdenime saxelmwifom _<br />

mTargmn. Sen)].<br />

sisxliani diqtatori miloSeviCi sabolood daamxes saprezidento ar­<br />

CevnebSi 2000 wels (igi ecada arCevnebis gayalbebas, magram daamxo saxalxo<br />

opoziciis mZlavrma talRam) [miloSeviCi haagis saerTaSoriso tribunals<br />

gadasces 2001 wels. igi gulis SetviT gardaicvala cixeSi 2006 w. _ mTargmn.<br />

Sen.]. mxolod dro aCvenebs, SeZleben Tu ara miloSeviCis memkvidre (an memkvidreebi)<br />

daubrunon politikuri wesrigi da saerTaSoriso pativiscema<br />

dangreuli ekonomikis mqone am daqucmacebul ers.<br />

siera-leone<br />

rogorc ukve aRiniSna, demokratia sulac ar aris Cveuli ambavi saharis<br />

samxreTiT mdebare afrikaSi. iqac ki, sadac igi TiTqos muSaobda, damarcxda<br />

_ zogierT SemTxvevaSi, sruliad unugeSod. arsad igi ise umowyalod ar damarcxebula,<br />

rogorc siera­leoneSi.<br />

1986 wels siera­leoneSi sakanonmdeblo organos arCevnebi gaimarTa da


300 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

partiam saxelwodebiT `saerTo saxalxo kongresi~ (saxeli marjved iyo Ser­<br />

Ceuli), SearCia 335 kandidati, raTa ebrZola 105 adgilisaTvis. partia Cveulebriv<br />

ayenebda sam konkurents TiToeul adgilze, rac gavrcelebuli praqtikaa<br />

regionis erTpartiul qveynebSi. amrigad, amomrCevlebs siera­leoneSi<br />

faqtobrivad hqondaT meti arCevani _ sul mcire, pirovnebebTan mimarTebaSi<br />

_ vidre amomrCevlebs aSS­is sakanonmdeblo organos arCevnebis umravles<br />

SemTxvevaSi.<br />

miuxedavad amisa, siera­leone 1990­ian wlebSi anarqiaSi gadaeSva. 1996<br />

da 1998 wlebs Soris mTavroba oTxjer gamoicvala. Semdeg daiwyo sruli<br />

koSmari da ajanyebulebma (e. w. erTiani revoluciuri frontis wevrebma)<br />

sisxliani areulobebi moawyves. isini itacebdnen patara biWebs da maT seqsualuri<br />

Zaladobis msxverplad da mkvlelebad aqcevdnen. SeuZlebelia,<br />

da arc aris saWiro, aRwero siera­leoneSi momxdari yvela saSineleba. am<br />

qveyanaSi ar Camoyalibebula arc politikuri institutebi da arc samoqalaqo<br />

kultura, rac aucilebelia demokratiis mdgradi ganviTarebisaTvis.<br />

ramdenime aTwleulis manZilze, garegnuli demokratiis miRma iniRbeboda<br />

sazogadoeba, romelic nebismier momentSi mzad iyo samoqalaqo Zaladobis<br />

vulkanisebri amofrqvevisaTvis.<br />

avRaneTi<br />

dabolos, yuradRebas SevaCerebT avRaneTze, sadac saerTaSoriso mxardaWeriT<br />

zurggamagrebulma aSS­m moaxdina samxedro intervencia msoflio<br />

savaWro centrsa da pentagonze 2001 wlis 11 seqtembris teroristuli Tavdasxmebis<br />

Semdeg. erT dReSi avRaneTi amerikelebisTvis rukaze ararsebuli<br />

qveynidan iqca qveynad, romelzec yvelaze mets saubroben msoflioSi.<br />

amerikelebma uceb gaiges, rom sastiki banditebis xrova, romelic mokalaTebuli<br />

iyo Talibebis saxelwodebiT cnobil totalitarul reJimSi, daCagrul<br />

da uaRresad gaRatakebul qveyanas gaukuRmarTebuli islamis saxeliT mar­<br />

Tavda. maT aseve gaiges, rom Taliburi reJimi warmoadgenda myudro TavSesafars<br />

osa ma bin ladenisa da misi teroristuli qselis _ al­qaidasTvis. cotas<br />

Tu esmoda istoriuli foni: avRaneTi iyo msoflios erT­erTi yvelaze ufro<br />

disfunqciuri saxelmwifo sami aTwleulis ganmavlobaSi im movlenebamde,<br />

romlebmac uSua lod gamoiwvia avRaneTis miwaze amerikis specialuri Zalebis<br />

Sesvla. 1970 wlamdec ki avRaneTi msoflios erT­erTi uRatakesi qveyana iyo;<br />

mdgomareoba swrafad gauaresda monarqiis damxobis Semdgom ramdenime aTwleulSi.<br />

2001 wels mTeli qveyana nangrevebSi iyo da milionobiT adamiani,<br />

gansakuTrebiT qalebi da bavSvebi, sikvdilis zRvarze cxovrobdnen.<br />

avRaneTSi mravali eTnikuri jgufi cxovrobs, romlebic enaTesavebian<br />

mezobeli qveynebis _ pakistanis, iranis, TurqmeneTis, tajikeTis, uzbeke­<br />

Tisa da CineTis mosaxleobas. udidesi jgufi, puStunebi, mosaxleobis daaxloebiT<br />

40 procents Seadgens (rac 2000 wels 26 milioni iyo). amrigad, qveyanaSi<br />

ar arsebobs umravlesobis jgufi, cxovroben mxolod sxvadasxva zomis


ganviTarebadi qveynebi<br />

301<br />

umciresobebi. avRanelebis daaxloebiT 99 procenti muslimia, aqedan 15<br />

procenti Siitia (msgav sad iranelebis umravlesobisa).<br />

avRaneTi 1747­1973 wlebSi monarqia iyo. rodesac qveyanam daSla daiwyo,<br />

maSinve aSkara gaxda, rom am mravalferovan sazogadoebaSi bevri bzari arsebobda.<br />

sxvadasxva jgufebi ibrZodnen upiratesobis mosapoveblad 1973<br />

wlidan, sanam sabWoTa kavSirma ar gamoitana sabediswero gadawyvetileba<br />

SeWriliyo avRaneTSi misi favoriti dajgufebis (komunistebis) saxeliT.<br />

sabWoTa kavSiris avRaneTSi SeWras Sedegad mohyva sastiki da xangrZlivi<br />

omi, damarcxebulma sabWoTa kavSirma sakuTari Zalebi sabolood 1989 wels<br />

gaiyvana, aTi wlis damangreveli (da damamcirebeli) brZolebis Semdeg. 1992<br />

wels oponentebma daamxes komunisturi reJimi da xelSi Caigdes Zalaufleba.<br />

rodesac misi vada amoiwura, xelisuflebam uari ganacxada Zalauflebis<br />

daTmobaze, magram Talibebma ieriSi miitanes dedaqalaqze da daaamxes igi<br />

1996 wels. axalma reJimma daamyara totalitaruli Zalaufleba, romelic islamis<br />

enasa da ideebs qadagebda, magram efuZneboda yuranis (wminda werilis)<br />

Tavnebur interpretirebas da SariaTis kanonebs (muslimi sasuliero pirebis,<br />

anu molebis swavlebas). qalebi da gogonebi iZulebulni iyvnen sazogadoebaSi<br />

Cadri etarebinaT da maT aekrZalaT saxlis gareT muSaoba, skolaSi siaruli<br />

da oficialurisagan gansxvavebuli Sexedulebebis gamoxatva. aikrZala<br />

televizia, filmebi, musika, cekva da `garyvnili~ garTobis sxva elementebi.<br />

SezRuduli iqna TviT bavSvTa TamaSebic ki (presis monacemebis mixedviT, magaliTad,<br />

aikrZala qaRaldis franiT TamaSi).<br />

avRaneTi yvelaze cnobili magaliTia disfunqciuri saxelmwifosi, magram<br />

ara erTaderTi. rogorc misi istoriis bolo sami aTwleuli gviCvenebs,<br />

disfunqciuri saxelmwifoebi SeiZleba Zalian saxifaToni aRmoCndnen regionuli<br />

stabilurobisa da TviT msoflio wesrigisTvisac ki. am problemis<br />

gasaRebis povna iseve advilia, rogorc Znelia misi ganxorcieleba: ekonomikuri<br />

da politikuri ganviTareba ukeTes cxovrebas qmnis ZaladobiT, Sim­<br />

SiliT, avadmyofobiT da uimedobiT daCagruli sazogadoebebisaTvis.<br />

ganviTarebis Teoria:<br />

tendenciuri msjeloba?<br />

dasavleTSi ganviTareba da demokratia xSirad sinonimebad ganixileba da<br />

ganviTarebis yvela aspeqti sasurvelad miiCneva. politikuri mecnierebis<br />

ena da ganviTarebis Sesaxeb literatura ufro bevr rames aaSkaravebs. igulisxmeba,<br />

rom ganuviTarebel qveyanas ganviTarebuli sjobia. daukvirdiT<br />

am ukanaskneli terminis antonimebs: sustad ganviTarebeli, naklebad ganvi­<br />

Tarebuli, ganviTarebadi, tradiciuli an CamorCenilic ki. zog jer, politikuri<br />

koreqtulobis mizniT, politologebi termin `premodernulsac~<br />

ki iyeneben ganviTarebis adreul safexurebze myof sazogadoebaTa dasaxasiaTeblad.<br />

amdenad, ganviTarebis Teoria gulisxmobs, rom ganviTareba kargia. amis<br />

mizezi SesaZlebelia isic iyos, rom yvelaze nakleb ganviTarebuli da araTa­


302 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

namedrove sazogadoebebi imavdroulad, rogorc wesi, uRaribesebic arian.<br />

rogorc vnaxeT, ekonomikuri ganviTareba da sazogadoebrvi modernizacia<br />

zogjer politikur demokratiasTanac asocirdeba.<br />

Tuki asea, maSin ismis kiTxva: arian ki Tanamedrove moqalaqeebi industriulad<br />

ganviTarebul eri­saxelmwifoebSi ufro bednierni, vidre afrikuli<br />

tomis wevrebi, romlebic SedarebiT ioli cxovrebiT cxovroben, romelTa<br />

moTxovnilebebi dakmayofilebulia tomis mier (im Temis mier, romelSic<br />

cxovroben) da romelTa religiur da metafizikur SekiTxvebs calsaxa pasuxebi<br />

gaaCnia Taobidan Taobaze gadacemuli rwmenebis safuZvelze? daxvewili<br />

medasavleTeebi amgvar cxovrebasA primitiulad da CamorCenilad miiCneven.<br />

maTi azriT crurwmenebi, miTebi da warsulis mkvdari xeli aferxebs<br />

rogorc individebis, aseve sazogadoebis ganviTarebas.<br />

magram zogierTi kritikosi aRniSnavs, rom diskusiebi ganviTarebis Sesaxeb<br />

xSirad ar scdeba dasavluri yaidis ganviTarebis qebas da adanaSaulebs<br />

dasavlel eqspertebs eTnocentrizmSi. 22 sinamdvileSi, dasavleli<br />

filosofosebi didi xnis ganmavlobaSi ebrZodnen am problemas. 1750 wels<br />

frangi filosofosi Jan Jak ruso werda: `Cveni sulebi damaxinjebulia mecnierebisa<br />

da xelovnebis srulyofisaken Cveni swrafvis Sesabamisad~. 23 rusos<br />

politikuri filosofia efuZneba ideas, rom Tanamedrove civilizaciam<br />

ufro gamofita, vidre gaamdidra Cveni adamianuri buneba. udavoa, rom ganviTarebad<br />

qveynebSi bevri adamiani, romelic iZulebuli iqna mietovebina<br />

sofeli da SeCveoda qalaqis cxovrebis cvalebadobas (xSirad WuWyian jur­<br />

RmulebSi), daeTanxmeboda am ideas.<br />

WarbganviTareba: kapitalizmis patara<br />

binZuri saidumlo<br />

dasawyisSi Cven gamovTqviT varaudi, rom ganviTareba mxolod dasavleTsa<br />

da mis farglebs myof erTeul qveynebSi ar xdeba. yvela sazogadoeba<br />

mudmivi cvlilebebis procesSia, isini ganicdian an aRmavlobas, an dacemas,<br />

magram erTi ram cxadia: isini arasdros iyinebian erT adgilze. sazogadoebebi<br />

sxvadasxva gziT, tempiT da sxvadasaxva dros viTardebian. Tanamedrove<br />

epoqaSi, dasavlur ma sazogadoebebma pirvelebma gaikvlies gza _ isini ganviTardnen<br />

ekonomikuri da teqnologiuri ganviTarebis paralelurad,<br />

ganaviTares politikuri institutebi. maT am perspeqtivaSi, ganviTareba<br />

Tanamedrove gagebiT, warmoadgenda bunebriv process, romlis saTavec am<br />

sazogadoebebSia. ganviTarebadi qveynebisTvis xSirad sapirispirod xdeba:<br />

ganviTareba ucxo procesia, romelic saTaves garedan iRebs (anu msoflios<br />

sabazro Zalebisgan, saerTaSoriso savaluto fondis zewolisgan, ucxouri<br />

kapitalidan, romelic iaf samuSao Zalas eZebs da a. S.).<br />

amdenad, ganviTareba dasavleTSi zogadad naklebad damangreveli iyo, vidre<br />

mesame samyaros bevr qveyanaSi. magram ganviTarebis istoria ar mTavrdeba<br />

postindustriuli periodis mosvliT. dasavlurma sazogadoebebma gaiares


ganviTarebadi qveynebi<br />

303<br />

ganviTarebis agraruli da industriuli safexurebi da Seqmnes maRalteqnologiuri<br />

ekonomikebi, romlebic momxmarebels sTavazoben komerciuli<br />

da finansuri servisebis farTo speqtrs (ra Tqma unda, es qveynebi kvlavac<br />

CarTulni arian soflis meurneobaSi, madneulis mopovebasa da mrewvelobaSi,<br />

magram ekonomikis es seqtorebi daCrdila maRalteqnologiuri produqciis<br />

mniSvnelobam, maT Soris kompiuterulma programebma, finansurma servisebma,<br />

mecnierebasa da kvlevaze dafuZnebulma produqciam, rogoricaa, magaliTad,<br />

medikamentebis warmoeba da sxva). es axali produqtebi cxovrebis axal xarisxs<br />

qmnis momxmareblebisaTvis, magram am yvelafers Tan sdevs gverdiTi efeqtebic:<br />

transportis sacobebi, qalaqis gadaWedva, atmosferos dabinZureba<br />

da xmauri, stresuli daavadebebi, ojaxebis dangrevis maRali maCveneblebi,<br />

narkomania, Zaladobrivi kriminalis zrda, gadaWarbebuli moxmareba, qalaqebis<br />

uzomod zrda, energiis ukmarisoba (mag. kaliforniaSi), narCenebis<br />

ganadgurebis problema, miwisqveSa wylebis dabinZureba, toqsikuri wvimebi,<br />

globaluri daTboba, ozonis fenaSi xvrelebis gaCena, mcenareTa da cxovel­<br />

Ta uamravi saxeobis ganadgureba da bevri sxva boroteba, rac, Cveulebriv,<br />

ganviTarebis Tanmdevi movlenebia.<br />

postindustriuli qveynebis winaSe mdgari am problemebidan mxolod zogierTis<br />

dasaxelebac ki gviCvenebs, rom ganviTarebis maRal safexurebs Tavisi<br />

sirTuleebi gaaCnia. es sirTuleebi sxvadasxvagvaria, magram yvela Tavisebur<br />

safrTxes Seicavs. kargi iqneboda, Tu WarbganviTarebuli qveynebi _<br />

is qveynebi, sadac ganviTarebam gaaswro sazogadoebis SesaZleblobebs gamklavebodnen<br />

aCqarebuli tempis teqnologiuri da socialuri cvlilebebis<br />

Tanmdev arasasurvel gverdiT efeqtebs _ met yuradRebas dauTmobdnen maT<br />

winaSe mdgar problemebs, da ara ganuviTarebeli qveynebis aRzrda­swavlebas<br />

_ ra da rogor gaakeTon.<br />

daskvna<br />

ganviTarebad qveynebs ase imitom uwodeben, rom isini ekonomikurad naklebad<br />

ganviTarebulni da naklebad modernizebulni arian, vidre dasavluri<br />

liberaluri demokratiebi. miuxedavad imisa, rom SesaZlebelia ganviTarebadi<br />

qveynebis damaxasiaTebeli saerTo niSnebis gamoyofa (magaliTad, siRaribe,<br />

Sobado bis maRali maCveneblebi, soflis meurneobis wamyvani roli),<br />

es qveyneba uaRresad mravalferovania. ganviTarebadi qveynebis istoriuli<br />

memkvidreoba _ gansakuTrebiT evropuli kolonializmi – Raribi samxreTis<br />

gaunelebeli aRSfoTebis mizezia mdidari CrdiloeTis mimarT. am istoriuli<br />

memkvidreobis nawilia arajansaRi politikuri ruka: sazRvrebi xSirad ar<br />

asaxavs adgilobriv eTnikur, religiur da tomobriv danawilebas da amrigad,<br />

politikuri arastabilurobis, maT Soris ajanyebebis, samoqalaqo omebis da<br />

genocidis mizezic ki xdeba.<br />

politikuri ganviTareba qveynis liderebisgan moiTxovs mosaxleobis


304 Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

war matebul gaerTianebas (eris mSenebloba), xelisuflebis iseTi institutebis<br />

Seqmnas, romlebic asaxaven xalxis nebas (saxelmwifos mSenebloba),<br />

moqalaqeTa monawileobis uzrunvelyofas da simdidris, Zalauflebisa da<br />

sakuTrebis samarTliani ganawilebis xelSewyobas. konkretulad, politikuri<br />

ganviTareba moiTxovs, rom mTavrobam marTos efeqtianad da moxdes<br />

xelisuflebebis um­tkivneulo cvlilebebi. rogorc wesi, politikuri ganviTareba<br />

aseve gulisxmobs progress demokratiuli mmarTvelobis mimar­<br />

TulebiTac. demokratia ganviTarebad qveynebSi dakavSirebulia garkveuli<br />

ekonomikuri, politikuri, socialuri da qceviTi pirobebis arsebobasTan.<br />

demokratiuli reformebis gasatareblad, erma an politikuri, an ekonomikuri<br />

reformebis ganxorcieleba unda daiwyos, magram ekonomikuri reformebis<br />

pirveladobis strategia ufro metad ralur perspeqtivebs qmnis<br />

demokratiis warmatebisTvis. 1974­dan 1990 wlamde mravali ganviTarebadi<br />

eri gaxda demokratiuli, magram es tendencia Seqcevadia.<br />

ganviTareba SesaZloa rTuli amocana iyos. ganviTarebisaken mimarTuli<br />

programebis gatarebisas erebi motivirebulni arian ekonomikuri siZneleebiT,<br />

politikuri qiSpobiT da maRali molodinebiT, Tumca am procesSi maT<br />

mniSvnelovani barierebi eRobebaT win. maTi mosaxleoba xSirad socialurad<br />

fragmentirebulia, individebi fsiqologiurad Zlier damokidebulni arian<br />

tradiciebze da xSirad ewinaaRmdegebian cvlilebebs. ekonomikaSi arsebuli<br />

problema uamravia _ vaWrobis araxelsayreli pirobebi, didi ucxouri vali,<br />

mosaxleobis swrafi zrda, teqnologiebis dabali done, miwis nakveTebis ganawileba,<br />

mkacri bunebrivi pirobebi da a.S. rodesac politikuri liderebi<br />

ver axerxeben warmatebiT daakmayofilon ganviTarebis socialuri, ekonomikuri<br />

da politikuri moTxovnebi (mraval mizezTa gamo), ganviTareba wydeba<br />

da erebSi ganxeTqilebebi iwyeba.<br />

zogierTi sazogadoeba ganviTarebis nacvlad dakninebisa da daSlis msxverpli<br />

xdeba. amis bolodroindeli magaliTebia somali, iugoslavia, siera­<br />

leone da avRaneTi. sabWoTa kavSiri da bevri sxva qveyanac gamodgeba daSlis<br />

da daqveiTebis magaliTad.<br />

WarbganviTareba (ganuviTareblobis sapirispirod) warmoadgens problemas,<br />

romelic bevr dasavlur sazogadoebas awuxebs. Tanamedrove diskusiebi<br />

ganviTarebis Temaze upiratesad ganviTarebis qeba­didebas warmoadgens,<br />

Tumca mi si aserigad sasurveloba SeiZleba eWvqveS dadges.<br />

sakvanZo sityvebi<br />

ganviTarebadi qveynebi<br />

pirveli samyaro<br />

meore samyaro<br />

mesame samyaro<br />

kolonializmi<br />

araZaladobrivi winaaRmdegoba<br />

samoqalaqo daumorCilebloba<br />

politikuri ganviTareba<br />

eris mSenebloba<br />

saxelmwifos mSenebloba<br />

politikuri SeRweva<br />

monawileoba


patron­klienturi urTierTobebi<br />

demokratiis korelatebi<br />

`glastnost~­is pirveladobis<br />

modeli<br />

`perestroik~­is pirveladobis<br />

modeli<br />

kiTxvebi gameorebisaTvis<br />

ganviTarebadi qveynebi<br />

mzardi molodinebis revolucia<br />

mozaikuri sazogadoebebi<br />

tradiciuli sazogadoebebi<br />

askriptiuli sazogadoebebi<br />

mwvane revolucia<br />

eTnikuri wmenda<br />

deitonis SeTanxmebebi<br />

305<br />

1. ra aris e. w. mesame samyaros ZiriTadi maxasiaTeblebi? rogor ukavSirdeba<br />

es maxasiaTeblebi ganviTarebis process?<br />

2. daasaxeleT demokratiis korelatebi. axseniT, ramdenad marTebulia analizis<br />

amgvari mimarTuleba.<br />

3. ra aris modernizaciis miznebi? ra uSlis xels mas?<br />

4. mivyavarT Tu ara ganviTarebas yovelTvis demokratiisken? Tu piriqiT?<br />

moitaneT magaliTebi.<br />

5. ra dabrkolebebi eRobeba ganviTarebas? Tu ganviTareba ase Znelia, ratom<br />

eswrafvian mas?<br />

6. rogor ukavSirdeba erTmaneTs ganviTareba da daknineba? Cerdebian Tu<br />

ara saxelmwifoebi da sazogadoebebi odesme erT adgilze? axseniT.<br />

7. daasaxeleT oTxi disfunqciuri saxelmwifo da erT­erTi maTganis magaliTze<br />

aRwereT disfunqciuri saxelmwifos buneba.<br />

SeniSvnebi<br />

1. es monacemebi WeSmaritia klasifikaciis TiTqmis yvela sistemis<br />

mixedviT, Tumca CineTis ganviTarebad qveynad CaTvla/arCaTvla mniSvnelovnad<br />

imoqmedebs zust maCveneblebze. Cvens cxrilSi CineTi ganviTarebad<br />

qveynad aris miCneuli.<br />

2. John Allen, Student Atlas of World Politics (Guilford, Conn.: Dushkin, 1994),<br />

16. tailands maSin siami ewodeboda, irans ki sparseTi.<br />

3. iqve, 17. Tumca, Tanamedrove politikis, gansakuTrebiT ki yofili iugoslaviis,<br />

cvalebadobis gamo es maCvenebeli Zalze aramyaria.<br />

4. rogorc aRniSnavs Robert Clark, Power and Politics in the Third World, 4th<br />

ed. (New York: Macmullian, 1991), 26.<br />

5. ix. Jared Diamond, Guns, Germs, and Steel: The Fate of Human Societies: (New<br />

Yaork: Norton, 1997).<br />

6. am sakiTxebs sazogadod esmeba xazi literaturaSi. ix. James A. Bill da


306<br />

Camoyalibebuli da ganviTarebadi demokratiebi<br />

Robert L. Hardgrave, Jr, Comparative Politics: The Quest fir Theory (Websterville,<br />

Ohio: Merrill, 1973), 70-71.<br />

7. magaliTisaTvis ix. Seymour Lipset, Political man: The Social gases of Democracy<br />

(Garden City. N.Y. Doubleday, 1983); Tatu Vanhamen, The Process<br />

of Democratization: A Comperative Study of 147 States, 1980-1988 (Bristol, Pa:<br />

Taylor & Francis, 1990); da Samuel P. Huntington, “Will More countries Become<br />

Democratic?” Political Science Quarterly 99 (1984): 193-218. aseve sainteresoa<br />

Thomas Scanton, “Democracy’s Fragile Flower Spreads Its Roots”,<br />

Time, July 13, 1987.10-11. amgvar korelatebze dafuZnebul, demokratiis<br />

optimistur xedvas gvTavazobs Carl Garsman, “Democracy as the Wave of<br />

the Future: World Revolution”, Current, (May 1989): 18-23. aseve ix. Morton<br />

Kondracke, “Freedom Bummer”, New Republic, November 26, 1990, 21-24.<br />

8. Gershman “Democracy as the Wave of the Future”, 23.<br />

9. Vanhamen, Process of Democratization, 51-65.<br />

10. ix. Kondracke, ”Freedom Bummer,~ 23<br />

11. Samuel Hantington `How Countries Democratize”, Political Science Quarterly<br />

106, (1991-1992): 579.<br />

12. magaliTisaTvis ix. Robert M. Press “Africa’s Strugle for for Democracy”,<br />

Christian Science Monitor, March 21, 1991, 7; da Kennet B. Noble, “Despots<br />

Dwindle as Reform Alters Face of Africa”, New York Times, April 13, 1991, 1.<br />

13. rogorc aRniSnavs Thomas R. Lansner “Out of Africa”, Wall Street Journal,<br />

December 10, 1996. A18.<br />

14. Huntington, “How Countries Democratize”, 12.<br />

15. Cveulebriv, mesame samyaros qveynebis mier. ukanaskneli periodis<br />

mniSvne lovani gamonaklisi iyo 1991 wlis dasawyisSi SeerTebuli<br />

Statebis winamZRolobiT gaerTianebuli erebis jarebisa da erays Soris<br />

omi.<br />

16. Jean Herskovits, “Nigeria: Power and Democracy in Africa”, Headline Series<br />

527 (January-February 1982): 18.<br />

17. Vyvyan Tenorio, “Sri Lanka Process at Delicate point”, Cristian Science Monitor,<br />

September 2, 1986,11.<br />

18. Robert E. Gamer, Developing Nations: A Comparative Perspective, 2nd ed.<br />

(Dubuque, Lowa: William C Brown, 1982), 312-314.<br />

19. Samuel Huntington, "Political Development and Political Decay," Worlds Politics<br />

17 (April 1965): 386-430.<br />

20. Samuel Huntington, Political Order in Changing Societies (New Haven, Conn.:<br />

Yale University Press, 1968), 35.<br />

21. Robert G. Wesson, Communism and Communist Systems (Englewood Cliffs,<br />

N.J.: Prentice-Hall, 1978), 172-173.<br />

22. magaliTisaTvis ix. Bill and Hardgrave, Comparative Politics, 58-59.<br />

23. Jean-Jacques Rousseau, “The First Discourse,” wignSi The First and Second<br />

Discourses, red. Roger D. Masters (New York: St. Martin’s Press, 1964), 39.


