Untitled - Jabatan Audit Negara

KANDUNGAN

KKANDUNGANPERKARAMUKA SURATKANDUNGANKATA PENDAHULUANINTI SARI LAPORANivixBAHAGIAN I : PENYATA AKAUN AWAM KERAJAAN NEGERISABAH BAGI TAHUN BERAKHIR31 DISEMBER 2004Pendahuluan 1Pengesahan Penyata Akaun Awam 1Analisis Terhadap Penyata Akaun Awam 2Kemajuan Pelaksanaan Projek Pembangunan RMK8 13Rumusan Dan Syor Audit 16BAHAGIAN II : PENGURUSAN KEWANGAN KEMENTERIAN/JABATAN NEGERIPendahuluan 17Kementerian Kewangan Negeri 19Pengurusan Kewangan Kementerian/Jabatan/Pejabat Kerajaan Negeri 34Program Penampilan Audit 44Program Anak Angkat 45i

PERKARAMUKA SURATBAHAGIAN III : AKTIVITI KEMENTERIAN/JABATANDAN KAJIAN KHASPendahuluan 50Jabatan Perhutanan Sabah 50Pengurusan Pengeluaran Lesen Pembalakan danKilang Serta Sistem Kawalan HasilJabatan Perikanan Sabah 78Projek Penternakan Rumpai LautJabatan Perkhidmatan Haiwan dan Perusahaan Ternak 106Pengurusan Projek Lembu TenusuJabatan Pembangunan Sumber Manusia 135Pengurusan Program Latihan Institut Latihan Teknikal DanPerdaganganBAHAGIAN IV : BADAN BERKANUN NEGERI, MAJLIS UGAMA ISLAMDAN PIHAK BERKUASA TEMPATANPendahuluan 165Pengauditan Penyata Kewangan 165Kedudukan Penyerahan Penyata Kewangan 165Persijilan Penyata Kewangan 166Pembentangan Penyata Kewangan 167Prestasi Kewangan 167Rumusan Dan Syor Audit 169Lembaga Pemegang Amanah Taman-Taman SabahPengurusan Kewangan 170Majlis Daerah Keningau dan Majlis Daerah Labuk Sugut, BeluranPengurusan Kewangan 182ii

PERKARAMUKA SURATKorporasi Pembangunan Desa 190Projek Ternakan Ayam DagingMajlis Perbandaran Tawau 216Pengurusan Pelesenan Premis PerniagaanMajlis Perbandaran Sandakan 238Penswastaan Pungutan SampahBAHAGIAN V : PERKARA AMPendahuluan 260Kedudukan Masa Kini Perkara Yang Dibangkitkan 260Dalam Laporan Ketua Audit Negara Tahun LepasPerkara Yang Dibangkitkan Dalam Laporan Ketua Audit 271Negara Yang Masih Belum SelesaiPembentangan Laporan Ketua Audit Negara Mengenai 272Penyata Akaun Awam Dan Aktiviti Jabatan Dan Agensi Kerajaan NegeriMesyuarat Jawatankuasa Kira-Kira Wang Negeri 273PENUTUP 274iii

PERKARAMUKA SURATLAMPIRANI Sijil Ketua Audit Negara 2004 275II Lembaran Imbangan 276III Kedudukan Penyerahan Dan Pengauditan Penyata Kewangan 279Badan Berkanun Negeri Dan Majlis Ugama IslamSetakat 30 Jun 2005IV Kedudukan Penyerahan Dan Pengauditan Penyata Kewangan 316Pihak Berkuasa Tempatan Setakat 30 Jun 2005V Punca Kelewatan Penyerahan Penyata Kewangan 317Badan Berkanun NegeriVI Persijilan Penyata Kewangan Badan Berkanun Negeri Dan 318Majlis Ugama Islam Setakat 30 Jun 2005VII Persijilan Penyata Kewangan Pihak Berkuasa Tempatan 319Setakat 30 Jun 2005VIII Kedudukan Pembentangan Penyata Kewangan Badan Berkanun 320Negeri Dan Majlis Ugama Islam Setakat 31 Mei 2005IX Kedudukan Pembentangan Penyata Kewangan Pihak Berkuasa 321Tempatan Setakat 30 Jun 2005X Prestasi Kewangan Badan Berkanun Negeri 322Bagi Tahun Berakhir 31 Disember 2003XI Prestasi Kewangan Pihak Berkuasa Tempatan 323Bagi Tahun Berakhir 31 Disember 2003iv

KATA PENDAHULUAN

KATA PENDAHULUAN1. Perkara 106 dan 107 Perlembagaan Persekutuan dan Akta Audit 1957 menghendaki KetuaAudit Negara mengaudit Penyata Akaun Awam serta aktiviti Kerajaan Negeri danmengemukakan Laporan mengenainya kepada Seri Paduka Baginda Yang di-Pertuan Agongdan Tuan Yang Terutama Yang di-Pertua Negeri Sabah. Seri Paduka Baginda Yang di-Pertuan Agong akan menitahkan supaya Laporan itu dibentangkan di Parlimen manakalaTuan Yang Terutama Yang di-Pertua Negeri Sabah mengarahkan untuk dibentangkan diDewan Undangan Negeri Sabah. Bagi memenuhi tanggungjawab ini, Jabatan Audit Negaratelah menjalankan 3 kaedah pengauditan seperti berikut:1.1 Pengauditan Penyata Kewangan – untuk memberi pendapat sama ada Penyata AkaunAwam Kerajaan Negeri bagi tahun berkenaan menggambarkan kedudukan yangsebenar dan saksama serta rekod perakaunan mengenainya telah diselenggara denganteratur dan kemas kini. Pengauditan ini juga dibuat terhadap penyata kewangan BadanBerkanun Negeri, Majlis Agama Islam dan Pihak Berkuasa Tempatan.1.2 Pengauditan Pengurusan Kewangan – untuk menentukan sama ada pengurusankewangan di Kementerian/Jabatan/Agensi dilaksanakan mengikut undang-undang danperaturan kewangan yang berkaitan.1.3 Pengauditan Prestasi – untuk menentukan sama ada sesuatu aktiviti Kerajaandilaksanakan dengan cekap, berhemat dan mencapai objektif/matlamat yang ditetapkan.2. Laporan saya mengenai Penyata Akaun Awam Dan Aktiviti Kementerian/Jabatan/AgensiNegeri Tahun 2004 ini disediakan hasil daripada pengauditan sepanjang tahun 2004 melalui 3kaedah pengauditan yang dinyatakan. Bagi tujuan pengesahan Penyata Akaun AwamKerajaan Negeri Tahun 2004, pengauditan terhadap sistem perakaunan dan dokumen yangberkaitan dengan pembayaran dan terimaan telah dijalankan di Perbendaharaan Negeri serta7 Pejabat Bendahari Daerah. Pengauditan tersebut melibatkan pemeriksaan terhadap 1,740baucar bayaran bernilai RM81.71 juta, sebanyak 205 penyata pemungut bernilai RM32.80 jutadan 106 baucar jurnal bernilai RM364.38 juta. Pada masa yang sama, pengauditanpengurusan kewangan di 15 Kementerian/Jabatan/Agensi dan 7 pengauditan prestasi telahdijalankan. Berhubung dengan pengauditan prestasi, program/aktiviti yang diaudit adalahberkaitan dengan penternakan, perhutanan, penswastaan dan pelbagai kajian lain.v

3. Semua Pegawai Pengawal yang berkenaan telah dimaklumkan tentang perkara yang akandilaporkan untuk pengesahan mereka. Laporan ini turut mengandungi kedudukan masa kiniperkara yang dibangkitkan dalam Laporan saya bagi tahun 2003 untuk memberi gambaransejauh mana tindakan susulan dan pembetulan telah diambil oleh pihak Kementerian/Jabatan/Agensi Negeri berkenaan terhadap isu yang telah dibangkitkan.4. Pada umumnya, prestasi pengurusan kewangan di Kementerian/Jabatan/ Agensi Negeripada tahun 2004 telah menunjukkan peningkatan namun ketidakpatuhan terhadap beberapaperaturan kewangan berhubung dengan kawalan hasil dan perbelanjaan, pengurusan asetdan penyelenggaraan rekod perakaunan di beberapa Jabatan/Agensi yang diaudit masihberlaku. Berhubung dengan pelaksanaan aktiviti pula, pada umumnya Jabatan/AgensiKerajaan Negeri telah merancang aktiviti mereka dengan baik seperti menyediakan garispanduan yang lengkap, menetapkan matlamat pelaksanaan aktiviti, mengenal pasti keperluankewangan dan guna tenaga serta menetapkan norma kerja. Bagaimanapun, dari segipelaksanaan aktivitinya, tidak banyak kemajuan dapat dilaporkan. Beberapa kelemahan telahdiperhatikan berpunca daripada kekurangan kakitangan dan peruntukan kewangan,penyeliaan yang kurang rapi serta tanpa pemantauan yang berterusan.5. Jabatan Audit Negara terus mengambil beberapa pendekatan untuk membantuKementerian/Jabatan/Agensi Negeri memperbaiki kelemahan pengurusan kewangan danpelaksanaan aktivitinya. Antara pendekatan yang telah diambil adalah seperti berikut:5.1 Program Anak Angkat – Program Anak Angkat telah dilaksanakan mulai tahun 2003.Asas pelaksanaan program ini adalah bagi mengatasi tanggapan bahawa Jabatan AuditNegara adalah sebuah Jabatan yang bersifat ’fault finder’ iaitu hanya mencari kesalahankepada sifat developmental. Melalui program ini, lapan Jabatan/Agensi telah dipilih untukdiberikan bimbingan dan nasihat oleh Jabatan Audit Negara bagi membantu merekamemantapkan lagi tahap pengurusan kewangan terutamanya berhubung denganpenyelenggaraan rekod perakaunan. Sehingga akhir bulan April 2005, enam daripada 8Jabatan/Agensi telah berjaya mengikuti program ini. Harapan saya, Jabatan/Agensi Negeriyang telah menamatkan program ini akan terus berusaha mengekalkan dan meningkatkan lagitahap pengurusan kewangan di Jabatan/Agensi Negeri masing-masing. Pencapaianpelaksanaan program ini turut dilaporkan dalam Laporan ini.5.2 Pengauditan Syarikat Kerajaan - Memandangkan penglibatan Kerajaan atau AgensiKerajaan dalam syarikat Kerajaan/swasta melalui pegangan ekuiti, pemberian pinjaman/geranyang melibatkan jumlah kewangan yang besar dan meningkat dari tahun ke tahun,pengauditan terhadap syarikat berkenaan amatlah penting untuk menentukan wang awamyang terlibat digunakan dengan cara yang cekap, berhemat serta selaras dengan objektif yangditetapkan. Sehubungan ini Jabatan Audit Negara telah mendapatkan perintah daripada Serivi

Paduka Baginda Yang di-Pertuan Agong untuk menjalankan pengauditan terhadap syarikatberkenaan selaras dengan peruntukan Seksyen 5(1)(d) Akta Audit 1957 pada 19 November2003. Jabatan ini akan melaksanakan pengauditan terhadap beberapa syarikat mulai tahun2005 dan pemerhatian Audit berhubung dengannya akan dilaporkan di dalam Laporan sayapada tahun 2005.6. Pada pandangan saya, prestasi pengurusan kewangan dan pelaksanaan aktiviti KerajaanNegeri dan Agensinya boleh terus dipertingkatkan sekiranya semua pihak yang terlibatmempunyai 5 perkara utama yang diringkaskan sebagai KASIH iaitu:a) Knowledge – Setiap pegawai/kakitangan mempunyai pengetahuan yang cukup dalambidang tugas masing-masing. Bagi tujuan ini, program latihan yang berterusan perludilaksanakan.b) Attitude - Setiap pegawai/kakitangan melaksanakan tugas dan tanggungjawab masingmasingdengan penuh komitmen. Tidak ada sikap sambil lewa.c) Skill – Setiap pegawai/kakitangan mempunyai kemahiran dalam bidang tugas masingmasing.d) Interest - Setiap pegawai/kakitangan melaksanakan tugas mereka dengan penuh minatdan dedikasi.e) Honesty - Setiap pegawai/kakitangan melaksanakan tugas mereka dengan jujur.7. Laporan ini disediakan dalam 5 Bahagian seperti berikut :Bahagian I : Penyata Akaun Awam Kerajaan Negeri Sabah Bagi Tahun Berakhir 31Disember 2004Bahagian II : Pengurusan Kewangan Kementerian/Jabatan NegeriBahagian III : Aktiviti Kementerian/Jabatan Negeri Dan Kajian KhasBahagian IV : Badan Berkanun Negeri, Majlis Ugama Islam Dan Pihak BerkuasaTempatanBahagian V : Perkara Am8. Di samping memenuhi kehendak perundangan, saya berharap Laporan ini dapat dijadikansebagai salah satu asas untuk memperbaiki segala kelemahan dan meningkatkan lagi tahappengurusan wang awam. Ini penting bagi menjamin setiap Ringgit Malaysia yang dipungutdan dibelanjakan akan dapat menyumbang kepada pembangunan dan keselesaan hiduprakyat sesebuah negeri. Secara tidak langsung ianya akan menyumbang ke arahmewujudkan sebuah Negara Malaysia yang cemerlang, gemilang dan terbilang.vii

9. Saya ingin merakamkan ucapan terima kasih kepada semua pegawai Kementerian/Jabatan/Agensi yang telah memberikan kerjasama kepada pegawai saya sepanjangpengauditan dijalankan. Saya juga ingin melahirkan penghargaan dan terima kasih kepadapegawai saya yang telah berusaha gigih serta memberikan sepenuh komitmen untukmenyiapkan Laporan ini.Ketua Audit NegaraMalaysiaPutrajaya6 Julai 2005viii

INTI SARI LAPORAN

INTISARI LAPORANBAHAGIAN I : PENYATA AKAUN AWAM KERAJAAN NEGERI SABAHBAGI TAHUN BERAKHIR 31 DISEMBER 20041. Penyata Akaun Awam Kerajaan Negeri Sabah bagi tahun berakhir 31 Disember 2004telah dapat disahkan kerana dokumen sokongan yang mencukupi bagi mengesahkansemua angka telah disediakan dengan sewajarnya. Pada keseluruhannya, Penyata AkaunAwam Kerajaan Negeri Sabah menunjukkan suatu gambaran yang benar dan saksamatentang kedudukan kewangan Kerajaan Negeri bagi tahun berakhir 31 Disember 2004.2. Kedudukan kewangan Kerajaan Negeri pada tahun 2004 bertambah baik berbandingpada tahun 2003. Kerajaan Negeri memperolehi surplus sejumlah RM228.16 juta keranahasil sebenar yang diperolehi adalah berjumlah RM1.79 bilion berbanding perbelanjaansebenar berjumlah RM1.56 bilion. Dengan surplus ini, Kerajaan Negeri mengakhiri tahunkewangan 2004 dengan lebihan terkumpul Akaun Hasil Disatukan sejumlah RM704.82 jutaberbanding RM476.66 juta pada akhir tahun 2003.BAHAGIAN II : PENGURUSAN KEWANGAN KEMENTERIAN/JABATAN NEGERI3. Pengauditan pengurusan kewangan di Kementerian Kewangan Negeri, dua PejabatBendahari Daerah dan 9 Kementerian/Jabatan/Pejabat yang lain menunjukkan tahappengurusan kewangan adalah memuaskan. Penambahbaikan telah dibuat berbandingtahun lalu. Ketinggalan dan ketidakpatuhan peraturan yang belum diambil tindakanmerupakan perkara yang mampu diambil tindakan segera.4. Di bawah Program Penampilan Audit di 89 Kementerian/Jabatan/Pejabat yang dipilihmenunjukkan masih berlaku kelemahan penyelenggaraan rekod kewangan. Antara faktorutama yang menyebabkan wujudnya kelemahan tersebut ialah ketiadaan penyeliaan yangrapi oleh Pegawai Pengawal.5. Pada tahun 2004, lapan Jabatan/Agensi telah menyertai Program Anak Angkat. Enamdaripadanya telah menunjukkan tahap pengurusan kewangan yang bertambah baik.BAHAGIAN III : AKTIVITI KEMENTERIAN/JABATAN DAN KAJIAN KHAS6. Jabatan Perhutanan Sabah : Pengurusan Pengeluaran Lesen Pembalakan DanKilang Serta Sistem Kawalan HasilJabatan Perhutanan Sabah (Jabatan) yang ditubuhkan pada tahun 1914 adalah antara laindipertanggungjawabkan untuk mengeluarkan lesen membalak dan lesen kilangberasaskan kepada Enakmen Hutan 1968 dan Peraturan Hutan 1969. Kajian Auditmendapati bahawa Jabatan mempunyai garis panduan yang lengkap mengenaiix

permohonan lesen serta pungutan hasil. Pada tahun 2004, Jabatan memungut hasilberjumlah RM384.38 juta. Kawalan pengeluaran lesen membalak dan kilang serta kutipanhasil adalah memuaskan. Bagaimanapun, garis panduan pengeluaran lesen membalakperlu dibukukan dengan teratur dan prosedur kerja berkaitan penguatkuasaan perludikemaskinikan. Jabatan Audit Negara juga berpendapat untuk mengoptimumkan kutipanhasil, pemberian lesen pembalakan hendaklah dibuat secara tender terbuka khususnya diluar kawasan FMU (Forest Management Unit).7. Jabatan Perikanan Negeri Sabah : Projek Ternakan Rumpai Laut Di SabahProjek Ternakan Rumpai Laut di Sabah yang dijalankan oleh Jabatan Perikanan NegeriSabah (Jabatan) bermula pada tahun 1999 secara perintis dengan peruntukan permulaansejumlah RM7.74 juta. Mengikut kajian, kawasan perairan di Negeri Sabah seluas102,414 hektar adalah berpotensi untuk dimajukan bagi ternakan rumpai laut. Pihak Auditmendapati penternakan rumpai laut telah berjaya meningkatkan pendapatan penternak.Namun demikian, oleh kerana kekurangan peruntukan, skim ini tidak dapat dilaksanakansecara meluas. Hanya seluas 113 hektar kawasan perairan telah dimajukan bagi ternakanrumpai laut. Bagaimanapun, penternakan rumpai laut ini masih boleh dipertingkatkandengan mendapat kerjasama daripada Lembaga Kemajuan Ikan Malaysia (LKIM).8. Jabatan Perkhidmatan Haiwan Dan Perusahaan Ternak : Pengurusan ProjekLembu TenusuProjek Lembu Tenusu telah dimulakan oleh Jabatan Perkhidmatan Haiwan DanPerusahaan Ternak (Jabatan) sejak tahun 1980an. Objektif projek ini, antara lain adalahuntuk meningkatkan pendapatan penternak dengan mengusahakan perladangan secarakomersial, berdaya maju dan mampan serta meningkatkan pengeluaran susu segar untukmemenuhi permintaan tempatan dan dieksport. Keperluan terhadap susu segar di pasarantempatan Negeri Sabah adalah 8 juta liter setahun. Pengeluaran susu daripadapenternakan lembu tenusu negeri mencapai 71% permintaan tempatan. Jenis lembuyang diternak ialah baka kacukan Friesian Sahiwal yang diimport dari New Zealand. Bagitempoh tahun 2001 hingga 2004 sebanyak 1,770 ekor lembu diimport melibatkanperbelanjaan berjumlah RM11.27 juta. Pengeluaran susu pada tahun 2004 mencapaisebanyak 5 juta liter berbanding 4.54 juta liter pada tahun 2003. Kerosakan susumencatatkan peningkatan sebanyak 2.6% berbanding pengeluaran dan memerlukantindakan bersepadu pihak yang terlibat. Semua hasil susu dikumpul di Pusat PengumpulanSusu Jabatan dan dijual kepada syarikat pengilang. Jabatan bertindak untuk membayarsusu yang dikeluarkan oleh penternak mengikut kadar RM1.00 setiap liter dan kemudianmenuntut bayaran dari syarikat. Syarikat berkenaan masih belum menjelaskan tuntutanJabatan berjumlah RM6.59 juta.9. Jabatan Pembangunan Sumber Manusia : Pengurusan Program Latihan DiInstitut Latihan Teknikal Dan Perdagangan (Institut)Pengurusan program latihan kemahiran yang teratur dan relevan perlu bagi menjaminkeberkesanan program latihan di samping dapat menampung keperluan industri terhadapx

tenaga mahir. Institut telah menganjurkan 9 jenis kursus/latihan setahun kepada para beliamanakala setakat tahun 2004, Institut telah melahirkan seramai 6,121 graduan. Secarakeseluruhannya, pengurusan program latihan adalah memuaskan. Namun kekangankewangan Kerajaan Negeri telah menyebabkan program latihan mengikut piawaian MajlisLatihan Vokasional Kebangsaan (MLVK) hanya dapat dilaksanakan secara berperingkatmanakala kekosongan jawatan tenaga pengajar tidak diisi dan kemudahan fizikal tidakdilaksanakan seperti mana yang dirancang. Analisis terhadap keberkesanan programlatihan mendapati hanya sebilangan kecil saja telah bekerja/berniaga. Oleh yangdemikian, satu kajian keberkesanan program secara menyeluruh perlu dijalankan bagitujuan menentukan sama ada kursus/latihan yang dianjurkan masih relevan denganperkembangan masa kini dan di masa hadapan.BAHAGIAN IV : BADAN BERKANUN NEGERI, MAJLIS UGAMA ISLAM DAN PIHAKBERKUASA TEMPATAN10. Lembaga Pemegang Amanah Taman-Taman Sabah : Pengurusan KewanganPengurusan kewangan Lembaga secara keseluruhannya adalah memuaskan. PihakLembaga telah berusaha untuk mempertingkatkan lagi tahap pengurusan denganmengambil tindakan susulan terhadap perkara yang dibangkitkan oleh pihak Audit. Namunbegitu, Jawatankuasa Pengurusan Kewangan Dan Akaun belum ditubuhkan danJawatankuasa Audit Dan Pemeriksaan juga belum pernah bersidang sejak penubuhannya.Jawatankuasa ini perlu dipergiatkan supaya pengurusan kewangan Lembaga dipantaudengan lebih berkesan.11. Majlis Daerah Keningau Dan Majlis Daerah Labuk Sugut, Beluran : PengurusanKewanganPengurusan kewangan di Majlis Daerah Keningau dan Labuk Sugut (Majlis) mempunyaibanyak kelemahan yang perlu diperbaiki terutamanya berhubung kawalan pengurusanseperti penyediaan Manual Prosedur Kerja dan Fail Meja. Majlis perlu meningkatkankawalan hasil terutamanya dari aspek penyeliaan terhadap rekod kewangan dankemasukan wang tunai ke bank. Dari segi kawalan perbelanjaan, Majlis perlu memberiperhatian berhubung penurunan kuasa dan penyelenggaraan Daftar Bil. Selain itu,pengurusan deposit dan aset juga kurang memuaskan dari segi penyelenggaraan rekoddan pematuhan terhadap peraturan yang berkaitan.12. Korporasi Pembangunan Desa : Projek Ternakan AyamProjek Penternakan Ayam Daging secara kontrak ialah projek sosioekonomi Kerajaandan telah diperkenalkan oleh Korporasi Pembangunan Desa (Korporasi) pada tahun 1989.Antara tujuan utama projek ini ialah untuk memperbaiki kedudukan sosioekonomipenduduk luar bandar khususnya yang miskin. Sepanjang tempoh tahun 2001 hingga 2004projek ini telah mendatangkan hasil berjumlah RM30 juta dan pendapatan bersihpenternak ialah RM5.15 juta. Secara purata pendapatan penternak setahun ialahxi

RM10,635. Selain itu para peserta juga telah berjaya membuat simpanan wajib diKorporasi berjumlah RM0.32 juta sepanjang tempoh tersebut. Projek ini juga telahmenghasilkan pendapatan kepada Korporasi berjumlah RM29.99 juta dengan lebihanpendapatan RM5.24 juta. Namun demikian, syarikat pembekal anak ayam dan makananayam gagal membuat bekalan mengikut jadual. Selain itu, syarikat yang membeli hasilternakan juga gagal membuat bayaran kepada penternak pada tempoh yang ditetapkan.Keadaan ini telah menjejaskan kelicinan pelaksanaan projek. Korporasi perlu mengkajisemula skim program penternakan ayam untuk menentukan tatacara dan bentuk bantuankepada penternak, sebagai contoh menghadkan bantuan setakat 4 pusingan sahaja.Selepas itu penternak digalakkan untuk berdikari membeli dan menjual ayam manakalaKorporasi hanya membantu dari aspek kepakaran dan perkhidmatan lain yang diperlukan.13. Majlis Perbandaran Tawau : Pengurusan Pelesenan Di Premis PerniagaanSecara keseluruhannya, pengurusan pemberian lesen di Majlis Perbandaran Tawau(Majlis) telah dilaksanakan dengan memuaskan kecuali beberapa perkara yang perlu diberiperhatian iaitu mengenai penyelenggaraan fail pelesen, maklumat sistem komputer yangkemas kini dan kelewatan memproses permohonan. Selain itu, Majlis perlu menggiatkanaktiviti penguatkuasaan oleh kerana pemeriksaan Audit di premis perniagaan mendapatipelesen gagal mematuhi syarat pelesenan. Keadaan ini menjejaskan keselamatan dipremis serta mengakibatkan kehilangan hasil Majlis.14. Majlis Perbandaran Sandakan : Penswastaan Pungutan SampahPerkhidmatan pungutan sampah di kawasan perkadaran Majlis Perbandaran Sandakantelah diswastakan pada awal bulan Januari 1999 untuk tempoh 10 tahun. Kajian awalpenswastaan tidak dilaksanakan dan cadangan penswastaan tidak dirujuk kepadaJawatankuasa Penswastaan Negeri. Selain itu, draf perjanjian kontrak tersebut tidakdikemukakan kepada pejabat Peguam Besar Negeri Sabah untuk semakan maka adabeberapa syarat perjanjian yang tidak melindungi kepentingan kerajaan antaranya BonPelaksanaan yang tidak mengikut perkiraan yang ditetapkan serta bayaran yang tidakrealistik. Bagaimanapun, pada keseluruhannya penswastaan pemungutan sampah initelah dilaksanakan dengan berkesan kerana mutu perkhidmatan yang diberikan adalahmemuaskan dan bertambah baik.xii

BAHAGIAN IPENYATA AKAUN AWAMKERAJAAN NEGERI

BAHAGIAN IPENYATA AKAUN AWAM KERAJAAN NEGERI SABAHBAGI TAHUN BERAKHIR 31 DISEMBER 20041. PENDAHULUAN1.1 Penyata Akaun Awam Kerajaan Negeri Sabah melaporkan semua urus niagakewangan bagi tahun 2004 yang berkaitan dengan sumber dan penggunaan wang awam.Penyata tersebut antara lainnya mengandungi Lembaran Imbangan, Penyata AkaunMemorandum dan Nota Kepada Akaun.1.2 Selaras dengan Seksyen 16(1) Akta Acara Kewangan 1957, Pihak BerkuasaKewangan Negeri dikehendaki menyedia Penyata Akaun Awam secepat mungkin selepaspenutupan akaun tahunan. Penyata tersebut hendaklah dikemukakan kepada Ketua AuditNegara dalam tempoh 7 bulan untuk diaudit seperti diperuntukkan di bawah Seksyen 9Akta Audit 1957. Jabatan Bendahari Negeri telah mengemukakan Penyata Akaun Awambagi tahun berakhir 31 Disember 2004 kepada Jabatan Audit Negara pada 25 April 2005.1.3 Penyata Akaun Awam telah disediakan mengikut format yang diseragamkan bagisetiap negeri selaras dengan cadangan yang dibuat oleh Jabatan Akauntan NegaraMalaysia. Namun demikian pengubahsuaian dibuat sekiranya ia berkaitan denganundang-undang negeri yang menghendaki sebaliknya. Contohnya Sistem PerakaunanBerkomputer Standard Kerajaan Negeri (SPEKS) yang belum digunakan dan cek bernilaiRM50,000 ke atas tidak dikeluarkan oleh Jabatan Mengakaun Sendiri. Selain itu, hasilKerajaan dikategorikan kepada 8 kelas dan tunggakan hasil mengambilkira faedahpinjaman kepada Agensi. Pengauditan terhadap Penyata Akaun Awam adalah untukmengesah dan memastikan ketepatannya serta memberi pendapat sama ada Penyata itumenggambarkan kedudukan yang benar dan saksama serta mengikut prinsip perakaunanyang diterima umum. Bagi menentukan sama ada sesuatu kesilapan adalah material,faktor yang diambil kira ialah jumlah nilai kesilapan dalam akaun, corak (nature) kesilapandan juga keadaan di bawah mana transaksi itu berlaku.2. PENGESAHAN PENYATA AKAUN AWAM2.1 Pengauditan Penyata Akaun Awam telah dilaksanakan mengikut Akta Audit 1957 danberpandukan kepada Piawaian Pengauditan Yang Diluluskan. Akta dan Piawaian tersebutmenghendaki pengauditan dirancang dan dilaksanakan bagi mendapat kepastian yangmunasabah sama ada Penyata Akaun Awam adalah bebas daripada kesilapan danketinggalan yang ketara. Pengauditan itu termasuk memeriksa rekod secara semak uji,menyemak bukti yang menyokong angka dan memastikan penzahiran yang mencukupimengenai penyediaan Penyata Akaun Awam.1

2.2 Pada pendapat Audit, Penyata Akaun Awam Kerajaan Negeri ini menunjukkangambaran benar dan saksama terhadap kedudukan kewangan Kerajaan NegeriSabah pada 31 Disember 2004. Sijil Ketua Audit Negara mengenai Penyata AkaunAwam ini dan ringkasan Penyata Akaun Awam yang telah diaudit adalah seperti diLampiran I dan II. Prestasi persembahan Penyata Akaun Awam Kerajaan Negerihendaklah terus dikekalkan supaya sijil berbentuk tanpa teguran terus dapat dikeluarkanpada tahun akan datang. Usaha ini penting bagi memastikan akauntabiliti awam terhadappengurusan kewangan Kerajaan Negeri terus dipertingkatkan.3. ANALISIS TERHADAP PENYATA AKAUN AWAM3.1 Analisis Penyata Akaun Awam dibuat bagi menilai kedudukan kewangan KerajaanNegeri Sabah pada akhir tahun 2004 berbanding dengan kedudukan pada akhir tahun2003. Penilaian ini adalah berdasarkan kepada 2 jenis penyata utama iaitu LembaranImbangan dan Penyata Akaun Memorandum. Kedua penyata ini memberikan gambaranberbeza di mana Lembaran Imbangan menunjukkan keadaan sebenar kewangan KerajaanNegeri pada akhir tahun berkenaan yang berasaskan tunai, sementara Penyata AkaunMemorandum mengandungi maklumat mengenai kedudukan kewangan Kerajaan Negeriyang lebih bercorak jangka panjang.3.2 KEDUDUKAN KEWANGAN KERAJAAN NEGERI3.2.1 Kedudukan kewangan sesebuah Negeri dapat dinilai daripada maklumatkewangan yang terkandung di Lembaran Imbangan dan Penyata Akaun Memorandum.Lembaran Imbangan digunakan untuk mengakaunkan Kumpulan Wang Disatukan yangditubuhkan melalui Perkara 97(1) dan (2) Perlembagaan Persekutuan. Kumpulan WangDisatukan ini terdiri daripada 3 akaun iaitu Akaun Hasil Disatukan, Akaun AmanahDisatukan dan Akaun Pinjaman Disatukan. Kedudukan kewangan Kerajaan NegeriSabah pada akhir bulan Disember 2004 adalah seperti di Jadual 1.2

Jadual 1Kedudukan Kumpulan Wang Disatukan MengikutLembaran ImbanganBil.ButiranTahun2003(RM Juta)Tahun2004(RM Juta)Peningkatan/(Penurunan)(RM Juta)1. Akaun Hasil Disatukan 476.66 704.82 228.162. Akaun Amanah Disatukan (75.91) (27.82) 48.09Terdiri daripada:i) Kumpulan Wang Pembangunan (700.22) (729.54) (29.32)ii) Kumpulan Wang Khas 50.05 50.05 -iii) Kumpulan Wang Amanah Kerajaan 78.81 108.95 30.14iv) Akaun Amanah Pelbagai 32.90 38.04 5.14v) Deposit 269.42 271.75 2.33vi) Akaun Kena Bayar 193.13 232.93 39.803. Akaun Pinjaman Disatukan - - -Jumlah 400.75 677.00 276.25Sumber: Penyata Akaun Awam Negeri Sabah3.2.2 Mengikut Lembaran Imbangan, jumlah Kumpulan Wang Disatukan pada akhirtahun 2004 adalah RM677 juta. Jumlah tersebut terdiri daripada aset berbentuk wangtunai sejumlah RM86.22 juta dan pelaburan sejumlah RM590.78 juta. Kumpulan WangDisatukan Kerajaan Negeri telah mengalami pertambahan sejumlah RM276.25 juta iaitudaripada RM400.75 juta pada tahun 2003 menjadi RM677 juta pada tahun 2004. Puncautama pertambahan ini adalah disebabkan oleh peningkatan Akaun Hasil Disatukan danAkaun Amanah Disatukan masing-masing sejumlah RM228.16 juta dan RM48.09 juta.Kedudukan kewangan Kerajaan Negeri adalah kukuh di mana aset yang berjumlahRM677 juta dapat menampung tanggungan berjumlah RM570.53 juta yang terdiridaripada Akaun Kena Bayar sejumlah RM232.93 juta, deposit sejumlah RM271.75 jutadan tunggakan ansuran bayaran balik pinjaman berjumlah RM65.85 juta.3.2.3 Mengikut Penyata Akaun Memorandum, kedudukan kewangan Kerajaan NegeriSabah adalah seperti di Jadual 2.3

Jadual 2Kedudukan Aset Dan TanggunganMengikut Penyata Akaun MemorandumBilButiranTahun2003(RM Juta)Tahun2004(RM Juta)Peningkatan/(Penurunan)(RM Juta)1. AsetPenyata Hasil Belum Terima 446.99 461.40 14.41Pinjaman Boleh Dituntut 1,658.40 1,596.34 (62.06)Pelaburan 2,483.02 2,498.02 15.00Jumlah Aset 4,588.41 4,555.76 (32.65)2. TanggunganHutang Kerajaan Negeri 762.59 787.99 25.40Jumlah Tanggungan 762.59 787.99 25.40Sumber: Penyata Akaun Awam Negeri Sabah3.2.4 Jumlah aset yang dinyatakan mengikut Penyata Akaun Memorandum telahmenurun sejumlah RM32.65 juta iaitu daripada RM4.59 bilion pada tahun 2003 menjadiRM4.56 bilion pada tahun 2004. Pengurangan ini berpunca daripada pinjaman bolehdituntut yang berkurang sejumlah RM62.06 juta. Selain itu, pelaburan dan tunggakanhasil meningkat masing-masing RM15 juta dan RM14.41 juta. Manakala jumlahtanggungan meningkat sejumlah RM25.40 juta iaitu daripada RM762.59 juta pada tahun2003 menjadi RM787.99 juta pada tahun 2004.Pada pendapat Audit, kedudukan kewangan Kerajaan Negeri Sabah adalah kukuh.Jumlah aset adalah mencukupi untuk menampung jumlah tanggungan. KerajaanNegeri perlu terus mengawal perbelanjaan supaya kedudukan surplus berterusan.LEMBARAN IMBANGAN3.3 AKAUN HASIL DISATUKAN3.3.1 Kerajaan Negeri telah mengakhiri tahun kewangan 2004 dengan surplusberjumlah RM228.16 juta. Lebihan ini berpunca daripada kutipan hasil Kerajaan Negeriberjumlah RM1.79 bilion berbanding perbelanjaan sebenar berjumlah RM1.56 bilion.3.3.2 HasilPada keseluruhannya hasil yang dikutip oleh Kerajaan Negeri Sabah pada tahun 2004berjumlah RM1.79 bilion iaitu menurun sejumlah RM93.83 juta berbanding tahun 2003berjumlah RM1.88 bilion. Hasil ini diklasifikasikan kepada 8 kategori seperti di Jadual 3.4

Jadual 3Pungutan Hasil Tahun 2003 Dan 2004Kelas Perihal Tahun 2003(RM Juta)Tahun 2004(RM Juta)Lebihan/(Kurangan)(RM Juta)I Cukai dan Lesen 1,087.96 1,204.02 116.06II Hasil Daripada Perkhidmatan Kerajaan 2.80 3.04 0.24Yang TertentuIII Hasil Daripada Perkhidmatan Yang 81.75 92.96 11.21Berupa PerniagaanIV Hasil Daripada Harta Kerajaan 118.37 81.92 (36.45)V Pelabuhan dan Dermaga 2.52 2.18 (0.34)VI Pelbagai Hasil 289.67 175.61 (114.06)VII Bayaran Peruntukan Persekutuan, 249.34 124.44 (124.90)Bayaran Balik dan Hasil PeruntukanVIII Peruntukan Persekutuan, Sumbangan 47.21 101.62 54.41dan Bayaran BalikJumlah 1,879.62 1,785.79 (93.83)Sumber : Penyata Akaun Awam Negeri SabahAnalisis Audit mendapati sebanyak 51 butiran hasil mengalami peningkatan berjumlahRM355.86 juta dan sebanyak 45 butiran mengalami penurunan berjumlah RM449.69juta. Berikut adalah peningkatan dan penurunan yang ketara bagi butiran hasil tersebut.a) Peningkatan Hasil Yang Ketarai) Penjualan PelaburanHasil daripada penjualan pelaburan telah meningkat sejumlah RM84 jutabersamaan 133.3%. Hasil yang dikutip pada tahun 2004 berjumlah RM147 jutaberbanding RM63 juta pada tahun 2003. Jumlah RM147 juta ini merupakanpembayaran baki daripada RM210 juta bagi penjualan pelaburan menerusipenswastaan operasi 7 pelabuhan dari Lembaga Pelabuhan-pelabuhan Sabahkepada 1 syarikat swasta.ii) Royalti PetroleumKutipan royalti petroleum telah meningkat sejumlah RM47.53 juta bersamaan22.9% menjadi RM254.89 juta pada tahun 2004 berbanding RM207.36 juta padatahun 2003. Hasil ini meningkat disebabkan prestasi pengeluaran yangbertambah baik.iii) Cukai Jualan Atas Minyak Kelapa SawitCukai jualan kelapa sawit telah meningkat sejumlah RM44.39 juta bersamaan13.6%. Hasil yang dikutip pada tahun 2004 berjumlah RM371.01 juta berbandingRM326.62 juta pada tahun 2003. Peningkatan ini disebabkan prestasipengeluaran yang bertambah baik. Selain itu, harga purata minyak kelapa sawit5

pada tahun 2004 adalah lebih tinggi iaitu RM1,618 satu metrik tan berbandingdengan RM1,538 satu metrik tan pada tahun 2003.b) Penurunan Hasil Yang Ketarai) Perolehan Daripada Pemindahan Pinjaman kepada Kumpulan Wang BadanbadanBerkanun Dan Lain-lainPerolehan daripada pemindahan pinjaman kepada Kumpulan Wang BadanbadanBerkanun dan Lain-lain telah menurun sejumlah RM194.39 juta atau99.5%. Jumlah yang dikutip pada tahun 2004 adalah RM882,868 berbandingRM195.27 juta pada tahun 2003. Penurunan ini disebabkan tidak banyak agensimembuat bayaran balik kepada Kumpulan Wang ini. Pada tahun 2004, bayaranbalik pinjaman hanya berjumlah RM64.58 juta berbanding RM295.80 juta padatahun 2003.ii) Faedah Daripada Pinjaman kepada Badan BerkanunFaedah dari Pinjaman kepada Badan Berkanun telah menurun sejumlahRM43.35 juta atau 83.9% menjadi RM 8.34 juta pada tahun 2004 berbandingRM51.69 juta pada tahun 2003. Penurunan hasil disebabkan bayaran balikpinjaman daripada Badan Berkanun berkurangan. Hanya RM14.32 juta dibayarbalik oleh 2 Badan Berkanun berbanding RM57.19 juta oleh 5 Badan Berkanunpada tahun 2003.iii) Premium TanahKutipan premium tanah telah menurun sejumlah RM37.46 juta atau 33.6%. Hasilyang dikutip pada tahun 2004 berjumlah RM73.94 juta berbanding RM111.40 jutapada tahun 2003. Penurunan hasil disebabkan tidak banyak pembayaranpremium pada tahun 2004 berbanding sejumlah RM40.70 juta daripada 1 syarikatswasta pada tahun 2003.3.3.3 Perbelanjaan MengurusPerbelanjaan mengurus pada tahun 2004 berjumlah RM1.56 bilion berbanding RM1.73bilion pada tahun 2003 iaitu menurun sejumlah RM167.64 juta atau 9.7%. Padakeseluruhannya, punca utama penurunan perbelanjaan mengurus tahun 2004 adalahdisebabkan perbelanjaan khas dan perbelanjaan gaji masing-masing menurun sejumlahRM248.42 juta dan RM6.76 juta. Manakala perbelanjaan lain berulang setiap tahunmeningkat sejumlah RM87.54 juta. Kedudukan perbelanjaan mengurus mengikutkategori pada tahun 2004 berbanding tahun 2003 adalah seperti di Jadual 4.6

Jadual 4Perbelanjaan Mengurus Pada Tahun 2003 Dan 2004Peningkatan/Bil. Kategori Perbelanjaan Tahun 2003(RM Juta)Tahun 2004(RM Juta)(Penurunan)(RM Juta)1. Gaji 455.44 448.68 (6.76)2. Perbelanjaan Lain388.80 476.34 87.54Berulang Setiap Tahun3. Perbelanjaan Khas 881.03 632.61 (248.42)Jumlah 1,725.27 1,557.63 (167.64)Sumber : Penyata Akaun Awam Negeri SabahAnalisis Audit selanjutnya mendedahkan antara butiran perbelanjaan yang menunjukkanpeningkatan dan penurunan ketara adalah seperti berikut:a) Peningkatan Perbelanjaan Yang Ketarai) Pembelian Peralatan Bekalan AirPerbelanjaan mengurus berjumlah RM80.97 juta yang dilakukan oleh Jabatan Airuntuk pembelian peralatan bagi meningkatkan kualiti pengagihan air. Inimerupakan peningkatan sejumlah RM35.24 juta berbanding RM45.73 juta padatahun 2003.ii) Caruman Kepada Pihak Berkuasa TempatanCaruman kepada Pihak Berkuasa Tempatan meningkat sejumlah RM17.26 jutamenjadi RM22.76 juta berbanding RM5.50 juta pada tahun 2003. Peningkatancaruman ini adalah untuk menyelesaikan jumlah tunggakan bantuan danpemberian kepada Pihak Berkuasa Tempatan.b) Penurunan Perbelanjaan Yang Ketarai) Pelaburan Ekuiti Di Perbadanan Awam/Badan BerkanunPada tahun 2004, pelaburan ekuiti di Perbadanan Awam/Badan Berkanunmenurun sejumlah RM170.93 juta. Ini disebabkan Kerajaan Negeri hanyamembuat pelaburan ekuiti di satu Perbadanan Awam sejumlah RM15 jutaberbanding dengan RM185.93 juta di empat Perbadanan Awam pada tahun2003.ii) Caruman kepada Kumpulan Wang Bekalan AirCaruman kepada Kumpulan Wang Bekalan Air menurun sejumlah RM52 jutamenjadi RM3 juta berbanding dengan RM55 juta pada tahun 2003.iii) Penukaran Pinjaman Kepada GeranPada tahun 2004, penukaran pinjaman kepada geran menurun sejumlahRM88.98 juta. Ini disebabkan Kerajaan Negeri hanya meluluskan penukaranpinjaman kepada geran berjumlah RM62 juta kepada satu Perbadanan Awam7

dan satu Badan Berkanun berbanding dengan RM150.98 juta kepada satuPerbadanan Awam dan satu Badan Berkanun pada tahun 2003.3.4 AKAUN AMANAH DISATUKAN3.4.1 Akaun Amanah Disatukan terdiri daripada Kumpulan Wang Pembangunan,Kumpulan Wang Khas, Kumpulan Wang Amanah Kerajaan, Akaun Amanah Pelbagai,Deposit dan Akaun Kena Bayar. Pada akhir tahun 2004, Akaun Amanah Disatukanberbaki defisit berjumlah RM27.82 juta berbanding baki defisit RM75.91 juta pada tahun2003. Kedudukan adalah seperti berikut:3.4.2 Kumpulan Wang PembangunanKerajaan Negeri mendapat dana pinjaman daripada Kerajaan Persekutuan. Danatersebut akan disalurkan kepada Kumpulan Wang Pembangunan untuk membiayaiprojek pembangunan Negeri serta dipinjam semula kepada Agensi Negeri. Selain itu,Kerajaan Negeri juga mendapat pemberian daripada Kerajaan Persekutuan. Pada tahun2004, Kumpulan Wang Pembangunan telah mencatat defisit sejumlah RM29.32 jutaberbanding lebihan sejumlah RM32.57 juta pada tahun 2003. Dengan kekurangan inibaki defisit terkumpul meningkat menjadi RM729.54 juta berbanding RM700.22 juta padatahun 2003. Perbelanjaan pembangunan pada tahun 2004 meningkat sejumlahRM85.22 juta menjadi RM485.77 juta berbanding RM400.55 juta pada tahun 2003.Perbelanjaan di bawah satu Jabatan dan 5 Kementerian meningkat sejumlah RM92.85juta menjadi RM378.95 juta berbanding RM286.10 juta pada tahun 2003. Manakalaperbelanjaan di bawah 5 Kementerian menurun sejumlah RM7.63 juta menjadiRM106.83 juta berbanding RM114.46 juta pada tahun 2003. Berikut adalah prestasibeberapa butiran perbelanjaan yang berubah dengan ketara:a) Peningkatan Perbelanjaan Yang KetaraPada tahun 2004, beberapa butiran perbelanjaan pembangunan meningkat denganketara. Antaranya adalah perbelanjaan bagi 4 projek bekalan air di bawahKementerian Pembangunan Infrastruktur berjumlah RM159.19 juta berbandingRM102.11 juta pada tahun 2003. Selain itu, perbelanjaan bagi peruntukan khas dibawah Kementerian Pembangunan Luar Bandar meningkat sejumlah RM12.43 jutamenjadi RM23.72 juta berbanding dengan RM11.29 juta pada tahun 2003.b) Penurunan Perbelanjaan Yang KetaraPerbelanjaan yang menurun adalah tidak begitu ketara. Antaranya adalahperbelanjaan program penyewaan rumah dan penempatan semula yang menurunsejumlah RM3.31 juta menjadi RM5.19 juta berbanding RM8.50 juta pada tahun2003. Selain itu, projek di bawah rancangan tebatan banjir serta programpengawasan dan pengawalan perosak yang dilaksanakan oleh KementerianPertanian dan Industri Makanan masing-masing menurun sejumlah RM1.99 juta danRM1.24 juta.8

3.4.3 Kumpulan Wang KhasKumpulan Wang Khas ditubuhkan di bawah Seksyen 9 Akta Acara Kewangan 1957.Kumpulan Wang ini terdiri daripada akaun yang tidak aktif dan dilaburkan sebagaisimpanan tetap. Pada tahun 2004, akaun ini berbaki RM50.05 juta. Sejumlah RM50 jutaterdiri daripada peruntukan bagi Tabung Amanah Warisan Negeri Sabah yangdiwujudkan pada tahun 1996. Setakat kini, Tabung ini belum beroperasi.3.4.4 Kumpulan Wang Amanah KerajaanKumpulan Wang Amanah Kerajaan ditubuhkan di bawah Seksyen 10 Akta AcaraKewangan 1957 bagi maksud tertentu. Sebahagian daripada Kumpulan Wang ini adalahbercorak kumpulan wang pusingan. Sumber kewangan Kumpulan Wang ini adalahdaripada peruntukan Kerajaan. Kumpulan Wang Amanah Kerajaan terdiri daripada 5Akaun utama iaitu Akaun Antara Pentadbiran, Akaun Amanah Penyelesaian, AkaunPerniagaan, Akaun Pinjaman dan Kumpulan Wang Luar Jangka. Pada akhir tahun 2004,baki keseluruhan Kumpulan Wang Amanah Kerajaan berjumlah RM108.95 jutaberbanding RM78.81 juta pada tahun 2003. Peningkatan sejumlah RM30.14 juta atau38.2% adalah disebabkan pendahuluan diri sejumlah RM26.34 juta telah dijelaskanuntuk Akaun Pinjaman dan lebihan hasil daripada perbelanjaan sejumlah RM9.03 jutabagi Kumpulan Wang Sewa Loji (Penyenggaraan) di Akaun Perniagaan.3.4.5 Akaun Amanah PelbagaiAkaun Amanah Pelbagai terdiri daripada 46 butiran. Baki keseluruhan akaun ini telahmeningkat sejumlah RM5.14 juta atau 15.6% menjadi RM38.04 juta pada tahun 2004berbanding RM32.90 juta pada tahun 2003. Peningkatan tersebut adalah disebabkanpeningkatan masing-masing sejumlah RM3.68 juta dan RM1.43 juta bagi ProjekPerhutanan Masyarakat dan Pusat Pemulihan Orang Utan Sepilok.3.4.6 DepositPada akhir tahun 2004, baki deposit yang terdiri daripada 58 akaun berjumlah RM271.75juta. Jumlah ini meningkat sejumlah RM2.33 juta berbanding RM269.42 juta pada tahun2003. Peningkatan ini adalah disebabkan pertambahan bagi cagaran pengguna air,deposit bagi pemberian lesen kepada pemaju perumahan dan Tabung Pemulihan Hutanmasing-masing berjumlah RM2.23 juta, RM1.32 juta dan RM1.18 juta. Manakalacagaran lesen kayu balak dan hasil lelong kayu balak sementara menunggu keputusanmenurun sejumlah RM2.80 juta.3.4.7 Akaun Kena BayarAkaun ini diwujudkan bagi menyelesaikan tanggungan Kerajaan Negeri terhadappelbagai bekalan dan perkhidmatan pada akhir tahun yang perlu dijelaskan pada awaltahun berikutnya. Pada akhir tahun 2004, baki akaun ini berjumlah RM232.93 jutaberbanding RM193.13 juta pada tahun 2003. Ini menunjukkan peningkatan sejumlahRM39.80 juta atau 20.6%. Daripada amaun ini, pembayaran yang dikenakan oleh9

pelbagai Kementerian/Jabatan Bukan Mengakaun Sendiri dan Jabatan Perhutanan telahmeningkat sejumlah RM45.45 juta. Manakala 3 Jabatan Mengakaun Sendirimenunjukkan penurunan sejumlah RM5.65 juta.3.5 AKAUN PINJAMAN DISATUKANAkaun Pinjaman Disatukan adalah satu akaun yang digunakan untuk mengakaunpenerimaan pinjaman dan pindahan terimaan pinjaman ke Akaun Kumpulan WangPembangunan. Pada akhir tahun 2004, Akaun ini tidak mempunyai baki seperti padatahun 2003 dan tahun sebelumnya. Pinjaman yang diperolehi akan diambil kira padaakaun ini sebelum dipindahkan kesemuanya kepada Kumpulan Wang Pembangunan.Pada tahun 2004, sejumlah RM52.35 juta telah diterima daripada Kerajaan Persekutuanuntuk membiayai projek Bekalan Air.PENYATA MEMORANDUM3.6 PINJAMAN BOLEH DITUNTUT3.6.1 Pinjaman boleh dituntut merupakan pinjaman Kerajaan Negeri kepadaPerbadanan Awam, Badan Berkanun, Pihak Berkuasa Tempatan dan Agensi lain yangboleh dituntut balik. Pada tahun 2004, baki pinjaman Kerajaan Negeri kepada 34 Agensiadalah berjumlah RM1.59 bilion berbanding RM1.65 bilion pada tahun 2003. Penurunansejumlah RM59.93 juta ini adalah disebabkan pinjaman sejumlah RM60.36 juta ditukarmenjadi geran dan bayaran balik pinjaman sejumlah RM4.22 juta. Selain itu, satupinjaman baru berjumlah RM4.65 juta telah dikeluarkan pada tahun 2004.3.6.2 Pada tahun 2004, enam Agensi peminjam membuat bayaran balik pinjamanberjumlah RM64.58 juta. Sejumlah RM50 juta atau 77.4% daripada bayaran baliktersebut merupakan ansuran bayaran tahun 2004 dan baki RM14.58 juta bagi tahun2002 dan sebelumnya. Dengan itu, tunggakan bayaran balik pinjaman meningkatsejumlah RM41.94 juta menjadi RM1.11 bilion berbanding RM1.07 bilion pada akhirtahun 2003. Kedudukan tunggakan ansuran bayaran balik oleh Agensi berkenaanadalah seperti di Jadual 5.10

Agensi PeminjamJadual 5Tunggakan Bayaran Balik PinjamanPada Tahun 2004Baki pada Bayaran Bayaran1.1.2004 Balik DiterimaBil.Semasa(RM Juta) (RM Juta) (RM Juta)Baki Pada31.12.2004(RM Juta)Perbadanan Awam 6 268.31 50.02 50.00 268.33Badan Berkanun 8 751.35 56.07 14.32 793.10Pihak Berkuasa Tempatan 12 44.10 0.05 0.02 44.13Agensi Lain 7 6.36 0.38 0.24 6.50Jumlah 33 1,070.12 106.52 64.58 1,112.06Sumber: Penyata Akaun Awam Negeri Sabah3.7 PELABURAN3.7.1 Pada 31 Disember 2004 simpanan tetap Kerajaan Negeri adalah berjumlahRM590.78 juta. Jumlah ini meningkat sejumlah RM263.51 juta berbanding RM327.27juta pada tahun 2003. Kerajaan Negeri juga melabur sejumlah RM2.50 bilion di 24Perbadanan Awam dan 3 Badan Berkanun. Jumlah ini meningkat sejumlah RM15 jutaberbanding RM2.48 bilion pada akhir tahun 2003. Peningkatan ini adalah disebabkanpenukaran dividen menjadi ekuiti Kerajaan Negeri di sebuah bank tempatan.3.7.2 Pelaburan di 24 Perbadanan Awam dan 3 Badan Berkanun masing-masingberjumlah RM1.75 bilion dan RM747.48 juta. Sehingga akhir tahun 2004, KerajaanNegeri telah menerima dividen berjumlah RM36.46 juta daripada 7 Perbadanan Awamdan 3 Badan Berkanun. Sejumlah RM21.46 juta merupakan dividen yang diterimasecara tunai. Manakala baki sejumlah RM15 juta adalah daripada sebuah banktempatan yang ditukarkan kepada ekuiti Kerajaan Negeri.3.8 TUNGGAKAN HASIL3.8.1 Pada akhir tahun 2004, tunggakan hasil Negeri berjumlah RM461.40 juta iaitumeningkat sejumlah RM14.41 juta berbanding dengan tunggakan pada tahun 2003 yangberjumlah RM446.99 juta. Analisis Audit terhadap tunggakan hasil mendapati perkaraberikut:a) Jumlah tunggakan hasil yang dilaporkan adalah termasuk tunggakan faedahpinjaman berjumlah RM226.59 juta berbanding RM217.49 juta pada tahun 2003 iaitupeningkatan sejumlah RM9.10 juta. Peningkatan ini disebabkan tidak banyakpembayaran balik oleh Agensi peminjam.b) Tunggakan hasil air berjumlah RM166.50 juta pada tahun 2004 iaitu berkurangansejumlah RM6.42 juta berbanding RM172.92 juta pada tahun 2003. Penurunan ini11

disebabkan usaha berterusan Jabatan Air dan peningkatan penguatkuasaan undangundangseperti pemotongan bekalan pengguna air yang gagal menjelaskan bil.c) Tunggakan hasil cukai tanah meningkat sejumlah RM486,703 pada tahun 2004menjadi RM31.83 juta berbanding RM31.34 juta pada tahun 2003. Pertambahan inidisebabkan kesukaran Jabatan untuk mengesan pemilik tanah kerana alamat pemiliktidak lengkap dan ada pemilik sudah berpindah tanpa memaklumkan alamat terkinikepada Jabatan.d) Jumlah tunggakan sewa perkhidmatan pembetungan telah bertambah sejumlahRM1.59 juta pada tahun 2004 menjadi RM7.13 juta berbanding RM5.54 juta padatahun 2003. Ini disebabkan kegagalan Pihak Berkuasa Tempatan (PBT) membuatpembayaran walaupun surat peringatan telah dikemukakan kepada PBT berkenaan.3.8.2 Butiran tunggakan hasil tahun semasa berbanding tahun lepas adalah seperti diJadual 6.Jadual 6Tunggakan Hasil Pada Tahun 2003 Dan 2004Peningkatan/Bil Jenis Hasil Tahun 2003(RM Juta)Tahun 2004(RM Juta)(Penurunan)(RM Juta)1. Faedah Pinjaman 217.49 226.59 9.102. Air 172.92 166.50 (6.42)3. Cukai Tanah 31.34 31.83 0.494. Sewa Perkhidmatan Pembetungan 5.54 7.13 1.595. Lain-lain Hasil 19.70 29.35 9.65Jumlah 446.99 461.40 14.41Sumber : Penyata Tunggakan Hasil3.9 HUTANG KERAJAAN NEGERIKerajaan Negeri dari semasa ke semasa menerima pinjaman daripada KerajaanPersekutuan bagi membiayai projek pembangunannya. Semua hutang Kerajaan Negeriyang diterima pada tahun 2004 untuk projek tertentu telah dipindah ke Akaun KumpulanWang Pembangunan sebelum dibayar. Pada akhir tahun 2004, baki hutang KerajaanNegeri adalah berjumlah RM787.98 juta berbanding RM762.59 juta pada akhir tahun 2003iaitu meningkat sejumlah RM25.39 juta. Peningkatan hutang ini adalah disebabkanKerajaan menerima 5 pinjaman baru berjumlah RM52.35 juta bagi tujuan membiayai projekBekalan Air. Bagaimanapun, semua pinjaman tersebut belum disalurkan kepada JabatanAir. Selain itu, faedah dipermodalkan bagi 1 pinjaman dikurangkan sejumlah RM22.86 jutaberikutan penurunan kadar faedah pinjaman daripada 5% menjadi 2.5%. Pada tahun 2004Kerajaan Negeri juga telah membuat bayaran balik pinjaman yang berjumlah RM4.10 jutakepada Kerajaan Persekutuan. Walau bagaimanapun, tunggakan bayaran balik pinjamanmeningkat sejumlah RM16.70 juta menjadi RM65.85 juta berbanding RM49.15 juta padatahun 2003. Daripada jumlah tersebut, sejumlah RM16.32 juta merupakan ansuran bagi12

tahun 2004 dan selebihnya adalah ansuran dan tunggakan pinjaman bagi tahun 1999hingga 2003 yang masih belum dibayar. Baki hutang mengikut jenis pinjaman adalahseperti di Jadual 7.Jadual 7Hutang Kerajaan NegeriTahunPeningkatan/Jenis Hutang 2003 2004 (Pengurangan)(RM juta) (RM juta) (RM Juta )1. Perumahan Awam Kos Rendah 71.84 71.84 -2. Pembangunan Ekonomi Negeri 126.17 126.17 -3. Bekalan Air 244.47 292.72 48.254. Pelbagai 320.11 297.25 (22.86)Jumlah 762.59 787.98 25.39Sumber: Rekod Jabatan Bendahari Negeri4. KEMAJUAN PELAKSANAAN PROJEK PEMBANGUNAN RMK84.1 Rancangan Malaysia Kelapan (RMK8) Negeri Sabah untuk tempoh 5 tahun (2001-2005) merupakan perancangan fasa pertama Rangka Rancangan Jangka Panjang Ketigabagi peringkat kebangsaan. Rancangan ini digubal bagi menjelaskan strategi, programdan projek yang akan diperkenal dan dilaksanakan untuk mencapai objektif pembangunanNegeri Sabah. Ia juga signifikan jika dilihat dari perspektif ke arah menggerakkan NegeriSabah mencapai status negeri maju pada tahun 2015 berbanding Rancangan MalaysiaKetujuh (RMK7) yang lebih menjurus kepada menyegerakan pemulihan ekonomi daripadakegawatan.4.2 Bagi menjayakan RMK8, sejumlah RM2.71 bilion telah diperuntukkan bagi tempoh 5tahun. Pada tahun 2004, sejumlah RM 609.26 juta telah diperuntukkan bagi 1 Jabatan dan10 Kementerian. Daripada jumlah tersebut, sejumlah RM485.77 juta atau 79.7% telahdibelanjakan. Perbelanjaan bagi tempoh 2001 hingga 2004 adalah berjumlah RM1.81bilion atau 66.8% daripada peruntukan RMK8 seperti di Jadual 8.13

Jadual 8Prestasi Perbelanjaan Pembangunan Di Bawah RMK8Peruntukan PerbelanjaanBil. Nama Kementerian/JabatanDiluluskan RMK8 Sehingga Pencapaian31.12.2004(RM Juta) (RM Juta) (%)1. Jabatan Ketua Menteri 339.53 236.43 69.62. Kementerian Pembangunan Luar 128.05 89.22 69.7Bandar3. Kementerian Kewangan 63.67 44.45 69.84. Kementerian Pertanian Dan484.41 365.76 75.5Industri Makanan5. Kementerian Pembangunan1,243.34 756.07 60.8Infrastruktur6. Kementerian Kerajaan Tempatan 119.02 73.63 61.9Dan Perumahan7. Kementerian Pembangunan40.83 30.52 74.7Masyarakat Dan Hal EhwalPengguna8. Kementerian Pelancongan,39.89 25.51 63.9Kebudayaan Dan Alam Sekitar9. Kementerian Pembangunan135.37 102.43 75.7Perindustrian10. Kementerian Belia Dan Sukan 110.30 82.15 74.511. Kementerian Pembangunan8.54 7.78 91.1Sumber Dan KemajuanTeknologi MaklumatJumlah 2,712.95 1,813.95 66.8Sumber: Penyata Akaun Awam Negeri Sabah4.3 Mengikut rekod Unit Perancang Ekonomi Negeri (UPEN), peruntukan yang disediakandi bawah RMK8 ini adalah untuk membiayai 13,023 projek. Sebahagian daripada projektersebut merupakan projek sambungan daripada RMK7. Daripada jumlah tersebut pihakAudit mendapati 6,977 projek atau 53.8% telah siap dilaksanakan sepenuhnya. Antaraprojek besar yang telah siap dilaksanakan ialah Kompleks Pemulihan Orang KurangUpaya dan Pusat Khidmat Kanak-kanak Kurang Upaya (RM7.72 juta), Skim PenempatanSemula, Tuaran (RM5.22 juta) dan Pembinaan Bangunan Ibu Pejabat dan PusatMaklumat, Perpustakaan Negeri Sabah (RM5 juta). Antara projek yang sedangdilaksanakan ialah Pembinaan Dewan Masyarakat Kota Belud (RM23.50 juta),Pembangunan Taman Zoologi dan Botanikal Lok Kawi (RM4.50 juta) dan Projek JalanPaus-Tinakom (RM3 juta). Selain itu, sebanyak 4,407 projek masih belum dimulakan lagikerana ketiadaan peruntukan, lewat menerima waran peruntukan, masalah tanah, tapakprojek dan pemindahan setinggan. Antara projek yang belum bermula ialah PembinaanJambatan di Kemabong Lama (RM3.93 juta), Pembinaan Jalan Tengah Kota Kinabalu14

Industrial Park (RM3.50 juta) dan Pembinaan Dewan Serbaguna, Lahad Datu (RM2.95juta). Status pelaksanaan projek RMK8 adalah seperti di Jadual 9.Jadual 9Status Pelaksanaan Projek RMK8 Setakat 31 Disember 2004Status PelaksanaanBil. Nama Kementerian/Jabatan Bil. ProjekSedang BelumSiapDilaksana Mula1. Jabatan Ketua Menteri 102 21 25 562.Kementerian PembangunanLuar Bandar 12,069 6,529 1,396 4,1443. Kementerian Kewangan 11 5 2 44.5.6.7.8.9.Kementerian Pertanian DanIndustri MakananKementerian PembangunanInfrastrukturKementerian KerajaanTempatan Dan PerumahanKementerian PembangunanMasyarakat Dan Hal EhwalPenggunaKementerian Pelancongan,Kebudayaan Dan Alam SekitarKementerian PembangunanPerindustrian235 120 106 9400 225 72 10359 24 14 2125 21 2 269 16 13 4020 10 5 510. Kementerian Belia Dan Sukan 26 2 4 2011.Kementerian PembangunanSumber Dan KemajuanTeknologi Maklumat7 4 0 3Jumlah 13,023 6,977 1,639 4,407Sumber : Unit Perancang Ekonomi Negeri, Jabatan Ketua Menteri15

5. RUMUSAN DAN SYOR AUDITPada keseluruhannya, mutu penyediaan Penyata Akaun Awam pada tahun 2004adalah memuaskan. Semua butiran di Penyata ini telah dapat disahkan dengan dokumensokongan. Kedudukan kewangan Kerajaan Negeri pada akhir tahun 2004 adalahbertambah baik berbanding tahun 2003. Kedudukan kewangan adalah kukuh kerana asetKerajaan Negeri yang berjumlah RM677 juta dapat mengimbangi tanggungan semasayang berjumlah RM570.53 juta. Memandangkan kedudukan kewangan telah bertambahbaik, Kerajaan Negeri perlu menjelaskan tunggakan bayaran balik yang berjumlahRM65.85 juta kepada Kerajaan Persekutuan mengikut keupayaan. Tindakan berterusanperlulah diambil untuk menambah dana dan meningkatkan prestasi kewangan KerajaanNegeri terutamanya mendapatkan balik tunggakan pinjaman, memungut tunggakan hasilserta memperkemaskan pengurusan kewangan Kementerian dan Jabatan di sampingmelakukan perbelanjaan secara berhemah.16

BAHAGIAN IIPENGURUSAN KEWANGANKEMENTERIAN/JABATAN NEGERI

BAHAGIAN IIPENGURUSAN KEWANGAN KEMENTERIAN/JABATAN NEGERI6. PENDAHULUAN6.1 Seksyen 15(A) Akta Acara Kewangan 1957 dan Arahan Perbendaharaan telahmenetapkan tugas dan tanggungjawab Pegawai Pengawal di sesebuahKementerian/Jabatan/Pejabat bagi menjamin wujudnya akauntabiliti pengurusankewangan Kerajaan. Antara lain, seseorang Pegawai Pengawal adalah bertanggungjawabuntuk menentukan bahawa wujudnya kawalan dalaman yang berkesan terhadap terimaanhasil dan peruntukan kewangan serta sumber lain yang secukupnya diperolehi, diguna dandiperakaunkan mengikut peraturan kewangan.6.2 Mengikut Seksyen 6 Akta Audit 1957, Jabatan Audit Negara dikehendakimenjalankan pengauditan pematuhan bagi menentukan sama ada kutipan hasil,perbelanjaan, pinjaman, akaun amanah dan pengurusan harta modal Jabatan Kerajaandiurus mengikut peraturan yang ditetapkan. Selain itu pengauditan ini juga bertujuan untukmemastikan semua rekod dan dokumen kewangan diselenggara dengan lengkap dankemas kini.6.3 Pada tahun 2004, Jabatan Audit Negara telah menggunakan 3 pendekatanpengauditan iaitu pengauditan pengurusan kewangan, Program Anak Angkat dan ProgramPenampilan Audit bagi mengesan dan membantu mempertingkatkan tahap akauntabilitipengurusan kewangan Jabatan Negeri. Pengauditan pengurusan kewangan telahdijalankan di 12 Kementerian/Jabatan/Pejabat yang dipilih manakala lapan pejabat telahdiambil menjadi Anak Angkat Jabatan Audit Negara dan 89 Jabatan/Pejabat telah dipilihuntuk pemeriksaan di bawah Program Penampilan Audit. Meskipun pengurusankewangan di Kementerian/Jabatan Negeri bertambah baik, hasil pemeriksaan Auditmendapati masih ada Kementerian/Jabatan yang gagal mematuhi peraturan berhubungdengan pengurusan kewangan dengan sepenuhnya. Antara ketidakpatuhan peraturankewangan termasuk kelemahan kawalan hasil dan perbelanjaan, pengurusan akaunamanah, aset dan penyelenggaraan rekod kewangan. Pegawai Pengawal yang terlibattelah dimaklumkan mengenai kelemahan pengurusan kewangannya melalui suratpemerhatian Audit dan semasa Exit Conference. Aspek positif yang ditemui juga turutdimaklumkan. Hanya isu penting dilaporkan di Bahagian ini.6.4 Pada tahun 2004, beberapa usaha telah diambil oleh Kerajaan Negeri untukmeningkatkan kecekapan dan keberkesanan pengurusan kewangan Kementerian/JabatanNegeri. Antara langkah yang diambil adalah seperti berikut:17

a) Meningkatkan pembangunan sumber manusia yang berdaya saing dan inovatif.b) Memantap dan mempertingkat kecekapan dan keberkesanan sistem penyampaianagar lebih telus dan mesra. Untuk itu, lawatan kerja ke pejabat di pedalaman yangdiketuai oleh Setiausaha Kerajaan Negeri telah dilaksanakan untuk memberipenekanan kepada sistem penyampaian dan suasana kerja.c) Jawatankuasa Keutuhan Pengurusan Pentadbiran Kerajaan Negeri yangdipengerusikan oleh Ketua Menteri telah bermesyuarat satu kali pada tahun 2004bagi membincangkan sistem pengurusan pentadbiran Kerajaan Negeri.d) Ketua Menteri telah mengarahkan supaya semua Agensi menyediakan ManualPengurusan mengenai hal ehwal pentadbiran dan kewangan. Arahan ini disusulidengan pengeluaran surat Pekeliling Kementerian Kewangan.e) Kementerian Kewangan Negeri mengambil beberapa langkah dan tindakan untukmempertingkatkan hasil Negeri. Antaranya ialah untuk membincangkan kenaikankadar cukai jualan kelapa sawit daripada 5% kepada 7.5%.6.5 Sebagai sumbangan Audit untuk mengukuhkan akauntabiliti pengurusan wangawam di peringkat Negeri, Ketua Audit Negara telah memberi amanat dan peneranganmengenai peranan Jawatankuasa Akaun Awam Negeri Sabah kepada ahli Jawatankuasatersebut pada bulan Julai 2004. Jabatan Audit Negeri Sabah telah memberi taklimatkepada Jawatankuasa Keutuhan Negeri Sabah pada bulan Ogos 2004 mengenai teguranJabatan Audit Negara ke atas akaun Kementerian, Jabatan dan Agensi Kerajaan Negeri.Pada bulan Jun 2004 Jabatan Audit Negara telah memberi Sijil penghargaan kepada 5Kementerian/Jabatan/Agensi di bawah Program Anak Angkat yang telah berjayamemperbaiki sistem kawalan dalaman dan pengurusan kewangan. Manual pengurusankewangan yang disediakan oleh Jabatan Audit Negara pada tahun 2002 telah diterimapakai oleh Majlis Ugama Islam Sabah.6.6 Pada tahun 2004, lima puluh mesyuarat entrance dan exit telah diadakan antaraJabatan Audit Negara Cawangan Negeri Sabah dengan Ketua Jabatan/Agensi untukmemaklum dan membincangkan mengenai pengauditan yang dilaksanakan. Bagimempertingkatkan akauntabiliti pengurusan kewangan awam, Jabatan Audit Negara selaindaripada mengesahkan Penyata Akaun Awam juga menjalankan pengauditan pengurusankewangan dan mengaudit program dan aktiviti Kementerian/Jabatan/Agensi KerajaanNegeri.6.7 Pegawai Audit turut menghadiri mesyuarat yang dianjurkan oleh KementerianKewangan Negeri dan Jabatan Bendahari Negeri pada tahun 2004 untuk memberipandangan serta nasihat bagi mempertingkatkan tahap akauntabiliti pengurusankewangan Negeri. Antaranya ialah mesyuarat mengenai Akaun Kumpulan Wang Amanahdan mesyuarat mengenai cadangan menaikkan harga dan hasil ternakan JabatanPerkhidmatan Haiwan Dan Perusahaan Ternak.18

KEMENTERIAN KEWANGAN NEGERI7. LATAR BELAKANGKementerian Kewangan Negeri (Kementerian) terdiri daripada Jabatan BendahariNegeri, Jabatan Perkhidmatan Komputer dan Perbadanan Pinjaman Sabah. KementerianKewangan Negeri Sabah bertanggungjawab mengawal selia pengurusan kewanganKementerian/Jabatan Negeri bagi memastikan undang-undang dan peraturan kewangandipatuhi dan dilaksanakan dengan cekap dan berkesan. Tanggungjawab ini merangkumipengurusan bajet sebelum dan selepas pembentangan di Dewan Undangan Negeri sepertimengawal selia kutipan hasil, pengagihan peruntukan kepada Kementerian/JabatanNegeri, mengawal bayaran, mengurus pinjaman dan pelaburan. Selain itu, Kementerianbertanggungjawab menentukan rekod kewangan Kementerian/Jabatan Negeridiselenggara dengan betul dan sempurna.Jabatan Bendahari Negeri adalah merupakan Jabatan utama Kerajaan Negeri yangbertanggungjawab kepada Pegawai Kewangan Negeri bagi kerja pengakaunan KerajaanNegeri. Tanggungjawab ini meliputi pengendalian dan penyelenggaraan akaun awamKerajaan Negeri, menerima dan mengakaun hasil, memproses dan membayarperbelanjaan, mengawal dan mengurus dana akaun awam dan mengurus sistemperakaunan Kerajaan Negeri serta menyediakan penyata akaun awam tahunan.Kementerian mempunyai 6 bahagian iaitu Pentadbiran Dan Pengurusan Akaun,Belanjawan, Audit Dalaman, Pengawasan Agensi Awam Dan Pelaburan Negeri,Kewangan Dan Ekonomi dan Perolehan Dan Harta Awam Kementerian yang diketuai olehSetiausaha Tetap dan mempunyai 239 anggota dengan 43 anggota daripadanya terdiridaripada Kumpulan Pengurusan dan Profesional. Pada tahun 2004, tiga puluh duajawatan tidak diisi iaitu 3 kumpulan pengurusan tertinggi, tujuh kumpulan pengurusan danprofesional dan 22 kumpulan sokongan. Kementerian ini telah menyediakan cartaorganisasi yang kemas kini dengan menunjukkan secara lengkap berkenaan struktur danperjawatan terkini Kementerian. Selain itu, pegawai yang terlibat dengan tugas kewangantelah diberi latihan sewajarnya.Peranan Bahagian Audit Dalaman, Kementerian Kewangan antaranya adalah menilaikeberkesanan sistem perakaunan, sistem kawalan dalaman, mengkaji pelaksanaan tugasdan tanggungjawab pengurusan serta prosedur organisasi. Selain itu, Bahagian ini jugamemberi khidmat nasihat dan membantu memperbaiki dan memantapkan amalan sertaprosedur pengurusan kewangan Kementerian/Jabatan/Pejabat. Lawatan juga dijalankandi peringkat daerah untuk memantau penguatkuasaan pungutan hasil serta pematuhanperaturan pengurusan kewangan. Bahagian Audit Dalaman turut menjalankan kajian khasterhadap Kementerian/Jabatan/Pejabat. Antaranya ialah kajian mengenai sistempengurusan hasil dan akaun di Pejabat Daerah Tuaran, pengauditan khas atas kaedahpelaksanaan dan pengurusan Bangunan Urus Setia di Pejabat Daerah, kajian khas19

mengenai kerja pengukuran pengambilan tanah di Jabatan Tanah dan Ukur serta kajiankhas terhadap penggunaan dan kawalan minyak diesel di Pejabat Air, Daerah Pitas.Surat Pekeliling Kementerian Kewangan Negeri Bilangan 1 Tahun 1998 menghendakisetiap Kementerian, Jabatan dan Badan Berkanun melantik Jawatankuasa PengurusanKewangan Dan Akaun untuk membincangkan hal berkaitan kewangan dan akaun bagisetiap Jabatan. Jawatankuasa di Kementerian Kewangan hendaklah bermesyuaratsekurang-kurangnya 2 bulan sekali. Jawatankuasa ini telah ditubuhkan pada bulan Mei2000 dan dipengerusikan oleh Setiausaha Tetap dengan 9 keahlian. Pada tahun 2004,Jawatankuasa Pengurusan Kewangan Dan Akaun telah bermesyuarat sebanyak 2 kalidengan dipengerusikan oleh Timbalan Setiausaha Tetap (II). Laporan Suku Tahunan jugatelah disediakan bagi mematuhi Surat Pekeliling tersebut. Selain itu, JawatankuasaPasukan Petugas Penambahbaikan Pungutan Hasil telah ditubuhkan untuk tujuanmempertingkatkan lagi tahap pengurusan kewangan.Pada tahun 2004, Sistem Perakaunan Berkomputer Standard Kerajaan Negeri (SPEKS)belum digunakan di Negeri Sabah. Sistem perakaunan hasil yang dikendalikan olehKementerian Kewangan adalah secara manual. Bagi sistem perakaunan perbelanjaan,Sistem Penyelenggaraan Buku Vot dan Penyediaan Baucar Berkomputer telah digunakan.Sistem ini dilaksanakan mulai tahun 1998 dan kini diguna pakai oleh semuaKementerian/Jabatan/Pejabat. Penyelenggaraan Daftar Harta Modal dan Inventori jugaadalah secara berkomputer melalui Sistem Pengurusan Harta Awam Negeri Sabah dansistem ini sedang dilaksanakan secara berperingkat.8. OBJEKTIF DAN SKOP PENGAUDITANObjektif pengauditan adalah untuk menentukan keberkesanan Kementerian KewanganNegeri mengawal dan memantau pengurusan kewangan yang dipertanggungjawabkankepada 64 Pegawai Pengawal di Negeri Sabah. Pengauditan dijalankan dengan mengujisistem kawalan dalaman bagi memastikan sama ada sistemnya adalah berkesan danrekod yang diselenggarakan adalah lengkap dan kemas kini.Skop pengauditan meliputi tahun kewangan 2004. Pemeriksaan dilaksanakan di 6bahagian di Kementerian dan 22 Pejabat Bendahari Daerah. Pengauditan dijalankandengan menyemak dokumen kewangan yang diselenggarakan seperti Baucar Bayaran,Penyata Penyesuaian Bank, Baucar Jurnal, Waran Peruntukan, Lejar, Buku Tunai danBuku Vot. Pemantauan terhadap penyerahan Akaun Tunai Bulanan Pemungut Hasilsepanjang tahun oleh Bendahari Negeri juga dilakukan. Perbincangan dengan pegawaiyang terlibat juga telah diadakan.20

9. PENEMUAN AUDIT9.1 KAWALAN BAJETPekeliling Kementerian Kewangan Bilangan 1 Tahun 2003 memberi garis panduan kepadasemua Setiausaha Tetap Kementerian dan Ketua Jabatan Negeri mengenai penyediaanbajet tahun 2004. Bajet Negeri tahun 2004 disediakan dengan menggunakan SistemBelanjawan Tradisional. Jabatan Audit mengalu-alukan cadangan KementerianKewangan untuk menggunakan Sistem Belanjawan Yang Diubahsuai selaras denganamalan yang digunakan oleh Kerajaan Persekutuan.Pada tahun 2004, terimaan hasil dianggarkan berjumlah RM1.82 bilion manakala anggaranperbelanjaan berjumlah RM1.89 bilion. Anggaran hasil terdiri daripada hasil negeriberjumlah RM1.19 bilion, pemberian Persekutuan, sumbangan dan bayaran balikberjumlah RM371.21 juta dan terimaan Kumpulan Wang Pembangunan berjumlahRM254.46 juta. Anggaran perbelanjaan pula terdiri daripada perbelanjaan perbekalanyang berjumlah RM1.39 bilion dan perbelanjaan pembangunan berjumlah RM502.71 juta.Pada keseluruhannya, bajet 2004 ini merupakan bajet defisit sejumlah RM69.66 juta.Defisit ini akan ditampung oleh lebihan wang dari Kumpulan Wang Disatukan.Bajet 2004 ini dibentangkan oleh Menteri Kewangan pada akhir bulan Oktober 2003 untukkelulusan Dewan Undangan Negeri. Selepas diluluskan, waran perbelanjaan dikeluarkandan ditandatangani oleh Menteri Kewangan. Pada tahun 2004, dua anggaran peruntukantambahan bagi perbelanjaan mengurus dan perbelanjaan pembangunan masing-masingberjumlah RM120.14 juta dan RM106.55 juta telah diluluskan oleh Dewan UndanganNegeri pada bulan Julai dan November 2004. Keadaan ini adalah teratur dan selarasdengan kehendak Seksyen 13 Akta Acara Kewangan 1957. Sejumlah 434 pindahperuntukan iaitu 404 bagi perbelanjaan mengurus dan 30 bagi perbelanjaan pembangunanmelibatkan RM35.98 juta dan RM13.87 juta telah diluluskan oleh Kementerian Kewanganpada tahun 2004.Pada pendapat Audit, kawalan bajet Kerajaan Negeri pada tahun 2004 bermuladaripada peringkat penyediaan sehingga kelulusan dan pengeluaran Waran Amadalah teratur dan mengikut prosedur yang ditetapkan.9.2 KAWALAN HASILKementerian Kewangan adalah bertanggungjawab mengawal dan menerima hasilKerajaan Negeri. Pada tahun 2004, hasil Kerajaan Negeri berjumlah RM1.79 bilionberbanding RM1.88 bilion pada tahun 2003. Hasil utama Kerajaan Negeri adalah terdiridaripada cukai jualan RM442.80 juta, hasil hutan RM384.38 juta, royalti petroleumRM254.89 juta, peruntukan dan sumbangan Persekutuan berjumlah RM226.06 juta.Pemeriksaan Audit terhadap kawalan hasil mendapati perkara berikut:21

9.2.1 Penyerahan Akaun Tunai BulananJabatan Bendahari Negeri bertanggungjawab mengawal dan memantau semuaPemungut Hasil di peringkat Negeri. Arahan Perbendaharaan 145 menetapkan setiapPemungut Hasil hendaklah mengemukakan Akaun Tunai Bulanan kepada BendahariNegeri dalam tempoh 10 hari selepas akhir setiap bulan. Pemeriksaan Audit mendapatisemua 22 Pemungut Hasil di peringkat Kota Kinabalu telah mengemukakan Akaun TunaiBulanan kepada Jabatan Bendahari Negeri mengikut tempoh yang ditetapkan. Diperingkat daerah, Pejabat Bendahari Daerah berfungsi untuk menerima semua kutipanhasil dan menghantar akaun bulanan ke Jabatan Bendahari Negeri. Semua PemungutHasil dikehendaki mengemukakan Akaun Tunai Bulanan sehari selepas akhir bulan keBendahari Daerah. Bendahari Daerah akan menghantar akaun berkenaan kepadaJabatan Bendahari Negeri dalam tempoh 5 hari bekerja selepas akhir setiap bulan.Pemeriksaan Audit mendapati tahap penyerahan Akaun Tunai Bulanan oleh PemungutHasil adalah memuaskan. Pada tahun 2004, Akaun daripada 253 Pemungut Hasil dibawah kawalan 22 Pejabat Bendahari Daerah telah diserahkan mengikut tempoh yangditetapkan.9.2.2 Penyerahan Penyata PemungutPemungut Hasil dikehendaki menyediakan Penyata Pemungut untuk memasukkansemua kutipan hasil ke akaun bank. Pihak Bendahari Negeri akan mengambil PenyataPemungut yang telah diakui terima oleh bank pada keesokan harinya. Resit akandikeluarkan oleh Bendahari Negeri selepas Penyata Pemungut disemak. Di peringkatdaerah pula, Pemungut Hasil akan menghantar Penyata Pemungut ke pejabat BendahariDaerah. Bendahari Daerah akan mengeluarkan resit pada hari yang sama. SemakanAudit terhadap pemprosesan Penyata Pemungut bagi 1 bulan mendapati secara amnyasistem kawalan dalaman adalah memuaskan.9.2.3 Penyesuaian Laporan Hasil BulananMengikut Arahan Perbendaharaan 143(b), semua Pegawai Pengawal perlumenyesuaikan Laporan Hasil Bulanan yang diterima daripada Bendahari Negeri denganrekod perakaunan mereka dan menyediakan Penyata Penyesuaian untuk dikemukakankepada Bendahari Negeri. Semakan Audit mendapati pihak Bendahari Negeri telahmenyediakan daftar untuk merekodkan serahan Penyata Penyesuaian Hasil Bulananoleh semua Pegawai Pengawal. Semakan Audit terhadap Penyata Penyesuaian bagi 1bulan mendapati Pegawai Pengawal telah membuat pengesahan serta penyesuaianhasil dengan sewajarnya. Berdasarkan daftar, semua Pegawai Pengawal telahmengemukakan Penyata Penyesuaian Hasil Bulanan pada tahun 2004.9.2.4 Penyata Penyesuaian BankMengikut Arahan Perbendaharaan 146, Perbendaharaan Negeri hendaklahmenyediakan penyata penyesuaian bank bulanan yang ditandatangani oleh BendahariNegeri dan mengemukakan salinan kepada Audit selewat-lewatnya 2 minggu selepasakhir setiap bulan. Pemeriksaan Audit terhadap rekod tersebut mendapati penyerahan22

Penyata Penyesuaian Bank pada tahun 2004 adalah memuaskan di mana semuapenyata penyesuaian bank bagi 29 akaun bank telah diterima mengikut tempoh yangditetapkan.9.2.5 Cek Tidak LakuCek tidak laku merupakan cek terimaan yang tidak dapat ditunaikan olehPerbendaharaan Negeri kerana kesilapan tertentu seperti tidak mempunyai baki tunaiyang mencukupi, tidak ditandatangani dan kesilapan lain pada cek. Semakan Auditmendapati Perbendaharaan Negeri ada menyelenggara Daftar Cek Tidak Laku.Berdasarkan daftar, pada tahun 2004, Perbendaharaan Negeri telah menerima sejumlah47 cek bernilai RM132,421 yang dikembalikan oleh bank. Jabatan yang menerima cektidak laku terbesar ialah Jabatan Air dengan 45 cek bernilai RM131,693. Tindakanmelaraskan semula hasil yang berkaitan telah dilakukan oleh Jabatan berkenaan.9.2.6 Tunggakan HasilMengikut Pekeliling Perbendaharaan Bilangan 7 Tahun 1986, semua Pegawai Pengawaldikehendaki mengemukakan Penyata Tunggakan Hasil pada akhir bulan Disemberkepada Bendahari Negeri pada akhir bulan Februari tahun berikutnya. Semakan Auditterhadap rekod Bendahari Negeri mendapati 14 daripada 20 Pegawai Pengawal telahmengemukakan Penyata Tunggakan Hasil pada tahun 2004. Berdasarkan kepadaPenyata Tunggakan Hasil yang dikemukakan, adalah didapati 12 Pegawai Pengawalmempunyai tunggakan hasil pada 31 Disember 2004 berjumlah RM461.40 juta.Kementerian Kewangan bertanggungjawab memantau tunggakan hutang bayaran balikpinjaman manakala tunggakan yang lain dipantau oleh Pegawai Pengawal Jabatanmasing-masing.Pada pendapat Audit, beberapa aspek kawalan hasil telah dipatuhi untukmemastikan hasil Negeri diurus, dipungut dan direkod dengan teratur. Padakeseluruhannya, pengurusan hasil adalah memuaskan. Kawalan hasil akanbertambah baik sekiranya Pegawai Pengawal yang terlibat mengambil tindakan yangtegas dan mewujudkan satu Jawatankuasa khas untuk memantau kutipantunggakan hasil yang masih tinggi.9.3 KAWALAN PERBELANJAANPada tahun 2004, sejumlah RM1.56 bilion telah dibelanjakan untuk perbelanjaanmengurus. Bagi perbelanjaan pembangunan pula sejumlah RM485.77 juta telahdibelanjakan. Semakan Audit mendapati perkara berikut:9.3.1 Kawalan Perbelanjaan MengurusPada tahun 2004, perbelanjaan mengurus Kerajaan Negeri Sabah berjumlah RM1.56bilion berbanding RM1.73 bilion pada tahun 2003 iaitu menurun sejumlah RM167.64 jutaatau 9.7%. Perbelanjaan ini merupakan 86.9% daripada peruntukan yang diluluskan23

erjumlah RM1.79 bilion. Semua 64 Pegawai Pengawal adalah bertanggungjawabmengawal peruntukan dan perbelanjaan masing-masing. Kedudukan perbelanjaanmengurus pada tahun 2004 berbanding peruntukan yang diluluskan adalah seperti diJadual 10.Bil.Jadual 10Perbelanjaan Mengurus Pada Tahun 2004Peruntukan PerbelanjaanKategori Perbelanjaan(RM Juta) (RM Juta)Pencapaian(%)1. Gaji 482.09 448.68 93.12.Perbelanjaan LainBerulang Setiap Tahun557.57 476.34 85.43. Perbelanjaan Khas 752.99 632.61 84.0Jumlah 1,792.65 1,557.63 86.9Sumber : Penyata Akaun Awam Negeri Sabaha) Kawalan Peruntukani) Peruntukan Tidak Dibelanjakan LangsungPada tahun 2004, peruntukan berjumlah RM69.25 juta untuk 36 kod perbelanjaanbagi 21 Kementerian/ Jabatan/Pejabat tidak dibelanjakan langsung. Dari jumlahtersebut RM68 juta adalah bagi maksud pelaburan ekuiti. Antara punca utamaperbelanjaan tidak dilakukan adalah kerana Kerajaan menangguhkan pelaburantersebut. Selain itu aktiviti yang diperuntukkan tidak begitu penting.ii) Perbelanjaan Kurang 50% Daripada Peruntukan Yang DibenarkanPeruntukan di bawah 23 kod perbelanjaan bagi 10 Kementerian/Jabatan/Pejabatkurang dibelanjakan. Peruntukan adalah berjumlah RM98.06 juta manakalaperbelanjaan hanya berjumlah RM35.21 juta atau 35.9%. Pada amnya, KerajaanNegeri mengamalkan perbelanjaan berhemat bagi perbelanjaan mengurus padatahun 2004. Antara sebab lain adalah kerana aktiviti yang dirancang tidakmendapat keutamaan.b) Justifikasi Peruntukan TambahanPada awal bulan Julai dan November 2004, dua peruntukan tambahan berjumlahRM120.14 juta telah diluluskan untuk membiayai perbelanjaan bekalan. Peruntukantambahan tersebut adalah untuk menampung perbelanjaan bagi 25Kementerian/Jabatan/Pejabat. Pada akhir tahun 2004, hanya sejumlah RM25 jutaatau 20.8% daripada peruntukan tambahan kepada 1 kod perbelanjaan di bawah 1Kementerian tidak digunakan.24

9.3.2 Kawalan Perbelanjaan PembangunanKumpulan Wang Pembangunan ditubuhkan di bawah Akta Kumpulan WangPembangunan (Akta 70 Tahun 1966). Punca kewangan Kumpulan Wang ini terdiridaripada caruman Akaun Hasil, terimaan imbuh balik daripada Kerajaan Persekutuandan juga daripada Akaun Pinjaman. Kumpulan Wang ini hanya boleh digunakan bagimaksud yang ditentukan oleh Akta tersebut. Semakan Audit mendapati perbelanjaanpembangunan yang dibuat adalah menepati kehendak Akta Kumpulan WangPembangunan. Pada tahun 2004, sejumlah RM609.26 juta diluluskan untukmelaksanakan projek pembangunan. Perbelanjaan pembangunan terdiri daripadaperbelanjaan untuk membiayai program dan projek pembangunan di seluruh NegeriSabah. Prestasi perbelanjaan pembangunan pada tahun 2004 adalah lebihmenggalakkan di mana sejumlah RM485.77 juta atau 79.7% dibelanjakan berbandingpencapaian perbelanjaan berjumlah RM400.55 juta atau 66.4% pada tahun 2003.Analisis terhadap peruntukan perbelanjaan pembangunan mendapati perkara berikut:a) Peruntukan Tidak Dibelanjakan LangsungPeruntukan berjumlah RM4.95 juta untuk 7 projek di bawah 3 Kementerian dan 1Jabatan tidak dibelanjakan langsung pada tahun 2004. Punca utama peruntukantidak dibelanjakan langsung adalah disebabkan kelewatan penyerahan tapak projekkepada kontraktor, kelewatan kontraktor dalam pelaksanaan kerja dan tapak projekbelum atau lewat diluluskan.b) Peruntukan Kurang DibelanjakanPeruntukan bagi 17 projek/program di bawah 8 Kementerian dan 1 Jabatan kurangdibelanjakan. Peruntukan adalah berjumlah RM27.93 juta manakala perbelanjaanadalah berjumlah RM9.20 juta atau 32.9%. Punca utama peruntukan kurangdibelanjakan adalah disebabkan juru perunding lewat dilantik dan tawaran kerjalambat diberi kepada kontraktor.9.3.3 Kawalan Pembayarana) Prosedur Pemprosesan BayaranProses pembayaran di Jabatan Bendahari Negeri dijalankan oleh 2 seksyen iaituSeksyen Pembayaran Dan Penerimaan dan Seksyen Penyemakan. SeksyenPembayaran Dan Penerimaan bertanggungjawab untuk menerima baucar danmembuat bayaran manakala Seksyen Penyemakan akan menyemak baucar samaada untuk dilulus atau ditegur berpandukan Garis Panduan Penyemakan Baucar.Baucar yang telah dilulus akan dikemukakan ke Seksyen Pembayaran DanPenerimaan untuk pembayaran. Semakan Audit mendapati prosedur pemprosesanbayaran telah dipatuhi.b) Penyesuaian Laporan Perbelanjaan BulananPegawai Pengawal selaku Ketua Pengakaun dikehendaki mengawal perbelanjaanKementerian/Jabatan dengan teratur. Mereka dikehendaki merekodkan perbelanjaan25

ke Buku Vot dan menyesuaikannya dengan Laporan Perbelanjaan Bulanan yangdikeluarkan oleh Bendahari Negeri. Mengikut Arahan Perbendaharaan 143(b),Penyata Penyesuaian Perbelanjaan Bulanan hendaklah disedia dan dikemukakankepada Bendahari Negeri. Semakan Audit terhadap Daftar Penyerahan PenyataPenyesuaian yang diselenggara oleh Bendahari Negeri mendapati iadiselenggarakan dengan kemas kini dan teratur. Berdasarkan daftar tersebut,seramai 60 daripada 64 Pegawai Pengawal telah mengemukakan PenyataPenyesuaian Perbelanjaan Bulanan kepada Bendahari Negeri dengan kemas kini,manakala 4 Pegawai Pengawal lagi tidak menyerahkan penyata tersebut bagi bulantertentu iaitu bagi bulan April hingga Disember 2004. Bendahari Negeri telahmengeluarkan surat peringatan kepada Pegawai Pengawal terbabit.c) Kawalan Stok CekMengikut Arahan Perbendaharaan 115, stok cek Kerajaan hendaklah diperiksadengan serta merta apabila diterima dari bank untuk menentukan bahawa tidak adacek yang hilang. Manakala Arahan Perbendaharaan 116 menghendaki cek yangtidak digunakan disimpan di dalam peti besi dan kuncinya dipegang oleh pegawaiyang bertanggungjawab. Pemeriksaan Audit mendapati daftar untuk mengawalpenerimaan dan pengeluaran cek di pejabat Bendahari Negeri telah diselenggaradengan kemas kini dan teratur. Stok cek yang belum dikeluarkan untuk digunakantelah disimpan di dalam peti besi yang kuncinya dipegang oleh Ketua SeksyenPembayaran Dan Penerimaan.d) Kawalan Cek TerbatalMengikut Arahan Perbendaharaan 118(a), cek yang tidak ditunaikan selepas tempoh3 bulan dari tarikh ia dikeluarkan hendaklah disifatkan sebagai terbatal dandiselaraskan dengan mendebit Akaun Tunai dan mengkredit Akaun PenyelesaianCek Terbatal. Pada tahun 2004, baki Akaun ini berjumlah RM9.02 juta berbandingRM9.22 juta pada tahun 2003. Semakan terhadap daftar di pejabat BendahariNegeri mendapati ia diselenggara dengan kemas kini dan teratur. Selain itu,pemeriksaan Audit terhadap Penyata Penyesuaian Bank bagi bulan Mac 2005mendapati masih ada cek yang dikeluarkan pada bulan Disember 2004 dansebelumnya belum diselaraskan ke Akaun Penyelesaian Cek Terbatal.Bagaimanapun, bilangan cek serta jumlah yang terlibat adalah tidak material jikadibandingkan dengan jumlah keseluruhan cek yang dikeluarkan.Selaras dengan Arahan Perbendaharaan 118(c), cek yang terbatal dan tidak dituntutselepas 6 tahun dari tarikh dikeluarkan hendaklah dikredit kepada hasil Negeri.Pemeriksaan Audit mendapati masih ada cek terbatal yang terlibat belumdiselaraskan. Walau bagaimanapun, jumlah yang terlibat adalah tidak materialberbanding dengan baki di Akaun Penyelesaian Cek Terbatal.26

e) Pembayaran Dengan Kelulusan Khas (Arahan Perbendaharaan 58)Peraturan kewangan membenarkan Perbendaharaan Negeri membayar baucar yangdikemukakan selepas bulan Januari tahun kewangan semasa bagi tanggungan yangkena dibayar pada atau sebelum bulan Disember tahun sebelumnya. ArahanPerbendaharaan 58(a) menetapkan pembayaran bagi baucar tersebut boleh dibuatsekiranya Jabatan mempunyai baki peruntukan pada tahun perbelanjaan tersebutkena dibayar dan mendapat kelulusan khas dari Bendahari Negeri. Pada tahun2004, sejumlah 1,355 baucar bernilai RM8.19 juta bagi bil dan invois tahun 2003telah dibayar oleh 46 Kementerian/Jabatan/Pejabat di bawah peraturan ini. Amaunini telah meningkat sejumlah RM3.80 juta berbanding RM4.39 juta yang dibayar oleh54 Kementerian/Jabatan/Pejabat pada tahun 2003 bagi maksud yang sama.Pemeriksaan Audit terhadap 182 sampel baucar bagi 3 Jabatan yang melibatkansejumlah RM5.37 juta mendapati baki peruntukan tahun terdahulu adalah mencukupi.f) Akaun Kena BayarPekeliling Jabatan Bendahari Negeri Bilangan 5 Tahun 2004 telah dikeluarkankepada semua Ketua Kementerian/Jabatan mengenai peraturan penutupan akauntahun 2004. Ketua Kementerian/Jabatan telah diingatkan supaya mematuhikehendak Arahan Perbendaharaan 103 agar semua bil dibayar dengan segera iaitutidak lewat 30 hari dari tarikh bil diterima. Perbelanjaan yang dikenakan kepadaAkaun Kena Bayar pada 31 Disember 2004 berjumlah RM232.93 juta. Inimenunjukkan peningkatan sejumlah RM39.80 juta berbanding tahun 2003 berjumlahRM193.13 juta. Semakan Audit secara persampelan terhadap 2,000 baucar bayarandi Akaun Kena Bayar telah dijalankan. Analisis Audit mendapati peningkatansejumlah RM39.80 juta adalah disebabkan kelewatan memproses baucar keranakegagalan pihak penuntut mengemukakan surat tuntutan kepada Jabatan dan baucaryang disediakan tidak dapat diluluskan kerana dokumen sokongan tidak lengkap.Jabatan yang terlibat adalah seperti di Jadual 11.Jadual 11Kedudukan Akaun Kena Bayar Tahun 2003 Dan 2004Tahun 2003 Tahun 2004 Kenaikan/ PeratusJabatan(Penurunan)(RM Juta) (RM Juta) (RM Juta) (%)Pelbagai 153.93 197.95 44.02 28.6Kerja Raya 25.86 23.45 (2.41) (9.3)Pertanian 8.97 6.47 (2.50) (27.9)Tanah Dan Ukur 2.39 1.65 (0.74) (30.9)Perhutanan 1.98 3.41 1.43 72.2Jumlah 193.13 232.93 39.80 20.6Sumber: Rekod Jabatan Bendahari Negeri27

Secara amnya kawalan perbelanjaan adalah memuaskan. Prosedur dan arahanberkaitan proses perbelanjaan telah dipatuhi. Di samping itu, rekod berhubungdengan kawalan pembayaran telah diselenggara dengan kemas kini dan teraturmengikut peraturan yang ditetapkan.9.4 PENGURUSAN PINJAMANMengikut Perkara 111 Perlembagaan Persekutuan, Kerajaan Negeri tidak boleh meminjamkecuali daripada Kerajaan Persekutuan, manakala Seksyen 4 Enakmen Pinjaman 23(Sumber Kewangan) Kerajaan Negeri Sabah 1976, menyatakan sebarang pinjaman olehKerajaan Negeri yang telah diluluskan oleh Kerajaan Persekutuan hendaklah diagihkanmengikut tujuan ia dipohon. Pada tahun 2004, Kerajaan Negeri telah mendapat pinjamandaripada Kerajaan Persekutuan untuk membiayai projek pembangunan negeri sepertiProjek Bekalan Air, Projek Perumahan Kos Rendah, Projek Pembangunan EkonomiNegeri dan sebagainya. Kerajaan Negeri juga memberi pinjaman kepada Agensi Negeribagi membiayai pelbagai projek dan aktiviti. Secara keseluruhannya, pinjaman yangdikeluarkan telah digunakan mengikut maksud asal pinjaman. Semakan Audit terhadapdokumen pinjaman mendapati perkara berikut:9.4.1 Pinjaman Daripada Kerajaan PersekutuanMengikut Penyata Akaun Awam, hutang Kerajaan Negeri berjumlah RM787.99 juta.Semakan terhadap rekod pinjaman dan perjanjian serta penyesuaian dengan KerajaanPersekutuan pada akhir tahun 2004 mendapati pinjaman baru yang diterima olehKerajaan Negeri pada tahun 2004 berjumlah RM52.35 juta. Pinjaman tersebut telahmendapat kelulusan Dewan Undangan Negeri dan Kerajaan Persekutuan dan setakatini pinjaman itu belum digunakan lagi. Semakan Audit seterusnya mendapati rekodpinjaman dan perjanjian pinjaman telah diselenggara dengan teratur dan kemas kiniserta penyesuaian baki pinjaman antara Kerajaan Persekutuan dan Kerajaan Negeritelah dibuat.Tunggakan bayaran balik pinjaman pada tahun 2004 meningkat sejumlah RM16.70 jutamenjadi RM65.85 juta berbanding RM49.15 juta pada tahun 2003. Tunggakan tersebutbertambah kerana Kerajaan Negeri hanya membuat bayaran balik berjumlah RM4.10juta kepada Kerajaan Persekutuan pada tahun 2004.9.4.2 Pinjaman Kerajaan Negeri Kepada AgensiPada akhir tahun 2004, baki pinjaman Kerajaan Negeri kepada 34 Agensi Negeriberjumlah RM1.59 bilion. Semakan Audit terhadap rekod pinjaman dan perjanjianpinjaman mendapati ia telah diselenggara dengan baik, teratur dan kemas kini. Suratpengesahan baki pinjaman telah dikeluarkan oleh Jabatan Bendahari Negeri kepadasemua Agensi peminjam.28

Pada tahun 2004, tunggakan bayaran balik pinjaman meningkat sejumlah RM41.94 jutamenjadi RM1.11 bilion berbanding RM1.07 bilion pada akhir tahun 2003. Ini disebabkanhanya 6 Agensi peminjam membuat bayaran balik pinjaman berjumlah RM64.58 jutapada tahun 2004. Kedudukan tunggakan ansuran bayaran balik oleh Agensi berkenaanadalah seperti di Jadual 12.Jadual 12Perbandingan Tunggakan Bayaran Balik PinjamanPada Tahun 2003 Dan 2004Agensi Peminjam Bil.2003 2004(RM Juta) (RM Juta)Perbadanan Awam 6 268.31 268.33Badan Berkanun 8 751.35 793.10Pihak Berkuasa Tempatan 12 44.10 44.13Agensi Lain 7 6.36 6.50Jumlah 33 1,070.12 1,112.06Sumber: Penyata Akaun Awam Negeri SabahKementerian Kewangan telah mengambil tindakan mengikut saranan JawatankuasaAkaun Awam Negeri Sabah dengan meluluskan sejumlah RM92 juta untuk ditukarkanmenjadi ekuiti, geran atau dikontra daripada baki pinjaman 3 Agensi. Ini merupakansebahagian daripada usaha untuk mengurangkan baki pinjaman Agensi terlibat. Padatahun 2004, sejumlah RM62 juta daripada amaun itu telah ditukar menjadi geran.Penukaran ini dibuat berlandaskan kepada asas yang munasabah dan dilakukan denganteratur. Antara sebab Agensi gagal membuat bayaran balik adalah kerana keadaankewangan yang tidak mengizinkan di mana Agensi berkenaan mengalami kerugian.Pada tahun 2004, satu pinjaman berjumlah RM4.65 juta telah diluluskan kepada 1Agensi. Semakan Audit mendapati pengurusan/penggunaan pinjaman adalah teraturkerana pinjaman yang dikeluarkan kepada Agensi telah digunakan untuk tujuan yangtelah ditetapkan.Pada pendapat Audit, secara keseluruhannya, pengurusan pinjaman adalah baik.Bagaimanapun, Kerajaan Negeri dan Agensi Negeri harus berusaha untukmenentukan bahawa pinjaman yang akan dibuat adalah berdaya maju. Selain itu,Kerajaan Negeri juga perlu memberi perhatian terhadap bayaran balik tunggakandan tindakan diambil dengan sewajarnya.9.5 PENGURUSAN PELABURANSeksyen 8 Akta Acara Kewangan 1957 menyatakan Kerajaan Negeri boleh membuatpelaburan di bank, institusi kewangan dan syarikat sekiranya mempunyai lebihan wang.Pada tahun 2004, pelaburan Kerajaan Negeri berjumlah RM3.09 bilion. Pelaburan tersebut29

terdiri daripada simpanan tetap berjumlah RM590.78 juta dan pelaburan di 24 PerbadananAwam dan 3 Badan Berkanun berjumlah RM2.50 bilion.9.5.1 Jawatankuasa PelaburanSetakat kini Jawatankuasa Pelaburan belum ditubuhkan untuk mengurus pelaburansaham dan simpanan tetap. Bagaimanapun, pemantauan dan keputusan mengenaipelaburan saham telah dibuat oleh Kementerian Kewangan. Manakala pelaburan dalamsimpanan tetap telah diuruskan oleh Bendahari Negeri yang bertanggungjawabmelaporkan secara mingguan kepada Kementerian Kewangan.9.5.2 Simpanan TetapPemeriksaan Audit terhadap daftar dan sijil simpanan tetap mendapati semua rekodtelah diselenggara dengan teratur dan kemas kini. Semua pengesahan baki simpanantetap dari bank telah diperolehi. Selain itu, faedah berjumlah RM13.85 juta telah diterimadan diakaunkan dengan betul oleh Kerajaan Negeri. Semakan Audit mendapati tidakada kes simpanan tetap dikeluarkan sebelum tarikh matang pada tahun 2004.9.5.3 Pelaburan SahamPerakaunan dan penyimpanan sijil saham adalah dikendalikan oleh Jabatan BendahariNegeri. Bahagian Pemantauan Agensi Awam dan Pelaburan Negeri, KementerianKewangan menggunakan Sistem Maklumat Syarikat Kerajaan Negeri untukmenyediakan pengkalan data berpusat bagi data kewangan dan bukan kewangan untukdigunakan bagi tujuan analisis untuk merumus dasar, perancangan dan keputusanpelaburan. Dividen sejumlah RM36.46 juta yang diterima pada tahun 2004 telahdiakaunkan dengan betul. Jabatan Bendahari Negeri telah menghantar suratpengesahan ekuiti kepada 27 Perbadanan Awam/Badan Berkanun.Pada pendapat Audit, pengurusan pelaburan adalah memuaskan kerana telahmematuhi peruntukan undang-undang mengenai kuasa membuat pelaburan danrekod juga diselenggarakan dengan kemas kini. Bagaimanapun, keputusanmembuat pelaburan akan menjadi lebih telus sekiranya satu jawatankuasapelaburan ditubuhkan untuk mengurus pelaburan saham dan simpanan tetap.9.6 PENGURUSAN AKAUN AMANAH DAN KUMPULAN WANG AMANAHSeksyen 9(1) dan 10 Akta Acara Kewangan 1957 menetapkan penubuhan danpengurusan Akaun Amanah dan Kumpulan Wang Amanah. Pada tahun 2004, sejumlah29 Akaun Amanah telah ditubuhkan. Kementerian Kewangan Negeri dan JabatanBendahari Negeri mengendalikan 6 Akaun Amanah utama iaitu Kumpulan WangPembangunan, Kumpulan Wang Khas, Kumpulan Wang Amanah Kerajaan, AkaunAmanah Pelbagai, Deposit dan Akaun Kena Bayar. Semakan Audit mendapati pada akhirtahun 2004, baki keseluruhan Kumpulan Wang dan Akaun Amanah tersebut mempunyaibaki debit berjumlah RM27.82 juta berbanding RM75.91 juta pada tahun 2003. Pihak30

Bendahari Negeri telah menyediakan daftar untuk merekodkan penyerahan penyatapenyesuaian amanah ini. Selain itu, Jabatan Audit Negara juga mendapati PenyesuaianAmanah antara rekod Perbendaharaan dengan Jabatan ada disediakan setiap bulan.Semakan Audit selanjutnya terhadap pengurusan Kumpulan Wang Amanah, Deposit danWang Amanah yang lain mendapati perkara berikut:9.6.1 Kumpulan Wang Amanah Kerajaana) Kumpulan Wang Amanah Lebih DikeluarkanMengikut Arahan Perbendaharaan 155, Kumpulan Wang Amanah tidak bolehdikeluarkan melebihi dana yang ada. Semakan Audit mendapati 2 Kumpulan WangAmanah telah lebih dikeluarkan berjumlah RM130.69 juta dan dana bagi lebihanperbelanjaan ditampung daripada Kumpulan Wang Disatukan. Kumpulan WangAmanah ini adalah seperti di Jadual 13.Jadual 13Kumpulan Wang Amanah YangTerlebih Dikeluarkan Pada 31 Disember 2004Bil. Kumpulan Wang Peruntukan(RM Juta)JumlahDikeluarkan(RM Juta)Jumlah LebihDikeluarkan(RM Juta)1. Kumpulan WangBekalan Air12.00 90.08 (78.08)(Pengendalian DanPenyenggaraan)2. Akaun Pendahuluan Diri 12.00 64.61 (52.61)Jumlah 24.00 154.69 (130.69)Sumber: Penyata Akaun Awam Negeri Sabahb) Kumpulan Wang Amanah Tidak AktifPada tahun 2004, ada 2 Kumpulan Wang Amanah tidak aktif antara 5 tahun hinggamelebihi 16 tahun iaitu Kumpulan Wang Amanah Kuari dan Premix (Pembaharuan)dengan baki RM0.02 juta dan Kumpulan Wang Kemajuan Tanah Belia dengan bakiRM0.56 juta.c) Akaun Pendahuluan DiriAkaun Pendahuluan Diri diwujudkan bagi maksud memberi pendahuluan wangkepada pegawai Kerajaan Negeri untuk keperluan menjalankan tugas rasmi,pendahuluan gaji sementara menunggu surat pelantikan atau bagi menyelesaikankehilangan wang atau sebab lain sementara menanti penyiasatan dan penyelesaianmuktamad. Peruntukan bagi Akaun Pendahuluan Diri adalah berjumlah RM12 juta.Pada tahun 2004, sejumlah RM64.61 juta telah dikeluarkan menjadikan AkaunPendahuluan Diri lebih dikeluarkan berjumlah RM52.61 juta. Pengurusan akaun inibertambah baik memandangkan ada pengurangan baki terlebih dikeluarkan sejumlahRM26.34 juta atau 33.4% berbanding RM78.95 juta pada tahun 2003. Semakan31

Audit mendapati rekod berkenaan akaun ini yang diselenggara oleh BendahariNegeri adalah memuaskan dan teratur. Semakan selanjutnya mendapati jumlahhutang yang tidak dijelaskan semenjak tahun 2003 dan sebelumnya berjumlahRM20.35 juta. Sejumlah RM7.82 juta atau 38.4% daripada akaun yang tidakdijelaskan itu merupakan pendahuluan gaji kepada kakitangan berjawatan sementaradan kontrak yang belum mendapat surat pelantikan khususnya di Jabatan Hal EhwalAgama Islam Negeri Sabah. Akaun Pendahuluan Diri juga termasuk bayaran yangdibuat di bawah Arahan Perbendaharaan 54. Bayaran ini memerlukan kelulusankhas Pegawai Kewangan Negeri bagi membayar perbelanjaan yang tidakmempunyai baki peruntukan. Perbelanjaan tersebut hendaklah dipertanggungkankepada Akaun Pendahuluan Diri (Pegawai Awam) sebagai suatu pendahuluankepada Pegawai atas nama jawatannya, sementara menunggu keputusan mengenaicara penyelesaiannya. Pada tahun 2004, pihak Kementerian Kewangan telahmeluluskan pembayaran dan penyelesaian masing-masing berjumlah RM28.63 jutadan RM58.87 juta.d) Kumpulan Wang Jalan-Jalan Raya Dan Jambatan-JambatanKumpulan Wang ini ditubuhkan pada awal bulan Januari 1994 untuk menyediakankewangan dan pengawalan perakaunan yang akan dijalankan ke atas operasi danpenyenggaraan jalan raya dan jambatan Kerajaan Negeri. Pada tahun 2004,pemberian sejumlah RM242.15 juta telah diterima daripada Kerajaan Negeri bagitujuan ini. Daripada amaun ini sejumlah RM247.77 juta dibelanjakan. KumpulanWang ini mengakhiri tahun 2004 dengan defisit RM5.62 juta menyebabkan bakiKumpulan Wang ini menurun menjadikan RM45.87 juta berbanding RM51.49 jutapada tahun 2003.9.6.2 Akaun DepositPada akhir tahun 2004, ada 58 akaun deposit berjumlah RM271.75 juta. MengikutArahan Perbendaharaan 159 dan Pekeliling Jabatan Bendahari Negeri Bilangan 5 Tahun2004, semua Pegawai Pengawal adalah dikehendaki menyerahkan kepada JabatanBendahari Negeri dan wakil Ketua Audit Negara senarai baki sebelum pertengahanbulan April 2005. Pemeriksaan Audit terhadap pengurusan pengendalian Akaun Depositmendapati senarai baki individu bagi akaun deposit telah diserahkan. Perbezaan bakiyang wujud antara baki individu dengan baki di Perbendaharaan Negeri telah disokongdengan Penyata Penyesuaian.Pada pendapat Audit, pengurusan Akaun Amanah dan Kumpulan Wang Amanahtelah diurus dengan memuaskan. Tindakan proaktif terhadap teguran Auditberkaitan pengurusan dan kawalan Kumpulan Wang Amanah dan Akaun Amanahsedang diambil oleh pihak Kementerian Kewangan.32

10. RUMUSAN DAN SYOR AUDITPada keseluruhannya pengurusan kewangan Kementerian adalah baik. Usahaberterusan telah dilakukan bagi meningkatkan lagi mutu pengurusan kewangan khususnyabayaran balik pinjaman. Selain itu, kawalan hasil dan perbelanjaan adalah bertambah baikwalaupun kelemahan pada tahun lalu masih berulang dan dilaporkan di laporan ini. Adalahdisyorkan tindakan berkesan diambil secara berterusan bagi meningkatkan tahappengurusan kewangan dari semasa ke semasa.33

PENGURUSAN KEWANGAN KEMENTERIAN/JABATAN/PEJABAT NEGERI11. LATAR BELAKANGSelain menjalankan Pengauditan Pengurusan Kewangan di Kementerian KewanganNegeri dan 2 Pejabat Bendahari Daerah, Jabatan Audit Negara juga memilih 9Kementerian/Jabatan/Pejabat di Negeri Sabah untuk diaudit. Kedudukan jumlah hasil,perbelanjaan dan deposit bagi 9 Kementerian/Jabatan/Pejabat tersebut pada tahun 2004adalah seperti di Jadual 14.BilJadual 14Jumlah Hasil, Perbelanjaan Dan Baki Deposit Pada Tahun 2004Jumlah Jumlah PerbelanjaanNama Kementerian/Jabatan/ Hasil Mengurus PembangunanPejabat(RM Juta) (RM Juta) (RM Juta)Deposit(RM Juta)1. Kementerian Pelancongan,Kebudayaan Dan AlamSekitar0 51.40 0 0.012. Kementerian Pertanian DanIndustri Makanan0 34.67 0 03. Jabatan Air Negeri Sabah 91.52 212.87 195.88 27.874. Jabatan Kehakiman SyariahNegeri Sabah0.07 2.12 0 05. Jabatan Perikanan Sabah 0.61 13.16 4.48 0.726. Jabatan PembangunanPerindustrian DanPenyelidikan* 1.94 0 07. Pejabat Perhubungan NegeriSabah# 1.03 0 08. Pejabat Daerah Keningau 0.21 2.81 1.33 0.039. Pejabat Daerah Lahad Datu 0.22 0.32 1.02 0.01Jumlah 92.63 320.32 202.71 28.64Sumber: Perbendaharaan NegeriNota: * Jumlah hasil ialah RM330# Jumlah hasil ialah RM3,20234

12. OBJEKTIF DAN SKOP PENGAUDITANObjektif pengauditan adalah untuk menentukan sama ada pengurusan kewangan diKementerian/Jabatan/Pejabat berkenaan telah diuruskan mengikut peraturan kewanganyang ditetapkan serta wujud kawalan dalaman yang kukuh. Selain itu, ia juga bertujuanuntuk memastikan sama ada penyelenggaraan rekod adalah lengkap dan kemas kini.Skop pengauditan meliputi tahun kewangan 2003 dan 2004 dengan menyemak dokumenkewangan seperti Buku Tunai, Buku Vot, baucar bayaran, penyata penyesuaian, DaftarHarta Modal dan rekod kewangan lain. Perbincangan juga diadakan dengan pegawaiyang terlibat bagi mendapat penjelasan terhadap perkara berbangkit. Selain itu,pemeriksaan fizikal terhadap aset juga dijalankan untuk menentukan kewujudannya.13. PENEMUAN AUDIT13.1 KAWALAN PENGURUSANPengurusan sesebuah Kementerian/Jabatan/Pejabat perlu menitikberatkan kecekapan danakauntabiliti mengenai pelaksanaan kerja oleh setiap kakitangan. Selaras dengan ini,sesebuah Kementerian/Jabatan/Pejabat hendaklah mempunyai satu struktur organisasiyang jelas, sistem pengurusan pentadbiran yang teratur dan prosedur yang lengkap sertapraktikal untuk membantu meningkatkan produktiviti. Menurut Pekeliling KemajuanPentadbiran Awam Bil. 8 Tahun 1991, semua Kementerian/Jabatan/Pejabat perlumenyediakan Manual Prosedur Kerja dan Fail Meja untuk setiap jawatan. Tujuanmenyediakan Manual Prosedur Kerja dan Fail Meja adalah untuk memberi panduanterperinci mengenai tatacara kerja secara sistematik yang dijalankan oleh seseoranganggota. Semakan Audit mendapati kebanyakan Kementerian/Jabatan/Pejabat tidakmematuhi peraturan berhubung dengan penyediaan Manual Prosedur Kerja dan Fail Meja.Sementara itu, bagi mengawal dan memantapkan lagi pengurusan kewangan,Kementerian Kewangan Negeri telah mengeluarkan Surat Pekeliling Bil. 1 Tahun 1998,yang menghendaki satu Jawatankuasa Pengurusan Kewangan Dan Akaun ditubuhkan diperingkat Kementerian/Jabatan/Pejabat dan bermesyuarat sekurang-kurangnya 2 bulansekali. Jadual 15 menunjukkan kedudukan pematuhan terhadap kawalan pengurusan diKementerian/Jabatan/Pejabat berkenan.35

Jadual 15Kedudukan Pematuhan Kawalan PengurusanPeraturan Kawalan PengurusanKementerian/Jabatan/Pejabat a b c d e fKementerian Pelancongan, Kebudayaan DanAlam Sekitarx x x x / xKementerian Pertanian Dan Industri Makanan / / / / / xJabatan Air Negeri Sabah x x x x / xJabatan Kehakiman Syariah Negeri Sabah x x x x / xJabatan Perikanan Sabah x x / / x xJabatan Pembangunan Perindustrian DanPenyelidikan/ x x x / xPejabat Perhubungan Negeri Sabah x x x x / xPejabat Daerah Keningau x x / / / xPejabat Daerah Lahad Datu x x x x / xNota : / : Mematuhi x : Tidak Mematuhi TB : Tidak Berkenaana. Manual Prosedur Kerja disediakan di setiap pejabatb. Manual Prosedur Kerja adalah lengkap dan kemas kinic. Fail Meja disediakan bagi setiap anggotad. Fail Meja adalah lengkap dan kemas kinie. Jawatankuasa Pengurusan Kewangan Dan Akaun telah ditubuhkanf. Jawatankuasa Pengurusan Kewangan Dan Akaun bermesyuarat setiap bulan atau sekurang-kurangnya2 bulan sekaliPada pendapat Audit, kawalan pengurusan di Kementerian/Jabatan/Pejabat yangdiaudit pada umumnya kurang memuaskan. Tindakan segera perlu diambil untukmenyediakan Manual Prosedur Kerja dan Fail Meja. Selain itu, MesyuaratJawatankuasa Pengurusan Kewangan Dan Akaun perlu diadakan mengikut SuratPekeliling berkaitan.13.2 KAWALAN HASILArahan Perbendaharaan 60 hingga 91 dan 144 hingga 147 menetapkan beberapaperaturan pengurusan hasil yang perlu dipatuhi. Ia bertujuan supaya kawalan dalamansecukupnya diwujudkan oleh Kementerian/Jabatan bagi memastikan semua pungutandibuat dengan teratur, diperakaunkan dengan tepat serta dimasukkan ke bank mengikuttempoh yang sepatutnya. Pada tahun 2004, jumlah hasil yang dipungut oleh 7 daripada 9Kementerian/Jabatan/Pejabat yang dilawati adalah berjumlah RM92.63 juta. Manakala 2Kementerian lagi tidak terlibat mengendalikan urusan kutipan hasil. Kutipan hasil bagisemua Jabatan/Pejabat yang diaudit masih dijalankan secara manual kecuali Jabatan Airyang mewujudkan Sistem Perakaunan Kutipan Hasil secara berkomputer.Semakan Audit mendapati 5 daripada 7 Jabatan/Pejabat yang terlibat dengan kutipan hasiltidak menjalankan pemeriksaan mengejut terhadap wang dan barang berharga sertamenyelenggarakan rekod seperti mana yang dikehendaki oleh Arahan Perbendaharaan36

309. Jadual 16 menunjukkan kedudukan pematuhan terhadap kawalan hasil diJabatan/Pejabat yang berkenaan.Jadual 16Pematuhan Terhadap Peraturan Kewangan BerhubungDengan Kawalan HasilKementerian/Jabatan/PejabatPeraturan Kawalan Hasila b c d e f g h iJabatan Air Negeri Sabah / / / / / / / / /Jabatan Kehakiman SyariahNegeri Sabahx x x x x x TB / /Jabatan Perikanan Sabah / / / / / / / / /Jabatan PembangunanPerindustrian Dan PenyelidikanPejabat Perhubungan NegeriSabah/ x / x x x TB / // / x x / x / x xPejabat Daerah Keningau / / / / / x TB / /Pejabat Daerah Lahad Datu / / x / / x / / /Nota : / : Mematuhi x : Tidak Mematuhi TB : Tidak Berkenaana. Resit ditulis dan ditandatangani oleh 2 orang pegawai yang berasinganb. Semakan harian dibuat antara Buku Tunai dan resitc. Kebenaran bertulis diberi kepada pegawai yang menerima wangd. Notis mengenai keperluan meminta resit dipamerkan untuk pengetahuan awame. Kemasukan wang ke bank dibuat dengan segeraf. Pemeriksaan mengejut terhadap wang dan barang berharga ada dilaksanakang. Penyata Penyesuaian Hasil dibuat dengan betul dan kemas kinih. Daftar Kaunter foil disediakani. Daftar Kaunter foil disediakan dengan lengkap dan kemas kiniPada pendapat Audit, kawalan hasil di Jabatan/Pejabat yang dilawati pada amnyaadalah memuaskan kecuali Jabatan Kehakiman Syariah Negeri Sabah.Bagaimanapun, kawalan hasil masih boleh dipertingkatkan dengan mengadakansemakan harian terhadap Buku Tunai dan membuat pemeriksaan mengejut terhadapwang tunai dan barang berharga.13.3 KAWALAN PERBELANJAANKawalan perbelanjaan merupakan aspek penting pengurusan kewangan sesebuahKementerian/Jabatan/Pejabat. Peruntukan yang telah diluluskan hendaklah dikawalsupaya perbelanjaan yang dibuat mematuhi undang-undang dan peraturan. KetuaKementerian/Jabatan/Pejabat adalah bertanggungjawab memastikan bahawa setiapperbelanjaan yang dibuat mempunyai peruntukan, diluluskan oleh pegawai yang diberikuasa dan diperakaunkan dengan betul. Bagi tujuan ini, rekod perbelanjaan berkenaantelah diaudit untuk menentukan bahawa:a) penurunan kuasa yang sewajarnya diberi kepada pegawai yang terlibat;37

) Buku Vot disemak dan ditandatangani oleh pegawai yang bertanggungjawab danpenyata penyesuaian perbelanjaan disediakan dengan lengkap dan kemas kini;c) semua perolehan dan dokumen yang berkaitan adalah lengkap dan dikawalsewajarnya; dand) Daftar Bil diselenggarakan dengan lengkap dan kemas kini, disemak oleh pegawaikanan dan bil dibayar tidak lewat dari sebulan dari tarikh bil diterima.13.3.1 Buku VotSistem Buku Vot Berkomputer (SISVOT) ada diselenggarakan oleh semuaKementerian/Jabatan/Pejabat yang dilawati. Semakan Audit mendapati 8Kementerian/Jabatan/Pejabat tidak menyelenggarakan Buku Vot dengan lengkap keranatanggungan tidak dicatat di Buku Vot. Selain itu, tiada bukti Buku Vot di 3Jabatan/Pejabat telah disemak dan ditandatangani oleh pegawai yangbertanggungjawab.13.3.2 Penyata Penyesuaian PerbelanjaanSurat Pekeliling Bendahari Negeri Sabah Bil. 15 Tahun 2000 menghendaki pengesahanterhadap laporan perbelanjaan bulanan disediakan dan dikemukakan kepada JabatanBendahari Negeri 14 hari selepas laporan diterima. Semakan Audit mendapati semuaKementerian/Jabatan/Pejabat yang diaudit telah menyediakan Penyata PenyesuaianPerbelanjaan dengan lengkap dan kemas kini serta dikemukakan kepada JabatanBendahari Negeri mengikut tempoh yang ditetapkan.13.3.3 Daftar BilArahan Perbendaharaan 103 dan Surat Pekeliling Perbendaharaan Bil. 1 Tahun 2002menghendaki supaya Daftar Bil diselenggara dan bil dijelaskan dalam tempoh 30 haridari tarikh bil diterima. Semakan Audit mendapati kebanyakan Kementerian/Jabatan/Pejabat telah menyelenggarakan Daftar Bil. Bagaimanapun, adalah didapatibeberapa Kementerian/Jabatan/Pejabat tidak menyelenggara Daftar Bil dengan lengkapdan kemas kini serta tidak diperiksa oleh pegawai kanan. Selain itu, semakan Audit jugamendapati beberapa bil tidak dibayar mengikut tempoh yang ditetapkan.13.3.4 Kawalan PerolehanKementerian/Jabatan/Pejabat ada membuat perolehan melalui tender, sebut harga danperolehan terus dengan menggunakan Pesanan Pembelian Tempatan atau PerintahKerja Am. Peraturan kewangan Kerajaan Negeri membenarkan bekalan danperkhidmatan yang kurang daripada RM10,000 untuk satu item atau kelas item dibelisecara terus. Perolehan bekalan dan perkhidmatan yang bernilai antara RM10,000hingga RM50,000 pula dibuat melalui pelawaan sebut harga. Manakala perolehanmelebihi RM50,000 perlu dibuat melalui tender. Semakan Audit mendapati sebahagianbesar perolehan Kementerian/Jabatan/Pejabat dibuat melalui pembelian terus denganmenggunakan Pesanan Pembelian Tempatan atau Perintah Kerja Am dan mengikutArahan Perbendaharaan. Jawatankuasa Sebut Harga ada ditubuhkan oleh38

Kementerian/Jabatan/Pejabat. Borang pesanan direkod dan kawalan mencukupiterhadap borang pesanan yang belum digunakan juga diadakan. KebanyakanKementerian/Jabatan/Pejabat telah mengisi Pesanan Pembelian Tempatan dan PerintahKerja Am dengan lengkap dan ditandatangani oleh pegawai yang telah diberi kuasa.Pembayaran juga dibuat mengikut kadar yang telah ditetapkan.Kedudukan pematuhan peraturan kewangan terhadap aspek kawalan perbelanjaanadalah seperti di Jadual 17.Jadual 17Pematuhan Terhadap Peraturan Kewangan BerhubungDengan Kawalan PerbelanjaanKementerian/Jabatan/PejabatPeraturan Kawalan Perbelanjaana b c d e f g hKementerian PelanconganKebudayaan Dan Alam Sekitar/ / / / / x x /Kementerian Pertanian Dan IndustriMakanan/ / / / / x x xJabatan Air Negeri Sabah x x / x / x x /Jabatan Kehakiman Syariah NegeriSabah/ / / / / x x xJabatan Perikanan Sabah / / / / / x x xJabatan Pembangunan PerindustrianDan Penyelidikan/ / / / / / / /Pejabat Perhubungan Negeri Sabah x x / / / x x /Pejabat Daerah Keningau x x / / x x x /Pejabat Daerah Lahad Datu / / / / / x x /Nota :/ : Mematuhi x : Tidak Mematuhia. Transaksi di Buku Vot ditandatangani oleh pegawai bertanggungjawabb. Buku Vot disemak oleh Pegawai Penyeliac. Penyata Penyesuaian Perbelanjaan disediakan dengan lengkap dan kemas kinid. Maklumat di Pesanan Kerajaan adalah lengkape. Surat kuasa untuk tandatangani Pesanan Pembelian Tempatan ada dikeluarkanf. Daftar Bil diselenggarakan dengan lengkap dan kemas kinig. Daftar Bil diperiksa oleh Pegawai Kananh. Bil dibayar dalam tempoh yang ditetapkanJabatan Audit berpendapat kawalan perbelanjaan di kebanyakanKementerian/Jabatan/Pejabat yang dilawati adalah memuaskan. Bagaimanapun,kawalan perbelanjaan masih boleh dipertingkatkan dengan mengadakan penyeliaandan pemantauan yang lebih rapi oleh Pegawai Pengawal terutama penyelenggaraanDaftar Bil.39

13.4 PENGURUSAN AKAUN AMANAH / DEPOSITAkaun amanah diwujudkan untuk membiayai sesuatu tujuan mengikut Arahan Amanahyang diluluskan oleh Perbendaharaan. Deposit pula merupakan wang yang diterima bagimaksud yang dinyatakan mengikut undang-undang atau syarat tertentu dan perludikembalikan sebaik sahaja selesai maksudnya. Kementerian/Jabatan/Pejabat yangmempunyai akaun amanah dan deposit perlu menguruskan akaun berkenaan mengikutArahan Amanah dan peraturan yang berkaitan. Penyata Terimaan Dan Bayaran bagisesuatu akaun amanah dan senarai baki deposit perlu disediakan dengan lengkap dandikemukakan untuk pengauditan mengikut tempoh yang ditetapkan. Rekod individu bagiPendahuluan diri, pinjaman kenderaan dan pinjaman komputer perlu diselenggarakandengan lengkap dan kemas kini untuk memudahkan pemantauan terhadap bayaran balik.13.4.1 Pengurusan DepositMengikut Arahan Perbendaharaan 156, Pegawai Pengawal adalah bertanggungjawabterhadap penyelenggaraan akaun deposit di bawah jagaannya. Semakan Auditmendapati Kementerian/Jabatan/Pejabat yang diaudit mempunyai baki deposit padaakhir tahun 2004 berjumlah RM28.64 juta. Deposit berkenaan adalah berkaitan dengandeposit tender, deposit am, pelbagai deposit, deposit Kumpulan Warisan Budaya dansebagainya. Rekod bagi deposit berkenaan ada diselenggarakan dengan lengkap dankemas kini. Penyesuaian antara rekod Kementerian/Jabatan/Pejabat dengan rekodBendahari Negeri telah dibuat. Lima akaun deposit berjumlah RM0.79 juta yang tidakaktif semenjak tahun 2002 masih belum diwartakan untuk dikredit kepada hasil sepertiyang ditetapkan oleh Arahan Perbendaharaan 162.13.4.2 Pengurusan Pinjaman Kenderaan, Pinjaman Komputer Dan PendahuluanDiriKerajaan Negeri menyediakan kemudahan pinjaman kepada kakitangan Negeri yangberjawatan tetap untuk membeli kenderaan dan komputer. Semakan Audit mendapatipembayaran balik pinjaman kenderaan dan komputer melalui potongan gaji adalahmemuaskan. Bagaimanapun, beberapa Kementerian/Jabatan/Pejabat mempunyaikelemahan seperti Daftar Pinjaman tidak disediakan atau tidak diselenggarakan denganlengkap dan kemas kini, salinan insurans komprehensif kenderaan bagi tahun kedua danseterusnya tidak dikemukakan untuk maksud pengauditan.Selain itu, Kerajaan Negeri juga memberi kemudahan pendahuluan diri kepadakakitangan bagi menjalankan tugas rasmi di luar stesen, gaji, elaun dan sebagainya.Jumlah baki pendahuluan diri bagi Kementerian/Jabatan/Pejabat yang diaudit pada akhirtahun 2004 ialah RM8.93 juta. Walaupun kebanyakan Kementerian/Jabatan/Pejabattelah menyelenggarakan Daftar Pendahuluan Diri dengan lengkap dan kemas kini tetapisejumlah RM5,869 daripada pendahuluan tersebut tidak dijelaskan melebihi 3 tahun danmasih belum diambil tindakan untuk menyelesaikannya.40

Pada pendapat Audit, penyelenggaraan akaun amanah/deposit bolehdipertingkatkan dengan menyelia dan mengemaskinikan rekod supaya sentiasatepat. Pihak pengurusan juga perlu memastikan rekod berkaitan dengan pinjamankakitangan sentiasa lengkap dan kemas kini serta mengambil tindakan yangsewajarnya terhadap pendahuluan diri yang belum dibayar balik.13.5 PENGURUSAN ASET13.5.1 Pengurusan aset Kerajaan adalah aspek penting bagi menentukan ia diuruskansecara ekonomik. Pekeliling Kementerian Kewangan Negeri Bil. 3 Tahun 1993 danPanduan Mengenai Tatacara Pengurusan Stor telah menetapkan peraturan pengurusanaset Kerajaan yang perlu dipatuhi oleh setiap pejabat. Antara rekod yang perludiselenggarakan ialah Daftar Harta Modal, Inventori, Bekalan Pejabat dan PergerakanAset. Antara aset yang dimiliki oleh Kementerian/Jabatan/Pejabat ialah kenderaan,komputer dan kelengkapan pejabat. Semakan Audit mendapati daftar tersebut telahdisediakan di semua pejabat yang dilawati. Bagaimanapun, sebahagian daftar tersebuttidak diselenggarakan dengan lengkap dan kemas kini kerana maklumat asas sepertinombor siri pendaftaran, harga, tarikh pembelian dan tandatangan pegawai penyeliatidak dicatat di daftar berkenaan. Pembelian aset pada tahun 2004 di beberapaKementerian/Jabatan/Pejabat juga belum direkodkan ke Daftar Harta Modal danInventori dengan sepenuhnya. Selain itu, sebahagian aset dan inventori di Pejabat yangdilawati juga belum ditandakan dengan Nombor Siri Pendaftaran dan Hak Milik Kerajaan.Pemeriksaan fizikal dan verifikasi stok juga belum dilaksanakan oleh beberapa pejabatyang diaudit.Bagi membantu Ketua Kementerian/Jabatan/Pejabat mengurus kenderaan dengan baik,Pekeliling Perbendaharaan Bil. 2 Tahun 1980 menggariskan beberapa tatacaraberhubung dengan pembukaan fail kenderaan, pelantikan pegawai pengangkutan,penyelenggaraan Buku Log, pembaikan dan prosedur pelupusan. Semakan Auditmendapati kebanyakan pejabat yang dilawati ada menyelenggara fail kenderaan bagimenyimpan kad kenderaan, rekod pembaikan dan sebagainya. Bagaimanapun,kebanyakan Buku Log tidak dikemas kini dengan butiran lengkap seperti nama dantandatangan pegawai yang memberi kuasa, kegunaan minyak dan sebagainya.Pegawai Pengawal atau wakilnya bertanggungjawab menentukan semua aset Kerajaanyang tidak boleh digunakan atau berlebihan diperiksa dengan segera dan dilupuskansecara paling berfaedah mengikut peraturan yang ditetapkan. Semakan Audit mendapatibeberapa pejabat yang mempunyai aset tidak ekonomik untuk dibaiki masih belumdilupuskan. Kedudukan pematuhan terhadap peraturan kewangan berhubung denganpengurusan aset adalah seperti di Jadual 18.41

Jadual 18Pematuhan Terhadap Peraturan Kewangan BerhubungDengan Pengurusan AsetKementerian/Jabatan/PejabatPeraturan Pengurusan Aseta b c d e f g h iKementerian Pelancongan Kebudayaan DanAlam Sekitarx x x TB TB TB x / /Kementerian Pertanian Dan Industri Makanan x x / TB x / / / /Jabatan Air Negeri Sabah x x x x / x x x xJabatan Kehakiman Syariah Negeri Sabah x x x x TB x x x xJabatan Perikanan Sabah x x x / x / / / xJabatan Pembangunan Perindustrian DanPenyelidikanx x / TB TB x x / xPejabat Perhubungan Negeri Sabah x x x TB TB / / / TBPejabat Daerah Keningau x x x / TB x x x xPejabat Daerah Lahad Datu x x x TB TB / x x xNota: / : Mematuhi x : Tidak Mematuhi TB : Tidak Berkenaana. Daftar Harta Modal dan Inventori diselenggara dengan lengkap dan kemas kinib. Pemeriksaan fizikal dijalankan terhadap harta modal dan inventoric. Aset mempunyai tanda pengenalan ‘Hak Milik Kerajaan’d. Verifikasi stok dijalankane. Pelantikan Pegawai Pengangkutan dibuat secara bertulisf. Kenderaan diguna dengan kelulusang. Buku log kenderaan diselenggara dengan lengkap dan kemas kinih. Aset usang diambil tindakan pelupusani. Pelupusan aset disegerakanJabatan Audit berpendapat pengurusan aset di Kementerian/Jabatan/Pejabat yangdiaudit adalah lemah dan perlu dipertingkatkan dengan memastikanpenyelenggaraan rekod dibuat dengan lebih teratur, lengkap dan kemas kini. Pihakpengurusan juga perlu memastikan wujudnya satu sistem kawalan dalaman yangcekap dan berkesan serta peraturan berkaitan pengurusan aset dipatuhi dengansepenuhnya.13.5.2 Pengurusan KenderaanMemandangkan bahawa kenderaan adalah merupakan kelas aset yang sangat menarik,satu semakan khas telah dijalankan bagi menentukan tahap kelemahan pengurusanterhadapnya. Untuk itu, Jabatan Audit telah memilih 3 Jabatan yang mempunyaibilangan kenderaan yang terbanyak di Negeri Sabah terdiri dari Jabatan Pertanian,Jabatan Perkhidmatan Haiwan Dan Perusahaan Ternak dan Jabatan Kerja Raya (JKR).Bilangan kenderaan yang dipilih untuk semakan di Jabatan Pertanian adalah sebanyak89, Jabatan Perkhidmatan Haiwan 33 dan JKR sebanyak 37 . Pihak Audit mendapatirekod kenderaan seperti fail sejarah dan Buku Log tidak diselenggara dengan teratur dankemas kini, penggunaan minyak tidak dapat dibuat perkiraan, pergerakan kenderaan42

tidak dipantau dan Jabatan tidak mempunyai sistem untuk mengawal pergerakankenderaan. Keadaan ini tidak mencerminkan pengawalan aset Kerajaan yang baik danmerugikan Kerajaan dari aspek kos penyelenggaraan dan penggunaan bahan api yangtidak teratur serta keselamatan harta benda Kerajaan. Keterangan lanjut adalah sepertidi Jadual 19.BilJadual 19Pengurusan KenderaanBilanganJumlah KesKementerian/ JabatanKenderaan a b c d e f g1. Jabatan Pertanian 89 17 13 33 5 6 9 232.Jabatan Perkhidmatan Haiwandan Perusahaan Ternak33 14 7 23 2 4 3 153. Jabatan Kerja Raya 37 - 20 17 12 1 9 27Jumlah 159 31 40 73 19 11 21 65Sumber: Rekod Jab. Pertanian, JPHPT dan JKRa. Kenderaan tidak disimpan di kawasan pejabat selepas waktu pejabat.b. Buku Log tidak diselenggara dengan kemas kini.c. Daftar Harta Modal (Kew. 312A) tidak diisi dengan lengkap.d. Penggunaan minyak tidak dapat dikira kerana speedometer rosak dan tidak dibaiki.e. Catatan jarak perjalanan tidak tepat.f. Tandatangan untuk kebenaran menggunakan kenderaan oleh pegawai yang bertanggungjawabtidak diturunkan di Buku Log.g. Buku Log tidak dikemukakan untuk pengauditan.14. RUMUSAN DAN SYOR AUDITHasil daripada pengauditan yang telah dijalankan mendapati secara keseluruhannyapengurusan kewangan Kerajaan Negeri telah menunjukkan kemajuan di mana tahappematuhan terhadap peraturan kewangan adalah lebih baik berbanding tahunsebelumnya. Bagaimanapun, masih ada Kementerian/Jabatan/Pejabat tidak mematuhiperaturan kewangan sepenuhnya terutamanya dari segi kawalan pengurusan danpengurusan aset termasuk pengurusan kenderaan. Bagi meningkatkan lagi tahappengurusan kewangan, adalah disyorkan supaya Jawatankuasa Pengurusan KewanganDan Akaun memainkan peranan yang lebih aktif bagi memantau secara berterusan urusankewangan dan akaun. Tindakan perlu diambil bagi mempertingkatkan sistem penyeliaandan pemantauan. Selain itu, latihan dan bimbingan berterusan juga perlu diberikankepada pegawai yang terlibat dengan pengurusan kewangan bagi mewujudkan sistemkawalan dalaman yang berkesan.43

15. PROGRAM PENAMPILAN AUDIT15.1 PENDAHULUANProgram Penampilan Audit merupakan salah satu kaedah yang digunakan untukmembantu Kementerian/Jabatan/Pejabat meningkatkan akauntabiliti pengurusan wangawam. Pendekatan ini dijalankan kerana ada Kementerian/Jabatan/Pejabat atauCawangan yang tidak terpilih untuk diaudit pengurusan kewangannya kerana faktor masadan guna tenaga yang terhad.15.2 OBJEKTIF PROGRAMObjektif program ini pada umumnya adalah seperti berikut:a) Sebagai langkah pencegahan daripada berlaku kelemahan pengurusan kewanganyang berterusan.b) Mewujudkan kesedaran di kalangan kakitangan Auditi terhadap pentingnya menguruskewangan dan harta benda awam dengan cermat serta berhemat.c) Melaksanakan peranan Audit bagi memantau dan menasihati pihak Auditi.15.3 PELAKSANAAN DAN PENDEKATAN AUDITPada tahun 2004, sejumlah 89 Kementerian/Jabatan/Pejabat termasuk cawangannya telahdipilih untuk pemeriksaan menerusi program ini. Pengauditan ini dilaksanakanberpandukan Tatacara Pengurusan Kewangan meliputi pengurusan hasil, perbelanjaandan aset yang dijalankan selama 2 hari.15.4 PENEMUAN AUDITPada keseluruhannya Kementerian/Jabatan/Pejabat telah mematuhi peraturan kewanganyang ditetapkan tetapi pada masa yang sama masih ada perkara yang kurang diberipenekanan oleh Kementerian/Jabatan/Pejabat. Antara kelemahan ketara yang dikenalpasti bagi kawalan hasil ialah tidak mengadakan pemeriksaan mengejut secara berkala keatas peti besi, peti wang tunai dan laci serta daftarnya tidak diselenggara. Manakala bagikawalan perbelanjaan, Buku Vot tidak disemak dan diselenggara dengan kemas kini,Daftar Bil tidak diselenggara dengan lengkap dan tidak diperiksa oleh pegawai kanan.Sementara itu bagi kawalan aset pula, daftar aset tidak kemas kini dan pemeriksaan fizikaltidak dijalankan. Butiran mengenai Kementerian/Jabatan/Pejabat yang terlibat dankedudukan pematuhan terhadap peraturan kewangan adalah seperti di Lampiran III.Kedudukan keseluruhan adalah seperti di Jadual 20.44

Jadual 20Ringkasan Pematuhan Peraturan KewanganKawalan KewanganBilanganTidakTidakPejabat Di MemuaskanMemuaskan BerkenaanLawatiKawalan Hasil 89 38 18 33Kawalan Perbelanjaan 89 45 21 23Kawalan Aset 89 52 31 6Sumber: Fail Jabatan Audit Negara15.5 RUMUSAN DAN SYOR AUDITPada pandangan Audit, kawalan pengurusan kewangan bagi kebanyakanKementerian/Jabatan/Pejabat yang diaudit adalah memuaskan iaitu dari aspek penurunankuasa, semakan terhadap rekod kewangan, keselamatan wang dan aset dikawal dengansempurna. Bagaimanapun, masih ada ruang penambahbaikan bagi mengatasi kelemahanberbangkit. Sehubungan ini, pihak pengurusan perlu menjalankan penyeliaan danpemantauan yang berterusan terhadap kerja yang dilaksanakan oleh kakitangan bagimenentukan peraturan kewangan dipatuhi dan rekod kewangan diselenggara denganlengkap dan kemas kini.16. PROGRAM ANAK ANGKAT16.1 LATAR BELAKANGPerkara 106 dan 107 Perlembagaan Persekutuan dan Akta Audit 1957 serta undangundanglain yang berkaitan telah menetapkan bahawa Ketua Audit Negara adalahbertanggungjawab untuk mengaudit dan melapor kedudukan penyata kewangan sertaaktiviti Kerajaan Persekutuan, Kerajaan Negeri, Badan Berkanun Persekutuan dan Negeri,Pihak Berkuasa Tempatan dan Majlis Ugama Islam. Berdasarkan kepada pengauditanyang telah dijalankan, adalah didapati bahawa kelemahan yang sama mengenaipengurusan kewangan/aktiviti di Jabatan/Agensi Kerajaan masih berterusan sungguhpunseringkali dibangkitkan oleh pihak Audit. Sehubungan dengan ini, Jabatan Audit Negaratelah mengambil langkah yang lebih sistematik dan memutuskan untuk membantuJabatan/Agensi berkenaan dengan melaksanakan Program Anak Angkat. Program inimula dilaksanakan pada tahun 2003 melalui Arahan Ketua Audit Negara Bilangan 5 Tahun2002.16.2 OBJEKTIF PROGRAMObjektif program ini adalah untuk membantu Jabatan/Agensi memantapkan pengurusankewangan dengan cara memberi bimbingan dan nasihat bagi mengatasi segala kelemahanyang berlaku terutamanya berhubung penyelenggaraan rekod perakaunan.45

16.3 PELAKSANAAN/PENDEKATANPendekatan yang diambil oleh Jabatan Audit Negara bagi melaksanakan program iniadalah seperti berikut:16.3.1 Kaedah Pemilihan PejabatKriteria asas terhadap pemilihan Jabatan/Agensi sebagai Anak Angkat ialah pejabatyang mempunyai ruang untuk menambahbaik pengurusan kewangannya. Pejabatberkenaan dikenal pasti melalui hasil pemeriksaan Audit yang telah dilakukan, aduanawam melalui media dan juga sumber tertentu seperti Biro Pengaduan Awam dancadangan oleh Ketua Jabatan/Agensi yang menunjukkan minat/inisiatif untukmemperbaiki kelemahan pengurusan kewangannya.16.3.2 Jabatan/Agensi Yang DipilihPada tahun 2004, sejumlah 8 Jabatan/Agensi telah dipilih menjadi Anak Angkat sepertiberikut:a) Jabatan Hidupan Liarb) Perpustakaan Negeri Sabahc) Jabatan Tanah Dan Ukurd) Jabatan Air Tawaue) Jabatan Hal Ehwal Agama Islam Negeri Sabahf) Majlis Ugama Islam Sabahg) Majlis Daerah Kunakh) Majlis Daerah KinabatanganTiga daripada 8 Jabatan/Agensi tersebut iaitu Jabatan Hal Ehwal Agama Islam NegeriSabah, Majlis Ugama Islam Sabah dan Majlis Daerah Kinabatangan adalah lantikansemula dari tahun 2003 kerana pencapaian pengurusan kewangan masih kurangmemuaskan.16.3.3 Tatacara PelaksanaanProgram Anak Angkat dijalankan melalui beberapa peringkat seperti berikut:a) Penilaian MasalahProgram Anak Angkat dilaksanakan melalui penilaian Audit secara menyeluruh diPejabat yang dipilih sebagai Anak Angkat untuk mengenal pasti masalahpengurusan kewangan dan puncanya. Penilaian ini merangkumi komponenkawalan dalaman, kawalan pengurusan dan penyelenggaraan rekod mengenaipengurusan hasil, pengurusan perbelanjaan, pengurusan pinjaman, pengurusanamanah dan deposit serta pengurusan aset dan inventori.46