n a w i l i I I I<br />

politikis<br />

samoqalaqo<br />

ganzomileba<br />

Tavi IX<br />

politikuri socializacia:<br />

moqalaqis Gamoyalibeba<br />

Tavi X<br />

politikuri monawileoba:<br />

gavlenis safasuri<br />

Tavi XI politikuri<br />

lideroba: Zalauflebis<br />

mravalsaxeoba<br />

Tavi XII sazogadoebrivi<br />

keTildReobis zRublze:<br />

ideologiebi da izmebi<br />

Tavi XIII sajaro politikis<br />

problemebi:<br />

principebi, prioritetebi<br />

da praqtika<br />

307


308


Tavi IX<br />

politikuri<br />

socializacia<br />

moqalaqis<br />

Gamoyalibeba<br />

kargi moqalaqe da kargi pirovneba<br />

sapirispiro ganmartebebi<br />

klasikuri xedva<br />

politikuri socializacia<br />

ojaxi<br />

Tanatolebi<br />

masmedia<br />

kanoni<br />

ZiriTadi politikuri Rire­<br />

bulebebi: rogor vipovoT oqros<br />

Sualedi?<br />

politikuri socializaciis marcxi<br />

309


310 politikis samoqalaqo ganzomileba<br />

1932 welia. sabWoTa kavSiri sakvebis saSinel naklebobas ganicdis, milionobiT<br />

adamiani SimSilobs. ioseb stalinma, komunisturi partiis liderma<br />

da sabWoTa xelisuflebis Tavkacma, wamoiwyo sabWoTa soflis meurneobis<br />

Zirfesviani reorganizacia, rac miwaTmflobelTa mTeli socialuri klasis<br />

(kulakebis) mospobasa da mTliani miwebis koleqtivizacias gulisxmobda<br />

_ amieridan miwis yoveli nakveTi da masze moweuli produqti saxelmwifos<br />

ekuTvnis. imisaTvis, rom ar momxdariyo aw ukve saxelmwifos mflobelobaSi<br />

arsebuli qonebis qurdoba, sabWoTa xelisuflebam SemoiRo kanoni, romli­<br />

Tac TiToeul glexs aekrZala piradi moxmarebisaTvis marcvlelulis nebismieri<br />

raodenobis miTviseba. am kanonis gavleniT, patara biWma mamamisi marcvleulis<br />

damalvisaTvis xelisuflebis warmomadgenlebTan daasmina. mama<br />

saxelmwifo qonebis qurdobis gamo daxvrites. amis Semdeg didi dro ar gasula<br />

da glexebis jgufma, romelsac am biWis saqcieliT ganrisxebuli biZa winamZRolobda,<br />

igi sicocxles gamoasalma. xelisuflebam, romelic SemTxvevas<br />

sruliad gansxvavebuli kuTxiT ganixilavda, biWi tanjul gmirad Seracxa.<br />

kargi moqalaqe da kargi pirovneba<br />

stalini am patara biWs samagaliTo moqalaqed, gmirad miiCnevda. is faqti,<br />

rom sakuTari mamis damsmeni bavSvi SeiZleba karg moqalaqed CaTvliliyo,<br />

miuTiTebs gansxvavebaze romelic pirvelad aristotelem aRniSna: karg moqalaqes<br />

gansazRvravs kanonebi, reJimebi da wesebi, magram kargi pirovnebis<br />

zneob­rivi saxe (da universaluri Tvisebebi) myaria da nebismieri politikuri<br />

reJimis moTxovnebze maRla dgas. 1 amrigad, kargi moqalaqeoba gulisxmobs<br />

saxelmwifoSi da sazogadoebaSi arsebuli wesebis, normebisa da molodinis<br />

Tanaxmad moqcevas. magram kargi moqalaqeobis arsebuli kriteriumebi,<br />

SesaZloa, Zlier gansxvavdebodes (da es asecaa) sxvadasxva erSi. 1930­iani<br />

wlebis sabWoTa ruseTSi kargi moqalaqe iyo is, vinc, upirveles yovlisa, komunisturi<br />

partiis erTguli iyo. kargi moqalaqeobis sazomi totalitarul<br />

saxelmwifoSi aseTia: kargi moqalaqe mzad unda iyos politikuri xelisuflebis<br />

nebas (brZanebas) dauqvemdebaros yovelgvari piradi Sexedulebebi da<br />

ojaxis erTgulebac ki, da mihyves diqtatoris neba­survils, saiTac ar unda<br />

iyos igi mimarTuli. konstituciur demokratiebSi arsebuli moqalaqeobis<br />

standartebi mkveTrad gansxvavebulia: waxalisebuli da daculia pirovnebis<br />

samoqalaqo da politikuri uflebebi, daemorCilon saku ­Tar sindiss da<br />

gamoxaton Tavisi mosazrebebi.<br />

maSin, rodesac abstraqtuli kargi moqalaqisadmi arsebuli moTxovnebi<br />

(romlebsac yovelTvis saxelmwifo gansazRvravs) upirispirdeba realuri<br />

adamianebis (moqalaqeebis, rogorc keTili da TanamgrZnobi<br />

adamianebis)zneobriv orientirebs da sadac saxelmwifo cdilobs mospos<br />

gansxvaveba am ors Soris, warmoiSoba seriozuli Teoriuli da praqtikuli<br />

saxis problemebi. rodis wyvets adamiani namdvil moqalaqed yofnas da iqceva<br />

ubralo, rigiT subieqtad, SeiZleba monadac ki? adamiani saxelmwifos<br />

emorCileba Tu sakuTari sindisis karnaxs?


politikuri socializacia<br />

311<br />

istoriis ganmavlobaSi sxvadasxva zneobrivi mrwamsis adamianebi iCemebdnen<br />

sazogadoebis karg moqalaqeobas. moqalaqis zneobriv saxes da mmarTvelobis<br />

sxvadasxva formas Soris arsebuli urTierTkavSiri xazs usvams<br />

(aZlierebs) aristoteles mosazrebas, rom politikuri sistemis WeSmariti<br />

sazomi is moqalaqea, romelsac igi ayalibebs. am Sexedulebis Tanaxmad, kargi<br />

saxelmwifo isaa, romlis sanimuSo moqalaqe kargi pirovnebacaa; cudia saxelmwifo,<br />

romlis sanimuSo moqalaqe ise emorCileba brZanebas, rom Tavs ar<br />

iwuxebs keTilisa da borotis Sesaxeb kiTxvebze pasuxiT. raoden martivic<br />

ar unda iyos amgvari formulireba, igi mniSvnelovan mosazrebas gvTavazobs<br />

mmarTvelobasa da moqalaqes Soris urTierTobaze da magaliTad, imazec<br />

miuTiTebs, rom samoqalaqo saTnoe ba (sazogadoebrivi zneoba) ganuyofelia<br />

individualuri keTilsindisierebisagan (piradi moraluri principebisagan).<br />

sapirispiro ganmartebebi<br />

gasakviri araa, rom sxvadasxva politikur sistemaSi moqalaqeobis gansxvavebuli<br />

definiciaa miRebuli. bevr avtoritarul saxelmwifoSi adamianebis<br />

moqalaqeebad kvalificireba mxolod am sityvis Zalian viwro gagebiT<br />

SeiZle ba, anu isini cxovroben romeliRac konkretuli saxelmwifos teritoriaze<br />

da mis kanonebs emorCilebian. aseTi saxelmwifos da moqalaqis<br />

urTierToba calmxrivi moZraobis quCas hgavs: rogorc rigiTi moqalaqeebi,<br />

isini ar monawileoben imis gadawyvetaSi, vin da rogor marTavs (maSinac<br />

ki, rodesac isini arCevnebSi mona wileoben). zogadad, Tuki isini sistemis<br />

mimarT damTmobni arian, mTavroba maT ar awuxebs.<br />

gansxvavebiT amisagan, totalitarul saxelmwifoebSi, romlebSic xelisufleba<br />

cdilobs Secvalos sazogadoeba da axali tipis moqalaqe Camoayalibos,<br />

adamianebi iZulebuli arian CaerTon politikur sistemaSi. Tumca,<br />

moqalaqis poziciidan msgavs monawileobas azri ara aqvs, radgan es ar aris<br />

nebayoflobiTi da gulisxmobs valdebulebebs Sesabamisi uflebebis gareSe.<br />

kargi moqalaqeo ­bis ganmsazRvrelia erTguleba da fanatizmi, ramac SeiZleba<br />

aiZulos isini maTTvis moralurad miuRebeli brZanebebic ki Seasrulon.<br />

demokratiul sazogadoebebSi, adamianebi moqalaqeobas sul sxvagvarad<br />

ganmartaven. dawyebiT skolaSi karg moqalaqed iTvleba is mowafe, romelic<br />

karg magaliTs iZleva, pativs scems sxvebs, wesierad iqceva da davalebebs<br />

droze asrulebs. mozrdilebi karg moqalaqeebad iTvlebian, Tuki seriozulad<br />

ekidebian moqalaqeobriv valdebulebebs, icaven kanonebs, ixdian<br />

gadasaxadebs da regularulad monawileoben arCevnebSi. demokratiul saxelmwifoSi<br />

kargi moqalaqeobis definicia kanonebSia mocemuli, kanonebs ki<br />

kanonmdeblebi weren, romel Tac xalxi irCevs _ sxva sityvebiT, WeSmariti<br />

respublika Slis, spobs (an amcirebs mainc) daZabulobas moqalaqeobasa da<br />

sindiss Soris.<br />

bevri adamiani, libertarianelebis CaTvliT, amtkicebs, rom moqalaqeobis<br />

arsi individualur uflebebsa da pirad TavisuflebaSia. amerikis<br />

SeerTebul StatebSi moqalaqeobisadmi formaluri moTxovnebi minim­


312 politikis samoqalaqo ganzomileba<br />

aluria, moqalaqeobis uparatesobebi ki iseTi, rom msoflioSi nebismier<br />

adamians SeSurdeba (amitomac, aSS­Si imigrantebis uwyveti nakadia aSS­dan<br />

sxva qveynebSi moqalaqeTa mcire gadinebis fonze). meToTxmete Sesworebis<br />

Tanaxmad, `yvela piri, romelic dabadebulia an naturalizebulia amerikis<br />

SeerTebul StatebSi da mis iurisdiqciaSi imyofeba, aris moqalaqe amerikis<br />

SeerTebuli Statebisa da im Statisa, romel Sic cxovrobs~. aRsaniSnavia, rom<br />

am qveyanaSi moqalaqeoba gansazRvrulia/ganmar tebulia konstituciiT.<br />

aseve aRsaniSnavia, rom amerikis SeerTebuli Statebis moqalaqeebi moqalaqeobis<br />

armqoneTagan imis mixedviT ki ar arian gamorCeuli, ras akeTeben an<br />

adre ra aqvT gakeTebuli, aramed, ubralod, dabadebis adgilis mixedviT. amis<br />

safuZveli ki isaa, rom Tu erTxel gaxdi moqalaqe, sul iqnebi moqalaqe, Tuki<br />

raime gansakuTrebuli danaSauli ar Caidine (rogoricaa Ralati) an nebayoflobiT<br />

ar Tqvi uari moqalaqeobaze. mSvidobis dros amerikis SeerTebuli<br />

Statebis moqalaqe obis miRebaze arsebuli moTxovnebi, rogorc wesi, sakmaod<br />

sustia.<br />

klasikuri xedva<br />

SesaZloa moqalaqeobis minimalisturi xedva sakmarisia imisaTvis, rom<br />

erTmaneTisgan ganvasxvavoT `Sinaurebi da `ucxoebi~, magram is ar iTvaliswinebs<br />

erTi koncefciis WeSmarit arss, romelsac dasavlur civilizaciaSi<br />

didi xnis ganmav­lobaSi gansakuTrebul pativs scmdnen. Zveli berZnebisTvis<br />

moqalaqeoba mxolod nawilobriv iyo dakavSirebuli dabadebis faqtsa da<br />

politikur geografiasTan; moqalaqeobis umniSvnelovanes kriteriums warmoadgenda<br />

sazogadoebis sajaro saqmeebSi seriozuli da uangaro monawileoba.<br />

aristoteles miaCnda, rom `moqalaqis cnebas yvelaze ukeT gansazRvravs<br />

sasamarTlosa da saxelmwifos marTvaSi monawileobis ufleba~. 2 aristotelesdroindeli<br />

aTeni patara politikuri sazogadoeba, qalaqi­saxelmwifo<br />

iyo, romelSic moqalaqeTa proporciulad did nawils miniWebuli hqonda<br />

gadawyvetilebis miRebaSi monawileobis ufleba. moqalaqeoba iyo pativi,<br />

romlis saSualebiTac saTanado mondomebisa da ganaTlebis mqone Tavisufali<br />

adamianebi marTavdnen sxva Tavisufal adamianebs, TviTon ki imarTebodnen<br />

maT mier da amiT emsaxurebodnen winsvlas, sazogadoebriv wes ­<br />

rig sa da keTildReobas.<br />

meTvramete saukunis evropaSi berZnuli ideali modernizebuli formiT<br />

xelaxla gacocxlda. moqalaqe iqca terminad, romliTac axasiaTebdnen imaT,<br />

vinc ibrZoda uflebisaTvis, TxovniT miemarTa an eCivla mTavrobisaTvis.<br />

moqalaqeebs ganasxvavebdnen monebisagan, romelTac qonebad Tvlidnen da<br />

moTxovnebi da uflebebi ar SeiZleba hqonodaT. moqalaqeebi gansxvavdebodnen<br />

aseve qveSevrdomebisagan (vasali), romelTa pirveli da yvelaze mniSvnelovani<br />

valdebuleba xelmwifis erTguleba da morCileba iyo. germaneli<br />

filosofosis imanuel kantis (1724­1804ww.) mixedviT, moqalaqeebs, monebisa<br />

da qveSevrdomebisagan gansxvavebiT, hqondaT konstituciuri Tavisufleba<br />

anu ufleba, damorCilebodnen mxolod kanonebs, romlebzec maT sakuTari


politikuri socializacia<br />

313<br />

Tanxmoba hqondaT micemuli. kanti aseve amtkicebda, rom moqalaqeebs hqondaT<br />

samoqalaqo Tanasworoba da politikuri damoukidebloba. pirveli<br />

aTavisuflebda maT im kanonisa Tu wesisgan, romelic avaldebulebda Tavis<br />

Soris ufrosi eRiarebinaT, meore ki imis aRmniSvneli iyo, rom pirovnebis<br />

politikuri statusi fundamenturi uflebeb i dan gamomdinareobda da ara<br />

vinmes nebidan. 3<br />

moqalaqeobis cnebis aSkarad ganuyofeli nawili yovelTvis iyo pirovnuli<br />

Rirsebis idea. moqalaqes unda moqceodnen rogorc Tavisufal da Tanaswor<br />

pirovnebas, romelsac unari Seswevs gansazRvros, ra Sedis mis intereseb­<br />

Si. moqalaqeebi sxvebs ar unda emarTaT TviTneburad (despoturad); rogorc<br />

gonieri arsebebi, isini imsaxureben pativiscemiT mopyrobas. moqalaqeobis<br />

am idealTan yvelaze axlos respublikuri mmarTveloba mivida. sabolood,<br />

rogorc kanti da meTvramete saukunis sxva moazrovneebi aRiarebdnen, moqalaqeobisagan<br />

ganu yofeli Tavisufleba da Rirseba mxolod respublikuri<br />

mmarTvelobisas ganmtkicdeboda da aseTi mmarTveloba ki funqcionirebas<br />

SeZlebda mxolod maSin, Tuki misi rigiTi wevrebi gaiazrebdnen da gasaqans<br />

miscemdnen moqalaqeobis valdebulebebs.<br />

amJamad ukve gacilebiT meti adamiani kanonierad iwonebs Tavs `moqalaqeobiT~<br />

ara marto msoflio masStabiT, aramed calkeul qveynebSic. magaliTad,<br />

amerikis SeerTebul StatebSi, rasobriv umciresobebs, qalebs da<br />

qonebis armqone pirebs mravali wlis ganmavlobaSi uxdebodaT brZola ar­<br />

CevnebSi monawi leobis uflebisa da sakuTari samoqalaqo uflebebis kanonis<br />

farglebSi dasa cavad. es procesi ar mimdinareobda Secdomebisa da Cavardnebis<br />

gareSe. ga izar da ra mo qalaqeTa (da saerTod adamianebis) raodenoba,<br />

ufro rTuli gaxda efeqturi politikuri monawileobac: gaZlierda zemoqmedeba<br />

mTavrobazec, raTa man uzrunvelyos samoqalaqo ganaTleba da<br />

socialuri garemo, rac imisaTvisaa aucilebeli, rom yvela moqalaqem Se­<br />

Zlos Tavisi uflebebis saTanadod dacva. Zvel aTenSi, qalaqis SedarebiT<br />

mcire zomisa da moqalaqeTa mci re raodenobis gamo (monebi da qalebi moqalaqeebad<br />

ar iTvlebodnen), nebismi er moqalaqes SeeZlo daekavebina saxelmwifo<br />

Tanamdeboba da aqtiuri monawileo ba mieRo kanonebisa da politikis<br />

CamoyalibebaSi. mzard erebSi, milionobiT moqalaqiT, sadac TiTqmis yvela<br />

srulwlovans moqalaqis statusi aqvs, Sinaarsiani da efeqtiani monawileoba<br />

xSirad miuwvdomel idealad rCeba.<br />

politikuri socializacia<br />

miuxedavad imisa, rom moqalaqeobis zust ganmartebaze SeiZleba vikama ToT,<br />

zogadad yvela aRiarebs: karg moqalaqed ki ar ibadebian, aramed yalibdebian.<br />

bavSvebi xdebian pasuxismgeblobiT aRWurvili moqalaqeebi sxvadasxva gavlenisa<br />

da institutis urTierTqmedebis Sedegad; esaa ojaxi, religia, skola,<br />

Tanatolebi, masmedia da kanoni, romlebic uyalibeben moqalaqis valdebulebisa<br />

da sakuTari Tavis rwmenis SegrZnebas. socializacia ewodeba pro­


314 politikis samoqalaqo ganzomileba<br />

cess, rom li Tac adamiani iZulebuli xdeba ifiqros da imoqmedos sazogadoebrivad<br />

mi saRe bi formiT.<br />

politikuri socializacia aris procesi, romelSic moqalaqes uyalibdeba<br />

Rirebulebebi, Sexedulebebi da azrebi, romelTa saSualebiTac maT SeuZliaT<br />

politikur sistemas daexmaron. 4 yoveli TviTkmari sazogadoeba moqalaqeebs<br />

Caunergavs garkveul ZiriTad Rirebulebebs. eWvgareSea, nebismieri saxelmwifosaTvis<br />

aucilebeli saSeni masala (aguri) saerTo Sexedulebebia. iseTi Seudrekeli<br />

individualistic ki, rogoric ingliseli filosofosi jon stiuart<br />

mili iyo (1806­1873ww.), acnobierebda, rom loialobis da erTgulebis moqalaqeobrivi<br />

grZnoba `SeiZleba sxvadasxva obieqts Seexebodes da mmarTvelobis<br />

romelime erT formaze ar iyos mijaWvuli; magram demokratiasa Tu monarqiaSi<br />

misi arsi yovelTvis isaa,… rom saxelwifos konstituciaSi aris raRac gansaz­<br />

Rvruli, samudamo, rac eWvs ar iwvevs, rasac sayovelTao SeTanxmebis safuZvelze,<br />

aqvs ufleba iyos iq, sadac aris da rac ar unda Seicvalos, iyos daculi<br />

da xeluxlebeli~. 5<br />

aqedan gamomdinare, verc erTi xelisufleba, ra legitimuric ar unda<br />

iyos igi, ver miscems Tavs uflebas ugulebelyos moqalaqeTa mier politikuri<br />

Sexedulebebis Camoyalibebis gza. es procesi ojaxSi iwyeba.<br />

ojaxi<br />

ojaxi axdens pirvelad da yvelaze mniSvnelovan gavlenas pirovnuli (individualuri)<br />

Rirebulebebis formirebaze. sxvadasxva politikuri reJimi<br />

sxvadasxvagvarad ganixilavs ojaxs. zogierTi mTavroba mxarSi udgas da<br />

mfar velobs ojaxs; sxva reJimebi gulgrili arian mis mimarT; zogierTi cdilobs<br />

mas niadagi gamoacalos, radganac ojaxuri kavSirebidan gamomdinare<br />

siyvarulsa da erTgulebas saxelmwifosaTvis ZirgamomTxrelad miiCnevs.<br />

miuxedavad am gansxvavebuli damokidebulebebisa, yvela mTavroba aRiarebs<br />

ojaxis mniSvnelo bas socializaciis procesSi.<br />

im erebmac ki, romlebic Riad aRiareben tradiciul ojaxur Rirebulebebs,<br />

SeiZleba ver moaxerxon sazogadoebaSi misi warmatebis uzrunvelyofa.<br />

magaliTad, amerikis SeerTebul StatebSi 1960­iani wlebis Semdeg martoxela<br />

mSoblebTan mcxovrebi bavSvebis ricxvi, ganqorwinebebisa da martoxela<br />

qalebs Soris Sobadobis zrdis Sedegad, sagrZnoblad gaizarda (ix. sqema 9­<br />

1). Tu 1970 wels axalSobilTa daaxloebiT 12 procenti modioda martoxela<br />

qalebze, 1996 wlisaTvis igi 33%­s miuaxlovda. zogierT SemTxvevaSi bavSvis<br />

mamisagan mitovebuli deda iZulebulia marto itvirTos bavSvis movlisa<br />

da ojaxis patronobis mZime tvirTi. orsuloba TineijerebSi (mozardebSi),<br />

siRaribe da ganaTlebis dabali done pirdapir kavSirSia amgvar danawevrebul<br />

ojaxebTan. problemis gamo izrdeba socialuri uzrunvelyofis xarjebi,<br />

magaliTad `gaWirvebuli ojaxebis droebiTi daxmarebis~ da sakvebze<br />

talonebis programebis meSveobiT.


politikuri socializacia<br />

315<br />

sqema 9-1. martoxela ojaxebSi mcxovrebi amerikeli bavSvebi, 1960­95ww wyaro:<br />

“Keeping Track”, New York Times, 20 ivlisi, 1994, A7.<br />

momavalSi mosalodnelia problemiT gamowveuli ekonomikuri da socialuri<br />

xarjebis sagrZnobi zrda. rogorc kvlevebi adasturebs, martoxela<br />

mSoblis mier gazrdil bavSvebs skolidan garicxvis, kriminalTa da<br />

narkotikebis momxmarebelTa wreSi moxvedris, ara Tavisi specialobiT muSaobis<br />

da siRaribeSi darCenis, mozrdilobaSi ki uiRblo piradi kavSirebis<br />

da uiRblo ojaxebis Seqmnis ufro realuri riski emuqrebaT, vidre orive<br />

mSobelTan aRzrdil bavSvebs. 6 ra Tqma unda, xSirad erTmSobliani ojaxebic<br />

warmatebuli arian xolme da maTi aRzrdili bavSvebic mSvenivrad uReben<br />

alRos cxovrebas. im SemTxvevaSi, Tuki erT­erTi mSobeli bavSvze negatiur<br />

fizikur an emociur gavlenas axdens, bavSvisTvis SeiZleba ukeTesic iyos<br />

calke im mSobelTan cxovreba, romelic aseT zemoqmedebas ar mimarTavs.<br />

bavSvi Tavdapirvel socializacias sakuTar saxlSi, ojaxSi gadis da<br />

iRebs ra Tavisi yoveldRiuri qcevisTvis jildos an sasjels, swavlobs, ra<br />

aris daSvebuli da ra ara. amgvarad, bavSvi erkveva, ra valdebulebebi aqvs<br />

ojaxis da sxvebis mimarT. nel­nela is xdeba ojaxis moqalaqe (wevri), rogorc<br />

wesi, mkafi od gansazRvruli movaleobebiT, nawilobriv, uflebebiTa<br />

da privilegiebiT. gansakuTrebulad esmeva xazi mniSvnelovan moralur<br />

wesebs maSinac ki, Tu bavSvs ar ganumartaven am wesebis mizezebs (`giTxari<br />

da gaakeTe~). ndoba, Ta namSromloba, Tavisi Tavis pativiscema, sxvebis<br />

pativiscema da TanagrZnoba fesvgadgmulia ojaxur urTierTobebSi, maT<br />

efuZneba pirovnebis qceviTi da zneobrivi ganviTareba. 7<br />

ojaxi aseve gvexmareba gavarkvioT, sad migviyvans sabolood bavSvebis<br />

politikuri socializacia da ramdenad warmatebuli iqneba igi. partiuli<br />

orientacia da kuTvnilebac ki xSirad ojaxidan modis, gansakuTrebiT maSin,<br />

rodesac orive mSobeli erTi partiis wevria. amas garda, ojaxi mniSvnelovan<br />

gavlenas axdens rwmenaze (religiur Sexedulebebze), rac mWidrodaa dakav­<br />

Sirebuli rogorc partiul kuTvnilebasTan, aseve konkretul politikur


316 politikis samoqalaqo ganzomileba<br />

SexedulebebTan (fundamentalisti protestanebi, rogorc wesi, abortis<br />

winaaRmdegi arian; ebraelebi israels uWeren mxars da a. S.). 8 SeerTebul<br />

StatebSi, im bavSvebis daaxloebiT 70 procenti, romelTa orive mSobelic<br />

erT partias uWers mxars, TviTonac imave partias aniWebs upiratesobas. 9<br />

Tumca, rogorc kvlevebma aCvena, rodesac saqme midis ufro abstraqtul<br />

politikur sakiTxebamde, mSoblebis gavlena sakmaod SezRuduli xdeba. 10<br />

dabolos, im faqts, rom ukve zrdasrulebi, xSirad ar veTanxmebiT Cveni mSoblebis<br />

Sexedulebebs <strong>politika</strong>ze (sxva raRacebTan erTad), miaweren xolme<br />

`TaobaTa Soris~ gansxvavebas.<br />

socialuri klasi da umciresobis statusi. ramdenime kvlevam aCvena, rom<br />

politikuri socializaciis struqtura (modeli) mSobelTa sxvadasxva socialur<br />

klasSi umniSvnelod gansxvavdeba. 11 saSualo da maRali fenis bavSvebis<br />

<strong>politika</strong>Si aqtiuri Cabmis albaToba ufro maRalia, radgan iTvleba,<br />

rom politikiT ojaxis daintereseba socialur statusTan erTad izrdeba.<br />

daba li fenebis ojaxebidan gamosuli bavSvebs <strong>politika</strong>ze naklebi informacia<br />

aqvT da ufro iSviaTadac monawileoben politikur RonisZiebebSi. 12<br />

ojaxis farglebSi, umciresobis statusma SeiZleba mniSvnelovani roli<br />

Se asrulos politikuri socializaciis procesSi. magaliTad, zogierTma mkvlevarma<br />

daadgina, rom amerikis SeerTebuli StatebSi afro­amerikeli bavSvebi<br />

ufro naklebad endobian mTavrobas, vidre maTi TeTrkaniani Tanatolebi.<br />

es bavSvebi aseve naklebad arian darwmunebuli mTavrobaze gavlenis moxdenis<br />

sakuTar SesaZleblobebSi. 13 gasakviri araa, rom amdagvarive damokidebulebaa<br />

politikur SexedulebaTa mimarTac; amgvarad, Savkaniani amerikelebi<br />

(aRiare ben ra klasebs Soris arsebul gansxvavebebs mudmiv, ucvlel mocemulobad),<br />

ekono mikuri da sagareo politikis umravles sakiTxTan mimarTebaSi<br />

(Tumca, es ganwyoba yvela politikur sakiTxze rodi vceldeba, risi magaliTicaa<br />

danaSaulis mi marT damokidebuleba) ufro politikurad liberalur<br />

ganwyobebs amJRavneben, vid ­re TeTrkaniani amerikelebi. amis msgavsad, aziuri<br />

warmoSobis amerikelebi, xelisuflebis da tradiciuli ojaxis struqturisadmi<br />

maTTvis damaxasiaTebeli pativiscemidan gamomdinare, TeTrkanian<br />

eTnikur jgufebTan ufro axlos dganan, vidre SavkanianTa jgufebTan, gansakuTrebiT<br />

sayofacxovrebo sakiTxebSi. espanurenovan amerikelebs SeiZleba<br />

Savkanian da TeTrkanian amerikelebs Soris mivakuTvnoT adgili, Tumca<br />

ojaxuri socializaciis da politikuri Sexedulebe bis gadacemis efeqtma<br />

gavlena iqonia kubel amerikelebze, romlebic, rogorc calke jgufi, ufro<br />

mtkice konservatorebad Camoyalibdnen (gansakuTrebiT sagareo politikis<br />

sakiTxebSi), vidre sxva espanurenovani amerikelebi, meqsikelebisa da puertorikoelebis<br />