) Perbincangan Dengan Ketua Jabatan/Agensi/Ketua PejabatDaripada penilaian yang dijalankan, kelemahan yang dikenal pasti dan puncanyaserta langkah pembetulan yang dicadangkan akan dibincangkan bersama KetuaJabatan/Agensi atau Ketua Pejabat berkenaan.c) Lawatan SusulanBagi memastikan bahawa pejabat yang dipilih sebagai Anak Angkat membuattindakan pembetulan terhadap kelemahan yang dibangkitkan, tindakan berikut telahdiambil:i) Memberi latihan secara teori dan praktikal kepada pegawai yang terlibat denganpengurusan kewangan dan penyelenggaraan rekod perakaunan.ii) Memberi input kepada Ketua Jabatan/Pejabat bagi menyediakan panduan kerjayang berkaitan dengan pengurusan kewangan dan penyelenggaraan rekodperakaunan.iii) Memantau kemajuan pelaksanaan kerja pembetulan dan memastikan bahawakerja tersebut dilaksanakan dengan teratur dan secara berterusan. Bagi tujuanpemantauan, lawatan ke Jabatan/Pejabat berkenaan dibuat dari semasa kesemasa sekurang-kurangnya setiap 3 bulan sekali dalam tempoh satu tahun.16.4 KELEMAHAN YANG DIKENAL PASTIHasil daripada pemeriksaan Audit yang dijalankan, pihak Audit mendapati beberapakelemahan seperti berikut:a) Penurunan kuasa kepada pegawai yang terlibat dengan pungutan hasil, pengeluaranPesanan Pembelian Tempatan dan kelulusan baucar bayaran tidak dibuat secarabertulis.b) Manual Prosedur Kerja dan Fail Meja sama ada tidak disediakan dengan kemas kiniatau tidak disediakan langsung.c) Jawatankuasa Pengurusan Kewangan Dan Akaun tidak bermesyuarat mengikuttempoh yang ditetapkan.d) Kelewatan untuk merekod kutipan hasil ke Buku Tunai.e) Pemeriksaan mengejut tidak dilakukan dan daftar pemeriksaan tidak diselenggarakan.f) Buku Vot tidak diselenggara dengan lengkap dan kemas kini.g) Daftar Bil tidak diselenggara dengan kemas kini.h) Daftar Harta Modal dan Inventori tidak diselenggarakan dengan lengkap, pemeriksaantahunan tidak dilakukan dan lewat mengambil tindakan pelupusan.i) Kelewatan menyediakan Penyata Kewangan Tahunan.47

16.5 TINDAKAN PEMBETULAN OLEH JABATAN/AGENSITindakan pembetulan oleh Jabatan/Agensi yang terlibat sebagai Anak Angkat antaranyaseperti berikut:a) Penurunan kuasa telah dibuat dengan teratur.b) Jabatan/Agensi sedang menyediakan/mengemas kini maklumat yang berkaitan untukpenyediaan Manual Prosedur Kerja dan Fail Meja.c) Tindakan sedang diambil oleh Jabatan/Agensi untuk mengadakan mesyuarat mengikuttempoh yang ditetapkan.d) Semua kutipan telah direkod ke Buku Tunai dengan teratur.e) Pemeriksaan mengejut telah dijalankan dan Daftar Pemeriksaan Mengejut telahdiselenggara.f) Penyelenggaraan Buku Vot yang kurang lengkap dan kemas kini telah diambiltindakan.g) Daftar Bil yang kurang kemas kini sedang diambil tindakan.h) Tindakan telah/sedang diambil untuk mengemaskinikan Daftar Harta Modal danInventori, mengadakan pemeriksaan fizikal terhadap aset dan juga melupuskan asetyang rosak/usang.i) Agensi berkenaan telah/sedang menyediakan Penyata Kewangan Tahunan.16.6 PENCAPAIANPada keseluruhannya, enam daripada 8 Jabatan/Agensi yang dipilih mengikuti ProgramAnak Angkat telah menunjukkan perubahan yang positif yang mana Jabatan/Agensitersebut telah memberikan komitmen yang baik semasa program dijalankan. Hasildaripada bimbingan dan latihan yang diberikan oleh pasukan Audit, maka 6Jabatan/Agensi terbabit telah berjaya memperbaiki rekod perakaunannya dari segipengurusan kewangan. Lawatan Audit yang terakhir dibuat di Jabatan/Agensi berkenaanmenunjukkan kebanyakan kelemahan telah dapat diatasi melalui usaha yang berterusanuntuk mengemas kini rekod dan dokumen kewangan serta mematuhi peraturan/prosedurkewangan yang ditetapkan. Bagaimanapun, pencapaian bagi 2 Jabatan/Agensi iaituJabatan Air Tawau dan Majlis Daerah Kunak masih kurang memuaskan dan memerlukanbimbangan dan latihan berterusan daripada pihak Audit. Jabatan Air Tawau masih belummengatasi kebanyakan kelemahan yang dibangkitkan kerana kurang komitmen daripadakakitangan. Manakala, Majlis Daerah Kunak tidak dapat mencapai tahap pengurusankewangan yang diharapkan kerana menghadapi masalah kekurangan kakitangankhususnya di Bahagian Kewangan.48

16.7 RUMUSAN DAN SYOR AUDITPada pandangan Audit, enam Jabatan/Agensi iaitu Jabatan Hidupan Liar, Jabatan TanahDan Ukur, Perpustakaan Negeri Sabah, Jabatan Hal Ehwal Agama Islam Negeri Sabah,Majlis Daerah Kinabatangan dan Majlis Ugama Islam Sabah telah mencapai objektifProgram Anak Angkat dengan jayanya. Jabatan/Agensi tersebut telah dapat mengatasidan memperbaiki kebanyakan kelemahan dan masalah pengurusan kewangan terutamaberhubung penyelenggaraan rekod perakaunan. Oleh yang demikian, Jabatan AuditNegara telah memutuskan untuk menamatkan Program Anak Angkat di 6 Jabatan/Agensitersebut. Bagaimanapun, dua Jabatan/Agensi iaitu Jabatan Air Tawau dan Majlis DaerahKunak yang menunjukkan pencapaian kurang memuaskan masih memerlukan bimbinganberterusan dan akan diteruskan sebagai Anak Angkat Jabatan Audit Negara pada tahun2005.49

BAHAGIAN IIIAKTIVITI KEMENTERIAN/JABATANDAN KAJIAN KHAS

BAHAGIAN IIIAKTIVITI KEMENTERIAN/JABATAN DAN KAJIAN KHAS17. PENDAHULUANSelain daripada mengesahkan akaun dan menjalankan pengauditan pengurusankewangan, Jabatan Audit Negara juga dikehendaki di bawah Seksyen 6 Akta Audit 1957mengaudit program atau aktiviti Kementerian/Jabatan Kerajaan Negeri untuk menentukansama ada ia dilaksanakan dengan cekap, berhemat serta selaras dengan objektif yangtelah ditetapkan. Sehubungan dengan itu, sebanyak 4 aktiviti yang dilaksanakan olehJabatan telah dipilih dan dikaji pada tahun 2004. Hasil kajian tersebut telah dimaklumkankepada Jabatan berkenaan dan isu yang dibangkitkan dilaporkan di Bahagian ini.JABATAN PERHUTANAN SABAHPENGURUSAN PENGELUARAN LESEN PEMBALAKAN DAN KILANG SERTA SISTEMKAWALAN HASIL18. LATAR BELAKANGJabatan Perhutanan Sabah (Jabatan) telah ditubuhkan pada tahun 1914 dan beribupejabat di Sandakan. Penubuhannya adalah bertujuan untuk mengurus sumber hutannegeri. Negeri Sabah dilitupi kawasan hutan hujan khatulistiwa seluas 4.40 juta hektar.Hutan jenis ini mengandungi kayu-kayan yang bermutu tinggi seperti kayu Belian, Merbau,Seraya, Kapur, Keruing, Selenggan Batu dan Agathis. Pada tahun 1997, Kerajaan Negeritelah menetapkan 2 kaedah pengeluaran hasil hutan iaitu secara kontrak dan lesen jangkapendek. Pengeluaran hasil hutan secara kontrak adalah melalui perjanjian SustainableForest Management Licence dan konsesi iaitu melibatkan kawasan seluas 2.68 juta hektar.Perjanjian ini melibatkan tempoh masa selama 100 tahun dengan keluasan antara 4,047hektar hingga 779,828 hektar bagi setiap kontrak. Manakala pengeluaran hasil hutanmelalui lesen jangka pendek pula, meliputi baki kawasan hutan seluas 1.72 juta hektar dimana seluas 239,730 hektar daripadanya ada mengandungi kayu yang bernilai komersial.Tempoh lesen jangka pendek adalah di antara 1 hingga 3 tahun dengan keluasankawasan 500 hingga 1,000 hektar bagi setiap lesen. Bagi melaksanakan aktivitipembalakan, Jabatan telah mengeluarkan 7 jenis lesen dan permit iaitu lesen membalak,lesen kilang berasaskan industri kayu, lesen eksport, pendaftaran kenderaan pembalakan,permit tempat longgokan balak, permit kayu api dan permit kem balak. Pada tahun 2004Jabatan telah mengeluarkan lesen membalak dan kilang sebanyak 433 lesen. MengikutPenyata Kewangan Negeri Sabah Tahun 2004, aktiviti pembalakan telah menyumbanghasil berjumlah RM384.38 juta iaitu 21.5% daripada hasil negeri yang berjumlah RM1.79bilion.50

19. OBJEKTIF PENGAUDITANObjektif pengauditan adalah untuk menentukan sama ada pengurusan pengeluaranlesen membalak, kilang dan semua lesen berkaitan aktiviti pembalakan serta kutipan hasiltelah dilaksanakan dengan cekap dan berkesan bagi mencapai matlamat yang ditetapkan.20. SKOP DAN KAEDAH PENGAUDITANSkop pengauditan meliputi perancangan, pelaksanaan dan pemantauan pengurusanpengeluaran lesen pembalakan, kilang dan lesen lain yang berkaitan bagi tahun 2003 dan2004. Sejumlah 5 daripada 26 Pejabat Perhutanan Daerah iaitu Sandakan, Tawau,Kalabakan, Beluran dan Keningau telah dipilih untuk tujuan pengauditan. Pengauditan initertumpu kepada pengurusan pengeluaran lesen membalak, kilang, mesin dan kenderaanpembalakan serta sistem kawalan hasil. Kaedah pengauditan dijalankan denganmenyemak dan memeriksa rekod, fail dan minit mesyuarat di peringkat Ibu Pejabat dancawangan. Temu bual juga diadakan dengan pegawai perhutanan di Ibu Pejabat danPejabat Perhutanan Daerah (Pejabat) yang dipilih. Dua pondok pemeriksaan balak, satukawasan pembalakan dan 17 kilang juga telah dilawati. Selain itu, maklumat tambahanjuga diperolehi dari Jabatan/Pejabat yang terlibat secara langsung dengan aktivitipembalakan seperti Pejabat Hasil Bumi, Jabatan Alam Sekitar dan Unit PembanterasanPembalakan Haram, Jabatan Ketua Menteri.21. PENEMUAN AUDIT21.1 PERANCANGANKerajaan Negeri Sabah komited terhadap pengurusan dan kawalan kawasan hutanberdasarkan kaedah pengurusan hutan mampan bagi mengekalkan sekurang-kurangnya60% kawasan negeri diliputi hutan. Ianya juga bertujuan memastikan sektor perhutananterus menjadi salah satu sumber hasil utama Kerajaan Negeri.21.1.1 Dasar Perhutanan SabahDasar Perhutanan Negeri telah dirangka sejajar dengan Dasar Perhutanan Negaraberasaskan konsep pengurusan hutan mampan. Kandungan dasar tersebut menetapkanantaranya ialah:a) Menyediakan kawasan yang sesuai dan strategik sebagai kawasan hutan kekalyang selaras dengan konsep guna tanah yang rasional bagi memastikan wujudnyakawasan hutan perlindungan, hutan produktif dan hutan ameniti iaitu kawasanhutan yang khas untuk tujuan rekreasi, pelajaran, penyelidikan dan kawasanhidupan flora dan fauna.b) Memastikan penggunaan sumber hutan yang efisien dari kawasan yang bukantermasuk kawasan hutan kekal dengan menyediakan perancangan koordinasi yangsempurna oleh Agensi yang terlibat dengan pembangunan tanah untuk51

memberikan faedah yang maksimum kepada masyarakat melalui penuaian balakyang sempurna dan pemprosesan sumber berkaitan untuk industri tempatan.c) Mengekalkan penuaian balak secara efisien melalui pengeluaran semua lesenpembalakan dan menggalakkan pembangunan industri yang berasaskan kayudengan memastikan pengeluaran kapasiti sumber kayu yang maksimumseterusnya menyediakan peluang pekerjaan dan mendapat keuntungan tukaranwang asing.21.1.2 Undang-Undang Dan Peraturan Lesen Membalak Dan KilangPerundangan dan peraturan yang diguna pakai bagi pengeluaran lesen membalak dankilang adalah berasaskan Enakmen Hutan Negeri Sabah 1968 (Pindaan 1996) danPeraturan Hutan Negeri Sabah 1969. Di bawah Seksyen 24 Enakmen tersebutmenyatakan bahawa Ketua Menteri mempunyai hak mutlak untuk meluluskan kawasanmembalak di tanah kerajaan. Manakala Jabatan pula akan mengeluarkan lesenmembalak terhadap kawasan membalak yang telah diluluskan. Selain itu, Jabatan jugaakan mengeluarkan lesen membalak di tanah persendirian dan lesen kilang berdasarkanpermohonan yang diterima.a) Lesen MembalakDi bawah Enakmen Hutan Negeri Sabah 1968 (Pindaan 1996) dan PeraturanHutan Negeri Sabah 1969, Jabatan akan mengeluarkan 4 jenis lesen membalakseperti berikut:i) Lesen Membalak Hutan Simpan Kelas IIHutan Simpan Kelas II adalah kawasan hutan simpan komersial yangdibenarkan untuk tujuan pembalakan di mana hanya kayu komersial sahajaakan ditebang berdasarkan bancian inventori balak yang diluluskan.ii) Lesen Membalak Di Tanah Kerajaan Bagi Aktiviti PembalakanKawasan ini adalah merupakan kawasan tanah kerajaan selain daripadakawasan hutan simpan dan hanya kayu komersial sahaja dibenarkan ditebangserta juga berasaskan bancian inventori balak yang diluluskan.iii) Lesen Membalak Di Tanah Kerajaan Bagi Aktiviti PertanianTanah kerajaan yang dipohon untuk aktiviti pertanian dan mempunyai kayukomersial akan dikeluarkan lesen pembalakan. Tebangan bersih akandilakukan tanpa bancian inventori.iv) Lesen Membalak Di Tanah PersendirianKawasan ini merupakan kawasan bergeran milik individu (tanah persendirian)yang mempunyai sumber balak. Jabatan akan mengeluarkan lesen membalaksebelum kayu balak boleh dikeluarkan dari kawasan tersebut.52

) Pengeluaran Lesen KilangMengikut Seksyen 19 (1) Peraturan Hutan Negeri Sabah 1969, Jabatan akanbertanggungjawab mengeluarkan lesen kilang berasaskan industri kayu mengikutsyarat yang ditentukan. Jenis lesen kilang yang dikeluarkan antaranya ialah lesenmoulding, veneer, plywood dan papan.21.1.3 Garis Panduan Lesen Membalak Dan KilangBagi tujuan pengurusan pengeluaran lesen membalak dan kilang, Jabatan adamenyediakan Garis Panduan Lesen Membalak selaras dengan kehendak EnakmenHutan Negeri Sabah 1968 (Pindaan 1996) dan juga Garis Panduan Pengeluaran LesenKilang selaras dengan kehendak Peraturan Hutan Negeri Sabah 1969.a) Garis Panduan Lesen MembalakGaris panduan permohonan lesen membalak disediakan dan digunakan sebagairujukan atau panduan semasa memproses permohonan. Antara kandungannyaadalah seperti syarat kelayakan pemohon, proses aliran kerja, syarat pengeluaranlesen dan contoh borang permohonan yang perlu diisi dan dilengkapkan.i) Manual ChecklistManual Checklist adalah penting sebagai panduan kepada anggota Jabatanuntuk melaksanakan tugas pengeluaran lesen. Manual tersebut akanmembolehkan pegawai menyemak permohonan dengan teratur danmemastikan syarat permohonan dipatuhi sebelum diperakukan untuk kelulusan.ii) Syarat Kelayakan PemohonMengikut syarat yang ditetapkan setiap pemohon perlu memenuhi beberapakriteria sebelum permohonan dapat diproses. Antaranya ialah pemohon perlumengenal pasti kawasan pembalakan yang dipohon dan telah mendapatkelulusan Pejabat Hasil Bumi bagi kawasan tersebut. Selain itu, pemohon perlumenyediakan bancian inventori untuk menentukan kandungan balak bagikawasan yang dipohon adalah mencukupi dan bernilai komersial.iii) Proses Aliran Kerja Pengeluaran LesenMengikut proses kerja pengeluaran lesen yang disediakan oleh Jabatan, setiappermohonan perlu disertakan dengan pelan lokasi kawasan, bancian inventoridan laporan kawasan pembalakan yang disediakan oleh pemohon. PihakJabatan akan memeriksa kawasan yang dipohon sebelum membuat perakuan.Sekiranya didapati sesuai, Pengarah Perhutanan akan mengesyorkan kepadaPejabat Hasil Bumi untuk kelulusan. Seterusnya permohonan yang diluluskanitu dihantar ke Bahagian Pelesenan Dan Perjanjian Jabatan Perhutanan bagipenyediaan perjanjian untuk ditandatangani oleh pemohon dan PengarahPerhutanan. Setelah ditandatangani, lesen pembalakan akan dikeluarkan53

erserta perjanjian yang ditandatangani oleh Bahagian tersebut kepadapemohon. Kelulusan ini dipanjangkan kepada Pegawai Perhutanan Daerah dimana pembalakan akan dibuat.iv) Syarat Memulakan KerjaSebelum memulakan kerja pembalakan, pelesen disyaratkan membayar yuransejumlah RM1,000 dan deposit sejumlah RM30,000. Selain itu, semuakenderaan bagi tujuan kerja pembalakan yang akan digunakan oleh pelesenperlu didaftarkan di Jabatan. Mengikut Akta Kawalan Alam Sekitar 1974, semuapelesen yang melibatkan kawasan pembalakan melebihi 500 hektardikehendaki mengemukakan Laporan Kesan Alam Sekitar (EIA) kepadaJabatan Perlindungan Alam Sekitar, Negeri Sabah untuk kelulusan. Bagi tujuanitu, pelesen perlu melantik Juru perunding yang bertauliah untuk menyediakanLaporan EIA. Setelah semua syarat dipenuhi barulah kerja pembalakan bolehdimulakan.b) Garis Panduan Pengeluaran Lesen KilangGaris panduan terhadap permohonan lesen kilang disediakan selaras denganPeraturan Hutan Negeri Sabah 1969. Peraturan tersebut merangkumi aspek sepertiperundangan, polisi Kerajaan, permohonan yang boleh diproses, keperluanpelesen, kelayakan pemohon, borang berkaitan dan manual checklist.i) Syarat Kelayakan PemohonAntara syarat kelayakan permohonan ialah pemohon perlu mengemukakansalinan resolusi mesyuarat lembaga pengarah syarikat bagi penubuhan kilang,dokumen kesahihan kewujudan syarikat seperti Memorandum Of Articles,Pendaftaran Ahli Lembaga Pengarah (Form 49), Pulangan Syer (Form 24), sijilpendaftaran syarikat, peta lokasi kilang yang dicadangkan, kedudukan susunatur kilang serta mesin dan laporan kewangan syarikat yang terkini. Selain itu,syarikat juga perlu mempunyai modal minimum RM250,000 sebagai syarattambahan.ii) Proses Aliran KerjaJabatan telah menyediakan proses kerja bagi permohonan lesen kilang. Antarakandungannya, borang permohonan akan diisi dan dilengkapkan olehpengusaha berdasarkan jenis lesen yang dipohon seperti moulding, veneer,plywood dan sebagainya. Seterusnya, borang permohonan yang telahdilengkapkan akan diserahkan kepada Pegawai Perhutanan Daerah untuksemakan, ulasan dan pemeriksaan tapak sebelum diajukan ke Ibu Pejabat.Bahagian Economy Industry And Statistics pula akan membuat semakansemula dengan mengambil kira keperluan pelesenan dan polisi Kerajaansebelum dikemukakan kepada Pengarah Perhutanan. Pejabat Pengarah akanmemberikan ketetapan dan makluman kepada Bahagian tersebut bagi tindakan54

pengeluaran surat kelulusan atau penolakan. Seterusnya dimaklumkan kepadaPegawai Perhutanan Daerah untuk tindakan selanjutnya.iii) Syarat Pengeluaran LesenSelaras dengan Peraturan Hutan Negeri Sabah 1969, antara syaratpengeluaran lesen kilang ialah pemohon dikehendaki mendapat kelulusan dariJabatan Perlindungan Alam Sekitar dan memiliki lesen berniaga yang sah dariMajlis Daerah. Selain itu pemohon dikehendaki juga mendaftarkan pekerjakilang di Jabatan. Pemohon juga dikehendaki mengemukakan sijil keahliandaripada Sabah Timber Industries Association dan mendapat surat pengesahandari Jabatan Tanah Dan Ukur yang menerangkan kawasan kilang yang akanberoperasi tidak bertindih atau dituntut oleh pihak lain.c) Pengeluaran Lesen LainDi bawah Peraturan Hutan Negeri Sabah 1969, Jabatan juga akan mengeluarkanbeberapa lesen lain yang berkaitan dengan aktiviti pembalakan, antaranya lesenkenderaan pembalakan seperti lori balak dan traktor serta mesin dan traktor yangdigunakan di kilang. Kenderaan dan mesin tersebut perlu didaftarkan di Jabatan.21.1.4 Sasaran Pengeluaran Lesen Membalak Dan KilangJabatan tidak menetapkan sasaran pengeluaran lesen membalak dan kilang. Lesenhanya akan dikeluarkan setelah semua syarat dipatuhi.21.1.5 Struktur Pengurusan Hasil HutanPada tahun 2002, Jawatankuasa Khas Kajian Royalti Kayu-kayan telah ditubuhkan.Jawatankuasa akan bertanggungjawab memantau dan mengkaji semula kadar bayaranroyalti kayu balak. Ahli Jawatankuasa tersebut terdiri daripada Menteri Kewangan Sabah(Pengerusi), Setiausaha Hasil Bumi, Pengarah Jabatan Perhutanan, Pengarah JabatanPembangunan Perindustrian dan Penyelidikan, Presiden Sabah Timber IndustriesAssociation, Presiden Timber Association of Sabah dan Chief Executive InnopriseCorporation S/B. Jawatankuasa ini akan bermesyuarat setiap 3 bulan bagi mengkajikadar bayaran royalti balak dengan mengambil kira harga pasaran. Selain itu,Jawatankuasa juga bertanggungjawab menetapkan kouta kayu balak untuk dieksport.21.1.6 Pengurusan HasilPengurusan hasil yang cekap adalah penting bagi memaksimumkan pungutan hasilhutan. Jabatan akan merangka sistem berkomputer untuk kemudahan, keberkesanandan kelicinan kutipan hasil. Antara perancangan Jabatan untuk meningkatkankeberkesanan kutipan hasil adalah seperti berikut:a) Pusat Pungutan HasilJabatan menyediakan 5 pusat pungutan hasil mengikut wilayah iaitu Sandakan,Kota Kinabalu, Keningau, Tawau dan Kudat. Pusat ini bertanggungjawab55

mengumpul hasil bagi 26 Pejabat. Data kutipan hasil dari daerah akan dihantardan dikumpul di pusat pungutan hasil. Sebagai contoh, pusat pungutan hasilWilayah Tawau akan mengumpul semua data berkaitan kutipan hasil bagi PejabatKalabakan, Tibow, Semporna, Kunak dan Lahad Datu.b) Garis Panduan Kutipan HasilManual Prosedur Kerja yang disediakan oleh Bahagian Kewangan Dan Belanjawanmengandungi garis panduan kutipan hasil. Selain itu, peralatan sokongan sepertikomputer akan dibekalkan bersama operating manual bagi setiap sistem yangdibangunkan. Demikian juga, carta aliran kerja kutipan hasil disediakan untukpanduan.c) Kutipan Hasil BerkomputerPada tahun 1997, Jabatan telah membangunkan sistem pungutan hasilberkomputer. Selain itu, setiap pegawai yang bertugas mengendali kutipan hasilakan disediakan kata laluan khas sebagai langkah keselamatan.d) Kaunter HasilSetiap pusat pungutan hasil akan disediakan kaunter hasil yang mempunyai ciriasas keselamatan seperti berasingan dengan bahagian lain, mempunyaipenghadang tetap serta kukuh dan mempunyai pintu khas.e) Penanda Aras Terhadap Taksiran Dan Kutipan Hasil (Royalti Balak)Pejabat Beluran telah dipilih untuk melaksanakan salah satu Dasar Kualiti iaituberkaitan “Taksiran Dan Kutipan Royalti Balak Keluaran Hutan Simpan KomersialUntuk Proses Tempatan“. Pelaksanaan dasar ini telah mendapat penganugerahanSijil MS ISO 9002:1994 pada pertengahan bulan Julai 2000 dari MAMPU. Objektifpelaksanaan Dasar Kualiti ini adalah untuk memastikan kutipan royalti dibuatsecara bersistematik pada kadar dan jumlah yang ditetapkan. Aktiviti yang akandilaksanakan bagi mencapai objektif Dasar Kualiti tersebut adalah seperti berikut:-i) Memastikan permohonan Arahan Pengukuran yang lengkap diterima olehPejabat Beluran dan diproses bagi tempoh satu hari bekerja.ii) Memastikan pengukuran balak 100% dijalankan iaitu sebanyak 300 hingga 500batang sehari bagi setiap kumpulan pengukur yang terdiri daripada 3 orangsetiap satu kumpulan.iii) Menyediakan taksiran royalti balak bagi tempoh satu hari bekerja pada kadar300 hingga 500 batang sehari.iv) Memastikan proses pengeluaran resit hasil mengambil masa satu hari.v) Mengeluarkan pas pemindah (removal pass) dalam tempoh satu hari.56

21.1.7 Sasaran HasilJabatan mensasarkan kutipan hasil hutan pada tahun 2003 dan 2004 masing-masingadalah berjumlah RM300.71 juta dan RM225.59 juta. Ianya meliputi kutipan royalti balak,premium balak dan kutipan bayaran lesen berkaitan aktiviti pembalakan dan kilang.21.1.8 Keperluan Guna Tenaga Dan LatihanKejayaan sesuatu aktiviti yang dirancang bergantung kepada pengurusan sumberdengan cekap terutama sumber manusia.a) Sumber ManusiaPengurusan Jabatan diketuai oleh seorang Pengarah dan dibantu oleh 3 orangTimbalan dan 1,527 pegawai pelbagai jawatan. Kemantapan organisasi akantercapai sekiranya wujud koordinasi antara Bahagian dan perancangan kursus danlatihan dibuat secara teratur dan sistematik.b) Struktur OrganisasiMengikut struktur organisasi, Jabatan dibahagikan kepada 30 Bahagian denganfungsi tersendiri. Contohnya Bahagian Pelesenan Dan Perjanjian akan memprosespermohonan lesen membalak, Bahagian Economy Industry And Statistics akanmemproses lesen kilang dan menganalisis keluaran balak yang diproses, BahagianPengurusan Kewangan Dan Belanjawan akan memastikan hasil dan perbelanjaandiakaunkan dengan betul dan teratur, Bahagian Pengurusan Projek DanPerkhidmatan Am akan memantau serta mengawal selia aset Jabatan danBahagian Pembangunan Sumber Manusia akan merancang latihan dan kursuskepada anggota.c) Latihan Dan KursusJabatan melalui Bahagian Pembangunan Sumber Manusia akan merancangpelbagai latihan dan kursus untuk anggotanya. Pada tahun 2004, Jabatanmenyenaraikan 9 jenis latihan dan kursus bagi anggotanya yang melibatkan semuaperingkat jawatan. Selain itu, Jabatan juga merancang untuk menghantaranggotanya mengikuti kursus anjuran Jabatan lain seperti INTAN dan JabatanBendahari Negeri.21.1.9 Keperluan Peralatan Dan LogistikPengurusan peralatan logistik seperti kenderaan dan komputer dipertanggungjawabkankepada Bahagian Pengurusan Projek Dan Perkhidmatan Am dan Unit Komputer.Bahagian ini perlu merancang pengagihan dan penyelenggaraan kenderaan sertakomputer mengikut jadual yang ditetapkan.57

a) Pengagihan KenderaanJabatan mempunyai 306 kenderaan pelbagai jenis. Daripada jumlah ini, sebanyak249 adalah milik Kerajaan dan selebihnya disewa daripada Syarikat Konsesi.Jabatan juga merancang keperluan kenderaan bagi setiap Pejabat.b) Pengagihan KomputerMengikut perancangan Jabatan, setiap daerah yang terlibat dengan pungutan hasilakan dibekalkan dengan komputer bagi memudahkan dan mempercepatkan urusankutipan.21.1.10 Keperluan KewanganPada setiap akhir tahun, Jabatan akan menyediakan justifikasi keperluan kewangannyakepada Kementerian Kewangan Negeri Sabah, antaranya keperluan guna tenaga dankeperluan logistik untuk memastikan segala aktiviti yang dirancang berfungsi denganefisien dan berkesan.a) Elaun Perjalanan AnggotaBagi membiayai kos perjalanan anggota, Jabatan telah memperuntukkan masingmasingsejumlah RM2.35 juta bagi tahun 2003 dan RM3.50 juta bagi tahun 2004.Peruntukan ini melibatkan tuntutan elaun makan, elaun harian, elaun lojing danbayaran sewa hotel bagi anggota yang akan bertugas di luar daerah, lapangan atausemasa menjalankan pemantauan di kawasan pembalakan.b) Penyelenggaraan KenderaanKenderaan merupakan satu peralatan sokongan yang penting terutamanya untuktujuan penguatkuasaan dan pemeriksaan ke kawasan pembalakan dan hutansimpan. Selain itu, kenderaan dapat memudahkan anggota Jabatan bergerak danmenjalankan pemantauan terhadap aktiviti pembalakan haram. Pada tahun 2003dan 2004, anggaran kos untuk menyelenggara kenderaan masing-masingberjumlah RM2.0 juta dan RM3.0 juta termasuk bayaran bahan api. Bagi tujuantersebut, Jabatan telah menetapkan jadual penyelenggaraan kenderaan antaranyapenyelenggaraan akan dijalankan sekiranya kenderaan telah membuat perjalanansejauh 5,000 km dan penukaran timing belt apabila kenderaan telah membuatperjalanan sejauh 100,000 km. Tujuannya bagi memastikan kenderaan sentiasaberkeadaan baik.c) Penyelenggaraan KomputerPada tahun 2003 dan 2004 jumlah anggaran peruntukan bagi penyelenggaraankomputer Jabatan adalah masing-masing berjumlah RM0.16 juta dan RM0.45 juta.Bahagian Pengurusan Projek Dan Perkhidmatan Am ada merancang 2 jenispenyelenggaraan komputer iaitu penyelenggaraan pencegahan danpenyelenggaraan baik pulih.58

21.1.11 Kaedah PemantauanPegawai Perhutanan Daerah akan bertanggungjawab untuk memantau semua aktivitipembalakan dan perkilangan dengan memberi laporan dari semasa ke semasa terhadapperjanjian ke Ibu Pejabat. Jabatan juga akan membuat pemantauan kawasan hutandengan menggunakan kaedah imej satelit guna sama.Pada pandangan Audit, perancangan terhadap pengurusan pengeluaran lesenmembalak dan kilang serta pengurusan hasil adalah memuaskan oleh keranaJabatan menyediakan garis panduan proses pengeluaran lesen membalak, kilangdan kutipan hasil secara komprehensif. Sungguhpun pandangan daripada pihakawam adalah penting bagi pelaksanaan aktiviti Kerajaan, namun demikianpenglibatan mereka sebagai Ahli Jawatankuasa Khas Kajian Royalti Kayu Kayanperlu dikaji semula bagi memantapkan kawalan dalaman jentera Kerajaankhususnya mengenai penetapan kadar royalti.21.2 PELAKSANAANJabatan telah merangka perancangan terhadap pengurusan pengeluaran lesen membalak,kilang dan pungutan hasil dengan sewajarnya. Keberkesanan perancangan tersebutadalah bergantung kepada pelaksanaan yang dijalankan. Semakan Audit mendapatiperkara seperti berikut:21.2.1 Dasar Perhutanan SabahDasar Perhutanan Negeri Sabah yang telah menetapkan kaedah pengurusan hutanmampan untuk mengekalkan 60% kawasan hutannya telah tercapai. Ini dapat dibuktikandengan pendekatan sistem Forest Management Unit terhadap 2.68 juta hektar daripada4.40 juta hektar hutan negeri dengan mengekalkan kawasan hutan simpan sertamengoptimumkan sumber hutan melalui penuaian balak yang efisien.21.2.2 Undang-undang Dan Peraturan Lesen Membalak Dan KilangBerdasarkan Enakmen, kawasan hutan adalah terdiri daripada tanah kerajaan dan tanahpersendirian. Bagi lesen membalak di tanah kerajaan ada 3 kategori lesen iaitu lesenmembalak Hutan Simpan Kelas II, lesen membalak di tanah kerajaan bagi aktivitipembalakan dan lesen membalak di tanah kerajaan bagi aktiviti pertanian. SemakanAudit mendapati pada tahun 2003 dan 2004, sejumlah 643 lesen dengan keluasan90,129 hektar telah diluluskan di tanah kerajaan dan tanah persendirian. Butiran lanjutseperti di Jadual 21.59

Jadual 21Jumlah Lesen Balak Pada Tahun 2003 dan 2004Tahun 2003 Tahun 2004Bil Jenis Lesen JumlahLesenKeluasan(Hektar)JumlahLesenKeluasan(Hektar)1 Tanah Kerajaan 12 18,897 3 3,7932. Tanah Persendirian 205 9,825 423 57,614Jumlah 217 28,722 426 61,407Sumber: Rekod Jabatan21.2.3 Garis Panduan Lesen Membalak Dan Kilanga) Garis Panduan Lesen MembalakSungguhpun garis panduan yang disediakan oleh Jabatan adalah lengkap olehkerana ia mengandungi segala aspek pembalakan, namun demikian ianya lebihtersusun lagi jika dibukukan dengan lebih sistematik.i) Manual ChecklistJabatan tidak menyediakan Manual Checklist sebagai panduan memprosespermohonan pengeluaran lesen membalak. Pada pendapat Audit, ManualChecklist perlu disediakan.ii)Syarat Kelayakan PemohonSemakan Audit mendapati semua pemohon telah mematuhi perkara yangditetapkan oleh Jabatan seperti mendapat kelulusan daripada Pejabat HasilBumi dan membuat bancian inventori terlebih dahulu sebelum lesen membalakdikeluarkan. Pada pendapat Audit, syarat kelayakan yang ditetapkan telahdipatuhi.iii)Proses Aliran KerjaPermohonan lesen membalak sepatutnya dikemukakan kepada Jabatan melaluiPegawai Perhutanan Daerah di mana kawasan pembalakan dilakukan.Pegawai Perhutanan Daerah akan memberi ulasan dan komen sama adakawasan pembalakan yang dipohon sesuai atau tidak. Seterusnya, PengarahPerhutanan akan memberikan ulasannya untuk dikemukakan kepada PejabatHasil Bumi untuk kelulusan. Setelah itu, perjanjian akan ditandatangansekiranya semua syarat yang ditetapkan telah dipatuhi. Semakan Auditmendapati proses aliran kerja permohonan lesen membalak yang ditetapkantidak dipatuhi sepenuhnya oleh kerana permohonan dikemukakan terus kepadaPejabat Hasil Bumi dan bukan kepada Pejabat Perhutanan Daerah. Padapendapat Audit, pelaksanaan proses aliran kerja pengeluaran lesenmembalak perlulah dipatuhi.60

iv)Syarat Memulakan KerjaSyarat memulakan kerja pembalakan ada dinyatakan dengan jelas di bawahEnakmen Hutan Negeri Sabah 1968 (Pindaan 1996). Bagaimanapun, kadaryuran dan deposit yang masing-masing sejumlah RM1,000 dan RM30,000 perludikaji semula kerana ianya tidak mengambil kira keluasan dan jumlah inventoribalak di kawasan pembalakan serta tidak pernah disemak sejak diperkenalkan.Sementara itu, bagi kawasan pembalakan yang melebihi 500 hektar pelesenperlu mengemukakan laporan EIA kepada Jabatan Alam Sekitar untukkelulusan. Semakan selanjutnya mendapati pada tahun 2003 dan 2004,sebanyak 22 laporan EIA telah dikemukakan oleh pelesen kepada JabatanAlam Sekitar untuk kelulusan. Daripada jumlah tersebut, sebanyak 19 laporanEIA telah pun diluluskan. Manakala 2 laporan EIA lagi masih di peringkatpenilaian kerana ada beberapa syarat yang belum dipenuhi. Sementara itu,satu laporan EIA pada tahun 2004 tidak diluluskan kerana gagal memenuhipiawaian yang ditetapkan. Adalah didapati pada tahun 2004, Jabatan AlamSekitar telah mendenda sejumlah RM10,000 terhadap 1 pelesen keranamemulakan kerja pembalakan sebelum laporan EIA diluluskan.Pada pendapat Audit, kadar yuran dan deposit bagi pengeluaran lesenmembalak adalah perlu dikaji semula. Manakala penglibatan JabatanAlam Sekitar secara langsung sebagai Agensi pelindung alam sekitaradalah baik. Tujuannya adalah bagi memastikan kerosakan alam sekitaradalah di tahap minimum.v) Syarat Lesen MembalakAntara kandungan syarat lesen membalak ialah pelesen tidak melakukantebangan di luar kawasan lesen, laporan kemajuan pembalakan hendaklahdikemukakan ke Jabatan dari semasa ke semasa, bayaran royalti dijelaskan 30hari dari tarikh pengukuran balak, lori balak hanya boleh mengangkut balak daripukul 7.00 pagi hingga 7.00 malam kecuali ada kelulusan daripada PengarahPerhutanan dan pelesen tidak dibenarkan mengangkut balak di atas jalan rayaawam melebihi muatan dan panjang yang ditetapkan. Semakan Auditmendapati sebahagian syarat ini telah dipatuhi oleh pelesen, contohnyapemeriksaan di daerah Keningau pada akhir bulan Julai 2004 mendapatiselepas 7.00 malam tidak ada lagi lori balak yang mengangkut balak melaluijalan raya awam. Bagaimanapun, adalah didapati lori mengangkut balakmelebihi muatan yang dibenarkan dan bertentangan dengan syarat lesen.Pada pendapat Audit, kandungan syarat lesen membalak adalah tidaklengkap kerana tempoh dan bayaran denda yang dikenakan tidakdinyatakan sekiranya pelesen gagal menjelaskan bayaran royalti 30 haridari tarikh pengukuran balak serta balak yang diangkut melebihi muatan.61

) Garis Panduan Lesen KilangSemakan Audit mendapati garis panduan pengeluaran lesen kilang telah dikemaskini dan disemak semula pada awal tahun 2004. Bagaimanapun, garis panduantersebut tidak dilampirkan bersama borang permohonan yang diguna pakai olehJabatan. Borang yang dimaksudkan adalah seperti permohonan lesen kilang,permohonan lesen eksport, permohonan lesen KD Plant, permohonan lesenpengawetan, permohonan lesen kilang/eksport/sijil kontraktor pengilang danpermohonan pendaftaran sebagai kontraktor pengilang.Pada pendapat Audit, garis panduan bagi proses pengeluaran lesen kilangakan menjadi sempurna dan menyeluruh sekiranya borang permohonan yangdiguna pakai disertakan bersama garis panduan tersebut.i) Syarat Kelayakan PemohonSemakan Audit terhadap syarat permohonan lesen kilang mendapati ia telahdipatuhi sepenuhnya oleh pemohon. Semua permohonan yang diperiksa padatahun 2003 dan 2004 ada mengemukakan dokumen yang diperlukan olehJabatan. Pada pendapat Audit, syarat kelayakan permohonan lesen kilangadalah dipatuhi.ii) Proses Aliran KerjaJabatan telah menyediakan proses aliran kerja yang lengkap. Semakan Auditmendapati proses aliran kerja pengeluaran lesen kilang yang ditetapkan telahdipatuhi sepenuhnya. Borang permohonan yang diisi telah disemak olehPegawai Perhutanan Daerah manakala pemeriksaan peta dan lokasi kilangtelah dijalankan oleh wakil Jabatan di daerah di mana kilang beroperasi. Selainitu, kelulusan Pengarah Jabatan Perhutanan juga diperolehi terlebih dahulusebelum kilang beroperasi. Pada pendapat Audit, proses aliran kerjapengeluaran lesen kilang adalah baik dan telah dilaksanakan seperti yangdirancang.iii) Syarat Pengeluaran Lesen KilangJabatan telah merangka syarat pengeluaran lesen kilang yang komprehensifselaras dengan Peraturan Hutan Negeri Sabah 1969. Antara kandungan syarattersebut adalah penyediaan borang khas, laporan penyata kewangan syarikatdan surat sokongan daripada Pegawai Perhutanan Daerah. Pada pendapatAudit, syarat pengeluaran lesen kilang adalah komprehensif, menyeluruh,baik dan telah dipatuhi.c) Pengeluaran Lesen LainJabatan adalah bertanggungjawab untuk mengeluarkan lesen lain yang berkaitandengan aktiviti pembalakan seperti lori balak, traktor serta mesin yang digunakan dikilang. Semakan Audit mendapati semua kenderaan, traktor dan mesin mempunyai62

lesen seperti yang ditetapkan di bawah Peraturan Hutan Negeri Sabah 1969. Padapendapat Audit, peraturan terhadap pengeluaran lesen lain yang berkaitandengan aktiviti pembalakan telah dipatuhi sepenuhnya.21.2.4 Kawalan Pengeluaran BalakKawalan pengeluaran balak dijalankan melalui 6 peringkat pemeriksaan iaitu olehPelesen, Kontraktor Pembalak, Renjer Hutan, Mukim, Pondok Pemeriksaan danBahagian Economy Industry And Statistics. Selain itu, pelesen juga dikehendakimengemukakan laporan suku tahunan ke Jabatan untuk tujuan pemantauan aktivitipembalakan. Demikian juga apabila lesen tamat tempoh, pemeriksaan penutupkawasan pembalakan dilakukan dengan membandingkan rekod Check Scalling denganTimber Disposal Permit (TDP). Sekiranya ada perbezaan maka penalti dikenakanterhadap kontraktor terbabit. Sebagai contoh, pada tahun 2004 di Daerah Kalabakansejumlah 10.96m³ dan 34.64m 3 kayu balak jenis Kelas C dan Kelas D masing-masingtelah dikesan masih berada di kawasan lesen semasa pemeriksaan. Syarikat terbabittelah dikenakan bayaran royalti dan premium berjumlah RM20,724.Pada pendapat Audit, kawalan terhadap pengeluaran kayu balak adalah baik danketat kerana setiap kayu balak perlu melalui 6 peringkat pemeriksaan sebelumsampai ke kilang papan untuk diproses. Selain itu, pemeriksaan penutupankawasan pembalakan juga adalah satu langkah yang baik yang dapat mengesankayu balak yang tidak diisytiharkan dan dipungut royaltinya.21.2.5 Permohonan Kawasan BalakPermohonan kawasan membalak di tanah kerajaan diajukan kepada Ketua Menterimelalui Setiausaha Hasil Bumi. Semakan Audit terhadap 6 daripada 37 pelesen diPejabat Hasil Bumi mendapati proses permohonan kelulusan kawasan membalakadalah mengambil masa yang lama iaitu antara 2 hingga 6 tahun bagi 4 pelesen. Selainitu, Pejabat Hasil Bumi tidak menyelenggara Daftar Permohonan Kawasan Membalak.Oleh itu, tidak dapat dipastikan jumlah sebenar permohonan diterima dan ditolak.Senarai pemohon dan kelewatan memproses kelulusan kawasan balak adalah sepertiJadual 22.63

Jadual 22Senarai Pemohon Dan Kelewatan Proses Permohonan Kawasan BalakBil No. LesenLuasTarikh TarikhKawasanPermohonan Lulus(Hektar)Kelewatan1. JP(NNN)011/2003(F1) 9.10.1997 14.11.2003 1,0006 tahun1 bulan2. JP(NNN)009/2003(F1) 14.9.1998 1.7.2003 1,498.704 tahun10 bulan3. JP(NTM)001/2004(F1) 3.3.2001 7.10.2003 1,0002 tahun7 bulan4. JP(NKG)010/2002(F1) 18.4.1998 15.5.2002 1,0004 tahun1 bulanSumber : Rekod Pejabat Hasil BumiAntara sebab berlaku kelewatan proses permohonan kawasan balak ialah oleh keranapertukaran kawasan yang dipohon di mana kawasan asal yang diluluskan tidakmempunyai balak telah diganti dengan kawasan baru, kawasan tidak mempunyai balakkomersial, kawasan telah dipohon oleh individu lain, permohonan bertindih danpermohonan bagi kawasan yang telah dilesenkan. Semakan selanjutnya mendapatisemua permohonan kawasan balak ini telah diluluskan oleh Ketua Menteri.Pada pendapat Audit, kelulusan kawasan membalak telah dilaksanakan mengikutperaturan dan perundangan yang ditetapkan. Bagaimanapun, bagi mengatasimasalah kelewatan permohonan kelulusan kawasan balak serta kawasan tidakmempunyai kayu balak adalah disyorkan agar penelitian dan ulasan dari Jabatandiperolehi terlebih dahulu. Selain itu, Pejabat Hasil Bumi perlulah menyediakanDaftar Permohonan Kawasan Membalak.21.2.6 Daftar LesenSemakan Audit mendapati daftar lesen membalak dan daftar lesen kilang diselenggarasecara parallel iaitu berkomputer dan manual. Bagi daftar lesen membalak adalahdidapati ianya diselenggara dengan lengkap dan sempurna. Manakala, daftar lesenkilang pula tidak kemas kini oleh kerana bilangan kilang yang didaftarkan di peringkatdaerah berbeza dengan bilangan kilang yang didaftar di Ibu Pejabat. Sebagai contoh,bilangan kilang mengikut daftar di Pejabat Perhutanan Daerah Sandakan adalahsebanyak 36 kilang termasuk yang aktif dan tidak aktif berbanding 77 kilang mengikutdaftar di Ibu Pejabat.Pada pendapat Audit, penyelenggaraan daftar lesen membalak adalahmemuaskan. Manakala daftar lesen kilang perlu diseragamkan dan dikemas kini.21.2.7 Struktur Pengurusan Hasil HutanMengikut objektif penubuhannya, Jawatankuasa Khas Kajian Royalti Kayu-kayan adalahdikehendaki mengadakan mesyuarat setiap 3 bulan sekali untuk memantau dan64

mengkaji semula kadar bayaran royalti balak. Semakan Audit mendapati Jawatankuasaini hanya mengadakan mesyuarat sekali sahaja sejak penubuhannya pada tahun 2002.Semasa mesyuarat pertamanya, Jawatankuasa tersebut telah menetapkan kadar barubayaran bagi royalti balak. Perbincangan dengan Pegawai Perhutanan di Ibu Pejabatmendapati Jabatan telah menulis surat kepada Pejabat Hasil Bumi pada 9 Februari 2002dan 11 November 2002 bagi tujuan pewartaan. Bagaimanapun, kadar bayaran royaltibalak ini belum diwartakan. Manakala kadar bayaran bagi lesen kilang telah mendapatkelulusan daripada Kementerian Kewangan pada tahun 2002 dan diwartakan.Pada pendapat Audit, kadar bayaran bagi royalti balak perlu diwartakan. Selain itu,Jawatankuasa Khas Kayu-kayan yang ditubuhkan hendaklah berfungsi selarasdengan objektif penubuhannya.21.2.8 Pengurusan Kawalan Dalaman HasilPengauditan terhadap pengurusan kawalan dalaman hasil meliputi pusat pungutan hasil,kutipan hasil berkomputer dan penanda aras terhadap taksiran dan kutipan royalti balak.Semakan Audit terhadap pengurusan kawalan dalaman hasil mendapati perkara berikut:a) Pusat Pungutan HasilSistem pungutan hasil mengikut wilayah yang diperkenalkan adalah kurang efisiendari segi masa dan kos penghantaran. Ini kerana pusat pungutan hasil terpaksamengumpul data kutipan hasil dari semua daerah di wilayah tersebut. Sebagaicontoh, pusat pungutan hasil wilayah Tawau yang terdiri dari pejabat Kalabakan,Semporna, Kunak dan Lahad Datu akan menunggu dan mengumpulkan datakutipan hasil dari semua Pejabat tersebut sebelum dihantar ke Ibu Pejabat. Olehitu, adalah disyorkan penggunaan komputer Local Area Network dilaksanakanagar semua daerah dapat berhubung secara on-line dengan Ibu Pejabat. Dengancara ini akan mempercepatkan proses penghantaran data dan kelicinan kerjaseperti laporan hasil, pengeluaran Timber Disposal Permit dan proses kerja lainyang melibatkan kutipan hasil serta menjimatkan kos penghantaran.Pada pendapat Audit, pelaksanaan pusat pungutan hasil adalah kurangefisien. Oleh itu, untuk mengatasi masalah ini sistem pungutan berkomputerhendaklah dinaiktaraf dan dihubungkan antara Ibu Pejabat dengan PejabatWilayah supaya lebih cepat dan berkesan.b) Kutipan Hasil BerkomputerJabatan menggunakan sistem berkomputer untuk memungut hasil. Resitberkomputer dikeluarkan kepada pembayar royalti dan bayaran lain yangberkenaan dengan proses lesen membalak dan kilang. Semua pungutandimasukkan ke bank setiap hari. Penyesuaian hasil juga disediakan setiap bulan.Semakan Audit mendapati sistem aliran kerja telah dipatuhi dan penurunan kuasaterhadap pegawai yang dipertanggungjawabkan memungut hasil ada dibuat.65

Selain itu, pemeriksaan mengejut juga telah dilakukan oleh wakil Ketua Pejabatbagi semua pusat pungutan hasil. Demikian juga, kawalan terhadap resit hasilberkomputer dan resit am adalah baik dan sempurna. Semua resit yang belumdiguna pula telah disimpan dalam kabinet besi yang berkunci dan direkod di bukuKaunterfoil bagi urusan penerimaan dan pengeluaran resit. Sistem kawalandalaman yang ada adalah baik dan sempurna.Semakan Audit selanjutnya mendapati sistem berkomputer yang dibangunkan telahmemudahkan dan melicinkan kerja kutipan hasil. Bagaimanapun, sistem yangdigunakan ini adalah berbentuk stand alone system dan tidak on-line dengan IbuPejabat. Oleh yang demikian penghantaran maklumat adalah secara floppy discatau hard copy ke Ibu Pejabat untuk diselaraskan. Cara ini memakan masa danmemerlukan kos pengangkutan. Jabatan hendaklah mengambil inisiatif untukmembangunkan sistem secara on-line ke seluruh Sabah bagi melicinkan prosesmerekod dan mengemas kini data pungutan hasil. Pada pendapat Audit, secarakeseluruhannya sistem kawalan dalaman pungutan hasil adalah memuaskan.c) Penanda Aras Terhadap Taksiran Dan Kutipan Royalti BalakPemeriksaan Audit di tiga daerah iaitu Sandakan, Keningau dan Tawau mendapatisistem taksiran dan kutipan royalti balak yang mendapat pengiktirafan Kerajaanbelum dilaksanakan lagi walaupun pengiktirafan diperolehi semenjak 4 tahun lepas.Pada pendapat Audit, penggunaan sistem taksiran dan kutipan royalti yangmendapat pengiktirafan daripada Kerajaan hendaklah diaplikasikanpenggunaannya ke semua pejabat seluruh Sabah.21.2.9 Pungutan HasilPada tahun 2003 dan 2004, jumlah hasil yang dikutip adalah masing-masing RM76.47juta dan RM34.30 juta. Jumlah ini adalah kutipan daripada bayaran royalti balak di tanahkerajaan dan tanah persendirian serta pelbagai hasil lain selain daripada bayaran royaltibalak bagi kawasan lesen Sustainable Forest Management. Pada pendapat Audit,pencapaian pungutan hasil adalah memuaskan.21.2.10 Tunggakan HasilPada tahun 2004, jumlah tunggakan hasil Jabatan adalah berjumlah RM0.16 jutaberbanding RM0.29 juta pada tahun 2003 iaitu menurun sejumlah RM0.13 juta.Penurunan ini disebabkan oleh langkah yang diambil oleh Jabatan iaitu bayaran royaltibukan lagi berpandukan anggaran tetapi berdasarkan ukuran sebenar kayu. Padapendapat Audit, langkah untuk mengutip royalti berdasarkan ukuran sebenaradalah baik.66

21.2.11 Guna Tenaga Dan LatihanPengauditan yang dijalankan terhadap keperluan guna tenaga dan latihan mendapatiperkara berikut:a) Sumber manusiaPengurusan sumber manusia yang berkesan merupakan faktor penting kejayaansesuatu aktiviti yang hendak dilaksanakan. Semakan Audit mendapati Jabatantelah menggunakan sumber manusia yang sedia ada dengan efektif melaluipembahagian tugas di kalangan anggota yang ditempatkan mengikut kelayakanmasing-masing. Sebagai contoh, Pegawai berkelulusan di bidang perhutananditempatkan di bahagian FMU atau ketua di cawangan dan pegawai yangmempunyai kelulusan di bidang perakaunan ditempatkan di Bahagian Kewangan.Pada pendapat Audit, Jabatan telah mengurus sumber manusia denganmemuaskan.b) Struktur OrganisasiTumpuan Audit dibuat terhadap anggota yang ditempatkan di kaunter dan kilang.Hasil semakan mendapati perkara berikut:i) Anggota Bertugas Di Kaunter HasilSetiap kaunter hasil yang diwujudkan di tiga wilayah iaitu Ibu PejabatSandakan, Tawau dan Keningau hanya dikendalikan oleh seorang anggotayang ditugaskan memungut hasil. Pegawai yang bertugas memungut hasil inimempunyai kata laluan sendiri untuk mengendalikan komputer. Bagaimanapun,kata laluan tersebut telah diberitahu kepada anggota lain untuk membolehkankaunter beroperasi sekiranya pegawai pengendali yang ditugaskan bercuti.Cara ini menunjukkan bahawa keselamatan pungutan hasil menggunakankomputer masih belum terjamin. Oleh yang demikian adalah disyorkan supaya2 orang atau lebih anggota diberikan kata laluan yang berbeza untuk tujuankeselamatan dan hanya orang yang ada kebenaran khas sahaja yang bolehmemasuki kaunter dan mengendalikan komputer bagi tujuan pungutan hasil.Pada pendapat Audit, kawalan pungutan hasil di kaunter perlu diperbaiki .ii) Anggota Bertugas Menjaga KilangAnggota yang bertugas di kilang adalah mengikut mukim. Antara tugas penjagakilang ialah seperti menyelia dan memantau aktiviti kilang, merekod ketibaankayu, melaporkan aktiviti pekilang, memantau dan memeriksa pembaharuanlesen kilang termasuk mesin kilang dan pelbagai tugas lain yang berkaitandengan pengawasan kilang. Tiga daerah iaitu Tawau, Sandakan dan Keningautelah dipilih sebagai sampel pengauditan. Tujuannya adalah untuk menentukansama ada agihan tenaga kerja antara daerah bagi anggota yang bertugasmenjaga kilang adalah seimbang. Seramai 54 anggota telah ditugaskan67

menjaga 91 kilang di 3 daerah tersebut. Pecahan anggota dan kilang adalahseperti Jadual 23.Jadual 23Jumlah Anggota Dan Kilang Mengikut DaerahBil. DaerahJumlah Jumlah Nisbah AnggotaAnggota Kilang Kepada Kilang1. Tawau 9 43 1:4.72. Sandakan 23 24 1:1.03. Keningau 22 24 1:1.1Jumlah 54 91Sumber: Rekod JabatanBerdasarkan jadual di atas, pihak Audit mendapati nisbah anggota kepadakilang bagi Pejabat Tawau adalah 1:4.7. Ini bermakna 1 anggota menjaga lebihdaripada 4 kilang, Pejabat Sandakan pula adalah 1:1.0 bermakna 1 anggotamenjaga 1 kilang dan Pejabat Keningau adalah 1:1.1 bermakna 1 anggotamenjaga lebih daripada 1 kilang. Keadaan ini dapatlah dirumuskan bahawaagihan anggota bagi petugas kilang adalah tidak seimbang antara satu daerahdengan daerah yang lain. Selain itu, semasa lawatan ke Mukim Tg. Batu Lautdi Pejabat Tawau bersama Ketua Mukim mendapati pegawai yang ditugaskanmenjaga kilang tidak berada di kilang. Ini menunjukkan penyeliaan di kilangtidak dapat dijalankan sepenuhnya kerana mukim tersebut kekurangan anggotadan rekod ketibaan kayu juga gagal dikemukakan kepada Audit keranawakil/petugas menjaga kilang tidak hadir. Manakala di Pejabat Sandakan danKeningau pengawal seliaan di kilang dapat dijalankan dengan baik keranatenaga kerja adalah mencukupi.Pada pendapat Audit, penempatan anggota Jabatan yang mencukupi dikilang papan adalah penting bagi mengawasi ketibaan kayu balak dikilang sebelum diproses.c) Latihan Dan KursusPada tahun 2004, Jabatan telah menganjurkan sebanyak 9 jenis latihan yangmelibatkan 424 anggota pelbagai peringkat jawatan. Selain itu, bagi meningkatkanpengetahuan dan kemahiran anggotanya seramai 69 orang telah dihantarmengikuti 11 jenis kursus anjuran agensi luar antaranya Peat Swamp Forests andAssociated, Asian Strategy & Leadership Institute, Perbadanan Pinjaman Sabahdan sebagainya. Bagaimanapun, kursus berkaitan pengurusan kewangan belumdiberikan kepada anggota Jabatan.Pada pendapat Audit, Jabatan juga perlu menghantar anggotanya menghadirikursus pengurusan kewangan.68

21.2.12 Pengagihan Kenderaan Dan KomputerSemakan Audit mendapati Jabatan mempunyai 306 kenderaan dan telah diagihkan iaituantara 6 hingga 41 kenderaan bagi setiap Pejabat. Pengagihan ini mengikut keperluanPejabat termasuklah Ibu Pejabat. Pengagihan kenderaan adalah berdasarkan kawasanseperti kawasan hutan simpan, kawasan pembalakan dan kilang. Manakala pengagihankomputer telah dilaksanakan di mana setiap Pejabat pemungut hasil mempunyaikomputer khas untuk kutipan hasil. Pada pendapat Audit, Jabatan telahmenguruskan pengagihan kenderaan dan komputer dengan memuaskan.21.2.13 Keperluan KewanganPeruntukan kewangan yang dirancang telah digunakan dengan berhemat oleh Jabatanbagi melaksanakan tugas dan tanggungjawabnya untuk memastikan pengurusanpengeluaran lesen membalak dan kilang telah diurus dengan cekap dan sempurna.a) Elaun Perjalanan AnggotaPada tahun 2003 dan 2004, Jabatan telah membelanjakan masing-masingsejumlah RM2.33 juta dan RM2.71 juta bagi membiayai kos perjalanan danpengangkutan anggotanya semasa menjalankan pemantauan ke kawasanpembalakan dan kilang. Pada pendapat Audit, peruntukan elaun perjalanantelah digunakan dengan cekap dan memuaskan.b) Penyelenggaraan KenderaanPada tahun 2004, peruntukan kos penyelenggaraan kenderaan Jabatan adalahberjumlah RM3.0 juta. Manakala perbelanjaan sebenar pula adalah berjumlahRM3.43 juta termasuk bahan api. Lebihan perbelanjaan berjumlah RM0.43 juta initelah mendapat kelulusan Kementerian Kewangan Negeri Sabah. Bagaimanapun,semakan Audit mendapati peruntukan kewangan masih tidak mencukupi keranamasih ada kenderaan yang tidak dapat dibaiki iaitu 6 kenderaan rosak manakala 88kenderaan lagi berkeadaan kurang baik dan memerlukan penyelenggaraan. Padapendapat Audit, Jabatan perlu membuat justifikasi keperluan kewangannyauntuk penyelenggaraan kenderaan kerana peruntukan yang sedia ada tidakmencukupi.c) Penyelenggaraan KomputerPeruntukan kewangan yang mencukupi bagi penyelenggaraan komputer Jabatantelah melicinkan pelaksanaan penyelenggaraan komputer yang dirancang olehJabatan. Semakan Audit mendapati penyelenggaraan komputer secarapenyelenggaraan pencegahan dan penyelenggaraan baik pulih telah dilaksanakanseperti yang dirancang. Pada pendapat Audit, penyelenggaraan komputertelah dilaksanakan mengikut jadual yang ditetapkan.69

21.2.14 Pemeriksaan FizikalLawatan Audit telah dijalankan ke kawasan pembalakan, kilang dan pondokpemeriksaan. Berikut adalah hasil daripada lawatan tersebut:a) Kawasan PembalakanSatu kawasan pembalakan iaitu melibatkan 1 pelesen daripada 37 pelesen diDaerah Keningau telah dipilih untuk lawatan Audit. Tumpuan pemeriksaan adalahkawasan longgokan balak di Stumping Batu 16. Berikut adalah penemuan hasildaripada lawatan tersebut:i) Ukuran Tidak SamaPekeliling Jabatan No. 1 Tahun 1981 menyatakan bahawa ukuran balak padacheck scaling perlu diukur dengan seberapa tepatnya untuk tujuan pengiraanpembayaran royalti. Perbezaan ukuran yang dibenarkan adalah antara 8hingga 162 cm bagi ukuran lilit dan 0.6 hingga 12.2 m ukuran panjang terhadap10 hingga 200 batang kayu balak. Pemeriksaan Audit ke atas 85 batangdaripada 1,174 batang balak di Stumping Batu 16 mendapati perbezaan ukuranadalah sejumlah 81 cm pada ukuran purata (D1 + D2) berbanding yangdibenarkan iaitu 64 cm bagi 80 batang kayu balak. Oleh itu, bayaran royaltiadalah kurang daripada yang sebenarnya. Pada pendapat Audit, kawal seliaperlu dilakukan dengan ketat oleh Jabatan dengan mengukur balakbersama kontraktor terbabit bagi mengelakkan perbezaan ukuran yangmenyebabkan kehilangan hasil kepada Kerajaan.ii) Penggunaan Borang Pemeriksaan BalakPekeliling No. 1 Tahun 1981 juga menetapkan penggunaan BorangPemeriksaan Balak (Borang B) adalah mandatori. Borang ini digunakan untukmembuat perbandingan antara ukuran balak oleh Jabatan dan kontraktor.Sekiranya ukuran tidak mematuhi syarat yang dibenarkan maka ukuran semulaakan dibuat oleh pihak kontraktor. Hal ini bertujuan mengawal supaya bayaranroyalti adalah di tahap maksimum dan memberi pulangan hasil yang optimumkepada Kerajaan. Pemeriksaan lanjut mendapati penggunaan BorangPemeriksaan Balak tidak dipraktikkan oleh semua cawangan Jabatan. Lawatanyang dibuat ke daerah terpilih mendapati daerah Tawau (termasuk daerah kecilKalabakan) ada menggunakan borang tersebut, manakala daerah Keningautidak menggunakannya. Pada pendapat Audit, penggunaan BorangPemeriksaan Balak tersebut hendaklah dikuatkuasakan di seluruh Sabah.b) Pondok PemeriksaanMengikut perenggan 27, Perjanjian Lesen Membalak, pelesen tidak dibenarkanmengangkut kayu balak di jalan raya awam melebihi panjang dan berat yang telahditetapkan di Jadual C. Selain itu, berat muatan balak yang ditetapkan bagi lori 10tan tidak melebihi 9.3 m 3 manakala lori 20 tan tidak melebih 18.7 m 3 . Melalui temu70

ual dengan pihak Jabatan Kerja Raya, adalah difahamkan bahawa ketahananjalan raya adalah bergantung kepada gandar (bilangan tayar) sesebuah kenderaan,iaitu semakin banyak tayar maka muatan kenderaan juga adalah banyak dan berat.Pemeriksaan Audit terhadap 2 pondok pemeriksaan yang berfungsi untukmemeriksa dan merekod semua lori balak yang membawa balak keluar darikawasan pembalakan telah dijalankan di Daerah Telupid dan Keningau. Hasilpemeriksaan tersebut mendapati semua lori balak yang mengangkut balak telahmematuhi arahan Jabatan iaitu tidak mengangkut balak selepas jam 7 malam.Daftar pemeriksaan lori balak juga ada diselenggara bagi lori yang melalui pintupemeriksaan serta menyimpan salinan senarai balak yang dibawa keluar. Pegawaibertugas di pondok pemeriksaan juga telah dibekalkan carta aliran kerja yangmenunjukkan tugasnya dengan jelas. Bagaimanapun, pemeriksaan Audit dipondok pemeriksaan Batu 16, daerah Keningau pada akhir bulan Julai 2004 antarapukul 7.00 pagi hingga 8.25 malam mendapati lori balak dengan berat 10 hingga 20tan telah membawa muatan kayu balak antara 21.98 m 3 hingga 65.02 m 3 melebihimuatan yang dibenarkan. Keterangan lengkap lori balak yang membawa lebihmuatan adalah seperti Jadual 24.Jadual 24Laporan Harian Pengangkutan Balak MelaluiPondok Pemeriksaan Pada 26 Julai 2004Bil.Tarikh Masa RemovalBatangDiangkut Diperiksa PassBalakJumlahIsipaduBalak(M 3)26.07.2004 7.00pg 465125 25 63.748.30pg 465126 21 65.029.10pg 465127 26 59.689.15pg 530981 34 22.879.30pg 465128 27 60.8911.03pg 465129 23 49.2312.11tgh 465130 21 43.241.00tgh 465131 26 59.183.55ptg 532563 14 35.044.00ptg 465132 27 42.835.17ptg 528405 27 54.945.53ptg 530982 38 21.986.25ptg 465134 23 38.156.30ptg 530983 45 27.29Sumber : Rekod Jabatan Perhutanan SabahNota : Satu Removal Pass bagi satu lori sahaja (10 tan atau 20 tan).71

Selain itu, adalah didapati lori yang digunakan untuk mengangkut balak tidakberdaftar dengan Jabatan atau tidak memperbaharui lesen lori mereka.Pada pendapat Audit, kawalan di pondok pemeriksaan di daerah Keningauadalah kurang memuaskan oleh kerana semua lori yang mengangkut balaktelah melebihi muatan dan tidak berdaftar dengan Jabatan serta telah tamatlesen. Ini menunjukkan penguatkuasaan adalah kurang memuaskan.c) Pemeriksaan Di KilangLawatan telah dibuat ke beberapa kilang di daerah Tawau, Sandakan danKeningau. Hasil lawatan tersebut mendapati perkara berikut:i) Pembaharuan LesenPihak Audit mendapati semua kilang yang dilawati telah memperbaharui lesenberkaitan seperti lesen kilang, lesen eksport dan lesen kontraktor. Selain itu,perkakas kilang yang perlu dibayar seperti mesin break down (pemotong balak),bandsaw dan traktor juga telah dibayar.ii) Daftar Ketibaan KayuSemua kilang yang dilawati telah menyelenggara Daftar Ketibaan Kayu sepertimana kehendak Arahan Pengarah Bil. 4 Tahun 2000. Bagaimanapun, daftartersebut tidak seragam antara satu daerah dengan daerah yang lain. Olehyang demikian, adalah disyorkan agar daftar ketibaan kayu ke kilangdiseragamkan.Pada pendapat Audit, daftar ketibaan kayu ke kilang perlu diseragamkanbagi semua kilang di seluruh Sabah.iii) Mobile SawmillSetakat bulan Mei 2004, sejumlah 3 lesen kilang Mobile Sawmill diluluskan olehJabatan. Semua kilang tersebut didaftarkan atas nama sebuah anak syarikatYayasan Sabah. Operasi kilang pula dijalankan oleh 3 kontraktor berbeza yangdilantik melalui perjanjian. Mengikut garis panduan yang ditetapkan olehJabatan, konsep kilang Mobile Sawmill adalah kilang tidak kekal dan bolehdialihkan dengan mudah dari satu tempat ke satu tempat yang lain. Kilang inihanya dibenarkan memproses sisa kayu dan kayu buangan. Lawatan Audittelah dijalankan di salah sebuah kilang tersebut di Batu 63, Jalan Nabawan.Hasil pemeriksaan tersebut mendapati kilang ini telah didirikan bercirikan kilangpapan dan kekal seperti di Foto 1.72

Foto 1Mobile Sawmill Di Daerah NabawanSumber: Fail Foto Jabatan Audit NegaraTarikh : 14.06.2004Lokasi: Batu 63, Jalan NabawanSemasa pemeriksaan dijalankan, operasi kilang telah ditangguhkan atas arahanPegawai Perhutanan Daerah ekoran kes penahanan 3 batang kayu bulat yangtidak dibenarkan dan belum dibayar royaltinya. Kes tersebut ditemui oleh UnitPencegahan Pembalakan Haram Jabatan Ketua Menteri sedangkan pada masayang sama, Jabatan ada menugaskan Renjer Hutan sepenuh masa di kilangtersebut. Pada pendapat Audit, Jabatan perlu meningkatkan lagi kawalanterhadap operasi kilang Mobile Sawmill kerana lokasi kilang adalahterletak di kawasan pembalakan pelesen yang sama.Pada keseluruhannya, pelaksanaan pengurusan lesen membalak dan kilang sertasistem kawalan hasil adalah memuaskan kecuali beberapa kelemahan yangmemerlukan tindakan proaktif untuk mengatasinya, antaranya kelulusan bagikawasan membalak lambat dibuat, garis panduan pengeluaran lesen membalak tidakdibukukan sebagai satu dokumen, kurangnya penguatkuasaan terhadap peraturanyang menyebabkan lori balak tidak berdaftar dan membawa muatan lebih dan agihananggota yang bertugas menjaga kilang tidak setara.21.3 PEMANTAUANMemandangkan hasil hutan adalah begitu penting yang mana telah memberi sumbanganyang besar kepada pembangunan Negeri, maka aspek pemantauan adalah satu perkarayang perlu diberi perhatian bagi memastikan semua aktiviti perakaunan, pembalakan73

(seperti pengeluaran lesen balak dan kilang berasaskan industri kayu) dan pemungutanhasil berkaitan hutan dapat dijalankan dengan teratur, sempurna dan mematuhi peraturanyang berkuat kuasa.21.3.1 Pemantauan Peringkat Ibu PejabatIbu Pejabat memainkan peranan penting bagi memantau sistem kawalan dalamanmengikut garis panduan dan prosedur yang ditetapkan. Aspek pemantauan yangdimainkan oleh Ibu Pejabat antara lain adalah mengeluarkan pekeliling contohnyaArahan Pengarah Bil. 10 Tahun 2000 yang berkaitan dengan pelaksanaan kadar barubayaran lesen kilang, memastikan laporan apendiks berkenaan aktiviti kilang dihantar keIbu Pejabat untuk rekod dan seliaan. Penyelarasan terhadap semua kutipan akan dibuatdi Ibu Pejabat untuk dikemukakan ke Jabatan Bendahari Negeri. Selain itu, Ibu pejabatjuga berperanan mengawal aktiviti pembalakan melalui laporan berikut:a) Laporan yang diterima terus oleh Pengarah Perhutanan daripada ketua unitMonitoring Control Evaluation And Enforcement di 5 wilayah iaitu Sandakan,Keningau, Tawau, Kota Kinabalu dan Kudat serta satu kawasan hutan simpaniaitu Deramakot.b) Menerima laporan bulanan dan suku tahun berkenaan aktiviti pembalakan dankilang daripada Pegawai Perhutanan Daerah.c) Menerima laporan Audit Dalaman Jabatan mengenai skop pengauditan sepertiaktiviti pembalakan dan aktiviti kilang.d) Melalui mesyuarat bulanan pihak pengurusan.e) Menggunakan kaedah imej satelit guna sama untuk memantau kawasan hutan.Bagaimanapun, pemantauan peringkat Ibu Pejabat ini perlu ditingkatkan lagi bagimengatasi kelemahan yang masih wujud antaranya seperti berikut:-a) Perundangan dan peraturan yang lama tidak dikaji semula seperti Enakmen HutanNegeri Sabah 1968 (Pindaan 1996), Peraturan Hutan Negeri Sabah 1969 danprosedur kerja kutipan hasil 1997.b) Kata laluan pengguna komputer bagi kutipan hasil hanya diberikan kepada seoranganggota yang menyebabkan ia diberitahu kepada anggota lain sekiranya anggotayang mempunyai kata laluan tersebut bercuti. Ini memberi ruang kepadapencerobohan terhadap sistem pungutan hasil berkomputer.c) Pungutan hasil berkomputer tidak on-line. Bagi mengatasi masalah ini Jabatanperlu mengemukakan kertas kerja kepada Kabinet Negeri untuk memohonperuntukan bagi membangunkan sistem pungutan hasil secara on-line selarasdengan kehendak Kerajaan Negeri membangunkan E-Kerajaan.d) MS ISO 9002:1994 Beluran mengenai taksiran dan kutipan royalti balak belumdilaksanakan sepenuhnya selepas 4 tahun diperolehi. Pelaksanaannya perludipercepatkan kerana ia merupakan pengiktirafan Kerajaan terhadap usahaJabatan dan bagi mendapatkan pengiktirafan ini Jabatan telah mengorbankanmasa, wang dan tenaga anggota Jabatan.74

e) Kaedah imej satelit guna sama memerlukan kos yang amat tinggi dan imej yangdihasilkan tidak terkini.21.3.2 Pemantauan Peringkat Pejabat Perhutanan DaerahPejabat Perhutanan Daerah merupakan asas pelaksanaan dan penilaian pencapaiandasar dan polisi Jabatan. Oleh yang demikian, setiap Pejabat perlu memberi tumpuankepada aspek pemantauan aktiviti pembalakan dan kilang bagi menjamin semua aktivititersebut mematuhi peraturan dan prosedur yang dikuatkuasakan. Bagi tujuan iniJabatan dan semua Pejabat telah merangka strategi bagi memudahkan pemantauan dankawal selia dapat dijalankan dengan lebih efektif terhadap aktiviti pembalakan dan kilang.Antara strategi itu ialah membahagikan kawasan daerah kepada kawasan mukim danberperanan mengawal kawasan mengikut kawasan aktiviti pembalakan, kawasan hutansimpan dan lokasi kilang. Sebagai contoh Daerah Kecil Kalabakan dibahagikan kepada4 mukim iaitu Mukim Brantian, Mukim Kalabakan, Mukim Luasong dan Mukim Bromas dimana setiap mukim tersebut akan bertanggungjawab melaporkan aktiviti pembalakan dikawasan masing-masing secara bulanan dan suku tahunan. Demikian juga, laporanaktiviti kilang dilaporkan oleh setiap Mukim melalui laporan apendiks yang antara lainnyamengandungi laporan bulanan pengeluaran kayu digergaji, veneer/plywood/blockboard/laminated board dan laporan bulanan eksport kayu-kayan.Bagaimanapun, pemeriksaan Audit mendapati masih ada kelemahan yang dikenal pastidi peringkat Pejabat dan perlu diberikan perhatian, antaranya seperti kurangnyapenguatkuasaan terhadap peraturan, penggunaan borang pemeriksaan balak tidakdikuatkuasakan, daftar ketibaan kayu di kilang tidak seragam, perbezaan ukuran olehkontraktor, lori tidak berdaftar dan membawa muatan berlebihan.21.3.3 Pemantauan Peringkat Bahagian Monitoring Control Evaluation AndEnforcement (MCEE)MCEE merupakan unit khas yang dipertanggungjawabkan untuk memantau, mengawal,menilai dan membuat penguatkuasaan terhadap aktiviti pembalakan dan perkilangan.Unit MCEE ini diwujudkan di setiap wilayah dan satu kawasan iaitu Kawasan HutanSimpan Deramakot bertujuan untuk memantau kawasan hutan, aktiviti membalak danperkilangan seluruh Sabah mengikut wilayah. Contohnya, Unit MCEE Keningaubertanggungjawab memantau kawasan hutan, aktiviti pembalakan dan perkilangan didaerah Keningau, Tambunan, Tenom dan Nabawan. Fungsi unit ini adalah untukmengawasi keberkesanan tindakan penguatkuasaan dan pematuhan terhadap peraturanyang berkuat kuasa, mengawal dan memeriksa operasi pembalakan dan perkilanganserta menilai pencapaian dan keberkesanan pelaksanaan peraturan yang diguna pakai.Unit ini juga bertindak berdasarkan aduan awam dan laporan dari Unit PencegahanPembalakan Haram, Jabatan Ketua Menteri. Antara tindakan yang telah diambil olehUnit MCEE adalah seperti membuat pemeriksaan mengejut ke kawasan hutan simpanserta membuat tangkapan terhadap aktiviti pembalakan haram. Sebagai contoh padabulan Februari 2004, Unit MCEE Tawau melalui pemeriksaan mengejut ke Hutan SimpanTanjong Nagos Semporna dan Hutan Simpan Kunak telah membuat dua tangkapanberkenaan aktiviti pembalakan haram iaitu masing-masing satu kes di Semporna dan75