CaTvliT. amis erT­erTi mizezi isaa, rom rodesac revoluciis<br />

dros kubelebis nawili amerikis SeerTebul StatebSi gaiqca, kubis liderma<br />

fidel kastrom maT qoneba CamoarTva da kubaSi darCenil maTi ojaxis wevrebs<br />

devna dauwyo.<br />

genderi da <strong>politika</strong>. amerikul <strong>politika</strong>Si mamakacebsa da qalebs xandaxan<br />

mmarTvelobis da politikis gansxvavebuli xedva aqvT; klasebsa da rasebs


politikuri socializacia<br />

317<br />

Soris gansxvavebis msgavsad, sqesTa Soris arsebuli gansxvavebac SeiZleba<br />

politikuri qcevis da Sexedulebebis mniSvnelovani damoukidebeli korelatebi<br />

iyos. rogorc Cans, amerikis SeerTebul StatebSi, zogierT politikur<br />

sakiTxTan mimarTebaSi SegviZlia visaubroT erTgvar genderul gansvlaze,<br />

anu im gansxvavebebze, rasac fiqroben da mxars uWeren mTlianobaSi<br />

mamaka cebi da qalebi. magaliTad, 1996 wlis sayovelTao arCevnebSi qalebis<br />

54 procentma xma misca demokrat bil klintons, xolo 37 procentma _ konservator<br />

bob douls; sruliad gansxvavebuli maCveneblebi hqondaT mamakacebs,<br />

romelTa xme bi TiTqmis Tanabrad gaiyo klintonsa da douls Soris<br />

(TiToeulma 44 procen ti miiRo). imave arCevnebSi, qveynis masStabiT, warmomadgenelTa<br />

palatis arCevnebSi qalebis 55 procentma xma demokratebs misca,<br />

xolo mamakacebis 54 procentma _ respublikelebs.<br />

rogor SeiZleba aixsnas es fenomeni? zogierTi mkvlevari sqesTa Soris<br />

arsebul gansxvavebas ojaxSi gancdil adrindel gamocdilebasa da molodinebs<br />

ukavSirebs; sxvebi amtkiceben, rom arsebobs Tandayolili gansxvavebebi<br />

kacebisa da qalebis zneobrivi da politikuri Segnebis Camoyalibebis<br />

procesis mimdinareobaSi. erTi Teoriis mixedviT, socilizaciis da<br />

biologiis garkveuli kombinaciis Sedegad, qals, rogorc dedas da bavSvis<br />

ZiriTad momvlels, uviTardeba moraluri da politikuri xedva, romelSic<br />

gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeba TanagrZnobasa da adamianis sicocxlis<br />

dacvas. 14 sxva, alternatiuli Teoriis Tanaxmad, genderze dafuZnebuli<br />

politikuri gansxvavebebi safuZvels iRebs zogierTi qalis gviandel<br />

cxovrebiseul gamocdilebebSi. xmis micemis kanonzomierebaTa erTma<br />

amaswindelma kvlevam aCvena, rom `gaTxovili qalebi, gansakuTrebiT isini,<br />

romelTac arasodes hyoliaT bavSvi, mamakacebis msgavs arCevans akeTeben,<br />

martoxela da gaSorebuli qalebi ki lamis memarcxene frTis proletariats<br />

warmoadgenen~. 15<br />

rogoric unda iyos gansxvavebebis wyaro, isini ar warmoiqmneba mxo lod<br />

sqesTan dakavSirebuli sakiTxebidan _ magaliTad, sazogadoebrivi azris<br />

gamokiTxvebma ver gamoavlina veraviTari gansxvaveba samoqalaqo Tavisuflebebis<br />

an Tanasworuflebianobis sxva sakiTxebis Sesaxeb mamakacebisa da<br />

qalebis damokidebulebaSi. rogorc Cans, sqesTa Soris erTi mniSvnelovani<br />

politikuri gansxvaveba ukavSirdeba mTavrobis mier Zalis gamoyenebis<br />

sakiTxs. zogadad, qalebi naklebad arian ganwyobili omis mxardasaWerad,<br />

ufro ewina aRmdegebian sikvdiliT dasjas da ixrebian iraRze kontrolis<br />

gamkacrebisaken. aseve, qalebi ufro metad emxrobian ojaxebis, RaribTa da<br />

xelmokleTa dasaxmareblad gamiznuli socialuri uzrunvelyofis programebs.<br />

am gansxvavebaTa meSveobiT, SesaZlebeli xdeba avxsnaT, ratom daexmara<br />

sqesTa Soris arsebuli sxvadasxvaoba ukanasknel wlebSi demokratebs<br />

aSS­Si.<br />

religia. eklesiac da saxelmwifoc SeiZleba sakuTar Tavs moraluri avtoritetis<br />

WeSmarit wyarod warmoadgendes, ris gamoc religias socializaciis<br />

procesSi gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeba. iseve rogorc religias<br />

SeuZlia moaxdinos gavlena Camoyalibebis procesSi myofi axalgazrdis


318 politikis samoqalaqo ganzomileba<br />

politikur Sexedulebebze, aseve <strong>politika</strong>s SeuZlia gadamwyveti roli Seasrulos<br />

ojaxSi religiis faqtoris damkvidrebaSi da gansazRvros is adgili,<br />

romelsac reli gia sabolood politikur wesrigSi daikavebs.<br />

xandaxan religia arsebul Cveulebebs legitimurobas aniWebs da gardamaval<br />

periodSi myof sazogadoebas stabilurobas sZens. magaliTad, induizmi<br />

indoeTSi cvalebadi politikuri institutebisaTvis misaRebi aRmoCnda.<br />

induizmi, romelic erTma eqspertma daaxasiaTa, rogorc `mravali Sris mqone<br />

rTuli warmonaqmni, romelic aRiarebs mravali RmerTis, mravali inkarnaciis,<br />

WeSmaritebis mravali Sris arsebobas,~ 16 istoriulad, arsebuli mdgomareobis<br />

SenarCunebas uwyobda xolme xels. maSinac ki, rodesac arsebuli<br />

mdgomareoba (status quo) ufro dabal safexurze mdgomis (`xelSeuxebelTa~<br />

kastis) sistematur diskriminacias gulisxmobda, induizmi qadagebda moTminebasa<br />

da gamZleobas momavali cxovrebis molodinSi. samyaros sxva mxareebSi,<br />

sxvadasxva religiurma doqtrinam agresiul <strong>politika</strong>s mimarTa. magaliTad<br />

libiasa da iranSi, islamu ri fundamentalizmis daxmarebiT gaCaRda<br />

agresiuli sagareo da omis mxardaWeris <strong>politika</strong>.<br />

religia da <strong>politika</strong> xandaxan erTmaneTs upirispirdeba. magaliTad, nacisturi<br />

mTavroba geramaniaSi ebrZoda luTeranul da kaTolikur eklesiebs.<br />

yofil sabWoTa kavSirSi, reJimi funqcionirebis saSaulebas aZlevda<br />

istoriulad damkvidrebul rusul marTlmadideblur eklesias, magram<br />

zRudavda da Tvalyurs adevnebda mis saqmianobas, xSirad devnida morwmuneebs.<br />

17<br />

amerikis SeerTebul StatebSi, religia da <strong>politika</strong> erTmaneTs ramdeni me<br />

doneze aZlierebs. miuxedavad imisa, rom umaRlesi sasamarTlos ganmartebiT<br />

konstitucia krZalavs xelisuflebis mier religiis pirdapir mxardaWeras,<br />

konstituciis pirveli damateba aseve krZalavs xelisuflebis mier<br />

pirovnebis religiuri rwmenis Tavisuflad ganxorcilebaSi xelis SeSlas.<br />

amerikis SeerTebul StatebSi religiis absoluturi Tavisuflebaa.<br />

`amerikelTa 90 procent ze meti Tavs miakuTvnebs romelime religiur mimdinareobas<br />

da 40 procentze meti kviraobiT dadis eklesiaSi~. ufro metic,<br />

`TiTqmis yvela maCvenebliT amerikis SeerTebuli Statebi SeiZleba nebismier<br />

evropul saxelmwifoze ufro religiur qveynad CaiTvalos, irlandiisa<br />

da poloneTis gamoklebiT.~ 18 miuxedavad imisa, rom dRes religia bevri<br />

amerikelis cxovrebaSi ufro naklebad mniSvnelo vania, vidre winaT iyo, is<br />

mainc rCeba mniSvnelovan Zalad amerikul sazogado ebaSi, kulturasa da<br />

<strong>politika</strong>Si (ix. sqema 9­2).<br />

amerikis SeerTebul StatebSi kvlavac dominirebs iudeur­qristianuli<br />

tradicia, romelSic mniSvnelovani mravalferovneba SeiniSneba. mosaxleobis<br />

daaxloebiT 30 procenti protestantia; 20 procenti _ kaTolike; 20<br />

procenti TeTri evangelistur­protestantuli eklesiebis mimdevaria; 8<br />

procenti ki Savi protestantuli eklesiisa; 3 procenti iudevelia. 2001<br />

wlis 11 seqtembris teroristuli Tavdasxmis Semdeg sazogadoebam da masmediamac<br />

yuradReba gaamaxviles im faqtze, rom amerikis SeerTebul StatebSi<br />

mniSvnelovani muslimuri umciresobac aris.


amerikelebis %-li raodenoba<br />

sqema 9-2. amerikelebisaTvis religiis mniSvneloba, 1952­96ww.<br />

politikuri socializacia<br />

319<br />

wyaro: “Influence, Relevance of Religion in Today’s Society” (28­30 marti, 1994; Survey GO<br />

422041), Gallup Poll Monthly, 2­4 aprili, 1994 da “Importance of Religion”, Gallup Poll (21­24<br />

noemberi, 1996).<br />

religiis pirovnuli mniSvneloba<br />

adamianebi, romlebic kiTxvaze `rogor<br />

SeafasebdiT religiis mniSvnelobas Tqvens<br />

cxovrebaSi _ Zalze mniSvnelovania, sakmaod<br />

mniSvnelovania, Tu arc ise mniSvnelovania?~<br />

pasuxoben, rom `Zalze mniSvnelovania~.<br />

zogierTi mniSvnelovani politikuri gansxvaveba kavSirSia religiur<br />

gansxvavebebTan da SeiZleba religiuri doqtrinebidanac ki gamomdinareobdes.<br />

magaliTad, kvakerebi da menonitebi pacifistebi arian, fundamentalisti<br />

protestane bi, rogorc ukve aRvniSneT, abortis winaaRmdeg gamodian,<br />

xolo iudevelebi israe lis damcvelebi arian. aseve, protestantuli eklesiis<br />

Savkaniani mimdevrebi politikurad ufro liberalurad ganwyobilni arian, vidre<br />

ZiriTadi mimdinareobis protestantul eklesiaTa wevrebi, es ukanasknelni<br />

ki ufro liberalurad ganwyobilni, vidre evangelistur­protestantuli<br />

eklesiis mimdevrebi. ufro zogadad, politikuri konservatizmis da liber­


320 politikis samoqalaqo ganzomileba<br />

alizmis Skalaze, protestantebi kaTolikeebze cota ufro konservatorebad<br />

da iudevelebze gacilebiT konservatorebad warmogvidgebian. iudevelebi da<br />

kaTolikeebi istoriulad demokratiul partiasTan ufro aigivebdnen Tavs,<br />

maSin rodesac protestanebi respublikuri partiisken ixrebodnen. Tumca, religiasa<br />

da partiul kuTvnilebas Soris arsebuli korela­cia sul ufro klebulobs.<br />

SesaZlebelia amerikis SeerTebul StatebSi religias utilitaruli<br />

politikuri Rirebulebac aqvs. am TvalsazrisiT, religias sargebloba<br />

moaqvs sazogadoebrivi cxovrebisTvis, vinaidan, jorj vaSingtonis sityvebiT<br />

`aucilebeli mxardaWeris~ aRmomCenia warmomadgenlobiTi xelisuflebisaTvis.<br />

qadagebs ra RmerTis winaSe yvelas Tanasworobas, religia<br />

nergavs pirovnul/kerZo zneobriobas, romelic akeTilSobilebs sazogadoebriv<br />

cxovrebas.<br />

xandaxan politikuri liderebi mimarTaven religiur ideebs (saxeebs) ra­<br />

Ta gaaerTianon moqalaqeebi Tanamedroveobis saerTo aRqmaSi an STaagonon<br />

maT momavlis ufro Rirseuli xedva. 19 magaliTad, cnobilma amerikelma sasuliero<br />

pirma da samoqalaqo uflebaTa damcvelma martin luTer kingma<br />

sakuTari ocnebiT ers im dRis dadgoma STaunerga, `rodesac yvela RvTis<br />

Svili, TeTri da Savkaniani, ebraeli da urwmuno, protestanti da kaTolike,<br />

xelixelCakidebuli erTad imRerebda SavkanianTa Zvel saeklesio simReras<br />

`Free at last! Free at last! Thank God Almighty, we are free at last~. kingis tragikulma<br />

sikvdilma (mkvlelobam), iseve rogorc erTi saukuniT adre abraam linkolnis<br />

mkvlelobam, amerikeli xalxi rasobrivi uTanasworobis winaaRmdeg sabrZolvelad<br />

darazma.<br />

osama bin ladenma da al­qaidas teroristulma qselma warmogvidgina religiis<br />

da politikis Serwymis bneli mxaris Tanamedrove magaliTi, rodesac<br />

isi ni 2001 wlis Semodgomaze Seecadnen msoflios 1.3 miliardi muslimi<br />

gaeerTianebinaT `jvarosnebis~ (qristianebisa da ebraelebis) winaaRmdeg<br />

jihadSi (saRvTo omSi). es ganzraxva CaiSala, magram is faqti, rom bin ladeni<br />

Seecada religia politikur ideologiad da Tavisi moZraobis dasavleTis<br />

(ZiriTadad aSS­s) winaaRmdeg mimarTuli sapropagando kampaniis safuZvlad<br />

gamoeyenebina, Wkuis saswavlebelia. es kidev erTxel gviCevenebs, rom<br />

religia SeiZleba yvelaze keTilSobili an yvelaze boroti miznebis samsaxurSi<br />

aRmoCndes.<br />

skola. skola samoqalaqo ganaTlebaSi, anu axalgazrdebSi sazogadoebis<br />

fundamentur RirebulebaTa da SexedulebaTa CanergvaSi umniSvnelovanes<br />

rols asrulebs. sajaro ganaTlebis meSveobiT saxelmwifo cdilobs gavlena<br />

moaxdinos axalgazrdebze manam, sanam maTi zneobrivi saxe sabolood<br />

Camoyalibdeba.<br />

yvela qveyana skolas politikuri socializaciis saSualebad iyenebs.<br />

zogierTi mTavroba ubralod samoqalaqo ganaTlebis an istoriis erT­or<br />

kurss awesebs savaldebulod, moiTxovs, rom moswavleebi droSas miesalmon<br />

da skolis kedlebze erovnuli gmirebis suraTebi ekidos. zogierTi mTavroba<br />

mTel saskolo programas karnaxobs, bavSvebs TavSi lozungebs uWedavs,


politikuri socializacia<br />

321<br />

mkacr cenzuras awesebs saxelmZRvaneloebsa da sabiblioTeko Sesyidvebze<br />

da maswavleblebs erTgulebis niSniT arCevs.<br />

yvela saxelmwifo cdilobs samudamod `ukvdavyos~ zogierTi ZiriTadi<br />

Rirebuleba, magram am RirebulebaTa arsi, iseve rogorc maTi damkvidrebis<br />

meTodebi, SeiZleba Zalian mniSvnelovnad gansxvavdebodes. gansxvavebuli<br />

reJimebi gansxvavebul Rirebulebebs amkvidrebs. zogierTi reJimis dros<br />

(magaliTad, 1930­ian wlebis sabWoTa kavSirSi) xelisuflebis brma morCileba<br />

norma iyo. sxvagan xdeba patriotizmis waxaliseba, magram amave dros xels<br />

uwyoben kritikuli da damoukidebeli azrovnebis unarsac.<br />

socializaciis kvlevebma kargad gviCvena, rogor swavloben bavSvebi<br />

politikur sakiTxebTan dakavSirebul Rirebulebebs amerikul sajaro<br />

skolebSi. 20 dawyebiT skolaSi amerikel bavSvebs dadebiTi emociuri ganwyoba<br />

uyalibdebaT iseTi ZiriTadi politikuri cnebebis mimarT, rogoricaa<br />

Tavisufleba, demok ratia da erTmaneTis pativiscema. garda amisa, bavSvebi,<br />

rogorc wesi, xelisuflebas aRiqvamen avtoritetis mqone piris _ policielis,<br />

prezidentis da a.S. saxiT.<br />

asakTan erTad, bavSvebi naklebemociurad da ufro SemecnebiT reagireben,<br />

igeben iseTi abstraqtuli cnebis detalebs, rogoricaa demokratia.<br />

ymawvilobasa da adreul mowifulobaSi, maTi damokidebuleba xelisuflebisadmi<br />

xSirad radikalurad icvleba. mSoblebis zedamxedvelobis Se sus tebasa<br />

da damoukideblobis matebasTan erTad, bavSvebi aRar emorCilebian avtoritets<br />

usityvod (SekiTxvebis, eWvis gareSe). isini sul ufro metad cdiloben<br />

damoukideblad miiRon gadawyvetilebebi. es damokidebuleba politikis<br />

sferoSic advilad gadadis.<br />

miuxedavad imisa, rom zogierTi mkvlevari saSualo skolis samoqalaqo<br />

ganaTlebis tipur gakveTils kargi moqalaqeobisaTvis aucilebeli yvelaze<br />

mniSvnelovani formaluri treiningis (wvrTnis) asparezad ganixilavs, ramdenime<br />

kvlevam aCvena, rom samoqalaqo ganaTlebis gakveTilebi naklebmniSvnelovania,<br />

vidre swavlis gamocdilebis saerTo konteqsti. 21 gavlenis<br />

mqone faqtorebSi Sedis maswavleblebis damokidebuleba demokratiisadmi;<br />

saxelmZRvaneloSi eris istoriis, kulturis, ekonomikuri sistemisa da a.S.<br />

dadebiTi da uaryofiTi mxareebis warmodgenis xasiaTi; mTlianad saswavlo<br />

programa; formaluri ritualebi, rogoricaa droSasTan ficis dadeba<br />

da patriotuli simRerebis Sesruleba; klasgareSe RonisZiebebi, musika<br />

da sporti, naTlad gviCvenebs keTilsindisieri monawileobisa da saerTo<br />

miznisaTvis muSaobis mniSvnelobas. saskolo gazeTze muSaoba naTelyofs<br />

mediis rols sazogadoebriv saqmeebSi. debatebis klubebSi moswavleebi ecnobian<br />

politikur, socialur da ekonomikur sakiTxebs da swavloben, rom<br />

yovel sakiTxTan mimarTebaSi sul cota ori azri SeiZleba arsebobdes. dabolos,<br />

moswavleTa TviTmmarTvelobaSi mo nawileoba maT politiku ri procesis<br />

fundamentur wesebs acnobs.<br />

zogadad, rac ufro maRalia ganaTlebis done, moswavles <strong>politika</strong>ze<br />

informaciis miRebisa da masSi monawileobis miT meti interesi aqvs. ufro<br />

zustad, arsebobs pozitiuri kavSiri (urTierTdamokidebuleba) ganaTlebis<br />

donesa (moswavlis codna imis Sesaxeb, Tu ra gavlena aqvs xelisuflebas in­


322 politikis samoqalaqo ganzomileba<br />

dividze, interesi axali ambebis mimarT, politikis Sesaxeb saerTo ganaTleba,<br />

SexedulebaTa horizonti) da <strong>politika</strong>ze msjelobis, gansakuTrebiT ki<br />

bevr gansxvavebul adamianTan msjelobis survils Soris. dabolos, gana­<br />

Tlebis maRali done dakavSirebulia imis SegnebasTan, rom adamians SeuZlia<br />

gavlena moaxdinos xelisuflebaze, aseve sakuTari SesaZleblobebis rwmenasa<br />

da sxvebis ndobasTan. 22<br />

umaRlesi ganaTlebis gavlena. Znelia gansazRvro, ramdenad didia umaRlesi<br />

ganaTlebis gavlena politikur socializaciaze. amerikis SeerTebul<br />

StatebSi kolejis saswavlo programa xSirad profesiul­teqnikuri wvrTnis<br />

(treningis) da liberaluri ganaTlebis nazavia; es ukanaskneli moicavs<br />

literaturas, filosofias, zust mecnierebas, istorias da lingvistikas da<br />

gansakuTrebul yuradRebas amaxvilebs kritikuli azrovnebis ganviTarebaze.<br />

23 liberaluri ganaTlebis momxreebi gansakuTrebul yuradRebas aqceven<br />

imas, rom studentebi iZulebuli arian iazrovnon naTlad, zustad weron<br />

da sworad imetyvelon. maT usvamen xelovnebisa da mecnierebis maradiul<br />

SekiTxvebs da acnoben diad ideebs, Tanac agulianeben gadaxedon (kritikuli<br />

TvaliT Sexedon) im zneobriv da materialur Rirebulebebs, romlebic<br />

mocemul epoqaSi aRiarebul WeSmaritebas warmoadgenen. am TvalTaxedvis<br />

momxreebi amtkiceben, rom liberaluri ganaTlebis mqone studentebi Sei­<br />

Zenen im inteleqtualur saSualebebs, romelic dasWirdebaT imisaTvis, rom<br />

itvirTon demokratiuli moqalaqeobis valdebulebebi.<br />

amerikuli umaRlesi ganaTlebis zogierTi konservatori kritikosi adanaSaulebs<br />

akademiur wreebs imaSi, rom isini metwilad memarcxene (memarcxeneobasTan<br />

axlomyof) politikur Sexedulebebs aniWeben upiratesobas, rac<br />

gavlenas axdens swavlebisa da swavlis Sinaarsze. marTlac, arsebobs garkveuli<br />

mtkicebuleba, rom studentTa politikur Sexedulebebze gavlenas axdens<br />

kolejis maRal inteleqtze gaTvlili wignebi, ideebi da maswavleblebi;<br />

Tumca, naTeli araa, pirdapir mivyavarT Tu ara kolejis gamocdilebas ufro<br />

liberalur azrovnebasTan. is SesaZleblobis farglebSi axerxebs imas, rom<br />

zrdis adamianebs, romelTac SeuZliaT kritikuli azrovneba. anu, amerikuli<br />

kolejis kursdamTavrebulebi ufro aqtiurad dauWeren mxars samoqalaqo<br />

Tavisuflebebs da sa xelmwifo socialur programebs. 24<br />

liberaluri ganaTlebis ideali advilad jdeba konstituciuri demokratiis<br />

sqemaSi, sadac daculia xelisuflebaze eWvis mitanis ufleba. ama ve<br />

dros, ganaTlebis maRali done ubiZgebs moqalaqeebs Sinaarsianad Caeban<br />

<strong>politika</strong>Si. 25 im qveynebSi, sadac xelisuflebas usityvod emorCilebian, moqalaqeebs<br />

ar gamo umuSavdebaT politikuri monawileobis unar­Cvevebi. liberaluri<br />

ganaTlebis mizania moamzados msgavsi unarebis, gansakuTrebiT ki<br />

kritikul azrovnebaze dafuZnebuli unarebis mqone moqalaqeebi. demokratiul<br />

sazogadoebaSi kargi moqalaqe xotbas asxams mTavrobas, roca mTavroba<br />

amis Rirsia da akritikebs, Tuki is kritikas imsaxurebs. amitom, mxolod<br />

demokratiul sazogadoebaSi ar iTvleba damoukidebeli azrovneba da gansxvavebuli<br />

azri mavneblobad. gaixseneT, berZeni filosofosi sokrate mavneblad<br />

CaTvales da sikvdili miusa jes (sawamlavis miRebiT) ara imitom,


politikuri socializacia<br />

323<br />

rom Tavis mowafeebs aswavlida ra efiqraT, aramed imitom, rom aswavlida<br />

rogor eazrovnaT.<br />

Tanatolebi<br />

adamianTa umravleobas gacnobierebuli aqvs, rom Tanatolebi mniSvnelovan<br />

gavlenas axdenen Cvens politikur qmedebebsa da Sexedulebebze,<br />

magram ori sakiTxSi mainc saWiroa garkveuli sicxadis Setana. jererTi, am<br />

termins Tandayolili orazrovneba axlavs. TanatolTa jgufi SeiZleba<br />

ewodos megobrebis jgufs an erTi asakisa da damaxasiaTebeli niSnebis mqone<br />

adamianTa jgufs. orive SemTxvevaSi, cneba yuradRebas amaxvilebs `pirovnebaTa<br />

midrekilebaze, Tavi gaaigivon Tavis msgavss adamianTa jgufebTan~. 26<br />

meore, da ufro seriozuli sakiTxi _ sirTules is qmnis, rom am sferoSi<br />

Zalze cota kvlevaa Catarebuli. magaliTad, 1930­ian wlebSi Catarebulma<br />

kvlevam, romelic beningtonis kolejis student gogonaTa politikur<br />

ASexedulebebze TanatolTa jgufis gavlenas Seiswavlida, aCvena rom jgufis<br />

gavleniT mis wevrTa Sexedulebebi ufro liberaluri gaxda. 1965 wlis<br />

kvlevisas sxvadasxva politi kur sakiTxebTan dakavSirebiT studentebze<br />

TanatolTa jgufebisa da mSoblebis gavlena Seadares da daadgines,<br />

rom zogierT politikur sakiTxTan mimarTeba Si mSobelTa gavlena ufro<br />

mniSvnelovani iyo _ magaliTad, partiuli iden tifikaciis an saprezidento<br />

arCevnebze xmis micemis gadawyvetilebis miRebi sas. es kvlevebi bevr kiTxvas<br />

pasuxobs, magram amdenive kiTxva upasuxod rCeba. 27<br />

genderi (sqesi) TanatolTa jgufebTan dakavSirebuli kidev erTi gamocanaa.<br />

Cven viciT, rom biWebi midrekilni arian Seqmnan jgufebi sxva biWebTan<br />

erTad da gogonebi ki gogonebTan erTiandebian, da vvaraudobT, rom aseTi<br />

jgufebis politikuri Sexedulebebi gansxvavebulia. magaliTad, miviCnevT,<br />

rom mesamedan merve klasamde biWebs Tanatol gogonebze ufro Camoyalibebuli<br />

da naklebad idealisturi warmodgena aqvT prezidentobaze, Tumca<br />

amis damadasturebeli (an uarmyofi) kvlevis Sedegebi xelT ara gvaqvs. 28<br />

gansakuTrebiT sainteresoa mamrobiTi sqesis kanondamrRvev mozardTa<br />

antisocialuri Sexedulebebis ganviTarebasa da TanamoazreTa jgufebSi<br />

(da ban debSi) maT wevrobas Soris arsebuli kavSiri. igi miuTiTebs siZneleze,<br />

rac Tan axlavs im gavlenis gansazRvras, rasac TanatolTa jgufebi axdenen<br />

pirovnebis Sexedulebebze. am sferoSic SedarebiT naklebi kvlevaa Catarebuli.<br />

29 miuxedavad imasa, rom TanatolTa jgufebisa da bandebis cnebis<br />

gageba gansakuTrebiT mniSvnelovania TineijerTa danaSaulis gasagebad,<br />

mainc bolomde cxadi araa `kargi~ biWebi (da gogonebi) xdebian `cudi wris~<br />

uaryofiTi gavlenis da TanatolTa antisocialuri Sexedulebebis msxverpli<br />

Tu axalgazrdebis dajgufebebi izidaven kriminaluri midrekilebebis,<br />

antisocialuri ganwyobebis mqone pirebs. axlo urTierToba msgavs<br />

dajgufebasTan, gansakuTrebiT bandis wevroba zrdis saSualo statistikuri<br />

Tineijeris mier danaSaulis Cadenis sixSires. Tanatolebi da bandebi<br />

`gavlenas axdenen pirovnebis mier danaSaulis CadenisaTvis miniWebuli


324 politikis samoqalaqo ganzomileba<br />

jildos Rirebulebaze~ (amas emateba nadavlis Rirebulebis an qmedebis<br />

pirdapiri jildos gamo kolegebis mier gamoTqmuli mowoneba). 30<br />

fsiqologiurad, TanatolTa jgufebi adastureben maTi wevrebis survilis<br />

ganxorcielebis aucileblobas, rac gavlenas axdens politikuri Sexedulebis<br />

da rwmenis Camoyalibebaze. zogadad, TanatolTa jgufebi iqmneba<br />

nebayoflo biT da araformalurad. Tuki TanatolTa jgufebis cnebas ise<br />

gavafarTovebT, rom man moicvas iseTi organizaciebi, rogoricaa gogona<br />

skautebi, axalgazrda demokratebi, studentTa Jurnalisturi klubi da sxva<br />

politikur konteqstSi moqmedi msgavsi organizaciebi _ saintereso aRmoCenas<br />

gavakeTebT. totalitarul sa xelmwifoebSi, sadac xelisufleba cdilobs<br />

Secvalos politikuri wesrigi Se xedulebebisa da rwmenis radikaluri cvlilebis<br />

gziT, msgavsi jgufebi SeiZleba saxelmwifom Seqmnas rogorc axalgazrdebisaTvis,<br />

aseve zrdasrulebisaTvis. es aranebayoflobiTi gaerTianebebi<br />

reJimis gzavnilis gasavrceleblad da moqalaqeebisTvis ganaTlebis an xelaxali<br />

ganaTlebis misacemad aris Seqmnili. es fonemeni aRwerilia sqemaze<br />

9­3, sadac Cans, rogor axerxebda nacisturi partiis ierarqia (aRniSnulia<br />

po­Ti _ partiuli organizacia) farTomasStabiani saxalxo moZraobis mar­<br />

Tvas, romlis saboloo mizani germanuli sazogadoebis saxecvlileba iyo.<br />

nacional­socialisturi (aRniSnulia ns­Ti) partiis mmarTvelobisas germaniis<br />

cxovrebis organizeba xdeboda erTi centris mier marTuli Tanaswor­<br />

Ta jgufebis kargad gaTvlili qselis saSualebiT, rasac unda uzrunveleyo<br />

droTa ganmavlobaSi yvela germanelis mier `swori~ politikuri Sexedulebebis<br />

SeTviseba da axal nacistur saxelmwifoSi saTanadod socializeba. amis<br />

msgavsad, sabWoTa kavSiris komunisturma partiam Seqmna yovlismomcveli<br />

erTi centris mier marTuli sazogadoebrivi organizaciebi (klubebis da<br />

samoqalaqo gaerTianebebis safarvelis qveS).<br />

masmedia<br />

masmediac mniSvnelovan rols asrulebs politikur socializaciasa da<br />

moqalaqeTa Semdgom aRzrdaSi. arademokratiul saxelmwifoebSi, masmedia<br />

(televizia, radio, gazeTebi da didtiraJiani Jurnalebi) TiTqmis yovelTvis<br />

saxelmwifos mflobelobaSia an mis mier kontroldeba. zogierTi<br />

demokratiuli xelisuflebac axdens radio da telemauwyeblobis monopolizebas<br />

(rogorc es daniaSia) an flobs da amuSavebs satelevizio qsels<br />

(rogorc es did britaneTSia). aseT SemTxvevebSi, ZiriTadi gansxvaveba demokratiul<br />

da arademokratiul saxelmwifoebs Soris isaa, rom demokratiuli<br />

saxelmwifoebi iReben kanonebs an SeimuSaveben procedurebs, romlebic<br />

uzrunvelyofen masmediis samarTlianobasa da obieqturobas. aSS­Si, sadac<br />

TiTqmis yvela satelevizio da radioqseli da individualuri sadguri<br />

kerZo sakuTrebaSia, komunikaciebis federaluri komisia, maregulirebeli<br />

saagento, romelic uflebamosilia gansazRvros radio da satelevizio<br />

sadgurebis erovnuli licenzirebis <strong>politika</strong>, drodadro aqveynebs dadgenilebebs,<br />

romlebic uzrunvelyofen politikur mauwyeblobaSi mxareTa


politikuri socializacia<br />

325<br />

Tanasworobas. dadgenilia wesebic, romlebic arasasurveli da saSiSi qcevis<br />

Tavidan acilebas emsaxureba. swored am mizezebiT, aSS­Si satelevizio<br />

sadgurebs ekrZalebaT sigaretis reklamis eTerSi gaSveba.<br />

imperiis<br />

sakvebi<br />

fondi<br />

ns<br />

mebrZolTa<br />

liga<br />

ns<br />

teqnologiebis<br />

A liga<br />

ns<br />

maswavlebelTAa<br />

liga<br />

germanel<br />

TemTa<br />

asociacia<br />

ns<br />

omis veteranTa<br />

A zrunvis liga<br />

germanel qalTa<br />

kavSiri<br />

ns<br />

saaviacio<br />

Senaer­<br />

Tebi<br />

hitleruli<br />

axalgazrdoba<br />

ns germanel<br />

studentTa<br />

liga<br />

ns<br />

qalTa<br />

liga<br />

ns<br />

iuristebis<br />

liga<br />

sqema 9-3. nacisturi moZraobis organizaciebi<br />

po<br />

ns motorizebuli<br />

Senaer­<br />

Tebi<br />

germanel<br />

sajaro moxeleTa<br />

saimperio liga<br />

ns fizikuri<br />

kulturis<br />

imperiuli<br />

liga<br />

germanuli<br />

Sromis<br />

fronti<br />

germanel<br />

studentTa<br />

asociacia<br />

ns universitetismaswavleblebi<br />

ns<br />

saxalxo<br />

sa<br />

keTildReobisorganizacia<br />

ns<br />

eqimebis<br />

liga<br />

ns<br />

universitetis<br />

kursdam­<br />

TavrebulTaA<br />

asociacia<br />

wyaro: Mark N. Hagopian, Regimes, Movements, and Ideologies, me­2 gamocema (White Plains,<br />

N.Y.: Longman, 1984). saavtoro ufleba © 1984 Longman Inc. yvela ufleba daculia.<br />

ss<br />

SromiTi<br />

servisi<br />

maRalganviTarebul qveynebSi ukanaskneli ramdenime aTwleulis ganmavlobaSi<br />

swrafad viTardeboda e.w. eleqtronuli media (radio da televizia).<br />

aSS­Si bevrs kamaToben televiziis mzard gavlenaze. zogi amerikeli, kongresis<br />

zogierTi wevris CaTvliT, wuxs televiziiT Zaladobis didi odenobiT<br />

Cvenebisa da im gavlenis gamo, rasac igi moqalaqeTa qcevaze axdens.<br />

sxvebi miuTiTeben, rom televizia uazro, vulgaruli da zedmetad Tamamia.<br />

SeSfoTebis sababs iZleva aseve masmediis politikur procesSi gamoye ne­


326 politikis samoqalaqo ganzomileba<br />

bis sakiTxic. magaliTad, satelevizio politikuri reklama sul ufro mniSvnelovani<br />

xdeba, vinaidan amerikelebi gazeTebs sul ufro naklebad kiTxuloben<br />

da politikuri partiebis Sekrebebsac ufro iSviaTad eswrebian. 31 aq<br />

mniSvnelovania msgavsi reklamis maRali safasuri, misgan imedgacruebuli<br />

kandidatebis raodenoba, misi efeqtianoba, is Tu ramdenadaa misi Sinaarsi<br />

gansazRvruli mediakonsultantebis mier, radgan yvelaferi es SeiZleba Seexos<br />

(da es asec xdeba xolme) ara mxolod kampaniis xarisxs, aramed kandidatsac.<br />

aseve SemaSfoTebelia sareklamo rgolebis Sinaarsic. 1970­iani wlebidan,<br />

amerikis politikur kampaniebSi dominirebda mokle, emociuri, ieriSis<br />

stilis reklama (gansxvavebiT adre gavrcelebuli dokumenturi xasiaTis<br />

gancxadebebisagan), romelic TiTqmis yovelTvis martivi, simboluri da<br />

personificirebulia. xSirad amgvar reklamebSi Warbobs muqi ferebi, avismomaswavebeli<br />

musika, dabali xma da simboloebi, romelTac negatiuri datvirTva<br />

aqvT. maTi samiznea politikuri kandidatebis keTilsindisiereba,<br />

motivebi an maTi warsuli.<br />

Zalze saeWvoa isic, rogor gvawvdian axal ambebs, gansakuTrebiT televiziiT.<br />

zogierTi konservatori kritikosi amtkicebs, rom satelevizio axali<br />

ambebi (da zogadad media) asaxavs politikur dRis wesrigs an JurnalistTa<br />

da diqtorTa Sexedulebebs, rac, Tavis mxriv, ZiriTadad liberaluri aris<br />

xolme. garda amisa, radio da televizia xSirad zedmetad zedapiruli da<br />

sensaciebs gamodevnebulia. isini cud ambebs ufro eZeben, vidre mniSvnelovan<br />

siaxleebs. magaliTad, saarCevno kampaniebis teleasaxva yuradRebas<br />

amaxvilebs kandidatis Zalisxmevaze, romelic mimarTuUlia startegiuli<br />

upiratesobis mosapoveblad, imis magivrad, rom xazi gausvas im <strong>politika</strong>sa<br />

da ideebs, romlebsac isini qadageben da xSirad did dros uTmoben Seu­<br />

Tavseblobebs da Secdomebs _ rogor waiborZika da Camovarda prezidenti<br />

vertmfrenis safexuridan an cudad gaxda iaponiaSi yofnisas erT­erT<br />

oficialur vaxSamze. amasobaSi, nebismiers SeuZlia isargeblos internetteqnologiebiT,<br />

Seqmnas veb­gverdi, sadac asaxuli iqneba saxelmwifo moRvaweTa<br />

piradi cxovreba da amgvarad gavceldeba Worebi. gasakviri araa, rom<br />

medias adanaSauleben ukanasknel oTx aTwleulSi sazogadoebaSi gavrcelebul<br />

mware cinizmSi. marTlac, rogorc erTi politologi amtkicebs `aSS­Si<br />

saRi kampania manam ver iarsebebs, sanam is axal ambebze iqneba agebuli~. 32<br />

vinaidan qseluri da sakabelo satelevizio biznesis Semosavlebi damokidebulia<br />

mayurebelTa maRali reitingebis SenarCunebaze, satelevizio axali<br />

ambebi Sinaarsis nacvlad garTobasa da tragediaze akeTeben aqcents.<br />

magaliTad, iSviaTi araa saRamos axal ambebSi ixiloT cxare kamaTi mowmesa<br />

da senatis romelime komitetis Tavmjdomares Soris maSin, rodesac micemuli<br />

Cvenebis Sinaarss aranairi yuradReba ar eqceva. es Segnebuli korporaciuli<br />

gadawyvetilebaa. televiziis xelmZRvanelebma ician, rom konfliqti<br />

da dapirispireba xalxs arTobs da, rogorc wesi, cud ambebs kargi reitingi<br />

moaqvs xolme. amis gamoc, televizia TiTqmis yovelTvis warmoaCens saprezidento<br />

arCevnebs rogorc `doRs~, xazs usvams, vin aris win, vin moigo da vin<br />

waago raime Secdomis Tu samxilis gamo. telearxebi erTmaneTs ejibrebian,<br />

vin daaswrebs ramdenime wuTiT da gamoacxadebs raime siaxles arCevnebis


politikuri socializacia<br />

327<br />

Sesaxeb. amitom bevri moqalaqisaTvis, saprezindento kampaniasa da arCevnebSi<br />

swored Sejibria yvelaze mniSvnelovani da ara Sedegebi.<br />

ufro metic, axali ambebis saRamos gamoSvebebSi, telearxebi sul ufro<br />

nakleb dros uTmoben informacias amerikis politikuri liderebis Sesaxeb.<br />

axali ambebis gaSuqebis kvlevam aCvena, rom 1968 da 1988 wlebSi prezidentis<br />

gamonaTqvamebis citirebis saSualo xangrZlivobam 45 wamidan 9 wamamde<br />

iklo. 33 reportioris mokle Sesavali da prezidentis SedarebiT xangrZlivi<br />

sityva Seicvala reportioris SesavaliT da komentarebiT, romlis fonze<br />

prezidentis komentarebi ukve mokrZalebulad gamoiyureba. imave sqemiT moqmedeben<br />

telearxebi adgilobriv doneze (regionebSi) _ isinic mniSvnelovnad,<br />

SeiZleba iTqvas zedmetad arian damokidebuli imave faqtorebze razec didi<br />

telearxebi. kandidatebma da saarCevno kampaniis menejerebmac kargad gaiTavises<br />

axali ambebis gaSuqebis es Taviseburebani, amitom winaswar amzadeben<br />

Wkvianur gamonaTqvamebs, imisaTvis, rom moxvdnen mediis zedapiruli da xSirad<br />

myvirala axali ambebis saTaurebSi. rogorc kritikosebi amboben, Rrma<br />

analizi didi xania iqca manipulaciebis obieqtad mediakonsultantebis, piarspecialistebisa<br />

da politikis guruebis mxridan, romlebic amisTvis did<br />

gasamrjelos iReben.<br />

kidev erTi aSkara tendencia, romelic SeSfoTebis mizezs iZleva,<br />

satelevizio axal ambebSi e.w. tabloiduri (bulvaruli, dabali donis) Jurnalistikis<br />

mimarTulebiT gadaxraa. Worebsa da insinuaciebze (arapirdapir<br />

miniSnebebze) aqcenti mediis mier xSirad gamoiyeneba, rogorc axali ambebis<br />

dafaruli mxareebis ganxilvis saSualeba; gaxmaurebuli sasamarTlo procesebis<br />

gaSuqebisas aqcenti keTdeba ZiriTadad ambis uCveulo da gaukuRmarTebul<br />

mxareze. satelevizio Jurnalistikis amgvarma midrekilebam gaabundovana<br />

an saerTod waSala gansxvaveba sensaciebs gamokidebul yovelkvireul<br />

gamocemebsa da seriozul axal ambebs Soris. mayureblis yvelaze cxovelur<br />

instinqtebze gaTvlilma axali ambebis gaSuqebis stilma SeiZleba eTeridan<br />

gandevnos ufro seriozuli da kompleqsuri axali ambebi.<br />

uaryofiTi reklama _ patiosani Tu upatiosno TamaSi?<br />

masmedia sul ufro da ufro met uaryofiT politikur reklamas gvawvdis.<br />

es reklamebi SesaZloa simarTles an Seesabamebodes an ara, magram xSirad Zalze<br />

efeqtiania. zogjer erTgvar politikur `Casafrebad~ warmodgenili, is<br />

politikuri oponentebis zedmiwevniT Seswavlis Sedegia da kampaniis period­<br />

Si strategiuli mniSvnelobis momentebSi gadaicema masmediis saSualebiT.<br />

ganvixiloT sandra Sulc niumenis SemTxveva, romelic 1993 wlis Semodgomaze<br />

pensilvaniis mosamarTleobaze iyrida kenWs. niumens, filadelfiis<br />

gareubnis advokats, aranairi politikuri gamocdileba ar hqonda, magram<br />

man politikuri konsultantebis gundi daiqirava. mis oponents jozef<br />

mistiks ukeT icnobdnen _ pitsburgeli advokati meriaSi muSaobda da adgilobrivi<br />

zonebisa da dagegmarebis sabWos wevri iyo.


328 politikis samoqalaqo ganzomileba<br />

niumenis konsultantTa gundma mistikis warsulis dasadgenad mkvlevarebi<br />

daiqira va. maT pitsburgis Zveli gazeTidan eqvsi wlis winandeli ambavi<br />

amoqeqes. masSi naTqvami iyo, rom pitsburgis zonebad dayofis komisiaSi<br />

muSaobisas mistikma sakuTari biznes­partniorebis sasargeblod, arc meti<br />

arc naklebi, 40­jer warmarTa saqme. niumenis gundma ocdaaTwamiani reklama<br />

moamzada, romelSic mistiks politikur arakoreqtulobaSi adanaSaulebd ­<br />

nen. reklama kampaniis dasrulebamde ramdenime dRiT adre gauSves, ris gamoc<br />

mistiks TiTqmis ar darCa dro pasuxis gasacemad. niumeni gamarjvebas<br />

zeimobda maSin, roca damarcxebuli mis tiki zonebad dayofis seqciaSi muSaobisas<br />

sakuTar patiosnebas amtkicebda.<br />

wyaro: adaptirebulia James M. Perry­is ”Young Guns: A Second Generation<br />

of Political Handlers Outduels Forebears”, Wall Street Journal, ianvari 10, 1994, A6.<br />

ibeWdeba Wall Street Journal­is nebarTviT, saavtoro ufleba © 1994, Dow Jones<br />

& Company, Inc. yvela ufleba daculia msoflios masStabiT.<br />

miuxedavad imisa, rom aseT kritikulobas garkveuli Sedegi moaqvs, mainc<br />

saWiroa TavSekaveba. televizia aris Sejibrze damokidebuli industria,<br />

romelzec gavlenas axdens momxmareblis gemovneba da survilebi. aqdan gamomdinare,<br />

axali ambebi gasarTobi xasiaTisaa, radgan mayurebels unda, rom<br />

is aseTi iyos. metic, vinaidan saSualo mayurebeli yuradRebis koncentrirebas<br />

mxolod mcire droiT axdens, televiziis xelmZRvanelebi upiratesobas<br />

aniWeben eqstravagantur videoteqnologiebs, myvirala kompiuterul<br />

grafikasa da blic­interviuebs, swrafad cvlian ambebs, adgilebsa da kameris<br />

dayenebis kuTxes. televiziis xelmZRvanelebs esmiT, rom mayurebels urCevnia<br />

axali ambebi winaswar damuSavebuli ulufebiT miiRos. damRleli samuSao<br />

dRis bolos, mayurebelTa didi nawili sulac araa rTuli politikuri debatebis<br />

xasiaT ze _ politikuri sakiTxebi xom, rogorc wesi, rTulia.<br />

mediis tendencia, yuradReba gaamaxvilos negatiur ambebze, Segvaxsenebs,<br />

rom sityvis Tavisufleba da xelisuflebis kritika liberalur<br />

demokratieb Si daculi uflebebia. marTlac, gazeTebis Sinaarsi, radioTi<br />

da televiziiT gadmocemuli axali ambebi erT­erTi indikatoria imisa, rogoria<br />

Tavisuflebis xarisxi am qveyanaSi. iq, sadac daSvebulia mTavrobis<br />

kritika, rogorc wesi, Tavisufleba daculia. sabolood, demokratiul saxelmwifoebSi<br />

masmedia pirov nuli Tavisuflebis sazomicaa da garantic.<br />

kanoni<br />

zogierT sazogadoebaSi kanonSi ukve asaxulia moqalaqeTa Rirebulebebi<br />

da Sexedulebebi, magram kanoni aseve exmareba am Rirebulebebisa da Sexedulebebis<br />

formirebasac. ra Tqma unda, zogierTi kanoni ubralod sazogadoebrivi<br />

wesrigis dacvas emsaxureba (magaliTad, quCis marjvena mxares


politikuri socializacia<br />

329<br />

moZraobis ufleba). Tumca sxva kanonebi krZalavs iseT qmedebebs, romlebsac<br />

sazogadoeba Tavisi arsiT borotebad miiCnevs, rogoricaa, magaliTad,<br />

mkvlelobasTan, pedofiliasTan, qurdobasa da rasobriv diskriminaciasTan<br />

dakavSirebuli kanonebi. msgavsi kanonebis miReba da cxovrebaSi gatareba<br />

sazogadoebisaTvis gankuTvnili gzavnilebia (gansakuTrebiT ki sazogadoebis<br />

axalgazrda wevrebisaTvis, romelTa moraluri Rirebulebebi msgavsi<br />

kanonebis saSualebiT yalibdeba), romelic iuwyeba, rom mkvleloba, yalbi<br />

Cvenebis micema, qurdoba da rasobrivi diskriminacia kanonis TvalSi dana­<br />

Saulia da mas sasjeli mohyveba. moqalaqeTa politikur socializaciaze am<br />

gzavnilis gavlena damokidebulia imaze, Tu ramdenad xdeba mi si miReba, gageba<br />

da cxovrebaSi ganxorcieleba.<br />

ZiriTadi politikuri Rirebulebebi:<br />

rogor vipovoT oqros Sualedi?<br />

eris politikur kulturas safuZvlad udevs is fundamenturi Rirebulebebi,<br />

romlebic Zvirfasia misi xalxisaTvis. araa aucilebeli es Rirebulebebi<br />

mTlianad Tanmimdevruli iyos, isini SeiZleba xandaxan konfliqturic<br />

aRmoCndes. amas garda, araa aucilebeli, rom pirovnebaTa<br />

yoveldRiuri politikuri Sexedulebebi da qmedebebi yovelTvis standarts<br />

emTxveodes (xSirad asec xdeba). 34 Tumca, politikuri kulturis<br />

logika gulisxmobs politikuri Rirebulebebis arsebobas, maT farTo aRiarebas<br />

da mTavrobis politikis Sesafaseblad am Rirebulebebis gamoyenebas.<br />

am erTobliv RirebulebaTa ubralo arsebobac ki, momaval moqalaqeTa<br />

socializaciis procesSi samoqalaqo Rirsebebis Sesaxeb mocemuli sazogadoebis<br />

warmodgenis Camoyalibebis sulisCamdgmeli Zala xdeba. es procesi<br />

aseve gansazRvravs im temps, romliTac eris ZiriTadi politikuri Rirebulebebi<br />

viTardeba mimdinare cvlilebaTa fonze (maT Soris samecnieroteqnologiuri<br />

cvlilebebis). yvelaze mniSvnelovani isaa, rom farTod<br />

aRiarebuli Rirebulebebi saukeTeso dacvaa im problemebisgan, romelic<br />

sazogadoebas SeiZleba Seeqmnas qronikuli (an Tundac epizoduri) arastabilurobis<br />

gamo.<br />

amerikis SeerTebul StatebSi, piradi Rirebulebebi axlo kavSirSia Ziri­<br />

Tad sazogadoebriv (an samoqalaqo) RirebulebebTan. 35 amerikelebs Zvalsa<br />

da rbilSi aqvT gamjdari iseTi fundamenturi Rirebulebebis myari rwmena,<br />

rogoricaa pirovnuli Tavisufleba, politikuri Tanasworoba, kerZo sakuTreba<br />

da religiuri Semwynarebloba. es ara marto asaxulia eris ZiriTad<br />

dokumentebSi, damoukideblobis deklaraciis, konstituciis da `federalistis~<br />

CaTvliT, isini amerikel axalgazrdebSi inergeba socialicaziis sxvadasxva<br />

strategiis daxmarebiT.<br />

sxva demokratiul sazogadoebebSi, socialicaziis procesi amis msgavsad<br />

mimdinareobs da imave miznebs emsaxureba rasac aSS­Si, magram iseTi ZiriTadi<br />

Rirebulebebis gamoxatva rogoricaa Tavisufleba, Tanasworoba, usafrTxoeba,<br />

keTildReoba da samarTlianoba (ix. Tavi XIII), iseve rogorc maTi zusti


330 politikis samoqalaqo ganzomileba<br />

Sinaarsi da maT Soris balansi sxvadasxva qveyanaSi sagrZnoblad gansxvavebulia.<br />

magaliTad, skandinaviis qveynebSi (da zogadad evropaSi), Tanasworobas<br />

gaaCnia rogorc socialuri (klasobrivi), aseve politikuri ganzomileba<br />

(samoqalaqo uflebebi). Sesabamisad, saxelmwifo awarmoebs gacilebiT met<br />

socialur momsaxurebas (magaliTad, yvelasaTvis garantirebuli jandacva),<br />

vidre amerikis SeerTebuli Statebi. aseve, bevr evropul saxelmwifoSi Tavisufleba<br />

ar uSlis xels policias kriminaluri gamoZiebis dros ise, rogorc<br />

es aSS­Si xdeba xolme da aseve ar zRudavs saxelmwifos mkacri antiteroristuli<br />

RonisZiebebis gatarebaSi (rogoricaa, magaliTad, ZiriTad saerTaSoriso<br />

aeroportebSi mZimed SeiraRebuli samxedro piradi Semadgenlobisa da<br />

specialuri aparaturis gamoyeneba).<br />

politikuri socializaciis marcxi<br />

rodesac mravaleTnikuri eri ver axerxebs moaxdinos didi raodenobis moqalaqeTa<br />

erTi Temis (erTobis) wevrebad (axal erad) socializacia (politikuri<br />

TvalsazrisiT), amas SeiZleba Sors mimavali Sedegebi mohyves. Tuki arsebobs<br />

mravali Temi (erToba), iarsebebs mravali procesi da mravali politikuri<br />

kultura damkvidrdeba. ar moxdeba sxvadasxva erovnuli Temis wevrebis politikur<br />

sistemaSi warmatebuli integrireba; maT ar eqnebaT saerTo normebi, wesebi<br />

da kanonebi.<br />

msgavsi warumatebloba SeiZleba daemuqros eri­saxelmwifod Camoyalibebis<br />

msurvel, mravaleTnikur an raime sxva mizeziT Sinaganad gaxleCili<br />

sazogadoebis arsebobasac. ukanasknel aTwleulebSi msoflio masStabiT<br />

gaxSirebuli studenturi gamosvlebi gvafiqrebinebs, rom bevr sazogadoebaSi<br />

axalgazrdebis politikuri socializacia aRaraa iseTi efeqtiani,<br />

rogoric odesRac iyo. maga liTad, 1987 wlis Semdeg samxreT koreaSi studentebma<br />

moawyves ramdenime masobrivi gamosvla, rac xSirad policiasTan<br />

fizikur dapirispirebaSi gadaizarda. am studentTagan bevrma daufaravad<br />

gamoucxada undobloba mTlianad sistemas, da ara mxolod romelime<br />

konkretul <strong>politika</strong>s. aSS­Si rasobrivi amboxebebi los­anjelesSi 1992<br />

wels, iseve rogorc ufro gviandeli msoflio bankis sawinaaRmdego demonstraciebi<br />

(magaliTad, 2000 wels sietlSi) iyo aSS­is xelisuflebis mimarT<br />

gaucxoebisa da undoblobis gamomxatveli gzavnili.<br />

zogierTi moqalaqis sruli politikuri socializacia SeiZleba arc<br />

arasodes moxdes. politikuri reJimis uunaroba, moaxdinos moqalaqeTa sociali­zacia<br />

SeiZleba moqalaqeTa mimarT xelisuflebis araerTgvarovani an<br />

usamarTlo mopyrobiT iyos gamowveuli. aseTma damokidebulebam SeiZleba<br />

gamoiwvios moqalaqeTa gabrazeba, cinizmi, gamwareba an maTi danaSaulSi CarTva<br />

da revoluciac ki. ukiduresi usamarTlobis, tiranuli mmarTvelobis Sem­<br />

TxvevaSi SesaZloa moqalaqeTa `danaSaulebani~ gavamarTloT kidec. amgvarad,<br />

Tuki politikuri socializaciis warumatebloba xelisuflebaSi myofi ZalebisaTvis<br />

yovelTvis zianis momtania, msgavsi warumateblobis zneobrivi<br />

da politikuri Sedegebi yovelTvis advilad Sesafasebeli sulac araa.


daskvna<br />

politikuri socializacia<br />

331<br />

moqalaqeobis koncefcias sxvadasxva xelisufleba sxvadasxvagvarad udgeba.<br />

ra Tqma unda, yvela saxelmwifo moiTxovs wesebis (kanonebis) dacvas<br />

da umravlesoba dabadebas an naturalizacias politikur sistemaSi moqalaqeobis<br />

sine qua non (aucilebel pirobad) miiCnevs. demokratiul saxelmwifoebSi<br />

moqalaqeobis koncefcia aseve dakavSirebulia Tanasworobisa da<br />

Tavisuflebis ideeb Tan, iseve rogorc <strong>politika</strong>Si monawileobis ideasTan<br />

(magaliTad, perioduli arCevnebi). demokratiuli moqalaqeobis es ideali<br />

dasabams iRebs Zveli berZnuli qalaq­saxelmwifoebidan, romlis moqalaqeebi<br />

imdenad mcirericxovanni iyvnen, rom pirdapiri demokratiis saSualebas<br />

iZleodnen (xmis uflebis mqone moqalaqeebi piradad eswrebodnen sajaro<br />

Sekrebebsa da plebiscitebs).<br />

rogor yalibdeba moqalaqe? politikuri socializacia aris procesi,<br />

romelSic moqalaqes uyalibdeba Rirebulebebi, Sexedulebebi, rwmena da<br />

azrebi, romelTa saSualebiT igi kavSirs amyarebs da moqmedebs politikur<br />

sistemaSi. ganviTarebis procesSi myof moqalaqeze gansakuTrebuli gavlena<br />

aqvs ojaxs, religias, sajaro ganaTlebas, masmedias, kanons, Tanatolebsa<br />

da ZiriTad politikur Rirebulebebs. politikuri socializacia udidesi<br />

mniSvnelobisaa; Tu eri ver axerxebs moqalaqeTa didi nawilis socializacias,<br />

am eris politiku ri stabiluroba safrTxeSi aRmoCndeba.<br />

sakvanZo sityvebi<br />

moqalaqeoba<br />

politikuri socializacia<br />

genderuli gasvla<br />

samoqalaqo ganaTleba<br />

kiTxvebi gameorebisaTvis<br />

liberaluri ganaTleba<br />

TanatolTa jgufebi<br />

masmedia<br />

1. ratom iyo moqalaqeobis cneba aristotelesa da sxva politikuri moazrovneebisaTvis<br />

centraluri mniSvnelobis?<br />

2. rogoria sxvadasxva politikur sistemaSi moqalaqeobis ganmarteba? romeli<br />

maTgani aRwers saukeTesod moqalaqeobis Tqveneul gagebas? daasabu­<br />

TeT sakuTari mosazreba.<br />

3. xandaxan amtkiceben, rom WeSmarit moqalaqeebs mxolod demokratiul<br />

saxelm wifoSi SexvdebiT. ras gulisxmoben amiT?