Kunak. Bagaimanapun, Audit mendapati beberapa kelemahan yang perlu diperbaikiuntuk memantapkan lagi peranan dan fungsi Unit ini. Kelemahan yang dikenal pastiadalah seperti berikut:a) Tidak ada perancangan kerja pemantauan tahunan yang disediakan, sebaliknyahanya bergantung kepada laporan dan aduan daripada orang awam yangditerima serta arahan dari Ibu Pejabat.b) Daftar laporan penyiasatan dan aduan yang diterima tidak diselenggara. Oleh itu,tidak dapat dipastikan jumlah laporan dan aduan awam yang diterima sertatindakan yang telah diambil.c) Anggota di Bahagian MCEE tidak dibekalkan Manual Prosedur Kerja sebagaipanduan melaksanakan tugas. Fail Meja dan senarai tugas juga tidak disediakan.21.3.4 Pemantauan Di Peringkat Jabatan Ketua MenteriUnit Pembanterasan Pembalakan Haram, Jabatan Ketua Menteri telah ditubuhkan untukmembanteras aktiviti pembalakan haram di Negeri Sabah. Unit ini ditubuhkan pada bulanSeptember 2000 dengan 6 anggota dan diketuai oleh Setiausaha Kerajaan Negeri Sabahsebagai Pengerusi. Bagi tempoh tahun 2003 dan 2004, Unit ini telah berjaya mengesandan menangkap sebanyak 87 kes aktiviti pembalakan haram serta dikenakan dendaberjumlah RM0.96 juta.Pada pendapat Audit, aspek pemantauan oleh Jabatan bagi pengurusanpengeluaran lesen membalak dan kilang serta sistem kawalan hasil adalahmemuaskan. Selain itu, penglibatan Unit Pembanterasan Pembalakan Haram adalahberkesan kerana dapat menurunkan kes pembalakan haram. Bagaimanapun,beberapa kelemahan perlu dibaiki dari segi pengemaskinian pengurusan diperingkat Ibu Pejabat, Pejabat dan MCEE, seperti mengemas kini perundangan,membangunkan sistem pengkomputeran, mengemas kini dan menyeragamkandaftar ketibaan kayu ke kilang, menguatkuasakan peraturan dan mengadakanrancangan tahunan untuk MCEE.22. RUMUSAN DAN SYOR AUDITPada keseluruhannya pengurusan pengeluaran lesen membalak dan kilang sertasistem kawalan hasil masih boleh dipertingkatkan lagi dengan matlamat untuk menjanahasil yang optimum kepada Kerajaan Negeri. Oleh yang demikian, Jabatan Auditmengesyorkan beberapa langkah seperti berikut:a) Merancang keseluruhan pengeluaran lesen membalak di tanah kerajaan denganmemperkenalkan konsep tender dengan perkenan Ketua Menteri selaras denganperaturan yang berkuat kuasa. Ini kerana majoriti kawasan balak yang ada diusahakanoleh kontraktor bukan pelesen yang telah diluluskan.b) Mengemaskinikan garis panduan pengeluaran lesen.c) Menyediakan Manual Checklist bagi memproses permohonan lesen membalak.76

d) Membangunkan sistem pungutan hasil secara on-line.e) Mengkaji semula struktur perjawatan dengan mengambil kira kawasan pembalakan,kawasan hutan simpan dan taburan kilang.f) Pengawasan dan penyeliaan di pondok pemeriksaan dan lapangan juga perlu diambilperhatian bagi mengelakkan berlakunya perkara yang dibangkitkan di atas.g) Peraturan dan perundangan yang lama seperti Enakmen Hutan 1968 (Pindaan 1996),Peraturan Hutan Negeri Sabah 1969 dan Circular 1/81 (Measurement Of Timber ForRoyalty Assessment) perlu disemak semula untuk disesuaikan dengan keadaansemasa.77

JABATAN PERIKANAN NEGERI SABAHPROJEK PENTERNAKAN RUMPAI LAUT23. LATAR BELAKANG23.1 Projek Penternakan Rumpai Laut telah dicadangkan oleh Jabatan Perikanan NegeriSabah (Jabatan) pada pertengahan tahun 1998 kepada Kementerian Pembangunan LuarBandar Malaysia (KPLB) sebagai salah satu usaha untuk pembasmian kemiskinan diNegeri Sabah. Di Sabah, penternakan rumpai laut telah bermula semenjak 1970an lagiiaitu secara kecil-kecilan dan telah menyumbang kepada sumber pendapatan bagipenduduk pesisir pantai. Pada tahun 1999 projek ini telah dimulakan secara perintis danAgensi pelaksana utama ialah Jabatan sendiri. Sementara itu, Universiti Malaysia Sabah(UMS) dilantik sebagai institusi bagi menjalankan penyelidikan dan pembangunanmanakala Lembaga Kemajuan Ikan Malaysia (LKIM) bertanggungjawab menyelaras aktivitikewangan dan pemasaran. Bagaimanapun, pada bulan Januari 2000, UMS telah diberikebenaran sepenuhnya untuk menjalankan aktiviti penternakan rumpai laut di PulauBalambangan, Kudat sementara Jabatan pula selaku Agensi pelaksana utama memberitumpuan sepenuhnya terhadap projek perintis di Pulau Omadal, Semporna.23.2 Bagi melaksanakan projek ini, KPLB telah meluluskan peruntukan berjumlah RM7.74juta iaitu RM3.66 juta untuk projek Fasa Pertama bagi tempoh tahun 1999 hingga 2003bagi kawasan seluas 20 hektar di beberapa pulau di Semporna dan 40 hektar di Kudat.Sementara itu baki sejumlah RM4.08 juta telah diperuntukkan bagi pelaksanaan ProjekFasa Kedua bagi tempoh tahun 2004 hingga 2006 yang melibatkan kawasan seluas 40hektar masing-masingnya di Semporna dan Kudat. Daripada peruntukan keseluruhan fasayang berjumlah RM7.74 juta, sejumlah RM2.80 juta diperuntukkan bagi projek diSemporna, RM2.88 juta untuk projek di Pulau Balambangan, RM1.86 juta untuk UMS danRM0.20 juta untuk LKIM, Sabah.24. OBJEKTIF PENGAUDITANObjektif pengauditan adalah untuk menentukan sama ada projek penternakan rumpailaut telah dirancang dan dilaksanakan dengan cekap dan berkesan bagi mencapai objektifyang ditetapkan.25. SKOP DAN KAEDAH PENGAUDITANSkop pengauditan adalah merangkumi perancangan, pelaksanaan dan pemantauanprojek penternakan rumpai laut oleh Jabatan Perikanan Negeri Sabah meliputi tempohtahun 1999 hingga 2004. Bagi tujuan pengauditan tumpuan diberi kepada pelaksanaanprojek di daerah Semporna iaitu di Pulau Omadal, Pulau Selakan, Pulau Menampilik danMelanta Kobal. Pengauditan dijalankan dengan menyemak rekod, fail dan dokumen yang78

erkaitan dengan projek penternakan rumpai laut yang diselenggara di Pejabat PerikananDaerah Semporna, Ibu Pejabat Perikanan Negeri Sabah dan Lembaga Kemajuan IkanMalaysia, Sabah. Lawatan ke tapak projek/penternakan di Pulau Omadal dan PulauSelakan serta temu bual dengan pegawai yang bertanggungjawab juga telahdilaksanakan.26. PENEMUAN AUDIT26.1 PERANCANGANPerancangan merupakan perkara penting sebelum sesuatu program/aktiviti atau projekdilaksanakan. Antara aspek penting yang perlu diberi penekanan semasa merancangsesuatu projek atau program ialah kesesuaian program, tempat, peserta, kepakaranteknikal dan kemudahan infrastruktur. Aspek perancangan yang disemak adalah meliputiperkara berikut:26.1.1 Dasar Pertanian NegeriPelan Pembangunan Rumpai Laut disediakan selaras dengan Dasar Pertanian Negeriiaitu untuk membangunkan sektor pertanian dan memaksimumkan daya pengeluaranserta meningkatkan pendapatan penduduk terutamanya golongan nelayan supaya kadarkemiskinan dapat dikurangkan dan kualiti hidup rakyat diperbaiki. Galakan juga diberiuntuk meningkatkan hasil dan mutu komoditi yang mempunyai potensi untuk dieksport.Pihak Jabatan ada merangka beberapa objektif dan strategi seperti berikut:a) Membangunkan Kawasan Penternakan Rumpai LautStrategi Jabatan untuk menjadikan industri rumpai laut ini berdaya maju, beberapaperkara yang dirancang oleh Jabatan akan diambil tindakan. Perkara yangdimaksudkan antara lainnya seperti memesatkan pembangunan rumpai laut yangsedia ada di Semporna dan membangunkan pusat penternakan baru di daerah lain,penzonan Zon Industri Akuakultur rumpai laut, membangun dan menguruskankawasan berkenaan, meningkatkan keluasan kawasan rumpai laut dan menambahbilangan penternak/pengusaha.b) Pembangunan Produk Rumpai Laut Yang BerkualitiUntuk memastikan produk rumpai laut yang dikeluarkan berkualiti, beberapastrategi akan dibuat oleh Jabatan iaitu melaksanakan Skim Persijilan LadangAkuakultur Malaysia, membangunkan Piawaian Kualiti Rumpai Laut Malaysia,menyediakan beberapa peraturan dan menguatkuasakannya, merancang danmelaksanakan kawalan aktiviti penternakan rumpai laut dan mengadakanperancangan dasar untuk mengawal penyakit.79

c) Pembangunan Spesies, Teknologi Penternakan Dan Pemprosesan RumpaiLautJabatan akan merancang dan melaksanakan projek khas yang bertujuan untukmemperbaiki teknologi pengeluaran, penuaian dan pemprosesan rumpai laut. Iaboleh dilakukan dengan menilai dan memperolehi teknologi dari luar negara.d) Mewujudkan Sistem Sokongan Industri Rumpai Laut.Jabatan akan mengambil beberapa pendekatan seperti membina dan menaik tarafsistem sokongan industri di pusat penternakan rumpai laut. Jabatan juga akanmenganjurkan seminar khas atau majlis penerangan untuk memberi maklumatpinjaman kewangan dan insentif galakan cukai kepada para penternak rumpai lautserta pembangunan sumber tenaga manusia untuk meningkatkan kecekapan danproduktiviti. Selain itu, Jabatan juga merancang dan melaksanakan projek khasyang bertujuan untuk memperbaiki taraf hidup nelayan/penternak dengankerjasama beberapa Agensi dan sektor swasta dan menggalakkan pelaburan olehsektor swasta sama ada dari dalam atau luar negeri.e) Membangun/Mengembangkan Pemasaran Produk Rumpai LautJabatan akan merancang dan melaksanakan projek khas yang bertujuan untukmemperbaiki pemasaran di dalam dan luar negeri. Ia dilaksanakan denganmenggalakkan syarikat/pengilang membeli rumpai laut kering dari ladang penternaksecara kecil-kecilan, menggalakkan sektor swasta memperluas pasaran produkdan mengadakan usaha sama antara Kerajaan dengan sektor swasta terutamadengan menyertai pameran di peringkat antarabangsa.26.1.2 Kajian KemungkinanKajian kemungkinan akan dijalankan oleh Jabatan untuk mengenal pasti kawasanperairan laut di Negeri Sabah yang sesuai dan berpotensi untuk penternakan rumpailaut. Kajian yang akan dijalankan ditumpukan ke kawasan perairan laut di Utara danTenggara pantai Sabah kerana kawasan ini dianggap lebih sesuai berbanding dengankawasan perairan Barat Laut Sabah.26.1.3 Garis PanduanPengendalian sesuatu projek perlu mempunyai kaedah atau prosedur sebagai panduankepada pihak yang melaksanakan sesuatu aktiviti. Antara kaedah atau prosedur projekpenternakan rumpai laut adalah seperti berikut:a) Pemilihan KawasanTempat yang sesuai untuk penternakan rumpai laut ialah kawasan yangmempunyai pengaliran air yang perlahan supaya nutrien dibawa dan diganti secarasemula jadi untuk tumbesaran rumpai laut. Selain itu, kawasan berkenaan mestilahtidak berarus deras, tidak berombak atau angin kuat serta mempunyai kawasanberbatu karang, berpasir dan tidak tercemar. Kedalaman airnya hendaklah tidak80

kurang daripada 0.15 meter semasa air surut dan lebih daripada 2 meter semasaair pasang serta mempunyai dasar laut yang kukuh untuk menahan pancang.b) Kaedah Pengkulturan / Penternakan Rumpai LautSecara amnya ada 3 kaedah pengkulturan/penternakan rumpai laut diperkenalkan.Bagaimanapun, kaedah ini bergantung kepada keadaan persekitaran danperuntukan kewangan penternak. Kaedah yang dimaksudkan adalah sepertiberikut:i) Pengkulturan Secara Pancang (Staking)/Separa RakitPengkulturan cara ini sesuai untuk kawasan yang airnya agak cetek iaitukurang daripada 1.5 meter. Tali yang sesuai direntang antara dua pancang danseterusnya bibit/benih rumpai laut diikat ke tali yang direntang seperti di rajah 1.Rajah 1Pengkulturan Secara PancangSumber: Lembaga Kemajuan Ikan Malaysiaii) Pengkulturan Secara Separuh Terapung (Semi - Floating)Pengkulturan cara ini paling sesuai di kawasan perairan yang mempunyaikedalaman airnya antara 1 hingga 3 meter. Kaedah ini hampir sama dengankaedah pancang kecuali hujung tali diikat di dasar pancang sementara talidiapungkan dengan pelampung. Bibit digantung pada tali di bawah paras airdan kedudukannya akan turun dan naik mengikut pasang surut air seperti dirajah 2.81

Rajah 2Pengkulturan Secara Separuh TerapungSumber: Lembaga Kemajuan Ikan Malaysiaiii) Pengkulturan Secara Rakit (Raft/Floating)Kaedah ini juga sesuai bagi kawasan perairan yang mempunyai kedalamanairnya antara 1 hingga 3 meter. Dua batang kayu yang boleh terapung atau 2unit pelampung panjang diapungkan di permukaan air di dua penjuru.Kayu/pelampung ini diikat ke sauh di dasar laut supaya kedudukannya kukuh.Kemudian tali diikat merentasi kedua kayu/pelampung dan bibit diikat pada talitersebut seperti di rajah 3.Rajah 3Pengkulturan Secara RakitSumber: Lembaga Kemajuan Ikan Malaysia82

c) Cara Mengikat BibitIkatan bibit rumpai laut haruslah stabil selalunya pada dahan yang besar dan kuatdan tidak terlalu ketat atau longgar untuk ruang tumbesaran.d) Kaedah Penjagaan Kawasan/ Pengkulturan Rumpai LautRumpai laut yang telah rosak atau hilang akan ditanam semula manakala yangkurang sihat akan dituai dan diganti dengan yang baru. Tanaman atau ternakanselalu dibersihkan daripada lumut dan kotoran laut. Rumpai laut ini juga tidakdibiarkan terlalu besar iaitu melebihi 3.5 kilogram. Pancang dan tali yang rosakpula akan dibaiki.e) Pusingan Tempoh Pengkulturan Dan Pemprosesan Rumpai LautSatu pusingan pengkulturan biasanya mengambil masa 60 hari. Ketika matang,berat rumpai laut boleh mencapai 2 kilogram. Masa yang sesuai untuk menuaiialah pada waktu pagi kerana keadaan cuacanya tidak begitu panas. Semasamengangkut rumpai laut ke tempat penjemuran, rumpai laut hendaklah sentiasaditutup dan disiram dengan air laut. Pengeringan rumpai laut biasanya dibuat dibawah sinaran matahari. Selain itu masa yang diambil untuk menternak rumpailaut untuk dijadikan bibit dan untuk dijual adalah berbeza seperti di Jadual 25.Jadual 25Pemprosesan Rumpai LautJenisPengeluaranTempoh TernakanHingga Tuaian PengeringanBibit 30 – 35 hari -Matang 45 – 60 hari 5 hariSumber: Jabatan Perikanan Negeri SabahKos Permulaan(0.81 Hektar)Kaedah PancangRM8,180Kaedah RakitRM6,180Kaedah SeparuhTerapungRM7,272f) Masalah Dan Serangan PenyakitSelalunya kawasan pengkulturan rumpai laut sering mengalami serangan ikanbelais, penyu, penyakit Ais-Ais, Epiphytes dan kehadiran lumut hijau yang tebal.Masalah dan serangan penyakit ini akan membantut tumbesaran rumpai laut.Penyakit Ais-Ais dan Epiphytes biasanya akan menyerang rumpai laut apabilaberlaku perubahan cuaca.g) Pemilihan PesertaSyarat yang digariskan untuk melayakkan pemohon menyertai projek penternakanrumpai laut ini antara lainnya ialah peserta mestilah warganegara Malaysia dantersenarai pada Daftar Profil Keluarga Termiskin, nelayan sepenuh masa,83

tanggungan ramai dan kehidupan adalah daif, mempunyai kawasan yang sesuai,berminat dan berumur tidak melebihi 60 tahun serta berpendapatan kurangdaripada RM316 satu bulan.h) Tanggungjawab PesertaPeserta yang terpilih menyertai projek ini dikehendaki mengikuti kursus asaspenternakan rumpai laut yang akan dianjurkan oleh Jabatan. Selain itu, pesertajuga dikehendaki melaporkan kemajuan projek dan bersikap positif terhadap projek,mematuhi segala peraturan dan syarat projek yang dikeluarkan oleh Jabatan untukmenjamin projek ini boleh diusahakan secara berterusan.26.1.4 Kaedah PelaksanaanDasar yang digariskan bertujuan untuk menambahkan sumber pendapatan danmeningkatkan taraf hidup penduduk tempatan khasnya nelayan. Selain itu, ia jugabertujuan untuk menjadikan industri penternakan rumpai laut kering sebagai salah satusumber eksport yang penting.Bagi menjayakan projek ini, selain daripada Jabatan beberapa Agensi lain turut terlibatiaitu Jabatan Pembangunan Persekutuan Negeri Sabah (JPPS), KementerianPembangunan Luar Bandar Sabah (KPLBS), Universiti Malaysia Sabah (UMS),Lembaga Kemajuan Ikan Malaysia (LKIM) dan Pejabat Daerah Semporna dan Kudat.Mengikut perancangan Jabatan, UMS dan LKIM akan menjadi Agensi pelaksana utama.Jabatan bertanggungjawab sepenuhnya terhadap pelaksanaan projek, UMSbertanggungjawab menjalankan penyelidikan dan pembangunan dan LKIM pulabertanggungjawab menyelaras aktiviti kewangan dan pemasaran hasil ternakan.26.1.5 Perjanjian Program Dengan PesertaPeserta yang telah dipilih untuk mengikuti projek ini akan diberi surat Akuan PerjanjianPeserta. Surat akuan ini menghendaki peserta mematuhi segala peraturan yangdikeluarkan oleh Jabatan. Tujuannya adalah untuk memantau pendapatan peserta danjuga untuk memudahkan Jabatan mengutip balik pinjaman yang diberikan. Surat AkuanPerjanjian ini juga boleh membantu Jabatan membuat perancangannya dari segibantuan tambahan dan kedudukan semasa peserta.26.1.6 Peranan Agensia) Kementerian Pembangunan Luar Bandar (Persekutuan dan Negeri)KPLB akan membiayai sepenuhnya kos projek ini khususnya ProjekPembangunan Rakyat Termiskin (PPRT) di Kudat dan Semporna. Kementerian inijuga berperanan untuk menyediakan infrastruktur asas seperti pelantar jemuran, jetidan peralatan ternakan.84

) Jabatan Perikanan Negeri SabahJabatan selaku Agensi pelaksana utama projek ini akan bertanggungjawabmenyelaras dan mengurus projek. Selain itu, Jabatan ini juga akan mengenalpasti kawasan baru untuk memulakan projek, memberi galakan dan bimbingankepada penduduk untuk menyertai penternakan rumpai laut, mengenal pasti danmemilih peserta yang layak, menjalankan aktiviti pengembangan dan penyebaranmaklumat kepada peserta program penternakan rumpai laut.c) Lembaga Kemajuan Ikan Malaysia, SabahLKIM, Sabah selaku penyelaras kewangan akan bertanggungjawab menguruskankewangan projek dan peruntukan yang diterima dari KPLBM dan seterusnyamenyalurkan peruntukan berkenaan kepada projek di Pulau Omadal, PulauBalambangan dan UMS.d) Universiti Malaysia SabahUMS yang dilantik bagi menjayakan projek ini akan berperanan untuk membuatpemilihan dan menentukan benih yang sesuai untuk diternak. Selain itu, UMS jugadiberi tanggungjawab untuk membuat penyelidikan mengenai teknik ternakan,penuaian, pengeringan, kawalan penyakit dan pemprosesan untuk menghasilkanproduk baru dalam bentuk makanan, ubat-ubatan, kosmetik dan sebagainya.26.1.7 Kumpulan SasarKumpulan sasar projek penternakan rumpai laut ini ialah para nelayan dan ketua isirumah yang dianggap miskin, daif, banyak tanggungan, dan yang tinggal di pesisiranpantai Sabah. Tujuannya adalah untuk membantu meningkatkan pendapatan merekadan seterusnya mengurangkan jurang kemiskinan antara penduduk bandar dengan luarbandar.Mengikut laporan yang dikeluarkan pada tahun 1997 iaitu sebelum projek inidilaksanakan, kadar kemiskinan di Sabah ialah 16.5% atau seramai 53,300 orang.Jumlah ini termasuk 46,700 penduduk luar bandar yang terdiri daripada para nelayan.Daripada jumlah tersebut, seramai 925 ketua isi keluarga adalah tinggal di DaerahSemporna.26.1.8 Sasaran Projek Dan PenyertaanBagi memulakan projek penternakan rumpai laut Fasa Pertama (1999 hingga 2003),kawasan laut seluas 20 hektar di Pulau Omadal dan 40 hektar di Pulau Balambangan,dicadangkan sebagai tapak projek. Ia melibatkan 150 keluarga masing-masingnya 50keluarga di Pulau Omadal, Semporna dan 100 keluarga di Pulau Balambangan, Kudat.Untuk projek Fasa Kedua (2004 hingga 2006), penyertaan penternak (keluarga miskin) diPulau Omadal, Semporna dijangka meningkat kepada 100 keluarga dan begitu juga 100keluarga di Pulau Balambangan, Kudat.85

26.1.9 Guna Tenaga Dan LatihanJabatan dengan Kerjasama Jawatankuasa Bertindak Bersama Program PembangunanRakyat Termiskin akan menubuhkan Unit Perintis Penternakan Rumpai Laut, PulauOmadal, Semporna yang bertanggungjawab untuk mentadbir dan mengurus projek. Unitini akan diketuai oleh seorang Pengurus, seorang Penolong Pengurus dan dibantu oleh10 orang pegawai. Selain itu, pegawai ini akan menghadiri kursus dan latihan yang akandianjurkan oleh Jabatan dan Agensi lain.26.1.10 Keperluan KewanganProjek ini akan dibiayai sepenuhnya oleh KPLB (Persekutuan) melalui geran. Jabatanakan membuat cadangan belanjawan untuk kelulusan KPLB. Untuk projek Fasa Satu(1999 hingga 2003) dan projek Fasa 2 (2004 hingga 2006), anggaran peruntukan yangdiperlukan adalah berjumlah RM7.74 juta. Peruntukan ini akan disalurkan melalui LKIM,Kuala Lumpur sebelum disalurkan kepada LKIM, Sabah secara berperingkatberdasarkan permohonan imbuhan. Peruntukan disalurkan melalui LKIM bertujuan untukmengelakkan ditarik balik selepas tahun kewangan kerajaan berakhir. Peruntukan inijuga akan digunakan untuk menampung kos pengurusan, penyediaan tapak semaian,ternakan, prasarana, latihan, penyelarasan, penyelidikan dan konsultan.26.1.11 Jenis Dan Kegunaan Rumpai LautDi Malaysia, ada beberapa jenis/spesis rumpai laut yang berpotensi untuk ternakan.Jenis rumpai laut di Sabah telah digunakan sebagai makanan oleh penduduk di pesisirpantai. Selain daripada bahan makanan, rumpai laut juga boleh diproses untukdijadikan bahan kosmetik, ubat-ubatan, baja dan sebagai bahan bancuhan produk.Antara jenis rumpai laut yang ada di perairan Malaysia dan kegunaannya adalah sepertidi Jadual 26.Jadual 26Jenis Dan Kegunaan Rumpai Laut Di MalaysiaBil. Jenis Kegunaan1. Porphyra Makanan2. Sargassum Alginate3. Euchema Carrageenan4. Caulerpa Makanan5. Gracilaria Agar-AgarSumber: Rekod Lembaga Kemajuan Ikan Malaysia26.1.12 Kemahiran TeknikalPegawai di Jabatan selaku agensi pelaksana utama perlu mempunyai kemahiran ataukepakaran berkaitan ternakan rumpai laut. Pegawai yang bertanggungjawab hendaklahboleh menilai jenis rumpai laut yang sesuai untuk diternak, mahir dengan kaedahpenternakan rumpai laut dan mengenal pasti kawasan ternakan yang sesuai. Pegawai86

erkenaan juga perlu mempunyai kepakaran bagi penyelesaian sesuatu masalahberkaitan penyakit dan perosak kepada rumpai laut.26.1.13 Jenis Dan Syarat Bantuana) Penyediaan Kemudahan Pelantar Dan BotSetiap kawasan penternakan rumpai laut akan disediakan kemudahan pelantar.Pelantar ini berfungsi sebagai tempat mengikat bibit pada tali, kawasan rehatpenternak dan juga pusat pengeringan tuaian rumpai laut. Selain itu, bot dan enjinmotor sangkut juga perlu disediakan secara percuma untuk membantu penternakyang tidak memilikinya. Tujuannya adalah untuk penternak menyenggarakanladang ternakan mereka secara berkumpulan.b) Bantuan Peralatan TernakanPemohon yang berjaya menjadi peserta projek ternakan rumpai laut akan diberiperalatan ternakan seperti pelampung atau botol plastik, tali rafia (untuk mengikatbibit), tali polyethylene (PE) dan bibit secara pinjaman dan perlu dibayar baliksecara tunai selepas tuaian. Peserta juga dikehendaki menandatangani satu suratpenerimaan pinjaman/subsidi peralatan kultur rumpai laut dan perlu diserah balikkepada unit Projek Perintis Rumpai Laut untuk direkod dan fail.c) Bekalan BenihJabatan Perikanan akan menyediakan sebuah ladang rumpai laut seluas 22 hektaryang terletak di Pulau Selakan, Semporna sebagai pusat pengeluaran benih (bibit).Ladang seluas ini dijangka mampu mengeluar 1.54 juta bibit pada sesuatu masa.Jumlah ini akan dapat menampung permintaan bibit yang semakin bertambah.Dianggarkan 7.84 juta bibit diperlukan untuk ladang seluas 113 hektar di kawasanSemporna.d) Kursus Dan Latihan/Khidmat KepakaranBagi meningkatkan kemahiran dan pengetahuan penternak rumpai laut, Jabatanakan menganjurkan kursus asas mengenai teknik penternakan rumpai laut dankursus penyelenggaraan enjin sangkut selain akan mengadakan lawatan sambilbelajar ke kawasan penternakan.26.1.14 Unjuran Sasaran Pengeluaran HasilFokus utama projek penternakan rumpai laut adalah untuk meningkatkan penyertaannelayan dan pengeluaran rumpai laut selaras dengan Dasar Pertanian Negara Ketiga(DPN3), Dasar Pertanian Negeri Sabah Kedua (DPNS2) dan objektif Jabatan. Untuk ituJabatan mengunjurkan komoditi rumpai laut akan meningkat daripada 57,000 kilogrampada tahun 2003 menjadi 630,000 kilogram pada tahun 2006.87

26.1.15 PublisitiBagi memperkenalkan penternakan rumpai laut, Jabatan akan mengadakan aktivitipenerangan dan sesi soal jawab dengan penduduk kampung termasuk pemimpinmasyarakat setempat. Pejabat Daerah juga membantu dari segi memberi peneranganmengenai objektif dan matlamat projek, syarat kelayakan peserta, kaedah pelaksanaanserta bantuan yang disediakan bagi memulakan projek. Manakala LKIM, Sabah pulaberperanan bagi mempromosi dan memasarkan hasil rumpai laut.26.1.16 Rancangan PemasaranLKIM akan mengendalikan pembelian dan pemasaran rumpai laut. Pengendalian iniakan dilaksanakan oleh Unit Perintis Projek Penternakan Rumpai Laut bagi pihak LKIMdi mana ia akan membeli terus rumpai laut kering daripada penternak dan menjualnyakepada kilang memproses rumpai laut di daerah Semporna.26.1.17 Kaedah PemantauanBagi memastikan pelaksanaan projek Penternakan Rampai Laut berjalan dengan baikdan dapat mencapai sasaran yang dirancangkan, pemantauan yang rapi hendaklahdibuat terhadap projek yang dilaksanakan itu. Bagi tujuan tersebut, tiga Jawatankuasaiaitu Jawatankuasa Induk Projek, Jawatankuasa Pelaksanaan Dan Kewangan danJawatankuasa Pemantau Projek akan diwujudkan bagi menyelia dan memantaupelaksanaan projek ini. Selain itu, Jabatan dengan kerjasama Jawatankuasa BertindakBersama Program Pembangunan Rakyat Termiskin akan menubuhkan Unit PerintisPenternakan Rampai Laut bagi mentadbir dan mengurus projek ini.Pada pandangan Audit, projek ini telah dirancang dengan baik di mana Jabatan danAgensi yang terlibat telah diberi tanggungjawab sepenuhnya untuk melaksanakantugas yang diamanahkan. Selain itu, beberapa Jawatankuasa juga diwujudkan bagimemastikan strategi dan objektif projek dapat dicapai dan seterusnya dapatmenyumbang kepada peningkatan pendapatan dan taraf hidup kumpulan sasar.26.2 PELAKSANAANBagi memastikan projek mencapai objektifnya, aktiviti yang dirancang perlu dilaksanakanmengikut jadual yang ditetapkan. Kejayaan projek ternakan rumpai laut adalah bergantungkepada keberkesanan pelaksanaan dan penglibatan secara aktif para penternak.26.2.1 Kajian KemungkinanKajian yang telah dijalankan oleh Jabatan mendapati kawasan perairan laut Sabahmelebihi 100,000 hektar sesuai dan berpotensi untuk penternakan rumpai laut. Analisisyang dijalankan menunjukkan kawasan perairan laut di Utara dan Timur Selatan(Tenggara) Pantai Sabah lebih sesuai berbanding dengan kawasan perairan Barat LautSabah. Jadual 27 menunjukkan kawasan yang dimaksudkan.88

Jadual 27Kawasan Berpotensi Untuk Penternakan Rumpai LautBil.KawasanKeluasan(Hektar)1. Kawasan Barat 3002. Kawasan Utara 15,9593. Kawasan Timur Laut 1,8254. Kawasan Tenggara 84,330Jumlah 102,414Sumber: Rekod Jabatan Perikanan SabahKawasan Timur Selatan (Tenggara) yang mempunyai kawasan perairan laut seluas84,330 hektar dan daerah Semporna yang terletak di kawasan ini yang mempunyaikawasan seluas 6,228 hektar sesuai untuk ternakan rumpai laut. Kawasan ini sesuaikerana pengaliran airnya perlahan (supaya nutrien dibawa dan diganti secara semulajadi), tidak berarus deras, tidak berombak atau angin kuat, mempunyai kawasan berbatukarang dan berpasir. Selain itu, kawasan perairan ini juga mempunyai tumbuhan laut,kedalaman air tidak kurang 0.15 meter semasa air surut dan melebihi 2 meter semasa airpasang serta mempunyai dasar laut yang kukuh untuk menahan pancang.Pada pendapat Audit, berdasarkan kajian kemungkinan kawasan perairan diSemporna adalah sesuai untuk projek ternakan rumpai laut.26.2.2 Garis PanduanJabatan telah menyediakan satu garis panduan yang perlu diikuti oleh peserta sebelumdan semasa menyertai projek ini. Garis panduan ini merangkumi semua komponenakuakultur termasuk ternakan rumpai laut. Antara kaedah yang ditetapkan adalahseperti berikut:a) Pemilihan KawasanPerairan di kawasan penternakan di daerah Semporna adalah sesuai untuk projekpenternakan rumpai laut. Mengikut rekod Jabatan, seluas 6,228 hektar kawasan diSemporna adalah sesuai untuk projek penternakan rumpai laut. Butiran lengkapmengenainya adalah seperti di Jadual 28.89

Jadual 28Keluasan Kawasan Penternakan Rumpai Laut Mengikut PulauKeluasan Keluasan KeluasanKawasan Kawasan LadangNama PulauPeratusan BilanganSesuai Diperuntukkan Diusahakan(%) Penternak(Hektar) (Hektar) (Hektar)Pulau Omadal &809 202 61 30 81SekitarnyaPulau Selakan 405 121 22 18 18Pulau Menampilik 809 122 20 17 24Pulau Melanta Kobal 81 81 10 12 11Belum diterokai 4,124 _ _ _ 6Jumlah 6,228 526 113 77 140Sumber: Rekod Unit Penternakan Rumpai Laut, SempornaSemakan Audit mendapati daripada 113 hektar ladang yang diusahakan olehpenternak, hanya 20 hektar telah diwartakan untuk penzonan industri ternakanrumpai laut di daerah Semporna oleh Kerajaan Negeri. Selebihnya masih dalampertimbangan pihak berkuasa Kerajaan Negeri.Pada pendapat Audit, kawasan penternak boleh diperluaskan. Selain itu, bagimemudahkan penguatkuasaan undang-undang diambil dan sebagai langkahkawalan serta mengelakkan kawasan tersebut dieksploitasikan sewenangwenangnya,semua kawasan yang telah diusahakan perlu diwartakan dengansegera.b) Kaedah Pengkulturan/Penternakan Rumpai LautKaedah yang telah diperkenalkan di Semporna ialah kaedah Penternakan SeparuhTerapung. Kaedah ini didapati sesuai kerana kebanyakan kawasan perairanmempunyai kedalaman airnya antara 1 hingga 3 meter. Mengikut kaedah ini, talidiikat di dasar pancang dan diapungkan dengan pelampung. Bibit digantung padatali di bawah paras air dan kedudukannya akan turun naik mengikut pasang surutair laut. Penggunaan kaedah ini (separuh terapung) adalah yang termurahberbanding kaedah pancang dan rakit.Pada pendapat Audit, kaedah ini adalah sesuai kerana bibit yang telah diikatpada tali boleh bergerak mengikut paras ketinggian air laut. Selain itu, kaedahini juga yang paling ekonomik.c) Pusingan Tempoh TernakanMengikut perancangan, tempoh 1 pusingan ternakan rumpai laut (sehingga hasiltuaian dijual) ialah selama 60 hari. Dengan ini bermakna bagi tempoh satu tahunpeserta boleh menternak sehingga 6 pusingan. Semakan Audit mendapati 390

golongan peserta iaitu aktif, aktif bermusim dan kurang aktif. Bagi peserta yangaktif tempoh 1 pusingan ternakan adalah lebih kurang sama dengan apa yangdirancang. Bagi peserta yang aktif bermusim, hanya 2 pusingan sahaja yangmampu dijalankan. Keadaan ini berlaku disebabkan perubahan cuaca danserangan perosak seperti ikan dan penyu. Bagi peserta yang kurang aktif pula,mereka hanya mencuba sekali dan terus meninggalkan projek ini.Pada pendapat Audit, kawasan alternatif hendaklah diperuntukkan kepadapenternak bermusim supaya mereka boleh meneruskan projek ini sepanjangtahun. Bagi peserta yang kurang aktif pula, galakan dan promosi hendaklahdiperhebat untuk menarik minat mereka.d) Pemilihan PesertaJabatan telah menetapkan bahawa setiap pemohon yang ingin menyertai projek inihendaklah melengkapkan borang Skim Pembangunan Kesejahteraan Rakyat.Pegawai dari Unit Penternakan Projek Ternakan Rumpai Laut akan membuatlawatan sambil menjalankan kaji selidik dengan cara menemu bual setiap pemohonberpandukan kepada maklumat yang terkandung pada borang berkenaan. Borangpermohonan serta ulasan dari Unit projek ini dikemukakan ke Ibu Pejabat, Jabatanuntuk kelulusan. Pemohon yang berjaya dikehendaki menandatangani Surat AkuanPerjanjian Peserta bahawa pemohon telah bersetuju dan berjanji untuk mematuhisegala peraturan yang telah ditetapkan.Pada pendapat Audit, kaedah pemilihan yang diamalkan sekarang adalahmemuaskan dan mampu mengelakkan pemohon memberi maklumat yangtidak tepat.26.2.3 Agensi PelaksanaProjek ini merupakan projek Kerajaan Persekutuan yang disalurkan melalui KPLB.Kerajaan Negeri Sabah pula merupakan Agensi pelaksana utama di manapelaksanaannya adalah melalui Jabatan dengan kerjasama LKIM dan UMS. KetigaAgensi pelaksana utama ini telah melaksanakan tanggungjawab masing-masing denganberkesan. Selain itu, Jawatankuasa projek seperti Jawatankuasa Pelaksanaan,Jawatankuasa Kewangan dan Jawatankuasa Pemantauan telah diwujudkan untukmemastikan projek ini berjalan dengan lancar.Pada pendapat Audit, Kerajaan Negeri selaku pelaksana, Kerajaan Persekutuanselaku pembiaya dan Jawatankuasa yang diwujudkan telah memainkan perananmereka dengan baik.26.2.4 Perjanjian Program Dengan PesertaDasar Jabatan adalah untuk menggalakkan para nelayan menyertai projek ini secaraaktif. Bagi peserta yang telah dipilih untuk menyertai projek ini mereka telah diberi surat91

Akuan Perjanjian Peserta untuk ditandatangani sebagai bukti bahawa peserta telahbersetuju dan menerima syarat projek. Semakan Audit ke atas surat Akuan PerjanjianPeserta mendapati semua peserta telah menandatangani surat akuan berkenaan.Bagaimanapun, Jabatan tidak mempunyai ikatan perjanjian atau syarat supayapenternak wajib mengusahakan ternakan mereka bagi tempoh masa tertentu setelahbantuan diterima. Namun demikian, ada syarat ditetapkan di mana Jabatan berhakmenarik balik bantuan yang diberikan sekiranya penternak tidak mematuhi syarat yangditetapkan.Pada pendapat Audit, perjanjian program ini telah diurus dengan baik.26.2.5 Jenis Dan Syarat BantuanJabatan menetapkan bahawa peserta yang layak memohon bantuan peralatan ternakanmestilah berdaftar dengan Daftar Profil keluarga termiskin dan kelulusan hanya bolehdiberi selepas kaji selidik dijalankan ke atas mereka. Pada dasarnya bantuan peralatanseperti tali polyethylene, tali rafia dan botol/pelampung diberi secara percuma. NamunJabatan memberi peralatan ini secara pinjaman pada harga kos kepada peserta denganharapan peserta akan menjadi lebih komited dan bertanggungjawab terhadap projekyang mereka usahakan. Bantuan lain yang telah diberi oleh Jabatan kepada penternakadalah seperti berikut:a) Kemudahan PelantarDi peringkat awal pelaksanaan projek ternakan rumpai laut, kawasan ternakan diPulau Omadal telah disediakan dengan sebuah pelantar seluas 45.6 meter persegi.Bagaimanapun, pelantar ini tidak lagi mampu menampung jumlah tuaian rumpailaut yang semakin meningkat untuk dikeringkan di pelantar ini. Bagi mengatasimasalah ini, pada bulan Ogos 2003, Jabatan telah mengeluarkan satu notis sebutharga untuk membina pelantar pengeringan rumpai laut di Pulau Omadal seluas2,424.2 meter persegi berserta bangunan dengan anggaran kos berjumlahRM198,530. Sebuah syarikat yang berpengalaman terhadap kerja pembinaan dilaut telah ditawarkan untuk membina pelantar ini dan kerja pembinaannya telahsiap pada bulan Oktober 2004. Pelantar yang dimaksudkan adalah seperti Foto 2.92

Foto 2Pelantar Baru Di Tapak ProjekSumber: Fail Foto Unit Penternakan Rumpai Laut, SempornaTarikh: 27.05.2004Lokasi: Pelantar Baru Di Tapak Projek Pulau OmadalPada pendapat Audit, pelantar baru yang mempunyai kawasan yang luasmampu mengatasi masalah pengeringan rumpai laut, tempat menyediakanbibit dan juga tempat berehat penternak.b) Kemudahan BotBagi tujuan menyenggara projek secara berkelompok dan mengangkut tuaian kepelantar, Jabatan telah menyediakan 7 bot kecil untuk peserta. Setiap botberkenaan hanya mampu mengangkut 200 kilogram tuaian rumpai laut padasesuatu masa. Muatan bot ini tidak mampu menampung jumlah tuaian yangsemakin meningkat. Bagi mengatasi masalah ini Jabatan telah memperolehsebuah kapal kayu berukuran 12 meter panjang, 3 meter lebar dan 1.1 meter tinggisecara pembelian terus. Pembelian ini mendapat kelulusan dari PerbendaharaanMalaysia, Sabah. Kapal kayu ini mampu mengangkut antara 10 hingga 15 tanrumpai laut pada sesuatu masa dan telah beroperasi mulai bulan Ogos 2004.Pada pendapat Audit, kapal baru ini mampu mengatasi masalahpengangkutan tuaian dari tapak projek ke pelantar pengeringan.c) Bekalan BenihBekalan benih rumpai laut merupakan perkara penting dan perlu diberi perhatianoleh Jabatan. Kegagalan mencapai pengeluaran benih rumpai laut yang93

mencukupi boleh menyebabkan kegagalan mencapai sasaran projek. Jabatanmempunyai sebuah pusat pengeluaran benih di Pulau Selakan di mana benihtersebut adalah untuk diagihkan kepada penternak. Mengikut rekod, benih yangdapat dikeluarkan ialah sebanyak 1.08 juta berbanding dengan pemintaansebanyak 1.56 juta.Pihak Audit mendapati pusat pengeluaran bibit (benih) di Pulau Selakan tidakmampu menampung permintaan para penternak pada sesuatu pusingan. Keadaanini disebabkan penternak yang tidak aktif. Menyedari kekurangan ini, Jabatan telahmenjadikan penternak di kawasan lain sebagai pengeluar bibit kepada penternakbaru selain daripada mengeluarkan rumpai laut kering. Foto 3 menunjukkan bibityang dihasilkan di Pulau Selakan.Foto 3Bibit Dihasilkan Di Pulau SelakanSumber: Fail Foto Jabatan Audit NegaraTarikh : 26.05.2004Lokasi: Pelantar Pengeluaran Benih Di Pulau SelakanPada pendapat Audit, Jabatan perlu memainkan peranan yang lebih berkesanbagi menentukan bibit rumpai laut mencukupi dan berkualiti supayapengeluaran rumpai laut dapat mencapai sasaran yang ditetapkan.d) Kemudahan StorUnit Penternakan Rumpai Laut, Semporna telah menyediakan 2 stor iaitu stor untukmenyimpan minyak petrol dan stor untuk menyimpan enjin sangkut.Bagaimanapun adalah didapati perkakasan atau bantuan ternakan dan stok rumpailaut kering yang belum dijual ditempatkan di pejabat dan perkarangan bangunankerana ruang stor tidak mencukupi. Stok rumpai laut kering ini perlu disimpandengan baik dan sempurna untuk mengelakkan kerosakan, seterusnya dapatmengekalkan kualitinya supaya penternak tidak menanggung kerugian.94

Pada pendapat Audit, stor khas untuk menyimpan rumpai laut kering yangbelum dijual haruslah disediakan kerana rumpai laut kering ini akan rosak jikadisimpan di luar dan terdedah kepada hujan.e) Kursus Dan Latihan/Khidmat KepakaranSalah satu cara untuk meningkatkan kemahiran dan pengetahuan penternakrumpai laut ialah melalui kursus/latihan yang berkaitan secara berterusan. PihakAudit mendapati dari tahun 2000 hingga 2004, hanya satu kursus dianjurkanmengenai ternakan rumpai laut yang dihadiri oleh 24 orang penternak.Selain kursus yang diadakan, Jabatan melalui Unit Penternakan Rumpai Laut,Semporna juga telah melakukan pemeriksaan terhadap kualiti air di kawasanternakan manakala program berkaitan dengan penyakit rumpai laut telahdiserahkan kepada Universiti Malaysia Sabah (UMS) untuk tujuan penyelidikan danpenyelesaian.Pada pendapat Audit, Jabatan hendaklah mengadakan lebih banyak kursusdan latihan berkaitan penambahbaikan teknik ternakan rumpai laut,mengawal kualiti rumpai laut, pencegahan makhluk perosak, penyakit danjuga produk yang dihasilkan daripada rumpai laut supaya dapat menambahpengetahuan penternak.26.2.6 Peranan Agensia) Kementerian Pembangunan Luar Bandar MalaysiaProjek penternakan rumpai laut ini adalah projek Kerajaan Persekutuan danKementerian Pembangunan Luar Bandar (KPLB) bertanggungjawab membiayaiprojek ini sepenuhnya. Sehingga bulan Disember 2004, sejumlah RM7.74 jutatelah diperuntukkan dan disalurkan melalui LKIM, Kuala Lumpur untuk diserahkankepada LKIM, Sabah bagi menampung kos pelaksanaan projek ini.b) Jabatan Perikanan Negeri SabahJabatan berperanan untuk menyelaras projek dan sejak tahun 2000 Jabatan telahberjaya menarik minat 140 penternak untuk melibatkan diri melaksanakan projekpenternakan rumpai laut dengan kawasan seluas 113 hektar. Jabatan juga berjayamenganjurkan dua jenis kursus kepada kakitangan dan peserta projek untukmemahirkan mereka melaksanakan projek ini, mengadakan lawatan sambil belajaruntuk peserta, membina sebuah pelantar baru dan memperolehi sebuah kapal baruuntuk membantu penternak meningkatkan pengeluaran mereka. Selain itu Jabatanjuga telah melaporkan kemajuan projek kepada Jawatankuasa Projek. Perananlain seperti yang dirancang telah diambil alih oleh Unit Perintis PenternakanRumpai Laut, Pulau Omadal, Semporna.95

c) Lembaga Kemajuan Ikan Malaysia, SabahLKIM, Sabah berperanan untuk menguruskan kewangan projek ini. Setakat bulanDisember 2004, LKIM, Sabah telah menerima peruntukan berjumlah RM4.29 jutadari LKIM, Kuala Lumpur dan peruntukan ini telah diagihkan untuk projekpenternakan di Semporna, Kudat, UMS dan LKIM sendiri. Semakan Audit terhadapdokumen pembayaran yang diselenggara di Pejabat LKIM Kota Kinabalumendapati bayaran yang telah dibuat adalah selaras dengan kehendak peraturankewangan dan keperluan projek. Urusan untuk membeli dan memasarkan rumpailaut telah diambil alih oleh Unit Perintis Penternakan Rumpai Laut, Pulau Omadal,Semporna.d) Universiti Malaysia SabahMulai bulan Januari 2000, UMS hanya membantu dari segi penyelidikan berkaitankawalan penyakit kerana peranan lain seperti yang dirancang telah diambil alih olehUnit Perintis Penternakan Rumpai Laut, Pulau Omadal, Semporna.e) Unit Perintis Penternakan Rumpai Laut, Pulau Omadal, SempornaUnit ini telah ditubuhkan pada bulan Jun 1999 semasa mesyuarat JawatankuasaBertindak Bersama Program Pembangunan Rakyat Termiskin (PPRT) yangdiadakan pada akhir bulan Disember 1998. Unit ini diletakkan di bawah CawanganPembangunan Sosioekonomi, Ibu Pejabat, Jabatan. Unit ini jugabertanggungjawab terhadap pentadbiran projek, pengurusan harta modal, inventoridan stor projek, merancang perbelanjaan dan keperluan projek, menjalankanpenyelidikan, memberi pendidikan dan membantu peserta melaksanakan projek.Selain itu, ia bertanggungjawab bagi mengenal pasti dan membuka kawasanternakan yang baru serta mengkaji masalah yang timbul dan mengesyorkan carapenyelesaiannya.Pada pendapat Audit, Jabatan dan Agensi Kerajaan yang terlibat secara langsungterhadap pelaksanaan projek ini telah memainkan peranan mereka dengan baikdan berkesan.26.2.7 Kumpulan SasarMengikut rekod Jabatan seramai 140 penduduk di daerah Semporna telah menyertaiprojek ini. Semakan Audit mendapati setakat bulan Disember 2004, seramai 88permohonan baru telah diterima dan dinilai oleh Unit Projek serta dikemukakan ke IbuPejabat, Jabatan. Daripada jumlah tersebut, sebanyak 12 permohonan telah diluluskandan selebihnya masih dalam pertimbangan Jabatan. Kelewatan untuk meluluskan 76permohonan lagi disebabkan siasatan terhadap latar belakang pemohon masihdijalankan kerana kebanyakan pemohon tersebut tidak berasal dari kawasan itu danbukan daripada kalangan rakyat termiskin.96

Pada pendapat Audit, projek ini belum lagi mencapai objektifnya kerana mengikutbancian tahun 2001 di daerah Semporna mempunyai seramai 738 penduduk yangmiskin atau berpendapatan rendah. Oleh itu, Jabatan haruslah meneruskan projekini supaya boleh memberi faedah kepada golongan sasar.26.2.8 Pencapaian Projek Dan PenyertaanProjek Penternakan Rumpai Laut mula diperkenalkan di Pulau Omadal, Semporna padatahun 1999. Semenjak itu, projek ini mendapat sambutan yang menggalakkan daripadapara nelayan pesisir pantai. Mengikut rekod Jabatan, kebanyakan penternak yangmendapat bantuan dapat meneruskan projek ini. Lawatan Audit ke tapak penternakan diPulau Omadal dan Pulau Selakan mendapati beberapa penternak telah berjayamelaksanakan projek ini. Bagaimanapun, ada sebilangan penternak yang diberi bantuandan bimbingan oleh Jabatan gagal meneruskan projek. Antara sebabnya ialahpenternak tidak begitu yakin terhadap projek dan terlalu bergantung kepada bantuanatau subsidi. Selain itu, kawasan mereka diserang penyakit dan perosak rumpai lautseperti penyu dan ikan belais. Secara khususnya, pencapaian projek dapat dilihat darisegi berikut:a) Bilangan Peserta Mengikut KawasanSeramai 150 peserta dicadangkan untuk projek ini pada peringkat awalperancangan. Bagaimanapun seramai 140 peserta sahaja yang berdaftar.Daripada jumlah tersebut, seramai 83 peserta adalah aktif dan 57 peserta tidakaktif atau bermusim. Keadaan ini terjadi adalah disebabkan pelbagai masalahseperti peserta telah meninggal dunia, berpindah, kawasan diserang ikan belaisdan musim tidak sesuai untuk penternakan. Bagi mencapai sasaran penternakanseperti yang dicadangkan, Jabatan sedang berusaha dan memperhebatkan lagipromosi dan galakan bagi menambahkan lagi bilangan penternak. Butiran lengkapmengenainya adalah seperti di Jadual 29.Jadual 29Bilangan Peserta Mengikut KawasanKawasan Bil. PesertaDicadangBil. PesertaBerdaftarBil. PesertaYang AktifBil. PesertaYang TidakAktif /BermusimPulau Omadal 50 peserta81 45 36Menampilik bagi Fasa 124 18 6Melanta Kobal dan 10011 0 11Selakan peserta bagi 18 15 3Lain – LainFasa 2 6 5 1Jumlah 150 140 83 57Sumber: Rekod Unit Penternakan Rumpai Laut, Semporna97

Pada pendapat Audit, Jabatan perlu berusaha dengan gigih untuk menarikgolongan sasaran menyertai projek.b) Keluasan Kawasan Ternakan/ProjekMengikut rekod Jabatan, keluasan kawasan yang dicadangkan untuk projek iniialah 60 hektar iaitu 20 hektar di Pulau Omadal dan 40 hektar di PulauBalambangan. Bagaimanapun, kawasan yang diusahakan telah melepasi keluasanyang dirancang iaitu 113 hektar. Usaha masih diteruskan untuk memperluaskanlagi kawasan ternakan ini memandangkan perairan laut Sabah mempunyaikawasan sesuai yang masih luas. Butiran lengkap mengenai kawasan ternakanadalah seperti di Jadual 30.Jadual 30Keluasan Kawasan Ternakan Di Daerah SempornaKawasanKeluasan KawasanYang Dicadang(Hektar)Keluasan KawasanDiperuntukkan (Hektar)Keluasan KawasanYang Diusahakan(Hektar)Pulau202 61OmadalMenampilik 20 hektar untuk Fasa122 20Melanta 1 dan 40 hektar untuk81 10KobalSelakanFasa 2121 22Jumlah 60 526 113Sumber: Rekod Unit Penternakan Rumpai Laut, SempornaPada pendapat Audit, Jabatan telah berjaya memperluaskan kawasanternakan rumpai laut. Hasil daripada kemahiran dan kecekapan pegawainya,projek ini telah diperkenalkan ke pulau lain di daerah Semporna.c) Pengeluaran Rumpai LautMengikut perancangan, setiap satu hektar kawasan ladang ternakan mampumengeluarkan 3,533 kilogram rumpai laut kering. Bagaimanapun, mengikut rekodJabatan menunjukkan bahawa prestasi pengeluaran rumpai laut kering tidakmencapai sasaran yang ditetapkan seperti mana ditunjukkan di Jadual 31.98

Jadual 31Prestasi Pengeluaran Rumpai Laut Di Daerah SempornaKeluasan AnggaranTahunLadang Pengeluaran Pengeluaran Lebihan / PeratusanDicapai Dijangka Sebenar (Kekurangan) Kelebihan/(Hektar) (kg)(kg)(kg) (kekurangan)1999 12 42,900 1,381 (41,519) (96.8)2000 22 78,650 37,910 (40,740) (51.8)2001 24 85,800 26,440 (59,360) (69.2)2002 40 143,000 69,578 (73,422) (51.4)2003 61 214,400 67,672 (146,728) (68.4)Jun 113 400,200 17,930 (382,270) (95.5)2004Sumber: Rekod Unit Penternakan Rumpai Laut, SempornaAntara sebab pengeluaran rumpai laut kering ini tidak menepati sasaran adalahseperti berikut:i) Hanya 70% daripada jumlah bibit yang diternak menjadi matang dan bolehdituai. Selebihnya (30%) telah mati. Dengan ini bermakna bagi setiap 3,533kilogram rumpai laut yang dijangka dituai, sebanyak 2,473 kilogram sahaja yanghidup hingga matang.ii) Kegagalan penternak mematuhi prosedur yang ditetapkan semasa mengangkutrumpai laut dari ladang ke tempat penjemuran menyebabkan kerosakankepada hasil tuaian.iii) Rumpai laut telah diserang oleh penyakit seperti Ais-Ais dan Epiphytesmenyebabkan ia menjadi rosak. Keadaan ini berlaku pada musim perantaraanangin Utara dan Selatan iaitu pada bulan April hingga Jun setiap tahun.iv) Kaedah penternakan rumpai laut yang tidak sesuai iaitu secara pancang telahmemudahkan serangan ikan belais, ikan dengkis dan penyu.v) Kehadiran lumut hijau telah membantutkan tumbesaran rumpai laut.Pada pendapat Audit, pengeluaran rumpai laut ini boleh dipertingkatkansekiranya penternak mematuhi segala prosedur yang telah ditetapkan olehJabatan. Selain itu, kaedah pengkulturan secara pancang hendaklahdiperbaiki supaya dapat mengelakkan serangan perosak dan penyakitrumpai laut dan jika kaedah ini sudah tidak sesuai lagi, model atau alternatiflain perlu diperkenalkan.d) Purata Pendapatan PesertaMengikut rekod Jabatan, pendapatan purata bulanan bagi peserta adalah antaraRM100 hingga melebihi RM1000 seperti di Jadual 32.99

Jadual 32Pendapatan Purata Peserta (Bulanan)TahunRM100 – RM200 – RM500 -RM200 RM500 RM1000>RM10002000 7 35 5 12001 12 25 4 72002 69 5 1 32003 85 20 14 6Jun 2004 72 45 19 4Sumber: Rekod Unit Penternakan Rumpai Laut, SempornaAnalisis Audit menunjukkan bahawa perbezaan pendapatan adalah disebabkantapak ternakan berlainan dan ada penternak tidak ada kesungguhanmengusahakan projek mereka. Keadaan cuaca dan serangan penyakit jugamenyumbang kepada penurunan hasil tuaian di samping kekurangan bekalan bibityang menyebabkan penternak tidak dapat mengusahakan projek sepenuhnya.Pada pendapat Audit, Jabatan perlu mengenal pasti masalah yang bakal dihadapioleh penternak dan memperkenalkan langkah pencegahan untuk mengatasinya.26.2.9 Guna Tenaga Dan LatihanUnit Perintis Penternakan Rampai Laut adalah bertanggungjawab untuk mentadbir danmengurus projek ini. Unit ini diketuai oleh seorang pengurus, seorang penolongpengurus dan dibantu oleh 10 orang pegawai. Bagi meningkatkan kemahiran danpengetahuan, pegawai di unit ini telah menghadiri beberapa kursus yang dianjurkan olehJabatan dan LKIM seperti pengurusan dan teknikal rampai laut, penyelenggaraan enjinsangkut dan pengendalian kewangan dan Akaun.26.2.10 Keperluan KewanganSehingga akhir bulan Disember 2004, KPLB telah meluluskan peruntukan berjumlahRM7.74 juta kepada LKIM, Kuala Lumpur untuk disalurkan kepada LKIM, Sabah.Peruntukan yang diluluskan ini masing-masingnya berjumlah RM3.66 juta dan RM4.08juta pada tahun 1999 dan tahun 2003. Bagi tempoh yang sama, LKIM, Sabah telahmenerima peruntukan berjumlah RM4.29 juta dari LKIM, Kuala Lumpur dan bakinyaberjumlah RM3.48 juta masih dipegang olehnya.Dalam pada itu LKIM, Sabah telah memperuntukkan sejumlah RM2.80 juta kepadaprojek ternakan di Semporna, RM2.88 juta kepada Pulau Balambangan, RM1.86 jutakepada UMS dan RM0.2 juta kepada LKIM, Sabah. Sehingga akhir bulan Disember2004, jumlah peruntukan yang diterima dan telah dibelanjakan adalah berjumlah RM4.29juta.100

Pada pendapat Audit, peruntukan yang diterima telah diurus dengan cekap,diagihkan mengikut jumlah yang dipohon oleh Agensi dan pembayaran yangdibuat adalah mengikut maksud yang dirancang.26.2.11 Kegunaan Dan Pasaran Rumpai LautKegunaan utama rumpai laut adalah untuk pengeluaran ’phycocoloids’ seperticarrageenan, agar-agar, dan alginate iaitu bahan asas bagi pelbagai industri yangmemerlukan ’water holding capacity’ untuk bancuhan produknya. Carrageenandigunakan bagi pelbagai produk seperti susu pekat manis, aiskrim, burger, cat, syampu,ubat-ubatan dan pelbagai lagi. Berdasarkan kajian yang pernah dijalankan, sebanyak95% daripada rumpai laut digunakan untuk makanan manusia (Doty 1982). Ketika inipenggunaan rumpai laut telah dipelbagaikan dan di negara yang banyak mengeluarkanrumpai laut seperti Filipina ia diklasifikasikan sebagai makanan (food) dan bukanmakanan (non-food). Rumpai laut digunakan untuk makanan sebagaistabilizer/emulsifiier bagi sos dan dressing untuk salad, penstabilan makanan danminuman, pengeras (thickener) untuk mee, penyediaan kuih muih, sebagai pengikat didalam daging yang diproses dan produk yang berasaskan susu. Manakala sebagaibukan makanan, rumpai laut digunakan sebagai bahan untuk pencuci bekas luka, culturemedia (pengganti agar-agar), makanan haiwan, produk farmaseutikal seperti ubat gigi,losen, deoderant, gel dan syampu, penyegar udara dan cat yang berasaskan air.Rumpai laut juga merupakan tumbuhan akuatik yang kaya dengan kandungan galianmakronutrient seperti sodium, kalsium magnesium, potassium, klorin, sulfur dan fosforusserta unsur surih seperti iodin, besi, zink, tembaga dan lain-lain. Rumpai laut jugamengandungi protin dan vitamin. Justeru itu, rumpai laut sesuai dan banyak digunakanuntuk pemprosesan makanan sebagai food additive atau food supplement. Pada masaini pasaran utama rumpai laut dunia ialah United Kingdom, Denmark, Amerika Syarikat,Perancis, China, Hong Kong dan Jepun.Pada pendapat Audit, pasaran rumpai laut adalah luas dan kegunaannya pulaadalah pelbagai. Untuk itu, Jabatan dengan kerjasama UMS hendaklah berusahauntuk meningkatkan kualiti pengeluaran supaya produk hasil daripada rumpai lautini mampu bersaing di pasaran antarabangsa.26.2.12 Bayaran Balik PinjamanPada dasarnya, bantuan peralatan penternakan yang diberi adalah percuma, namununtuk memastikan peserta mengusahakan projek mereka, bantuan ini dijadikan satupinjaman pada kadar harga kos. Bayaran balik yang telah dikenakan ialah 15% daripadahasil jualan. Tujuan pinjaman ini diperkenalkan ialah supaya penternak menjadi lebihkomited terhadap projek.Mengikut rekod yang diselenggara oleh Jabatan, pinjaman berjumlah RM159,567 telahdiberi kepada peserta bagi tempoh tahun 1999 hingga bulan Disember 2004. Daripada101

jumlah tersebut sejumlah RM26,447 telah berjaya dikutip balik. Bagaimanapun, bakipinjaman ini terus meningkat disebabkan peserta yang telah diberi bantuan gagalmenjelaskan hutang kerana mereka tidak lagi mengusahakan projek.Pada pendapat Audit, memandangkan peratusan kutipan balik ini hanya disekitar16.6%, pinjaman berkenaan perlu dijadikan bantuan dan diberi secara percumakerana keadaan tidak dapat diramal semasa penternakan dijalankan.26.2.13 PublisitiUsaha awal Jabatan memperkenalkan penternakan rumpai laut adalah bermula daripadaaktiviti penerangan dan sesi soal jawab dengan penduduk kampung termasuk pemimpinmasyarakat setempat iaitu dengan memberi penerangan mengenai objektif danmatlamat projek, syarat kelayakan peserta, kaedah pelaksanaan serta bantuan yangdisediakan bagi memulakan projek. Semasa melaksanakan aktiviti ini, Pejabat Daerahjuga turut membantu manakala LKIM, Sabah telah memainkan peranan dari segimempromosi dan memasarkan hasil rumpai laut.Pada pendapat Audit, usaha mempromosi projek perlu dipergiatkan lagi untukmenarik minat penternak lain. Selain itu, usaha juga harus dibuat untukmempelbagaikan produk rumpai laut selain yang dikeringkan.26.2.14 Strategi PemasaranJabatan tidak mempunyai strategi pemasaran khusus untuk mempromosi danmemasarkan hasil rumpai laut ini. Unit Penternakan Rumpai Laut membeli terus rumpailaut daripada penternak dan menjualkannya ke kilang memproses rumpai laut di daerahSemporna bagi pihak LKIM, Sabah. Penternak diberi kupon penjualan hasil untukmemudahkan tuntutan dibuat. Keadaan sedemikian akan menyebabkan harga pasaranrumpai laut kering sentiasa berubah-ubah. Pihak Audit berpendapat Agensi yangbertanggungjawab untuk memasarkan produk rumpai laut hendaklah membuatRoad Show bagi memperkenalkan produk daripada rumpai laut.Pada pendapat Audit, secara keseluruhannya projek ini telah dilaksanakan dengancekap mengikut garis panduan dan peraturan yang ditetapkan. Jabatan/Agensi yangterlibat telah memainkan peranan mereka dengan berkesan. Peruntukan yangditerima telah dibelanjakan mengikut keperluan. Walaupun projek ini bolehdijadikan aktiviti ekonomi alternatif di perairan Semporna, tetapi disebabkankebanyakan penternak bersikap menunggu dan lihat menyebabkan sasaranpenyertaan kurang memuaskan.102

26.3 PEMANTAUANPemantauan yang sistematik dan berterusan adalah penting bagi memastikanpelaksanaan projek yang dirancang dilaksanakan dengan berkesan dan masalah yangtimbul boleh dikenal pasti dan diatasi dengan segera supaya objektif projek tercapai.Proses pemantauan yang diamalkan sekarang merangkumi beberapa peringkat iaitu:26.3.1 Peringkat KementerianKementerian Pembangunan Luar Bandar Malaysia selaku pembiaya utama projek inibertanggungjawab terhadap kecekapan, keberkesanan dan kelancaran projek. Untukmaksud ini, tiga Jawatankuasa telah diwujudkan iaitu Jawatankuasa Projek,Jawatankuasa Kewangan Projek dan Jawatankuasa Pemantauan Projek. KetigaJawatankuasa ini dianggotai oleh Jabatan Pembangunan Persekutuan Sabah, LembagaKemajuan Ikan Malaysia, Sabah, Jabatan Perikanan Negeri Sabah, Universiti MalaysiaSabah dan Kementerian Pembangunan Luar Bandar Sabah.a) Jawatankuasa Projek dan Jawatankuasa Kewangan ProjekDua Jawatankuasa ini telah mengadakan mesyuarat 3 bulan sekali bagimembincangkan dan meneliti segala perkembangan, aduan, isu dan masalah yangdilaporkan oleh Jabatan selaku pejabat pelaksana. Selain itu, Jawatankuasa inijuga telah membuat pertimbangan dan penyelesaian terhadap perkara yangdilaporkan. Perkara berkaitan dengan anggaran peruntukan yang dipohon,kedudukan kewangan terkini yang dikemukakan oleh Jabatan juga dibincang.Sesalinan minit mesyuarat telah dikemukakan kepada KPLB Malaysia.b) Jawatankuasa Pemantauan ProjekJawatankuasa ini telah mengadakan mesyuarat 2 kali setahun bagimembincangkan perkara khusus mengenai kemajuan projek. Minit mesyuarat telahdikemukakan kepada KPLB Malaysia. Lawatan oleh ahli Jawatankuasa juga telahdiadakan beberapa kali bagi menentukan pelaksanaan projek diuruskan dengansempurna.26.3.2 Peringkat Jabatana) Jabatan Perikanan Negeri SabahCawangan Pembangunan Sosioekonomi, Ibu Pejabat, Jabatan bertanggungjawabsepenuhnya terhadap kemajuan projek. Proses pemantauan yang telah dijalankanoleh cawangan ini ialah dengan mengadakan lawatan ke tapak, berjumpa denganpenternak dan berbincang dengan pegawai dari Unit Projek Penternakan RumpaiLaut, Semporna. Selain itu, arahan juga telah dikeluarkan kepada UnitPenternakan Rumpai Laut, Semporna untuk menyediakan laporan bulananberkaitan dengan perkembangan, isu dan masalah projek yang dihadapi sebelum10 hari bulan berikutnya untuk dikumpul dan dikemukakan kepada JawatankuasaProjek semasa mesyuarat.103

) Lembaga Kemajuan Ikan Malaysia, SabahLembaga Kemajuan Ikan Malaysia, Sabah selaku pengurus kewangan telahmengarahkan Unit Penternakan Rumpai Laut, Semporna untuk mengemukakanlaporan perbelanjaan berkaitan dengan Wang Tunai Apungan dan WangPendahuluan Diri setiap bulan. Tujuannya adalah untuk mengetahui kedudukanbaki wang yang masih ada. Laporan ini digabungkan dengan Akaun Induk LKIMdan dikemukakan semasa mesyuarat Jawatankuasa Projek dan JawatankuasaKewangan Projek.c) Unit Penternakan Rumpai Laut, Pulau Omadal, SempornaUnit ini terlibat secara langsung dengan pelaksanaan dan pemantauan projek.Jadual lawatan disediakan dan garis panduan pemantauan projek yang dikeluarkanoleh Jabatan perlu dilengkapkan dan mengemukakan hasil lawatan kepadaJabatan berserta dengan cadangan penyelesaian masalah yang dibangkitkan olehpenternak. Masalah berkaitan dengan penyakit rumpai laut dirujuk kepadaUniversiti Malaysia Sabah untuk penyelidikan dan penyelesaiannya.Pada pendapat Audit, sistem pemantauan yang dilakukan adalah baik danmemuaskan. Segala masalah dan perkembangan projek dikemukakan kepadaJawatankuasa Projek melalui Jabatan dan LKIM, Sabah untuk penyelesaian.Lawatan ke tapak projek oleh pegawai Jabatan telah membantu Jabatan mengenalpasti masalah yang diadukan dan cara penyelesaiannya.27. RUMUSAN DAN SYOR AUDITProjek penternakan rumpai laut boleh dijadikan aktiviti alternatif di perairan Sabahjika cuaca dapat diramalkan dan musim penternakan di sesuatu kawasan dapat dipastikan.Walaupun dengan ketidaktentuan cuaca, penternak masih mampu mengeluarkan hasil.Semua ini adalah berasaskan kepada kepakaran yang ada pada pegawai yang menyeliaprojek. Infrastruktur yang tidak mencukupi telah diatasi dengan kos yang terendah danpenternak telah berjaya meningkatkan pendapatan mereka walaupun ia cuma dijalankansecara perintis. Namun begitu, ia masih boleh dipertingkatkan lagi terutama dari aspekpengeluaran bibit secara berterusan, mempertingkatkan/menambah penyertaan penternakdan juga memperluaskan kawasan penternakan yang sedia ada untuk meningkatkan hasil.Selain itu, pihak pelaksana perlu mengkaji semula keperluan untuk menambah peruntukankewangan bagi program ini supaya lebih banyak peserta akan mendapat manfaat.Projek ini mampu meningkatkan pendapatan peserta dengan cara menambah keluasankawasan projek kepada peserta yang aktif daripada 0.81 hektar menjadi 1.21 hektar atau1.62 hektar. Jabatan hendaklah mempergiatkan lagi aktiviti publisiti untuk menarik minatpenduduk tempatan, terutama anak muda untuk menceburi projek ini dan menyediakaninfrastruktur yang mencukupi. Penyertaan pihak swasta juga perlu digalakkan untuk104

menjadikan Negeri Sabah pengeluar rumpai laut terbesar di Malaysia. Selain itu, projek initelah berjalan selama 5 tahun dan berdaya maju. Adalah disyorkan supaya Jabatanmenyediakan “ Kertas Konsep“ berkaitan dengan rumpai laut untuk kelulusan KerajaanNegeri dan dimajukan secara besar-besaran di Negeri Sabah.105

JABATAN PERKHIDMATAN HAIWAN DAN PERUSAHAAN TERNAKPENGURUSAN PROJEK LEMBU TENUSU28. LATAR BELAKANG28.1 Jabatan Perkhidmatan Haiwan Dan Perusahaan Ternak (Jabatan) mulamelaksanakan Projek Lembu Tenusu sejak tahun 1980 dengan tujuan untuk mewujudkanindustri tenusu yang berdaya maju dan memperbaiki taraf hidup penduduk luar bandar.Selaras dengan Dasar Pertanian Negeri Sabah Ke-2, Jabatan mempunyai peranan dantanggungjawab untuk meningkatkan tahap pengeluaran makanan domestik agar dapatmengurangkan import bahan makanan. Negeri Sabah mengimport bahan makananbernilai RM1.3 bilion setahun. Sebanyak 62% daripada jumlah itu adalah untukmengimport bahan makanan yang boleh diusahakan sendiri di negeri ini.28.2 Pada tahun 2003, rekod Jabatan menunjukkan industri penternakan Negeri Sabahmencapai pertumbuhan 5.5% dan telah menghasilkan komoditi ternakan bernilaiRM476.41 juta berbanding RM450.28 juta pada tahun 2002. Sumbangan industri inikepada Keluaran Dalam Negeri Kasar (KDNK) Negeri Sabah ialah 4.5%. Manakala nilaiimport komoditi ternakan adalah berjumlah RM218.56 juta berbanding nilai eksportberjumlah RM33.85 juta. Salah satu industri penternakan yang menyumbang kepadapertumbuhan ekonomi negeri ialah Projek Penternakan Lembu Tenusu. Hasil daripadapenternakan itu ialah pengeluaran susu segar mencapai 71% keperluan tempatan.Permintaan tempatan susu segar Negeri Sabah adalah sebanyak 8 juta liter setahun.Pada tahun 2003, industri ini mengeluarkan sebanyak 5.66 juta liter susu segar dengannilai pendapatan berjumlah RM8.49 juta. Selain mengeluarkan hasil susu, industri ini jugadapat mengeluarkan daging lembu hasil daripada kelahiran anak lembu jantan.29. OBJEKTIF PENGAUDITANObjektif pengauditan adalah untuk menentukan sama ada projek lembu tenusu inidilaksanakan dengan cekap dan berkesan bagi mencapai matlamat yang ditetapkan.30. SKOP DAN KAEDAH AUDITSkop pengauditan adalah meliputi perancangan, pelaksanaan dan pemantauanprojek lembu tenusu bagi tempoh tahun 2001 hingga 2004. Pengauditan dijalankan diJabatan Perkhidmatan Haiwan Dan Perusahaan Ternak di peringkat Ibu Pejabat dan di 4cawangan yang dipilih iaitu di Keningau, Tawau, Kota Marudu dan Tenom. Cawangandipilih berasaskan kepada jumlah penyertaan penternak. Pengauditan adalah merangkumipemeriksaan terhadap rekod berkaitan permohonan dan kelulusan projek, pengagihanlembu dan penjualan susu. Dua puluh ladang projek telah dipilih untuk dilawati, temu bualdengan pegawai yang berkaitan dan para penternak yang dipilih juga dijalankan.106

31. PENEMUAN AUDIT31.1 PERANCANGANPerancangan yang rapi dan teratur adalah penting untuk memastikan projek yang akandilaksanakan berjalan dengan lancar. Aspek perancangan Jabatan seharusnya menjuruskepada pencapaian sasaran kerajaan negeri dan matlamat Jabatan keseluruhannya.31.1.1 Dasar Kerajaan NegeriDasar Kerajaan Negeri adalah untuk mempertingkatkan tahap pengeluaran makanandomestik dan memaksimumkan produktiviti serta meningkatkan pendapatan melaluiindustri penternakan. Strategi pembangunan industri penternakan akan dilaksanakanselaras dengan Dasar Pertanian Negeri Sabah Ke-2. Tahap pengeluaran ternakan,khususnya ternakan ruminan yang mencakupi spesies lembu tenusu, lembu daging,kerbau, kambing dan rusa akan dipergiatkan. Jabatan Perkhidmatan Haiwan DanPerusahaan Ternak dipertanggungjawabkan untuk melaksanakan dasar ini.31.1.2 Matlamat JabatanJabatan merancang untuk mempertingkatkan pengeluaran susu tempatan supaya dapatmencapai tahap 100% permintaan tempatan menjelang tahun 2010 dan mengeksporthasil susu. Jabatan dipertanggungjawabkan untuk mengendalikan pengeluaran susu diNegeri Sabah dengan mempertingkatkan kualiti pengurusan projek ternakan lembutenusu. Antara tujuan utama projek yang ditetapkan oleh Jabatan adalah seperti berikut:a) Meningkatkan pendapatan para penternak dengan mengusahakan perladangansecara komersial, berdaya maju dan mampan.b) Meningkatkan pengeluaran susu segar untuk dibekalkan ke sekolah rendah dantadika, pasaran tempatan dan untuk dieksport.c) Mengurangkan pengimportan susu dan barangan tenusu serta menjimatkanpertukaran mata wang asing.31.1.3 Garis Panduan Pengurusan ProjekJabatan ada menyediakan garis panduan sebagai asas pelaksanaan bagi memantapkanlagi pengurusan projek. Garis panduan ini merangkumi perkara berikut:-a) Pemilihan PenternakSyarat yang ditetapkan untuk menyertai projek adalah pemohon hendaklahwarganegara Malaysia, memiliki tanah bergeran atas namanya atau tanah milikkeluarga terdekat dengan syarat ia diberi kuasa oleh pemilik tanah berkenaan,tanah yang diusahakan tidak terlalu jauh dari Pusat Pengumpulan Susu dan bolehdihubungi dengan jalan raya, keluasan tanah tidak kurang daripada 10 ekar (4.05hektar) dengan mengamalkan sistem pemeliharaan secara fidlot atau berkandang,mempunyai sumber bekalan air bersih dan mencukupi untuk minuman ternakan107

dan membersihkan kandang dan pemohon hendaklah disahkan bebas daripadapenyakit berjangkit.b) Pengagihan Lembu Tenusu Dan Bayaran Balik PinjamanSetiap penternak baru akan diberikan 10 ekor lembu yang sedang bunting danmereka yang sedang mengusahakan projek juga akan diberi beberapa ekor lembutambahan mengikut prestasi dan kemampuan penternak. Lembu yang akandiagihkan itu secara tidak langsungnya dijual kepada penternak secara kreditdengan harga subsidi RM3.50 sekilogram. Penternak dikehendaki membayar balikharga lembu melalui potongan minimum 25% daripada jumlah hasil jualan sususetiap bulan. Perjanjian jual beli antara penternak dengan Kerajaan terhadappenjualan lembu tenusu akan disediakan.31.1.4 Sasaran ProjekBagi merealisasikan hasrat kerajaan terhadap industri pengeluaran makanan, Jabatantelah menyediakan unjuran pengeluaran susu sehingga tahun 2010 dengan pelantindakan bagi tujuan menjana pertumbuhan ekonomi Negeri Sabah. Unjuran tersebutjuga mengambil kira pertambahan penternak dan bilangan lembu yang diternak seperti diJadual 33.Jadual 33Unjuran Projek Ternakan Lembu TenusuKomponenTahun2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010JumlahPenternak (Orang) 131 141 152 159 164 169 172 180Bilangan(Ekor)Lembu4,589 5,779 6,817 10,363 11,734 13,760 16,657 19,661Hasil Susu (juta liter) 6.7 8.5 10.1 14.6 17.4 20.5 24.5 28.7Sumber: Rekod JabatanSasaran Jabatan untuk mencapai pengeluaran susu sebanyak 28.7 juta liter menjelangtahun 2010 akan disusuli dengan rangka pelan tindakan yang terperinci. Antaraperancangan dan aktiviti pelan tindakan tersebut adalah merangkumi penambahanbilangan penternak bertaraf komersial, meningkatkan bilangan lembu tenusu untukmenambahkan kuantiti susu yang berkualiti, memantapkan program perkhidmatan danpengurusan sokongan bagi meningkatkan kualiti susu, penggunaan teknologi terkini danbersesuaian, pemasaran susu ditetapkan dan mengenal pasti potensi pemasaran sertamerancang keperluan kewangan yang mencukupi.108

31.1.5 Kaedah PelaksanaanProjek ini akan dilaksanakan secara comprehensive package approach menerusipembangunan infrastruktur, pembekalan lembu tenusu, bantuan subsidi, latihan,pemasaran dan perkhidmatan pengembangan kepada penternak.a) Pemilihan Dan Latihan PenternakPenternak akan dipilih oleh Jawatankuasa Pemilihan berasaskan kepada peraturandan syarat yang ditetapkan oleh Jabatan. Setiap penternak yang dipilih untukmenyertai projek ini akan dimestikan untuk mengikuti kursus asas menternak lembutenusu selama 14 hari yang dianjurkan oleh Jabatan.b) Bantuan Pembangunan LadangSetiap penternak baru akan diberi bantuan berjumlah RM7,000 untuk membinakandang berukuran 15’ X 40’ dan tempat pemerahan susu. Penternak juga akandiberikan bantuan penanaman rumput berjumlah RM300 setiap hektar dengankeluasan maksimum 5 hektar. Jenis rumput yang sesuai ditanam ialah rumputTaiwan Napier.c) Bekalan Dan Perolehan LembuJenis lembu yang diternak di Negeri Sabah adalah baka Friesian Sahiwal. Bakalembu ini merupakan kacukan antara lembu tenusu Sahiwal dan baka Holstein-Friesian dari Australia dan diternak serta dimajukan di New Zealand. Setiap tahunJabatan akan mengimport lembu tenusu dari New Zealand untuk dibekalkankepada penternak. Jabatan juga membangunkan 2 stesen/ladang pembiakanlembu tenusu iaitu di Stesen Pembiakan Ternakan Sebrang, Keningau dan StesenPembiakan Ternakan Batu 16, Tawau. Pengagihan lembu akan dilaksanakansetelah penternak membangunkan ladang dan menghadiri kursus penternakandengan jayanya.d) Pusat Pengumpulan SusuJabatan telah merancang untuk menubuhkan 16 Pusat Pengumpulan Susu dibeberapa daerah di Negeri Sabah yang mempunyai projek penternakan lembutenusu. Pusat Pengumpulan Susu ini akan memberi perkhidmatan dan kemudahankepada penternak bagi ujian kualiti susu serta menyimpan hasil susu yang dijualoleh penternak.e) Pemasaran Hasil SusuJabatan akan membeli semua susu yang dikeluarkan oleh penternak dengankadar RM1.00 setiap liter dan subsidi berjumlah RM0.50 akan dibayar bagi setiapliter susu yang diterima. Susu yang dibeli daripada penternak akan dikumpul dandisimpan di Pusat Pengumpulan Susu Jabatan yang berhampiran dengan ladangpenternak. Susu yang dikumpul di setiap Pusat Pengumpulan Susu akan dijualkepada syarikat pengilang. Jabatan akan menyediakan pengangkutan yang109

dilengkapi dengan tangki penyejuk untuk menghantar susu ke kilang mengikutjadual. Jabatan kemudiannya akan menuntut bayaran harga susu daripadasyarikat setiap bulan.31.1.6 Program PerlaksanaanBagi memastikan pengurusan sesuatu projek atau aktiviti dijalankan dengan sempurnadan berkesan, program atau jadual perlu disusun untuk memudahkan pelaksanaannya.Jabatan menyediakan jadual pelaksanaan yang dinamakan Takwim TahunanPelaksanaan Projek Lembu Tenusu. Takwim ini adalah sebagai bantuan untukmencapai sasaran aktiviti mengurus projek lembu tenusu sepanjang tahun. Jadual 34menunjukkan sasaran aktiviti yang akan dilaksanakan.Jadual 34Takwim Pelaksanaan ProjekTahunSebelumTahun SemasaBil. Aktiviti ONDJFMAMJJOSONDkoiaeapeuugekoitvsnbcrinloptvs1. Pemilihan Peserta2. PemberitahuanPeserta3. Kursus4. PembangunanLadang5. PemeriksaanLadang6. PengagihanTernakan7. PemantauanSumber: Rekod Jabatan31.1.7 Keperluan Guna Tenaga Dan LatihanBagi menentukan pengurusan projek berjalan dengan lancar, Jabatanmempertanggungjawabkan projek ini di bawah kendalian Unit Projek Lembu Tenusu,Bahagian Pembangunan Sumber Genetik Dan Ladang-Ladang. Tugas bahagian iniadalah untuk merancang dan membangunkan pengeluaran hasil ternakan dan mengurusPusat Bioteknologi serta mengendalikan pemasaran hasil penternakan. Unit ProjekLembu Tenusu pula berfungsi antaranya adalah untuk merancang dan melaksanakanpembangunan Projek Lembu Tenusu, mengendalikan kursus dan latihan penternak,menyelaras pengagihan lembu tenusu kepada penternak dan mengawal bayaran balik,mengendalikan Pusat Pengumpulan Susu, menyelaras penjualan dan pembayaran sususerta menerima dan menganalisis laporan projek. Untuk itu, Jabatan merancang danmemerlukan seramai 52 anggota pelbagai gred jawatan untuk ditempatkan di bahagian110

dan unit berkenaan. Butiran lengkap keperluan tenaga kerja adalah seperti di Jadual35.Jadual 35Rancangan Keperluan Tenaga KerjaJumlahBil. Jawatan Gred Diperlukan(Orang)1. Pegawai Penyelidik Q41 32. Penolong Pegawai Veterinar G27 63. Pembantu Veterinar G17 124. Pembantu Am Rendah G11 245. Pemandu Kenderaan R3 7Jumlah Jawatan 52Sumber: Rekod JabatanLatihan dan kursus yang berterusan adalah penting bagi menambah dan meningkatkanpengetahuan pegawai dan penternak. Jabatan telah menetapkan syarat bahawa semuapenternak yang terpilih diwajibkan untuk mengikuti Kursus Menternak Lembu Tenususebelum memulakan projek. Mereka yang berpotensi menternak secara komersial pulaakan diberi Kursus Permanian Beradas mengikut kesesuaian. Jabatan merancang untukmengadakan kursus Asas Penternakan Lembu Tenusu pada bulan Februari setiap tahundan bilangan peserta berdasarkan kepada bilangan permohonan yang diluluskan.31.1.8 Keperluan KewanganProjek Lembu Tenusu dibiayai daripada peruntukan Kerajaan Persekutuan danKerajaan Negeri. Siling peruntukan yang dipohon dari Kerajaan Negeri semasa RMK8adalah berjumlah RM21.07 juta. Semasa semakan separuh penggal RMK8 silingperuntukan berkurangan menjadi RM16.97 juta. Pada tahun 2001 hingga 2004, Jabatantelah memohon peruntukan perbelanjaan masing-masing berjumlah RM7.97 juta,RM6.13 juta, RM5.61 juta dan RM5.41 juta dari Kerajaan Persekutuan dan KerajaanNegeri. Jadual 36 menunjukkan jumlah anggaran peruntukan yang dipohon olehJabatan.Jadual 36Anggaran Keperluan KewanganTahunPeruntukan KerajaanNegeri(RM Juta)Peruntukan KerajaanPersekutuan(RM Juta)Jumlah(RM Juta)2001 2.97 5.00 7.972002 2.90 3.23 6.132003 2.38 3.23 5.612004 2.18 3.23 5.41Sumber: Rekod Jabatan111

33.1.9 Kaedah PemantauanBagi menentukan projek yang akan dilaksanakan berjalan dengan lancar dan dapatmencapai matlamatnya, kaedah pemantauan perlu dirancang mengikut peringkatpelaksanaan projek. Kaedah pemantauan yang akan dijalankan oleh Jabatan adalahseperti berikut:a) Pemeriksaan TapakLawatan dan pemeriksaan tapak akan dilakukan oleh pegawai yangbertanggungjawab terhadap permohonan ke atas tanah atau tapak yangdicadangkan oleh pemohon untuk menentukan kesesuaian penternakan.b) Jawatankuasa PemilihanJawatankuasa Pemilihan akan memilih permohonan yang layak danberkemampuan untuk menyertai projek. Pemilihan akan dibuat berdasarkan syaratyang ditetapkan.c) Bekalan Lembu TenusuLembu yang dibekalkan kepada penternak diperolehi melalui import danpenternakan lembu tenusu di ladang Jabatan. Jabatan akan menentukan lembutenusu yang dibekalkan adalah yang sesuai dan berkualiti.d) Kawalan Penyakit BerjangkitJabatan akan menentukan lembu tenusu yang diternak tidak diserang denganpenyakit berjangkit. Tanggungjawab untuk mengawal gejala penyakit berjangkitpada ternakan dipertanggungjawabkan kepada Pusat Penyelidikan PenyakitTernakan, Jabatan. Pusat ini mempunyai kaedah bagi memantau kesihatanternakan.e) Kualiti SusuJabatan akan menentukan susu yang dihasilkan adalah bersih, berkualiti danselamat digunakan. Jabatan telah menggariskan kriteria penjagaan kebersihanterhadap kawasan dan cara pengendalian pengeluaran susu. Ujian makmal akandilakukan terhadap susu yang dihasilkan.f) Laporan ProjekPemantauan yang akan dilakukan oleh Jabatan terhadap projek ini adalah denganmenghendaki semua cawangan Jabatan menyediakan laporan berkala dantahunan. Borang tertentu juga perlu dikemukakan setiap bulan untuk tujuanpemantauan.Pada pandangan Audit, Jabatan Perkhidmatan Haiwan Dan Perusahaan Ternakmempunyai perancangan yang baik untuk menentukan projek ternakan lembutenusu dapat diurus dengan cekap.112

31.2 PELAKSANAANBagi memastikan projek mencapai objektifnya, aktiviti yang dirancang perlu dilaksanakanmengikut jadual yang ditetapkan. Kejayaan projek ternakan lembu tenusu adalahbergantung kepada keberkesanan pelaksanaan dan penglibatan secara aktif olehpenternak.31.2.1 Dasar Kerajaan NegeriSelaras dengan Dasar Pertanian Negeri Sabah Ke-2 untuk mempertingkatkan tahappengeluaran makanan domestik dan memaksimumkan produktiviti serta peningkatanpendapatan melalui industri ternakan, pelaksanaan projek lembu tenusu diteruskan dibawah Rancangan Malaysia Ke-8. Jabatan Perkhidmatan Haiwan Dan PerusahaanTernak sebagai agensi pelaksana telah merangka strategi pembangunan terhadapprojek ini. Imbangan dagangan (Balance Of Trade) projek lembu tenusu telah disediakanbermula pada tahun 2003 hingga 2010. Imbangan dagangan ini mengambil kira antaralain pembangunan infrastruktur, peningkatan kualiti pengurusan, penglibatan penternakdan memantapkan produktiviti.Pada pendapat Audit, imbangan dagangan yang disediakan adalah sebagai dasarbagi Jabatan untuk merealisasikan pencapaian dasar kerajaan.31.2.2 Peraturan Dan Garis PanduanSejak projek ini dilaksanakan Jabatan telah menyediakan panduan menternak lembutenusu. Panduan ini merangkumi antara lain panduan pengurusan lembu tenusu danpemakanan, panduan kawalan kesihatan dan kebersihan serta panduan penyimpananrekod ternakan. Pada tahun 2000, Jabatan juga telah mengeluarkan buku panduanProjek Lembu Tenusu Edisi 2:2000 sebagai peraturan dan garis panduan pengurusanprojek ini.Pada pendapat Audit, peraturan dan garis panduan yang disediakan oleh Jabatanadalah baik dan dijadikan sebagai rujukan bagi pelaksanaan projek oleh penternakdan Jabatan.31.2.3 Sasaran ProjekSasaran Jabatan untuk mencapai pengeluaran susu sebanyak 28.7 juta liter menjelangtahun 2010 telah dirangka pelan tindakan yang terperinci. Antara perancangan danaktiviti pelan tindakan merangkumi penambahan bilangan penternak bertaraf komersial,meningkatkan bilangan lembu tenusu untuk menambahkan kuantiti susu yang berkualiti,memantapkan program perkhidmatan dan pengurusan sokongan bagi meningkatkankualiti susu, penggunaan teknologi terkini dan relevan, pemasaran susu ditetapkan danmengenal pasti potensi pemasaran serta merancang keperluan kewangan yangmencukupi.113

31.2.4 Kaedah PelaksanaanProjek lembu tenusu dilaksanakan melalui 2 kaedah iaitu secara memilih penternakperseorangan mengusahakan projek dan Jabatan sendiri menternak lembu tenusu di 2Stesen Ladang Jabatan. Pendekatan yang digunakan adalah secara ComprehensivePackage Approach yang melibatkan pembangunan infrastruktur, pembekalan lembutenusu, bantuan subsidi, latihan, pemasaran dan perkhidmatan pengembangan kepadapara penternak. Berikut adalah antara pendekatan pakej bantuan yang diberikan:-a) Pembiakan baka lembu tenusu dilakukan di Stesen Ladang Jabatan untuk dijualkepada penternak.b) Mengimport lembu tenusu baka Friesian Sahiwal dari New Zealand setiap tahun dandijual kepada penternak secara kredit.c) Bantuan material kepada penternak untuk membina kandang, tempat pemerahansusu, benih rumput dan kos penanaman rumput.d) Memberi latihan kepada penternak dengan mensyaratkan setiap penternakdimestikan untuk mengikuti kursus asas penternakan lembu tenusu selama 14 hari.e) Penubuhan pusat pengumpulan susu di zon tenusu di mana susu segar yangdihasilkan oleh penternak dibeli, dikumpul, diuji kualiti dan disimpan sebelum dijualkepada pengilang.f) Penternak diberi bantuan perkhidmatan teknikal dan pengembangan termasukperkhidmatan perubatan ternakan, permanian beradas dan pinjaman lembu jantan.g) Penternak membayar balik harga lembu pada kadar 25% daripada jumlah hasiljualan susu setiap bulan.Pada pendapat Audit, kaedah pelaksanaan projek adalah sebagai asas dankerangka projek lembu tenusu. Pelaksanaan projek perlu diurus dengan lebihcekap dan berkesan selaras dengan objektif dan matlamat Jabatan.31.2.5 Pemilihan Dan Kelulusan PermohonanPermohonan menyertai projek ternakan lembu tenusu dibuka sepanjang tahun.Maklumat mengenai projek ini disediakan berbentuk risalah dan buku panduan sertaboleh dilayari di laman web. Jabatan telah mengedar risalah dan buku panduanberkenaan semasa mengadakan pameran atau aktiviti yang melibatkan Jabatan.Antaranya pada Hari Penternak, Peladang Dan Nelayan dan Hari Peladang PeringkatNegeri setiap tahun. Bagi menentukan pelaksanaan projek dilaksanakan dengan teratur,Jabatan telah menyediakan jadual pelaksanaan projek. Mengikut jadual berkenaan,proses pemilihan pemohon dilakukan pada bulan Oktober setiap tahun. Pada tahun2001 hingga 2004, Jabatan telah memproses 104 borang permohonan. Daripada jumlahtersebut peserta yang terpilih adalah seramai 55 orang.Semakan Audit secara rambang terhadap 15 borang permohonan menunjukkandokumen sokongan seperti mana yang disyaratkan telah diselenggarakan dan difailkan.Pemeriksaan secara fizikal terhadap tanah dan kawasan yang dicadangkan juga114

dilakukan oleh pegawai sebelum permohonan diproses. Semakan Audit selanjutnyamendapati semua permohonan yang diterima direkod dan diproses mengikut syarat yangditetapkan dan kelulusan adalah melalui Jawatankuasa Pemilihan yang dipengerusikanoleh Pengarah Perkhidmatan Haiwan Dan Perusahaan Ternak. Jadual 37 menunjukkanbilangan permohonan yang diluluskan dan bilangan permohonan yang ditolak.Jadual 37Bilangan Pemohon Dan KelulusanTahunBilanganPemohon(Orang)BilanganPermohonanDiluluskanBilanganPermohonanDitolak2001 33 20 132002 22 10 122003 24 11 132004 25 14 11Jumlah 104 55 49Sumber: Rekod JabatanPada pendapat Audit, pihak Jabatan telah meneliti dan mengkaji permohonan yanglayak mengikut kriteria dan memenuhi syarat seperti yang ditetapkan. Prosespemilihan permohonan juga telah dilakukan mengikut takwim yang disediakan.31.2.6 Perolehan Lembu TenusuLembu yang diagihkan kepada penternak adalah jenis kacukan Friesian Sahiwal yangdiimport dari New Zealand dan Australia. Mengikut rekod, pada tahun 2001 hingga 2004Jabatan telah mengimport sebanyak 1,770 ekor lembu jenis tersebut yang sedangbunting. Kos yang terlibat adalah berjumlah RM11.27 juta dan dibayar melalui CrownAgent. Ini bererti kos purata bagi satu ekor lembu ialah RM6,367.Pengimportan lembu dari New Zealand dan Australia ini dilakukan sejak tahun 1980anlagi. Pihak Audit difahamkan pemilihan untuk mengimport lembu dari negara berkenaanadalah disebabkan jenis lembu berkenaan hanya dapat diperolehi di negara tersebutyang dapat menyesuaikan dengan keadaan iklim di Negeri Sabah. Negara berkenaanjuga dikatakan bebas daripada penyakit utama seperti kuku dan mulut dan parasitberjangkit lain. Bagaimanapun, dokumen kontrak gagal dikemukakan untuk diaudit.Memandangkan dokumen kontrak tidak dikemukakan, maka pihak Audit tidak dapatmenentukan sama ada ketetapan untuk mengimport lembu tenusu dari luar negaraadalah berasaskan kepada peraturan dan perjanjian yang dimeterai untuk menjagakepentingan dua pihak.115

Pada pendapat Audit, pemilihan baka lembu yang sesuai diternak di negeri iniadalah penting untuk menjamin kualiti susu yang dihasilkan. Selain itu, Jabatanperlu mengkaji semula kaedah perolehan dan kosnya.31.2.7 Guna Tenaga Dan LatihanTenaga kerja yang mencukupi adalah perlu bagi menentukan projek dapat dijalankanmengikut jadual yang ditetapkan serta sasaran kerja dilaksanakan dengan cekap.Jabatan ada menyediakan carta organisasi yang menunjukkan pembahagiantanggungjawab dan fungsi dengan jelas. Semakan Audit mendapati 23 jawatan di UnitProjek Lembu Tenusu telah diisi. Adalah difahamkan juga Jabatan sedang mengambiltindakan menyusun semula struktur organisasi. Jadual 38 berikut menunjukkanbilangan jawatan yang telah diisi berbanding dengan jawatan yang diluluskan.Jadual 38Bilangan JawatanBil. Jawatan GredBilanganJawatanDiluluskanBilanganJawatanDiisi1. Pegawai Penyelidik Q41 3 12. Penolong PegawaiVeterinarG27 6 23. Pembantu Veterinar G17 12 64. Pembantu Am Rendah G11 24 85. Pemandu Kenderaan R3 7 6Jumlah Jawatan 52 23Sumber: Rekod JabatanSelain kakitangan Unit Projek Lembu Tenusu menguruskan projek ternakan lembutenusu, semua Pegawai Penguasa Perkhidmatan Haiwan di cawangan juga terlibatsecara langsung menguruskan projek ini. Lawatan Audit ke 4 cawangan iaitu di daerahTenom, Tawau, Keningau dan Kota Marudu mendapati carta organisasi ada disediakan.Bagaimanapun, pihak Audit difahamkan tidak ada pegawai khas untuk menyelenggararekod projek tenusu di Cawangan Tenom dan Tawau. Selain itu, Pegawai PenguasaVeterinar daerah Kota Marudu juga telah memohon kakitangan tambahan Pembantu AmRendah dan mencadangkan penggantian Pemandu yang telah bersara.Kursus dan latihan adalah sebagai satu cara mempertingkatkan pengetahuan dankemahiran bagi mengendalikan sesuatu aktiviti. Selain daripada panduan bercetakpengurusan projek ternakan lembu, kursus asas juga dikendalikan oleh Jabatan untukmemberi pengetahuan kepada penternak cara mengurus dan mengendalikanpenternakan. Mengikut rekod pada tahun 2001 hingga 2004, seramai 55 penternak telahmengikuti kursus Tenusu Asas. Bagaimanapun, pada tempoh tersebut tidak ada rekod116

yang menunjukkan pegawai atau kakitangan yang mengendalikan projek lembu tenusutelah mengikuti latihan berkaitan dengan pengurusan projek ini kecuali seramai 5 orangpegawai Jabatan telah mengikuti latihan amali Ujian Kualiti Susu pada tahun 2002 yangdianjurkan oleh Jabatan dan 2 bengkel mengenai Milk Hygine yang dianjurkan bersamaDepartment Of Primary Industries, Australia dengan kerjasama Jabatan PerkhidmatanHaiwan Malaysia pada tahun 2003 dan 2004. Butiran kursus, bengkel dan latihanberkenaan adalah seperti di Jadual 39.Jadual 39Bilangan Pegawai Yang Mengikuti Kursus Dan LatihanBilangan PesertaBil Nama Bengkel/Kursus/Latihan Tahun (Orang)1. Bengkel Milk Hygine2003 152004 152001 202. Kursus Tenusu Asas TernakanLembu Tenusu2002 102003 112004 143. Latihan Amali Ujian Kualiti Susu 2002 5Sumber: Rekod JabatanPada pendapat Audit, jawatan yang kosong perlu diisi supaya pelaksanaan projekdapat dijalankan dengan lancar. Adalah wajar bagi Jabatan untuk memberi latihandan kemahiran kepada kakitangan yang terlibat dengan pengurusan projek ini.31.2.8 Perjanjian Dengan PenternakSetiap penternak yang menerima bantuan atau diagihkan lembu dan pinjaman peralatanseperti mesin pemerah susu dikehendaki menandatangani perjanjian jual beli. Perjanjianini adalah salah satu syarat yang ditetapkan oleh Jabatan. Pada tahun 2001 hingga2004, sebanyak 232 perjanjian telah ditandatangani antara penternak dengan pihakkerajaan. Semakan Audit terhadap 20 perjanjian di cawangan yang dilawatimenunjukkan perjanjian ada ditandatangani dan disimpan dengan kemas kini. Antarakandungan perjanjian berkenaan adalah mengenai syarat penerimaan penjualan kreditlembu dan bayaran balik serta terma yang memastikan penternak tidakmenyalahgunakan kemudahan pinjaman ini. Perjanjian juga telah ditandatangani olehpihak penternak dan pegawai penguasa daerah Jabatan bagi pihak kerajaan dandilakukan di hadapan majistret serta stamping juga ada dilaksanakan.Pada pendapat Audit, perjanjian yang disediakan adalah menjaga kepentingankedua pihak. Perjanjian ini juga penting dan wajar bagi memupuk rasa117

tanggungjawab di kalangan penternak terhadap bantuan yang diberikan olehkerajaan.31.2.9 Pusat Pengumpulan SusuSejak tahun 1982, Jabatan Perkhidmatan Haiwan Dan Perusahaan Ternak telahmembina 16 Pusat Pengumpulan Susu di daerah yang mempunyai penternakan lembutenusu bagi memberi perkhidmatan sokongan dan kemudahan kepada penternak lembutenusu. Pusat ini dilengkapi dengan kemudahan tangki penyejuk dan bekalan elektrik.Antara fungsi yang dijalankan di Pusat Pengumpulan Susu adalah untuk menjalankanujian terhadap kualiti susu yang dihasilkan oleh penternak, menerima dan menyimpansusu segar yang lulus ujian piawaian kualiti yang ditetapkan sebelum susu dijual kepadasyarikat pengilang susu. Pusat ini dibuka setiap hari untuk menyimpan dan mengumpulsusu yang dihantar oleh penternak. Foto 4 menunjukkan salah sebuah pusatpengumpulan susu.Foto 4Pusat Pengumpulan Susu TenomSumber: Fail Foto Jabatan Audit NegaraTarikh: 8 Jun 2004Lokasi: Kawasan Pejabat, TenomPemeriksaan Audit mendapati 14 pusat pengumpulan susu yang beroperasi untuktujuan berkenaan. Adalah difahamkan 2 pusat lain tidak lagi berfungsi disebabkanjumlah penternak yang terlalu kecil dan tidak aktif. Selain itu, difahamkan tidak semuapusat ini dibekalkan dengan set generator sebagai pengganti kuasa elektrik apabilabekalan terputus. Lawatan Audit juga telah dilakukan ke pusat pengumpulan susu diKeningau, Tenom, Tawau dan Kota Marudu dan adalah didapati kebersihan persekitaranserta peralatan dijaga dengan baik. Bagaimanapun, semasa kunjungan Audit ke pusat118

erkenaan, kakitangan yang mengendalikan pusat ini tidak menggunakan pakaian yangsesuai semasa menjalankan pengujian dan penyimpanan/pengumpulan susu.Pada pendapat Audit, semua pusat pengumpulan susu ini perlu dibekalkan denganset generator sebagai pengganti kuasa elektrik apabila bekalan terputus supayamengelakkan berlakunya kerosakan susu. Selain itu, kakitangan yangmengendalikan pusat ini harus menggunakan pakaian yang sesuai apabilamenjalankan pengujian dan penyimpanan susu.31.2.10 Pencapaian ProjekSemakan Audit mendapati secara keseluruhannya pelaksanaan dan pencapaian projekadalah seperti berikut:a) Bilangan PenternakSejak projek ini diperkenalkan di Negeri Sabah, lebih kurang 600 orang telahmendapat bantuan dari Jabatan. Bagaimanapun, pada akhir tahun 2004 penternakyang masih menjalankan perusahaan penternakan lembu tenusu hanya tinggalseramai 127 orang. Mengikut rekod, walaupun Jabatan mengambil peserta barupada setiap tahun, namun demikian adalah didapati sebilangan peserta lama gagalmeneruskan perusahaan ini.Faktor yang menyumbang kepada penurunan penternak adalah disebabkan antaralain kelewatan pihak pengilang susu membayar harga susu yang dijual dansebahagian penternak tidak berupaya mempertingkatkan daya pengeluaran susuakibat daripada kekurangan tenaga kerja. Dengan yang demikian mulai tahun2003, Jabatan telah mengambil alih bayaran jualan susu oleh penternak. Jabatanmembuat bayaran setiap bulan terus kepada penternak.Pada pendapat Audit, usaha Jabatan untuk memulihkan keyakinan penternakterhadap potensi projek ini adalah satu tindakan yang boleh mendorongpenternak yang sedia ada untuk mengusahakan projek dengan lebih giat lagidi samping dapat meningkatkan produktiviti dan menambah bilanganpenternak.b) Penternak Dinaiktaraf Sebagai Penternak KomersialJabatan ada menetapkan bahawa penternak yang berdaya maju dan dapatmempertingkatkan prestasi pengeluaran susu adalah berpotensi untuk dinaiktarafsebagai penternak komersial. Mengikut kriteria yang ditetapkan oleh Jabatan,penternak yang mempunyai bilangan ternakan lembu tenusu lebih daripada 25 ekordan pengeluaran susu yang konsisten banyaknya berdasarkan kapasitinya adalahlayak diberi taraf penternak komersial. Sejak projek ini dilaksanakan seramai 35orang telah dikenal pasti sebagai penternak komersial berdasarkan kuantitipengeluaran susu harian dan jumlah lembu yang diternak.119

Pada pendapat Audit, usaha Jabatan untuk mengiktiraf dan mendorongpenternak untuk berdikari dan sentiasa berusaha mempertingkatkankeupayaan pengeluaran susu adalah merupakan usaha yang baik.Peningkatan hasil keluaran susu negeri adalah bergantung kepada usahabersepadu Jabatan dan penternak. Oleh yang demikian apa jua usahaJabatan yang menjurus kepada pembangunan ekonomi negeri adalah untukpembangunan nasional pada keseluruhannya.c) Laporan TahunanPada setiap tahun, Jabatan mengeluarkan Laporan Tahunan bagi kegunaanKerajaan Negeri untuk membuat sesuatu keputusan. Maklumat yang betul adalahpenting untuk membuat keputusan yang tepat mengenainya. Mengikut LaporanTahun 2004, populasi lembu yang diternak di ladang projek penternak adalahberjumlah 7,768 ekor. Daripada jumlah itu, sebanyak 3,583 ekor adalah lembuyang matang (induk) untuk menghasil susu. Usaha Jabatan untuk menambahbilangan lembu induk adalah dengan mengimport lembu induk yang sedangbunting dari New Zealand atau Australia. Rekod Jabatan menunjukkan sejak tahun1986 sebanyak 7,966 ekor lembu induk telah diimport dari negara berkenaan untukdibiak bakanya. Analisis Audit dilakukan untuk mendapat bilangan lembu indukdengan mengambil kira kelahiran anak lembu betina dan kematian induk lembu.Populasi lembu pada tahun 2001 dijadikan sebagai permulaan bilangan lembuyang diternak. Jadual 40 menunjukkan analisis lembu tenusu yang sedangditernak.Jadual 40Analisis Bilangan Lembu TenusuBilanganIndukBilanganLembuBilanganKelahiranBilanganKematianJumlahIndukTahunLembu Diimport Anak Lembu Induk Lembu(Ekor) (Ekor) Betina Lembu (Ekor)(a) (b)(Ekor)(c)(Ekor)(d)(a+b+c-d)(e)2001 2,769 570 905 30 4,2142002 4,214 400 948 42 5,5202003 5,520 400 1017 24 6,9132004 6,913 400 978 38 8,253Sumber: Rekod JabatanHasil daripada analisis mendapati bahawa laporan Jabatan adalah tidak tepatberdasarkan kepada rekod. Jumlah lembu yang sepatutnya diternak dan dianggapsebagai pengeluar susu adalah sebanyak 5,520 ekor jika diambil kira kelahirananak lembu betina yang berumur 2 tahun boleh mengeluarkan susu.120

Pada pendapat Audit, perhatian yang serius perlu diberi terhadap maklumatyang terkandung di laporan supaya keputusan yang direkod adalah tepat.d) Keluasan PasturaMengikut syarat Jabatan setiap penternak dikehendaki membangunkan ladangdengan menanam rumput seluas 4.05 hektar bagi 10 ekor lembu yang dibekalkan.Jenis rumput yang sesuai dan dikenal pasti oleh Jabatan untuk pemakanan lembutenusu ialah Rumput Gajah atau Taiwan Napier. Semakan Audit mendapati padatahun 2004 menunjukkan seluas 589.07 hektar telah diusahakan untukpenternakan oleh 127 penternak bersamaan 4.64 hektar setiap penternak. Oleh itukawasan yang diusahakan adalah di lingkungan norma yang ditetapkan.e) ProduktivitiSemakan Audit terhadap rekod mendapati secara keseluruhannya bilangan lembutenusu telah meningkat daripada 2,769 ekor pada tahun 2001 menjadi 3,583 ekorpada tahun 2004 iaitu meningkat sebanyak 34.9%. Manakala pengeluaran susujuga meningkat sebanyak 37.7% iaitu daripada 3.63 juta liter pada tahun 2001menjadi 5 juta liter pada tahun 2004. Jadual 41 menunjukkan jumlah susu yangdikeluarkan mengikut daerah.Jadual 41Bilangan Lembu Dan Pengeluaran Susu Mengikut DaerahTahun2001 2002 2003 2004Bil. Jumlah Bil. Jumlah Bil. Jumlah Bil. JumlahBil. Daerah Lembu(Ekor)Susu(JutaLiter)Lembu(Ekor)Susu(JutaLiter)Lembu(Ekor)Susu(JutaLiter)Lembu(Ekor)Susu(JutaLiter)1. Keningau 804 0.94 949 1.22 1,011 1.62 1,369 2.032. Tenom 310 0.60 448 0.75 571 0.92 477 0.863. Kudat 471 0.74 380 0.75 509 0.64 498 0.644. Tawau 303 0.48 318 0.55 387 0.50 358 0.505. Kota316 0.40 261 0.31 232 0.34 317 0.44Marudu6. Tuaran 118 0.14 119 0.17 108 0.20 99 0.197. Bongawan 111 0.08 130 0.11 128 0.11 156 0.098. Ranau 84 0.06 56 0.08 45 0.06 36 0.079. Beaufort 48 0.04 83 0.07 104 0.06 88 0.0610. Penampang 13 - - - 47 - 97 0.0411. Menumbok 65 0.06 56 0.06 48 0.05 33 0.0412. Papar 66 0.06 45 0.05 45 0.03 18 0.0313. Kota Belud 60 0.03 34 0.02 20 0.01 37 0.01Jumlah 2,769 3.63 2,879 4.14 3,255 4.54 3,583 5.00Sumber: Rekod Jabatan121

Peningkatan ketara pengeluaran susu pada tahun 2004 berbanding tahun 2001adalah di daerah Keningau, Tenom, Kota Marudu dan Tuaran. Manakala di daerahKota Belud, Papar dan Menumbok mengalami penurunan yang ketara. Analisisterhadap susu di daerah Kudat, Kota Marudu, Keningau, Tenom, Papar danMenumbok mendapati pengeluaran susu di daerah berkenaan adalah tidakkonsisten. Berdasarkan norma pengeluaran susu 2,400 liter setahun untuk satuekor lembu, kesemua peserta telah gagal mencapai norma tersebut. Bagimemastikan sama ada norma yang ditetapkan adalah realistik, satu analisis telahdijalankan terhadap ternakan oleh Jabatan. Semakan Audit mendapati Jabatanmenghasilkan pengeluaran purata 1,819 liter bagi Keningau dan 2,494 liter bagiTawau satu tahun untuk satu ekor lembu seperti di Jadual 42. Oleh itu norma yangditetapkan adalah tidak realistik dan perlu dikaji semula.Jadual 42Nisbah Pengeluaran Susu Bagi Satu Ekor LembuDi Stesen Ladang JabatanTahun (1 Ekor Per Liter)Daerah 2001(Liter)2002(Liter)2003(Liter)2004(Liter)PurataSetahun(Liter)Stesen Pembiakan Ternakan 1,792 1,736 1,836 1,913 1,819Sebrang, KeningauStesen Pembiakan Ternakan Batu 1,519 3,370 2,675 2,411 2,49416, TawauSumber: Rekod JabatanAnalisis seterusnya mendapati di daerah Papar pengeluaran purata susu bagi satuekor lembu adalah antara 597 liter hingga 1,719 liter satu tahun. Manakala diTenom pengeluaran purata susu bagi satu ekor lembu ialah antara 1,608 hingga1,923 liter satu tahun. Butiran lanjut mengenai pengeluaran susu di 6 daerahadalah seperti di Jadual 43.Jadual 43Nisbah Pengeluaran Susu Bagi Satu Ekor LembuTahunDaerah(1 Ekor Per Liter)2001 200220032004(Liter) (Liter)(Liter) (Liter)Tenom 1,923 1,677 1,608 1,811Papar 960 1,080 597 1,719Keningau 1,168 1,289 1,604 1,480Kota Marudu 1,249 1,186 1,451 1,398Kudat 1,563 1,977 1,249 1,294Menumbok 989 1,090 1,153 1,187Sumber: Rekod Jabatan122

Semakan Audit mendapati faktor utama yang menyebabkan pengeluaran susuyang tidak dapat mencapai norma pengeluaran yang ditetapkan adalah sepertiberikut:i) Penternak tidak aktif dan tidak menumpukan projek sepenuhnya.ii) Pemakanan tambahan yang tidak mencukupi diberikan kepada lembu.iii) Kurang penjagaan lembu oleh penternak.iv) Faktor biologi dari aspek kesuburan pembiakan.Pada pendapat Audit, peningkatan dan penurunan pengeluaran susu adalahbersandarkan kepada usaha gigih penternak, kesesuaian kawasanpenternakan dan bimbingan serta perkhidmatan yang diberikan oleh pihakJabatan.f) Kelahiran Anak LembuMengikut statistik Jabatan, peratus kelahiran anak lembu adalah meningkat setiaptahun. Bertambahnya jumlah kelahiran dan lembu yang bunting menunjukkanprestasi pengeluaran susu meningkat. Pada tahun 2001 hingga 2004, Jabatantelah mencatatkan peningkatan kelahiran anak lembu. Pemeriksaan Audit terhadaprekod kelahiran anak lembu mendapati pada tahun 2001 hingga 2004, penternakberjaya menghasilkan 7,625 ekor anak lembu. Semakan Audit mendapatikelahiran anak lembu telah mencatatkan peningkatan bagi tahun 2001 hingga 2003dan menurun pada tahun 2004. Jadual 44 menunjukkan jumlah anak lembu yangdilahirkan mengikut tahun.Jadual 44Kelahiran Anak LembuTahun 2001 2002 2003 2004Jumlah Induk Lembu (ekor) 2,749 2,857 3,258 3,629Jumlah Kelahiran (ekor) 1,898 1,905 2,169 1,653Sumber: Rekod JabatanJabatan menggunakan 2 kaedah pembiakan untuk mempertingkatkan pembiakanlembu tenusu iaitu dengan cara semula jadi menggunakan lembu jantan dansecara saintifik menggunakan kaedah permanian beradas (Artificial Insemination).Baka lembu jantan dan benih untuk permanian beradas diimport dari New Zealand.Pada pendapat Audit, kaedah dan pengurusan yang dilaksanakan terhadappembiakan lembu adalah baik. Bagi memastikan Jabatan tidak bergantungsepenuhnya terhadap lembu yang diimport untuk diternak di Negeri Sabah,kaedah yang betul dan berkesan diguna pakai untuk menambahkan kadarkelahiran baka lembu yang sesuai.123

g) Kos Pelaksanaan ProjekPembiayaan bagi projek ini terdiri daripada peruntukan persekutuan dan negeri.Peruntukan Kerajaan Persekutuan adalah digunakan untuk menampungperbelanjaan perolehan lembu tenusu, pembangunan penternak baru, pembelianmakanan dan perubatan ternakan serta peralatan tenusu. Peruntukan persekutuanyang diluluskan adalah juga digunakan untuk pembelian lembu pedaging.Peruntukan Kerajaan Negeri pula adalah untuk menampung bayaran subsidi susu,perbelanjaan operasi dan latihan penternak. Jadual 45 adalah peruntukan danperbelanjaan pembiayaan persekutuan dan negeri pada tahun 2001 hingga 2004.Jadual 45Peruntukan Persekutuan Dan NegeriPeruntukan PersekutuanPeruntukan NegeriTahunAnggaranDipohon(RM Juta)AnggaranDiluluskan(RM Juta)PerbelanjaanSebenar(RM Juta)AnggaranDipohon(RM Juta)AnggaranDiluluskan(RM Juta)PerbelanjaanSebenar(RM Juta)2001 5.00 5.00 4.80 2.97 2.97 2.902002 4.00 4.00 3.94 2.90 2.39 2.342003 4.00 4.00 3.96 2.38 2.38 2.352004 4.00 4.00 3.97 2.59 2.59 2.46Jumlah 17.00 17.00 16.67 10.84 10.33 10.05Sumber: Rekod JabatanPada pendapat Audit, prestasi perbelanjaan adalah baik.31.2.11 Kerosakan SusuMengikut rekod Jabatan, kerosakan susu pada tahun 2001 hingga 2004 adalahsebanyak 404,325 liter. Kerosakan ini berlaku di peringkat penternak semasamengendalikan susu, semasa penyimpanan di pusat pengumpulan susu dan semasapenghantaran ke kilang. Berikut adalah analisis berkaitan kerosakan susu:a) Sebab Kerosakan SusuBerdasarkan laporan dan rekod Jabatan, antara sebab berlakunya kerosakan susuadalah seperti berikut:i) Kecuaian pihak penternak yang tidak mematuhi peraturan pengendalian susumengikut ciri kebersihan yang ditetapkan oleh Jabatan.ii) Pusat Pengumpulan Susu tidak dapat menampung penyimpanan susu yangdijual oleh penternak disebabkan kapasitinya kurang daripada jumlah susu yangdihasilkan oleh penternak.iii) Bekalan elektrik yang terputus dan tidak ada generator pengganti.iv) Pengangkutan yang terhad untuk penghantaran susu ke kilang.124

) Peratus Kerosakan Susu Berbanding PengeluaranPeratus kerosakan susu pada tahun 2001 hingga 2004 adalah antara 1.5% hingga3.6% berbanding pengeluaran susu pada tahun berkenaan. Kerosakan susu padatahun 2004 adalah sebanyak 2.7%. Jadual 46 menunjukkan jumlah susu yangrosak di peringkat berkenaan dan peratus kerosakan berbanding pengeluaran.Jadual 46Peratus Kerosakan susu Berbanding Pengeluaran SusuTahunJumlahPengeluaranSusu(Liter Juta)KerosakanDiPeringkatPenternak(Liter Juta)KerosakanDi PusatPengumpulanSusu(Liter Juta)KerosakanSemasaDihantarKe Kilang(Liter Juta)JumlahKerosakanSusu(Liter Juta)PeratusKerosakanBerbandingPengeluaran(%)2001 3.63 0.04 0.03 0.06 0.13 3.62002 4.15 0.02 0.04 0.02 0.08 1.92003 4.54 0.02 0.01 0.04 0.07 1.52004 4.78 0.00 0.03 0.09 0.13 2.7Jumlah 17.10 0.08 0.11 0.21 0.41 2.4Sumber: Rekod JabatanJika diambil kira kerosakan susu pada tahun 2001 hingga 2004 yang berjumlah0.08 juta liter di peringkat penternak, kerugian pendapatan oleh penternak adalahberjumlah RM0.12 juta dan Jabatan juga terpaksa menanggung bayaran berjumlahRM0.48 juta akibat kerosakan susu sebanyak 0.32 juta liter di peringkat PusatPengumpulan Susu dan semasa penghantaran ke kilang.Pada pendapat Audit, kerosakan susu telah menjejaskan pendapatan penternakdan Jabatan terpaksa menanggung bayaran tanpa pulangan. Kerosakan ini bolehdielakkan atau dikurangkan dengan memperlengkapkan lagi keperluan logistik diPusat Pengumpulan Susu seperti menambah tangki penyejuk/penyimpanan danlori pengangkut susu, membekalkan set generator sebagai pengganti bekalanelektrik apabila bekalan terputus dan mengingatkan kepada penternak mengenaikepentingan kebersihan yang berterusan serta pemeriksaan yang kerap olehpegawai yang bertanggungjawab.31.2.12 Stesen/Ladang Pembiakan Ternakan Lembu TenusuSebagai menyokong kepada pelaksanaan Projek Lembu Tenusu, Jabatan PerkhidmatanHaiwan Dan Perusahaan Ternak Sabah telah membangunkan 2 ladang pembiakanlembu tenusu iaitu di Stesen Pembiakan Ternakan Sebrang, Keningau dan StesenPembiakan Ternakan Batu 16, Tawau. Antara fungsi dan aktiviti yang dijalankan diladang ini ialah:a) Menjalankan penyelidikan terhadap pemakanan, pengurusan dan kawalan penyakitlembu tenusu.125

) Menjalankan aktiviti pembiakan lembu tenusu untuk dijual kepada para penternak.c) Menjalankan latihan/memberi kursus asas penternakan dan teknik permanianberadas (Artificial Insemination) kepada penternak.d) Untuk menempatkan lembu yang baru diimport sebelum diagihkan kepadapenternak.Lawatan Audit ke ladang berkenaan mendapati selain dari aktiviti di atas, ladang inijuga menjalankan penternakan lembu tenusu dan menyumbang kepada hasilpengeluaran susu tempatan. Mengikut rekod, pada tahun 2001 hingga 2004sebanyak 1.11 juta liter susu dikeluarkan dari ladang ini. Butiran pengeluaran susuadalah seperti di Jadual 47.BilLadangJabatanJadual 47Bilangan Lembu Dan Pengeluaran Susu Di Ladang JabatanTahun2001 2002 2003 2004Bil. Jumlah Bil. Jumlah Bil. Jumlah Bil.Lembu Susu Lembu Susu Lembu Susu Lembu(Ekor) (Liter) (Ekor) (Liter) (Ekor) (Liter) (Ekor)JumlahSusu(Liter)1. StesenPembiakanTernakanSebrang,Keningau101 191,695 97 168,393 57 104,659 57 109,0232. StesenPembiakanTernakanBatu 16,Tawau62 94,173 48 161,768 58 155,160 51 122,978Sumber: Rekod JabatanPada pendapat Audit, penubuhan stesen/ladang ini adalah wajar bagi menyokongkepada keperluan pengurusan projek penternakan, terutamanya projek lembutenusu. Kegiatan pembiakan dan pengurusan anak lembu tenusu dilakukan diladang ini dengan lebih mantap lagi supaya Jabatan dapat menambah bilanganlembu tenusu yang dibekalkan kepada penternak. Pihak Jabatan juga dapatmengurangkan pengimportan lembu selain menjimatkan kos pelaksanaan projek.31.2.13 Bayaran Balik PinjamanLembu yang diagihkan kepada penternak adalah dijual secara kredit dengan subsidi.Harga yang ditetapkan ialah RM3.50 sekilogram berdasarkan berat lembu. Syarat126

ayaran balik lembu adalah melalui potongan minimum 25% daripada jumlah hasilpenjualan susu setiap bulan. Mengikut rekod Jabatan, pada tahun 2001 dan 2004sebanyak 1,549 ekor lembu telah diagihkan bernilai RM1.89 juta manakala bayaran balikyang diterima pada tahun 2001 hingga 2004 adalah berjumlah RM1.74 juta. Jadual 48menunjukkan bilangan lembu dengan harga serta bayaran balik yang diterima padatahun 2001 dan 2004.TahunJadual 48Harga Lembu Dan Bayaran BalikBilangan Lembu Harga Lembu Bayaran BalikDiagihkan Dengan Subsidi Diterima(Ekor)(RM)(RM)2001 359 445,256 493,0962002 468 556,359 430,7512003 412 490,757 412,0032004 310 392,816 405,995Jumlah 1,549 1,885,188 1,741,845Sumber: Rekod JabatanSemakan Audit selanjutnya terhadap rekod mengenai hutang mendapati sejumlahRM32,816 masih belum dijelaskan oleh 12 penternak di daerah Keningau yang telahberhenti daripada perusahaan ini sejak tahun 1998. Pihak Jabatan telah berusahamengambil tindakan untuk menuntut balik bayaran berkenaan. Bagaimanapun, masihgagal memungut bayaran disebabkan penternak enggan berbuat demikian dan ada yanggagal dikesan.Pada pendapat Audit, prestasi bayaran balik harga lembu oleh penternak masa kiniadalah baik dan syarat yang ditetapkan oleh Jabatan adalah berkesan untukmemungut balik hasil kerajaan. Bagaimanapun, usaha haruslah dilakukan untukmengambil tindakan terhadap baki hutang oleh penternak yang telah berhentidaripada mengusahakan penternakan ini atau pun tindakan pelupusan hutangdilaksanakan setelah mendapat kelulusan dari Kementerian Kewangan.31.2.14 Kebersihan Dan KesihatanSelaras dengan Akta Makanan 1983 (Akta 281), perkara utama yang perlu diberiperhatian dari segi pengeluaran makanan adalah keperluan kawalan kebersihan dankesihatan. Susu yang dihasilkan melalui projek ini hendaklah diproses mengikut kodamali kebersihan makanan. Semakan Audit mendapati Jabatan ada menggariskanpanduan menjaga kebersihan dan kesihatan pekerja dan ternakan. Antara panduanyang digariskan adalah seperti berikut:a) Kandang dan persekitarannya dijaga kebersihannya.b) Kesihatan lembu dijaga dan sentiasa diberi rawatan.127

c) Pekerja yang memerah susu mempunyai sijil kesihatan dan mengamalkankebersihan diri.d) Peralatan yang digunakan sentiasa dicuci dengan bersih.e) Bekalan air yang bersih dan mencukupi.Lawatan Audit ke beberapa tapak penternakan lembu menunjukkan panduan amalankebersihan telah dipatuhi. Bagaimanapun, pihak Audit diberitahu rekod kesihatanpekerja yang mengendalikan penghasilan susu tidak disimpan di pejabat sebagairujukan. Foto 5 menunjukkan lembu dicuci sebelum pemerahan susu dilakukan.Foto 5Lembu Sedang Dibersihkan Sebelum DiperahSumber Fail Foto Jabatan Audit NegaraTarikh: 9 Jun 2004Lokasi: Ladang Penternak Kampung Cinta Mata TenomPada pendapat Audit, panduan kebersihan yang dikeluarkan oleh Jabatan adalahselaras dengan kehendak pengguna secara umumnya. Penguatkuasaan danpemantauan kebersihan masih perlu dijalankan supaya peraturan ini dipatuhi bagimenjamin kualiti susu yang dikeluarkan dan memantapkan tahap keyakinanpengguna.128

31.2.15 Kematian LembuKematian lembu tenusu telah mengakibatkan Jabatan mengalami kerugian dari segiharga lembu yang belum dijelaskan oleh penternak dan penternak pula akan kehilanganpendapatan dari segi berkurangnya lembu yang mengeluarkan susu.a) Jumlah Kematian Dan Baki BayaranSemakan Audit terhadap rekod Jabatan mendapati sepanjang tahun 2001 hingga2004 sebanyak 146 ekor lembu dewasa telah mati akibat pelbagai jangkitan kumanyang ditemui seperti sarcocystis spp, E. Coli dan punca lain yang tidak dikenalpasti. Sebanyak 118 ekor daripada bilangan itu masih mempunyai baki pinjamanberjumlah RM153,015 yang belum habis dibayar oleh penternak dan sejumlahRM124,542 dikecualikan daripada membayar balik hutang tersebut. Adalahdifahamkan pengecualian ini tidak mendapat kelulusan dari pihak KementerianKewangan sebagai pihak berkuasa menghapus kira hasil kerajaan yang tidak dapatdikutip balik. Jadual 49 menunjukkan bilangan lembu yang mati mengikut tahundan jumlah pinjaman yang terlibat.Jadual 49Bilangan Lembu Mati Dan Bayaran TerlibatTahunBilanganLembuMati(Ekor)BakiPinjaman(RM)JumlahYang PerluDibayar(RM)JumlahYangDihapus kira(RM)2001 30 40,333 3,010 37,3232002 43 45,388 3,833 41,5552003 26 27,705 5,180 22,5252004 47 39,589 16,450 23,139Jumlah 146 153,015 28,473 124,542Sumber: Rekod JabatanPada pendapat Audit, pihak Jabatan perlu memohon kepada KementerianKewangan untuk mendapatkan kelulusan menghapus kira jumlah hutangyang perlu dihapus kira.b) Sistem Rekod KematianJabatan ada menetapkan setiap kematian lembu perlu dilaporkan kepada Jabatandan bedah siasat dilakukan di samping sampel diambil untuk dianalisis di makmalJabatan bagi menentukan sebab kematian. Semakan Audit terhadap fail laporanmendapati laporan kematian ada disediakan bagi setiap kematian dan dihantar kemakmal Jabatan dengan segara. Laporan punca kematian ada disediakan olehpegawai di Pusat Makmal dan dihantar ke cawangan terbabit dan PengarahJabatan Perkhidmatan Haiwan Dan Perusahaan Ternak untuk makluman dan129

tindakan selanjutnya. Bagaimanapun, adalah didapati kematian yang tidak dapatdiketahui puncanya seperti dinyatakan dalam laporan “tidak ada keputusanmakmal”.Pada pendapat Audit, pihak Jabatan mempunyai sistem rekod kematian yangbaik bagi membolehkan Jabatan mengesan serta memantau penyakit lembudengan berkesan.31.2.16 Pemasaran Susu SegarPada tahun 1981 hingga 1991, Jabatan ada terlibat memproses susu segar yangdihasilkan oleh penternak dan membekalkan susu ke sekolah rendah dan tadikamenerusi Program Susu Sekolah Percuma. Bagaimanapun, pada akhir tahun 1991aktiviti pemprosesan dan pemasaran telah diswastakan dan dikendalikan oleh 1 syarikatswasta tempatan.Ketika ini semua susu yang dihasilkan oleh penternak dikumpul di Pusat PengumpulanSusu daerah dan dijual kepada syarikat berkenaan. Untuk itu, satu perjanjian telahditandatangani antara Jabatan dengan syarikat untuk tempoh 1 tahun dan diperbaharuisetiap tahun. Antara syarat kontrak ialah penetapan harga susu sejumlah RM1.00 satuliter dan pembeli hendaklah menjelaskan bayaran dalam tempoh 30 hari dari tarikh bil.Syarat kontrak juga menetapkan Jabatan Perkhidmatan Haiwan Dan Perusahaan Ternakperlu menghantar bekalan 4 kali seminggu.Semakan Audit selanjutnya mendapati bahawa di bawah Program Susu SekolahPercuma, susu yang diproses adalah dibekalkan ke sekolah rendah dan tadika danbayarannya akan dibuat oleh Kementerian Pembangunan Masyarakat Dan Hal EhwalPengguna kepada syarikat berkenaan.Pada pendapat Audit, syarat perjanjian tersebut perlu disemak terlebih dahulu olehPeguam Negeri bagi menjamin kepentingan Kerajaan dipelihara.31.2.17 Proses PembayaranKadar harga yang ditetapkan bagi setiap liter susu dijual oleh penternak ialah RM1.00.Jabatan akan membayar subsidi sejumlah RM0.50 kepada penternak bagi setiap litersusu yang dijual. Pada tahun 2002, Kementerian Pembangunan Masyarakat Dan HalEhwal Pengguna menyalurkan peruntukan kewangan kepada Jabatan PerkhidmatanHaiwan Dan Perusahaan Ternak untuk pembayaran hasil susu berdasarkan kuantiti yangtelah dijual kepada syarikat pengilang bagi sesuatu bulan. Jabatan telah mengambil alihpembayaran hasil susu mulai tahun 2003 dan menetapkan 2 kaedah memprosesbayaran harga susu dan subsidi seperti berikut:130

a) Bayaran Harga Susui) Jabatan Perkhidmatan Haiwan Dan Perusahaan Ternak di daerahmengeluarkan pesanan pembelian tempatan kepada penternak setiap bulanuntuk membeli susu segar yang dihasilkan di daerah masing-masing.ii) Jumlah yang dipesan disesuaikan dengan jumlah yang dikumpul di PusatPengumpulan Susu (PPS).iii) Setelah bekalan dibuat, pesanan pembelian yang dikeluarkan dikumpul olehPersatuan Penternak Lembu Tenusu Sabah (Persatuan) iaitu persatuan yangmewakili penternak. Persatuan seterusnya akan mengemukakan tuntutankepada Jabatan.iv) Setelah disemak, Jabatan akan membuat pembayaran kepada Persatuan danseterusnya menyalurkan bayaran berkenaan kepada setiap penternak setelahmenolak yuran dan bayaran tertentu.Semakan Audit mendapati bahawa proses tuntutan bayaran disediakan olehkakitangan Jabatan. Perkara ini adalah bercanggah dengan sistem kawalandalaman.Pada pendapat Audit, adalah tidak wajar kakitangan Jabatan terlibat denganproses menuntut bayaran harga susu bagi pihak penternak atau persatuan.b) Bayaran Subsidi SusuPada tahun 2004 jumlah subsidi yang dibayar kepada penternak adalah berjumlahRM2.70 juta. Proses pembayaran subsidi yang di lakukan adalah seperti berikut:i) Jabatan Perkhidmatan Haiwan Dan Perusahaan Ternak di daerahmengeluarkan pesanan pembelian subsidi susu kepada setiap penternak lembutenusu.ii) Setelah menerima pesanan pembelian, setiap penternak mengeluarkan invoiskepada Jabatan untuk pembayaran.iii) Setelah disemak, Pegawai Penguasa Daerah menghantar dokumen ke UnitProjek Lembu Tenusu Jabatan sebelum 15 hari bulan setiap bulan.iv) Setelah disemak dan sekiranya didapati teratur dokumen dikemukakan keBahagian Akaun untuk proses bayaran.Semakan Audit terhadap subsidi berjumlah RM145,737 mendapati proses bayaranadalah teratur.Pada pendapat Audit, bayaran subsidi adalah menepati kadar yang ditetapkanoleh Jabatan. Bagaimanapun, penggunaan pesanan pembelian tempatanberasingan adalah tidak sesuai digunakan. Bayaran subsidi sepatutnyadirangkumi dengan pesanan pembelian tempatan untuk pembelian susu.131

31.2.18 Tuntutan Bayaran Balik Harga SusuSemua susu yang dihasilkan oleh penternak dijual kepada 1 syarikat pengilang di NegeriSabah. Sebelum tahun 2003, syarikat ini membayar harga susu secara langsungkepada penternak apabila susu dihantar ke syarikat tersebut. Oleh kerana kelewatanproses pembayaran yang dilakukan oleh syarikat dan menjadi rungutan para penternaksehingga ramai penternak yang berhenti daripada perusahaan ini, Jabatan telahmemutuskan untuk mengambil alih bayaran kepada penternak dan kemudiannyamenuntut daripada syarikat mengikut jumlah susu yang dijual.Semakan Audit mendapati sehingga akhir tahun 2004 syarikat perlu membayar sejumlahRM9.46 juta untuk bayaran susu. Bagaimanapun syarikat tersebut hanya menjelaskanRM2.87 juta yang dijelaskan setakat akhir bulan Oktober 2004. Dengan itu jumlahtertunggak setakat tahun 2004 ialah RM6.59 juta.Pada pendapat Audit, tindakan Jabatan untuk mengambil alih bayaran harga susukepada penternak adalah berkesan untuk menyemai keyakinan kepada penternaksupaya dapat memantapkan lagi daya pengusahaan projek penternakan lembutenusu di negeri Sabah.31.2.19 Penyelenggaraan RekodPenyelenggaraan rekod yang lengkap dan kemas kini akan memudahkan semua pihakmembuat rujukan dan laporan dapat disediakan dengan tepat dan betul. Jabatan telahmenetapkan rekod yang harus diselenggarakan oleh penternak sendiri dan juga rekoddisediakan di peringkat Jabatan. Antara rekod yang perlu disediakan dan disimpan olehpenternak di ladang ternakan ialah seperti rekod bilangan lembu, rekod kelahiran dankematian, rekod pengeluaran susu harian serta daftar lawatan yang dilakukan olehpegawai dan pelawat lain. Lawatan Audit ke beberapa ladang ternakan mendapatipenternak ada menyimpan rekod sedemikian. Rekod juga disediakan dan disimpan diperingkat Cawangan untuk penyediaan laporan tertentu. Semakan Audit mendapatirekod berkaitan projek di daerah yang dilawati iaitu Keningau, Tenom dan Kota Marudumenunjukkan data dan rekod projek lembu tenusu diselenggarakan dengan baik. Failindividu untuk setiap penternak ada disediakan dan mudah dirujuk. Bagaimanapun,rekod di Tawau tidak kemas kini semasa pemeriksaan dilakukan disebabkan pejabatberkenaan kekurangan tenaga kerja. Pihak Audit mendapati hanya seorang pegawaigred G17 ditempatkan di Unit Projek Lembu Tenusu untuk mengendalikan projek ini disamping tugas penyelenggaraan rekod. Pada pendapat Audit, penyelenggaraanrekod yang lengkap dan kemas kini adalah penting untuk menentukan segalamaklumat adalah tepat dan memudahkan rujukan. Oleh yang demikian,penempatan kakitangan yang mencukupi perlu dipertimbangkan oleh pihakJabatan.Pada keseluruhannya, pihak Audit berpendapat pelaksanaan Projek Lembu Tenusuyang dikendalikan oleh Jabatan Perkhidmatan Haiwan Dan Perusahaan Ternak132

adalah baik dan telah dapat meningkatkan produktiviti hasil susu di Negeri Sabah disamping mengurangkan import susu segar.31.3 PEMANTAUANPemantauan yang berterusan adalah penting bagi memastikan projek dilaksanakandengan cekap dan berkesan di mana masalah yang timbul boleh dikenal pasti dan diatasidengan segera. Sistem pemantauan yang dilaksanakan adalah seperti berikut:-31.3.1 Laporan TahunanJabatan menyediakan Laporan Tahunan yang mengandungi kedudukan projek danmasalah yang dihadapi. Laporan ini disampaikan kepada Kementerian Pertanian DanIndustri Makanan pada setiap tahun untuk makluman Menteri dan pihak pengurusan.Selain daripada laporan tahunan, tidak ada laporan berkala disediakan kepadaKementerian.31.3.2 Peringkat Jabatana) Bahagian Yang BertanggungjawabJabatan mempertanggungjawabkan projek lembu tenusu di bawah kendalianBahagian Pembangunan Sumber Genetik Dan Ladang. Bahagian ini memantauprojek dengan menggariskan syarat serta penetapan peraturan di peringkatpermohonan projek sehinggalah ke peringkat pengurusan lembu tenusu danpemasaran hasil susu. Selain itu, Pusat Penyelidikan Penyakit Jabatan jugaterlibat dengan kawalan penyakit dan kesihatan lembu di samping menjamin kualitisusu.b) Jawatankuasa Pembangunan Industri TernakanJawatankuasa Pembangunan Industri Ternakan ditubuhkan di peringkat Jabatanyang dipengerusikan oleh Pengarah dan dianggotai oleh semua pegawai penguasadi peringkat daerah dan semua kakitangan yang terlibat secara langsungmengendalikan projek lembu tenusu. Ahli jawatankuasa ini juga dianggotai olehPersatuan Penternak Lembu Tenusu Sabah dan pengusaha kilang susu.Jawatankuasa ini dikehendaki bermesyuarat 2 kali setahun untuk membincangkanmengenai pengurusan projek. Semakan Audit mendapati Jawatankuasa ini telahbermesyuarat 1 kali pada tahun 2003 dan 1 kali pada tahun 2004.c) Laporan Bulanan/TahunanJabatan menetapkan laporan bulanan disediakan merangkumi segala aktiviti yangdilakukan di peringkat Cawangan. Laporan ini akan diteliti dan dipantau olehpegawai yang bertanggungjawab di peringkat Jabatan. Semakan Audit di IbuPejabat Jabatan mendapati laporan ini ada diterima dan diselenggarakan dengankemas kini.133

31.3.3 Peringkat CawanganLadang projek ternakan lembu tenusu dilaksanakan di peringkat cawangan. Pemantauanyang rapi perlu dilakukan seawal permohonan diterima di peringkat cawangan.Pemeriksaan Audit terhadap struktur organisasi di peringkat cawangan menunjukkanUnit atau bahagian yang mengendalikan projek mengenai pengurusan projek ternakanlembu tenusu ada diwujudkan. Pemantauan yang dilakukan adalah seperti berikut:a) Lawatan Dan Pemeriksaan Ladang.b) Rawatan Ternakan Di Ladang.c) Pemeriksaan Kebersihan Dan Kualiti Susu.d) Laporan Bulanan Prestasi ProjekPada pandangan Audit pemantauan terhadap pengurusan projek ini adalah baik danJabatan mempunyai mekanisme untuk menilai prestasi projek dengan mewujudkanlaporan yang perlu disediakan dan dikemukakan kepada pihak yang berkepentingan.32. RUMUSAN DAN SYOR AUDITPada keseluruhannya, pengurusan penternakan lembu tenusu yang dikendalikanoleh Jabatan Perkhidmatan Haiwan Dan Perusahaan Ternak adalah baik. Prestasipengeluaran susu ada menunjukkan peningkatan. Projek lembu tenusu boleh menjuruskepada pencapaian matlamat projek bagi menjadikan negeri Sabah sebagai pengeluarsusu cair untuk dieksport. Jabatan perlu menangani pengurusan dan teknik pembiakanbaka lembu tenusu supaya tidak terus bergantung kepada baka lembu import. Ini keranaperolehan induk lembu tenusu dari luar negeri setiap tahun memerlukan kos yang tinggi.Sungguhpun projek ini berjaya mencapai objektifnya namun masih perlu menyelesaikanmasalah tunggakan bayaran oleh syarikat. Kerosakan susu yang menjejaskanpendapatan penternak perlu ditangani dengan memperlengkapkan keperluan logistikpenyimpanan dan pengangkutan susu. Pengisian jawatan kosong juga perludipertimbangkan kerana Jabatan kekurangan tenaga kerja yang seterusnya bolehmenjejaskan pelaksanaan projek ini.134

JABATAN PEMBANGUNAN SUMBER MANUSIAPENGURUSAN PROGRAM LATIHAN INSTITUT TEKNIKAL DAN PERDAGANGAN33. LATAR BELAKANG33.1 Institut Teknikal Dan Perdagangan (Institut) telah ditubuhkan pada tahun 1988 yangdahulunya dikenali sebagai Bumiputera Business Training Centre dan BumiputeraTechnical Training Centre diletak di bawah pentadbiran Jabatan PembangunanPerindustrian. Pada tahun 1999, Institut ini telah diletakkan di bawah pentadbiran JabatanPembangunan Sumber Manusia (Jabatan). Jabatan diberi tanggungjawab untukmerancang pembangunan sumber manusia menerusi pelbagai latihan dan kursus.Sehubungan itu, penubuhan Institut adalah untuk menyediakan kursus/latihan kemahiransepenuh masa kepada para belia, khususnya kepada belia lepasan persekolahan yangtidak dapat melanjutkan pelajaran ke institusi pengajian tinggi akibat kelulusan akademikyang rendah dan daripada golongan keluarga berpendapatan rendah. Secara tidaklangsung, penubuhan Institut dapat menyumbang terhadap pembangunan perindustrian diNegeri Sabah dengan lahirnya tenaga mahir bagi menampung keperluan industri.33.2 Program latihan dan kursus yang dianjurkan oleh Institut ini ialah dalam bidangMekanikal, Automotif, Pendawaian Elektrik, Penyejukbekuan/Penyamanan Udara,Fabrikasi Logam/Kimpalan, Sains Kesetiausahaan, Juru Kecantikan dan PendandanRambut, Pengurusan Perniagaan Kecil dan Pengurusan Pengajian Dalam Perniagaan.Perbelanjaan pelatih yang mengikuti kursus sepenuh masa ini akan ditanggung olehInstitut dengan menyediakan kemudahan asrama, makanan, buku teks dan elaun bulanan.Di bawah Rancangan Malaysia Kelapan (RMK8), peruntukan perbelanjaan pembangunanInstitut ini ialah berjumlah RM9.97 juta. Sepanjang penubuhan Institut sehingga tahun2004, Institut telah berjaya melatih seramai 6,121 peserta.34. OBJEKTIF PENGAUDITANObjektif pengauditan adalah untuk menentukan sama ada program latihan kemahirandilaksanakan dengan cekap dan berkesan bagi mencapai matlamat yang ditetapkan.35. SKOP DAN KAEDAH PENGAUDITANSkop pengauditan meliputi perancangan, pelaksanaan dan pemantauan programlatihan kemahiran oleh Institut bagi tempoh tahun 2002 hingga 2004. Tiga daripada 9kursus program latihan iaitu Sains Kesetiausahaan, Kecantikan dan Pendandan Rambutserta Penyejukbekuan dan Penyamanan Udara telah dipilih untuk pengauditan. SemakanAudit dijalankan terhadap rekod kewangan dan rekod lain yang berkaitan dengan programlatihan. Selain itu, pemeriksaan fizikal dan lawatan juga dijalankan di Institut di sampingmengadakan temu bual dengan pegawai berkaitan bagi tujuan mengumpul bukti Audit.135

Soal selidik juga turut diedarkan kepada 165 lepasan Institut bagi tujuan menilaikeberkesanan kursus/latihan yang dijalankan.36. PENEMUAN AUDIT36.1 PERANCANGANBagi membolehkan program latihan dilaksanakan dengan berkesan, perancangan yangteratur berhubung dengan program latihan, kaedah latihan, tenaga pengajar, kemudahanlatihan serta peruntukan kewangan yang mencukupi adalah diperlukan.36.1.1 Dasar Kerajaan NegeriDasar Kerajaan Negeri adalah untuk menampung keperluan tenaga mahir bagipembangunan perindustrian Negeri Sabah khususnya dari kalangan belia lepasanpersekolahan yang tidak melanjutkan pengajian tinggi dan daripada keluargaberpendapatan rendah. Ini adalah sejajar dengan Rancangan Malaysia Ke 6 untukmembasmi kemiskinan dan menyusun semula masyarakat dengan memberikankeutamaan kepada latihan dan pembelajaran teknikal. Berpandukan dasar inilah makaInstitut ditubuhkan untuk mengambil pelajar yang tercicir dari persekolahan dan daripadakeluarga yang berpendapatan rendah terutamanya dari kawasan luar bandar.36.1.2 Undang-undang dan PeraturanJabatan (dahulunya dikenali sebagai Biro Pembangunan Sumber Manusia, JabatanKetua Menteri) akan bertanggungjawab merancang dan mengurus pembangunan tenagakerja di Negeri Sabah. Oleh demikian, Jabatan ini juga akan tertakluk kepada peraturankerajaan menerusi Pekeliling Perkhidmatan No.1 Tahun 1970 yang berkuat kuasa pada1 Januari 1970 mengenai Polisi Latihan Kerajaan. Manakala fungsi/hala tuju Jabatanmengenai perihal latihan pula telah ditentukan oleh Ketua Menteri menerusi PekelilingJabatan Ketua Menteri cc.107/439 Jilid 2/(2) yang berkuat kuasa pada 1 Julai 1988.Antara kandungan Pekeliling Jabatan Ketua Menteri tersebut adalah menghendakiJabatan mengurus dan mengelola kursus/latihan mengenai perniagaan kecilan,keusahawanan dan kemahiran teknikal untuk belia lepasan persekolahan, kakitanganfirma swasta, pengusaha perniagaan kecilan dan lain-lain. Penubuhan Institut pulaadalah selaras dengan fungsi yang telah ditetapkan oleh Ketua Menteri iaitu mengurusdan mengelola kursus/latihan mengenai perniagaan kecilan, keusahawanan dankemahiran teknikal untuk belia lepasan persekolahan dan pengusaha perniagaankecilan.36.1.3 Garis PanduanJabatan merancang menyediakan garis panduan yang bertujuan sebagai panduanmengenai kriteria dan tatacara pengambilan pelatih. Berdasarkan daripada perancanganpenyediaan garis panduan itu, Jabatan turut merangka untuk mendapatkan pentauliahan136