332 politikis samoqalaqo ganzomileba<br />

4. romeli faqtorebi axdens gavlenas moqalaqeTa politikur socializaciaze?<br />

SeniSvnebi<br />

1. Aristotle, The Politics, Targm. da red. Ernest Barker (New York: Oxford University<br />

Press, 1962), 1276b, 101-102.<br />

2. iqve, 1274b, 93.<br />

3. Immanuel Kant, The Science of Right, tomi 42 (Chicago: Encyclopedia Britannica,<br />

1952), 436.<br />

4. politikuri socializaciis Tanamedrove Seswavla mWidrod aris dakav­<br />

Sirebuli xasiaTis Camoyalibebis berZnul midgomasTan. maT Soris erTerTi<br />

ZiriTadi gansxvaveba imaSi mdgomareobs, rom qceviTi politikuri<br />

mecniereba ZiriTadad im proceszea koncentrirebuli, romlis Sedegad<br />

politikuri Sexedulebebi yalibdeba, xolo berZnuli, yvela kargi moqalaqisaTvis<br />

aucilebeli xasiaTis Taviseburebebs usvams xazs.<br />

5. John Stuart Mill, A System of Logic, Ratiocinative and Deductive, tomi 2 (London:<br />

Longmans, Green, 1879), 518.<br />

6. damajerebeli samxili moaqvs Barbara Defoe Whitehead­s naSromSi “Dan Quayle<br />

Was Right”, Atlantic (aprili 1993), 41. Tumca, ojaxi martoxela mSobliT<br />

arSemdgari ojaxis mxolod erTi mizezia. aRsaniSnavia, James Q. Wilson­is<br />

azri: erT­erTi mizezi `ojaxis dasustebisa, imaSia, rom sul ufro meti<br />

bavSvi izrdeba martoxela mSoblis ojaxSi da xSirad es martoxela mSobeli<br />

Tineijeri dedaa. meore mizezi im drois simcirea, romelsac martoxela<br />

an srulfasovani ojaxebi imeteben sakuTari SvilebisaTvis da aqedan<br />

gamomdinare, arasaxarbielo aRzrda”. ormSobliani ojaxebis Sesaxeb akademiuri<br />

msjelobisaTvis ix. James Q. Wilson-is “The Family-Values Debate”,<br />

Commentary (aprili 1993), 24­31. citata motanilia 24­e gverdidan.<br />

7. ix. James Q. Wilson-is The Moral Sense (New York: Free Press, 1995), 141-163.<br />

8. Harry Holloway da John George, Public Opinion, me­2 gamocema (New York: St.<br />

Martin’s Press, 1985), 73-77.<br />

9. Herbert Winter da Thomas Bellows, People and Politics (New York: Wiley, 1977),<br />

120.<br />

10. Dean Jaros, Socialization to Politics (New York: Praeger, 1973), 87-88.<br />

11. iqve, 83.<br />

12. ix. M. Margaret Conway da Frank Fergert, Political Analysis: An Introduction (Boston:<br />

Allyn & Bacon, 1972), 106.<br />

13. Holloway da George, Public Opinion, 79.<br />

14. ix. M. Kent Jennings-is “Preface”; Henry Kenst-is “The Gender Factor in a Changing<br />

Electorate”; da Arthur Miller-is “Gender and the Vote”, wignSi The Politics of<br />

the Gender Gap: The Social Construction of Political Influence, red. Carol Mueller<br />

(Newbury Park, Calif.: Sage, 1987). politikur literaturaSi mxars uWeren im


333<br />

politikuri socializacia<br />

333<br />

mosazrebas, rom sqesTa Soris bunebrivi gansxvaveba ganviTarebis fsiqologiaSi<br />

garkveul codnas moicavs; ix. Carol Gilligan-is In a Different Voice<br />

(Camridge, Mass.: Harvard University Press, 1982); da M. Belenky-is, B. Clinchyis,<br />

W. Goldberger­isa da J. Tarule­is Women’s Ways of Knowing: The Development<br />

of Self, Voice, and Mind (New York: Basic Books, 1986).<br />

15. Michael Barone da Grant Ujifusa, The Almanac of American Politics, 1994 (Washington,<br />

D.C.: National Journal, 1994), xxvii.<br />

16. Ralph Buuljens, “India: Religion, Political Legitimacy, and the Secular State”, Annals<br />

of Political and Social Sciences 483 (ianvari 1986): 107.<br />

17. James Billington, “The Case for Orthodoxy”, New Republic, 30 maisi 1994, 26.<br />

18. A. James Reichley, Religion in American Public Life (Washington, D.C.: Brookings<br />

Institution, 1985), 2.<br />

19. amiT imas ar uarvyofT, rom religia uprincipo liderebis mier samarcxvino<br />

miznebiT SeiZleba iqnes gamoyenebuli.<br />

20. msjeloba agebulia William Flanigan-isa da Nancy Zingale­is, Political Behavior<br />

of the American Electorate (Boston: Allyn & Bacon, 1979), 184-187.<br />

21. Kenneth Langton da M. Kent Jennings, “Political Socialization and the High School<br />

Civics Curriculum”, American Political Science Review (seqtemberi 1968): 851.<br />

22. Conway da Fergert, Political Analysis, 110. ix. aseve, Judith Torney-Purta, “From<br />

Attitudes and Knowledge to Schemata: Expanding the outcomes at political Socialization<br />

Research”, wignSi Political Socialization, Citizenship Education, and Democracy,<br />

red. Orit Ichilov (New York: Teachers College Press, 1990), 99.<br />

23. an ase Cans. mniSvnelovania ganvsazRvroT ara marto is, Tu ras vswavlobT,<br />

aramed isic, Tu rogor vswavlobT. ix. Albert Speer­is komentarebi germanuli<br />

ganaTlebis Sesaxeb wignSi Inside the Third Reich, R. Winston­isa da C.<br />

Winston-is Targm. (New York: Avon, 1971), 35.<br />

24. Robert Erikson, Norman Luttbeg da Kent Tedin, American Public Opinion (New<br />

York: Macmillan, 1991), 113.<br />

25. iqve, 7.<br />

26. es sayovelTaod aRiarebulia. ix. James MacGregor Burns, J. W. Peltason,<br />

Thomas E. Cronin, da David B. Magleby, Government by the People, me­17 gamoc.<br />

(Upper Saddle River, N. J.: Prentice Hall, 1998), 293.<br />

27. iqve, 49­50.<br />

28. Richard Dawson da sxvebi, Political Socialization, me­2 gamoc. (Boston: Little,<br />

Brown, 1977), 62-63.<br />

29. James Q. Wilson da Richard Hernstein, Crime and Human Nature (New York: Simon<br />

& Schuster, 1985), 293.<br />

30. iqve, 311.<br />

31. es nawili agebulia Montague Kent-iseul analizze wignSi Thirty-Second Politics:<br />

Political Advertising in the Eighties (New York: Praeger, 1989).<br />

32. Thomas E. Patterson, Out of Order (New York: Vintage, 1994), 25.<br />

33. Daniel Hallin-is kvleva citirebulia rogorc ufro vrceli diskusia am<br />

sakiTxze Samuel Popkin­is wignSi The Reasoning Voter: Communication and Persuasion<br />

in Presidential Campaigns (Chicago: University of Chicago Press, 1991), 228-<br />

229.


334 politikis samoqalaqo ganzomileba<br />

34. amitom daaskvna qcevis Semswavleli erT­erTi cnobili kvlevis avtorma<br />

`Tavisuflebisa da demokratiis principebs naklebi enTuziazmiT uWeren<br />

mxars, roca isini maTeul specifikur an praqtikul formebs ewinaaRmdegebian~.<br />

ix. Herbert McCloskey­is “Consensus and Ideology in American Democracy”,<br />

American Political Science Review 58 (ivnisi 1964): 361-384.<br />

35. Donald Devine, The Political Culture of the United States (Boston: Little, Brown<br />

1972), 187-230. amerikuli kredos Semadgeneli faseulobebis Sesaxeb farTo<br />

msje lobisaTvis ix. aseve Seymour Martin Lipset-is American Exceptionalism: A<br />

Double-Edged Sword (New York: Norton, 1996)


Tavi X<br />

politikuri<br />

monawileoba<br />

gavlenis safasuri<br />

monawileobis formebi<br />

samarTlebrivi formebi<br />

arasamarTlebrivi formebi<br />

moqalaqeTa monawileobis<br />

gansazRvreba<br />

sazogadoebrivi azri<br />

gamokiTxvebi arCevnebi saarCevno<br />

sistemebi pirdapiri demokratia<br />

monawileobis Sefaseba: ratom mivceT<br />

xma?<br />

xmis micema amerikisSeerTebul<br />

StatebSi monawileobis tendencie<br />

bi individualizmi da sazogadoebrivi<br />

monawileoba politikuri<br />

apaTia: amerikuli daavadeba?<br />

monawileobis Sefaseba: ra ician<br />

amomrCevlebma?<br />

monawileobis Sefaseba: mbrunavi kari<br />

elitisturi Teoriebi: rkinis<br />

kanonebi da demokratiis ironia<br />

pluralistebi da elitistebi<br />

politikuri monawileoba<br />

avtoritarul saxelmwifoSi<br />

politikuri partiebi<br />

istoriuli winamZRvrebi<br />

ZiriTadi miznebi erTpartiuli<br />

sistema orpartiuli sistema mravalpartiuli<br />

sistema partiuli<br />

sistemebis ganmsazRvrelebi pers­<br />

peqtivebi: politikuri partiebis daknineba?<br />

interesTa jgufebi<br />

interesTa jgufebis tipebi zegavlenis wyaroebi da meTodebi interesTa<br />

jgufebis bumi interesTa jgufebi demokratiebSi iklebs Tu<br />

ara sazogadoebisi interesi? interesTa jgufebi avtoritarul qveynebSi<br />

335


336 politikis samoqalaqo ganzomileba<br />

XI TavSi vnaxeT, rom <strong>politika</strong>Si mniSvnelovani monawileoba kargi moqalaqeobis<br />

Semadgeneli atributia. imisaTvis, rom iyos mniSvnelovani, monawileoba<br />

minimum nebayoflobiTi da Tanmimdevruli unda iyos. miuxedavad<br />

imisa, rom politikuri monawileoba SeiZleba Zalian martiv da wesier saqmed<br />

gveCvenos, ufro axlos gacnobisas mis arasasurvel mxareebsac davinaxavT.<br />

magaliTad, miuxedavad imisa, rom totalitarul sazogadoebebSi monawileoba<br />

TiTqos uzrunvelyofilia, mas aranairi azri ar gaaCnia, vinaidan<br />

saxelmwifo yvelas aiZulebs cru arCevnebSi monawileobas da mmarTveli<br />

partiis SerCeuli kadidatebisaTvis xmis micemas. amis sawinaaRmdegod, demokratiul<br />

qveynebSi politikuri monawileoba nebayoflobiTia; moqalaqeebs<br />

aq miniWebuli aqvT sruli Tavisufleba, maT Soris armonawileobis.<br />

bevr amerikels garkveuli dausabuTebeli varaudi aqvs demokratiasa da<br />

politikur monawileobaze:<br />

• rac ufro meti moqalaqe monawileobs, miT ufro jansaRia demokratia;<br />

• monawileoba bunebrivia, anu moqalaqeebs undaT monawileoba;<br />

• saSualo amomrCeveli kargad informirebulia, anu monawileebma ician<br />

da esmiT is politikuri arCevani, romelsac akeTeben;<br />

• sazogadoebrivi azri mniSvnelovania.<br />

am Sexedulebebs ufro axlos gavecnobiT politikur procesSi moqalaqe­<br />

Ta monawileobis sxvadasxva formis ganxilvis Semdeg.<br />

monawileobis formebi<br />

moqalaqeebs, romlebsac surT <strong>politika</strong>Si monawileoba, ori alternativa<br />

aqvT _ isini SeiZleba CaerTon samarTlebriv an arasamarTlebriv saqmianobeb­<br />

Si. moqalaqeTa umetesoba samarTlebriv monawileobas irCevs an saerTod ar<br />

mona wileobs.<br />

samarTlebrivi formebi<br />

politikuri monawileobis yvelaze gavrcelebuli tipebi arsebuli institutebis<br />

farglebSi konvenciuri samarTlebriv saqmianobebs moicavs.<br />

moqalaqeTa umetesoba <strong>politika</strong>Si metwilad simbolurad, pasiurad an ritualurad<br />

monawileobs _ magaliTad, eswreba politikur mitingebs, monawileobs<br />

politikur gamokiTxvebSi, werils wers adgilobrivi gazeTis redaqtors<br />

an sakuTar manqanaze afiSas akravs.<br />

xmis micema tradiciuli monawileobis yvelaze TvalsaCino formaa.<br />

Tumca, xmis micemis efeqtianoba, rogorc aqtiuri moqalaqis monawileobis<br />

sazomi, damokidebulia ramdenime faqtorze: ramdenad patiosnad aris<br />

daTvlili xmebi, eleqtoratis sididesa (rac ufro metia amomrCeveli, miT<br />

ufro naklebi gavlena aqvs TiToeul xmas) da realuri arCevanis arsebobaze.<br />

xmis micemas mniSvnelovani gzavnilis gadmocema SeuZlia; is SeiZleba


politikuri monawileoba<br />

337<br />

Zlieri an komikuri elferis mSvidobiani protestis forma iyos. magali­<br />

Tad, 1959 wels san­paulos (braziliis) ukmayo filo mosaxleobam qalaqis<br />

sabWoSi airCia martorqa adgilobrivi zooparkidan! 1 analogiurad, gasuli<br />

sami aTwleulis ganmavlobaSi, SeerTebul StatebSi Sedegze orientirebuli<br />

iniciativebisa da referendumebis raodenobis zrdis mowmeni viyaviT; am<br />

periodis manZilze saxelmwifo amomrCeveli gansjida iseTi gansxvavebuli<br />

sakiTxebis avkargianobas, rogoricaa sakuTrebis gadasaxadis Semcireba an<br />

gayinva, homoseqsuali mamakacebisa da qalebisaTvis samarTlebrivi dacvis<br />

donis gansazRvra da usafrTxoebis Rvedebisa da motociklistis Caf xutis<br />

gamoyenebis moTxovna.<br />

SeerTebuli Statebis moqalaqeTa meoTxedi Tu iqneba met­naklebad aqtiurad<br />

CarTuli <strong>politika</strong>Si. 2 politikur aqtivistTa didi nawili politikuri<br />

partiebisaTvis xarjavs drosa da fuls, miekuTvneba sazogadoebriv<br />

interesTa jgufs da nebayoflobiT iRebs monawileobas Tavisi favoriti<br />

kandidatis kampaniaSi. bevri moqalaqe muSaobs samTavrobo organoebSi, gansakuTrebiT<br />

saxelmwifo da adgilobriv doneze rogorc aqtivisti. xSirad<br />

es moqalaqeebi anazRaurebas ar iReben. realurad SeerTebul StatebSi bevr<br />

adgilobriv mTavrobaSi saerTod aravin iRebs xelfass. adgilobriv doneze<br />

sajaro samsaxuri momavali profesionali politikosisaTvis garkveul<br />

skolas warmoadgens, romelic procedurebis, normebisa da marTvis praqtikis<br />

sferoSi Rirebul pirvelad gamocdilebas uzrunvelyofs.<br />

SeerTebul StatebSi politikuri aqtivistebi sakmaod iSviaTad gvxvdebi<br />

an, magram mcirea im adamianTa ricxvi, vinc politikur karieras umiznebs.<br />

kidev uf ro. es im xalxis jgufia, romlebic warmoadgenen xelisuflebas<br />

anazRaurebad politikur an arCeviT Tanamdebobaze (partiuli Tanamdebobebi,<br />

lobistebi, daniSvniTi Tanamdebobebi, saStato mosamsaxureebi, kanonmdeblebi<br />

da sxva). ra Tqma unda, yvela Tanamdebobis piri ar iwyebs saqmianobas<br />

profesional politikosad. marTlac, demokratiul sazogadoebebSi<br />

SedarebiT gamoucdeli kandidats iSviaTad irCeven maRal Tanamdebobaze.<br />

politikuri saqmianobis samarTlebrivi, Tumca moqalaqeTa um ra v ­<br />

lesobisaTvis miuRebeli forma, arakonvenciuri monawileobaa. bu neb rivia,<br />

misaRebi politikuri qceva gavrcelebul politikur kulturazea damokidebuli<br />

da mniSvnelovnad gansxvavdeba qveynebis mixedviT. SeerTebul<br />

StatebSi, sadac moqalaqeTa umetesobisTvis kanoni da wesrigi didi Rirebule<br />

baa, umetesoba tradiciulad ar iwonebda protestebs da demonstraciebs.<br />

es prin cipi garkveulwilad Seicvala boboqar 1960­ian wlebSi da 70­ianis<br />

da sawyisSi, romelic rasobrivi TanasworuflebianobisaTvis brZolisa<br />

da viet namis omis sawinaaRmdego sayovelTao studenturi gamosvlebis<br />

aRmasvliT gamoirCeoda. Tumca, uotergeitis skandalis Semdegac ki, ramac<br />

prezidenti riCard niqsoni 1974 wels aiZula gadamdgariyo, sazogadoebis<br />

mxolod 8 procenti uWerda mxars raime saxis demonstraciebs, magaliTad<br />

mjdomare aqcias, masobriv gamosvlas, mitinsi an samTavrobo saqmianobis<br />

obstruqcias. 3<br />

imave wlis gamokvlevebma aCvena, rom SeerTebuli Statebis mosaxleobis<br />

umetesoba arakonvenciuri politikuri qmedebis aTi formidan mxolod sams


338 politikis samoqalaqo ganzomileba<br />

afasebda dadebiTad: peticiebis xelmoweras, kanonier demonstraciebSi<br />

monawileobas da boikots (rogoric aris salaTis furclis yidvisgan Tavis<br />

Sekaveba dabalanazRaurebadi migranti muSebisadmi solidarobis niSnad)<br />

4 gamokiTxulTa mxolod 2 procenti amarTlebda politikuri miznebis<br />

misaRwevad Zaladobis gamoyenebas. arakonvenciuri monawileobis rbili<br />

formebis mxardaWera ufro maRalia im SemTxvevaSi, Tu amgvari qmedeba ar<br />

gadacdeba samarTlebriv zRvars.<br />

arasamarTlebrivi formebi<br />

politikuri reJimebi mniSvnelovnad gansxvavdeba erTmaneTisgan imiT, ras<br />

aniWeben isini arasamarTlebrivi monawileobis klasifikacias da ramdenad<br />

mkacrad sjian aseT qcevas. rogorc wesi, avtoritaruli mTavrobebi politikur<br />

saqmianobis ufro met formas acxadeben ukanonod, vidre demokratiuli<br />

mTavrobebi. magaliTad, demokratiuli mmarTvelobis pirobebSi sul ramdenime<br />

(an saerTod arc erTi) politikuri partia cxaddeba aralegalurad da<br />

moqalaqeebs, rogorc wesi, SeuZliaT Sevidnen nebismier partiaSi sakuTari<br />

neba­surviliT, totalitaruli mmarTvelobis SemTxvevaSi ki, erTis garda<br />

yvela partia aralegaluria. metic, avtoritaruli mTavrobebi `politikur<br />

danaSauls~ metad ganazogadeben da ufro mkacrad sjian `politikur damna­<br />

Saveebs~, vidre maTi demokratiuli analogebi.<br />

amerikelTa umravlesobisaTvis misaRebia kanonieri demonstraciebi, ro­<br />

gorc politikuri protestis forma. fotoze 1997 wels United Parcel Service­<br />

is winaaRmdeg mowyobili gaficvaa asaxuli.<br />

zogierTi ukanono qmedeba _ gansakuTrebiT samoqalaqo daumorCileblobad<br />

wodebuli _ miznad isaxavs erovnuli TviTSegnebis gaRvivebas (amitomac<br />

zogierT qveyanaSi isini ufro efeqtiania, vidre sxvagan). samoqalaqo


politikuri monawileoba<br />

339<br />

daumorCilebloba niSnavs konkretuli kanonebis darRvevas maTi usamarTlobis<br />

demonstrirebis mizniT. mahaTma gandim (1869­1948ww.) samoqalaqo<br />

daumorCileblo ba gamoiyena didi britaneTisgan indoeTis gaTavisuflebisaTvis<br />

brZolisas. martin luTer kingmac (1929­1968ww.) SeerTebul StatebSi<br />

rasobrivi Tanasworo bis miRwevis mizniT araZalismieri protestis mZlavri<br />

talRa aagora.<br />

samoqalaqo daumorCilebloba uars ambobs Zaladobaze da mouwodebs<br />

monawileebs, sasjeli legitimurad aRiaron. speqtris meore mxares ki dgas:<br />

politikuri terorizmi, romelic oponentTa demoralizebis, daSinebisa da<br />

damorCilebisaTvis Zaladobas an Zaladobis muqaras mimarTavs; sabotaJi,<br />

mTavrobis damxobis mcdeloba, rac xSirad gareSe Zalebis daxmarebiT xorcieldeba;<br />

ajanyebisken waqezeba, buntisa da antisamTavrobo qmedebebis<br />

provocireba. yoveli maTga ni revoluciuri qmedebaa. Tumca, imis mixedviT,<br />

ra reJimTan gvaqvs saqme, sabotaJad da provokacid SeiZleba miCneul iqnes<br />

aralegalur SexvedraSi monawileoba an ukanono politikur partiaSi Sesvla,<br />

mTavrobis gamakritikebeli proklamaciebis dabeWdva an oficialuri<br />

politikisa da ideologiisagan gansxvavebuli azris qona. bevr avtoritarul<br />

saxelmwifoSi mTavrobis nebismieri saxis oponireba, Tundac iseTi uwyinari<br />

ram, rogoricaa, vTqvaT, megobrisaTvis werilis miwera, romelic Seicavs sa­<br />

TaveSi myofi xelisuflebis farul kritikas, SeiZleba CaiTvalos mTavrobis<br />

ZirgamomTxrel saqmianobad.<br />

mTavrobis sawinaaRmdego, winaswar dagegmili teroristuli aqtebi yovelTvis<br />

revoluciuria. aseTi aqtebi ukanonoa im qveynebSic ki, ro melTac<br />

TviTmarqvia revoluciuri reJimebi marTavs (ix. Tavi XV).<br />

moqalaqeTa monawileobis gansazRvreba<br />

demokratiul qveynebSi moqalaqeebi monawileoben <strong>politika</strong>Si azris<br />

gamoxatvisa da xmis micemis gziT. gamokiTxvebi yuradRebas amaxvilebs<br />

sazogadoebriv azrze da gamoxatavs mas. pirvelad sazogadoebriv azrs<br />

ganvixilavT.<br />

sazogadoebrivi azri<br />

gamokiTxvebs, romlebic mkafiod gamokveTil sazogadoebriv azrs an mis<br />

arsebiT cvlilebebs gviCveneben, SeuZliaT saxelmwifo Tanamdebobis pirTa<br />

gadawyvetilebebze, qmedebebsa da <strong>politika</strong>ze iqonion gavlena. demokratiul<br />

qveynebSi sazogadoebrivi azri imitomac aris legitimuri, rom mTavroba<br />

angariSvaldebulia amomrCevlebis winaSe. sazogadoebriv azrs imitom Seu­<br />

Zlia gavlenis moxdena <strong>politika</strong>ze, rom politikosebs survili aqvT iyvnen<br />

arCeulni da rac SeiZleba met xans darCnen Tanamdebobaze. magram rodesac<br />

sazogadoebrivi azri iyofa, rac iSviaTad ar xdeba, arCeul pirebs xSirad<br />

SeuZliaT misi ignorireba moaxdinon.


340 politikis samoqalaqo ganzomileba<br />

sazogadoebrivi azrisa da misi gavlenis Sefaseba SeiZleba bundovani<br />

iyos. misi gavlena maqsimaluria, rodesac: (1) moqalaqeTa mniSvnelovan raodenobas<br />

calkeul problemaze sakuTari Sexeduleba aqvs da smi mimarT<br />

ubralod indiferentuli ar aris; (2) is stabiluria xangrZlivi drois<br />

ganmavlobaSi; (3) is garkveuli mimarTulebiT calsaxadaa gadaxrili; (4) is<br />

aSkarad sagrZnobia; da (5) sakiTxi, romelsac igi exeba, yvelasaTvis cnobilia<br />

anu amomrCevlebi mas prioritetad miiCneven.<br />

ramdenad seriozulad unda iTvaliswinebdnen liderebi moqalaqeTa<br />

azrs mniSvnelovani gadawyvetilebis miRebis dros? am sakiTxis ganxilvisas<br />

ar unda daviviwyoT, rom sazogadoebrivi azri xSirad naklebadaa racionaluri<br />

gaazrebis Sedegi da, rogorc wesi, narTauli gamonaTqvamebis, eWvebisa<br />

da varaudebis nazavia, rac Tavis mxriv efuZneba crurwmenebs, winaTgrZnobebs<br />

da im adamianebis arasrul informacias, romlebic, Cveulebriv, <strong>politika</strong>s<br />

did yuradRebas ar aqceven.<br />

gamokiTxvebi<br />

yvela mTavroba cdilobs sazogadoebrivi azris Sefasebasa da gaanalizebas.<br />

demokratiul saxelmwifoSi sazogadoebrivi azri sxvadasxva problemaze<br />

Tavisuflad fasdeba da ganixileba ara mxolod sazogadoebrivi dawesebulebebis,<br />

aramed agreTve politikuri partiebisa da kandidatebis, mediis,<br />

sxvadasxva kerZo organizaciis, kvleviTi institutebisa da mkvlevarebis<br />

mier. imis gansasazRvrad, ra damokidebuleba gaaCnia sazogadoebas mocemul<br />

sakiTxze, organizaciebi eyrdnobian sazogadoebrivi azris gamokiTxvas<br />

(moqalaqeTaTvis maTi azris gamokiTxva), romelic yvelaze popularuli da<br />

sazogadoebrivi azris cvlilebebis gansazRvrisa da grafikulad gamosaxvis<br />

zusti saSualeba gaxda.<br />

sazogadoebrivi azris gazomvis pirveli mcdeloba iyo `Calis gamokiTxvebi~<br />

(straw polls), romelic mecxramete saukuneSi gazeTebma ganaviTares.<br />

miuxedavad imisa, rom es gamokiTxvebi daumuSavebeli iyo, xSirad swor prognozs<br />

akeTebda gamarjvebulis Taobaze. lokalur doneze gazeTebi, radio da<br />

televizia dResac iyeneben am meTods. amgvari gamokiTxvebis mTavari problema<br />

isaa, rom ar iZleva imis garkvevis saSualebas, ramdenad asaxavs aseTi<br />

gamokiTxva mTliani mosaxleobis azrs.<br />

Jurnal Literary Digest-is gamokiTxva, romelmac iwinaswarmetyvela, rom alf<br />

lendo ni daamarcxebda franklin d. ruzvelts 1936 wels, aris yvelaze cnobili<br />

maga liTi imisa, rogor SeiZleba aramecnieruli gamokiTxva damRupveli<br />

aRmoCndes _ am SemTxvevaSi im JurnalisTvis, romelmac es gamokiTxva<br />

Caatara. ra iyo am konkretuli gamokiTxvis Secdoma? moqalaqeTa SerCevisas<br />

gamoiyenes satelefono cnobari da manqanebis registraciis siebi _ ori Zalian<br />

arareprezentantuli reestri, vinaidan 1930­ian wlebSi (didi depresiis<br />

periodi) mxolod mdidrebs SeeZloT telefonisa da avtomobilis SeZena.<br />

Tumca, SerCevis imave meTodiT Literary Digest-ma zustad iwinaswarmetyvela<br />

wina sami saprezidento arCevnebis Sedegebi. miuxedavad amisa, 1936 wels


politikuri monawileoba<br />

341<br />

gamokiTxva `Secda~ _ ruzveltma didi upiratesobiT moigo. sxvaTa Soris,<br />

amiT dasrulda Literary Digest–is gamokiTxvebi da, faqtobrivad Tavad Jurnalis<br />

arsebobac. 1938 wlidan man arseboba Sewyvita.<br />

ukanaskneli ori aTwleulis ganmavlobaSi sazogadoebrivi azris gamokiTxvebis<br />

teqnologiebma ufro seriozuli saxe miiRo. gamokiTxvaTa umetesoba<br />

adamianebs ekiTxeba eTanxmebian Tu ara isini ama Tu im debulebas an<br />

<strong>politika</strong>s. zogierTi gamokiTxva moqalaqeebs sTxovs sxvadasxva politikur<br />

alternativas Soris airCion erT­erTi (Tumca bevri Tvlis, rom es meTodi xelovnurad<br />

zrdis politikuri Sexedulebis mqone adamianTa raodenobas). ase­<br />

Ti gamokiTxvis meTodebiT mkvlevarebi SedarebiT mcire raodenobis respondentTa<br />

pasuxebis safuZvelze mosaxleobis didi nawilis poziciis prognozs<br />

akeTeben. yvelaze xSirad mimarTaven SemTxveviT SerCevis meTods, rodesac<br />

xdeba mTeli mosaxleobidan (`generaluri erToblioba~) SemTxveviT SerCeul<br />

moqalaqeTa gamokiTxva (statistikosebma daadgines, rom 1500 respodentis<br />

SerCeva idealuria iseTi gamokiTxvebisaTvis, romlebmac xalxis didi raodenoba<br />

unda moicvas). amgvari SerCevisas asakobrivi, rasobrivi, religiuri,<br />

politikuri, ganaTlebis niSniT SerCeuli da sxva jgufebi met­naklebad unda<br />

Seesabamebodes mTel mosaxleobas.<br />

gamokiTxvebis politikuri da borotad gamoyeneba<br />

tradiciulad, gamokiTxvebi afasebda sazogadoebriv azrs mas Semdeg,<br />

rac politikuri liderebi ikavebdnen Tanamdebobas an amtkicebdnen kanons.<br />

Tumca, saarCevno kampaniaSi gamokiTxva ufro da ufro metad gaxda momavlis<br />

orientiri _ igi gamoiyeneba imis gansasazRvrad, ra pozicia unda daikavon<br />

kandidatebma, rogor gavidnen mowinave poziciaze, an rogori politikuri<br />

gancxadebebi Seuqmnis maT pozitiur imijs. amas xandaxan strategiuli<br />

gamokiTxva (strategic polling) ewodeba.<br />

imisaTvis, rom ganisazRvros, romeli politikuri gancxadeba an pozicia<br />

iqneba popularuli, gamoiyeneba fokus-jgufebi (focus groups) _ xalxis mcire<br />

raodenoba komunikaciebis profesionali eqspertis xelmZRvanelobiT<br />

ganixilavs politikuri gzavnilis konkretul sakiTxebs. ufro gvian ganvi­<br />

Tarda eleqtronuli gamokiTxva, romelmac moicva satelefono jgufebic<br />

(dial groups), romelic saSualebas aZlevs moqalaqeebs darekviT daaregistriron<br />

dadebiTi an uaryofiTi pasuxi.<br />

strategiuli gamokiTxva jimi karteris prezidentobis Semdeg gaxda<br />

politikuri cxovrebis wesi, maT Soris Tanamdebobis pirTaTvisac ki. prezidenti<br />

bil klintoni mniSvnelovnad eyrdnoboda gamokiTxvebs imis gansasazRvrad,<br />

romeli sakiTxebisaTvis mieqcia gansakuTrebuli yuradReba da<br />

rogor waredgina isini.


342 politikis samoqalaqo ganzomileba<br />

imis gamo, rom yovelTvis ar aris SesaZlebeli asobiT calkeuli intervius<br />

Catareba, mkvlevarebi xandaxan winaswar irCeven respondentTa<br />

mcirericxovan jgufebs, iseTi sakvanZo maxasiaTeblebis gaTvaliswinebiT,<br />

rogoricaa asaki, religia, Semosavali da partiis wevroba. gamokiTxvis am<br />

meTods stratificirebul SerCevas (strarified sampling) uwodeben. egzitpolebi,<br />

romlebic televiziebs saSualebas aZlevs saarCevno ubnebis daxurvis<br />

Semdeg iwinaswarmetyvelon politikuri gamarjvebulebi, warmoadgens<br />

stratificirebuli SerCevis or dones. pirvel rigSi mkvlevarebi adgenen<br />

saarCevno ubans, romelic statistikurad uaxlovdeba ufro did politikur<br />

erTeuls (saarCevno olqs, Stats an qveyanas). Semdeg isini, vinc atareben<br />

egzit­polis intervius, cdiloben ise moaxdinon adamianTa SerCeva, rom<br />

is yvelaze kargad asaxavdes saarCevno ubnis saerTo maxasiaTeblebs.<br />

ganmeorebad gamokiTxvaSi, anu adamianTa erTi da imave jgufis mravaljerad<br />

gamokiTxvebSi (tracking polls), rasac xSirad kandidatebi saxelwifo<br />

organizaciebisaTvis, kampaniis mimdinareobisas atareben, erTi da igive<br />

amomrCevlebi monawileoben ganmeorebiT. aseTi gamokiTxvebiT cdiloben<br />

daadginon cvlilebebi amomrCevlis damokidebulebaSi da daakavSiron is mediis<br />

strategiasTan, sakiTxebis cvlilebebTan, kandidatebis SecdomebTan<br />

da a.S. amgvari gamokiTxvebis mizania kandidats miawodos informacia imis<br />

Sesaxeb, romeli strategia muSaobs (da romeli ara) mocemuli kampaniis dros.<br />

amgvari strategiuli gamokiTxvebi xSirad gamoiyeneba fokus­jgufebTan da<br />

kampaniis sxva saSualebebTan erTad.<br />

gamokiTxvebi, Cveulebriv, sakmaod zustia, magram iSviaTad _ uSecdomo;<br />

TviT umaRles doneze organizebul gamokiTxvebSic ki SeiZleba iyos<br />

cdomilebebi. rogorc wesi, 0.05 sarwmunoobis xarisxis SemTxvevaSi maT aqvT<br />

3 procentiani cdomilebis zRvari, rac imas niSnavs, rom 100­dan 95 SemTxvevaSi<br />

nebismieri mimarTulebiT cdomileba araumetes 3 procentia. gamokiTxvis<br />

ama Tu im meTodSi gansakuTrebiT mniSvnelovania kiTxvis zusti da<br />

cxadi formulireba, gansakuTrebiT im SemTxvevebSi roca xalxs ar gaaCnia<br />

kargad Camoyalibebuli mosazreba; ori alternatiuli politikis arCevanis<br />

SemTxvevaSi (magaliTad, `federalurma mTavrobam unda aiRos sakuTar<br />

Tavze mosaxleobis sacxovrebliT uzrunvelyofa, Tu adamianebma TviTon<br />

unda izrunon sakuTar saxlebze?~) zogierTi respondenti SeiZleba imdenad<br />

moeqces alternativaTa Tanmimdevrobis gavlenis qveS, rom aman or arCevans<br />

Soris 30 procentiani gansxvaveba gamoiwvios. es damokidebulia mxolod<br />

imaze, pirvelad romeli alternativaa mocemuli. 5 ufro metic, imave kiTxvis<br />

imgvarad dasma, rom sakiTxis mxolod erTi alternativa iyos naxsenebi<br />

(magaliTad, `federalurma mTavrobam unda aiRos Tu ara sakuTar Tavze mosaxleobis<br />

adeqvaturi sacxovrebliT uzrunvelyofa?~) savaraudod, gamoiwvevs<br />

ufro met dadebiT pasuxs, vidre im SemTxvevaSi, Tu am kiTxvis formulirebaSi<br />

Sevidoda mocemuli sakiTxis erTze meti alternativa.<br />

calkeuli gamokiTxvis Sedegebidan daskvnebis gamotanis arasaimedoba<br />

naTlad Cans 10­1 sqemidan (`ori erTi da igive gamokiTxva, gansxvavebuli<br />

Sedegebi~). es maga liTi agreTve gviCvenebs, rogor SeuZlia gamokiTxvebs<br />

ara marto gazomos sazogadoebrivi azri, aramed gavlenac iqonios masze.


politikuri monawileoba<br />

343<br />

magaliTad, Tu respondentebs usvamen kiTxvas Tambaqos mowevis Sesaxeb individualuri<br />

arCevanis uflebis kuTxiT, ufro meti iqneba Tanaxma, vidre<br />

im SemTxvevaSi, Tu igive kiTxvaSi moxseniebuli iqneba safrTxe, romelsac<br />

moweva uqmnis sxvebis janmrTelobas. kandidatebi, korporaciebi da sxva<br />

organizebuli interesTa jgufebi, visac surs aCvenos ama Tu im poziciis an<br />

produqtis popularoba, maTTvis sasurvel Sedegebs xSirad iReben kiTxvis<br />

Sesabamisi formulirebis gziT. samwuxarod, aseTi midgoma aprobirebuli<br />

meTodia rogorc saxelmwifo, ise kerZo seqtorSi.<br />

`noemberSi saprezidento arCevnebTan dakavSirebiT<br />

... prezidentis arCevnebi dRes rom Catarebuliyo<br />

da kandidatebi bil klintoni da bob douli<br />

yofiliyvnen.. vis miscemdiT xmas?~<br />

klintoni douli ar gadauwyvetia<br />

gamokiTxva Catarda 1996 wlis 8­11 ivliss<br />

`damdeg saprezidento arCevnebSi visTvis<br />

apirebT xmis micemas, Tu jer ar gadagiwyvetiaT?<br />

danamdvilebiT iciT, rom xmas<br />

(saxeli) aZlevT, Tu jer ar gadagiwyvetiaT?~<br />

klintoni douli ar gadauwyvetia<br />

gamokiTxva Catarda 1996 wlis 29 ivnisi­2 ivlisi<br />

sqema 10-1. ori erTi da igive gamokiTxva: gansxvavebuli Sedegebi<br />

es ori gamokiTxva TiTqmis erTdroulad Catarda, magram Sedegebi radikalurad gansxvavebulia.<br />

es faqti nawilobriv mainc gamowveulia kiTxvebis formuli rebiT.<br />

wyaro: The Polling Company National Survey, reprinted from John H. Fund, `The Perils of Polling,~<br />

Wall Street Journal, August 13, 1996, A12. ibeWdeba Wall Street Journal­is nebarTviT. Copyright ©<br />

1996 Dow Jones & Company, Inc. yvela ufleba daculia msoflio masStabiT.<br />

samwuxarod Tu sabednierod, gamokiTxvebma saprezidento arCevnebis<br />

kampaniebSi did roli Seasrula. 1996 wlis arCevnebis ganmavlobaSi marto<br />

CNN-ma daaxloebiT 200 gamokiTxva Caatara. SeadareT es 1992 wlis prezidentis<br />

saarCevno kampanias, rodesac yvela mediasaSualebam erTad Caatara 125­<br />

150 gamokiTxva. 6 xangrZlivi drois ganmavlobaSi gamokiTxvebis popularobam<br />

mniSvnelovnad imata. erTma mkvlevarma aRniSna, rom 1968 wels Sromis<br />

dResa da arCevnebis dRes Soris (maisidan noembramde _ mTaArgm. Sen.) mxolod<br />

10 saerTo erovnulma gamokiTxvam mimarTa amomrCevlebs kiTxviT: `vis miscemdiT<br />

xmas, arCevnebi dRes rom tardebodes?~ 1996 wlis saprezidento ar­<br />

Cevnebis dros ki 300 saerTo erovnulma gamokiTxvam dasva igive kiTxva. 7


344 politikis samoqalaqo ganzomileba<br />

cxrili 10.1<br />

1996 wlis saprezidento arCevnebis saboloo gamokiTxvis prognozi<br />

gamokiTxvis<br />

organizatori klintoni douli pero<br />

CBS/New York Times<br />

Pew Research<br />

ABC News<br />

Harris<br />

NBC/Wall Street Journal<br />

USA Today/CNN/Gallup<br />

HOTLINE/Battleground<br />

Reuters/Zogby<br />

53%<br />

49%<br />

51%<br />

51%<br />

49%<br />

52%<br />

45%<br />

49%<br />

35%<br />

36%<br />

39%<br />

39%<br />

37%<br />

41%<br />

36%<br />

41%<br />

9%<br />

8%<br />

7%<br />

7%<br />

9%<br />

7%<br />

8%<br />

8%<br />

gamarjvebulis<br />

zRvari<br />

realuri Sedegebi 49% 41% 8% 8<br />

wyaro: From Everett C. Ladd’s `The Pollster’s Waterloo~ in the Wall Street Journal (November<br />

19, 1995), p. A-22. monacemebi mogvawoda koneqtikutis universitetis sazogadoebrivi<br />

kvlavis Roper Center-ma. ibeWdeba avtoris nebarTviT.<br />

bolo wlebSi sazogadoebrivi azris gamokiTxva ufro saimedo gaxda. magaliTad,<br />

jorj buSsa da el gors Soris 2000 wlis saprezidento maraTonis<br />

dros CNN/USA Today/Gallup­sa da CNN/Time­is gamokiTxvebi saprezidento<br />

arCevnebis wina dRes orive kandidatisTvis erTnair Sedegs winaswarmetyvelebda.<br />

sabolood buSma gamarjvebisaTvis sakmarisi amomrCevelTa kolegiis<br />

xmebi daagrova floridis sakmaod saeWvo arCevnebis Semdeg. Sedegebi<br />

mogvianebiT uzenaesma sasamarTlomac daadastura, realurad ki gorma<br />

ufro meti xma miiRo, vidre buSma. gamokiTxvis Sedegebma gaamarTla.<br />

gamokiTxvebi mainc ar aris yovelTvis zusti an SedarebiT zusti, rogorc<br />

es naCvenebia 10­1 cxrilSi. yvela politikuri gamokiTxva garkveul<br />

risks Seicavs. gamokiTxva, pirvel rigSi, drois mcire monakveTSi arsebuli<br />

sazogadoebrivi azris gamovlenis saSualebaa, xolo sazogadoebrivi<br />

azri Zalian xSirad icvleba. meorec, gamokiTxvebi farTod gavrcelda da<br />

momabezrebeli gaxda, ris gamoc moqalaqeebi naklebi enTuziazmiT iReben<br />

maTSi monawileobas. mesamec, sxvadasxva gamokiTxvas Soris mniSvnelovani<br />

meTodologiuri gansxvavebebi arsebobs. arCevnebs Soris Catarebuli<br />

gamokiTxvebi Tavisi mniSvnelobiT SeiZleba ewinaaRmdegebodes saarCevno<br />

kampaniebis dros Catarebul gamokiTxvebs. magaliTad, prezidentis popularoba,<br />

romelsac zomavs sazogadoebrivi azris gamokiTxva, xels uwyobs<br />

imis gansazRvras, ra gavlena aqvs prezidents ama Tu im politikur sakiTxze.<br />

imaves Tqma SeiZleba prezidentisa da kongresis urTierTobebze, gansa­<br />

18<br />

13<br />

12<br />

12<br />

12<br />

11<br />

9<br />

8


politikuri monawileoba<br />

345<br />

kuTrebiT maSin, rodesac mowinaaRmdege partias umravleso ba hyavs erT­erT<br />

an orive palataSi.<br />

arGevnebi<br />

mniSvnelovani arCevnebi gamokiTxvebs yvelaze saWiro politikur gamar­<br />

Tlebasa da gamoyenebas uZebnis. arCevnebis gareSe gamokiTxvebis politikuri<br />

gamoyeneba mniSvnelovnad SezRuduli iqneboda.<br />

arCevnebis funqciebi. raoden saocaric ar unda iyos, gansxvavebul politikur<br />

sistemebSi arCevnebs gansxvavebuli funqciebi aqvs. samxedro diqtaturebis<br />

SemTxvevaSi, rogorc wesi, regularuli arCevnebi, ubralod, ar<br />

tardeba _ rac aseT reJimebSi samoqalaqo monawileobis minimalur an srul<br />

ararsebobaze mianiSnebs. Tu arCevnebi totalitarul saxelmwifoSi mainc<br />

tardeba, maT ubralo politikuri ritualis saxe aqvs, rac mmarTvelebs<br />

maTi xelisuflebis legitimaciis saSualebas aZlevs. maTgan gansxvavebiT,<br />

konstituciuri demokratiebis pirobebSi arCevnebi principuli saSualebaa<br />

moqalaqeTa mier mmarTvelis gansasazRvrad. arCevnebi iribad imasac gansaz­<br />

Rvravs, ra saxis <strong>politika</strong> iqneba gatarebuli momavalSi.<br />

Tavisufali arCevnebi TavisTavad gulisxmobs warmomadgenlobis koncefcias.<br />

warmomadgenlebi, romlebic moqmedeben amomrCevelTa saxeliT,<br />

iReben sakanonmdeblo da aRmasrulebel gadawyvetilebebs, romlebsac<br />

moqalaqeebi, maTi didi raodenobis gaTvaliswinebiT, erToblivad ver miiRebdnen.<br />

Tanamedrove konstituciuri mmarTvelobis ZiriTadi idea ukve<br />

gulisxmobs, rom arCevnebi umniSvnelovanesia WeSmaritad warmomadgenlobiTi<br />

sistemis funqcionirebisaTvis.<br />

arCevnebis SezRudvebi. idealur SemTxvevaSi arCevnebma demokratiul<br />

sazogadoebas Tavisi moqalaqeebis survilebis kanonebsa da <strong>politika</strong>Si<br />

asaxvis saSualeba unda misces. Tumca, realurad arCevnebs yovelTvis ar<br />

mosdevs idealuri Sedegebi. arCevnebs, rogorc sazogadoebrivi arCevanis<br />

saSualebas, Semdegi Tanmdevi SezRudvebi gaaCnia:<br />

1. Tu umniSvnelovanes movlenaze sazogadoebrivi azri arasworad gansaz­<br />

Rvruli an daqsaqsulia, axladarCeuli Tanamdebobis pirebi amomrCevelTagan<br />

ver miiReben mkafiod gansazRvrul mandats. Tu aseTi mandati<br />

mainc iqneba micemuli, Tanamdebobis pirebma SeiZleba konkretul<br />

sakiTxze sa zogadoebrivi azri an arasworad gaigon, an ugulebelyon, an<br />

Secvalon.<br />

2. saxelmwifo Tanamdebobis dasakaveblad saWiro saarCevno kampanias Zalian<br />

didi dro da uamravi fuli sWirdeba, ris gamoc bevri kvalificiuri<br />

kandidati ver iRebs arCevnebSi monawileobas, an zog SemTxvevaSi<br />

upiratesoba usamarTlod eniWeba ama Tu im kandidats.<br />

3. rac SeiZleba meti amomrCevlisa da interesTa jgufis mozidvis mizniT<br />

sajaro moxeleobis kandidatma SeiZleba ama Tu im sakiTxze aramyari


346 politikis samoqalaqo ganzomileba<br />

pozicia daikavos. am winaswar ganzraxulma gaurkvevlobam SeiZleba patiosan<br />

amomrCevels gonivruli arCevanis gakeTeba gaurTulos.<br />

4. kandidatebi xSirad iZlevian dapirebebs, romelTa Sesrulebac maT ar<br />

SeuZliaT, vinaidan saTanadod ver afaseben mosalodnel sirTuleebs.<br />

SeerTebul StatebSi rTulia politikuri cvlilebebis gatareba,<br />

radgan xSirad prezidentis da kongresis <strong>politika</strong> gansxvavdeba. winaaRmdegobas<br />

qmnis isic, rom warmoudgenlad CaxlarTuli sabiujeto<br />

procesi mTel yuradRebas iqcevs da xSirad kongresis paralizebasac<br />

ki iwvevs.<br />

5. Tanamdebobaze arCevis Semdeg kandidatma SeiZleba ubralod Seicvalos<br />

Sexeduleba konkretuli politikis sasurvelobasa da vargisianobaze.<br />

specifikuri interesebis Zlierma zegavlenam, ufro meti da ukeTesi<br />

informaciis xelmisawvdomobam an gansxvavebuli saSinao da sagareo<br />

politikis CaxlarTuli urTierTdamokidebulebis gacnobierebam kongresis<br />

axalarCeul wevrze SeiZleba arsebiTi gavlena iqonios.<br />

Tanamedrove konstituciuri xelisuflebis idea gulisxmobs politikur war­<br />

momadgenlobas, xolo WeSmaritad warmomadgenlobiTi sistemis funqcio ni re bisaTvis<br />

arCevnebi arsebiTia. fotoze kenieli amomrCeveli biuletens agdebs.<br />

miuxedavad SezRudvebisa, sxva meTodebTan SedarebiT, arCevnebi<br />

saukeTeso saSualebaa moqalaqeTa azrebis saxelmwifo <strong>politika</strong>d realizaciisaTvis,<br />

gansakuTrebiT ki did da mravalferovan sazogadoebaSi. realurad<br />

arsebobs kargi safuZveli vifiqroT, rom politikuri dapirebebi ufro<br />

xSirad sruldeba, vidre irRveva. 8 xandaxan Tanamdebobis pirebi imedebs<br />

gvicrueben, Tumca siurprizebsac iSviaTad gviwyoben. amomrCevels sakmaod


politikuri monawileoba<br />

347<br />

kargad aqvs warmodgenili, ras unda elodos konkretuli kandidatisgan,<br />

romelsac igi irCevs. dabolos, xandaxan kandidatebs darRveuli piroba<br />

Zvirad ujdebaT.<br />

saarGevno sistemebi<br />

saarCevno sistemebi SeiZleba struqturulad sxvadasxvagvari iyos ma­<br />

Joritaruli, roca mogebuli iRebs yvela mandats (gamarjvebuls yvelaferi<br />

miaqvs) da proporciuli warmomadgenlobiTi sistemebi arCeviTi warmomadgenlobis<br />

yvelaze farTod gavrcelebuli meTodebia.<br />

maJoritaruli sistema _ gamarjvebuls yvelaferi miaqvs (Winner-take-all).<br />

SeerTebul StatebSi kongresis wevrs irCeven erTmandatiani saarCevno ubnidan<br />

xmaTa martivi umravlesobiT; anu am sistemaSi mxolod erTi warmomadgeneli<br />

airCeva TiToeuli saarCevno ubnidan da is kandidati, vinc yvelaze<br />

met xmas daagrovebs, ikavebs Tanamdebobas. vinaidan Statis ori senatori<br />

irCeva sxva dasxva wlebSi, mTliani Stati warmoadgens erTmandatian saarCevno<br />

ubans. dabolos, saprezidento arCevnebis drosac, ormocdaaTive<br />

Stati erTmandatiani saarCevno ubania, vinaidan yvela saarCevno xma eniWeba<br />

prezidentobis im kandidats, romelic iRebs xmaTa umravlesobas am Tu im<br />

konkretul StatSi.<br />

aseTi sistemis praqtikuli politikuri Sedegebi mravalferovania. erTmandatian<br />

saarCevno ubanSi nebismieri arCevnebis dros, rodesac mxolod<br />

ori kandidatia, erT­erTi maTgani aucileblad miiRebs martiv umravlesobas,<br />

romelic amomrCevelTa yvelaze did gaerTianebad ganisazRvreba. Tu<br />

sami an meti kandidati ibrZvis gamarjvebisaTvis, arCeulad iTvleba is, vinc<br />

miiRebs yvelaze met xmas: xuTi kandidatis SemTxvevaSi SesaZloa gaimarjvos<br />

iman, vinc miiRebs xmaTa 25 procents (an naklebs). rogorc vnaxavT, es meTodi<br />

xels uwyobs orpartiuli sistemis Camoyalibebas.<br />

maJoritaruli sistemis _ aseve cnobili, rogorc first past the post saar­<br />

Cevno sistemis Sedegebi, aSS kongresis arCevnebis hipoTetur cxrilSi 10­<br />

2 aris grafikulad asaxuli. gaiTvaliswineT, rom am sistemas aqvs minimum<br />

erTi upiratesoba mainc: igi gansazRvravs sufTa gamarjvebulebs. ubralo<br />

umravlesoba wyvets, vin iqneba saarCevno ubnis warmomadgeneli. cxrilSi<br />

moyvanil magaliTSi liberali joni aris sufTa gamarjvebuli. magram am<br />

xelsayreli SedegisaTvis safasuri unda iqnes gadaxdili _ umravlesobam<br />

(amomrCevelTa 57 procentma) ar misca xma liberals. ubralod, maT SeeZloT<br />

darCeniliyvnen saxlSi. arc konservatori jeinisa da upartio aimas <strong>politika</strong><br />

da arc umravlesobis mier miniWebuli upiratesobebi am saarCevno ubnidan<br />

warmodgenili ar iqneba.<br />

maJoritarul saarCevno sistemas SeuZlia qveyanaSi arsebuli politikuri<br />

naklovanebebi warmoaCinos. Cvens hipoTetur arCevnebSi liberalma<br />

gaimarjva saarCevno ubnis xmaTa mxolod 43 procentiT, magram igi gaxda 100<br />

procentiani warmomadgeneli. ra Tqma unda, misi kandidatura dafinansebu­


348 politikis samoqalaqo ganzomileba<br />

li iyo Zlieri organizaciis ori wamyvani amerikuli politikuri partiidan<br />

erT­erTis mier. amas garda, es ori partia inerciis wyalobiTac igebs _ xmas<br />

aZleven Cveulebis da ara rwmenis gamo.<br />

cxrili 10.2<br />

hipoTeturi politikuri maraToni<br />

partia kandidati miRebuli<br />

xmebi<br />

demokratiuli<br />

respublikuri<br />

damoukidebeli<br />

liberali joni<br />

konservatori jei­<br />

ni<br />

upartio aima<br />

25,800<br />

24,600<br />

9,600<br />

xmebis<br />

procentuli<br />

raodenoba<br />

aseTi sistemis dros ori mTavari partiidan erT­erTi yoveli arCevnebis<br />

Sedegad mudmivad iRebs warmomadgenlobis uflebas, rac arCevnebSi<br />

monawile meore partiisa da meorexarisxovani partiebis xarjze miRebuli<br />

saarCevno xmebis proporciuli ar aris. amgvarad, mTavarma partiam, romelic<br />

amomrCevlis 40­dan 45 procentamde xmas iRebs, SeiZleba mandatebis<br />

umravlesoba miiRos, rogorc es ZiriTadad xdeba britanul arCevnebSi.<br />

arCevnebis suraTis aseTi damaxinjeba imdenad gavrcelebulia did britaneTSi,<br />

rom mTavar parti as, romelic iRebs xmebis naxevarze naklebs, SeuZlia<br />

damajereblad gaimarj vos (xmaTa SedarebiTi umravlesobis miRebis Sedegad<br />

iRebs saparlamento umravlesobas).<br />

amgvarad, maJoritaruli saarCevno sistema xels uwyobs ori mTavari politikuri<br />

partiis Camoyalibebas da arTulebs mcire politikuri partiebis<br />

zrdas. mravalpartiul sistemasTan SedarebiTi upiratesoba gamoixateba<br />

ufro met politikur stabilurobaSi. Tumca, zogierTi kritikosis azriT,<br />

amgvari stabiluroba miiRweva warmomadgenlobiTi demokratiisTvis<br />

misi dedaazris mospobiT _ anu aqcentis gakeTebiT mTavrobaze, romelic<br />

umravlesobis sur vils (da preferenciebs) gamoxatavs. imis gamo, rom es<br />

sistema ar war moaCens amomrCevlis mTeli speqtris azrebsa da interesebs,<br />

igi iswrafvis gazardos mmarTveli partiis (an partiebis) sakanonmdeblo<br />

Zalaufleba da dabrkolebebi Seuqmnas umciresobis partiaTa mcdelobas,<br />

Seiqmnan sakanonmdeblo niadagi.<br />

proporciuli warmomadgenlobiTi sistemebi. maJoritaruli sistemebis<br />

alternativas warmoadgens proporciul warmomadgenlobaze dafuZnebuli<br />

saarCevno sistema, romlis mizania uzrunvelyos sakanonmdeblo xelisuflebaSi<br />

partiebisaTvis eleqtoratis mxardaWeris TiTqmis Sesabamisi warmomadgenloba.<br />

rogorc wesi, aseTi sistemis SemTxvevaSi qveyana dayofilia<br />

saarCevno ubnebad, saidanac irCeven ramdenime deputats. maT Soris Tanam­<br />

43<br />

41<br />

16


politikuri monawileoba<br />

349<br />

debobebi nawildeba partiebis mi er TiToeul ubanSi miRebuli xmebis raodenobis<br />