MS ISO 9002 : 1994 terhadap pengendalian latihan. Garis panduan mengenaipengambilan pelatih kursus mengandungi perkara seperti berikut:a) Kriteria Pengambilan PelatihKriteria pemilihan atau pengambilan pelatih akan ditetapkan berdasarkan kepadaprestasi, ujian bertulis dan keterampilan calon semasa temu duga terbuka yangdijalankan. Keutamaan juga akan diberikan kepada calon yang tercicir daripersekolahan dan terdiri daripada keluarga yang kurang mampu atauberpendapatan rendah terutamanya dari kawasan luar bandar. Selain itu,beberapa kriteria lain ditetapkan yang perlu ada pada setiap calon seperti berikut:-i) Bertaraf Bumiputera dan Warganegara Malaysiaii) Berumur antara 17 hingga 26 tahun dan masih bujangiii) Sekurang-kurangnya berkelulusan Sijil Pelajaran Malaysia (SPM)iv) Lulus ujian bertulis aptitudev) Keupayaan Bahasa Melayuvi) Aktif sukan atau cergas dari segi fizikalvii) Kegiatan Ko-Kurikulum persekolahanviii) Pengetahuan am dan penampilan dirib) Tatacara Pengambilan PelatihTemu duga terbuka akan dijalankan sebanyak 2 kali setahun iaitu pada bulanOktober bagi sesi kemasukan bulan Januari dan bulan April bagi sesi kemasukanbulan Julai. Bagi tujuan tersebut, Institut akan mengiklankan melalui surat khabartempatan tentang panggilan temu duga terbuka iaitu seminggu atau 2 minggusebelum tarikh temu duga diadakan. Temu duga terbuka tersebut akan diadakan disetiap daerah untuk 5 zon iaitu zon Kota Kinabalu, Pantai Timur, Pedalaman Atas,Pedalaman Bawah dan Pantai Barat Utara. Calon yang hadir semasa temu dugatersebut dikehendaki mengisi Borang Permohonan dan mengambil ujian bertulis.Ujian bertulis berkenaan akan disemak oleh Jawatankuasa Penemu Duga. Institutakan mewujudkan 2 peringkat tapisan iaitu Panel/Jawatankuasa Penemu Duga(tapisan pertama) dan Jawatankuasa Pemilihan Peserta Kursus (tapisan akhir).36.1.4 Kumpulan SasaranJabatan merancang menetapkan kumpulan sasaran berpandukan kepada objektifpenubuhan Institut iaitu menawarkan kursus/latihan kepada golongan belia bertarafBumiputera di Negeri Sabah. Keutamaan akan diberikan kepada pelajar yang tercicirkerana kelulusan akademik yang rendah dan tidak dapat melanjutkan pengajian tinggidan daripada keluarga berpendapatan rendah iaitu terutamanya daripada kawasan luarbandar. Sehubungan itu, Institut akan menetapkan sasaran dan kapasiti pengambilanpelatih kepada seramai 380 pelatih setiap tahun dan pecahan pengambilan pelatihadalah bergantung kepada kursus yang akan ditawarkan oleh Institut. Kursus bahagianperdagangan akan dihadkan pengambilan pelatih kepada seramai 180 orang manakalakursus bahagian teknikal pula akan dihadkan pengambilan pelatih seramai 200 orang.137

Pecahan terperinci had pengambilan pelatih mengikut setiap kursus yang akanditawarkan adalah seperti di Jadual 50.Jadual 50Sasaran Pengambilan Pelatih Tahunan Mengikut KursusBil. Program Latihan Jumlah PelatihA) Kursus Bahagian Perdagangan (12 Bulan)1. Sains Kesetiausahaan 602. Pengurusan Pengajian Dalam Perniagaan 303. Pengurusan Perniagaan Kecil 304. Juru Kecantikan Dan Pendandan Rambut- Sesi I 30- Sesi II 30B) Kursus Bahagian Teknikal (6 bulan)1. Mekanikal Kenderaan Motor (Petrol)- Sesi I 20- Sesi II 202. Mekanikal Kenderaan Perdagangan (Diesel)- Sesi I 20- Sesi II 203. Kimpalan Dan Fabrikasi Logam- Sesi I 20- Sesi II 204. Penyejukbekuan Dan Penyamanan Udara- Sesi I 20- Sesi II 205. Pendawaian Elektrik- Sesi I 20- Sesi II 20Jumlah 380Sumber : Rekod Institut dan Jabatan Pembangunan Sumber Manusia36.1.5 Komponen Program LatihanInstitut merancang menganjurkan 9 jenis kursus/latihan yang diklasifikasikan kepadakursus Bahagian Perdagangan dan kursus Bahagian Teknikal/Kemahiran. Tempohkursus Bahagian Perdagangan ialah selama 12 bulan manakala kursus BahagianTeknikal/Kemahiran ialah selama 6 bulan. Kursus yang dirancang adalah seperti diJadual 51.138

Jadual 51Jenis Kursus/Latihan Di InstitutBil. Jenis Kursus Tempoh KursusKekerapan KursusSetahunA) Bahagian Perdagangan (Sijil)1. Sains Kesetiausahaan 12 Bulan 12. Pengurusan Pengajian Dalam Perniagaan 12 Bulan 13. Pengurusan Perniagaan Kecil 12 Bulan 14. Juru Kecantikan Dan Pendandan Rambut 12 Bulan 2B) Bahagian Teknikal (Sijil)5. Pendawaian Elektrik 6 Bulan 26. Kimpalan Dan Fabrikasi Logam 6 Bulan 27. Penyejukbekuan Dan Penyamanan Udara 6 Bulan 28. Mekanikal Kenderaan Perdagangan 6 Bulan 29. Mekanikal Kenderaan Motor 6 Bulan 2Sumber : Rekod Jabatan Pembangunan Sumber Manusia dan InstitutJabatan turut menetapkan objektif terhadap kursus Bahagian Perdagangan dan Teknikal.Objektif kursus Bahagian Perdagangan adalah untuk memberikan dorongan dan latihanasas perniagaan kepada kaum bumiputera terutamanya para belia dari luar bandar agarmereka dapat menceburi diri dalam bidang perniagaan dan perusahaan serta melatihmereka untuk bekerja sendiri. Manakala objektif kursus Bahagian Teknikal pula adalahuntuk memberikan kemahiran di kalangan belia luar bandar dan menggalakkan merekamenceburi pekerjaan kolar biru serta melatih mereka untuk bekerja sendiri.a) Pemilihan Jenis KursusPemilihan jenis kursus yang akan ditawarkan seperti mana yang dinyatakan di atasadalah berdasarkan salah satu daripada fungsi yang telah ditetapkan oleh KetuaMenteri kepada Jabatan. Pada awal penubuhannya, Jabatan perlu menganjurkankursus/latihan perniagaan kecil-kecilan, keusahawanan dan kemahiran teknikalkepada belia lepasan persekolahan, kakitangan syarikat swasta, usahawanperniagaan kecil dan sebagainya. Jenis kursus yang akan dianjurkan jugamerupakan hasil kesinambungan program latihan yang dianjurkan oleh Institut dibawah Jabatan Perindustrian sebelum diambil alih oleh Jabatan.b) PengiktirafanInstitut merancang mendapatkan pengiktirafan sebagai Pusat Bertauliah daripadaMajlis Latihan Vokasional Kebangsaan (MLVK) dan memperolehi PersijilanKemahiran Malaysia (SKM) terhadap kesemua kursus/latihan yang dianjurkan.Untuk itu Institut merancang memperolehi SKM terhadap kursus yang dianjurkansecara berperingkat. Di awal perancangan, satu kursus iaitu kursus JuruKecantikan dan Pendandan Rambut (SKM Tahap 1) sahaja akan dipohon untukmendapatkan pengiktirafan persijilan SKM. Ini akan disusuli dengan 5 kursusteknikal semasa RMK8 dan 1 kursus pengurusan perniagaan kecil semasa RMK9.139

Institut hanya merancang mendapatkan pengiktirafan persijilan SKM pada tahap 1dan 2 sahaja. Sehubungan itu, Institut perlu memenuhi beberapa kriteria MLVKsebelum boleh mendapatkan pengiktirafan persijilan SKM terhadap kursus yangdianjurkan oleh Institut. Antara kriteria tersebut ialah sistem latihan dan penilaianserta kemudahan fizikal pembelajaran mengikut Standard Kemahiran Kebangsaan(National Occupational Skill Standard), tenaga pengajar yang berkelayakan danberkemahiran dan mempunyai Pegawai Penilai dan Pegawai Pengesah Dalamanyang bertauliah.36.1.6 Kaedah PembelajaranInstitut merancang melaksanakan program latihan secara pembelajaran teori (kelas),pembelajaran secara amali (praktikal) dan latihan industri on the job training. Setiap jeniskaedah pembelajaran ini akan ditentukan jumlah jam/hari yang diperlukan. Pembelajaransecara latihan industri akan ditetapkan selama 460 jam manakala bakinya adalah jumlahjam yang diperuntukkan menerusi pembelajaran secara teori dan amali. Bagaimanapun,jumlah jam menerusi pembelajaran secara teori dan amali ini adalah bergantung kepadatempoh tamat setiap kursus. Bagaimanapun, kaedah pembelajaran ini akan lebihmenjurus kepada keterampilan pelatih dalam bidang kemahiran seperti mana yangdikehendaki oleh MLVK.Institut turut merancang menggubal kurikulum/sukatan pelajaran dan sistem penilaianmengikut Standard Kemahiran Kebangsaan seperti berikut :-a) Kurikulum/Sukatan PelajaranSelaras dengan rancangan Institut untuk menjadi Pusat Bertauliah daripada MLVK,Institut akan mengubahsuai skop dan isi kandungan sukatan pelajaran yang sediaada mengikut kesesuaian kurikulum dan sukatan pelajaran program latihan MLVK(dikenali sebagai panduan latihan teknikal). Tujuannya adalah untuk menggantikankurikulum dan sukatan pelajaran yang dibangunkan bersama dengan InternationalDevelopment Programme of Australian Universities and Colleges (IDP) iaituberteraskan kurikulum dan sukatan pelajaran universiti dan kolej di Australia. Matapelajaran tambahan juga akan turut dikekalkan seperti Bahasa Inggeris, SimpanKira, Asas Komputer dan sebagainya. Ia bertujuan melengkapkan pengetahuanpelajar mengikut keperluan masa kini. Rancangan pengubahsuaiankurikulum/sukatan pelajaran ini atau pun panduan latihan teknikal Training LearningGuide terhadap 5 kursus teknikal adalah di bawah RMK8 manakala di bawahRMK9 pula, satu kursus dirancang untuk diadaptasikan mengikut piawaian MLVK.b) Sistem Penilaian PelatihInstitut merancang untuk mewujudkan sistem penilaian pelatih mengikut piawaianMLVK. Sistem penilaian tersebut akan dibahagikan kepada 2 bentuk penilaian iaitupenilaian prestasi dan penilaian pengetahuan. Penilaian prestasi akandilaksanakan menerusi pemerhatian secara langsung di tempat kerja, ujian140

keterampilan, ujian kefasihan dan projek/kerja kursus. Manakala penilaianpengetahuan ialah menerusi ujian lisan, ujian bertulis secara terbuka dan ujianberbagai pilihan. Bagi tujuan menjamin mutu persijilan ini, Institut akanmewujudkan atau melantik Pegawai Penilai dan Pegawai Pengesah Dalamanmanakala MLVK pula akan melantik Pegawai Pengesah Luaran bagi tujuanmenjalankan pemantauan dan memastikan kursus/latihan dijalankan mengikutStandard Kemahiran Kebangsaan.36.1.7 Keperluan Guna Tenaga Dan LatihanKeperluan perjawatan bagi tenaga pengajar juga dirancang dan ditetapkan bagi tujuanmemastikan setiap program latihan di Institut dapat dijalankan dengan teratur. Bagimaksud tersebut, Institut memerlukan 29 jawatan jurulatih iaitu di bawah skimPerkhidmatan Penolong Pegawai Latihan Gred E32 sebanyak 3 jawatan, PenolongPegawai Latihan Gred E27 sebanyak 14 jawatan manakala Pembantu Pegawai LatihanVokasional Gred J29 dan Pembantu Pegawai Latihan Vokasional Gred J17 masingmasingsebanyak 6 jawatan.a) Kriteria/Kelayakan Tenaga PengajarKriteria dan kelayakan akademik tenaga pengajar ditetapkan oleh JabatanPerkhidmatan Awam Negeri Sabah iaitu berdasarkan Skim Perkhidmatan masingmasing.Calon yang ingin memohon jawatan tenaga pengajar sekurang-kurangnyamempunyai atau memiliki kelulusan akademik Sijil Pelajaran Malaysia dan SijilKemahiran Malaysia (SKM) tahap 2. Antara kriteria lain yang diperlukan adalahseperti berikut:i) Warganegara Malaysia.ii) Umur tidak kurang dari 18 tahun pada tarikh tutup iklan jawatan.iii) Kebolehan/Keupayaan Bahasa Malaysia/Bahasa Melayu.iv) Pengalaman pekerjaan yang berkaitan jika memohon jawatan PembantuPegawai Latihan.Bagi maksud pengambilan tenaga pengajar sambilan pula, kriteria dan kelayakanadalah ditetapkan oleh Jabatan iaitu sekurang-kurangnya memiliki kelulusanDiploma yang berkaitan dengan kursus/latihan yang dianjurkan. Manakala kriteriakelayakan bagi jawatan Pegawai Pengesah Dalaman yang menjalankan tugaspenilaian kepada pelatih kursus pula adalah sekurang-kurangnya memiliki IjazahKejuruteraan Awam.b) Tatacara Pengambilan Tenaga PengajarJabatan akan memaklumkan kekosongan jawatan tenaga pengajar kepadaSuruhanjaya Perkhidmatan Awam Negeri untuk tindakan pengisian. Antaramaklumat yang dinyatakan adalah jumlah dan tarikh kekosongan mengikut jenisjawatan, jumlah calon simpanan, kelayakan atau syarat dan justifikasi keperluansekiranya skim perkhidmatan yang sedia ada adalah berbeza. Kekosongan141

jawatan akan diiklankan melalui surat khabar tempatan dengan tarikh tutuppermohonan ditetapkan. Temu duga akan dijalankan oleh SuruhanjayaPerkhidmatan Awam Negeri.36.1.8 Keperluan Kemudahan, Peralatan Dan LogistikInstitut bertanggungjawab merangka keperluan dan menyediakan kemudahan fizikal danpembelajaran kepada pelatih yang mengikuti kursus/latihan kemahiran di Institut.Kemudahan yang dirancang adalah seperti berikut:a) Bangunan InstitutMengikut Pelan Pembangunan Induk, Institut akan mempunyai 7 blok kembarasrama, tiga blok kembar bilik kuliah, satu blok dewan makan, empat blok rumahpegawai, lapan blok rumah pekerja, empat blok (8 unit) bengkel, satu blok pejabat,satu blok kantin, satu unit rumah Pengetua, satu unit kemudahan sukan, satu blokdewan serba guna dan surau. Kos pembinaan bangunan Institut ini dijangkaberjumlah RM22.60 juta manakala jangkaan kapasiti bangunan akan dapatmenampung seramai 600 orang pelatih.b) Kemudahan Logistik Dan Peralatan PembelajaranAntara kemudahan logistik yang dirancang adalah seperti berikut:i) KenderaanKemudahan pengangkutan yang dirancang dan diperlukan adalah bertujuanmembawa pelatih semasa menjalani latihan praktikal di luar kampus selainmengadakan aktiviti rekreasi di luar Institut. Bagi maksud tersebut, Institutmemerlukan 2 kenderaan iaitu sebuah van dan sebuah bas dengan muatan 44penumpang.ii) Peralatan PembelajaranJabatan merancang untuk menaik taraf kemudahan peralatan pembelajaranselaras dengan piawaian MLVK. Tujuannya adalah supaya Institutmendapatkan pengiktirafan sebagai Pusat Bertauliah daripada MLVK terhadapprogram latihan yang dianjurkan. Ia juga bersesuaian dengan rancanganpembinaan bengkel baru. Peralatan pembelajaran ini akan ditempatkan dibengkel tersebut bagi kursus/latihan teknikal, pendawaian elektrik,penyejukbekuan dan penghawa dingin, kimpalan dan kenderaan automotif.iii) Kemudahan Pembelajaran Lain Secara PercumaPelatih yang mengikuti kursus/latihan di Institut ini akan hanya dikenakanbayaran pendaftaran sejumlah RM60 seorang. Bayaran ini adalah untuk kospendaftaran dan pembiayaan aktiviti rekreasi pelatih semasa menjalanikursus/latihan. Bagaimanapun, Jabatan ada merancang untuk memberikanwang saku/elaun bulanan sejumlah RM40 setiap pelatih dan menyediakan142

kemudahan secara percuma seperti pakaian seragam, makanan dan bantuanbuku teks. Pelatih juga akan dilindungi dengan kemudahan skim insuranskemalangan atas pembiayaan Jabatan sepanjang tempoh menjalanikursus/latihan di Institut ini.36.1.9 Keperluan KewanganCadangan dan keperluan kewangan bersama justifikasi keperluan akan dikemukakankepada Kementerian Pembangunan Sumber Manusia dan Teknologi Maklumat untukdipanjangkan kepada Kementerian Kewangan bagi tujuan kelulusan bajet tahunan.Pada tahun 2002 hingga 2004, anggaran perbelanjaan mengurus ialah masing-masingberjumlah RM1.13 juta, RM1.14 juta dan RM1.71 juta. Manakala di bawah RMK8,sejumlah RM9.97 juta telah diperuntukkan untuk perbelanjaan pembangunan bagi tujuanmenaik taraf Institut, pembinaan kemudahan bangunan dan bengkel, pembelianperalatan dan penyediaan Kursus Modul Khas dengan hasrat menjadikan Institutsebagai Pusat Bertauliah daripada MLVK.36.1.10 Kaedah PemantauanJabatan merancang mewujudkan Jawatankuasa Hal Ehwal Akademik bagi tujuanmengawasi hal ehwal pelajar dan akademik Institut. Jawatankuasa ini akanbermesyuarat sebanyak 2 kali setahun. Jawatankuasa ini akan dipengerusikan olehPengarah Jabatan Pembangunan Sumber Manusia dan akan dianggotai oleh KetuaInstitut, Ketua Kampus dan 6 pegawai lain yang dilantik. Manakala JawatankuasaPemilihan Calon akan diwujudkan untuk tujuan memilih calon yang layak ditawarkanuntuk menjalani kursus/latihan di Institut. Jawatankuasa ini akan bermesyuarat 2 kalisetahun dan akan dipengerusikan oleh Pengarah Jabatan Pembangunan SumberManusia dan Ahli lain terdiri daripada Timbalan Pengarah dan Ketua Penemu duga bagisetiap zon kawasan.Pada pandangan Audit, Jabatan/Institut secara amnya mempunyai perancanganyang baik untuk menyediakan program latihan kemahiran kepada para belia bertarafbumiputera di Negeri Sabah. Tujuannya adalah untuk melahirkan guna tenagamahir dan separa mahir yang berkualiti selain dapat memenuhi keperluan tenagakerja terhadap pembangunan industri di Negeri Sabah.36.2 PELAKSANAANBagi tujuan mencapai objektif Institut ini, setiap aktiviti yang dirancang hendaklahdilaksanakan secara cekap, berkesan dan ekonomik.36.2.1 Undang-undang Dan PeraturanPada tahun 1988, penubuhan Jabatan/Institut telah mendapat persetujuan oleh KetuaMenteri menerusi Pekeliling Jabatan Ketua Menteri cc.107/439 Jilid 2/(2) yang berkuatkuasa pada 1 Julai 1988. Antara kandungan pekeliling tersebut adalah menetapkan143

fungsi Jabatan untuk mengurus dan mengelola kursus/latihan mengenai perniagaankecilan, keusahawanan dan kemahiran teknikal untuk belia lepasan persekolahan,kakitangan firma swasta, pengusaha perniagaan kecilan dan lain-lain. Ini secaralangsung merupakan mandat dan arahan Ketua Menteri yang perlu dilaksanakan olehJabatan/Institut. Semakan Audit terhadap pengelolaan kursus/latihan di Institutmenunjukkan kursus/latihan yang dilaksanakan adalah sejajar dengan ketetapan padapekeliling tersebut.Pada pendapat Audit, Jabatan/Institut telah melaksanakan dan mematuhi arahanJabatan Ketua Menteri tersebut.36.2.2 Garis PanduanGaris panduan merupakan antara elemen yang penting bagi menjamin pengurusan danobjektif program latihan dapat dilaksanakan dengan cekap dan berkesan. Garis panduanini adalah bertujuan sebagai panduan mengenai kriteria dan tatacara pengambilanpelatih sejajar dengan matlamat Institut. Jabatan juga telah mendapat pentauliahan MSISO 9002:1994 terhadap pengendalian latihan dan perkhidmatan pekerjaan. Manakalapelaksanaan dan pematuhan garis panduan mengenai pengambilan pelatih kursus yangtelah disediakan oleh Jabatan adalah seperti berikut:a) Kriteria Pengambilan PelatihSemakan Audit telah dilakukan terhadap daftar kemasukan pelatih bagi 3 kursusiaitu Sains Kesetiausahaan, Juru Kecantikan Dan Pendandan Rambut danPenyejukbekuan Dan Penyamanan Udara untuk menentukan sama adapengambilan pelatih mematuhi kriteria dari segi kelayakan akademik. Daripada419 fail pelatih yang disemak pada tahun 2002 hingga 2004 (setakat sesi bulanJulai) menunjukkan seramai 404 pelatih adalah mematuhi kriteria had kelayakanyang ditetapkan iaitu sekurang-kurangnya memiliki/lulus Sijil Pelajaran Malaysia.Jadual 52 menunjukkan bilangan pelatih yang dipilih mengikut kriteria dan tidakmengikut kriteria kelayakan/kelulusan yang telah ditetapkan:144

Jadual 52Bilangan Pelatih Dipilih Mengikut Kriteria Yang Ditetapkan2002 2003 2004TidakTidakProgram/KursusMasuk Ikut Ikut Masuk Ikut Ikut Masuk IkutKriteria KriteriaKriteria KriteriaKriteriaTidakIkutKriteria1. SainsKesetiausahaan62 62 - 60 60 - 54 54 -2. Juru Kecantikandan PendandanRambut- Sesi I 26 24 2 21 20 1 18 18 -- Sesi II 14 13 1 22 22 - 24 23 13. Penyejukbekuandan PenyamananUdara- Sesi I 23 22 1 18 14 4 17 15 2- Sesi II 19 17 2 20 20 - 21 20 1Jumlah 144 138 6 141 136 5 134 130 4Sumber : Rekod Jabatan Pembangunan Sumber Manusia dan InstitutNota : Masuk - Bilangan Kemasukan/Ditawarkan Kursusb) Tatacara Pengambilan PelatihSemakan Audit terhadap fail berkaitan pengambilan pelatih mendapati Jabatantelah mengiklankan program temu duga bagi pengambilan pelatih kursus di suratkhabar tempatan dan paparan poster di pejabat Kerajaan. Iklan ini dikeluarkanantara 1 hingga 2 minggu sebelum tarikh temu duga. Temu duga telah diadakan diKota Kinabalu, Pantai Timur, Pedalaman Atas, Pedalaman Bawah dan Pantai BaratUtara. Selepas mengisi borang permohonan, calon juga telah mengambil ujianbertulis. Keputusan temu duga telah dinilai oleh 2 panel iaitu JawatankuasaPenemu Duga (tapisan pertama) dan Jawatankuasa Pemilihan Peserta Kursus(tapisan akhir).Pada pendapat Audit, Jabatan telah melaksanakan tatacara pengambilanpelatih sebagaimana dirancang dengan memuaskan.c) Laporan KesihatanAntara syarat kemasukan pelatih bagi mengikuti kursus anjuran Institut ialah mestimempunyai tubuh badan yang sihat. Kehendak ini adalah seperti dinyatakansemasa iklan panggilan temu duga dan mengikut garis panduan pengambilanpelatih. Semakan Audit telah dijalankan terhadap fail pelatih bagi menentukanbahawa semua kemasukan pelatih telah menjalani pemeriksaan perubatan bagi145

menentukan tahap kesihatan pelatih. Bagaimanapun, hasil semakan terhadap 143sampel fail pelatih mendapati 26 pelatih tidak mempunyai rekod ataupun laporankesihatan yang disahkan oleh pegawai perubatan.Pada pendapat Audit, Institut perlu memastikan segala rekod hendaklahdiselenggara dengan lengkap dan kemas kini. Malah perkara yang lebihpenting ialah pelatih tersebut mempunyai rekod kesihatan yang baik danbebas daripada penyakit yang kronik.36.2.3 Kumpulan SasaranJabatan telah menetapkan kumpulan sasaran program latihan yang terdiri daripada belialepasan persekolahan yang berkelulusan akademik yang rendah dan tidak dapatmelanjutkan pengajian tinggi, bertaraf bumiputera dan daripada keluarga yangberpendapatan rendah iaitu terutamanya daripada kawasan luar bandar. Pengambilanpelatih Institut telah dihadkan kepada 380 orang pada setiap tahun. Manakala pecahanpengambilan pelatih mengikut kursus yang ditawarkan juga telah ditetapkan.Bagaimanapun, perbandingan antara bilangan belia yang ditawarkan tempat di Institut inidengan bilangan belia yang layak tetapi tidak ditawarkan bagi sesuatu tahun tidak dapatdipastikan kerana Jabatan tidak ada mengumpul maklumat berkenaan. Semakan Auditterhadap pengambilan pelatih pada tahun 2002 hingga tahun 2004 menunjukkanpenurunan kemasukan pelatih iaitu daripada 369 pelatih menjadi 344 pelatih danseterusnya 324 pelatih.Selain itu, semakan Audit terhadap pengambilan pelatih bagi kursus SainsKesetiausahaan, Juru Kecantikan dan Pendandan Rambut serta Penyejukbekuan danPenyamanan Udara menunjukkan ada perbezaan antara bilangan kemasukan denganpengambilan pelatih yang dirancang. Jadual 53 menunjukkan perbezaan pengambilanpelatih tersebut :146

Jadual 53Perbezaan Antara Bilangan Pengambilan Pelatih Dengan Yang Dirancang2002 2003 2004Program/KursusLebih/Lebih/Lebih/(a) (b) (Kurang) (a) (b) (Kurang) (a) (b) (Kurang)1. SainsKesetiausahaan60 62 2 60 60 - 60 54 (6)2. Juru Kecantikandan PendandanRambut- Sesi I 30 26 (4) 30 21 (9) 30 18 (12)- Sesi II 30 14 (16) 30 22 (8) 30 24 (6)3. Penyejukbekuandan PenyamananUdara- Sesi I 20 23 3 20 18 (2) 20 17 (3)- Sesi II 20 19 (1) 20 20 - 20 21 1Jumlah 160 144 (16) 160 141 (19) 160 134 (26)Sumber : Rekod Jabatan Pembangunan Sumber Manusia dan Institut.Nota : (a) - Kapasiti Program (Dirancang)(b) - Bilangan Yang BerdaftarPihak Audit dimaklumkan bahawa surat tawaran telah dikeluarkan kepada calon yanglayak mengikut bilangan pengambilan pelatih yang dirancang manakala 5 calon lagidiletakkan sebagai calon simpanan. Bagaimanapun, adalah didapati bilangan yangmendaftar tidak sama dengan jumlah yang dibuat tawaran. Keadaan ini mengakibatkanwujud perbezaan antara bilangan kemasukan dengan kapasiti Institut. Oleh yangdemikian, Institut akan menawarkan tempat dan membuat penyesuaian pengambilanpelatih bagi maksud mengisi kekurangan pelatih untuk kursus lain.Pada pendapat Audit, Jabatan telah mengambil tindakan proaktif terhadap prosespengambilan pelatih.36.2.4 Komponen Program LatihanInstitut telah melaksanakan 9 jenis kursus/latihan pada setiap tahun seperti mana yangdirancang. Taraf kursus/latihan yang telah dianjurkan ialah di peringkat sijil sahaja.Bagaimanapun, kursus Juru Kecantikan dan Pendandan Rambut telah mendapatpersijilan Sijil Kemahiran Malaysia (Tahap 1). Selain itu juga, Institut sedangmendapatkan pengiktirafan Sijil Kemahiran Malaysia (SKM,Tahap 1 dan 2) bagi 4 kursus147

teknikal lagi dari pusat MLVK iaitu kursus Mekanikal Kenderaan, Kimpalan dan FabrikasiLogam, Penyejukbekuan dan Penyamanan Udara serta Pendawaian Elektrik.a) Pemilihan Jenis KursusPemilihan jenis kursus yang dianjurkan adalah hasil kesinambungan programlatihan yang dianjurkan oleh Institut di bawah Jabatan Perindustrian sebelumdiambil alih oleh Jabatan. Bagaimanapun, daripada 11 kursus tersebut hanya 9kursus/latihan masih diteruskan manakala 2 kursus iaitu kursus pertukangan kayudan kursus enjin sangkut Outbound tidak diteruskan kerana kurang mendapatsambutan dan kesukaran mendapat tenaga pengajar yang berkelayakan. Padatahun 2004, Institut ada menjalankan kajian keberkesanan terhadap 4kursus/latihan secara berasingan untuk menentukan sama ada kursus tersebutmasih relevan mengikut perkembangan semasa dan permintaan pasaran buruh.Adalah difahamkan bahawa kajian ini dijangka selesai pada pertengahan tahun2005. Kajian tersebut adalah seperti berikut:i) Kajian keberkesanan kursus Pengurusan Dalam Pengajian Perniagaanii) Kajian keberkesanan kursus Sains Kesetiausahaaniii) Kajian keberkesanan kursus Kecantikan dan Pendandan Rambutiv) Kajian keberkesanan kursus Sijil Pengurusan Perniagaan Kecil.Bagaimanapun, hasil semakan terhadap permohonan mengikuti kursus yangdianjurkan oleh Institut pada tahun 2002 hingga 2004 menunjukkan permintaan dansambutan adalah baik. Butiran lanjut bilangan permohonan seperti Jadual 54.148

Jadual 54Bilangan Permohonan Mengikut Kursus Anjuran InstitutKapasiti Bilangan PermohonanBil.Jenis KursusProgram Tahun2002Tahun2003Tahun2004A) Kursus Bahagian Perdagangan1. Sains Kesetiausahaan 60 255 219 1772. Pengurusan Pengajian Dalam30 122 112 91Perniagaan3. Pengurusan Perniagaan Kecil 30 55 38 684. Juru Kecantikan Dan PendandanRambut- Sesi I 30 126 85 109- Sesi II 30 * 179 *B) Kursus Bahagian Teknikal1. Mekanikal Kenderaan Motor (Petrol)- Sesi I 20 76 74 70- Sesi II 20 * 136 852. Mekanikal Kenderaan Perdagangan(Diesel)- Sesi I 20 25 28 29- Sesi II 20 * 45 503. Kimpalan Dan Fabrikasi Logam- Sesi I 20 26 27 16- Sesi II 20 * 30 334. Penyejukbekuan Dan PeyamananUdara- Sesi I 20 74 40 34- Sesi II 20 * 58 545. Pendawaian Elektrik- Sesi I 20 163 94 83- Sesi II 20 * 166 106Jumlah 380 922 1,331 1,005Sumber : Rekod Jabatan Pembangunan Sumber Manusia dan InstitutNota :* Jabatan/Institut tidak ada menyimpan maklumat.Pada pendapat Audit, kajian permintaan buruh secara menyeluruh perludibuat bagi menentukan bidang kemahiran pelatih yang tamat kursusbersesuaian dengan permintaan tenaga buruh sebenar. Pada masa yangsama, hasil kajian ini juga dapat mengesan dan membuka peluang Institutuntuk menawarkan kursus lain seperti pengurusan perladangan kelapa sawityang turut mempunyai permintaan yang tinggi.149

) Tempoh Kursus/LatihanPada masa ini, Institut telah menetapkan tempoh kursus selama 6 bulan dan 1tahun iaitu bergantung kepada bidang kursus yang dianjurkan. Bagaimanapun,penetapan tempoh kursus ini adalah tidak bersesuaian dengan kursus yang telahmendapat pengiktirafan sijil MLVK. Ini adalah kerana Institut masih belummendapat pengiktirafan persijilan MLVK sepenuhnya kecuali kursus JuruKecantikan dan Pendandan Rambut.Pada pendapat Audit, tempoh kursus yang kurang dari 12 bulan tidakmemadai bagi melahirkan tenaga kerja yang mahir dan juga tidak mengikutketetapan MLVK. Ini adalah kerana tempoh kursus yang mendapatpengiktirafan persijilan MLVK ialah antara 12 hingga 18 bulan.c) PengiktirafanKursus yang ditawarkan oleh Institut pada ketika ini adalah di peringkat sijil sahaja.Institut masih belum bercadang menawarkan kursus di peringkat Diploma mahupunDiploma Lanjutan. Bagaimanapun, Institut telah melaksanakan pembangunanprogram latihan mengikuti piawaian MLVK secara berperingkat agar kursus yangditawarkan layak ditauliahkan Sijil Kemahiran Malaysia kepada lepasan Institut olehpusat MLVK. Ia adalah kerana MLVK merupakan sebuah badan yangdipertanggungjawab untuk memberikan pengiktirafan dan akreditasi programlatihan oleh Institut lain yang menawarkan kursus/latihan berteraskan latihanteknikal. Pada masa kini, kursus Juru Kecantikan dan Pendandan Rambut sahajatelah mendapat pengiktirafan persijilan SKM (tahap 1) oleh MLVK. Pihak Auditdifahamkan bahawa bukan saja kursus Juru Kecantikan dan Pendandan Rambutini telah mendapat pengiktirafan tetapi juga permintaan tenaga kerja yang tinggi.Pada pendapat Audit, meskipun lepasan Institut yang terdahulu selain lepasankursus Juru Kecantikan dan Pendandan Rambut tidak memperoleh pengiktirafanpersijilan MLVK, namun mereka masih berpeluang memperolehnya melalui sistempentauliahan pencapaian terdahulu. Sistem ini merupakan salah satu sistem yangdiwujudkan oleh MLVK bagi tujuan memberikan pengiktirafan tanpa perlumengulangi semula latihan formal dan berdasarkan pengalaman kerja.36.2.5 Kaedah PembelajaranInstitut telah melaksanakan program latihan melalui 3 jenis kaedah pembelajaran iaitumenerusi pembelajaran teori (kelas), pembelajaran secara amali (praktikal) dan latihanindustri on job training. Manakala pelatih yang menjalani latihan industri adalah selama460 jam. Sehubungan itu, Institut juga telah menggubal kurikulum/sukatan pelajaranyang bersesuaian dengan Standard Kemahiran Kebangsaan seperti berikut:150

a) Kurikulum/Sukatan PelajaranPada masa kini, Jabatan/Institut telah menggubal kurikulum program mengikutpiawaian MLVK iaitu berdasarkan Standard Kemahiran Kebangsaan (NationalOccupational Skilled Standard [NOSS]). Kurikulum ini atau dikenali sebagaiPanduan Pembelajaran Teknikal antaranya mengandungi maksud mengenai tajukpembelajaran, tempat/lokasi, tempoh masa, kaedah dan kaitan dengan tugasanNOSS berkenaan. Selain itu, dokumen mengenai modul/panduan pembelajaran,NOSS matriks dan Training Pathway turut disediakan. Subjek tambahan juga turutdiambil kira seperti mata pelajaran Bahasa Inggeris, Simpan kira, AsasPengetahuan Komputer dan sebagainya. Sehingga kini, hanya 1 kursus iaituKursus Juru Kecantikan Dan Pendandan Rambut telah mendapat kelulusan MLVKdan kurikulum adalah mengikut piawaian yang ditentukan oleh MLVK. Manakala 8kursus lain masih belum dilaksanakan mengikut piawaian kerana masih belummendapatkan kelulusan MLVK. Bagaimanapun, Institut telah mengemukakanpermohonan kepada MLVK terhadap 4 kursus teknikal pada bulan Februari 2005namun kelulusan masih belum diperolehi.Pada pendapat Audit, Institut perlu menganjur kursus mengikut piawaiankurikulum MLVK agar keluaran pelatih Institut bukan sekadar memilikikemahiran tetapi juga mendapat pengiktirafan yang sewajarnya dan diterimaumum oleh warga majikan.b) Sistem Penghimpunan Dan Pindahan KreditKursus/latihan yang telah mendapatkan pentauliahan MLVK mempunyai suatusistem yang dikenali sebagai sistem penghimpunan dan pindahan kredit. Sistem iniberfungsi untuk mewujudkan program latihan yang anjal. Unit kemahiran yangboleh dikongsi oleh sesuatu sijil SKM bagi sesuatu bidang pekerjaan yang laindikenali sebagai Generic Unit. Setiap individu yang mempunyai kelulusan SKM danmempunyai Penyata Pencapaian boleh mendapatkan pengecualian daripadamengulangi unit kemahiran Generic Unit yang sama tetapi berlainan bidang/sijilSKM lain. Bagaimanapun, sistem penghimpunan dan pindahan kredit ini masihbelum digunakan sepenuhnya kecuali kursus yang telah mendapat persijilan MLVKdi Institut iaitu Kursus Juru Kecantikan Dan Pendandan Rambut.Pada pendapat Audit, pada masa kini lepasan Institut (kecuali lepasan KursusJuru Kecantikan Dan Pendandan Rambut) tidak mendapat kemudahanpindahan kredit jika ingin melanjutkan pelajaran ke Institut lain yang telahmendapat pentauliahan MLVK.36.2.6 Keperluan Guna Tenaga Pengajar Dan LatihanJabatan telah mengenal pasti keperluan tenaga pengajar dan latihan yang perludilaksanakan bagi mencapai objektif yang ditetapkan. Bagi maksud tersebut, semakanAudit menunjukkan perkara seperti berikut :151

a) Pengambilan Tenaga PengajarPada tahun 2004, Institut telah diluluskan sejumlah 29 jawatan bagi tenagapengajar tetapi hanya 15 jawatan telah berjaya diisi. Jadual 55 menunjukkanpengisian jawatan mengikut gred/skim berbanding jawatan yang diluluskan.Jadual 55Pengisian Jawatan Mengikut Gred Jawatan Tenaga PengajarBil.Skim/Gred JawatanBilanganJawatanDiluluskanBilanganJawatanDiisiBilanganKekosongan1. Penolong Pegawai Latihan (Gred E32) 3 3 -2. Penolong Pegawai Latihan (Gred E27) 14 6 83. Penolong Pegawai Latihan Vokasional 6 4 2(Gred J29)4. Pembantu Pegawai Latihan Vokasional 6 2 4(Gred J17)Jumlah 29 15 14Sumber : Rekod Jabatan Pembangunan Sumber ManusiaBagaimanapun, kekosongan jawatan tenaga pengajar tersebut telah ditampungmenerusi pelantikan 18 tenaga pengajar sambilan. Daripada 6 jawatan PenolongPegawai Latihan Gred E27 yang diisi, hanya 4 pegawai terlibat secara langsungdengan pengajaran kerana seorang pegawai telah ditempatkan di Ibu Pejabat(urusan pentadbiran) dan seorang lagi ditempatkan di Institut Latihan Sektor AwamNegeri (INSAN) di bawah Jabatan Ketua Menteri. Mengikut Pertubuhan BuruhAntarabangsa, norma tenaga pengajar dengan bilangan pelatih ialah 1 : 12 hingga1 : 15. Norma ini dapat diikuti sekiranya kekosongan 14 jawatan tenaga pengajartersebut dapat diisi dengan sepenuhnya. Bagaimanapun, semakan Audit terhadapkelayakan tenaga pengajar mendapati 5 tenaga pengajar mempunyai kelulusanDiploma manakala 3 tenaga pengajar lagi memiliki SKM tahap 3.Pada pendapat Audit, Jabatan perlu mengkaji semula kelayakan tenagapengajar dan menaikkan gred tenaga pengajar mengikut kesesuaian.Kekosongan jawatan pula hendaklah diisi dengan segera agar tidakmenambahkan bebanan kerja kepada pengajar yang sedia ada danmenjejaskan keberkesanan pelaksanaan program latihan pelatih.b) Program Pembangunan Tenaga PengajarPada masa kini, Institut tidak menyediakan program pembangunan tenagapengajar secara khusus. Kursus/latihan kepada tenaga pengajar hanyalah sekadarkursus jangka pendek. Bagi tenaga pengajar yang ingin melanjutkan pelajaranmereka, Institut hanya sekadar memberikan galakan dan rekomendasi sahaja.152

Sumber pembiayaan adalah bergantung kepada kewangan mereka sendiri ataupunmendapatkan biasiswa/bantuan pinjaman Kerajaan Negeri. Ini adalah disebabkanpolisi Kerajaan Negeri bahawa semua urusan pembiayaan biasiswa ataupunpinjaman Kerajaan akan hanya diurus oleh Jabatan Ketua Menteri atau YayasanSabah. Bagaimanapun, Jabatan telah menghantar tenaga pengajar untukmengikuti kursus induksi dan kursus asas tenaga pengajar anjuran MLVK sendiri.Tindakan ini adalah antara syarat yang ditetapkan oleh MLVK kepada Institut lainyang telah/akan mendapatkan pentauliahan persijilan MLVK terhadapkursus/latihan yang dianjurkan.Pada pendapat Audit, Institut telah melaksanakan pembangunan tenagapengajar dengan memuaskan kerana Institut telah memberikannyapengetahuan dan latihan asas serta bentuk latihan lain yang diperlukan.36.2.7 Keperluan Kemudahan InstitutInstitut telah menyediakan pelbagai kemudahan kepada pelatih dan kakitangan Institutseperti kemudahan bangunan, logistik, peralatan pembelajaran, pakaian seragam, wangsaku/elaun bulanan dan makanan. Pemeriksaan Audit terhadap kemudahan yangdisediakan adalah seperti berikut:a) Bangunan InstitutMengikut perancangan, peruntukan yang dianggarkan bagi pembinaan Institut ialahberjumlah RM22.60 juta. Bagaimanapun, peruntukan yang diperolehi hanyaberjumlah RM9.57 juta sahaja. Oleh yang demikian, projek pembinaandipecahkan kepada 2 fasa. Fasa I dimulakan pada bulan September 1991 dengankos berjumlah RM9.57 juta dan siap serta diserah secara rasmi kepada Institutpada bulan Julai 1994. Projek Fasa 1 ini mengandungi pembinaan bangunanmerangkumi 2 blok berkembar asrama, satu blok berkembar bilik kuliah, satu blokdewan makan, satu blok (2 unit) rumah pegawai dan satu blok (2 unit) rumahpekerja (artisan line). Kapasiti asrama hanya dapat menampung seramai 228pelatih pada sesuatu masa. Bagaimanapun, bagi menampung pelatih berjumlah280 orang yang diambil pada sesuatu masa, sebahagian daripada pelatih yangsepatutnya berkongsi 6 orang 1 bilik telah ditambah menjadi 7 hingga 8 orang 1bilik.Bagi membolehkan Institut beroperasi sepenuhnya, pembinaan bangunan mengikutFasa II telah diambil kira di bawah RMK7. Anggaran peruntukan kewangan yangdiperlukan berjumlah RM11.37 juta. Bagaimanapun, sejumlah RM6.30 juta sahajadiluluskan. Oleh yang demikian pembinaan projek Fasa II tidak dapat dilaksanakansepenuhnya seperti yang dirancang. Peruntukan projek pembinaan Institut Fasa IIyang dipohon dan diluluskan adalah seperti di Jadual 56.153

Jadual 56Peruntukan Yang Dipohon Dan Diluluskan Di Bawah Fasa IIBil.KemudahanAnggaran Diluluskan(RM Juta) (RM Juta)Catatan1. Rumah Pegawai 0.70 - Flat 5 tingkat2. i) Bangunan Pejabat 0.84 0.84 Bangunan 2 tingkatdengan kapasiti 300orangii) Dewan Serba guna 1.50 -iii) Surau 0.25 0.153. i) Bengkel 0.96 - Untuk keperluan kursusteknikalii) Kemudahan Sukan 0.60 0.244. Peralatan Latihan/LatihanTeknikal3.30 3.30 Peralatan jentera dankelengkapan bagikursus teknikal5. Perabot dan Pemasangan 0.70 0.206. Khidmat Pakar 1.51 0.577. Lain-lain:- Kerja luaran 0.45 0.45- Preliminaries 0.18 0.18- Kontigensi 0.30 0.30Bayaran Balik Perbelanjaan 0.08 0.07Jumlah 11.37 6.30Sumber : Rekod Jabatan Pembangunan Sumber ManusiaBerdasarkan jadual di atas menunjukkan bahawa peruntukan kewangan yangdiluluskan adalah tidak termasuk pembinaan bengkel. Memandangkan bengkeltersebut penting maka Jabatan Ketua Menteri telah meluluskan peruntukanberjumlah RM3.22 juta pada tahun 2001 dan pelaksanaan projek ini (bengkel) telahdikecualikan daripada proses tender biasa. Projek ini telah siap dibina pada bulanMei 2002 dan diserahkan kepada Institut pada bulan Ogos 2002.Pemeriksaan bersama tenaga pengajar terhadap bangunan bengkel yang telahsiap mendapati beberapa kecacatan yang ketara dan perlu dibaiki dengan segera.Kecacatan yang dimaksudkan adalah seperti di Jadual 57.154

Jadual 57Kecacatan BengkelBil. Penemuan/Kecacatan Lokasi Catatan1. Lantai mendap Dikeliling bangunan Perlu dibaiki segera.sebelah dalambengkel.2. Ruang petak wiring bay berukuran46 inci adalah kecil. Ukurandiperlukan adalah 81 inci.Di bengkelpendawaian elektrikPelatih sukar menjalani latihanpraktikal kerana tangga perludiletakkan dalam petak.3. Dinding wiring bay tidak kukuh. Di bengkelpendawaian elektrik.Dinding wiring bay tidak dilekatkanterus kepada dinding bangunanbengkel.4. Dinding dalam wiring baymenggunakan papan lapis 0.5 cmyang sangat nipis.Di bengkelpendawaian elektrik.Latihan pendawaian memerlukanpelatih memaku ke dinding untukmelekatkan dawai. Papan lapis tebalsekurang-kurangnya 1.0 cmdiperlukan.5. Laluan ke bilik air/tandas terlalubesar dan tidak ada pintu.Semua bilik dibengkel.Pelatih lelaki dan perempuan yangmengikuti latihan bersama dibengkeltidak selesa menggunakan tandas.Sumber: Pemeriksaan fizikal di InstitutFoto 6 dan 7 menunjukkan keadaan wiring bay yang lama dan baru.Foto 6Kedudukan dan Saiz Wiring Bay Yang LamaSumber : Jabatan Audit NegaraTarikh : 29 Julai 2004Lokasi : Bengkel Pendawaian Elektrik, Institut Di Daerah Papar155

Foto 7Kedudukan dan Saiz Wiring Bay Yang Baru DibinaSumber : Jabatan Audit NegaraTarikh : 29 Julai 2004Lokasi : Bengkel Baru Pendawaian Elektrik, Institut Di Daerah PaparSelain itu, pada bulan Julai 2004 Jabatan juga telah melaporkan beberapakerosakan lain di bangunan bengkel tersebut kepada pihak kontraktor. Semasapemeriksaan Audit adalah didapati pihak kontraktor sedang melaksanakan kerjapembaikan. Oleh kerana laporan kerosakan dibuat 17 bulan selepas tamat tempohjaminan kecacatan iaitu 6 bulan dari tarikh siap kerja (bulan Februari 2003), makakerja pembaikan adalah di luar tanggungan pihak kontraktor. Bagaimanapun, pihakAudit difahamkan bahawa pihak kontraktor bersetuju untuk menampungsepenuhnya kos pembaikan tersebut.Pada pendapat Audit, bagi menampung bilangan pelatih pada sesuatu masa,tindakan perlu diambil bagi mengatasi ruang asrama yang sempit supayadapat memberi keselesaan kepada pelatih.b) Pencapaian ProjekMengikut Pelan Pembangunan Induk, Institut mempunyai 7 blok asrama berkembardan akan dapat menampung 600 pelatih pada sesuatu masa. Memandangkanperuntukan kewangan yang tidak mencukupi maka pembinaan telah dipecahkanmenjadi 2 fasa. Bagaimanapun, selepas Fasa I dan II masing-masing siap padatahun 1994 dan 2002, bangunan asrama tidak ditambah dan hanya terdiri daripada2 blok berkembar yang dapat menampung 228 pelatih sahaja. Perbandinganprojek pembangunan antara Pelan Induk, Fasa I dan Fasa II serta kos terlibatadalah seperti Jadual 58.156

Jadual 58Perbandingan Antara Projek Pembangunan Institut Mengikut Pelan Induk,Fasa I Dan Fasa II Serta Kos TerlibatPelan Induk Fasa I Fasa II Catatan7 blok asrama berkembar 2 blok asramaberkembar- 5 blok lagi belum dibina3 blok kembar bilik kuliah 1 blok kembar bilikkuliah- 2 blok lagi belum dibina1 blok dewan makan 1 blok dewan- -makan4 blok rumah pegawai 1 blok (2 unit)rumah pegawai- 3 blok rumah pegawailagi belum dibina8 blok rumah pekerja 1 blok 2 unit rumahpekerja- 7 blok rumah pekerja lagibelum dibina4 blok (8 unit) bengkel 3 blok (6 unit)bengkel (bengkellama)- Peruntukan khas RM3.22juta untuk 3 blok (6 unit)bengkel baru1 blok pejabat 1 blok 2 tingkat-pejabat1 blok kantin - - Belum dibina1 unit rumah Pengetua - - Belum dibina1 blok dewan serba guna - - Belum dibina1 unit kemudahan sukan Kemudahan sukan -Surau Surau -Peralatan Latihan/Latihan TeknikalDitempatkan di bengkelbaruPerabot danpemasangan-RM22.60 juta RM9.57 juta RM6.29 jutaSumber : Rekod Jabatan Pembangunan Sumber ManusiaKos keseluruhan yang terlibat bagi projek Fasa I dan II berjumlah RM15.86 jutaiaitu kurang RM6.74 juta berbanding kos yang dijangka semasa PelanPembangunan Induk berjumlah RM22.60 juta.Pada pendapat Audit, kekangan kewangan Kerajaan Negeri telahmenyebabkan beberapa kemudahan infrastruktur tidak dapat dilaksanakan157

seperti yang dirancang. Keadaan ini sedikit sebanyak telah menjejaskankeberkesanan program latihan yang dijalankan.c) Kemudahan Logistik Dan Peralatan Pembelajarani) KenderaanInstitut telah dibekalkan 2 buah kenderaan iaitu sebuah van dan sebuah basmuatan 44 penumpang. Maklum balas daripada pegawai dan tenaga pengajarInstitut memaklumkan bahawa Institut memerlukan tidak kurang 3 buahkenderaan. Manakala kenderaan yang sedia ada iaitu bas telah rosak danpihak Audit dimaklumkan bahawa kenderaan tersebut telah lama terbengkalai(lebih satu tahun) kerana peruntukan kewangan untuk penyelenggaraankenderaan adalah tidak mencukupi. Bagaimanapun, pemandu bas yangsepatutnya ditempatkan di Institut telah ditugaskan di Ibu Pejabat (Jabatan)yang jaraknya 45 km dari Institut. Dengan itu permohonan terpaksa dirujuk keJabatan bagi sebarang aktiviti Institut yang memerlukan perkhidmatanpengangkutan atau khidmat pemandu bas. Ini disebabkan Jabatan telahmewujudkan penggunaan perkhidmatan pemandu secara guna sama. Keadaanini sedikit sebanyak telah menjejaskan kelancaran aktiviti Institut.Pada pendapat Audit, Jabatan perlu diberi peruntukan kewangan yangmencukupi supaya penyelenggaraan kenderaan dapat dijalankan.Bagaimanapun, kenderaan tersebut terlebih dahulu perlu ditentukan samaada ia masih ekonomik untuk diperbaiki. Manakala perkhidmatanpemandu di Institut adalah perlu terutamanya apabila berlaku kecemasanmisalnya membawa pelatih yang sakit ke hospital pada waktu malam.ii) Peralatan Latihan/PembelajaranSebelum ini Institut hanya menyediakan kelengkapan asas bagi setiap kursusyang dianjurkan. Pada tahun 2003, satu kontrak membekal dan memasangperalatan bengkel telah ditandatangani. Kos kontrak tersebut berjumlah RM1.99juta dan telah ditawarkan secara rundingan terus kepada satu kontraktor.Kontrak pembekalan peralatan ini adalah bertujuan untuk mewujudkan sebuahInstitut yang lengkap dan berkualiti. Mengikut perjanjian kontrak, semuaperalatan sepatutnya dibekalkan pada bulan Ogos 2003 tetapi pemeriksaanAudit mendapati sebahagian peralatan lewat dibekalkan antara 2 hingga 11bulan seperti di Jadual 59 berikut:158

Jadual 59Peralatan Yang Lewat DibekalkanBil.KategoriJumlahItemTarikhSepatutDibekalkanTarikhSebenarDibekalkanTempohKelewatan( Bulan )1. W/shop 3931 Ogos 200329.10.200322“10.01.200442. A/Cond 15“29.10.200324“10.01.200441“07.07.2004113. Welding 8“29.10.200321“10.01.200441“07.07.2004114. Power Tools 4 “ 29.10.2003 25. Comsumerable 29 “ 29.10.2003 2Sumber : Rekod Jabatan Pembangunan Sumber Manusia dan InstitutBagaimanapun, mengikut maklum balas dari Institut bahawa kemudahan peralatanyang telah disediakan adalah mencukupi. Namun pihak Audit tidak dapatmengesahkan peralatan sama ada mencukupi atau tidak kerana Institut tidakmenetapkan norma/ratio peralatan berbanding bilangan pelatih.Pada pendapat Audit, kegagalan kontraktor membekal kelengkapan padamasa yang ditetapkan oleh kontrak telah menjejaskan pembelajaran pelatih.Ini kerana pelatih Institut masih menggunakan peralatan yang terhadbilangannya dan telah lama atau usang.d) Pakaian Seragam Dan Wang Sakui) Pakaian SeragamSebelum tahun 2003, Institut telah menyediakan kemudahan pakaian seragamkepada pelatih. Perolehan bekalan dibuat melalui sebut harga.Bagaimanapun, pada tahun 2003 Institut tidak lagi memberi kemudahan inikepada pelatih kerana kekurangan peruntukan kewangan. Tinjauan yangdijalankan di bengkel mendapati pelatih hanya memakai kemeja-T semasamenjalani latihan praktikal. Temu bual dengan tenaga pengajar khususnyayang melibatkan latihan praktikal di bengkel mendapati pakaian yang sesuaisangat diperlukan sebagai perlindungan. Perkara ini penting kerana kursusteknikal biasanya menggunakan kuasa elektrik. Bagaimanapun, pihak Auditdifahamkan mulai tahun 2005 Institut telah menyambung kembali penyediaan159

kemudahan pakaian (termasuk kasut keselamatan) secara percuma kepadapelatih.Pada pendapat Audit, pakaian yang sesuai untuk latihan di bengkelhendaklah diteruskan tetapi ia hendaklah melalui kaedah pinjaman.Kaedah ini membolehkan pakaian seragam tersebut dapat terusdigunakan oleh pelatih baru pada masa akan datang.ii) Wang SakuJabatan telah menyediakan baucar pembayaran berdasarkan senarai pelatihyang dikemukakan oleh Institut dan seterusnya menyerahkan cek bayarankepada Institut untuk ditunai dan diagihkan kepada pelatih Institut. Pengagihanwang saku dijalankan oleh pihak pengurusan Institut dalam tempoh satuminggu dari tarikh cek ditunaikan. Pelatih dikehendaki menandatanganipenyata pembayaran yang disediakan semasa menerima wang tersebut.Semakan Audit mendapati jumlah wang saku yang telah diberi kepada pelatihialah RM40 satu bulan sebagaimana yang dirancang dan kaedah pembayaranyang telah dilaksanakan adalah memuaskan. Maklum balas yang diterimadaripada beberapa Institut/Pusat Latihan Kerajaan lain juga mendapatipemberian wang saku/elaun bulanan kepada setiap pelatih ialah antara RM100hingga RM200 satu bulan.Pada pendapat Audit, pemberian kemudahan wang saku kepada pelatihadalah wajar dan perlu diteruskan memandangkan pelatih adalah daripadakeluarga berpendapatan rendah. Jumlah pemberian wang saku juga perludikaji semula agar bersesuaian dengan kos sara hidup sekarang yanglebih tinggi berbanding 10 tahun lalu semasa penubuhan Institut.36.2.8 Peruntukan KewanganPada tahun 2002 hingga 2004, Institut menganggarkan keperluan bagi perbelanjaanmengurus masing-masing berjumlah RM1.13 juta, RM1.14 juta dan RM1.69 juta.Manakala pencapaian perbelanjaan mengurus pada tahun tersebut adalah masingmasingberjumlah RM1.10 juta, RM1.10 juta dan RM1.29 juta .Di bawah RMK8, peruntukan pembangunan yang diluluskan untuk tujuan ini berjumlahRM9.97 juta. Peruntukan ini bertujuan untuk menaik taraf kemudahan Institut, membiayaipembelian peralatan dan kos berkaitan penyediaan kursus modul baru bersesuaiandengan piawaian yang ditetapkan oleh MLVK. Pada tahun 2004, sejumlah RM1 jutatelah diperuntukkan bagi tujuan perbelanjaan (bantuan latihan mudah habis dan mudahpakai).160

Pada pendapat Audit, bagi merealisasikan penaiktarafan Institut kepada PusatLatihan yang mendapat pentauliahan MLVK maka Kerajaan perlu menyalurkanperuntukan kewangan yang lebih besar. Keadaan ini bermakna Kerajaan bukansekadar perlu membiayai kos peralihan/penaiktarafan Institut tetapi juga kosoperasi/peruntukan tahunan yang lebih tinggi setiap tahun.36.2.9 KeselamatanInstitut telah melantik 4 Pegawai Pengawal bagi tujuan menguatkuasakan peraturanmengenai keselamatan selain memastikan kawasan Institut dilindungi daripada ancamanpencerobohan, kecurian atau kejadian jenayah yang lain. Sistem rondaan pengawalkeselamatan berjadual telah disediakan. Bagaimanapun, semakan Audit mendapatiInstitut hanya menempatkan seorang pengawal keselamatan pada sesuatu masa iaitu dipintu masuk Institut. Sekiranya rondaan oleh pengawal keselamatan dilaksanakan,maka pintu masuk Institut tidak dikawal dan ini akan terdedah kepada pencerobohan.Pada pendapat Audit, keselamatan pelatih dan kakitangan Institut perlu diberikeutamaan. Jumlah penempatan pengawal keselamatan hendaklah disesuaikandengan keluasan Institut iaitu bersamaan dengan 24.24 hektar ataupun sekurangkurangnya2 pegawai pengawal pada sesuatu masa.36.2.10 Keberkesanan Program LatihanPihak Audit telah mengedarkan borang soal selidik kepada 165 daripada 1,037 pelatihlepasan Institut dari tahun 2002 hingga 2004. Daripada jumlah tersebut, hanya 25lepasan pelatih yang telah memberi maklum balas. Analisis yang dibuat menunjukkanseramai 6 (24%) lepasan pelatih yang bekerja/berniaga mengikut bidang yang dipelajarimanakala 3 (12%) daripadanya bekerja/berniaga bukan mengikut bidang/ kursus yangdihadiri di Institut ini. Baki 16 responden (64%) pula tidak bekerja/berniaga. Antaramaklum balas yang diterima daripada lepasan Institut tentang kursus yang dihadirimenyatakan bahawa kurikulum kurang sesuai dan tempoh kursus terlampau singkatserta sijil kursus tidak mendapat pengiktirafan.Pada pendapat Audit, peratusan peserta kursus/latihan yang berkecimpungdengan bidang latihan yang diterima adalah kecil. Sebahagian besar daripadamereka berkecimpung dengan bidang lain atau masih belum mempunyaipekerjaan. Oleh itu, kajian perlu dijalankan untuk menentukan sama ada lepasanInstitut diterima umum (Marketable Workers) dan kursus yang dianjurkan masihrelevan dengan perkembangan semasa dan akan datang.36.2.11 Prestasi Pencapaian Lepasan InstitutInstitut telah melaksanakan kesemua kursus yang dirancang. Analisis telah dibuatterhadap pencapaian pelatih yang mengikuti kursus Sains Kesetiausahaan,Penyejukbekuan Dan Penyamanan Udara dan Juru Kecantikan Dan Pendandan Rambutpada tahun pengambilan 2002 sehingga 2004. Peratusan kelulusan bagi setiap kursus161

ialah antara 59.1% hingga 100%. Perbezaan antara jumlah kemasukan sebenar danjumlah lulus adalah merupakan pelajar yang gagal atau berhenti sebelum menamatkankursus mereka. Antara punca kegagalan menamatkan kursus adalah disebabkanberhenti kerana tidak berminat atau telah menerima tawaran pekerjaan, melanjutkanpelajaran atau mendapat tawaran kursus mengenai bidang lain yang lebih menjaminmasa hadapan mereka. Jadual 60 adalah prestasi pencapaian lepasan pelatih bagi tigakursus seperti mana dinyatakan di atas.Jadual 60Prestasi Pencapaian (Peratusan) Lepasan InstitutBagi Tahun 2002 Hingga 20042002 2003 2004Program/Kursus Masuk LulusPeratusPeratusPeratusMasuk LulusMasuk Lulus( % )( % )( % )1. Sains62 51 82.3 60 48 80 54 43 79.6Kesetiausahaan2. Juru Kecantikandan PendandanRambut- Sesi I 26 23 88.5 21 15(T) 71.4 18 16 88.9- Sesi II 14 13 92.9 22 13(T) 59.1 24 * *3. Penyejukbekuandan PenyamananUdara- Sesi I 23 22 95.7 18 17 94.4 17 17 100- Sesi II 19 15 78.9 20 20 100 21 20 95.2Jumlah 144 124 141 113 134 80Sumber : Rekod Institut/Jabatan Pembangunan Sumber ManusiaNota : (T) - TerampilMasuk - Bilangan Kemasukan Pelatih* - Kursus hanya tamat pada bulan Jun 2005Pada pandangan Audit, Institut telah melaksanakan kursus yang dirancang denganmemuaskan. Bagaimanapun, beberapa perkara seperti kajian terhadap permintaanburuh, program pembangunan tenaga pengajar, keberkesanan program latihandan peruntukan kewangan yang mencukupi perlu diberi perhatian dan tindakansewajarnya oleh pihak pengurusan.36.3 PEMANTAUANInstitut bertanggungjawab memastikan kursus/latihan yang dianjurkan telah dilaksanakandengan teratur dan berkesan. Bagi tujuan itu, pemantauan oleh pihak pengurusan telahdilaksanakan semasa mesyuarat bulanan dan tahunan termasuk mesyuarat 2Jawatankuasa yang ditubuhkan. Berikut adalah peranan Jawatankuasa tersebut :-162

36.3.1 Jawatankuasa Hal Ehwal AkademikJawatankuasa ini dipengerusikan oleh Pengarah Jabatan Pembangunan SumberManusia dan ahlinya terdiri daripada Ketua Institut, Ketua Kampus dan 6 pegawai lainyang dilantik. Jawatankuasa ini telah ditubuhkan pada tahun 2002 dan menetapkansupaya mesyuarat diadakan sebanyak 2 kali setahun. Peranan mesyuarat ini adalah bagimembincangkan perkara yang berkaitan dengan hal ehwal akademik seperti penyediaanTraining Learning Guide bagi tujuan permohonan MLVK, disiplin tenaga pengajar, pelatihdan kakitangan Institut. Bagaimanapun, sepanjang penubuhannya mesyuarat hanyadiadakan 2 kali sahaja iaitu pada bulan Julai 2002 dan bulan Januari 2003. Namunkedua mesyuarat ini tidak dipengerusikan oleh Pengarah Jabatan PembangunanSumber Manusia tetapi sebaliknya diwakilkan kepada Ketua Institut (Timbalan Pengarah)atas alasan Pengarah Jabatan terikat dengan tugas yang lebih penting yang memerlukantindakan segera.36.3.2 Pemantauan Sukatan PelajaranSuatu bentuk pemantauan perlu diwujudkan bagi memastikan sukatan pelajaran yangditetapkan telah dilaksanakan dengan sewajarnya. Bagi maksud ini, satu jawatankuasaperlu ditubuhkan dan ahlinya hendaklah terdiri daripada mereka yang tidak terlibatsecara langsung dengan tugasan mengajar. Pihak Audit difahamkan bahawapemantauan terhadap pematuhan pembelajaran mengikut sukatan pelajaran yang telahditetapkan tidak dipraktikkan. Oleh yang demikian, jawatankuasa atau Naziran yangseumpamanya juga tidak diwujudkan.36.3.3 Jawatankuasa Pemilihan Peserta KursusJawatankuasa ini berperanan memilih calon yang layak ditawarkan untuk menjalanikursus/latihan di Institut. Ia merupakan suatu proses pemilihan pada tapisan yangterakhir. Pihak Audit mendapati Jawatankuasa telah bermesyuarat 2 kali setahun dandipengerusikan oleh Pengarah Jabatan Pembangunan Sumber Manusia. Manakala ahliJawatankuasa ini terdiri daripada Timbalan Pengarah dan Ketua Penemu Duga bagi 5zon berkenaan iaitu Kota Kinabalu, Pantai Timur, Pedalaman Atas, Pedalaman Bawahdan Pantai Barat Utara.Pada pandangan Audit, sistem pemantauan yang diwujudkan perlu dilaksanakanmengikut kekerapan yang telah ditentukan dan hendaklah berterusan bagimemastikan perjalanan Institut berada pada landasan yang betul. Bagi maksudtersebut, ketetapan kekerapan mesyuarat Jawatankuasa Hal Ehwal Akademik perludipatuhi manakala pemantauan terhadap perjalanan program/sukatan pelajaranperlu diwujudkan. Oleh yang demikian, perwujudan satu jawatankuasa yangbertindak sebagai naziran diperlukan. Selain itu, pemantauan terhadap pelatih yangtamat pengajian juga perlu dilakukan. Perkara ini boleh dijalankan sama ada denganmengedarkan borang soal selidik atau membuat lawatan terus dari semasa kesemasa ke tempat lepasan pelatih bekerja. Tujuan berbuat demikian adalah untuk163

memperoleh maklumat yang lebih jelas tentang keberkesanan kursus yangdianjurkan oleh Institut.37. RUMUSAN DAN SYOR AUDITKajian yang dijalankan mendapati Institut telah menyediakan perancangan yang baikbagi melatih para belia. Ia juga dapat melaksanakan kesemua kursus yang telahdirancang pada tahun 2002 hingga 2004, sungguhpun tidak mempunyai kemudahanlatihan yang secukupnya akibat daripada kekurangan peruntukan kewangan dankegagalan kontraktor membekalkan peralatan mengikut jadual yang ditetapkan.Memandangkan latihan untuk para belia adalah penting agar mereka boleh menyumbangkepada pembangunan perindustrian di Negeri Sabah, Kerajaan Negeri patut memberikanperuntukan kewangan yang mencukupi kepada Institut untuk mempertingkatkan semuakemudahan dan keperluan latihannya. Bagi menentukan Institut ini sentiasa relevandengan perkembangan teknologi masa kini dan berdaya maju, beberapa perkara sepertiberikut adalah dicadangkan:a) Melengkapkan Institut dengan peralatan latihan yang sesuai mengikut keperluanindustri masa kini.b) Satu kajian keberkesanan program dibuat secara menyeluruh oleh Jabatan terhadappelatih yang telah tamat pengajian dan majikan di mana pelatih tersebut bekerja ataumenjalankan latihan industri agar maklumat yang diperolehi lebih menyeluruh danrepresentatif. Maklum balas daripada pelatih ini dapat membantu pihak Jabatan untukmerancang jenis kursus dan bidang kemahiran yang bersesuaian.c) Mengisi kekosongan jawatan dengan tenaga pengajar yang terlatih supaya tidakmenjejaskan keberkesanan pelaksanaan program latihan pelatih.d) Mewujudkan pemantauan terhadap perjalanan program dan sukatan pelajaran diInstitut dengan adanya penubuhan jawatankuasa yang bertindak sebagai naziran.164

BAHAGIAN IVBADAN BERKANUN NEGERI,MAJLIS AGAMA ISLAM DANPIHAK BERKUASA TEMPATAN

BAHAGIAN IVBADAN BERKANUN NEGERI, MAJLIS UGAMA ISLAMDAN PIHAK BERKUASA TEMPATAN38. PENDAHULUANBahagian ini melaporkan hasil pengauditan penyata kewangan, kedudukankewangan dan kajian terhadap pengurusan kewangan serta aktiviti Badan BerkanunNegeri, Majlis Ugama Islam dan Pihak Berkuasa Tempatan. Pada tahun 2004, sebanyak 3pengauditan pengurusan kewangan dan 3 kajian aktiviti telah dijalankan serta dilaporkan diBahagian ini.39. PENGAUDITAN PENYATA KEWANGANKetua Audit Negara bertanggungjawab melaksanakan pengauditan terhadap 17Badan Berkanun Negeri, satu Majlis Ugama Islam dan 22 Pihak Berkuasa Tempatan diNegeri Sabah selaras dengan kehendak Akta Audit 1957. Daripada jumlah tersebut,pengauditan bagi 17 Badan Berkanun Negeri dan 21 Pihak Berkuasa Tempatan telahdijalankan oleh firma audit swasta bagi pihak Ketua Audit Negara. Pelantikan firma auditswasta itu adalah selaras dengan peruntukan Seksyen 7(3) Akta Audit 1957, yangmemberi kuasa kepada Ketua Audit Negara melantik pihak yang berkebolehan untukmenjalankan pengauditan bagi pihak beliau. Firma audit swasta akan dipantau olehJabatan Audit Negara dari permulaan iaitu penyediaan Memorandum Perancangan Auditsebelum kerja pengauditan dimulakan sehinggalah laporan terperinci dikemukakan supayamereka menjalankan pengauditan dengan teliti dan cekap mengikut standard pengauditanyang diterima umum. Manakala pengauditan penyata kewangan Majlis Ugama Islam danMajlis Daerah Kunak dijalankan oleh Jabatan Audit Negara sendiri.40. KEDUDUKAN PENYERAHAN PENYATA KEWANGANMengikut undang-undang tubuh Badan Berkanun Negeri berkenaan, EnakmenBadan-badan Berkanun (Peruntukan-peruntukan Tambahan) 1997 dan Ordinan KerajaanTempatan 1961 (Sabah No. 11 Tahun 1961), penyata kewangan Badan Berkanun Negeri,Pihak Berkuasa Tempatan dan Majlis Ugama Islam hendaklah diaudit oleh Ketua AuditNegara. Penyata kewangan tahunan Badan Berkanun Negeri dikehendaki dikemukakankepada Jabatan Audit Negara dalam tempoh 7 bulan selepas penutupan akaun tahunan.Manakala penyata kewangan tahunan Pihak Berkuasa Tempatan pula perlu dikemukakansecepat mungkin selepas penutupan akaun. Sehingga akhir bulan Jun 2005, sejumlah 5penyata kewangan Badan Berkanun Negeri dan Majlis Ugama Islam serta 10 penyatakewangan Pihak Berkuasa Tempatan bagi tahun 2001 hingga 2003 belum diserahkan165

untuk pengauditan. Butiran lanjut kedudukan penyerahan penyata kewangan Agensiadalah seperti di Lampiran III dan IV.Kelewatan penyerahan penyata kewangan Badan Berkanun Negeri adalah berpuncadaripada masalah tenaga kerja, pengurusan Agensi dan aspek lain yang berkaitan. Butiranlanjut adalah seperti di Lampiran V. Bagi Pihak Berkuasa Tempatan, kelewatanpenyerahan penyata kewangan lazimnya disebabkan oleh masalah kekurangankakitangan yang mahir di bidang perakaunan dan penyediaan penyata kewangan. Selainitu, jawatan Penolong Akauntan yang diluluskan tidak dapat diisi kerana sekatan kewanganserta rekod kewangan dan akaun yang diselenggara tidak lengkap dan kemas kini.Manakala Ordinan Kerajaan Tempatan 1961 juga tidak memperuntukkan tarikh penyatakewangan perlu dikemukakan kepada Ketua Audit Negara.Pada keseluruhannya, kedudukan penyerahan dan pengesahan penyata kewangan bagitahun 2003 bertambah baik berbanding dengan tahun sebelumnya. Bagaimanapun,Jabatan Audit menyarankan agar Agensi yang menghadapi masalah tenaga kerja dankekurangan kakitangan yang berkemahiran mengambil langkah alternatif seperti melantikfirma akauntan swasta untuk mengemaskinikan penyediaan penyata kewangan yangtertunggak.41. PERSIJILAN PENYATA KEWANGANMengikut garis panduan yang ditetapkan, Sijil Ketua Audit Negara yang muktamadhendaklah dikeluarkan dengan kadar segera selepas exit conference diadakan. Persijilanpenyata kewangan bagi Agensi di Negeri Sabah adalah seperti berikut:41.1 BADAN BERKANUN NEGERI DAN MAJLIS UGAMA ISLAMSehingga akhir bulan Jun 2005, sejumlah 51 penyata kewangan bagi 17 Badan BerkanunNegeri dan Majlis Ugama Islam telah disijilkan oleh Jabatan Audit melibatkan 11 SijilTanpa Teguran, 36 Sijil Berteguran dan 4 Sijil Penafian. Perkara yang dibangkitkan bagiSijil Berteguran dan Sijil Penafian antaranya adalah seperti berikut:a) Pendedahan pada Nota Kepada Akaun tidak dibuat;b) Peruntukan hutang ragu dan rosot nilai pelaburan tidak dibuat;c) Pelunasan perbelanjaan pembangunan tidak selaras dengan piawaian perakaunanyang diluluskan;d) Tatacara pengiraan stok tidak diwujudkan;e) Penyata yang disatukan bagi Agensi yang mempunyai subsidiari tidak disediakan;f) Senarai dan jadual sokongan tidak diperoleh untuk pengauditan;g) Daftar Aset Tetap dan rekod deposit tidak diselenggarakan;h) Bil tuntutan tidak diperakaunkan mengikut asas akruan; dani) Kesilapan mengambil kira pendapatan dan perbelanjaan di penyata kewangan.166