Sesabamisad.<br />

im mraval qveyanas Soris, romlebmac danerges es sistema, aris israeli,<br />

italia, belgia, norvegia da irlandia. germaniac iyenebs proporciuli warmomadgenlobis<br />

sistemas bundestagis (parlamentis qveda palatis) wevrTa<br />

naxevris asarCevad. rogorc wesi, kandidati ubanze igebs arCevnebs, Tu igi miiRebs<br />

xmaTa garkveul raodenobas. xmaTa minimaluri raodenoba ganisazRvreba<br />

gamoyofil mandatebze xmaTa raodenobis gayofiT. magaliTad, warmovidginoT,<br />

rom 10­2 cxrilis SemTxvevaSi proporciul warmomadgenlobasTan gvaqvs<br />

saqme. saarCevno ubanze gamoyofilia sami mandati da amomrCevelTa saerTo<br />

raodenoba 60 000­ia. aseTi viTarebaSi kandidati arCeuli iqneba partiis<br />

mier miRebuli yoveli 20 000 xmis SemTxvevaSi. am formulis mixedviT orive<br />

kandidati, liberalic da konservatoric arCeulad CaiTvleba, vinaidan<br />

TiToeulma 20 000­ze meti xma miiRo. saarCevno ubnis mesame warmomadgeneli<br />

ganisazRvreba regionuli gadanawilebis principiT, romelic Semdegnairad<br />

moqmedebs: demokratebis 5 800, respublikelebis 4 600 da damoukidebeli<br />

kandidatebis 9 600 xma gadaecema regions, sadac igi sxva saarCevno ubnebis<br />

xmebTan erTad daiTvleba da xelaxla gadanawildeba. im SemTvevaSi, Tu regionuli<br />

gadanawilebiT kandidati ver airCeva, SeiZleba saWiro gaxdes qveynis<br />

masStabiT gadanawileba. amgvarad, proporciuli warmomadgenlobiTi sistema<br />

uzrunvelyofs, rom arc erTi sarCevno xma ar ikargeba.<br />

Tumca, zogierTma qveyanam patara, umniSvnelo partiebis momravlebis<br />

Tavidan acilebis mizniT proporciuli warmomadgenlobis sistemis modificireba<br />

moaxdina. aseT qveynebSi umciresobis partiebma unda miiRon<br />

gansazRvruli minimaluri xmebis raodenoba (saarCevno barieri _ mTAargm.<br />

Sen.), raTa saarCevno ubnidan hyavdeT TavianTi warmomadgeneli. germaniasa<br />

da ruseTSi es minimumi 5 procentia, sxva qveynebSi SeiZleba 15 procenti da<br />

metic ki iyos.<br />

saarCevno siebi proporciuli warmomadgenlobis gamoyenebis yvelaze<br />

gavrcelebuli meTodia. amgvari sistemis dros partias SeuZlia saarCevno<br />

ubanze ramdenic surs, imdeni kandidati waradginos. am SemTxvevaSi partiam<br />

saarCevno biuletenSi unda moaxdinos maTi ranJireba _ Tu partia miiRebs<br />

xmaTa raodenobas, romelic sakmarisia mxolod erTi mandatis mosapoveblad,<br />

mandats miiRebs saarCevno siaSi miTiTebuli pirveli kandidati; Tu<br />

partia daagrovebs ori mandatis mosapoveblad sakmaris xmaTa raodenobas,<br />

maSin siaSi miTiTebuli meore kandidatic miiRebs mandats da a.S. saarCevno<br />

siebis sistema mniSv nelovnad aZlierebs partiebs, vinaidan moqalaqeebi xmas<br />

aZleven partias (da ara kandidats) da partia akontrolebs kandidatTa Tanmimdevrobas<br />

saarCevno biuletenebSi.<br />

arsebobs saarCevno siebis alternatiuli sistemebi. erT­erTi maTgani<br />

emyareba calkeul, gardamaval xmis micemas da ufro metad aqcents akeTebs<br />

individualur kandidatebsa da personebze, vidre partiebze. kandidatebi<br />

Tavisuflad ecilebian erTmaneTs dasakavebel Tanamdebobebs. kvota winaswar<br />

aris gansazRvruli da yvela kandidati, vinc daagrovebs xmaTa saWiro


350 politikis samoqalaqo ganzomileba<br />

raodenobas, iTvleba arCeulad. magram es sistema ucnaur xriks Seicavs:<br />

yvela amomrCeveli miuTiTebs pirvel da meore arCevans. im SemTxvevaSi, Tu<br />

pirveladi arCevanis xmebis daTvlis Semdeg kidev rCeba auTvisebeli mandatebi,<br />

zedmeti xmebi, amomrCevlis meore arCevanis gaTvaliswinebiT, gadadis<br />

darCenil kandidatebze.<br />

saarCevno sistemaTa Sedareba. proporciul warmomadgenlobiT sistemas<br />

maJoritarul warmomadgenlobiT sistemasTan SedarebiT garkveuli upiratesobebi<br />

gaaCnia. ufro naklebi xma ikargeba, SexedulebaTa ufro farTo<br />

speqtria warmodgenili da sakanonmdeblo organoSi ufro met partias SeuZlia<br />

hyavdes warmomadgeneli. es sistema mandatebi ufro samarTliani da miukerZoebelia,<br />

vinaidan Tanamdebobebi partiebs Soris nawildeba maT mier<br />

miRebuli xmebis raodenobis Sesabamisad.<br />

Tumca, proporciul warmomadgenlobas, gansakuTrebiT saarCevno siebis<br />

SemTxvevaSi, ramdenime arasasurveli movlena axasiaTebs, maT Soris partiis<br />

centralizaciis aSkara tendencia, erT sakiTxze koncentrirebuli<br />

partiebis aRmoceneba, ufro intensiuri saparlamento fraqcionalizmi,<br />

qveynis masStabiT konsensusis miRwevis garTuleba, politikuri partiebis,<br />

rogorc politikuri arCevanis ZiriTadi saSualebebis sasargeblod individualuri<br />

kandidatebis ugulebelyofa. zogierTi am movlenaTagani Sei­<br />

Zleba sasurvelic ki iyos. miuxedavad maJoritaruli sistemis xarvezebisa,<br />

amerikelTa umetesoba ar emxroba axali, ucnobi sistemiT mis Canacvlebas.<br />

siaxlisadmi SiSi amerikuli politikis mTavari mamoZravebeli Zalaa.<br />

pirdapiri demokratia<br />

pirdapiri demokratia niSnavs, rom politikur sakiTxebs amomrCeveli<br />

TviTon wyvets. albaT amis sayovelTaod cnobili modelia qalaq niu­inglendis<br />

municipalitetis Sexvedra. konstitucia, arCeuli warmomadgenlebis<br />

uzrunvelyofiT, warmomadgenlobiTi demokratiis sasargeblod uaryofs<br />

pirdapiri demokratiis ideas.<br />

dRes bevrgan pirdapiri demokratia Tanaarsebobs warmomadgenlobiT<br />

demokratiasTan. zogierT demokratiul qveyanaSi, rogoricaa Sveicaria da<br />

avstralia, agreTve amerikis ramdenime Stati, moqalaqeebs SeuZliaT gverdi<br />

auaron kanons an Caanacvlon igi sajaro politikis specifikur sakiTxebze<br />

pirdapiri kenWisyriT. rogorc wesi, aseT kenWisyras plebisciti ewodeba.<br />

SeerTebul StatebSi arsebobs pirdapiri demokratiuli monawileobas sami<br />

forma. referendumi tardeba maSin, rodesac kanonmdebloba an konstitucia<br />

sakiTxs an sajaro <strong>politika</strong>s gansaxilvelad warudgens amomrCevlebs.<br />

zogierT SemTxve va Si xmis micemas ufro sarekomendacio xasiaTi aqvs (eleqtoratis<br />

preferencie bis maCvenebelia); sxva SemTxvevebSi ki imisaTvis, rom<br />

kenWisyraze dayenebuli sakiTxi ZalaSi Sevides, amomrCevlis Tanxmobaa<br />

saWiro. sakanonmdeblo iniciativis SemTxvevaSi sakiTxi amomrCevels Tvi­<br />

Ton gaaqvs gansaxilvelad xelmoweraTa winaswar dadgenili raodenobis


iniciativa, referendumi<br />

da impiCmenti<br />

iniciativa da referendumi<br />

iniciativa<br />

politikuri monawileoba<br />

351<br />

sqema 10-2. moqalaqeTa mier safuZvelCayrili iniciativa, referendumi da impiCmenti<br />

tatebis doneze<br />

wyaro: ibeWdeba Thomas E. Cronin­is wignis Direct Democracy: The Politics of Initiative,<br />

Referendum, and Recall­is gamomcemelTa nebarTviT (Cambride, Mass.: Harvard University<br />

Press). saavtoro ufleba 1989, Twentieth Century Fund, Inc. ganaxlebulia Thomas Magstadt­is<br />

mier, 2002w.<br />

Segrovebis Semdeg. gawveva aris politikuri meqanizmi arCeuli Tanamdebobis<br />

piris gadasayeneblad. igi iniciativis msgavsia da gansaxilvelad gadis<br />

moqalaqeTa xelmowerebis winas war gansazRvruli raodenobis Segrovebis<br />

Semdeg. [saqarTvelos referendums xelisuflebisaTvis savaldebulo xasiaTi<br />

aqvs, xolo plebiscits _ sarekomendacio _ mTargmn. Sen.].<br />

iniciativa da referendumi<br />

impiCmenti<br />

referendumi<br />

arc erTi<br />

arsebobs ori saxis iniciativa _ pirdapiri da iribi; referendumic<br />

ori saxis arsebobs _ saxalxo da sakanonmdeblo. ocdasamma Statma Statis<br />

masStabiT daakanona iniciativa an sa xalxo referendumi 1898­1959 wlebSi;<br />

oTxma Statma ki _ 1958 wlis Semdeg.


352 politikis samoqalaqo ganzomileba<br />

• ocdaSvid Stats aqvs garkveuli saxis iniciativa an saxalxo referendumi.<br />

• ocdaoTx Stats aqvs iniciativis raRac forma.<br />

• ocdaoTx Stats aqvs saxalxo referendumi.<br />

• ormocdacxra Stats gaaCnia sakanonmdeblo referendumi.<br />

• pirveli Stati, romelmac 1778 wels Caatara sakanonmdeblo referendumi<br />

konstituciis miRebis mizniT, iyo masaCusetsi.<br />

• pirveli Stati, romelmac 1898 wels daakanona iniciativa da saxalxo<br />

referendumi, iyo samxreT dakota.<br />

• pirveli Stati, sadac 1904 wels iniciativas eyara kenWi, iyo oregoni.<br />

• pirveli Stati, romelmac 1897 wels qalaqebs misca iniciativisa da<br />

saxalxo referendumis Catarebis ufleba, iyo nebraska.<br />

• pirveli Stati, romelmac 1907 wels sakuTar konstituciaSi gaiTvaliswina<br />

iniciativa da saxalxo referendumi, iyo oklahoma.<br />

• ukanaskneli Stati, romelmac 1992 wels daakanona iniciativa, iyo<br />

misisipi.<br />

wyaro: adaptirebulia Initiative and Referendum Institute, http://www.iandrinstitute.org/factsheets/quickfacts.htm,<br />

accessed May 15, 2002.<br />

mravali demokratia politikur sakiTxTa pirdapiri xmis micemiT gadawyvetis<br />

cnobil magaliTebs gviCvenebs. 1962 wels safrangeTis prezidentma,<br />

Sarl de golma prezidentis pirdapiri arCevnebis Casatareblad referendumis<br />

gziT Sesworeba Seitana konstituciaSi. 1973 wels didma britaneTma,<br />

pirvelad mis istoriaSi, Caatara referendumi imis gansasazRvrad, gawevrianebuliyo<br />

Tu ara saerTo bazarSi (evropis ekonomikuri Tanamegobrobis<br />

araoficialuri saxelwodeba). (xmaTa mcire upiratesobiT sazogadoebam<br />

mxari gawevrianebas dauWira). SeerTebul StatebSi pirdapiri demokratiis<br />

Tanamedrove periodi saTaves iRebs 1978 wlis kaliforniis cnobili Proposition<br />

13­dan (sakanonmdeblo cvlileba), romelmac ara marto minimum gaanaxevra<br />

gadasaxadi kerZo sakuTrebaze, aramed safuZveli Cauyara sxvadasxva<br />

inicitivisa da re ferendumis saqveyno Catarebas.<br />

pirdapiri demokratiis mravali RonisZieba sakamaToa. magaliTad, 1996<br />

wels miRebulma kaliforniis samoqalaqo uflebaTa iniciativam kaliforniis<br />

konstituciis Secvlis gziT SezRuda pozitiuri diskriminaciis<br />

programebi da akrZala upiratesi damokidebuleba `sajaro samsaxurSi,<br />

sazogadoebriv ganaTlebaSi an saxelmwifo kontraqtebis dadebisas rasobrivi,<br />

sqesobrivi, kanis feris, eTnikuri kuTvnilebis an erovnuli warmomavlobis<br />

safuZvelze. iniciativis damcvelebisa da mowinaaRmdegeebis brZola<br />

gagrZelda misi miRebis Semdegac, rode sac mowinaaRmdegeebma sasamarTloebSi<br />

iniciativis arakonstituciurobis damtkicebis gziT misi ganxorcielebis<br />

gadadebas miaRwies. sasamarTlos Careva am SemTxvevaSi asaxavs<br />

saerTo tendencia: sasamarTloebi konstituciur problemebs pouloben


politikuri monawileoba<br />

353<br />

pirdapiri demokratiis gziT gatarebul bevr RonisZiebaSi da aferxeben<br />

pirdapiri demokratiis realizacias.<br />

sakiTxis amgvari ganxilva mniSvnelovania, radgan pirdapiri demokratiis<br />

farglebSi ganxorcielebuli sxvadasxva qmedeba mudam demokratiis gama­<br />

Zlierebel saSualebad aRiqmeboda. amgvar RonisZiebebSi igulisxmeboda<br />

mTavrobis mgrZnobiarobisa da pasuxismgeblobis gazrda, amomrCevlis monawileobis<br />

gaaqtiureba da arCeul korumpirebul, Seusabamo an upasuxismgeblo<br />

warmomadgenlebze adeqvaturi reagireba. 9 pirdapiri demokratiis oponentebi<br />

amtkiceben, rom fulma da sxvagvarma dainteresebam SeiZleba Seusabamod<br />

didi roli iTamaSos amgvar specialur kenWisyraSi, vidre Cveulebriv<br />

sakanonmdeblo procesSi. isini imasac amboben, rom iniciativebi da referendumebi<br />

xSirad teqnikurad imdenad rTulia, rom saSualo amomrCeveli verc<br />

erkveva gansaxilveli sakiTxebis arsSi. Tumc,a am azrs ar iziarebs am procesis<br />

erT­erTi cnobili mkvlevari, romelic amtkicebs: `Statebis gamocdileba<br />

aCvenebs, rom amomrCevlebs, rogorc wesi, kargad esmiT im sakiTxis arsi,<br />

romelsac isini xmas aZleven da Sesabamisad kompetenturad moqmedeben, gansakuTrebiT<br />

im SemTxvevaSi, Tu es sakiTxi farTod iyo gaSuqebuli.~ 10<br />

amgvarad, pirdapiri demokratiis mier gatarebuli RonisZiebebis negatiuri<br />

Se fasebebi gadametebulia. ra Tqma unda, oponentebis mxridan imis mtkiceba,<br />

rom fuli savaraudod daamaxinjebs plebiscitis Sedegebs, saukeTeso<br />

SemTxve vaSi TvalTmaqcobaa _ dRes fuli aris ZiriTadi (SesaZlebelia,<br />

umniSvnelovanesic) faqtori faqtobrivad yvela mniSvnelobis amerikul ar­<br />

CevnebSi. niSnavs es imas, rom iniciativebisa da referendumebis gavrceleba<br />

absoluturi si keTea? ara, es ar aris aucilebeli. Zalian gadaWarbebulma<br />

demokratiam SeiZleba problema Seqmnas. problemis gadaWra moicavs mis<br />

sworad dabalansebas. aseTi zomebi lokalur doneze TviTmmarTvelobas<br />

aZlierebs. magram Tu es zomebi mravalricxvovania da sakiTxebic rTulia,<br />

specifikuri interesebi izrdeba da kompetenturi amomrCevelis arsebobis<br />

albaToba klebulobs. dRes am mizezTa gamo pirdapiri demokratia aRiqmeba,<br />

rogorc warmomadgenlobiTi demokratiis damateba da ara misi Semcvleli.<br />

monawileobis Sefaseba: ratom mivceT xma?<br />

pirdapiri demokratiis Sesaxeb msjelobisas varaudi efuZneba imas, rom<br />

moqalaqeTa monawileoba bunebrivia _ maT undaT monawileoba miiRon demokratiul<br />

mmarTvelobaSi, magram zogjer isini procesSi ar daiSvebian.<br />

amgvari Sexeduleba sakmaod damajerebelia. ubralo mamakacebi da qalebi<br />

mTel msoflioSi ibrZodnen arCevnebSi monawileobis uflebisaTvis, vinaidan<br />

isini didad afaseben Tavisufal arCevnebs da xmis micemis uflebas. is<br />

uflebebi, romelTa mopovebac adreuli TaobebisaTvis Zalian rTuli iyo,<br />

amJamad TavisTavad, cxad mocemulobad iTvleba. es gansakuTrebiT naTlad<br />

Cans SeerTebuli Statebis ma galiTze. Cndeba kiTva: ratom?


354 politikis samoqalaqo ganzomileba<br />

xmis micema amerikis SeerTebul StatebSi<br />

SeerTebul StatebSi arCevnebSi monawileobis gasagebad yvelaze mniSvnelovani<br />

faqtia is, rom arCevnebSi monawileTa procentuli maCvenebeli<br />

dabalia da droTa ganmavlobaSi sul ufro klebulobs. 1960 wels kenediniqsonis<br />

arCevnebSi zrdasruli mosaxleobis TiTqmis 63 procentma miiRo<br />

monawileoba. 1996 wels raodenoba Semcirda 49 procentamde da odnav maRali<br />

iyo 2000 wels (50.4 procenti). 2000 wlis arCevnebi respublikelma jorj<br />

buSma amomrCevelTa kolegiaSi (romelic irCeva SeerTebul StatebSi prezidentisa<br />

da vice­prezidentis asarCevad) Zalian mcire upiratesobiT moigo<br />

mas Semdeg, rac qveynis masStabiT faqtobrivad damarcxda. odnav met adamians<br />

rom mieRo monawileoba arCevnebSi floridis (zrdasruli mosaxleobis<br />

mxolod naxevarze naklebi mivida arCevnebze) an ramdenime sxva StatSi, ar­<br />

Cevnebs namdvilad demokrati al gori moigebda.<br />

xmis micemis asakis mosaxleobis<br />

procentuli raodenoba<br />

Sualedur arCevnebze amomrCevelTa maCvenebeli kvlav dabalia. is mkveTrad daeca<br />

mas Semdeg, rac 1971 wels xmis micemis asakma 18 wlamde daiwia da kvlav daRmavlobis tendenciiT<br />

xasiaTdeboda, Tu ar CavTvliT odnav matebas recesiis periodSi 1982 wels da<br />

mniSvnelovan matebas 1994 wels.<br />

misisipis Statis qalaq tenesisa da luizianaSi (sadac mxolod amomrCevelTa erTi<br />

olqi dafiqsirda noemberSi) amomrCevelTa maCvenebelma 20%­sac ki ver miaRwia. mxolod<br />

oTx StatSi miiRo monawileoba xmis micemis uflebis mqone mosaxleobis umravlesobam<br />

warmomadgenelTa palatis arCevnebSi: meni (55.6 procenti), minesota (54.8 procenti),<br />

montana (54.6 procenti) da alaska (52.5 procenti).<br />

sqema 10-3. SeerTebul StatebSi Sualedur arCevnebSi amomrCevelTa raodenoba,<br />

1962­94w. eyrdnoba warmomadgenelTa palatis arCevnebis monacemebs (xmis micemis asakis<br />

mosaxleobis procentuli raodenoba)<br />

wyaro: adaptirebulia Congressional Quarterly Weekly Report, 23 Tebervali, 1991w., 484.<br />

arCevnebSi monawileobis sxva sazomi aris Sualeduri arCevnebi (rodesac


politikuri monawileoba<br />

355<br />

ar tardeba saprezidento arCevnebi). 1962 wels Sualedur arCevnebSi monawileoba<br />

miiRo amomrCevelTa 46,3 procentma, 1994 wels es ricxvi 38.7­mde Semcirda<br />

(ix. sqema 10­3); 1998 wels mxolod 36 procenti (mesamedze odnav meti)<br />

mivida gamokiTxvaze. arCevnebSi monawileTa raodenobas meore msoflio<br />

omis Semdeg 45 procentisTvis ar gadauWarbebia. sxva demokratiebTan SedarebiT<br />

(magaliTad italiaSi, belgiaSi, SvedeTSi, saberZneTSi, holandia­<br />

Si, avstraliaSi, daniasa da norvegiaSi saSualod eleqtoratis 80 procenti<br />

iRebs monawileobas saprezidento an mis ekvivalentur arCevnebSi), amomrCevelTa<br />

aqtiuroba SeerTebul StatebSi samarcxvinod dabalia. 11<br />

amomrCevlis dabali aqtiuroba aris gamocana (da sircxvili), vinaidan igi<br />

im cvlilebaTa safuZvelze warmoiSva, romlebsac sruliad sxva efeqti unda<br />

hqonda. rogorc orma eqspertma aRniSna, amomrCevlis aqtiurobis klebis periodSi<br />

moxda bevri iseTi ram, rasac Teoriulad amomrCevlis monawileobis<br />

mateba unda gamoewvia. pirvel rigSi iyo grZelvadiani cvlilebebi kanonmdeblobaSi:<br />

wesebi, dadgenilebebi, romlebic arTulebda kenWisyraSi amomrCevlis<br />

daSvebas, rogoric iyo saarCevno gadasaxadis daweseba, ganaTlebis<br />

cenzisa da qveyanaSi xangrZlivi binadrobis moTxovnebi, TiTqmis srulad<br />

gauqmda. xmis micemis mi nimalurma asakma 18 wlamde daiwia. Sedegad qveyanam<br />

Seqmna (struqturulad da iuridiulad) eleqtoratis didi masis arsebobis<br />

potenciali, romelSic mcire gamonaklisis garda, faqtobrivad yvela zrdasruli<br />

adamiani Sevidoda. 12<br />

ufro metic, 1993 wels e.w. `mZRoli­amomrCevelis kanoni~ miRebiT axal<br />

amomrCevels SeuZlia daregistrirdes marTvis mowmobis aRebis an ganaxlebis<br />

dros. dabolos, dabali saarCevno maCvenebeli asve moulodnelia<br />

iqidan gamomdinare, rom `farTomasStabianma cvlilebebma mosaxleobaSi<br />

aamaRla ganaTlebis, Semosavlisa da dasaqmebis done, rac dakavSirebulia<br />

arCevnebSi aqtiurobis maRal maCvelebelTan~. 13 sinamdvileSi, albaT, upriania<br />

kiTxva ara `vin aZlevs xmas?~ aramed `vin ar aZlevs xmas?~<br />

monawileobis modelebi<br />

aqsiomaa, rom <strong>politika</strong>Si amerikis moqalaqeTa mxolod umciresoba iRebs<br />

aqtiur monawileobas. erT­erTma pirvelma kvlevam, romelic Caatares julian<br />

vudvordma da elmo ruperma 1950 wels, aCvena, rom zrdasruli mosaxleobis<br />

daaxloebiT 70 procenti politikurad pasiuri iyo. 14 mogvianebiT Catarebulma<br />

kvlevebma cxadyo, rom amerikis mosaxleobis daaxloebiT 26 procenti<br />

SeiZleba mivakuTvnoT aqtivistebs. mosaxleobis danarCeni nawilis monawileoba<br />

Semoifargleba mxolod xmis micemiT an saerTod politikisaTvis Tavis<br />

aridebiT. 15 aqtiuri monawileebis dadgena iolad aris SesaZlebeli: ufro<br />

metad aqtiurebi arian Suaxnis moqalaqeebi, vidre axalgazrdebi an xanSi Sesulebi;<br />

ufro metad ofisSi momuSaveni, vidre warmoebaSi dakavebulni; ufro<br />

metad daqorwinebulni, vidre martoxelebi; ufro metad TeTrkanianebi, vidre<br />

Savkanianebi da ufro metad Savkanianebi, vidre laTinoamerikelebi.<br />

maT, vinc monawileobas iRebs <strong>politika</strong>Si (xmis micemis gziT mainc), ro­


356 politikis samoqalaqo ganzomileba<br />

gorc wesi, gavlenis moxdenis ufro didi rwmena aqvT. ar aris gasakviri, rom<br />

politikuri qmedunarianobis amgvari SegrZneba xSirad asaxavs bunebriv<br />

SesaZleblobaTa, individualuri mdgomareobisa da socialur garemoebaTa<br />

nazavs. Tumca ZalaSi rCeba kiTxva: ratom aris, rom amdeni amerikeli xmasac<br />

ki ar aZlevs da miuxedavad perioduli zrdisa, ukanasknel sam aTwleulSi<br />

maCvenebeli klebulobs?<br />

zogierTi mkvlevari eyrdnoba 1971 wels saarCevno asakis Tvramet wlamde<br />

dawevas da miuTiTebs, rom Tvrametidan ocdaerT wlamde moqalaqeTa arCevnebSi<br />

monawileobis maCvenebeli SedarebiT dabalia. moqalaqeTa gazrdili<br />

mobilu roba, damokidebulebis faqtorebi, gansakuTrebiT ki partiasTan<br />

identifika ciis kleba da mzardi SegrZneba imisa, rom individualuri qmedebebi<br />

araefeqtiania, <strong>politika</strong> ki mosawyeni an xelovnuri gaxda, sruli pasuxis<br />

mxolod nawilebia. ar sebobs Zalian bevri mtkicebuleba mosaxleobis generalur<br />

er TobliobaSi samoqalaqo valdebulebebis Semcirebisa. dabolos,<br />

xangrZlivi po litikuri kampaniebi (gansakuTrebiT saprezidento arCevnebis<br />

dros) da ugemovno satelevizio reklamebis arnaxuli Semoteva aRizianebs<br />

Zalian bevr amomrCevels.<br />

individualizmi da sazogadoebrivi monawileoba<br />

am faqtorebma SeiZleba naTeli mofinos amomrCevlis monawileobis saerTo<br />

klebas. magram ras SeiZleba mivaweroT amomrCevlis aqtiurobis mudmivad<br />

dabali done? zogierTi sociologi Tvlis, rom SeerTebul StatebSi<br />

politikuri monawileobis SedarebiT dabali done farTod gavrcelebuli<br />

gaucxoebis damamtkicebelia, raSic amerikelebis mxridan mTavrobis undoblobas<br />

gulisxmoben. magram amerikelebis umetesoba sakuTar Tavs ar<br />

Tvlis gaucxoebulad an ukmayofilod miuxedavad imisa, rom ukanaskneli<br />

ormoci wlis ganmavlobaSi isini gacilebiT ufro cinikurebi gaxdnen (ix.<br />

sqema 10­4). mTavrobisadmi undobloba mxolod nawilobriv xsnis amomrCevlis<br />

monawileobis klebas. ufro srulyofili axsna sxvagan unda veZioT.<br />

didi xnis win frangma mweralma aleqsis de tokvilma (1805­1859) dakvirvebis<br />

Sedegad daadgina, rom Tu Tanasworobis rwmena farTodaa gavrcelebuli,<br />

individebi sakuTar TavSi moralurad darwmunebulni xdebian. aseT<br />

SemTxvevebSi socialur orientirTa sxva wyaroebs _ religias, ojaxs,<br />

monarqias, tradiciasa Tu mTavrobas _ iseTi wona ara aqvs, rogoric bevr<br />

tradiciul sazogadoebaSi.<br />

tokvili am socialur Taviseburebas, romelsac individualizms<br />

uwodebda, ganixilavda, rogorc egoizmis moralur ekvivalents. is werda,<br />

rom<br />

individualizmi momwifebulobisa da simSvidis gancdaa, romelic Temis<br />

TiToeul wevrs axlobeli adamianebisagan gasamijnad ganawyobs;<br />

CamoaSorebs ojaxs da megobrebs imisaTvis, rom sakuTari patara wris<br />

formirebis Semdeg man xalisiT datovos sazogadoeba, romelsac Tavdapirvelad<br />

miekuTvneboda. 16


politikuri monawileoba<br />

357<br />

tokvilis azriT, amerikelebi imdenad egocentristebi (da zogadad<br />

egoistebi) arian, rom sajaro sikeTeze zrunva gaqrobis safrTxis winaSe<br />

dadga. am sazogadoebaSi, warmateba ganisazRvreba, rogorc `mezoblebs Soris<br />

materialur keTildReobaSi Sejibri, rac amerikelebs pirad ambiciebze<br />

gamodevnebisaken ubiZgebs~. aqedan gamomdinare is askvnida, rom `amerikaSi<br />

fizikuri keTildReobisadmi swrafva... yvelaferSi igrZnoba~ da rom `kargi<br />

nivTebis SeZenis survili amerikeli xalxis umTavresi vnebaa~. 17<br />

`endobiT Tu ara vaSingtonis xelisuflebis qmedebis marTebulobas?~<br />

sqema 10-4. amerikuli cinizmis zrda<br />

wyaro: Thomas D. Gallagher­is Wall Street Weighs the Election. © 1Lehman Brothers. ibeWdeba<br />

Americans Talk Issues Foundation­is nebarTviT.<br />

tokvilis azriT, individualizmis damRupvel efeqts garkveulwilad<br />

ewinaaRmdegeboda is, rom amerikelebi gawevrianebuli iyvnen Zalian mravalricxovan<br />

da mravalferovan samoqalaqo asociaciebSi. es asociaciebi<br />

afarToebdnen saSualo amerikelis Tvalsawiers da amavdroulad sazogadoebrivi<br />

TanamSromlobis waxalisebiT, sxvaTa azris pativiscemis swavlebiT<br />

da kanonmdeblobiT gaTvaliswinebuli procedurebisa da umravlesobis<br />

ZalauflebisaTvis gansakuTrebuli mniSvnelobis miniWebiT, aZlierebdnen<br />

demokratiis safuZvels.<br />

dRes zogierT eqsperts swams, rom yvela saxis jgufSi monawileo ba da<br />

jgufuri aqtivoba SeerTebul StatebSi klebulobs. 1980­dan 1993 wlam de<br />

boulingis moTamaSeTa ricxvi 10 procentiT gaizarda maSin, rodesac amave<br />

periodSi boulingis ligis wevrTa 40 procentiT Semcirda. es daskvna mocemulia<br />

robert patnemis cnobil naSromSi, romlis mixedviTac boulingi<br />

amerikuli cxovrebaSi cvlilebebissimbolod iqca. 18 amomrCevlis Semcirebuli<br />

aqtivoba am fenomenis politikuri analogiaa. patnemma agreTve miuTi­<br />

Ta, rom religiur ritua lebSi da jgufebSi, profkavSirebSi, maswavleblebisa<br />

da mSoblebis asociaciaSi, tradiciul qalTa jgufebSi, rogoric


358 politikis samoqalaqo ganzomileba<br />

aris amomrCevel qalTa liga da sazogadoebriv klubebSi, vTqvaT, masonebSi,<br />

ukanaskneli ocdaaTi wlis ganmavlobaSi monawi leoba Semcirda. asevea moxaliseTa<br />

servis­organizaciebSi, magaliTad, boi skautebSi.<br />

dRes amerikelebi mezoblebTanac nakleb dros atareben, vidre ocdaaTi wlis<br />

win. Sedegebi SemaSfoTebelia: Temis SegrZnebis Sesusteba da sxvebze zrunvis<br />