Butiran lengkap kedudukan persijilan penyata kewangan Badan Berkanun Negeri danMajlis Ugama Islam sehingga akhir bulan Jun 2005 adalah seperti di Lampiran VI.41.2 PIHAK BERKUASA TEMPATANSehingga akhir bulan Jun 2005, sebanyak 38 penyata kewangan Pihak BerkuasaTempatan telah disijilkan yang melibatkan 3 Sijil Tanpa Teguran dan 35 Sijil Berteguran.Perkara yang dibangkitkan bagi Sijil Berteguran adalah seperti berikut:a) Baki bantuan modal dan bantuan khas daripada Kerajaan Negeri telah digunakanuntuk membiayai perbelanjaan operasi; danb) Baki bank di Penyata Harta dan Tanggungan tidak dapat disahkan kerana penyatapenyesuaian bank tidak disediakan.Butiran lengkap kedudukan persijilan penyata kewangan Pihak Berkuasa Tempatan adalahseperti di Lampiran VII.42. PEMBENTANGAN PENYATA KEWANGANMengikut Enakmen Badan-badan Berkanun (Peruntukan-peruntukan Tambahan)1997 dan Ordinan Kerajaan Tempatan 1961, penyata kewangan Badan Berkanun Negeridan Pihak Berkuasa Tempatan yang telah diaudit hendaklah dibentangkan di DewanUndangan Negeri. Adalah didapati 9 penyata kewangan bagi 3 Badan Berkanun Negeridan Majlis Ugama Islam serta 3 penyata kewangan bagi 3 Pihak Berkuasa Tempatan yangtelah disahkan sehingga akhir bulan Jun 2005 belum dibentangkan. Butiran lanjut sepertidi Lampiran VIII dan Lampiran IX.43. PRESTASI KEWANGAN43.1 ANALISIS KEDUDUKAN KEWANGANSehingga akhir bulan Jun 2005, penyata kewangan 12 Badan Berkanun Negeri dan 14Pihak Berkuasa Tempatan bagi tahun berakhir 31 Disember 2003 telah disahkan. Padatahun berakhir 2003, lapan Badan Berkanun Negeri telah berjaya mengurangkanperbelanjaan dan memperoleh lebihan pendapatan. Agensi yang dapat menampungliabiliti semasa dan mengakhiri tahun kewangan dengan lebihan harta semasa bersih jugamelibatkan 10 Badan Berkanun Negeri. Sementara itu, lapan daripada 14 Pihak BerkuasaTempatan mengakhiri tahun kewangan dengan lebihan pendapatan. Namun begitu, hanya3 Pihak Berkuasa Tempatan yang jumlah aset semasa dapat menampung liabiliti semasasementara 11 lagi mengalami kurangan harta semasa. Butiran lengkap adalah seperti diLampiran X dan XI.167

43.2 ANALISIS TUNGGAKAN CUKAI PERKARA AMAnalisis tunggakan hasil cukai perkara am adalah disedia berdasarkan PenyataTunggakan Cukai Perkara Am dan Penyata Kewangan bagi tahun 2003 yang telahdisahkan. Secara keseluruhan, tunggakan hasil cukai perkara am meningkat sejumlahRM14.73 juta iaitu daripada sejumlah RM42.42 juta pada tahun 2002 menjadi RM57.15juta pada tahun 2003. Hasil analisis tersebut mendapati tidak ada Pihak BerkuasaTempatan mengalami penurunan tunggakan cukai perkara am pada tahun 2003. Hal iniantara lainnya disebabkan oleh masalah kekurangan kakitangan untuk melaksanakanpenguatkuasaan terhadap pembayar cukai yang tidak membuat bayaran dan penambahanbilangan bangunan di kawasan perkadaran Pihak Berkuasa Tempatan. Adalah didapatiDewan Bandaraya Kota Kinabalu menunjukkan peningkatan tunggakan paling tinggi iaitudaripada RM16.13 juta pada tahun 2002 menjadi RM27.03 juta pada tahun 2003. Olehyang demikian, selain daripada tindakan tegas menguatkuasakan undang-undang, PihakBerkuasa Tempatan perlu mengambil tindakan tertentu seperti memberi insentif danmengadakan promosi untuk menggalakkan pembayar cukai menjelaskan tunggakan cukai.Butiran tunggakan seperti Jadual 61.Jadual 61Tunggakan Hasil Cukai Perkara AmBagi Tahun 2002 Dan 2003Bil. Nama Pihak Berkuasa Tempatan Tahun 2002(RM Juta)Tahun 2003(RM Juta)Peningkatan/(Penurunan)(RMJuta)1. Dewan Bandaraya Kota Kinabalu 16.13 27.03 10.902. Majlis Perbandaran Sandakan 13.15 13.66 0.513. Majlis Daerah Beaufort 0.79 0.97 0.184. Majlis Daerah Kota Belud 0.35 0.37 0.025. Majlis Daerah Kota Marudu/Pitas 0.85 0.95 0.106. Majlis Daerah Kuala Penyu 0.07 0.28 0.217. Majlis Daerah Lahad Datu 1.82 2.23 0.418. Majlis Daerah Papar 1.76 2.50 0.749. Majlis Daerah Penampang 6.0 6.90 0.9010. Majlis Daerah Ranau 0.47 0.67 0.2011. Majlis Daerah Sipitang 0.02 0.15 0.1312. Majlis Daerah Tambunan 0.07 0.20 0.1313. Majlis Daerah Tenom 0.94 1.24 0.30Jumlah Keseluruhan 42.42 57.15 14.73Sumber : Fail Jabatan Audit Negara168

44. RUMUSAN DAN SYOR AUDITPada keseluruhannya, ada kemajuan penyerahan penyata kewangan BadanBerkanun dan Pihak Berkuasa Tempatan. Dari aspek persijilan penyata kewangan, Agensiyang telah diberi Sijil Penafian dan Sijil Berteguran hendaklah meningkatkan prestasipengurusan kewangan dan perakaunan selaras dengan peraturan yang diluluskan. Selainitu Agensi yang mengalami defisit perlu mengambil tindakan untuk meningkatkan terimaanhasil dan mengawal perbelanjaan supaya defisit yang dialami tersebut tidak berlanjutan.169

LEMBAGA PEMEGANG AMANAH TAMAN-TAMAN SABAHPENGURUSAN KEWANGAN45. LATAR BELAKANGLembaga Pemegang Amanah Taman-Taman Sabah (Lembaga) merupakan sebuahBadan Berkanun di bawah Kementerian Pelancongan, Kebudayaan Dan Alam SekitarNegeri. Ia ditubuhkan pada tahun 1964 di bawah Ordinan Taman Negara tahun 1962.Lembaga adalah bertanggungjawab terhadap 6 kawasan Taman yang telah diwartakansebagai Taman Alam Semula jadi iaitu 3 Taman Laut seluas 22,533 hektar dan 3 TamanDaratan seluas 243,261 hektar. Ada satu kawasan lagi yang belum diwartakan iaitu TamanPulau Semporna. Taman Laut terdiri daripada Taman Tunku Abdul Rahman (PulauManukan, Pulau Sapi, Pulau Gaya, Pulau Mamutik dan Pulau Sulug), Taman Pulau Penyu(Pulau Selingaan, Pulau Bakungan Kecil dan Pulau Gulisan) dan Taman Pulau Tiga.Taman Daratan pula terdiri daripada Taman Kinabalu (Taman Kinabalu, Mesilau NatureResort dan Poring Air Panas), Taman Banjaran Crocker dan Taman Bukit Tawau. Padatahun 2004, Lembaga memungut hasil berjumlah RM27.93 juta dan melakukanperbelanjaan berjumlah RM19.31 juta.46. OBJEKTIF DAN SKOP PENGAUDITANObjektif pengauditan adalah untuk menentukan sama ada pengurusan kewanganLembaga dilaksanakan dengan teratur dan mematuhi peraturan yang ditetapkan. Selainitu, ia juga bertujuan untuk memastikan sama ada penyelenggaraan rekod adalah lengkapdan kemas kini. Pengauditan ini meliputi pemeriksaan terhadap rekod dan fail berkaitanpada tahun 2004. Rekod yang diperiksa antaranya ialah Buku Tunai, buku resit, baucarbayaran, Daftar Pinjaman, Daftar Harta Modal dan Inventori. Selain itu, temu bual denganpegawai yang terlibat dengan pengurusan kewangan juga diadakan di sampingmengadakan lawatan ke Taman Bukit Tawau, Taman Pulau Semporna, Taman PulauPenyu, Taman Kinabalu (Taman Kinabalu dan Poring Air Panas) termasuk sub-stesyenSerinsim dan Merotai serta Taman Banjaran Crocker.47. PENEMUAN AUDIT47.1 KAWALAN PENGURUSANKawalan pengurusan adalah meliputi struktur organisasi, pematuhan kepada PekelilingKerajaan yang dikeluarkan dari semasa ke semasa (seperti Pekeliling KemajuanPentadbiran Awam) dan langkah meningkatkan kecekapan, keberkesanan dan kualiti hasilkerja kakitangan. Aspek pengurusan yang perlu diberi penekanan oleh Ketua Agensitermasuk penyediaan Manual Prosedur Kerja dan Fail Meja yang lengkap dan kemas kini,penurunan kuasa yang teratur, memberi kursus dan latihan yang bersesuaian kepada170

kakitangan serta penubuhan Jawatankuasa Pengurusan Kewangan Dan Akaun bagimemantau secara berterusan urusan kewangan dan akaun. Semakan Audit mendapatiperkara seperti berikut:47.1.1 Struktur OrganisasiPengurusan Lembaga diketuai oleh Pengarah (Gred N54) dan dibantu oleh 3 PenolongPengarah (Gred G48) dan 331 kakitangan. Pengurusan Taman Sabah dibahagikankepada 3 Bahagian dan 3 Unit yang bertanggungjawab dari segi pentadbiran,pengurusan kewangan dan aktiviti Taman Sabah selaras dengan fungsinya.Bagaimanapun, pada tahun 2004 Taman Sabah telah menyusun semula organisasimenjadi 3 Bahagian mengikut keperluan dan kesesuaian terkini iaitu BahagianPengurusan Taman Dan Penguatkuasaan, Bahagian Pentadbiran, Kewangan DanPembangunan dan Bahagian Penyelidikan Dan Pendidikan. Semakan Audit mendapaticarta organisasi pengurusan Lembaga telah disusun dengan jelas dan teratur.47.1.2 Manual Prosedur KerjaManual Prosedur Kerja adalah merupakan rujukan rasmi yang mengandungi objektif danfungsi agensi, prosedur dan proses kerja yang sistematik serta pegawai yangbertanggungjawab bagi melaksanakan setiap aktiviti yang dipertanggungjawabkanmengikut Pekeliling Kemajuan Pentadbiran Awam Bilangan 8 Tahun 1991. Setiapagensi dikehendaki menyediakan Manual Prosedur Kerja bagi setiap aktivitinya. PihakAudit mendapati Lembaga belum menyediakan Manual Prosedur Kerja.47.1.3 Fail MejaMengikut Pekeliling Kemajuan Pentadbiran Awam Bilangan 8 Tahun 1991, setiapkakitangan perlu mempunyai Fail Meja. Fail Meja merupakan salah satu dokumenrujukan rasmi di peringkat individu bagi membolehkan setiap kakitangan menjalankantugas dengan cekap dan berkesan. Pihak Audit mendapati Lembaga belummenyediakan Fail Meja. Bagaimanapun, senarai tugas telah disediakan bagi setiapkakitangannya dengan kemas kini.47.1.4 Penurunan KuasaPenurunan kuasa kepada pegawai bawahan perlu dibuat secara bertulis untuk setiaptugasan dengan memasukkan nama dan jawatan pegawai pada surat berkaitan.Semakan Audit mendapati Pengarah Lembaga ada menurunkan kuasanya secarabertulis kepada pegawai bawahan untuk memungut hasil, menandatangani resit, cek,baucar bayaran, Pesanan Pembelian Tempatan dan Pesanan Kerja Am.47.1.5 Jawatankuasa Pengurusan Kewangan Dan AkaunSurat Pekeliling Kementerian Kewangan Negeri Sabah Bilangan 1 Tahun 1998 dan SuratPekeliling Perbendaharaan Bilangan 2 Tahun 1996 menghendaki semua Kementerian,Jabatan dan Badan Berkanun Negeri menubuhkan Jawatankuasa PengurusanKewangan Dan Akaun. Ia bertujuan untuk meningkatkan kawalan pengurusan kewangan171

dan akaun. Pihak Audit mendapati Lembaga belum menubuhkan Jawatankuasatersebut. Mengikut maklum balas pihak Lembaga, penubuhan Jawatankuasa ini akandibentang semasa mesyuarat Lembaga Pengarah. Namun begitu, sehingga akhir bulanJanuari 2005 kertas cadangan penubuhan ini belum lagi dibentang.47.1.6 Jawatankuasa Audit Dan PemeriksaanJawatankuasa ini ditubuhkan bertujuan sebagai satu mekanisme penyemakan danpengimbangan dalam organisasi serta untuk menjamin urus tadbir Agensi sejajar denganEnakmen. Jawatankuasa ini sepatutnya dianggotai oleh 4 ahli tetapi hingga kini 3 ahlitelah dilantik. Ini kerana jawatan Juruaudit Dalam yang akan menjadi Setiausaha belumdiisi. Penubuhannya adalah selaras dengan keputusan Jemaah Menteri Negeri padabulan Jun 1988. Semakan Audit terhadap fail Jawatankuasa Audit Dan Pemeriksaanmendapati Jawatankuasa ini belum pernah mengadakan mesyuarat semenjakpenubuhannya. Daripada maklum balas yang diterima, pihak Lembaga akanmengemaskinikan keahlian Jawatankuasa dan akan dibentang semasa mesyuaratLembaga Pengarah. Namun begitu, sehingga bulan Januari 2005 kertas cadanganpengemaskinian keahlian belum lagi dibentang.47.1.7 Kursus Dan Latihan Kepada KakitanganKursus dan latihan kepada kakitangan adalah bertujuan untuk meningkatkan kecekapandan mutu kerja. Semakan Audit terhadap fail latihan dan kursus bagi tahun 2002 hinggaakhir bulan April 2004 mendapati anggota pelbagai gred/kategori telah menghadiri 70jenis kursus dan latihan termasuk pengurusan kewangan. Selain itu, adalah didapatikakitangan Taman Sabah telah menghadiri 61 seminar dan persidangan yang dianjurkanoleh pelbagai Jabatan/Agensi pada tahun 2002 dan 2003. Kursus, latihan dan seminarserta persidangan yang telah dihadiri oleh anggota telah dicatatkan pada buku RekodPerkhidmatan Pegawai.Pada pendapat Audit, kawalan pengurusan Lembaga perlu dipertingkatkan lagi.Manual Prosedur Kerja dan Fail Meja perlu disediakan sebagai panduan kerjakakitangan. Selain itu, Lembaga perlu mewujudkan Jawatankuasa PengurusanKewangan Dan Akaun dan mengaktifkan Jawatankuasa Audit Dan Pemeriksaan bagimemantau pengurusan kewangan Lembaga.47.2 KAWALAN HASILPada tahun 2004, Lembaga telah mengutip hasil dan terimaan geran berjumlah RM27.94juta berbanding RM20.60 juta pada tahun 2003 iaitu meningkat sejumlah RM7.34 juta.Butiran lengkap mengenai hasil dan terimaan geran Lembaga adalah seperti di Jadual 62.172

BilJadual 62Hasil Dan Terimaan Geran Taman Sabah2003Butiran(RM Juta)2004(RM Juta)1. Geran Kerajaan 12.22 17.352. Geran Lain 0.01 0.023. Hasil 8.37 10.56Jumlah 20.60 27.93Sumber : Rekod Kewangan Taman SabahSemakan Audit terhadap kawalan hasil mendapati perkara seperti berikut :47.2.1 Pengasingan TugasPengasingan tugas di kalangan pegawai adalah penting. Ia merupakan salah satukawalan dalaman untuk mencegah daripada berlakunya penyalahgunaan wang.Semakan Audit mendapati pegawai yang mengeluar dan menandatangani resit sertapenyerahan wang kutipan ke bank telah dilakukan oleh pegawai yang berlainan.Prosedur kutipan hasil telah dipatuhi dan surat kuasa memungut hasil telah diberikankepada semua pegawai tersebut selaras dengan Arahan Perbendaharaan 69.47.2.2 Pengiktirafan MS ISO 9002:1994Pada tahun 2002, Lembaga telah mendapat pengiktirafan MS ISO 9002:1994 terhadap18 prosedur kualiti pengurusan dan aliran proses kerja termasuk proses pungutan hasil.Carta aliran proses Q adalah satu mekanisme yang menyatakan proses kerja ataupemudah cara yang perlu dilaksanakan bagi sesuatu aktiviti/tugasan selaras denganprosedur yang berkaitan dan telah diberikan kepada setiap pegawai sebagai panduan.47.2.3 Kawalan Borang HasilBuku daftar untuk merekod buku resit rasmi, Pesanan Pembelian Tempatan danPerintah Kerja Am yang diterima daripada pencetak dan yang dikeluarkan untukkegunaan Taman Sabah dan Cawangan telah disediakan seperti kehendak ArahanPerbendaharaan 67.Semakan Audit mendapati semua buku resit rasmi telah diperiksa ketepatan nombor siridan bilangan helaiannya oleh pegawai Lembaga yang bertanggungjawab selaras denganArahan Perbendaharaan 66(a). Pegawai yang menerima juga telah membuatpemeriksaan yang sama sebelum resit digunakan. Pemeriksaan Audit mendapati bakistok buku resit adalah bersamaan dengan baki mengikut daftar.47.2.4 Buku TunaiBuku Tunai bagi merekod terimaan dan bayaran harian disediakan secara manual danberkomputer. Buku Tunai tersebut telah diselenggarakan dengan kemas kini tetapi tiadabukti yang menunjukkan ia telah disemak oleh pegawai yang bertanggungjawab.173

Sementara itu, Buku Tunai di peringkat cawangan juga telah diselenggarakan denganteratur dan memuaskan serta mematuhi prosedur kewangan yang ditetapkan.47.2.5. Penyerahan Wang Ke BankKutipan harian telah dimasukkan ke akaun bank pada hari yang sama kecuali kutipanyang lewat telah dibankkan pada hari berikutnya. Semakan Audit menunjukkan pegawaiLembaga yang bertanggungjawab telah membuat penyeliaan terhadap penyerahanwang ke bank dengan sempurna dan mematuhi peraturan kewangan yang ditetapkanterutamanya kutipan Cawangan Lembaga iaitu Taman Laut (Taman Pulau Penyu,Taman Tunku Abdul Rahman dan Taman Pulau Tiga) dan Taman Daratan (TamanKinabalu, Taman Bukit Tawau dan Taman Banjaran Crocker).47.2.6 Daftar MelDaftar Mel diselenggarakan bertujuan untuk merekod terimaan wang dan dokumen ataubarang berharga melalui pos atau penghantar selaras dengan Arahan Perbendaharaan71. Semakan Audit mendapati terimaan wang telah direkodkan pada Daftar dan resitrasmi dikeluarkan pada hari yang sama. Daftar tersebut telah disemak oleh pegawaiyang bertanggungjawab.47.2.7 Penyesuaian BankArahan Perbendaharaan 147 antara lain menghendaki pada hujung setiap bulan, urusniaga bank yang direkodkan di Buku Tunai hendaklah disemak dengan penyata bankdan satu penyata penyesuaian bank hendaklah disediakan. Semakan Audit mendapatipenyata penyesuaian bank telah disediakan dengan betul dan telah ditandatanganisebagai bukti semakan oleh pegawai penyelia.47.2.8 Peti Besi KeselamatanArahan Perbendaharaan 129A menjelaskan peti besi atau bilik kebal yang menggunakankunci berkombinasi, kod kunci hendaklah ditukar bersilih ganti oleh pegawai yangbertanggungjawab setiap 6 bulan sekali atau bila berlaku pertukaran pegawai ataudiyakini kod telah diketahui oleh orang yang tidak dibenarkan. Semakan Auditmendapati Lembaga telah menyediakan satu peti besi untuk menyimpan selamat kutipanharian dan juga dokumen yang berharga. Kunci peti besi tersebut dipegang oleh 2pegawai berlainan sejajar dengan peraturan kewangan. Bagaimanapun, kod kunci ataukunci peti besi di Pejabat Cawangan tidak ditukar bersilih ganti. Ini disebabkan pegawaiyang bertanggungjawab tidak memahami kaedah menukar kunci terutamanya kod kuncipeti besi berkombinasi kerana manual mengenainya tidak dapat dikesan.Pada pendapat Audit, tindakan segera hendaklah diambil untuk menjagakeselamatan wang awam dan dokumen berharga daripada kehilangan khususnyaCawangan yang banyak membuat kutipan seperti Taman Tunku Abdul Rahman(Pulau Manukan) dan Taman Kinabalu termasuk Poring Air Panas.174

47.2.9 Pemeriksaan MengejutMengikut Arahan Perbendaharaan 309, pemeriksaan mengejut hendaklah dijalankansekurang-kurangnya sekali setiap 6 bulan. Semakan Audit mendapati pegawai kananLembaga ada menjalankan pemeriksaan mengejut sekali setiap bulan untuk memastikanwang tunai, setem, barang berharga dan dokumen penting diuruskan dengan sempurnaoleh kakitangan yang bertanggungjawab. Bagaimanapun, Daftar Pemeriksaan Mengejuttidak diselenggarakan sebaliknya dicatat pada Buku Tunai sebagai bukti semakan.Selain itu, adalah didapati Pengurus Taman bagi Pejabat Cawangan atau wakilnya tidakmenjalankan pemeriksaan tersebut. Selepas mendapat teguran Audit, pihak PengurusanLembaga telah mengarahkan semua Pengurus Taman menyelenggarakan DaftarPemeriksaan Mengejut dan merekodkan butiran pemeriksaan.Secara keseluruhannya, pihak Audit berpendapat kawalan hasil adalahmemuaskan.49.3 KAWALAN PERBELANJAANPerbelanjaan Lembaga pada tahun 2004 berjumlah RM19.31 juta berbanding sejumlahRM15.88 juta pada tahun 2003. Butiran lengkap adalah seperti di Jadual 63.Jadual 63Perbelanjaan LembagaBil.Butiran Perbelanjaan20032004(RM Juta)(RM Juta)1. Emolumen 6.68 7.02. Mengurus 7.33 7.793. Khas 0.92 1.684. Pembangunan 0.95 2.84Jumlah 15.88 19.31Sumber : Rekod Kewangan LembagaSemakan Audit terhadap kawalan perbelanjaan mendapati perkara berikut :47.3.1 Buku Tunai Dan Lejar PerbelanjaanSemua pembayaran pada tahun 2004 dikredit ke Buku Tunai dan didebit ke LejarPerbelanjaan. Semakan Audit mendapati Buku Tunai dan Lejar Perbelanjaan telahdiperiksa oleh pegawai yang bertanggungjawab bagi menentukan ketepatannya padasetiap bulan. Selain itu, pihak Lembaga telah menyediakan Lejar Am untuk merekodkanbajet yang diluluskan dan butiran perbelanjaan dengan teratur dan dikemas kini darisemasa ke semasa.175

47.3.2 Pesanan Pembelian Tempatan dan Perintah Kerja AmTujuan Pesanan Pembelian Tempatan dan Perintah Kerja Am adalah untukmemudahkan pengeluaran inden barang dan arahan kerja. Pegawai yangbertanggungjawab hendaklah memastikan butiran barang dan kerja yang dicatatkanpada borang pesanan diisi dengan lengkap dan diluluskan mengikut peraturanpembekalan dan perkhidmatan. Setiap penerimaan perlu disahkan oleh penerimasebagai bukti penerimaan atau kerja disiapkan.Semakan Audit mendapati pesanan ditandatangani oleh Pegawai Tadbir dan diluluskanoleh Pengarah atau Penolong Pengarah (Pentadbiran/Kewangan/Pembangunan). PihakAudit juga mendapati bukti pengesahan kerja dan perkhidmatan melalui Perintah KerjaAm adalah dibuat oleh pegawai yang meluluskan pesanan. Amalan ini tidak teraturkerana pegawai yang meluluskan pesanan bukan pihak yang sebenar menentukankesempurnaan kerja atau perkhidmatan berkenaan. Bagaimanapun, pengesahanterimaan bekalan melalui Pesanan Pembelian Tempatan adalah teratur dan sempurna.Setelah mendapat teguran Audit, pihak pengurusan Lembaga telah mengambil tindakandi mana semua Perintah Kerja Am ditandatangani oleh Pengarah atau TimbalanPengarah dan kelulusan untuk pembayaran akan dibuat berdasarkan perakuan yangditandatangani oleh pegawai yang memeriksa atau menyelia kerja tersebut. Selain itu,arahan telah dikeluarkan supaya perakuan siap atau pengesahan kerja melalui PerintahKerja Am mestilah dibuat oleh pegawai yang memeriksa atau menyelia kerja tersebut.47.3.3 Perolehan Bekalan Dan KerjaPeraturan kewangan menetapkan perbekalan atau kerja bagi jenis item yang bernilaikurang RM50,000 hendaklah diperolehi melalui pelawaan sebut harga. Bagi nilai yangmelebihi RM50,000, pelawaan tender hendaklah dibuat dengan kelulusan pihakberkuasa berkenaan. Semakan Audit mendapati pada keseluruhannya proses perolehanbekalan dan kerja secara sebut harga dan tender yang diamalkan oleh pengurusanTaman Sabah adalah mengikut peraturan yang ditetapkan. Bagaimanapun, Lembagatidak menyelenggara daftar untuk merekod butiran bekalan dan kerja yang diluluskan. Inimenyebabkan pengesahan dan rujukan mengambil masa yang lama dan terpaksamemeriksa berbagai dokumen dan fail yang berkaitan.Selain itu, Jawatankuasa Sebut Harga Lembaga Pemegang Amanah Taman Sabah telahmenjalankan tugas membuka, menilai dan memutuskan sebut harga. Walaupun amalanini mematuhi prosedur kerja telah diberi pengiktirafan MS ISO 9002:1994 tetapi ia tidakselaras dengan kehendak Arahan Perbendaharaan 170 dan 197. Mengikut ArahanPerbendaharaan, dua jawatankuasa perlu diwujudkan iaitu Jawatankuasa PembukaSebut Harga untuk membuka dan menyenaraikan sebut harga dan Jawatankuasa SebutHarga untuk memilih dan memutuskan sebut harga.176

Pada pendapat Audit, pengurusan Lembaga hendaklah menyediakan suatu daftaruntuk merekodkan setiap perolehan yang dibuat.47.3.4 Daftar BilDaftar Bil diselenggara bertujuan untuk memastikan semua bil yang diterima dijelaskandalam tempoh 30 hari daripada tarikh bil atau invois diterima. Semakan Audit mendapatipihak Lembaga ada menyelenggara suatu daftar untuk merekodkan semua bil yangditerima untuk bayaran. Bagaimanapun, daftar tersebut tidak lengkap di mana ruanganseperti nombor dan tarikh baucar bayaran, nombor dan tarikh cek serta amaun tidakdisediakan. Daftar Bil yang tidak lengkap dan kemas kini menyebabkan pihak Audit tidakdapat mengesahkan bahawa bil telah dijelaskan dalam tempoh 30 hari daripada tarikh iaditerima.Pada pendapat Audit, kawalan Perbelanjaan Lembaga pada keseluruhannya adalahmemuaskan dan teratur. Bagaimanapun, penyelenggaraan Daftar PerolehanBekalan Dan Kerja dan Daftar Bil perlu dipertingkatkan lagi.47.4 PENGURUSAN PELABURANPihak Lembaga telah menubuhkan syarikat subsidiari dengan usaha sama syarikattempatan melibatkan modal berbayar RM100,000. Untuk itu, Lembaga telah membayarsejumlah RM1,000 sebagai pelaburan. Semakan Audit mendapati sehingga akhir bulanDisember 2004 tidak ada sebarang urus niaga dijalankan.Selain itu, Lembaga juga membuat pelaburan dalam bentuk simpanan tetap di Bank danInstitusi Kewangan Berlesen. Pihak Audit mendapati simpanan tetap Lembaga pada akhirtahun 2004 berjumlah RM13.29 juta. Pihak Lembaga telah membuat pelaburanberdasarkan Enakmen, Undang-undang dan Garis Panduan yang ditetapkan. SemakanAudit mendapati perkara seperti berikut:47.4.1 Daftar Pelaburan Dan Fail SyarikatDaftar dan fail untuk merekod pelaburan Lembaga dalam syarikat subsidiari perludisediakan bagi memantau pelaburan berkenaan. Semakan Audit mendapati daftartersebut tidak disediakan tetapi fail telah diselenggarakan dengan lengkap. Selain itu,adalah didapati tidak ada hasil pulangan daripada pelaburan ini pada tahun 2003 hinggabulan Disember 2004 kerana syarikat berkenaan belum lagi beroperasi sepenuhnya.47.4.2 Simpanan TetapRekod simpanan tetap telah disediakan dengan teratur dan Sijil Simpanan Tetap telahdisimpan dengan selamat oleh pegawai yang bertanggungjawab. Baki mengikut SijilSimpanan Tetap adalah bersamaan dengan penyata kewangan dan laporan bulananpendapatan dan perbelanjaan.177

Pada pendapat Audit, pihak Lembaga telah mengurus pelaburan denganmemuaskan dan rekod berkaitan diselenggarakan dengan sempurna dan teratur.Namun begitu, Jabatan Audit berpendapat pihak Taman Sabah perlu membuatpemantauan yang berterusan terhadap syarikat subsidiari apabila beroperasi kelaksupaya mendapat manfaat daripada pelaburan yang dibuat.47.5 PENGURUSAN PINJAMANPemeriksaan Audit terhadap pengurusan pinjaman mendapati pihak Lembaga tidakmembuat sebarang pinjaman daripada mana-mana pihak atau Institusi Kewangan.Bagaimanapun, Lembaga menerima geran tahunan daripada Kerajaan Negeri dan pihaklain bagi membiayai aktiviti pengurusan dan pembangunan.47.6 PENGURUSAN AKAUN AMANAH DAN DEPOSITPihak pengurusan Lembaga ada mengendalikan akaun pinjaman kenderaan, pendahuluanperjalanan, pinjaman pekerja dan akaun deposit perniagaan dan sewaan premis dankemudahan pelancongan. Kemudahan pelbagai pinjaman kepada kakitangan adalahberdasarkan Pekeliling Perkhidmatan Negeri dan peraturan kewangan yang ditetapkan.Semakan Audit mendapati perkara berikut :47.6.1 Pendahuluan Diri (Pelbagai)Mengikut Daftar Pendahuluan Diri, baki pendahuluan yang belum selesai pada akhirtahun 2003 berjumlah RM101,747 yang melibatkan 67 kakitangan. Adalah didapatiberlaku kelewatan bayaran balik pendahuluan oleh kakitangan terbabit. Pada akhir bulanNovember 2004, pendahuluan diri yang diluluskan dan bayaran balik diterima masingmasingberjumlah RM187,818 dan RM238,700 menjadikan baki yang belum selesaipada tempoh yang sama berjumlah RM50,865. Lembaga telah mengeluarkan surattuntutan bagi hutang yang tertunggak dan juga mengambil tindakan memotong gajipegawainya yang masih berhutang bagi menyelesaikan baki pendahuluan diri.47.6.2 Pengurusan DepositLembaga ada membuat kutipan deposit perniagaan dan sewaan. Selain itu, pihakLembaga juga membuat bayaran deposit untuk utiliti dan perniagaan. Pada tahun 2003,baki deposit yang diterima dan dibayar masing-masing berjumlah RM42,277 danRM26,900. Manakala kedudukan sehingga akhir bulan November 2004 masing-masingberjumlah RM56,131 dan RM21,136. Semakan Audit mendapati daftar dan lejar amdeposit telah diselenggarakan dengan lengkap dan kemas kini bagi mengakaun terimaandan bayaran balik. Lembaga disarankan supaya memastikan deposit tidak diperlukanlagi diwartakan untuk pengetahuan umum dan sekiranya tidak dituntut selepas 3 bulandimasukkan ke hasil Lembaga.178

Pada pendapat Audit, pengurusan akaun amanah dan deposit Lembaga adalahmemuaskan dan mematuhi peraturan kewangan.47.7 PENGURUSAN ASETMengikut penyata kewangan Lembaga yang terakhir disahkan bagi tahun 2003, nilai bersihaset Lembaga berjumlah RM75.02 juta. Butiran lengkap seperti di Jadual 64.Jadual 64Nilai Aset Taman Sabah Bagi Tahun 2003Bil Jenis Aset (RM Juta)1. Bangunan Dan Struktur 57.232. Pengubahsuaian 2.013. Jeti 1.594. Perabot Dan Kelengkapan 5.795. Jentera Dan Mesin 3.516. Lanca, Bot Dan Injin Motor 1.557. Kenderaan Dan Traktor 3.34Jumlah 75.02Sumber : Penyata Kewangan LembagaSemakan Audit mendapati perkara berikut:47.7.1 Daftar Harta Modal Dan InventoriLembaga telah menyelenggara Daftar Harta Modal dan Inventori dan senarai induk bagikeseluruhan aset tetap termasuk Pejabat Cawangan dengan lengkap dan kemas kini.Dengan ini Lembaga adalah mematuhi kehendak Pekeliling Perbendaharaan Bilangan 2Tahun 1991.47.7.2 Daftar Pergerakan Harta Modal Dan InventoriHarta modal dan inventori hendaklah dijaga dan dikawal dengan sempurna. Sebarangpergerakannya daripada lokasi asal perlu dicatat pada daftar bagi tujuan kawalan danrujukan. Semakan Audit mendapati daftar ini telah diselenggarakan dengan kemas kini.Bagaimanapun, Daftar Harta Modal dan Inventori bagi Pejabat Cawangan sedangdisediakan. Setelah mendapat teguran Audit, pihak pengurusan Lembaga telahmengeluarkan arahan kepada Pejabat Cawangan supaya menyelenggarakan daftartersebut. Selain itu pegawai terlibat telah diberi latihan mengenai penyediaan daftarberkenaan.179

49.7.3 Pengurusan Kenderaan BermotorMengikut rekod, pihak Lembaga memiliki 45 kenderaan bermotor dengan kos belianberjumlah RM4.77 juta. Kenderaan bermotor tersebut ialah kenderaan pacuan 4 roda,van, kereta, motosikal, lori dan pick up. Semua kenderaan bermotor diurus dan diseliaoleh pegawai yang bertanggungjawab. Semakan Audit terhadap pengurusan kenderaanmenunjukkan perkara seperti berikut:a) Fail Sejarah KenderaanPekeliling Perbendaharaan Bilangan 2 Tahun 1980 telah menetapkan supayasetiap kenderaan mempunyai Fail Sejarah. Semakan Audit mendapati fail tersebuttelah disediakan. Bagaimanapun, maklumat dan salinan dokumen penyenggaraanyang dibuat tidak disimpan dan fail berkaitan tetapi ada dicatat pada Daftar HartaModal.b) Buku Log KenderaanBuku Log terdiri daripada PVR1 dan PVR3. Semakan Audit mendapati pihakLembaga ada menyelenggara Buku Log PVR3 iaitu untuk tujuan merekod jarak dantujuan perjalanan 35 kenderaannya. Bagaimanapun ia tidak lengkap dan kemaskini oleh sebab ruangan “Tandatangan Pegawai” tidak di isi. Selain itu, Buku PVR1yang digunakan untuk merekod penyelenggaraan kenderaan seperti penggunaanbahan api, pembaikan dan penggantian tayar dan bateri tidak di selenggara bagi 35kenderaannya.Pada pendapat Audit, Lembaga perlu menggunakan Buku Log seperti yangdipakai oleh Jabatan Kerajaan yang lebih lengkap dan teratur.c) Rekod Bulanan Pengambilan Bahan ApiPengauditan yang dijalankan menunjukkan bahawa pihak Lembaga adamenyediakan rekod bulanan pengambilan bahan api bagi semua kenderaan.Bagaimanapun, adalah didapati rekod ini tidak lengkap kerana ruangan hitunganperbatuan dan harga bahan api yang dibeli tidak diisi. Maklumat ini adalah pentingsebagai asas menentukan keperluan membuat pembaikan injin dan perakuanterhadap keadaan kenderaan sama ada ekonomik untuk dibaiki atau sebaliknya.Pada pendapat Audit, rekod ini tidak memenuhi salah satu tujuanpenyediaannya iaitu bagi membuat analisis tahap penggunaan bahan apibagi setiap kilometer perjalanan.d) Pelupusan Aset, Harta Modal Dan InventoriPada tahun 2004, Lembaga sedang dalam proses melaksanakan pelupusan asetyang dicadangkan oleh setiap Pejabat Cawangan termasuk sub-stesyen.180

Pada pendapat Audit, Lembaga perlu mengambil tindakan untuk melupuskanaset bagi memastikan nilai aset di tahap optimum.48. RUMUSAN DAN SYOR AUDITSecara keseluruhannya, pengurusan kewangan Lembaga adalah memuaskan.Bagaimanapun, Lembaga perlu menambah baik dan meningkatkan tahap kecekapanpengurusan kewangannya dengan melaksanakan penyeliaan yang berkesan dan jugakakitangan diberi latihan kefahaman tentang prosedur kewangan.181

MAJLIS DAERAH KENINGAU DAN MAJLIS DAERAH LABUK SUGUT, BELURANPENGURUSAN KEWANGAN49. LATAR BELAKANGPada tahun 2004, pengauditan pengurusan kewangan telah dijalankan terhadap 2Pihak Berkuasa Tempatan iaitu Majlis Daerah Keningau dan Majlis Daerah Labuk Sugut,Beluran (Majlis). Majlis Daerah Keningau ditubuhkan pada tahun 1962 dan mempunyaikawasan perkadaran seluas 1,371 hektar. Ia diketuai oleh Pegawai Daerah Keningauselaku Pengerusi Majlis dan mempunyai 19 ahli. Manakala Majlis Daerah Labuk Sugut,Beluran pula ditubuhkan pada tahun 1972 dan mempunyai kawasan perkadaran seluas2,015 hektar. Ia diketuai oleh Pegawai Daerah Beluran selaku Pengerusi Majlis danmempunyai 11 ahli. Penubuhan Majlis tersebut dibuat selaras dengan Seksyen 3, OrdinanKerajaan Tempatan 1961. Pengurusan kewangan Majlis adalah tertakluk kepada OrdinanKerajaan Tempatan 1961, Arahan Kewangan Pihak Berkuasa Tempatan Negeri Sabahdan Undang-undang Kecil berkaitan. Selain itu, Majlis juga perlu mematuhi pekeliling yangdikeluarkan oleh Kerajaan Negeri dari semasa ke semasa.50. OBJEKTIF DAN SKOP PENGAUDITANObjektif pengauditan adalah untuk menentukan sama ada pengurusan kewanganMajlis dibuat mengikut undang-undang dan peraturan kewangan serta wujud kawalandalaman yang berkesan. Selain itu, ia juga bertujuan untuk menentukan sama adapenyelenggaraan rekod adalah lengkap dan kemas kini. Skop pengauditan meliputi tahun2004. Rekod kewangan dan dokumen yang disemak adalah seperti Buku Tunai, Buku Vot,penyata penyesuaian, Daftar Pelaburan, Daftar Pinjaman, akaun amanah/deposit sertaDaftar Aset dan Inventori. Selain itu, temu bual dengan pegawai yang terlibat telah dibuatuntuk mendapat penjelasan lanjut.51. PENEMUAN AUDIT51.1 KAWALAN PENGURUSANKawalan pengurusan meliputi aspek antara lainnya mengenai struktur organisasi,perjawatan dan sumber manusia serta penubuhan Jawatankuasa yang bertujuan untukmeningkatkan tahap kecekapan pengurusan dan kualiti kerja. Carta Organisasi yanglengkap adalah penting bagi menunjukkan struktur dan kedudukan bahagian/unit yangdiwujudkan dan setiap kakitangan Majlis. Ia dapat memberi gambaran mengenaitanggungjawab setiap bahagian/unit serta kakitangannya dan memudahkan tugaspenyeliaan. Bagi meningkatkan kualiti perkhidmatan kakitangan, kursus dan latihan yangbersesuaian dengan bidang tugas masing-masing perlu diberikan dari semasa ke semasa.Menurut Pekeliling Kemajuan Pentadbiran Awam Bil. 8 Tahun 1991 pula, semua Agensiperlu menyediakan Manual Prosedur Kerja dan Fail Meja untuk setiap kakitangan. Selain182

itu, mengikut Perintah-perintah Tetap Majlis, Jawatankuasa Pengurusan Kewangan perluditubuhkan dan hendaklah mengadakan mesyuarat secara berterusan untukmembincangkan perkara berkaitan kewangan.Semakan Audit mendapati Carta Organisasi kedua Majlis telah disediakan dengan lengkapdan kemas kini yang menunjukkan kedudukan pegawai mengikut bahagian/unit,tanggungjawab dan peranan masing-masing. Selain itu, senarai tugas bagi kakitanganMajlis Daerah Keningau telah disediakan dengan teratur. Bagi Majlis Daerah Labuk Sugutpula, hanya 2 daripada 22 kakitangannya telah disediakan senarai tugas. Kedua Majlisjuga telah menubuhkan Jawatankuasa Pengurusan Kewangan, namun hanyabermesyuarat sekali sahaja pada tahun 2004. Bagaimanapun, Manual Prosedur Kerja danFail Meja untuk setiap kakitangan tidak disediakan. Begitu juga tiada kursus dan latihanyang berkaitan pengurusan kewangan dijalankan pada tahun 2004. Kedudukanpematuhan peraturan kewangan mengenai kawalan pengurusan kedua Majlis adalahseperti di Jadual 65.AgensiJadual 65Kedudukan Kawalan PengurusanKawalan Pengurusana b c d e f g hMajlis Daerah Keningau x x x x / / / xMajlis Daerah Labuk Sugut, Beluran x x x x x / / xNota: / : Mematuhix : Tidak Mematuhi TB : Tidak Berkenaana. Manual Prosedur Kerja disediakan di setiap pejabatb. Manual Prosedur Kerja adalah lengkap dan kemas kinic. Fail Meja disediakan bagi setiap jawatand. Fail Meja adalah lengkap dan kemas kinie. Senarai tugas disediakan untuk semua kakitanganf. Senarai tugas adalah lengkap dan kemas kinig. Jawatankuasa Pengurusan Kewangan telah ditubuhkanh. Jawatankuasa Pengurusan Kewangan bermesyuarat setiap bulan atau sekurang-kurangnyasekali dalam 2 bulan.Pada pendapat Audit, kawalan pengurusan Majlis adalah kurang memuaskan.Tindakan segera perlu diambil untuk menyediakan Manual Prosedur Kerja, Fail Mejadan senarai tugas bagi setiap kakitangan. Peranan Jawatankuasa PengurusanKewangan juga perlu aktif bagi memantau urusan kewangan Majlis.51.2 KAWALAN HASILHasil utama Majlis adalah terdiri daripada cukai, ses tanah, faedah, sewa, caruman danbantuan Kerajaan. Pada tahun 2004, Majlis Daerah Keningau mengutip hasil berjumlahRM5.22 juta manakala Majlis Daerah Labuk Sugut, Beluran pula mengutip sejumlahRM1.49 juta.183

Bagi memastikan kutipan hasil diurus dengan teratur, pihak Majlis yang bertanggungjawabperlu mematuhi semua peraturan yang berkaitan dengan kawalan hasil. ArahanKewangan Pihak Berkuasa Tempatan antara lainnya menetapkan keperluan untukmengadakan pengasingan tugas, semakan harian terhadap Buku Tunai dan resit yangdigunakan, penyerahan wang ke bank dengan segera, menjalankan pemeriksaanmengejut terhadap wang dan barang berharga serta penyediaan penyata penyesuaianbank.Semakan Audit terhadap kawalan hasil Majlis mendapati beberapa peraturan kewanganyang ditetapkan tidak dipatuhi. Kelemahan ketara adalah seperti tidak menjalankansemakan harian terhadap Buku Tunai dan resit, kelewatan memasukkan wang ke bankdan tidak menjalankan pemeriksaan mengejut terhadap wang dan barang berharga.Kedudukan pematuhan peraturan kewangan mengenai kawalan hasil Majlis adalah sepertidi Jadual 66.Jadual 66Pematuhan Terhadap Peraturan KewanganBerhubung Dengan Kawalan HasilAgensiPeraturan Kawalan Hasila b c d e f g h I jMajlis Daerah Keningau / x / / x x x TB / xMajlis Daerah Labuk Sugut, Beluran / x / / x x / TB / /Nota: / : Mematuhix : Tidak Mematuhi TB : Tidak Berkenaana. Resit ditulis dan ditandatangani oleh 2 orang pegawai yang berasinganb. Semakan harian dibuat terhadap Buku Tunai dan resitc. Kebenaran bertulis diberi untuk pegawai yang menerima wangd. Notis mengenai keperluan meminta resit dipamerkan untuk pengetahuan awame. Kemasukan wang ke bank dibuat dengan segeraf. Pemeriksaan mengejut terhadap wang dan barang berharga telah dilaksanakang. Penyata Penyesuaian Bank dibuat dengan betul dan kemas kinih. Kebenaran khusus diberi kepada seseorang pegawai yang perlu menguruskan sendiri semuaaktiviti pungutan hasili. Daftar Kaunterfoil ada disediakanj. Daftar Kaunterfoil disediakan dengan lengkap dan kemas kiniPada pendapat Audit, kawalan hasil Majlis perlu dipertingkatkan iaitu denganmembuat semakan yang berterusan terhadap rekod hasil, menentukan wangdimasukkan ke bank dengan segera dan menjalankan pemeriksaan mengejut darisemasa ke semasa.184

51.3 KAWALAN PERBELANJAANKawalan perbelanjaan merupakan aspek penting pengurusan kewangan sesebuah Majlis.Semakan Audit telah dibuat untuk menentukan sama ada perbelanjaan telah dilakukanmengikut maksud yang ditentukan serta diperakukan dengan betul, manakala prosedurperolehan melalui tender, sebut harga dan pembelian terus juga telah dipatuhi.51.3.1 Kawalan PerbelanjaanMajlis mengklasifikasikan perbelanjaan kepada 2 jenis yang utama iaitu perbelanjaanpembangunan dan mengurus. Pada tahun 2004, Majlis Daerah Keningau telahmembelanjakan sejumlah RM0.67 juta untuk pembangunan dan sejumlah RM6.05 jutauntuk mengurus. Manakala Majlis Daerah Labuk Sugut, Beluran pula telahmembelanjakan sejumlah RM0.64 juta untuk mengurus dan tiada perbelanjaanpembangunan dilakukan.Arahan Kewangan Pihak Berkuasa Tempatan antara lainnya menetapkan supayatransaksi di Buku Vot ditandatangani oleh pegawai yang bertanggungjawab, Buku Votdisemak oleh pegawai penyelia dan pembayaran bil hendaklah dibuat dalam tempohsatu bulan. Pemeriksaan Audit mendapati semakan terhadap Buku Vot ada dijalankanoleh pegawai penyelia Majlis dan penyelenggaraannya adalah kemas kini.Bagaimanapun, bil yang diterima untuk pembayaran tidak direkodkan pada Daftar Bil.Kedudukan pematuhan terhadap peraturan kewangan berhubung dengan kawalanperbelanjaan Majlis adalah seperti di Jadual 67.Jadual 67Pematuhan Terhadap Peraturan KewanganBerhubung Dengan Kawalan PerbelanjaanAgensiPeraturan Kawalan Perbelanjaana b c d e f gMajlis Daerah Keningau / / / / x x xMajlis Daerah Labuk Sugut, Beluran / / / x x x xNota: / : Mematuhix : Tidak Mematuhi TB : Tidak Berkenaana. Transaksi di Buku Vot ditandatangani oleh pegawai bertanggungjawabb. Buku Vot disemak oleh Pegawai Penyeliac. Maklumat di Pesanan Pembelian Tempatan adalah lengkapd. Surat kuasa diberi untuk tandatangani Pesanan Pembelian Tempatane. Daftar Bil diselenggarakan dengan lengkap dan kemas kinif. Daftar Bil diperiksa oleh pegawai kanang. Bil dibayar mengikut tempoh yang ditetapkanPada pendapat Audit, kawalan perbelanjaan Majlis pada umumnya adalahmemuaskan. Bagaimanapun, kelemahan daripada aspek penyelenggaraan DaftarBil perlu diberi perhatian oleh pihak pengurusan.185

51.3.2 Kawalan PerolehanMajlis ada membuat perolehan melalui tender, sebut harga dan pembelian terus yangmenggunakan Pesanan Pembelian Tempatan atau Perintah Kerja Am. Peraturankewangan sedia ada menetapkan bahawa projek bernilai tidak melebihi RM200,000 bagipembiayaan Persekutuan boleh dilaksanakan melalui sebut harga. Manakala bagipembiayaan Negeri, nilai maksimum sebut harga adalah sejumlah RM50,000. Bagiperolehan yang melebihi nilai tersebut hendaklah diperolehi melalui tender.Pada tahun 2004, Majlis Daerah Keningau telah membuat satu perolehan melalui tenderdan 8 melalui sebut harga. Tender tersebut melibatkan pembinaan Tapak PelupusanSisa Pepejal Di Kilometer 17 Jalan Keningau - Sook berharga RM416,200 yang dibiayaioleh Kerajaan Persekutuan. Manakala 8 sebut harga itu pula terdiri daripada 4 projekyang dibiayai oleh Kerajaan Persekutuan dengan nilai keseluruhan berjumlahRM397,449 dan 4 projek lagi dibiayai oleh Kerajaan Negeri dengan nilai keseluruhanberjumlah RM191,650. Projek tersebut melibatkan pelbagai kerja perparitan dan jalanraya. Manakala Majlis Daerah Labuk Sugut, Beluran pula hanya membuat 3 perolehanmelalui sebut harga dengan nilai keseluruhan berjumlah RM365,075 pada tahun 2004yang dibiayai oleh Kerajaan Persekutuan. Sebut harga tersebut melibatkan kerja menaiktaraf jalan raya, pembinaan gerai makan dan terminal bas.Semakan Audit mendapati pengurusan tender dan sebut harga tersebut adalah teratur.Perolehan kerja oleh Majlis Daerah Keningau yang dibiayai daripada peruntukanKerajaan Persekutuan adalah dibuat melalui tender terbuka. Laporan analisis tenderyang dibuat oleh Jurutera Majlis Daerah Keningau dikaji oleh Lembaga PerolehanPersekutuan Sabah, Perbendaharaan Malaysia Sabah untuk keputusan. Manakalaperolehan secara sebut harga pula dipelawa melalui iklan di surat khabar dan jugadipamerkan di papan kenyataan Pejabat Daerah dan Majlis Daerah. Sebut harga dibukadan dianalisis oleh Jawatankuasa Sebut Harga di peringkat Majlis Daerah. Syorpemilihan kontraktor dikemukakan untuk kelulusan Lembaga Perolehan PersekutuanSabah bagi pembiayaan Persekutuan dan Lembaga Tawaran Kementerian KerajaanTempatan Dan Perumahan Negeri bagi pembiayaan Negeri. Semakan lanjut Auditmendapati kerja telah dilaksanakan dengan memuaskan dan pembayaran dibuatmengikut kadar/harga kontrak atau sebut harga. Pembelian terus melalui PesananPembelian Tempatan dan Perintah Kerja Am juga diurus dengan baik dan teratur kecualipengeluaran 4 Perintah Kerja Am di Majlis Daerah Keningau yang telah dicap danditandatangani oleh kontraktor walaupun Perintah Kerja Am tersebut belum diisi danditandatangani oleh Pegawai Kerja Majlis.Pada pendapat Audit, perolehan kerja yang dilaksanakan oleh Majlis melalui tenderdan sebut harga adalah memuaskan.186

51.4 PENGURUSAN PELABURANMajlis Daerah Keningau tidak membuat pelaburan dan oleh yang demikian tidak ada rekoddiselenggarakan mengenainya. Manakala Majlis Daerah Labuk Sugut pula mempunyaipelaburan berupa simpanan tetap. Pada akhir bulan Disember 2004, Majlis DaerahLabuk Sugut mempunyai 4 Sijil/Akaun Simpanan Tetap di sebuah bank tempatan dengannilai keseluruhan berjumlah RM835,753. Semakan Audit mendapati Daftar SimpananTetap telah diselenggarakan dengan baik dan kemas kini. Tindakan pengemaskinian jugadibuat. Bagaimanapun, Daftar tersebut tidak disemak oleh pegawai yangbertanggungjawab untuk menentukan ketepatannya.Pada pendapat Audit, penyelenggaraan rekod simpanan tetap adalah baik.Bagaimanapun, daftar tersebut perlu sentiasa disemak oleh pegawai yangbertanggungjawab.51.5 PENGURUSAN PINJAMANPada akhir tahun 2004, Majlis Daerah Keningau mempunyai baki pinjaman sejumlahRM1.2 juta daripada Kerajaan Negeri. Pinjaman tersebut yang diterima pada tahun 1985adalah untuk membiayai pelaksanaan Projek Lumba Kuda Keningau dan tempohpembayaran balik yang ditetapkan adalah mulai tahun 1987 hingga 2009. Semakan Auditmendapati Daftar Pinjaman telah diselenggarakan dengan lengkap dan kemas kini danpenyesuaian baki pinjaman juga ada dibuat. Bagaimanapun, pada tahun 2004 tiadapembayaran dibuat oleh Majlis berhubung pinjaman tersebut. Kegagalan membuatpembayaran hutang mengikut jadual disebabkan oleh kelemahan aliran tunai Majlis yangtidak dapat menampung jumlah hutang tersebut. Manakala Majlis Daerah Labuk Sugutpula tidak mempunyai sebarang pinjaman.Pada pendapat Audit, pengurusan pinjaman Majlis Daerah Keningau adalahmemuaskan.51.6 PENGURUSAN AKAUN AMANAH DAN DEPOSITAkaun amanah diwujudkan untuk membiayai sesuatu tujuan mengikut Arahan Amanahyang diluluskan. Deposit pula merupakan wang yang diterima bagi maksud yangdinyatakan mengikut undang-undang atau syarat tertentu dan perlu dikembalikan sebaiksahaja selesai maksudnya. Majlis Daerah Keningau ada menyelenggara 2 akaun amanahiaitu Akaun Pendahuluan Diri dan Akaun Deposit. Akaun Pendahuluan Diri diselenggarauntuk merekodkan pendahuluan yang diberikan kepada kakitangannya untuk tujuantertentu. Akaun Deposit pula mengakaunkan wang pertaruhan yang diterima untukcagaran sewa gerai, sewa ruang niaga dan sewa premis. Manakala Majlis Daerah LabukSugut, Beluran pula tidak mempunyai sebarang akaun amanah dan deposit.187

Semakan Audit terhadap Akaun Pendahuluan Diri dan Akaun Deposit Majlis DaerahKeningau mendapati ia tidak diselenggarakan dengan lengkap dan kemas kini. LejarAkaun Pendahuluan Diri yang diselenggarakan tidak mencatatkan nama pegawai, rujukanbaucar, tarikh dan amaunnya. Lejar tersebut hanya mengandungi maklumat bayaran balikmelalui potongan gaji bulanan, namun ia salah dicatatkan pada ruangan debit. AkaunDeposit pula tidak mempunyai maklumat mengenai tarikh dan rujukan bayaran balik, jenisdeposit dan jumlah bakinya. Oleh yang demikian, baki deposit pada akhir tahun 2004 tidakdapat dipastikan.Pada pendapat Audit, pengurusan rekod pendahuluan diri dan deposit Majlis DaerahKeningau adalah lemah dan oleh itu perlulah diperbaiki segera.51.7 PENGURUSAN ASETAset Majlis antara lainnya terdiri daripada kenderaan, perabot, kelengkapan dan mesin.Pada tahun 2004, Majlis Daerah Labuk Sugut tidak membuat sebarang pembelian aset.Manakala Majlis Daerah Keningau pula telah membeli beberapa komputer dan interkomdengan nilai keseluruhan berjumlah RM38,702.Pengurusan aset bertujuan untuk memastikan aset yang diperolehi dikawal dengansempurna bagi mengelak daripada berlaku pembaziran. Antara peraturan yang perludipatuhi adalah aset hendaklah direkodkan pada Daftar Harta Modal atau Inventori, diberinombor siri pendaftaran dan tanda pengenalan Hak Milik Majlis serta diperiksa olehseorang pegawai yang bertanggungjawab dari semasa ke semasa. Manakala aset yangtelah rosak dan usang diambil tindakan pelupusan dengan segera.Semakan Audit mendapati peraturan bagi pengurusan aset seperti penyelenggaraan rekoddan pemeriksaan fizikal aset tidak dipatuhi. Selain itu, harta modal yang telah rosak dantidak boleh digunakan lagi seperti mesin pemotong rumput, pam air, mesin fotostat,pencetak dan sebagainya tidak dilupuskan dengan segera. Kedudukan mengenaipematuhan terhadap peraturan kewangan berhubung dengan pengurusan aset Majlisadalah seperti di Jadual 68.Jadual 68Pematuhan Terhadap Peraturan KewanganBerhubung Dengan Pengurusan AsetAgensiPeraturan Pengurusan Aseta b c d e f gMajlis Daerah Keningau x x x / x / xMajlis Daerah Labuk Sugut, Beluran x x x x x x xNota: / : Mematuhi x : Tidak Mematuhi TB : Tidak Berkenaana. Daftar Harta Modal dan Inventori diselenggara dengan lengkap dan kemas kinib. Pemeriksaan fizikal dijalankan terhadap harta modal dan inventori188

c. Aset mempunyai tanda pengenalan 'Hak Milik Majlis'd. Kenderaan diguna dengan kelulusan Pegawai Pengangkutane. Buku Log Kenderaan diselenggara dengan lengkap dan kemas kinif. Aset usang diambil tindakan pelupusang. Pelupusan aset disegerakanPada pendapat Audit, tahap pengurusan aset Majlis adalah lemah dan perludiperbaiki.52. RUMUSAN DAN SYOR AUDITHasil daripada pengauditan ini menunjukkan tahap pengurusan kewangan Majlisperlu diperbaiki. Kelemahan yang dibangkitkan terutamanya mengenai kawalanpengurusan, kawalan hasil, kawalan perbelanjaan, pengurusan akaun amanah/deposit danpengurusan aset perlu diambil tindakan segera. Antara punca kelemahan tersebut ialahpihak pengurusan kurang membuat penyeliaan terhadap kerja yang dijalankan olehpegawai bawahan. Sehubungan ini, adalah disyorkan supaya pihak pengurusan Majlismengambil tindakan seperti berikut:a) Membuat semakan dan penyeliaan dari semasa ke semasa bagi menentukanperaturan kewangan dipatuhi dan rekod kewangan diselenggarakan dengan lengkapdan kemas kini.b) Memastikan Manual Prosedur Kerja, Fail Meja dan senarai tugas bagi setiapkakitangan disediakan untuk memudahkan mereka menjalankan tugas dantanggungjawab masing-masing.c) Menjalankan pemeriksaan mengejut terhadap wang hasil dan rekod kewangan yangberkaitan.d) Mempertingkatkan pemahaman dan pematuhan terhadap peraturan kewangan dikalangan kakitangan Majlis dengan memberi peluang kepada kakitangan untukmenghadiri kursus dan latihan yang berkaitan dengan pengurusan kewangan.189

KORPORASI PEMBANGUNAN DESAPROJEK PENTERNAKAN AYAM DAGING53. LATAR BELAKANG53.1 Pada tahun 1989 Korporasi Pembangunan Desa (Korporasi) telah memperkenalkanbeberapa projek sosio-ekonomi seperti ternakan lebah madu, ternakan ayam kampung,kambing serta tanaman seperti jagung, cendawan, markisa, tembakau, betik, kopi, nanas,kelapa sawit, ubi kentang, kacang tanah dan padi. Projek Penternakan Ayam Dagingdilaksanakan secara kontrak melibatkan kawasan Kota Kinabalu, Beaufort, Papar,Penampang dan Tuaran. Semua projek tersebut adalah selaras dengan fungsi Korporasiiaitu untuk memperbaiki kedudukan sosio-ekonomi penduduk luar bandar di Sabah,khususnya yang miskin melalui pelaksanaan projek berasaskan pertanian. Objektif ProjekPenternakan Ayam Daging adalah untuk meningkatkan pendapatan peserta ke suatutahap yang melebihi garis kemiskinan, menanam semangat berdikari di kalangan pesertaterutama dari aspek pengurusan dan pembiayaan projek tanpa subsidi Kerajaan. Selainitu, projek ini juga bertujuan untuk meningkatkan pengeluaran daging tempatan danmengurangkan import, memberi pengetahuan dan kemahiran mengenai pengurusanladang ternakan ayam secara komersial serta menjana aktiviti ekonomi yang memberikeuntungan kepada semua pihak yang terlibat dengan industri penternakan ayam diSabah.53.2 Sepanjang tempoh tahun 2001 hingga 2004 Korporasi telah menerima peruntukanberjumlah RM0.99 juta dan semua peruntukan tersebut telah dibelanjakan. Selain itu,pihak Korporasi telah mengeluarkan biaya sendiri sejumlah RM23.86 juta untukmelaksanakan projek ini menjadikan perbelanjaan keseluruhan berjumlah RM24.85 juta.Bagi tempoh yang sama Korporasi telah mengeluarkan sebanyak 9.85 juta kilogramdaging ayam bernilai RM29.99 juta.54. OBJEKTIF PENGAUDITANObjektif pengauditan adalah untuk menentukan sama ada projek penternakan ayamdaging dilaksanakan dengan cekap dan berkesan bagi mencapai matlamatnya.55. SKOP DAN KAEDAH PENGAUDITANSkop pengauditan meliputi perancangan, pelaksanaan dan pemantauan projekternakan ayam daging oleh Korporasi bagi tempoh tahun 2001 hingga 2004 yangmelibatkan 5 kawasan iaitu Kota Kinabalu, Beaufort, Papar, Penampang dan Tuaran.Kaedah pengauditan ialah dengan memeriksa dokumen berkaitan seperti failperancangan projek, fail pelaksanaan projek, dokumen kontrak dan fail lain yang berkaitandi peringkat Ibu Pejabat Korporasi dan Bahagian Poultry. Sebanyak 38 fail peserta telah190

dipilih sebagai sampel untuk semakan. Selain itu, lawatan ke kawasan projek, temu bualdengan pegawai serta analisis terhadap data atau maklumat yang diperolehi juga dibuat.56. PENEMUAN AUDIT56.1 PERANCANGANPerancangan yang terperinci adalah penting untuk memastikan projek dapat dilaksanakandengan lancar dan sempurna. Aspek perancangan seharusnya menjurus kepadapelaksanaan dasar Kerajaan Negeri dan pencapaian matlamat Korporasi secarakeseluruhan. Antara faktor yang disemak bagi menilai perancangan projek adalah sepertiberikut:56.1.1. Dasar Kerajaan Negeri SabahKorporasi ada merangka dasar pembangunan yang selaras dengan Dasar KerajaanNegeri Sabah. Dasar Kerajaan Negeri Sabah antaranya ialah menumpukan kepadapembangunan kumpulan sasaran desa yang miskin di kawasan luar bandar sertaprogram dan aktiviti pembangunan yang berasaskan pertanian. Projek ternakan ayamdaging dirancang sebagai memenuhi dasar Kerajaan Negeri.56.1.2 Kajian KemungkinanKajian kemungkinan ini penting untuk menentukan projek boleh dilaksanakan iaitu sejajardengan objektif yang telah ditetapkan serta sebagai garis panduan semasa pelaksanaanprojek. Antara perkara penting yang perlu dititik beratkan ialah objektif kajian, skop,kumpulan sasaran/peserta, kawasan sasaran, unjuran pengeluaran/pendapatan,keperluan khidmat nasihat teknikal, pemasaran, sumber bekalan anak ayam danmakanan ayam. Oleh itu kajian kemungkinan adalah penting untuk dijalankan sama adaoleh Korporasi atau juru perunding swasta.56.1.3 Panduan Pengurusan Projek Ayam DagingSemasa merancang sesuatu projek adalah wajar organisasi mempunyai garis panduanbagi memudahkan sesuatu projek itu dijalankan. Selain itu, ia akan memudahkan setiapanggota yang bertanggungjawab menjalankan tugasnya dengan cekap dan seragambagi semua projek tanpa mengira lokasi. Untuk tujuan ini pihak Korporasi merangka 2garis panduan semasa merancang projek ini seperti berikut:a) Garis Panduan Proses Kerja Penternakan Ayam DagingGaris panduan proses kerja penternakan ayam daging menggariskan proseduryang perlu dipatuhi oleh kakitangan Korporasi semasa mengurus projek. Antaralain prosedur tersebut ialah pemilihan peserta, penyediaan perjanjian,pengendalian latihan, perolehan bekalan, penjualan ayam serta pembayaran.Proses kerja ini menjelaskan perkara berkaitan pentadbiran yang perludilaksanakan oleh Korporasi. Keterangan lengkap mengenai proses kerja adalah191

seperti di carta berikut:CartaAliran Proses Kerja Penternakan Ayam DagingTERIMAPERMOHONANLATIHAN KEMAHIRANMEMPROSES PERMOHONANPEMANTAUAN & KHIDMATNASIHATPENYEDIAAN PERJANJIANPENGENDALIAN LATIHANASASPEMERIKSAAN REBANPENUAIAN &PENGHANTARAN AYAM KEKILANGPENJUALAN AYAM DIKILANGPEROLEHAN BEKALANINPUTPEMBAYARAN HASILPESERTAPENYERAHAN INPUTPENILAIAN &LAPORANBEKALAN ANAK AYAMi) Pemilihan PesertaPeserta yang akan terpilih untuk menyertai program ini hendaklah memenuhisyarat yang ditetapkan. Antara syarat tersebut ialah:• Mestilah golongan yang berpendapatan rendah iaitu berpendapatan kurangdaripada RM500 sebulan.• Peserta mestilah mempunyai tanah untuk dicagarkan dan tanah ini tidaksemestinya tapak untuk mendirikan reban ayam.• Peserta hendaklah terlibat sepenuh masa.• Mempunyai tapak yang sesuai untuk mendirikan reban ayam seperti yangdisyaratkan bagi pembinaan reban ayam yang merangkumi lokasi dankemudahan yang ada.192

ii) Penyediaan PerjanjianPeserta yang dipilih untuk menyertai projek ternakan akan disyaratkan untukmenandatangani perjanjian dengan Korporasi. Antara syarat penting yang akandikenakan adalah Korporasi akan membekalkan input kepada peserta danmembeli hasil ternakan peserta. Manakala tanggungjawab peserta pula ialahmematuhi garis panduan, membayar pinjaman/kemudahan kredit dalam tempohyang ditetapkan, menyediakan cagaran hak milik tanah dan peserta akanmenjual semua hasil ternakan untuk membolehkan potongan hutang dapatdibuat.iii) Latihan AsasBagi peserta yang berjaya dipilih mengikuti program ini akan diberi latihan asasberkaitan antara lain tatacara penjagaan reban dan penjagaan ternakan olehKorporasi sebelum memulakan penternakan. Semua peserta atau wakildiwajibkan mengikuti latihan asas ini.iv) Bekalan Anak Ayam Kepada PesertaPeserta yang berjaya akan dibekalkan dengan anak ayam, makanan ayam danubat-ubatan oleh Korporasi. Jumlah yang akan dibekalkan berasaskan kapasitireban ayam seperti yang ditetapkan oleh perjanjian. Bekalan anak ayam danmakanan ayam adalah ditempah daripada syarikat yang akan dilantik olehKorporasi. Korporasi akan membuat tempahan daripada syarikat tersebut bagipihak peserta dan bekalan dihantar terus kepada peserta. Peserta akandimaklumkan jumlah tempahan yang sepatut diterima bagi membolehkanpeserta mengesahkan ketepatan tempahan yang dibuat oleh Korporasi bagitujuan pembayaran.v) PembayaranBayaran hasil ternakan peserta akan dibuat oleh Korporasi setelah menolakhutang peserta iaitu bayaran pembekalan anak ayam, makanan ayam, ubatubatandan juga bayaran bagi pembiayaan pembinaan reban ayam setiap kalipenuaian hasil. Bayaran bersih kepada peserta akan dibuat selepas jumlahjualan hasil ternakan ditolak hutang peserta.b) Garis Panduan Pelaksanaan Oleh PesertaGaris Panduan ini antara lain menerangkan tatacara lengkap yang perlu diikuti olehpeserta seperti anggaran, program kesihatan ternakan ayam dan sebagai contohbagi pembinaan reban ayam serta anggaran perbelanjaan adalah seperti di bawah:i) Reban AyamAntara syarat utama yang perlu dipatuhi oleh peserta sebelum reban dibinaadalah lokasi penternakan hendaklah bebas daripada kawasan bencana alamseperti banjir dan tanah runtuh. Selain itu, tanah tapak juga mestilah bukan193

jenis yang mempunyai kelembapan berterusan. Tapak reban ayam hendaklahmempunyai kemudahan seperti jalan raya, bekalan air bersih dan bekalanelektrik.ii) Anggaran Kos Projek Bagi Satu PusinganGaris panduan juga menyatakan mengenai anggaran kos pengeluaran satuekor ayam iaitu RM5.61, manakala harga jualan ayam ialah RM3.34 sekilogrambersamaan RM6.35 satu ekor ayam. Bilangan minimum ayam yang ekonomikditernak bagi satu pusingan (45 hari) ialah 3,000 ekor. Maklumat lengkapmengenai anggaran kos projek merangkumi bekalan input dan pengeluaranseperti di Jadual 69.Jadual 69Anggaran Kos ProjekJumlah/3,000BayaranAnsuranPinjamanAnggaranHarga Jualan3,000 X 1.9 KgBil. Kos Bekalan /EkorRM15,000 X RM3.34bagi satupusingan(RM)(RM)(RM)1. Anak ayam @RM1.50 4,5002. Makanan @RM3.792 11,3763. Ubat-ubatan @RM0.165 495 751* 19,0384. Pengangkutan @RM0.11 3305. Elektrik & Air @RM0.043 129Jumlah 16,830 751 19,038Sumber: Fail Pengeluaran Ayam KorporasiNota: *Amaun Ansuran Bayaran Seperti Dinyatakan Dalam PerjanjianBagi pinjaman RM15,000 Yang Dibayar 25 Kali bersamaan 25 PusinganPenuaian Hasil Ternakan.Kos bekalan adalah kos permulaan terdiri daripada anak ayam, makanan,ubat-ubatan, pengangkutan, elektrik dan air. Sekiranya penternak menternak3,000 ekor ayam, anggaran untung bersih yang akan diperolehi bagi setiappusingan setelah ditolak kos dan pinjaman adalah RM0.48 seekor.56.1.4 Sasarana) Kumpulan Dan Kawasan Sasaran ProjekKumpulan sasaran projek ini wajar ditentukan di peringkat awal bagi memudahkanpengukuran pencapaian. Bagi tujuan itu pihak Korporasi telah menentukankumpulan sasaran iaitu penternak kecil tradisional yang berminat tertakluk kepadakriteria yang ditetapkan. Selain itu, kawasan sasaran projek yang dirancang ialahKota Kinabalu, Penampang, Tuaran, Papar dan Beaufort. Kawasan ini dipilihberdasarkan terdapat kilang memproses ayam milik Syarikat di Lok Kawi, di manaayam hidup boleh diproses dengan segera setelah dikeluarkan dari ladang.194

) Unjuran Bilangan Peserta Dan PengeluaranSemasa di peringkat awal perancangan projek, Korporasi hanya mensasarkanmenjelang tahun 2000, seramai 250 penternak akan berjaya mengeluarkan 7,000ekor ayam daging. Sasaran ini adalah mengikut spesifikasi yang ditetapkan iaituayam daging dengan berat purata 1.9 kg (minimum) setiap ekor yang akanmenghasilkan pendapatan tahunan setiap penternak berjumlah RM0.18 juta.Setiap penternak dijangka akan berupaya menghasilkan penternakan 4 pusingansetahun. Selain itu, projek ini dijangka akan menyumbang 7 juta ekor ayambersamaan 13.30 juta kilogram daging ayam kepada pengeluaran keseluruhanayam daging di negeri Sabah setiap tahun. Pihak Korporasi tidak adamengunjurkan sebarang sasaran bagi tempoh tertentu kecuali pada tahun 2000.Namun demikian, semasa membuat bajet tahunan pada setiap tahun pihakKorporasi ada menyatakan sasaran yang hendak dicapai pada tahun itu.56.1.5 Kaedah PelaksanaanProjek penternakan ayam daging akan dilaksanakan dengan menggunakan konsepPerladangan Secara Kontrak. Konsep Perladangan Secara Kontrak ialah tanah, tenagaburuh serta pengurusan disediakan dan diurus oleh penternak. Manakala modal, latihan,khidmat nasihat teknikal, pemasaran dan pengangkutan disediakan/diurus olehKorporasi. Selain itu, pembayaran balik pinjaman dibuat melalui potongan hasil jualandan peserta dikehendaki membuat simpanan wajib sebanyak 10% daripada pendapatanbersih. Konsep Perladangan Secara Kontrak ini juga menghendaki peserta projekmenandatangani perjanjian dengan Korporasi dan perlu menyediakan cagaran tanah hakmilik peserta. Cagaran tersebut merupakan jaminan terhadap pinjaman yang diberikankepada peserta projek.Pihak Korporasi akan melantik Syarikat tempatan untuk membekalkan anak ayam danmakanan ayam sahaja kepada Korporasi. Pihak Syarikat juga akan membeli semua hasilternakan daripada Korporasi. Korporasi seterusnya akan membekalkan input pertaniansecara kredit yang merangkumi bahan binaan reban, anak ayam, makanan ayam, ubatdan pengangkutan kepada peserta. Pembayaran balik pinjaman akan dibuat melaluipotongan hasil jualan ayam peserta. Semua lebihan pendapatan selepas potonganpinjaman merupakan pendapatan bersih peserta.56.1.6 Keperluan KewanganBagi memastikan projek dapat dilaksanakan mengikut perancangan, bajet yangmunasabah haruslah dirangka supaya pihak berkenaan dapat mempertimbangkanperuntukan berdasarkan projek yang akan dilaksanakan. Oleh itu, Korporasi telahmerangka keperluan kewangan yang diperlukan berjumlah RM212.21 juta bagi mencapaiprojek yang dirancang. Keperluan kewangan adalah seperti di Jadual 70.195