Semcireba _ rac samoqalaqo sazogadoebis ori umniSvnelovanesi komponentia.<br />

politikuri apaTia: amerikuli daavadeba?<br />

rogorc vnaxeT, SeerTebuli Statebi politikuri ukmayofilebisgan<br />

Tavisufali ar aris. politikosebis misamarTiT amerikelebi sul ufro<br />

mzard ukmayofilebas gamoTqvamen. magram amomrCevlis apaTia ZiriTadad<br />

ga momdinareobs ara rwmenidan, rom arCeul Tanamdebobis pirTa umetesi<br />

nawili korumpirebulia an politikuri sistema daingra da aRdgenas aRar<br />

eqvemdebareba; politikis mimarT amerikelebis gulgrilobis mizezi ufro<br />

metad aris is, rom maT ar emuqrebaT safrTxe, zewola, ar ixdian uzarmazar<br />

gadasaxadebs, ar ganicdian sxvagvar Seviwroebas mTavrobis mxridan<br />

(rodesac ase xdeba, amomrCevlis aqtiuroba matulobs). Tu am kuTxiT<br />

SevxedavT, politikuri apaTia erTgvari fufunebaa. mxolod mdidar da<br />

kmayofil sazogadoebaSi Tvlis xalxi xmis mice mis uflebas bunebrivad, an<br />

epyroba mas, rogorc trivialur nivTs.<br />

metic, zogadi dakvirveba, rom farTod gavrcelebuli politikuri apa­<br />

Tia politikis gadagvarebis niSania, SeiZleba mcdaric iyos. piriqiT, amerikuli<br />

demokratia funqcionirebda, rogorc stabiluri politikuri sistema<br />

da harmoniulad Tanaarsebobda mudmivad mzard ekonomikasTan, miuxedavad<br />

politikuri monawileobis Zalian dabali donisa. rodesac Cveulebriv<br />

SemTxvevebSi apaTiuri adamianebi ucabedad politikiT gansakuTrebiT interesdebian,<br />

rogorc wesi, es imis maCvenebelia, rom qveyanaSi yvelaferi<br />

kargad ar aris. magaliTad, samoqalaqo omamde cota xniT adre politikuri<br />

apaTia TiTqmis gaqra monobasa da Statebis uflebebze davis gamo, Tumca<br />

qveyana daSlis piras iyo. rodesac azrebi ise mkveTrad aris gayofili, rom<br />

kompromisis miRweva SeuZlebeli Cans da sakiTxi iseTi mniSvnelovania, rom<br />

moqalaqeTa did wres exeba, monawileoba da arastabiluroba erTdroulad<br />

izrdeba.<br />

Tumca, Secdoma iqneboda dagveskvna, rom radgan amerikul demokratias<br />

Se uZlia funqcionireba miuxedavad apaTiisa, xolo arastabiluroba xSirad<br />

aso cirdeba mzard monawileobasTan, amitom apaTia kargia da monawileoba<br />

cudi. erTi mxriv, apaTia, romelic aRmocendeba gaucxoebis Rrma grZnobidan,<br />

seriozuli dafiqrebis safuZvelia; meore mxriv, monawileobis maRali<br />

xarisxi, romelic sazogadoebrivi sikeTis WeSmarit erTgulebas efuZneba,<br />

saukeTeso saSualebaa zedmetad maRali xarisxis individualizmis sawinaaRmdegod.<br />

dabolos, un da iTqvas, rom miuxedavad imisa, rom monawileobis<br />

maRali xarisxi demokratiisaTvis ar aris savaldebulo, warmomadgenlobi­<br />

Ti xelisuflebis efeqtiani muSa obisaTvis amomrCevelTa minimaluri daintereseba<br />

mainc aucilebelia.


politikuri monawileoba<br />

monawileobis Sefaseba: ra ician amomrCevlebma?<br />

359<br />

mravalma zrdasrulma amerikelma ar icis mTavrobis liderTa saxelebi,<br />

ar icnobs saarCevno sakiTxebs da ar esmis <strong>politika</strong>. saxelmwifo samsaxurSi<br />

umaqnis kandidatebs irCeven; damnaSaveebi, romlebic garTobis mizniT kenWs<br />

iyrian ama Tu im saxelmwifo Tanamdebobaze, iReben aTasobiT xmas. politikurma<br />

konsultantebma miuTiTes, rom bevr saarCevno maraTonSi (gansakuTrebiT<br />

qalaqebsa da soflebSi, sadac grZeli saarCevno biuletenia), asobiT an aTasobiT<br />

xma SeiZleba miiRos iman, vinc saarCevno siaSi ubralod pirvelia.<br />

ukanasknelma kvlevebma cxadyo, rom aTidan oTxma amerikelma ver SeZlo<br />

sworad daesaxelebina vice­prezidenti, xolo orma mesamedma ver SeZlo daesaxelebina<br />

pirovneba, vinc warmoadgens maT saarCevno ubans warmomadgenel­<br />

Ta palataSi. amerikelebma amaze ukeT verc maTi mTavrobis funqcionirebis<br />

elementaruli faqtebis gansazRvra SeZles. TiTqmis naxevarma ar icoda,<br />

rom kanonis konstituciurobis dasadgenad saboloo instancia uzenaesi<br />

sasamarTloa, xolo oTxidan samma ar icoda, rom senatorebs irCeven eqvsi<br />

wlis vadiT. 19 rodesac aseT ucodinrobasTan gvaqvs saqme, rogor SeiZleba<br />

amerikelebma miiRon gaazrebuli an gonivruli gadawyvetileba? saqmis<br />

amgvari viTareba problemu ri iqneboda, jansaRi demokratia mxolod informirebuli<br />

da Wkviani mo qalaqeebis arsebobac rom moiTxovdes.<br />

magram mdgomareoba arc ise mZimea, rogorc amas zogierTi mkvlevari warmoaCens.<br />

pirvel rigSi iq, sadac xmis micemis asakis mqone mosaxleobis umciresoba<br />

monawileobs arCevnebSi, es umciresoba, rogorc wesi, ukeT aris<br />

informirebuli, vidre is, vinc ar monawileobs. meorec, vinaidan moqalaqeebi<br />

Zalian cudad informirebuli arian, amerikelebma <strong>politika</strong>ze imdenive<br />

ician, ramdenic 1940­ian wlebSi (da qveyanam es monakveTi sakmaod kargad<br />

gamoiara). 20 mesame _ is, rom amerikelebma ar ician bevri, SesaZloa bunebrivic<br />

iyos. amerikis mTavrobis gavleniani eqspertis, jeims vilsonis azriT problema<br />

aris ara is, `rom amerikeli xalxi aris uvici, arastabiluri an mimndobi,<br />

aramed is, rom amerikelebs ar miaCniaT saWirod <strong>politika</strong>ze fiqrSi im drois<br />

xarjva, romelsac isini atareben samsaxurSi, ojaxSi da megobrebTan.~ 21<br />

meoTxec, bevri amerikuli arCevnebi rTulia da moicavs mraval gaurkvevel<br />

saxelwifo da adgilobriv kandidats da sakiTxs (da amiT gansxvavdeba<br />

evropuli qveynebis arCevnebisagan, sadac moqalaqeebi mxolod partiebs aZleven<br />

xmas). mexuTec, bevr kandidats ar gaaCnia naTeli politikuri pozicia,<br />

xolo visac gaaCnia, ganzrax abundovnebs mas.<br />

dabolos, Tumca es gamokiTxvebi da kvlevebi aaSkaravebs farTod gavrcelebul<br />

politikur umecrebas, agreTve gviCvenebs, rom amerikelebma raRac<br />

mainc ician mTavrobisa da politikis Sesaxeb. magaliTad, am nawilis SesavalSi<br />

ganxiluli kvlevisas aRmoCnda, rom respodentTa umetesobam icoda<br />

prezidentis arCevis vadis SezRudulobis Sesaxeb da rom uotergeitis skandalis<br />

dros prezidenti iyo riCard niqsoni. aTidan TiTqmis cxram icoda,<br />

rom prezidenti klintoni demokratiuli partiis wevri iyo da aTidan rvam<br />

icoda, rom kongresma miiRo kanoni, romlis mixedviT kerZo struqturebs<br />

daevalaT TanamSromelTa SvebulebiT uzrunvelyofa bavSvis gaCenis an


360 politikis samoqalaqo ganzomileba<br />

ojaxuri aucileblobis SemTxvevaSi. realurad safuZveli gvaqvs vivaraudoT,<br />

rom amomrCevels SeuZlia kandidatebsa da sakiTxebze saRad msjeloba<br />

maSinac ki, Tu isini naklbad informi rebulni arian. 22<br />

mkvlelma 33.000 xma miiRo<br />

zogierTma amomrCevelma ar icis an ar anaRvlebs, vis aZlevs xmas. magaliTisTvis<br />

mo viyvanoT leonard riCardsi, romelmac 1990 wels minesotas<br />

winaswar arCevnebze 33 004 xma miiRo da mesame adgilze gavida. gamarjvebulma,<br />

maikl makgratma miiRo 148 617 xma. riCardss ar uwarmoebia saarCevno<br />

kampania, vinaidan henpinis cixeSi imyofeboda da mis mier Cadenil mkvlelobaze<br />

saqmis ganmeorebiT ganxilvas elodeboda. 1987 wlidan riCardsi<br />

sasjels ixdida sagadasaxado agentis sasikvdilod daWrisaTvis. saqmis<br />

ganmeorebiT ganxilvis ufleba mas misca minesotas uzenaesma sasamarTlom,<br />

radgan pirvel SemTxvevaSi mas ar mieca ufleba piradad yofiliyo sakuTari<br />

Tavis advokati. saqmis xelmeored ganxi lvam riCards saSualeba misca wamoeyenebina<br />

Tavisi kandidatura arCevnebSi da amiT teqni kurad SeeCerebina<br />

procesis warmoeba. kampaniis dros riCardsis suraTebi daibeWda gazeTSi.<br />

mis misamarTad miTiTebuli iyo cixe, sadac sasjels ixdida.<br />

arCevnebis Sedegebze reaqcia sxvadasxvagvari iyo. `SeuZlebelia amomrCevelma<br />

Zali an bevri icodes yvela kandidatis Sesaxeb~, _ SeniSna saxelmwifo<br />

mdivanma joan gruvma. `unda gaxsovdeT, rom winaswari arCevnebi aris<br />

mxolod erTi safexuri. amitomac gvaqvs amdeni safexuri da imedia, aseTi<br />

ram aRar ganmeordeba. es ar aris srulyofili sistema, magram igi gasagebia.<br />

es aris realuri, Ria demokratiis buneba~. winaswari arCevnebis gamarjvebulma,<br />

makgratma Tqva: `me ar maqvs aranairi axsna imisa, ratom unda mieca<br />

misTvis vinmes xma~ da daamata: `me masze mxolod kargi vTqvi.~ arCevnebis<br />

Semdeg riCardsi isev gaasamarTles da sagadasaxado agentis mkvlelobis<br />

gamo samudamo patimroba miusajes. 1994 wlis maisSi mas sakuTari naxevari<br />

dis mkvlelobis bralic daemata.<br />

wyaro: adaptirebulia Kevin Diaz, ‘Blind Ballots? 33,004 Voted for Candidate<br />

Who’s in Jail’, Star Tribune, September 13, 1990, 1A, 17A; da Margaret Zack, ‘Richards<br />

Convicted of Killing Half Sister: Case has been Long and Costly, ‘Star Tribune, May<br />

13, 1994, 1B, 4B.<br />

politologi samuel popkinsi kargad xsnis, Tu informaciis uqonlobis<br />

dros rogor axerxeben amomrCevlebi xmis micemas gaazrebulad. is amtkicebs,<br />

rom amomrCevlebi iyeneben mwiri informaciis racionalobas,<br />

aerTianeben ra `codnasa da informacias warsuli gamocdilebidan, yoveldRiuri<br />

cxovrebidan, mediidan da politikuri kampaniebidan~. 23 amomrCevelma<br />

SeiZleba ar icodes, romeli partia warmoadgens kongresSi umravle­


politikuri monawileoba<br />

361<br />

sobas da vin aris maTi senatori, magram maT ician ekonomikis, maTi Svilebis<br />

skolebis, sapensio gegmebis, abortis Taobaze Sexedulebebisa da a.S. Sesaxeb.<br />

moqalaqeebi politikuri mjelobisas `Semoklebebsa~ da `gamartivebul<br />

varaudebs~ iyeneben, magaliTad kandidatebze msjelobisas an partiis<br />

identificirebisa.<br />

popkinsiseuli naklebi informaciis mqone amomrCeveli arc idealuri<br />

moqalaqea, vinc sruli informaciis safuZvelze Wkvianurad aZlevs xmas da<br />

arc sruliad suleli. albaT samarTliania imis Tqma, rom bevri moqalaqe<br />

xmis micemas, uxeSad rom vTqvaT, imdenive dros da energias andomebs, ramdensac<br />

manqanis yidvas. aSkarad arakeTilgonivrulma arCevanma da manqanis<br />

sulelurma SeZenam SeiZleba Sedegebi gamoiRos, magram es ufro metad gamonaklisia,<br />

vidre wesi. Tumca gadamwyveti gansxvaveba manqanis myidvelebsa<br />

da amomrCevlebs Soris aris is, rom amomrCevlebs, rodesac midian saarCevno<br />

ubanze, gacilebiT mcire arCevani aqvT, vidre manqanis myidvelebs _ es aris<br />

problema da misi mogvareba mxolod arCeul warmomadgenlebs SeuZliaT,<br />

romlebic, samwuxarod, misi armogvarebis kanonieri ufleba aqvT.<br />

dabolos, unda avxsnaT, ratom irCevs amomrCeveli kongresSi xelaxla<br />

Zvel warmomadgenels maSin, rodesac kongress, rogorc instituts, ar endoba.<br />

xSirad es SeiZleba iyos amomrCevlis mcdeloba, ganamtkicos saku­<br />

Tari ekonomikuri da politikuri interesi am interesis damcveli yvelaze<br />

Sesaferisi warmomadgenlis arCeviT, gansakuTrebiT sxva Statebidan wamosuli<br />

konkurenciis fonze. miuxedavad imisa, rom Tanamdebobis pirTa arCevisadmi<br />

amgvari midgoma mTlad kargad gasagebi ar aris, is racionaluria adgilobriv<br />

doneze. demokratiisaTvis dilemas ki qmnis is faqti, rom amgvari<br />

`komfortuli xmis micema~ mTlianobaSi aucileblad racionaluri ar aris<br />

saxelmwifo doneze _ umniSvnelovanesi gadawyvetilebebis, kanonebisa da<br />

politikis doneze.<br />

monawileobis Sefaseba: mbrunavi kari<br />

zogierTi gavleniani politikuri Teoretikosi amtkicebs, rom `mmarTveli<br />

elita~ politikur process Tavidan bolomde akontrolebs. am Teoriis<br />

yvelaze popularuli versiis mixedviT, rigiT moqalaqeebs arCevnebisa da<br />

sazogadoebrivi azris kvlevebis Sedegebis miuxedavad, didi gavlenis moxdena<br />

arasodes SeuZliaT. politikuri sistemiT manipulireba zemodan ufro<br />

xdeba, vidre qvemodan. manipulatori ki aris Zalauflebis mqone elita, individebis<br />

mcire jgufi, romelsac aqvs ra eris bedze zemoqmedebis uzarmazari<br />

Zalaufleba, Sedis da gadis `mbrunav karSi~ industriis mmarTvelebsa da xelisuflebis<br />

daxvewil eSelonebs Soris. am mudmivi politikuri klasis statusi,<br />

sim didre da Zalaufleba uzrulvelyofs, rom mTavrobis yvela doneze<br />

xelmisawvdomoba mxolod ramdenime individis mier iyos monopolizebuli.<br />

mmarTveli elita xelisuflebas iyenebs piradi da ara sazogado interesebisTvis.


362 politikis samoqalaqo ganzomileba<br />

elitisturi Teoriebi: rkinis kanonebi da demokratiis ironia<br />

am Teoriebis mixedviT demokratias amomrCevlebi an sazogadoebrivi<br />

azri da sxvadasxva konkurentuli interesebi ki ar marTavs, aramed mdidar<br />

individTa mcire jgufi. am Teoriam mniSvneloba da gavlena 1950­ian wlebSi<br />

moipova mas Semdeg, rac misiT sociologi rait milsi dainteresda. 24 milsma<br />

Seiswavla SeerTebuli Statebis mmarTveli fena, romelic saTuTad inaxavs<br />

politikuri Tanasworobis princips. `mmarTveli elitisaTvis~ sayovelTao<br />

yuradRebis mipyrobiT sadavo gaxada `xalxis mmarTvelobis~ idea da gaCnda<br />

seriozuli kiTxva _ arsebobs (an odesme arsebobda) Tu ara igi amerikaSi.<br />

robert mixelsma aseve Seqmna elitizmis Teoria, magram misi mosazreba<br />

exeboda yvela Tanamedrove biurokratul organizacias. misi daskvnebi<br />

eyrdnobo da germaniis social­demokratiuli partiis analizs, romelic<br />

pirveli msoflio omis gaCaRebamde yvelaze didi socialisturi partia iyo<br />

msoflioSi. mixelsi Tvlida, rom vinaidan partia mxars uWerda simdidrisa<br />

da statusis Tanasworobas, is demokratiuli principebis erTguli unda<br />

yofiliyo. amis magivrad man aR mo aCina, rom partias marTavdnen elituri<br />

jgufebi, romlebic Zalauflebas da xelisuflebas iRebdnen kargad<br />

ganviTarebuli organizaciuli unar­CvevebiT.<br />

SeZenili imunodeficitis sindromis<br />

koaliciam niu­iorkis<br />

safondo birJis win moawyo saprotesto<br />

aqcia, romlis drosac<br />

simbolurad ganasaxieres<br />

sikvdili. sabolood, mwarmoebelma<br />

Burroughs Wellcome­ma<br />

Seamcira wamlis Rirebuleba da<br />

xelmisawvdomi gaxada is imunodeficitis<br />

virusisa da SeZenili<br />

imunodeficitis sindromis<br />

mqone adamianebisaTvis.<br />

am aRmoCenam mixelsi miiyvana oligarqiis rkinis kanonis cnobil postulatamde,<br />

romlis mixedviT yvela msxvili organizacia, maT Soris mTav­


politikuri monawileoba<br />

363<br />

roba, imarTeba erTnairad. mas sjeroda, rom rodesac demokratiuli organizaciebi<br />

iwyeben saqmianobas, droTa ganmavlobaSi isini aucileblad<br />

ufro oligarqiuli, biurokratuli da centralizebuli xdebian, vinaidan<br />

saTaveSi myofni iReben met informacias, codnas, komunikaciebze kontrolis<br />

SEesaZleblobasa da daxvewil organizaciul unar­Cvevebs. xolo masa<br />

(an moqalaqeebi) rCeba apolitikuri, misi wevrebi dakavebuli arian piradi<br />

saqmeebiT da abnevT mravalricxvovani sakiTxebis sirTule. am Sexedulebis<br />

mixedviT, xalxi, vis sasargeblodac Seiqmna demokratiuli institutebi,<br />

gardauvlad gamoidevneba politikuri da organizaciuli procesebidan, iseve<br />

rogorc korporaciul organizaciebSi mosamsaxure ebi da biurokratebi<br />

marTaven rigiTi aqcioneris anu xalxis saxeliT.<br />

elitistur TeoriebSi demokratia aRqmulia, rogorc mistifikacia an<br />

miTi: ara aqvs mniSvneloba, ras fiqrobs, ambobs an akeTebs xalxi, vinaidan mas<br />

ar gaaCnia realuri gavlena sazogadoebriv <strong>politika</strong>ze. Tu xalxis umetesobas<br />

sjera, rom sazogadoebrivi azri mniSvnelovania, mxolod imitom, rom<br />

isini gulubryviloebi arian da ver xvdebian, rogor muSaobs `sistema~.<br />

umetesobas sjera, rom `demokratia ramdenimesTvis~ mmarTvelobis arss<br />

ewinaaRmdegeba, magram mxolod ramdenime Teoretikosi amtkicebs, rom<br />

ameriku li politikuri sistema marTulia ramdenime privilegirebulis<br />

mier da yvelani mniSvnelovnad varT maTze damokidebuli, vinaidan xalxi,<br />

rogorc er Ti mTliani, ver marTavs sakuTar Tavs. am Sexedulebis mixedviT,<br />

`masebi arian avtoritarulebi, aratolerantulebi, arainteleqtualurebi,<br />

atavistebi, gaucxoebulebi, zizRiT aRsavseni da moZaladeebi~. 25 am kuTxiT<br />

`demokratiis ironia~ naTelia: xalxisaTvis realuri Zalauflebis micema<br />

_ marTvis ufleba, gamoiw vevs mxolod antidemokratiuli survilebis da<br />

politikis ganxorcielebas.<br />

pluralistebi da elitistebi<br />

elitisturi azrovnebis skolis mTavari mowinaaRmdegeebi arian pluralistebi.<br />

pluralistebic da elitistebic eTanxmebian mosazrebas, rom yvela<br />

sazogadoebaSi arsebobs Zalauflebis gradacia da gansazRvruli jgufebi<br />

an individebi ama Tu im politikur sakiTxze araproporciul gavlenas<br />

axdenen. isi ni ver Tanxmdebian politikuri sistemis arsze.<br />

pluralistebis azriT, amerikuli politikuri sistema rTuli da decentralizebulia.<br />

isini aRiareben, rom interesTa sxvadasxva organizebuli<br />

jgu fe bi mTeli Tavisi energiis, resursebis da yuradRebis koncentrirebas<br />

axdenen erT sakiTxze (an sakiTxTa erT sferoze) da araproporciul gavlenas<br />

axdenen politikis am specifikur sferoze. isini agreTve aRniSnaven, rom<br />

drodadro uqoneli an arapopularuli jgufebi SeiZleba araadekvaturad<br />

iyos warmodgenili. magram arc erT individs an jgufs ar SeuZlia sazogadoebrivi<br />

politikis mTel speqtrze moaxdinos totaluri gavlena. politikuri<br />

sistema zedmetad mravalferovani, Tavisuflad moZravi da instituciurad<br />

danawevrebulia imisaT vis, rom Zalis aseTi akumulireba dauSvas. erTi cnobili<br />

pluralistis azriT:


364 politikis samoqalaqo ganzomileba<br />

SeerTebul StatebSi sazogadoebrivi cvlilebis damabrkolebeli<br />

mniSvne lovani garemoebaa ara Zalauflebis koncentracia, aramed misi<br />

gab neva... Zalaufleba sakmarisad koncentrirebuli rom yofiliyo, cvlile<br />

bis msurvels mxolod am Zalauflebis mqonesTan mouwevda molaparakeba<br />

da saWiroebis SemTxvevaSi masze zewolasac moaxdenda. magram Zalaufleba<br />

imdenad gabneulia, rom bevr instanciaSi aravin aris, visTanac<br />

SeiZle ba molaparakeba an viszec ganxorcieldeboda zewola. 26<br />

ra Tqma unda, is faqti, rom milionobiT amerikelisTvis arsebobs saxelmwifo<br />

dawesebulebaTa mxolod mcire raodenoba, niSnavs imas, rom pirdapiri<br />

po litikuri monawileoba SezRudulia. magram vinaidan Zalaufleba<br />

ase gabneulia da politikuri zewolis ganxorcielebis mravali saSualeba<br />

arsebobs, plura­listebis mtkicebiT, sazogadoebrivi interesi _ romelic<br />

ganimarteba, rogorc kerZo interesebis erToblioba _ sxva sistemebTan SedarebiT<br />

ukeTesad muSaobs konstituciuri demokratiis pirobebSi.<br />

pluralistebi ar uaryofen, rom maT, visac maRali Tanamdebobebi ukaviaT<br />

mTavrobasa da biznesSi, msgavsi warsuli da Tvisebebi axasiaTebT: eWvgareSea,<br />

rom Ivy League (amerikis Crdilo­aRmosavleTSi mdebare 8 privilegiuri<br />

universitetis gaerTianeba) ganaTlebamiRebulTa umetesoba mdidari WASP<br />

(TeTri anglo­saqsuri protestanti) ojaxis mamakacebi arian. magram pluralistTa<br />

azriT, mxolod is faqti, rom simdidre, statusi da ganaTleba<br />

axlo kavSirSia politikur monawileobasTan, ar amtkicebs sistemis Caketilobas<br />

da sazogadoebrivi politikis winaswar gansazRvrulobas; arc imas,<br />

rom demokratiuli moqalaqe oba simulaciaa. Znelia elitisturi Teoriebis<br />

uaryofa. Tumca, sazogadoeb rivi <strong>politika</strong> drodadro sazogadoebrivi azris<br />

gavlenis qveS namdvilad iyo. magali Tad, vietnamis omis winaaRmdeg far­<br />

Tod gavrcelebuli da mudmivad mzardi sazogadoebrivi ganwyoba efeqtiani<br />

saSualeba iyo amerikis konfliqtidan gamosayvanad. SeerTebul StatebSi<br />

sazogadoebrivi azri SeiZleba xSirad dana wevrebu li iyos, magram es ar niSnavs,<br />

rom igi ar arsebobs an ararelevanturia.<br />

politikuri monawileoba<br />

avtoritarul saxelmwifoSi<br />

demokratiulisgan gansxvavebiT, <strong>politika</strong>Si mniSvnelovani monawileoba<br />

avtoritarul qveynebSi iSviaTad gvxvdeba. avtoritarul saxelmwifoebSi<br />

moqalaqeebi TiTqmis arasodes monawileoben TavianTi qveynis mmarTveloba­<br />

Si. SedarebisTvis, totalitarul qveynebSi moqalaqeTa monawileoba xSirad<br />

waxa lisebuli an savaldebuloa. masobrivi mitingebi da politikur an partiul<br />

Sexvedrebze xSiri daswreba monawileobis imitaciaa da damkvirveblebi<br />

totalitaruli saxelmwifoebis yvelaze aqtiur safexurs masobrivi<br />

mobilizaciis reJimad moixsenieben. aseT saxelmwifoebSi moqalaqeebi Car­<br />

Tuli arian <strong>politika</strong>Si, magram mxolod maTze ideologiuri zemoqmedebisa<br />

da kontrolis, da ara maTi Sexedulebis gagebis mizniT.<br />

avtoritarul xelisuflebas ara aqvs kerZo gamokiTxvebis Catarebis mizezi,<br />

agreTve gamokiTxvebis gamoyenebis saWiroeba (Tumca sabWoTa kavSiris


politikuri monawileoba<br />

365<br />

arsebobis ukanasknel dReebSi mTavrobam daafinansa sazogadoebrivi gamokiTxvebi).<br />

zogierT avtoritarul saxelmwifoSi arCevnebi daSvebulia da<br />

zogjer moqalaqeebs moeTxovebaT kidec arCevnebSi monawileobis miReba, Tumca<br />

Sedegebi TiTqmis yovelTvis gayalbebuli da amis gamo azrs moklebulia.<br />

avtoritarul saxelmwifoebSi moqalaqeTa mniSvnelovani monawileobis<br />

formebis umetesoba. amis gamo, moqalaqeTa monawileobis waxalisebas (da<br />

demokratiis mxardaWeras) xelisufleba ZiriTadad afasebs, rogorc kanondarRvevas<br />

da mkacrad sjis. zogjer mniSvnelovani monawileoba SeiZleba<br />

aixsnas mTavrobis winaaRmdeg mimarTul protestad da boikotis formac ki<br />

miiRos. erTi magaliTi SeiZleba iyos arCevnebSi monawileobisgan Tavis Sekaveba<br />

maSin, rodesac monawileoba savaldebuloa, magram azrs moklebulia.<br />

moqalaqeTa mier monawileobis protestis ukiduresi formaa emigraciaSi<br />

wasvla da sakuTari qveynidan gaqceva. amgvari reJimebis udides ironiad<br />

SeiZleba CavTvaloT, rom misi moqalaqeebis yvelaze mniSvnelovani protesti<br />

_ qveynis datovebaa.<br />

politikuri partiebi<br />

mraval Tanamedrove sazogadoebaSi erTi individualuri xma Zalian sus ­<br />

tia imisTvis, rom is sazogadoebam gaigos. imisaTvis, rom moqalaqeTa xmebs<br />

sazogadoebam yuradReba miaqcios, maTi raodenoba bevrad unda gaizardos.<br />

amis gamo, moqalaqeTa monawileobis yvelaze efeqtiani forma individualuri<br />

interesebisa da Sexedulebebis gaerTianebaa. politikuri partiebi da<br />

interes Ta jgufebi aris ori struqturuli tipi, romelic gamodgeba gaer­<br />

Tianebis funqciis Sesasruleblad. ama Tu im sazogadoebaSi aseTi struqturebis<br />

xelmisawvdomoba an efeqtianoba didadaa damokidebuli imaze, ra<br />

zomiT icavs xelisufleba politikur da samoqalaqo uflebebs da ramdenad<br />

mgrZnobiarea xal xis moTxovnebis mimarT.<br />

farTo speqtris politikuri partiebi sxvadasxva gansakuTrebul interess<br />

erTi qolgis qveS aerTianeben. ukanasknel wlebSi interesTa jgufebis<br />

gav lena SeerTebul StatebSica da evropaSic gaizarda; amave dros politikuri<br />

partiebis roli Semcirda. axla ganvixilavT amgvari ganviTarebis<br />

mizezebsa da mis Sedegebs demokratiebisaTvis.<br />

politikuri partiis mizania arCeviT Tanamdebobaze kandidatebis Ser­<br />

Ceva, dasaxeleba da mxardaWera. politikuri partiebi yvela liberaluri<br />

demokratiis, maT Soris SeerTebuli Statebis ucvleli nawili gaxda. gasakviria,<br />

rom politikuri partiebi ar Sedioda damfuZnebel mamaTa Tavdapirvel<br />

gegmaSi. orpartiuli sistemis gaCena aSS­is istoriaSi umniSvnelovanesi<br />

movlena gaxda.<br />

istoriuli winamZRvrebi<br />

aSS­iskonstituciaSi politikuri partiebi ar aris naxsenebi; damfuZnebeli<br />

mamebis umetesoba partiebs ver itanda. jorj vaSingtonma Seqmna kabineti,

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!