Jadual 70Bajet Keperluan KewanganTahun 2001 Hingga 2004Bajet Yang DiperlukanTahun Kewangan(RM Juta)2001 83.002002 39.782003 34.632004 54.80Jumlah 212.21Sumber : Fail Bajet Korporasi56.1.7 Keperluan Guna Tenaga Dan LatihanSumber tenaga manusia adalah merupakan faktor penting bagi memastikan projek dapatdilaksanakan dengan cekap dan berkesan. Oleh yang demikian struktur organisasi yangmerangkumi sumber tenaga manusia yang bersesuaian dengan tanggungjawab yangdiamanahkan adalah penting dan perlu dititik berat semasa merancang sesuatu projek.Tanpa mengambil kira sumber tenaga yang bersesuaian dan mencukupi semasamembuat perancangan ini akan mengakibatkan perancangan tersebut tidak akanmencapai matlamatnya. Selain itu, perancangan perjawatan dan latihan kepada anggotaKorporasi juga perlu diberi perhatian. Bagi tujuan itu, Bahagian Poultry telah diberitanggungjawab untuk merancang dan melaksanakan projek penternakan ayam dagingini.56.1.8 Perjanjian Dengan Pembekal/PembeliBagi tujuan menjaga kepentingan semua pihak yang terlibat dengan projek initerutamanya Korporasi, pihak Korporasi akan menandatangani perjanjian denganSyarikal pembekal input/pembeli hasil ternakan. Draf perjanjian ini dirangka olehBahagian Undang-undang Korporasi. Antara perkara penting yang akan diliputiperjanjian itu adalah mengenai pembekalan anak ayam, makanan ayam, kaedah dantempoh pembayaran, deposit jaminan/bon pelaksanaan, dan pembelian/pasaran ayamternakan.56.1.9 Penanda ArasBagi memastikan projek ini dilaksanakan dengan sempurna dan mencapai matlamatnyaadalah wajar amalan atau piawaian yang diguna pakai oleh pihak lain dijadikan sebagaipenanda aras semasa merancang dan melaksanakan projek. Penanda aras ini pentinguntuk menentukan yang terbaik dan sebagai asas pengukuran. Untuk maksud operasi,Korporasi akan menggunakan kaedah yang diguna pakai oleh Persatuan PenternakSabah ( Sabah Live Stock Association) yang mempunyai garis panduan yang terbuktiberkesan.196

56.1.10 Jawatankuasa Yang DiwujudkanDi peringkat perancangan juga adalah penting untuk menentukan pihak ataujawatankuasa yang diberi tanggungjawab untuk merancang dan memantau pelaksanaanprojek bagi memastikan projek telah dirancang dengan teliti dan pelaksanaan dipantaudengan sempurna. Satu Jawatankuasa akan diwujudkan untuk memantau projek ini.Jawatankuasa ini akan membuat laporan berkala untuk menerangkan kemajuan danpermasalahan projek.56.1.11 Kaedah PemantauanBagi memastikan pelaksanaan projek ini berjalan dengan lancar pihak Korporasi akanmempertanggungjawabkan Bahagian Poultry untuk memantau pelaksanaan projek.Kaedah pemantauan akan dibuat dengan cara membuat lawatan ke tapak projek danlaporan akan dibuat untuk dibentang dalam Jawatankuasa Pengurusan.Pada pandangan Audit, secara keseluruhannya perancangan bagi projek ini telahdibuat dengan memuaskan. Semua elemen penting terutamanya mengenai garispanduan, keperluan kewangan, struktur perjawatan dan latihan serta perwujudanjawatankuasa telah diambil kira semasa perancangan dirangka.56.2 PELAKSANAANPemeriksaan Audit terhadap pelaksanaan projek mendapati perkara seperti berikut:56.2.1 Kajian KemungkinanKajian kemungkinan ini penting untuk menentukan projek boleh dilaksanakan sertaberdaya maju bagi mencapai objektif yang telah ditetapkan. Sebagai contoh, projek iniperlu mendapat bekalan anak ayam yang berterusan serta sumber makanan ayam yangmencukupi dan mempunyai penternak yang berpotensi untuk memajukan projek secaraberterusan. Semakan Audit mendapati pihak Korporasi tidak ada membuat sebarangkajian berkaitan projek seumpama ini sebelum projek ini dilaksanakan.56.2.2 Pemilihan Pesertaa) Buku Daftar PermohonanSetiap permohonan peserta hendaklah dicatatkan di buku daftar. Buku daftar inibertujuan untuk memudahkan semakan dibuat terhadap status sesuatupermohonan apabila diperlukan. Semakan Audit mendapati Korporasi telahmenyelenggara satu buku daftar untuk merekod semua permohonan yang diterima.b) Jawatankuasa PemilihanSebagai langkah memastikan pemilihan peserta adalah teratur maka satujawatankuasa wajar diwujudkan untuk memilih dan membuat penilaian terhadappermohonan berdasarkan kriteria yang ditetapkan. Semakan Audit mendapatiKorporasi telah mewujudkan Jawatankuasa Pemilihan dan proses pemilihan telah197

dibuat dengan memuaskan. Semakan Audit terhadap 38 sampel fail peserta jugamendapati kesemua peserta tersebut telah memenuhi syarat yang telah ditetapkanoleh garis panduan.Pada pendapat Audit, daftar permohonan telah diselenggarakan denganmemuaskan. Manakala proses pemilihan yang dikendalikan olehJawatankuasa Pemilihan telah dibuat dengan teratur.56.2.3 Perjanjian Korporasi Dengan PesertaPerjanjian telah ditandatangani antara Korporasi dengan setiap peserta yang terpilih.Secara amnya, syarat perjanjian yang ditandatangani telah menjaga kepentinganKorporasi dan Kerajaan. Semakan Audit terhadap perjanjian dan pematuhan syaratperjanjian mendapati perkara berikut :a) CagaranSebagai jaminan kepada pinjaman oleh peserta, Klausa 5.4 dan 5.5, perjanjianmenghendaki peserta mengemukakan dokumen hak milik tanah yang sah sebagaicagaran. Jika peserta gagal menjelaskan bayaran balik pinjaman, Korporasi bolehmengambil tindakan undang-undang untuk melelong cagaran tersebut. Selain itu,bayaran cukai setem, yuran perkhidmatan, yuran guaman dan bayaran lain yangberkaitan adalah tanggungjawab peserta. Semakan Audit mendapati semuapeserta yang mendapat kemudahan pinjaman telah mengemukakan cagaran hakmilik tanah. Mengikut Klausa 15.4.3, Korporasi boleh mengambil tindakan melelonghak milik tanah berkenaan sekiranya peserta gagal menjelaskan bayaran balikpinjaman. Semakan Audit mendapati 14 peserta telah tidak aktif dan mempunyaibaki pinjaman berjumlah RM0.91 juta. Manakala 5 peserta lain yang mempunyaibaki pinjaman berjumlah RM0.25 juta telah berhenti penyertaan. Bagaimanapun,Korporasi tidak mengambil tindakan melupuskan cagaran peserta berkenaan.Butiran lengkap mengenainya adalah seperti di Jadual 71 dan 72.Jadual 71Baki Pinjaman Bagi Peserta Yang Tidak AktifBil. KawasanBilangan Baki Pinjaman Belum SelesaiPeserta(RM Juta)1. Beaufort 5 0.162. Papar 7 0.743. Penampang 1 0.014. Tuaran 1 0.00Jumlah 14 0.91Sumber: Fail Pinjaman Korporasi198

Jadual 72Baki Pinjaman Bagi Peserta Yang Telah BerhentiBil. KawasanBilanganPesertaBaki Pinjaman Belum Selesai(RM Juta)1. Beaufort 1 0.052. Papar 4 0.20Jumlah 5 0.25Sumber: Fail Pinjaman KorporasiPada pendapat Audit, baki pinjaman peserta dapat dikurangkan jika tindakantegas diambil dengan segera, terutamanya bagi tunggakan bayaran balikpinjaman yang melebihi 3 bulan serta lelongan cagaran hak milik tanah dibuatbagi kes peserta yang telah berhenti.b) Nilai CagaranUntuk memastikan cagaran hak milik tanah dapat menjamin jumlah pinjaman yangdiluluskan, adalah wajar cagaran tersebut dibuat penilaian. Semakan Auditmendapati 38 peserta yang mendapat pinjaman berjumlah RM1.31 juta telahmengemukakan hak milik tanah masing-masing sebagai cagaran. Bagaimanapun,adalah didapati Korporasi tidak membuat penilaian terhadap hak milik tanahberkaitan. Oleh itu, pihak Audit tidak dapat memastikan sama ada nilai cagarantersebut dapat menampung jumlah pinjaman sekiranya peserta gagal membuatbayaran balik.Pada pendapat Audit, penilaian terhadap tanah yang dicagarkan oleh pesertahendaklah dibuat bagi memastikan pinjaman yang diluluskan dapatdilindungi ataupun nilaian sebenar dijadikan asas had pinjaman yang bolehdiluluskan.c) Gadaian CagaranBagi membolehkan tindakan lelongan hak milik tanah yang dikemukakan sebagaicagaran diambil, Korporasi hendaklah mendaftarkan suratan gadaian hak miliktanah sebagai sekatan hak milik Korporasi yang mempunyai hak atau kepentinganterhadap cagaran seperti dinyatakan pada Klausa 5.5, surat perjanjian. SemakanAudit mendapati dokumen hak milik tanah 6 peserta yang mendapat pinjamanberjumlah RM0.33 juta tidak dibuat perakuan sekatan hak milik dan suratangadaian juga tidak dilengkapkan.Pada pendapat Audit, Korporasi hendaklah memastikan setiap dokumen hakmilik tanah diperakukan dengan sekatan hak milik melalui pendaftaransuratan gadaian di Jabatan Tanah Dan Ukur bagi menjaga kepentinganKorporasi dan Kerajaan.199

d) Penjualan Hasil TernakanPerjanjian juga menghendaki hasil ternakan peserta dijual kepada Korporasi dantidak kepada pihak lain tanpa kebenaran bertulis dari Korporasi. Mengikut rekodadalah didapati setiap peserta telah menjual hasil ternakan kepada Korporasi.Pada pendapat Audit, jualan hasil ternakan telah dibuat mengikut perjanjian.e) Simpanan Wajib PesertaKlausa 15.6, surat perjanjian menyatakan Korporasi akan menahan 5% daripadapendapatan bersih hasil jualan ternakan ayam sebagai simpanan wajib peserta.Wang simpanan wajib tersebut telah diakaunkan di bank atau institusi kewanganberlesen yang ditetapkan. Korporasi boleh membuat potongan daripada simpananini untuk menyelesaikan baki pinjaman peserta yang tertunggak atau belumdijelaskan. Semakan Audit mendapati potongan 10% simpanan wajib telah dibuatdaripada pendapatan bersih peserta setiap pusingan jualan ternakan.Bagaimanapun, Korporasi hendaklah juga membuat potongan daripada simpananwajib peserta yang masih ada baki pinjaman yang belum selesai di mana pesertatersebut tidak lagi aktif atau berhenti.Pada pendapat Audit, Korporasi telah membuat potongan sewajarnya denganmemuaskan.56.2.4 Latihan Kepada PesertaMengikut garis panduan yang ditetapkan setiap peserta yang berjaya dipilih dikehendakimengikuti latihan penternakan ayam sebelum memulakan projek. Latihan ini pentingsupaya peserta tahu untuk mengamalkan kaedah pengurusan penternakan moden agarpulangan hasil projek adalah seperti dirancangkan. Semakan Audit mendapati Korporasitelah menganjurkan 4 kursus sepanjang pelaksanaan projek ini. Jenis kursus yangdiadakan ialah Teknik Pengurusan Ayam Daging, Pengurusan Ternakan Ayam Daging,Asas Ternakan Ayam dan Program Kesihatan Ayam Daging. Bagaimanapun, semakanterhadap 38 fail peserta mendapati maklumat kursus bagi 18 peserta tidak difailkan.Oleh itu, tidak dapat dipastikan sama ada peserta berkenaan telah mengikuti kursusberkaitan atau sebaliknya. Korporasi hendaklah memastikan maklumat kursus yangdihadiri adalah disimpan dengan teratur untuk rujukan dan pengesahan.Pada pendapat Audit, jenis latihan yang diberikan kepada peserta adalahbersesuaian dengan bidang projek yang dijalankan.56.2.5 Bekalan Ayam Kepada PesertaBagi tempoh tahun 2001 hingga 2003 Korporasi telah membekalkan anak ayam,makanan ayam dan ubat-ubatan kepada peserta seperti yang dinyatakan mengikutperjanjian. Namun demikian, disebabkan masalah kewangan pihak Korporasi tidakberupaya untuk membekalkan semua input pertanian. Semasa lawatan Audit pada awal200

ulan Ogos 2004 di Daerah Beaufort, pihak Korporasi hanya mampu membekalkan3,000 ekor anak ayam kepada seorang peserta sahaja.Pada pendapat Audit, secara keseluruhannya, perjanjian dan kontrak telah dipatuhioleh pihak terlibat kecuali aspek bayaran balik pinjaman oleh peserta.56.2.6 Perjanjian Dengan Pembekal/PembeliBagi melaksanakan projek ini, Korporasi telah menandatangani perjanjian dengansyarikat swasta pada bulan Disember 1990 bagi membekalkan anak ayam, makananayam dan pembelian hasil ternakan peserta. Semakan Audit mendapati perkara sepertiberikut:a) Kualiti Bekalan Anak AyamKualiti anak ayam yang dibekalkan telah dinyatakan dengan jelas dalam kontrakberasaskan piawaian yang ditetapkan oleh Jabatan Perkhidmatan Haiwan.Contohnya anak ayam hendaklah diberikan vaksin sebelum dihantar kepadapenternak. Semakan Audit terhadap dokumen berkaitan pembekalan anak ayamkepada penternak mendapati anak ayam yang dibekalkan telah menepati syaratperjanjian.b) Pembelian Ayam DagingMengikut kontrak, syarat Syarikat hendaklah membeli semua hasil ternakanpeserta melalui Korporasi. Oleh itu, Korporasi tidak perlu mencari pasaran keranaurusan pembelian dan pemasaran adalah tanggungjawab Syarikat. Semakan Auditmendapati pihak Syarikat telah membeli semua hasil ternakan penternak melaluikorporasi seperti yang ditetapkan oleh perjanjian.c) Deposit/Bon PelaksanaanMengikut Klausa 11 dan sub Klausa 11.3 - (Kaedah Bayaran), Korporasidikehendaki mengemukakan wang deposit berjumlah RM100,000 sebagai jaminandi mana akan dipotong sekiranya ada tunggakan bayaran oleh Korporasi kepadaSyarikat. Bagaimanapun, tidak ada klausa yang sama diwujudkan menetapkansupaya Syarikat juga perlu mengemukakan deposit sebagai jaminan jika tidakdapat membuat bayaran belian ayam yang sepatutnya kepada Korporasi.Semakan lanjut mendapati pihak Syarikat juga tidak dikehendaki mengemukakanbon pelaksanaan seperti yang ditetapkan oleh Arahan Perbendaharaan 176.2.Bekalan yang dibeli daripada Syarikat pada tahun 2001 adalah berjumlah RM9.42juta, tahun 2002 berjumlah RM8.42 juta, tahun 2003 berjumlah RM6.64 juta dantahun 2004 berjumlah RM0.37 juta. Berdasarkan jumlah pembelian tersebut nilaibon pelaksanaan yang patut dikenakan ialah RM0.47 juta dan tempoh bonpelaksanaan hendaklah keseluruhan tempoh kontrak. Bon pelaksanaan hendaklahdibuat dalam bentuk jaminan bank atau insurans.201

Pada pendapat Audit, bagi menjaga kepentingan Kerajaan, deposit atau bonpelaksanaan hendaklah dinyatakan sebagai salah satu syarat pentingperjanjian.d) Denda Atau Faedah Kelewatan BayaranSemakan Audit juga mendapati tidak ada klausa mengenai denda atau faedahyang boleh dikenakan jika Syarikat lewat membuat bayaran. Keadaan inimembolehkan Syarikat bebas melewatkan bayaran kepada Korporasi tanpadikenakan sebarang denda atau faedah. Secara langsung juga keadaan inimenyebabkan Korporasi kehilangan manfaat kewangan berbentuk hasil denda ataufaedah.Pada pendapat Audit, denda atau faedah disebabkan kelewatan membuatbayaran mestilah dimasukkan sebagai syarat perjanjian.e) Tempoh KontrakMengikut perjanjian, kontrak ini bermula pada awal November 1990 dan berkuatkuasa sekurang-kurangnya 5 tahun selagi tidak ada pihak mengeluarkan notispemberhentian. Mana-mana pihak yang ingin menamatkan kontrak hendaklahmengeluarkan notis bertulis 6 bulan sebelum tarikh kontrak itu hendak ditamatkan.Pada pendapat Audit, setiap perjanjian hendaklah dinyatakan tarikh luput dansekiranya perkhidmatan yang diberikan oleh pembekal memuaskan makaperjanjian berkenaan boleh diperbaharui.f) Tunggakan BayaranMengikut perjanjian, Syarikat akan membeli hasil ternakan peserta projek inimelalui Korporasi. Semakan Audit mendapati pada tahun 1995 hingga 2004,Syarikat tidak membuat bayaran sepenuhnya bagi pembelian hasil ternakan ayampeserta. Kurangan bayaran terkumpul belum terima daripada Syarikat pada tahunberkenaan berjumlah RM1.50 juta. Jika faedah atas kadar 1% sebulan selamasetahun dikenakan terhadap kurangan bayaran tersebut, Korporasi akan menerimahasil faedah terkumpul berjumlah RM0.41 juta menjadikan kurangan bayarankeseluruhan berjumlah RM1.91 juta. Butiran lanjut kurangan bayaran tersebutadalah seperti di Jadual 73.202

Jadual 73Kurangan Bayaran Terkumpul Syarikat Kepada KorporasiTahunBayaranSepatutnya(RM Juta)BayaranDiterima(RM Juta)Kurangan/(Lebihan)Bayaran(RM Juta)Faedah 1%Sebulan JikaDikenakan(RM Juta)KuranganBayaranTerkumpul(RM Juta)1995 - 2000 6.77 4.92 1.85 0.28 2.132001- 2004 5.10 5.45 (0.35) 0.13 1.91Jumlah 11.87 10.37 1.50 0.41 1.91Sumber: Fail Pembelian Hasil Ternakan KorporasiNota: Faedah atas kadar 1% sebulan jika dikenakan terhadap kurangan bayaran setiap tahun berjumlahRM0.41 juta.Pihak Audit berpendapat, tindakan lebih tegas hendaklah diambil untukmendapatkan tunggakan bayaran terkumpul termasuk tindakan undangundangsekiranya perundingan pembayaran tidak dicapai.56.2.7 Keperluan KewanganBagi memastikan projek dapat dilaksanakan dengan jayanya adalah bergantung kepadakewangan yang mencukupi. Semakan Audit terhadap rekod kewangan projek mendapatiperkara berikut:a) Peruntukan Dan Perbelanjaan Berbanding Hasil TernakanPada tahun 2001 hingga 2004, Korporasi telah menerima peruntukan berjumlahRM0.99 juta (0.5%) berbanding bajet yang dipohon berjumlah RM212.21 juta.Analisis Audit mendapati dengan peruntukan tersebut Korporasi masih dapatmengeluarkan hasil ternakan berjumlah RM30 juta bagi tempoh yang sama.Maklumat lengkap peruntukan diterima dan dibelanjakan serta hasil ternakan ayamyang diperolehi pada tahun 2001 hingga 2004 adalah seperti di Jadual 74.Jadual 74Peruntukan, Perbelanjaan Dan Pendapatan KasarPada Tahun 2001 Hingga 2004TahunBajet YangDipohon(RM Juta)Peruntukan Diterima DanDibelanjakan(RM Juta)Pendapatan Kasar YangDiperoleh(RM Juta)2001 83.0 0.37 12.162002 39.78 0.34 9.462003 34.63 0.14 7.722004 54.80 0.14 0.66Jumlah 212.21 0.99 30.00Sumber: Fail Bajet Kewangan Korporasi203

Pada pendapat Audit, Korporasi telah membelanjakan peruntukan yangditerima dengan memuaskan tanpa pembaziran.b) Pendapatan Dan Perbelanjaan ProjekMulai tahun 2001 hingga 2004 Korporasi berjaya memperolehi lebihan pendapatanberjumlah antara RM0.29 juta hingga RM2.74 juta satu tahun. Secarakeseluruhannya keuntungan yang diperolehi pada tahun 2001 hingga 2004 adalahberjumlah RM5.15 juta. Butiran terperinci mengenai lebihan pendapatan projekadalah seperti di Jadual 75.Jadual 75Pendapatan Dan Perbelanjaan ProjekTahunPendapatan Projek Perbelanjaan Projek Lebihan/(Kurangan)(RM Juta)(RM Juta)(RM Juta)2001 12.16 9.42 2.742002 9.46 8.42 1.042003 7.72 6.64 1.082004 0.66 0.37 0.29Jumlah 30.00 24.85 5.15Sumber: Lejar Perbelanjaan Korporasi56.2.8 Keperluan Guna TenagaBagi tujuan untuk menentukan projek ini dilaksanakan dengan jayanya memerlukananggota pengurusan yang mahir, berkelayakan dan mempunyai anggota yangmencukupi serta diberikan latihan berkaitan dari semasa ke semasa. Semakan Auditterhadap rekod berkaitan keperluan guna tenaga mendapati perkara berikut:a) Struktur PengurusanBagi tujuan pengurusan projek, Bahagian Poultry telah diberi tanggungjawab untukmerancang dan melaksanakan projek penternakan ayam daging ini. Antara fungsiBahagian ini ialah bertanggungjawab terhadap pengurusan, pentadbiran,kewangan projek dan aspek teknikal pengurusan projek. Bahagian ini diketuai olehPengurus Kanan dan dibantu oleh Pegawai Veterinar dan Penunjuk Cara. Bagimenjalankan aktivitinya Bahagian ini dibahagikan kepada 3 Seksyen iaituPentadbiran, Operasi dan Perakaunan. Secara amnya Pengurus Projek Kanandibantu oleh 2 Pegawai Veterinar dan 8 Penunjuk Cara Projek yangbertanggungjawab terhadap aspek pengurusan teknikal dan pelaksanaan projekternakan. Di Seksyen Pentadbiran Dan Akaun, ada seorang Pegawai Akaun danPegawai Eksekutif serta kakitangan sokongan yang bertanggungjawab terhadappentadbiran dan kewangan projek. Bagi memastikan penghantaran bekalan inputkepada peserta dan juga pembelian serta pemasaran hasil ternakan pesertaberjalan lancar, seorang Penolong Pengurus Projek yang dibantu oleh PembantuPemasaran dan 6 orang pemandu ditempatkan di projek ini. Senarai kakitangan204

dan perjawatan bagi struktur pengurusan projek ini adalah seperti di Jadual 76.Jadual 76Struktur Pengurusan Bahagian KPD PoultryBil. Nama Jawatan Bahagian Gred Jawatan Jawatan Diluluskan Jawatan Diisi1. Pengurus Projek Kanan Ketua G48 1 12. Pegawai Veterinar Operasi G41 2 23. Pegawai Eksekutif Pentadbiran N27 1 14. Pegawai Akaun Perakaunan W27 1 15. Pen. Pengurus Projek Operasi G27 1 16. Penunjuk cara Projek Operasi G17 8 87. Pem. Pemasaran Operasi E17 1 18. Kerani Akaun Kanan Perakaunan N22 1 19. Kerani Pentadbiran N17 4 410. Jurutaip Pentadbiran N11 1 111. Pemandu Pentadbiran R3 6 612. Mekanik Pentadbiran R11 1 1Jumlah 28 28Sumber: Rekod Perjawatan KorporasiPada pendapat Audit, bilangan kakitangan yang dipertanggungjawabkanuntuk melaksanakan projek ini adalah mencukupi dan mampu untukmelaksanakan tugas dengan sempurna. Selain itu, jawatan yang memerlukankepakaran teknikal telah diisi dan telah menjalankan tugas dengan sempurna.b) Pengurusan ProjekSemakan Audit mendapati proses dan pengurusan projek telah dibuat mengikutgaris panduan yang ditetapkan. Pengurusan projek yang diketuai oleh PengurusProjek Kanan telah melaksanakan tanggungjawab mereka dengan baik bermuladaripada pemilihan peserta, latihan, lawatan ke kawasan projek oleh PegawaiVeterinar dan Penunjuk Cara Projek hingga penyimpanan akaun simpanan peserta.Semakan terhadap 38 fail peserta juga mendapati rekod dan laporan hasil lawatankawasan projek juga telah difailkan dengan teratur.Pada pendapat Audit, proses dan pengurusan projek secara amnya adalahsempurna di mana setiap peringkat proses kerja dibuat mengikut peraturanyang ditetapkan.56.2.9 Pemasaran Hasil TernakanStrategi pelaksanaan projek ialah berdasarkan pakej pembangunan yang lengkap dimana elemen penting dalam pakej ini ialah strategi pemasaran. Pakej ini menetapkanpemasaran hasil ternakan diuruskan sepenuhnya oleh Korporasi dengan membeli semuahasil ternakan keluaran peserta projek. Semakan Audit mendapati Korporasi telah205

memeterai perjanjian dengan satu syarikat untuk tujuan membeli semua hasil ternakandari Korporasi untuk dipasarkan. Sepanjang tempoh pelaksanaan projek, peserta tidakmempunyai masalah pemasaran hasil ternakan kerana telah dibeli oleh Korporasi danKorporasi menjualnya kepada Syarikat. Selain itu, Syarikat ini juga terlibat denganperniagaan eksport ayam daging ke negara Brunei. Kuantiti ayam daging yang dibeliuntuk pemasaran oleh Syarikat adalah seperti di Jadual 77.Jadual 77Belian Dan Pemasaran Hasil Ternakan AyamBelian Dan Pemasaran Hasil Ternakan AyamTahun Bilangan(Juta Ekor)Berat(Juta Kg)Nilai(RM Juta)2001 1.87 3.91 12.162002 1.36 2.92 9.462003 1.24 2.63 7.722004 0.20 0.39 0.66Jumlah 4.67 9.85 30.00Sumber: Fail Penjualan Ternakan KorporasiPada pendapat Audit, pemasaran hasil ternakan dibuat seperti yang dirancang.Semua hasil ternakan telah dibeli dan dipasarkan oleh Syarikat bersesuaiandengan konsep Perladangan Secara Kontrak yang dilaksanakan oleh Korporasi.56.2.10 Status Peserta ProjekStatus terkini peserta projek adalah dinilai daripada aspek penglibatan dan komitmenmereka menjayakan sasaran yang dirancang. Semakan Audit terhadap fail projek danlawatan ke tapak projek mendapati perkara berikut:-a) Peserta Aktif / Tidak AktifSemakan Audit terhadap fail peserta mendapati sehingga bulan Disember 2004,hanya 69 daripada 165 peserta sahaja masih aktif dan baki 96 peserta yang lainadalah tidak aktif dan telah berhenti. Bagi peserta yang aktif, adalah didapatimereka masih berminat untuk menternak ayam dan mempunyai reban yang masihelok serta tenaga kerja yang mencukupi. Status terkini peserta projek mengikutkawasan adalah seperti di Jadual 78.206

Jadual 78Status Terkini Peserta ProjekBil KawasanStatus Terkini PesertaJumlahAktif Tidak Aktif Berhenti Peserta1. Kota Kinabalu 1 - 4 52. Tuaran 3 4 3 103. Penampang 3 4 15 224. Papar 29 31 14 745. Beaufort 33 13 8 54Jumlah 69 52 44 165Sumber: Laporan Kemajuan Peserta KorporasiPada pendapat Audit, status terkini peserta projek adalah tidak memuaskandi mana hanya 69 peserta (41.8%) yang aktif berbanding 165 peserta yangberdaftar pada peringkat awal pelaksanaan projek .b) Lawatan Audit Ke Kawasan ProjekBagi menentukan status terkini projek, lawatan Audit ke kawasan projek bersamadengan pegawai Korporasi telah diadakan di 2 kawasan iaitu Papar dan Beaufortyang melibatkan 38 reban ayam peserta. Hasil daripada lawatan tersebutmendapati perkara berikut:i) Hanya 2 peserta projek masih menternak ayam iaitu seorang peserta diBeaufort yang mendapat bekalan input 3,000 anak ayam dari Korporasi,manakala seorang peserta di Papar menerima input 5,000 anak ayam darisyarikat swasta.ii) Keadaan reban yang rosak teruk.iii) Reban sudah tidak ada.iv) Tanah tapak reban sudah dijual.v) Pemilik/peserta sudah berpindah.vi) Peserta aktif masih menunggu anak ayam dari Korporasi.Foto 8 dan 9 adalah di antara lokasi kawasan projek yang telah dilawati.207

Foto 8Reban Rosak TerukSumber: Fail Foto Jabatan Audit NegaraTarikh: 7 Ogos 2004Lokasi: Reban Ayam Milik Seorang Peserta di Membakut, Beaufort.Foto 9Anak Ayam Dipelihara Oleh Peserta Aktif Berusia 15 HariSumber: Fail Foto Jabatan Audit NegaraTarikh: 7 Ogos 2004Lokasi: Reban Ayam Milik Seorang Peserta di Beaufort.208

Pada pendapat Audit, berdasarkan temu bual dengan peserta dan gambartersebut di atas menunjukkan majoriti peserta masih memerlukan bantuanKorporasi untuk meneruskan projek ternakan ayam dan khidmat nasihatmengenai pengurusan kandang yang berterusan. Selain itu, peserta jugamasih mempunyai baki pinjaman yang tertunggak sejak tahun 2002.c) Bayaran Balik PinjamanKorporasi mengeluarkan pinjaman kepada peserta bagi membiayai pembinaanreban ayam dan bekalan input pertanian iaitu anak ayam, makanan ayam, ubatubatandan lain-lain. Semakan Audit mendapati bayaran balik pinjaman bagi 90peserta berjumlah RM2.75 juta masih tertunggak. Kawasan Papar mempunyai 47peserta tidak membuat bayaran balik berjumlah RM1.23 juta, Beaufort ada 34peserta dengan baki berjumlah RM0.73 juta, lima peserta di Penampang dengantunggakan berjumlah RM0.51 juta dan 4 peserta di Tuaran dengan tunggakanberjumlah RM0.28 juta. Selain itu, adalah didapati 14 peserta telah berhenti, tidakaktif dan tidak berkeupayaan tetapi masih mempunyai tunggakan berjumlahRM0.91 juta dengan Korporasi. Prestasi bayaran balik pinjaman yang tidakmemuaskan telah menyebabkan aliran tunai Korporasi terjejas untuk membiayaipinjaman kepada lebih ramai peserta lain menyertai projek ini.Pada pendapat Audit, prestasi bayaran balik pinjaman peserta adalah kurangmemuaskan dan Korporasi hendaklah mengambil tindakan segera bagimemastikan peserta menyelesaikan tunggakan bayaran balik pinjaman.56.2.11 Sasaran Dan Pencapaiana) Kumpulan SasarKumpulan sasaran bagi pelaksanaan projek ini ialah penternak kecil sepenuh masayang mempunyai tanah milik sendiri sebagai cagaran. Semakan Audit terhadaplatar belakang kumpulan sasaran projek mendapati semua peserta adalahtergolong dari kumpulan sasaran dan menepati kriteria yang ditetapkan. Manakalasasaran pelaksanaan projek seperti yang dirancang ialah Kota Kinabalu, Tuaran,Penampang, Papar dan Beaufort. Pemeriksaan Audit mendapati projek telahdilaksanakan di kawasan sasaran seperti dirancang. Bilangan peserta paling ramaiialah di kawasan Papar iaitu 74 peserta (45%) daripada 165 peserta yangmenyertai projek ini. Bilangan peserta mengikut kawasan sasaran projek adalahseperti di Jadual 79.209

Jadual 79Bilangan Peserta Mengikut Kawasan Sasaran ProjekBil.Kawasan SasaranBilangan PesertaPeserta (%)1. Kota Kinabalu 5 32. Tuaran 10 63. Penampang 22 134. Papar 74 455. Beaufort 54 33Jumlah 165 100Sumber: Fail Perancangan KorporasiPada pendapat Audit, pelaksanaan projek berdasarkan kumpulan sasarandan kawasan sasaran adalah menepati setiap aspek seperti yang dirancang.b) Pencapaian Sasaran PengeluaranSemasa merancang projek ini, pihak Korporasi mensasarkan pada tahun 2000,bilangan peserta akan bertambah menjadi 250 orang dengan keluaran 7 juta ekorayam dan keluaran purata 7,000 ekor ayam bagi satu pusingan setiap peserta.Korporasi telah merancang untuk meningkatkan pengeluaran ayam dari aspekbilangan peserta dan juga keluaran daging ayam.Namun demikian pihak Korporasi tidak menetapkan sasaran peratusan keluaranayam dari projek ini untuk memenuhi tahap sara diri keperluan ayam daging NegeriSabah. Analisis Audit seterusnya mendapati sasaran yang ditetapkan dari segibilangan peserta dan keluaran telah tidak dicapai oleh kerana 111 orang sahajamenyertai projek dengan keluaran 2.23 juta ekor ayam pada tahun 2000.Pencapaian ini juga merosot setakat pertengahan tahun 2004 di mana 27 orangsahaja peserta yang mengeluarkan hasil sejumlah 197,400 ekor ayam bersamaanpurata 1,827 ekor ayam bagi setiap peserta bagi satu pusingan. Semakan Auditpada bulan Ogos 2004 mendapati hanya 1 peserta sahaja yang masih beroperasi.c) Sasaran Pendapatan PesertaPrestasi pencapaian peserta projek ini dilihat daripada aspek pendapatan danakaun simpanan wajib peserta. Prestasi pencapaian peserta projek adalah sepertiberikut:i) Pendapatan Peserta Bagi Setiap PusinganAnggaran yang disediakan menetapkan kos seekor ayam akan memberikanpulangan bersih sejumlah RM0.48 setelah ditolak bayaran balik pinjaman.Mengikut perjanjian, pinjaman adalah dijangkakan selesai dibayar selepas 25pusingan ternakan. Selepas sahaja pinjaman dilunaskan, pulangan yangdiperolehi bagi seekor ayam dijangka meningkat menjadi RM0.73 setiappusingan. Oleh itu, adalah didapati projek ini berdaya maju dengan pulangan210

yang munasabah kepada peserta. Analisis Audit terhadap 12 peserta bagi 3pusingan jualan ternakan antara tahun 2001 hingga 2004 menunjukkan 8peserta telah berjaya mendapat keuntungan antara RM0.21 hingga RM1.18bagi seekor ayam, manakala 4 peserta lagi mengalami kerugian antara RM0.03hingga RM0.28 bagi seekor ayam. Punca kerugian tersebut ialah kerana kadarkematian ayam yang tinggi iaitu antara 23% hingga 36%.Pada pendapat Audit, projek ini telah memberi pulangan dan pendapatanyang menguntungkan kepada peserta serta telah mencapai sasaran yangditetapkan.ii) Pendapatan Peserta Secara KeseluruhanSecara amnya, pendapatan peserta projek ini telah meningkat semasamenyertai projek ini. Sepanjang tempoh tahun 2001 hingga 2004, peserta telahberjaya memperolehi pendapatan kasar berjumlah RM32.62 juta danpendapatan bersih RM3.35 juta. Pendapatan purata bersih peserta yangberjaya mengeluarkan hasil ialah RM10,671. Selain itu, peserta juga telahberjaya membuat simpanan wajib berjumlah RM0.32 juta. Butiran terperincimengenai pendapatan peserta secara keseluruhannya adalah seperti di Jadual80.Jadual 80Pendapatan Peserta Secara KeseluruhanPendapatan PesertaPurataTahunBilanganPesertaBerjayaKasar(RM Juta)Bersih(RM Juta)SimpananWajibPeserta(RM Juta)PendapatanBersihPeserta(RM Juta)2001 107 13.06 1.41 0.14 0.012002 97 9.56 1.03 0.10 0.012003 84 8.70 0.87 0.08 0.012004 27 1.30 0.04 0.00 0.00Jumlah 315 32.62 3.35 0.32 0.03Sumber : Rekod Fail Pendapatan KorporasiPihak Audit berpendapat projek ini telah dapat meningkatkan pendapatanpeserta seperti dirancang. Namun begitu, pendapatan purata bersihpeserta ini tidak dapat dipertahankan apabila hasil keluaran ternakanberkurangan akibat bekalan input tidak diperolehi.iii) Simpanan Wajib PesertaKonsep projek Perladangan Secara Kontrak menetapkan setiap pesertadikehendaki menyimpan 5% daripada pendapatan ternakan ayam sebagaisimpanan wajib di mana wang ini akan ditolak daripada bayaran hasil ternakanpeserta. Semakan Audit mendapati bayaran hasil ternakan peserta telah dibuat211

potongan 10% untuk akaun simpanan wajib. Pada tahun 2001 hingga 2004,akaun simpanan wajib bagi peserta adalah berjumlah RM0.32 juta.Pada pendapat Audit, kaedah simpanan wajib peserta adalah baik danKorporasi juga mendapat manfaat terutamanya untuk mendapatkan balikhutang tertunggak secara off set jika ada peserta yang masih mempunyaibaki hutang.56.2.12 Pencapaian MatlamatBagi tempoh tahun 2001 hingga 2004 Negeri Sabah telah mengimport 41.67 jutakilogram daging ayam bernilai RM242.33 juta dari pelbagai negara, dengan NegaraBelanda adalah negara terbesar dari segi kuantiti dan nilai import. Eksport ayam dagingpula adalah berjumlah 6.06 juta kilogram bernilai RM17.73 juta dan Brunei adalah negarayang paling banyak mengimport ayam daging keluaran Negeri Sabah. Berdasarkanjadual di bawah kuantiti eksport hanyalah 14.5% berbanding import. Manakala nilaieksport hanyalah 7.3% berbanding nilai import. Butiran mengenai import dan eksportmengikut tahun adalah seperti di Jadual 81.Jadual 81Import Dan Eksport Ayam Daging Negeri SabahTahun 2001 Hingga 2004ImportEksportTahun Kuantiti(Juta Kg)Nilai(RM Juta)Kuantiti(Juta Kg)Nilai(RM Juta)2001 12.33 58.35 0.87 2.482002 12.68 54.47 1.95 6.592003 15.57 70.56 2.04 5.472004 1.09 58.95 1.20 3.19Jumlah 41.67 242.33 6.06 17.73Sumber : Rekod Jabatan Perangkaan/Jabatan Haiwan Dan Perusahan Ternaka) Sumbangan Kepada Sektor Keluaran Ayam Daging TempatanMatlamat projek ini antara lain ialah untuk menyumbang kepada keluaran ayamdaging tempatan seterusnya mengurangkan import ayam daging. Hasil analisisAudit mendapati dari tahun 2001 hingga 2004 secara keseluruhannya sumbangankeluaran ayam projek ini kepada tahap sara diri keperluan ayam daging Negeriadalah seperti di Jadual 82.212

Jadual 82Tahap Sara Diri Bekalan Ayam Negeri SabahNegeri Sabah2001 2002 2003 2004(%) (%) (%) (%)Korporasi 8.1 8.3 6.6 0.9Lain-lain82.0 86.7 88.4 94PengeluarTahap Sara Diri 90 95 95 95Sumber: Rekod Fail KorporasiPada pendapat Audit, berdasarkan tahap sara diri, projek ayam daging masihberpotensi untuk dimajukan, tambahan lagi negara jiran seperti Brunei danSingapura juga mengimport ayam daging dari Negeri Sabah. Projek ayamdaging ini adalah berdaya maju oleh kerana Negeri Sabah adalah bebasdaripada wabak penyakit seperti selesema burung yang dialami di Negarajiran khususnya Thailand sebagai contoh.b) Matlamat SosioekonomiMatlamat projek ini antara lain ialah untuk menjadikan penternak kecil berubahmenjadi penternak berskala ekonomi yang mampu berdikari setelah mendapatlatihan dan bimbingan Korporasi. Setelah menyertai projek ini diharap semuapeserta dapat menjadi penternak komersial tanpa bergantung kepada Korporasidari segi bantuan input pertanian dan sebagainya. Bagaimanapun, berdasarkananalisis dan temu bual Audit semasa lawatan ke kawasan projek mendapatipeserta terus mengharapkan bantuan input dari Korporasi sebelum memulakanternakan. Sekiranya bantuan input tidak diperolehi maka reban ayam akan terbiardan menjadi usang. Semasa lawatan hanya 2 peserta mencari alternatifmendapatkan bekalan input dari syarikat swasta. Pada pendapat Audit, matlamatuntuk menjadikan penternak kecil berubah menjadi penternak berskalaekonomi tidak tercapai.Secara keseluruhannya, pada pandangan Audit pelaksanaan projek ternakan ayamdaging adalah baik untuk meningkatkan pendapatan penternak. Bagaimanapundengan peruntukan yang terhad, Korporasi tidak dapat mencapai matlamat asaluntuk meningkatkan penyertaan peserta. Tambahan pula, peserta projek mempunyaibaki pinjaman belum selesai dan Syarikat gagal membuat bayaran yang sepatutnyajuga telah menyumbang kepada kekurangan aliran tunai Korporasi bagi membiayaipinjaman peserta baru. Selain itu, prestasi peserta juga tidak dapat menjana kepadapertumbuhan ekonomi dan peningkatan keluaran ternakan tempatan dan eksportkerana secara berterusan masih mengharapkan bantuan input dan latihan sertabimbingan dari Korporasi.213

56.3 PEMANTAUANBagi tujuan untuk memastikan projek dilaksanakan mengikut perancangan dan garispanduan yang ditetapkan, Bahagian Poultry Korporasi telah diberi tanggungjawab untukmengurus dan memantau pelaksanaan projek. Pemeriksaan Audit mendapati 2mekanisme diwujudkan untuk memantau pelaksanaan projek iaitu:56.3.1 Lawatan Ke Kawasan ProjekSebagai langkah untuk memastikan pengurusan projek ternakan ayam daging mengikutgaris panduan yang ditetapkan, Pengurus Projek Kanan Bahagian Poultry telah melantik2 Pegawai Veterinar dan 8 Penunjuk Cara Projek untuk memantau di kawasan projekyang sedang dijalankan. Semasa lawatan ke kawasan projek, Pegawai Veterinar danPenunjuk Cara Projek akan membuat pemeriksaan terhadap situasi semasa danseterusnya memberi komen atau teguran kepada peserta. Butiran lawatan danpenemuan dicatatkan pada rekod di kawasan projek dan fail peserta.56.3.2 JawatankuasaBagi tujuan perbincangan, mencari jalan penyelesaian dan penambahbaikan, Korporasitelah menubuhkan 4 Jawatankuasa seperti berikut:a) Jawatankuasa Peringkat KumpulanPerbincangan Jawatankuasa ini dibuat di peringkat Bahagian Poultry pada setiapbulan yang dipengerusikan oleh Pengurus Kanan Projek. Antara perkara yangdibincangkan oleh Jawatankuasa ialah Laporan Kemajuan Bulanan Projek.b) Jawatankuasa Pengurusan Pembangunan DesaPerkara berbangkit yang tidak dapat diselesaikan oleh Jawatankuasa PeringkatKumpulan akan dibincangkan oleh Jawatankuasa ini yang dipengerusikan olehPengurus Besar Korporasi dengan 20 ahli. Mesyuarat ini telah diadakan padasetiap bulan dan mesyuarat terakhir ialah pada awal bulan Oktober 2004.c) Jawatankuasa Pengurusan KananJawatankuasa ini dipengerusikan oleh Pengurus Besar dengan 20 keahlian untukmembincangkan hasil mesyuarat Jawatankuasa Pengurusan Pembangunan Desa.Pada tahun 2004, Jawatankuasa ini telah mengadakan 7 mesyuarat dan mesyuaratterakhir ialah pada akhir bulan Oktober 2004.d) Jawatankuasa Kajian Semula PengurusanJawatankuasa ini juga dipengerusikan oleh Pengurus Besar dengan keahlianseramai 20 orang. Fungsi Jawatankuasa ini ialah untuk mengkaji semula danmenambahbaik tatacara atau sistem pengurusan Korporasi. Pada tahun 2001,Jawatankuasa ini telah mengkaji semula garis panduan projek ternakan ayamdaging dan diganti dengan Manual Kualiti Program Perladangan Secara Kontrak214

Bagi Pengeluaran Ayam Daging. Manual ini telah mendapat pengiktirafan MS ISO9002:1994 dari MAMPU. Pada tahun 2004, Korporasi dalam proses menaik tarafmanual ini bagi pengiktirafan MS ISO 9002:2000.Pada pendapat Audit, pemantauan projek ini telah dibuat dengan sempurna danJawatankuasa yang ditubuhkan telah menjalankan fungsinya dengan memuaskandalam usaha memantapkan lagi pelaksanaan projek dan aktiviti Korporasi.57. RUMUSAN DAN SYOR AUDITProjek menternak ayam daging telah menunjukkan prestasi yang baik pada peringkatpermulaan dari tahun 2001 hingga 2003. Namun demikian mulai tahun 2004, jumlahpeserta yang mengeluarkan hasil berkurangan sebanyak 16.4% iaitu dari 165 menjadi 27peserta dan keluaran hasil menurun daripada sebanyak 3.91 juta kilogram pada tahun2001 menjadi 0.39 juta kilogram pada tahun 2004. Pada akhir bulan Ogos 2004 pula,bilangan peserta yang mengeluarkan hasil ialah 3.7% iaitu dari 27 menjadi 1 peserta.Berdasarkan bahawa syarikat telah gagal untuk membekalkan ayam serta berhutangdaripada Korporasi, adalah dicadangkan sistem projek ini diubah supaya tidak melibatkansyarikat berkenaan, oleh itu kontrak hendaklah ditamatkan. Bekalan ayam perlu dibuatoleh Korporasi sendiri dengan peserta yang masih berminat. Selain itu, dengan tapakyang sedia ada ianya boleh dimajukan secara usaha sama dengan syarikat yang berminat.Dengan demikian, sekiranya peserta meneruskan projek mereka dengan sistem yang barumaka hutang mereka bolehlah dilunaskan secara beransur-ansur. Sistem ini seterusnyadapat menjana situasi “menang-menang” antara pihak terlibat.215

MAJLIS PERBANDARAN TAWAUPENGURUSAN PELESENAN PREMIS PERNIAGAAN58. LATAR BELAKANG58.1 Majlis Perbandaran Tawau (Majlis) mempunyai kawasan perkadaran seluas 5,918hektar dengan bilangan penduduk melebihi 300,000 orang. Kawasan pentadbirannyaterbahagi kepada 7 zon utama iaitu Zon Perniagaan dan Perdagangan, Zon Tanjung Batu,Zon Kuhara Utara, Zon Sin Onn Timur, Zon Apas Selatan, Zon Tawau Lama Selatan danZon Luar Bandar. Antara fungsi utama Majlis adalah mengurus tadbir aktiviti perniagaan dibandar Tawau untuk menjadikannya sebagai sebuah bandar yang selamat, bersih danselesa untuk didiami. Untuk itu, Majlis perlu mengawal aktiviti pelesenan danpenguatkuasaan berdasarkan Ordinan Kerajaan Tempatan (Sabah No. 11 Tahun 1961),Trade Licensing Ordinance (Sabah Cap. 144) dan 4 Undang-undang Kecil Majlis. MengikutOrdinan dan Undang-undang Kecil tersebut, ada 2 jenis lesen dikeluarkan oleh Majliskepada peniaga iaitu lesen perniagaan dan lesen operasi. Lesen perniagaan adalahdikeluarkan untuk semua jenis perniagaan yang ditetapkan. Hasil lesen perniagaan adalahmerupakan hasil Kerajaan Negeri yang dipungut oleh Majlis. Manakala lesen operasiadalah lesen yang dikeluarkan di bawah Undang-undang Kecil Majlis bagi mengawalaktiviti tertentu seperti pusat hiburan dan hotel. Lesen operasi ini adalah menjadi hasilMajlis.58.2 Bagi memastikan peniaga mematuhi undang-undang dan peraturan berkenaan,Majlis melaksanakan aktiviti penguatkuasaan. Antara aktiviti utama ini adalah mengawalselia semua perniagaan di kawasan Majlis bertujuan untuk memastikan peniagamempunyai lesen yang sah dan mematuhi syarat yang ditetapkan terutama dari aspekkebersihan, ketenteraman dan keselamatan. Peniaga akan didakwa atau dikompaun jikamelanggar undang-undang atau tidak mematuhi syarat lesen.59. OBJEKTIF PENGAUDITANObjektif pengauditan ini adalah untuk menentukan sama ada pengurusan pelesenandi premis perniagaan telah diurus dan dilaksanakan dengan cekap dan berkesan bagimencapai matlamat yang ditetapkan.60. SKOP DAN KAEDAH PENGAUDITANSkop pengauditan adalah meliputi perancangan, pelaksanaan dan pemantauanpengurusan pelesenan di premis perniagaan bagi tahun 2003 dan 2004. PemeriksaanAudit telah dijalankan di Seksyen Pelesenan dan Seksyen Penguat kuasa Majlis.Sebanyak 59 premis perniagaan di sekitar bandar Tawau telah dipilih dan dilawati untukmenentukan aktiviti perniagaan yang sedang dijalankan adalah mematuhi undang-undang216

dan syarat lesen. Semakan Audit dibuat terhadap fail, laporan kewangan, rekod dan daftarbagi pengeluaran lesen perniagaan dan lesen operasi serta laporan mengenai aktivitipenguatkuasaan yang dilaksanakan oleh Majlis. Penyiasatan telah dibuat dengan caramenemu bual pegawai yang terlibat dengan pengurusan pengeluaran lesen dan pasukanpenguat kuasa.61. PENEMUAN AUDIT61.1 PERANCANGANPerancangan yang teliti adalah penting supaya pengurusan pelesenan dapat dijalankandengan cekap dan berkesan serta meningkatkan kutipan hasil lesen. Semakan Auditterhadap perancangan Majlis mengenai pengurusan lesen perniagaan dan lesen operasimendapati perkara seperti berikut:61.1.1 Dasar Dan PerundanganMajlis Perbandaran Tawau mengurus tadbir kawasan perkadaran supaya kawasannyalebih selamat, bersih dan selesa melalui aktiviti pelesenan dan penguatkuasaan. Untukitu Ordinan Kerajaan Tempatan (Sabah No. 11 Tahun 1961), Public EntertainmentOrdinance 1958, Public Health Ordinance 1960 dan Trade Licencing Ordinance (SabahCap. 144) digubal. Selain itu, Undang-undang Kecil Majlis terdiri daripada AdvertisementBy-Laws 1967, Massage Establishment By-Laws 1982, Pub and Bar Lounge PremisesBy-Laws 1984 dan General By-Laws 1956 turut digubal. General By-Laws merangkumiaktiviti perniagaan antara lain pasar, kilang roti dan kek, kedai makan, hotel, rumahpenginapan, penjaja dan sebagainya.61.1.2 Garis PanduanMajlis mempunyai garis panduan yang lengkap mengenai pengeluaran lesen perniagaandan lesen operasi. Garis panduan tersebut ditakrifkan melalui Undang-undang Kecil.Sebagai contoh untuk lesen perniagaan, kadar yuran, jenis perniagaan, kelayakan,tempoh dan denda ditetapkan oleh Undang-undang tersebut. Manakala untuk pelesenanoperasi bagi perniagaan seperti kedai makan, hotel, rumah penginapan dan penjaja,semua ketetapan yang penting seperti ciri-ciri keselamatan, kebersihan, kadar sewa,masa operasi dan peraturan lain yang berkaitan dihurai dengan lengkap oleh UndangundangKecil berkaitan. Selain itu, Majlis juga menyediakan Prosedur Kualitimenggariskan tatacara serta pengendalian pengeluaran lesen.a) Kaedah Memproses Permohonan Leseni) Permohonan baru atau pembaharuan lesen perniagaan dan lesen operasi perlumenggunakan borang tertentu. Borang tersebut boleh dibeli dari kaunter diSeksyen Pelesenan. Kerani Kaunter akan menyemak borang permohonanyang dikemukakan untuk memastikan ia lengkap diisi dan disertakan dengansemua dokumen sokongan yang dikehendaki. Semua permohonan yang217

lengkap akan direkod ke Daftar Permohonan Lesen manakala borang yangtidak lengkap akan dikembalikan. Borang permohonan lesen tersebutkemudian akan dikemukakan ke Bahagian Perbendaharaan Majlis untukpenapisan sama ada pemohon mempunyai hutang dengan Majlis. Bagipemohon yang tidak mempunyai hutang seperti cukai pintu, permohonantersebut akan diproses. Sekiranya pemohon berhutang, maka permohonantidak akan diproses selagi hutang tidak dijelaskan.ii) Permohonan yang telah ditapis dan tidak mempunyai masalah akandikemukakan ke Bahagian Kejuruteraan untuk mendapatkan ulasan mengenaikesesuaian lokasi perniagaan. Jurutera akan membuat lawatan ke tapakperniagaan untuk memastikan keselamatan bangunan dan kesesuaian lokasi.Bagi permohonan untuk lesen operasi melibatkan kedai kopi, restoran, kedaigunting dan salun kecantikan, permohonan akan ditapis oleh Jabatan KesihatanMajlis untuk mendapatkan komen atau ulasan berhubung perniagaan tersebut.Bagi perniagaan pusat rekreasi hiburan keluarga pula, kelulusan perludiperolehi daripada Kementerian Kerajaan Tempatan Dan Perumahan terlebihdahulu. Semua permohonan yang tidak mempunyai masalah seterusnya akandibawa ke Mesyuarat Jawatankuasa Pelesenan untuk kelulusan. Permohonanyang diluluskan akan dibawa ke Mesyuarat Penuh Majlis untuk disahkan.iii) Piagam Pelanggan Seksyen Pelesenan menetapkan tempoh 40 hari dari tarikhpermohonan diterima untuk kelulusan permohonan lesen perniagaan dan lesenoperasi baru. Manakala pembaharuan lesen pula akan diluluskan selewatlewatnya2 minggu dengan syarat permohonan disertakan bersama dokumenyang lengkap.iv) Pada tahun 2003 dan 2004, Jawatankuasa Pelesenan Majlis telah merancanguntuk mengadakan 48 kali mesyuarat bagi membincangkan permohonan lesen.Jawatankuasa ini akan dipengerusikan oleh Timbalan Presiden. KeputusanMesyuarat Jawatankuasa Pelesenan akan dikemukakan kepada MesyuaratPenuh Majlis yang dipengerusikan oleh Presiden untuk disahkan. Suratkelulusan akan dikeluarkan kepada pemohon yang berjaya dan seterusnyameminta pemohon membuat pembayaran lesen mengikut kadar dan jenisperniagaan yang telah ditetapkan. Pemohon yang berjaya juga akandimaklumkan tarikh serahan lesen akan dibuat setelah pembayarandilaksanakan. Sementara itu, bagi permohonan yang gagal pula, pemohon akandimaklumkan secara bertulis sebab permohonan tersebut ditolak. Surattersebut akan dikeluarkan 1 hingga 2 minggu dari tarikh Mesyuarat PenuhMajlis.61.1.3 Kaedah PenguatkuasaanRancangan penguatkuasaan yang akan dilaksanakan adalah berdasarkan garis panduanManual Penguatkuasaan Majlis. Manual tersebut menetapkan bahawa objektif SeksyenPenguat kuasa adalah untuk memastikan Undang-undang Kecil dan peraturan Majlisdipatuhi. Tindakan penguatkuasaan akan diambil berdasarkan kepada laporan/aduan218

daripada pegawai Majlis (Inspektor) dan orang awam. Antara aktiviti penguatkuasaanyang akan dilaksanakan ialah pemeriksaan terhadap premis perniagaan, lesenperniagaan, kebersihan kawasan perniagaan serta jenis perniagaan yang diluluskan.Majlis juga boleh mendapatkan bantuan khidmat nasihat dan kakitangan daripadapasukan polis untuk melaksanakan aktiviti penguatkuasaan supaya tindakanpenguatkuasaan dapat dilaksanakan dengan lebih cekap dan berkesan. Majlis bolehmengambil tindakan mengeluarkan notis peringatan, tawaran mengkompaun dantindakan penyitaan terhadap peniaga bagi kesalahan melanggar undang-undang danperaturan berkaitan pelesenan.61.1.4 Keperluan Guna Tenaga Dan LatihanPerancangan guna tenaga dan latihan kepada anggota adalah penting ke arahmelaksanakan sesuatu aktiviti secara berkesan. Untuk itu, Majlis telah merangka perkaraseperti berikut:a) Penstrukturan Semula JawatanSejajar dengan fungsi Majlis untuk mengeluarkan 2 jenis lesen iaitu lesenperniagaan dan lesen operasi, Majlis telah menyediakan cadangan penstrukturansemula perjawatan pada tahun 2001. Pengeluaran lesen perniagaan di bawahTrade Licensing Ordinance 1948 akan dikendalikan oleh Seksyen PelesenanPerniagaan dan akan diketuai oleh Pegawai Tadbir Gred N41. Manakala bagipengurusan pengeluaran lesen operasi pula ia akan dikendalikan oleh SeksyenPentadbiran Dan Pelesenan Operasi di Bahagian Perkhidmatan Masyarakat DanPerbandaran. Seksyen ini akan diketuai oleh Pegawai Tadbir Gred N41. SeksyenPelesenan Perniagaan akan bertanggungjawab terus kepada Timbalan PresidenGred N54. Manakala Seksyen Pengeluaran Lesen Operasi akanbertanggungjawab kepada Pegawai Tadbir Gred N48 di Bahagian PerkhidmatanMasyarakat Dan Perbandaran.b) LatihanLatihan yang berkaitan perlu dirancang dan diberikan secara berterusan bagimeningkatkan pengetahuan dan kemahiran pegawai serta kakitangan yang terlibatdengan pengurusan pelesenan. Sistem Saraan Malaysia (SSM) menetapkan setiapkakitangan perlu diberi latihan tidak kurang 3 kali setahun. Pengurusan latihanuntuk kakitangan Majlis dikendalikan oleh Bahagian Pentadbiran. Pada tahun 2003dan 2004, Majlis tidak menetapkan latihan atau kursus yang akan dihadiri olehkakitangan pelesenan.61.1.5 Keperluan Peralatan Dan KenderaanBagi memantapkan urusan penguatkuasaan syarat pelesenan yang seterusnya bolehmeningkatkan kutipan hasil, pegawai penguat kuasa perlu dilengkapkan atau dibekalkandengan peralatan yang sesuai. Selain itu, kenderaan juga diperlukan semasa operasipenguatkuasaan dijalankan untuk mengangkut barang rampasan dan sebagainya. Pada219

tahun 2003 dan 2004, Majlis tidak menyediakan perancangan untuk menambahperalatan dan kenderaan yang digunakan oleh anggota penguat kuasa.61.1.6 Anggaran HasilPada tahun 2003 dan 2004, Majlis menganggarkan kutipan hasil daripada pengeluarandan pembaharuan lesen operasi berjumlah RM1.02 juta setiap tahun. Manakalaanggaran hasil sewa/lesen gerai disediakan berasingan iaitu berjumlah RM1.47 jutasetiap tahun. Lesen Perniagaan pula merupakan hasil kepada Kerajaan Negeri di manaanggaran hasil akan disediakan oleh Kerajaan Negeri.61.1.7 Kaedah PemantauanPemantauan terhadap pengurusan pelesenan di premis perniagaan akan dilaksanakanoleh Seksyen Pelesenan dan pihak pengurusan Majlis. Pemantauan ini akandilaksanakan melalui mesyuarat Jawatankuasa Pelesenan yang akan dipengerusikanoleh Timbalan Presiden dan Mesyuarat Penuh yang akan dipengerusikan oleh Presiden.Pemeriksaan terhadap premis perniagaan juga akan dilaksanakan oleh InspektorPerbandaran dari semasa ke semasa. Pemeriksaan tersebut bertujuan untukmemastikan peniaga mempunyai lesen yang sah dan mematuhi undang-undangberkaitan pelesenan. Aktiviti penguatkuasaan pula akan dipantau oleh Seksyen Penguatkuasa di bawah penyeliaan Timbalan Setiausaha Operasi. Pemantauan ini akandilaksanakan berdasarkan laporan yang diterima daripada Seksyen Pelesenan atauaduan awam.Pada pandangan Audit, perancangan untuk pengurusan pelesenan adalahmemuaskan berdasarkan peruntukan undang-undang dan peraturan yang sedia ada.Selain itu, garis panduan dan manual mengenai prosedur pengeluaran lesen danpenguatkuasaan turut disediakan dengan lengkap.61.2 PELAKSANAANSemakan Audit terhadap pengurusan pelesenan di premis perniagaan yang dijalankanoleh Majlis mendapati perkara seperti berikut:61.2.1 Undang-Undang PelesenanPada masa kini, Majlis masih mengguna pakai Undang-undang Kecil yang diwujudkanantara tahun 1956 hingga 1987 sebagai rujukan bagi mengendalikan pengurusanpelesenan di premis perniagaan. Pihak Audit mendapati semakan semula belum pernahdilakukan terhadap Undang-undang Kecil tersebut. Sebagai contoh, kadar yangditetapkan bagi lesen operasi kedai kopi ialah RM95 satu bulan, manakala kadar yangdikenakan bagi lesen operasi restoran kelas pertama ialah RM190 satu bulan. Kadar initelah ditetapkan pada tahun 1956 dan masih diguna pakai sehingga hari ini.Bagaimanapun, Majlis telah mengambil daya usaha untuk menyemak semula kadar220

lesen dan sedang dalam proses perbincangan dengan Kementerian Kerajaan TempatanDan Perumahan dan Jabatan Peguam Besar Negeri.Pada pendapat Audit, undang-undang pelesenan perlu dikaji semula dan dipinda dimana perlu bagi menyesuaikannya dengan keadaan semasa.61.2.2 Pemprosesan Permohonan Lesena) Syarat Kelayakan Permohonan LesenSemakan Audit terhadap 108 fail individu pemohon lesen pada tahun 2004mendapati semua pemohon telah mematuhi syarat kelayakan iaitu melebihi hadumur 18 tahun. Selain itu, semua permohonan tersebut juga disertakan dengandokumen yang berkaitan seperti mana yang ditetapkan oleh garis panduanpermohonan lesen perniagaan baru. Semakan Audit seterusnya mendapati semuaborang permohonan yang tidak dikemukakan bersama dokumen yang lengkapdikembalikan kepada pemohon.b) Jawatankuasa PelesenanMengikut prosedur yang ditetapkan, permohonan lesen perniagaan dan lesenoperasi baru akan dikemukakan kepada Jawatankuasa Pelesenan untukpertimbangan dan kelulusan sebelum disahkan semasa Mesyuarat Penuh Majlis.Pada tahun 2003 dan 2004, Jawatankuasa Pelesenan telah mengadakan 32 kalimesyuarat bagi membincang dan meluluskan permohonan lesen berbanding 48kali mesyuarat yang dirancang bagi tempoh yang sama. Jawatankuasa ini telahdipengerusikan oleh Timbalan Presiden dan dihadiri oleh 6 pegawai Majlis iaituSetiausaha, Timbalan Setiausaha Operasi, Penolong Pegawai Tadbir dari SeksyenPelesenan, Penolong Pegawai Penguat kuasa, Pegawai Undang-undang danInspektor Kesihatan serta 8 Ahli Majlis.Semakan Audit mendapati Jawatankuasa Pelesenan bukan sahajamembincangkan status permohonan lesen perniagaan baru, sebaliknya turutmembincangkan masalah berkaitan permohonan lesen seperti rayuan semulalesen yang telah ditamatkan, pertukaran nama pelesen dan pertukaran lokasiperniagaan. Bagi permohonan lesen baru yang ditolak atau ditangguh,Jawatankuasa Pelesenan turut menyatakan dengan jelas sebab permohonantersebut ditolak atau ditangguh.Laporan dan keputusan Jawatankuasa Pelesenan juga telah dibawa ke MesyuaratPenuh Majlis yang dipengerusikan oleh Presiden Majlis dan dihadiri oleh ahli Majlisserta beberapa pegawai lain sebagai penasihat. Mesyuarat Penuh Majlis ini telahdiadakan 21 kali pada tahun 2003 hingga bulan Disember 2004 berbanding 24 kaliyang dirancang untuk tempoh yang sama. Semakan Audit mendapatiJawatankuasa ini telah melaksanakan tanggungjawabnya dengan teratur danmemuaskan.221

Pada pendapat Audit, kelulusan lesen telah dilaksanakan mengikut proseduryang ditetapkan dan Jawatankuasa Pelesenan telah melaksanakantanggungjawabnya dengan teratur.61.2.3 Kadar Bayaran LesenMengikut The Tawau Municipal Council ( Market ) By-Laws 1987, kadar bayaran lesenberjaja di Pasar Baru Sri Tanjung berkuat kuasa mulai bulan Januari 1987 adalahseperti di Jadual 83.Jadual 83Kadar Bayaran Lesen Berjaja Di Pasar Baru Sri TanjungJenisLesenSayur/bunga/buah(RM)Daginglembu /babi(RM)Runcit/ikanmasin(RM)Makanan(RM)Dagingayam(RM)Kelapa(RM)Kopi(RM)Kadar 30.00 100.00 60.00 40.00 45.00 30.00 15.00lesenSumber: Undang-undang Kecil MajlisBagaimanapun, Mesyuarat Penuh Majlis pada bulan Mei 1999 telah meluluskan kadarbayaran tambahan lesen berjaja termasuk sewa yang mengambil kira kos elektrik, airdan penyelenggaraan seperti di Jadual 84.Jadual 84Kadar Bayaran Tambahan Lesen Berjaja Di Pasar Baru Sri TanjungSayur/bunga/Daginglembu /Runcit/ikan Makanan Daging Kelapa KopiJenis Lesen buah babi masinayam(RM) (RM) (RM) (RM) (RM) (RM) (RM)i) Kadar lesen 30.00 100.00 60.00 40.00 45.00 30.00 15.00ii) Kos elektrik 10.00 10.00 10.00 45.00 10.00 20.00 20.00iii) Kos Air 3.00 5.00 2.00 9.00 5.00 3.00 3.00iv) Kos19.50 19.50 19.50 19.50 19.50 19.50 19.50penyelenggaraanKadar dicadangkan 62.50 134.50 91.50 113.50 79.50 72.50 57.50Kadar diluluskan 63.00 135.00 92.00 114.00 80.00 73.00 58.00oleh MajlisSumber: Rekod di Seksyen PelesenanKadar bayaran tambahan tersebut mula dikuatkuasakan pada bulan Jun 1999. Kadartersebut mempunyai 2 caj iaitu lesen dan kos overhead. Sehubungan itu, setiappenjaja diberikan lesen operasi penjaja dan mereka juga diperlukan menandatanganisurat perjanjian sewa. Selain itu, kadar bayaran lesen operasi sesuatu aktivitiperniagaan adalah berdasarkan kepada kadar dan syarat yang ditetapkan oleh222

Undang-undang Kecil Majlis. Beberapa syarat khas kadar bayaran bagi lesen operasiperniagaan tertentu telah ditetapkan seperti di Jadual 85.Jadual 85Syarat Khas Kadar Bayaran LesenJenis Perniagaan Syarat Khas KadarUnisex RM30/kerusi/ satubulanKedai gunting Bilangan kerusiBiasa RM10/kerusi/satubulanGunting danUrutRM60/kerusi/satubulanHotel/rumah Bilangan bilikRM10/satu bilik/satu tahunpenginapanMTV Bilangan bilik RM50 / bilik / satu bulanKaraoke berbilik Keluasan RM1/kaki persegi/satu bulanKedai biliard/snuker Bilangan meja bola RM40/meja/satu bulanGerai gandingan Gerai yang menumpang dalam RM20/satu bulankedaiSumber: Undang-undang Kecil MajlisSemakan Audit mendapati kadar yang dikenakan terhadap lesen operasi adalahbetul mengikut jenis operasi perniagaan yang dipohon.Pada pendapat Audit, kadar bayaran lesen operasi yang dikenakan adalah teratur.61.2.4 Keperluan Guna Tenaga Dan LatihanSemakan Audit terhadap keperluan guna tenaga dan latihan di Seksyen Pelesenanmendapati perkara seperti berikut:a) Penstrukturan Semula JawatanPada tahun 2004, cadangan penstrukturan semula Majlis masih belum diluluskanoleh Kementerian Kerajaan Tempatan Dan Perumahan. Mengikut cadanganpenstrukturan semula, Seksyen Pelesenan Perniagaan diasingkan daripadaSeksyen Pelesenan Operasi di mana setiap seksyen dipertanggungjawabkankepada Pegawai Tadbir Gred N41. Kegagalan mendapat kelulusan cadanganpenstrukturan semula mengakibatkan kepada pengeluaran lesen perniagaan danlesen operasi dikendalikan oleh satu seksyen sahaja yang diketuai oleh PegawaiTadbir Gred N41.b) LatihanMajlis tidak ada menghantar wakil/kakitangan dari Seksyen Pelesenan untukmenghadiri latihan atau kursus pada tahun 2003. Bagaimanapun pada tahun 2004,sembilan kakitangan daripada Seksyen Pelesenan telah menghadiri kursus yang223

dianjurkan oleh Bahagian Komputer dan Teknologi Maklumat. Kursus tersebutialah Kursus Asas Komputer, Kursus Lotus Word Pro dan Kursus Lotus 123.Kursus ini telah dihadiri oleh Penolong Pegawai Tadbir Gred N27, lima AtendanLetak Kereta Gred N1 dan 3 Pekerja Rendah Awam Gred R1. Selain itu, PenolongPegawai Tadbir Gred N27 juga telah dihantar untuk menghadiri 2 kursus yangdianjurkan oleh satu agensi swasta iaitu Kursus Asas Undang-undang PihakBerkuasa Tempatan dan Kursus Latihan Pendakwaan Pihak Berkuasa Tempatan.Bagaimanapun, semakan lanjut Audit mendapati 9 kakitangan dari SeksyenPelesenan tidak pernah dihantar untuk menghadiri kursus sama ada yangdianjurkan oleh pengurusan Majlis atau pihak luar. Kakitangan tersebut terdiridaripada satu Pembantu Tadbir Gred N17, dua Atendan Letak Kereta Gred N1 dan6 Pekerja Rendah Awam Gred R1. Selain itu, satu Pekerja Rendah Awam Gred R1di mana kursus terakhir yang dihadiri ialah pada tahun 1998.Pada pendapat Audit, cadangan penstrukturan Majlis adalah teratur. Oleh itu,cadangan ini perlu mendapat pertimbangan sewajarnya bagi meningkatkankeberkesanan pengurusan lesen. Selain itu, latihan dan kursus yang diberi perludipertingkatkan lagi. Kakitangan yang terlibat secara langsung mengenai urusanpengeluaran lesen perlu diberi keutamaan untuk menghadiri kursus yang berkaitandengan bidang tugas mereka.61.2.5 Prestasi Pengeluaran Lesena) Pembaharuan Lesen Dan Pengeluaran Lesen BaruPada tahun 2004 sebanyak 9,211 lesen perniagaan telah dikeluarkan oleh UnitLesen Perniagaan berbanding tahun 2003 iaitu sebanyak 8,823. Daripada bilanganlesen tahun 2004, sebanyak 7,856 merupakan pembaharuan lesen manakalabakinya sebanyak 1,355 merupakan permohonan lesen baru. Sementara itu,sebanyak 800 lesen operasi telah dikeluarkan pada tahun 2003 melibatkan 584pembaharuan lesen dan 216 permohonan lesen baru. Berdasarkan maklumat yangditerima daripada pihak Majlis sebanyak 508 lesen operasi telah dikeluarkan padatahun 2004 iaitu melibatkan 429 pembaharuan lesen dan 79 permohonan lesenbaru. Maklumat mengenai jumlah pembaharuan lesen dan lesen baru yangdiluluskan pada tahun 2003 dan 2004 adalah seperti di Jadual 86.224

Jadual 86Pembaharuan Lesen Dan Lesen Baru Yang DiluluskanPada Tahun 2003 Dan 2004Pembaharuan LesenLesen BaruBil. Jenis Lesen 2003 2004 Bertambah/(Berkurang)2003 2004 Bertambah/(Berkurang)1. Lesen Perniagaan 7,172 7,856 684 1,651 1,355 (296)2. Lesen Operasi 584 429 (155) 216 79 (137)Jumlah 7,756 8,285 529 1,867 1,434 (433)Sumber: Rekod di Seksyen Pelesenan dan Bahagian Kejuruteraan.Berdasarkan jadual di atas, pembaharuan lesen perniagaan meningkat sebanyak684 pada tahun 2004 berbanding tahun 2003. Bagaimanapun, pembaharuan lesenoperasi pula telah menurun sebanyak 155 pada tahun 2004 berbanding tahun2003. Bilangan permohonan lesen baru perniagaan yang diluluskan telah menurunsebanyak 296 pada tahun 2004 berbanding tahun 2003. Permohonan lesenOperasi baru yang diluluskan pada tahun 2004 turut menurun sebanyak 137berbanding tahun 2003. Bagaimanapun pihak Audit tidak dapat mengesahkanjumlah sebenar pembaharuan lesen operasi dan lesen operasi baru yangdiluluskan pada tahun 2004 kerana rekod mengenainya tidak dikemas kini olehMajlis. Selain itu, Majlis juga tidak menetapkan sasaran permohonan lesen barupada tahun 2003 dan 2004.Jabatan Audit berpendapat rekod mengenai permohonan lesen baru operasiperlu sentiasa dikemas kini untuk memudahkan pihak Majlis membuatrujukan mengenai permohonan baru atau pembaharuan lesen.b) Tempoh Lesen Diluluskani) Seksyen Pelesenan telah menetapkan bahawa semua permohonan lesen baruakan diluluskan selewat-lewatnya 40 hari bekerja dari tarikh permohonanditerima seperti mana dinyatakan dalam Piagam Pelanggan. Semakan Audittelah dibuat terhadap 108 fail individu yang mana permohonan lesen telahdiluluskan pada tahun 2003 dan 2004. Hasil daripada semakan tersebutmendapati 34 permohonan lesen operasi baru (31.5%) telah diluluskanmengikut tempoh yang ditetapkan. Manakala 28 (25.9%) permohonan lesenoperasi baru telah diluluskan antara 41 hari hingga satu tahun dari tarikhpermohonan dibawa ke Mesyuarat Jawatankuasa Pelesenan. Bagaimanapun,tarikh sebenar kelewatan akan bertambah sekiranya berasaskan kepada tarikhpermohonan diterima. Pihak Audit tidak dapat memastikan tempoh kelulusansebenar sesuatu permohonan lesen baru kerana rekod yang dikemukakanadalah tidak lengkap di mana borang permohonan lesen tersebut tidak difailkandalam fail individu.ii) Adalah didapati juga sebanyak 43 kes di mana tarikh permohonan tidakdirekodkan di fail individu menyebabkan tempoh kelulusan lesen tidak dapat225

ditentukan. Selain itu, adalah didapati 3 kes di mana lesen diluluskan lebih awalsebelum dibawa ke Mesyuarat Jawatankuasa Pelesenan. Pihak Audit tidakdapat menentukan sebab kelewatan sesuatu permohonan lesen baru diluluskankerana tidak ada laporan mengenainya disediakan oleh Majlis.iii) Semakan Audit terhadap 18 fail permohonan yang ditangguh dan ditolakmendapati 5 permohonan telah diberi status tangguh disebabkan lokasiperniagaan dan pelan bangunan tidak sesuai. Selain itu, 13 permohonan lesenoperasi telah ditolak oleh kerana lokasi perniagaan bagi 3 permohonan lesenterletak di zon kediaman, manakala 4 permohonan disebabkan tidak adakekosongan gerai dan 6 permohonan lesen operasi pula ditolak disebabkanoleh lokasi tidak sesuai seperti tapak tanah Kerajaan, tanah persendirian dantepi kedai.iv) Bagi kes ditangguh dan ditolak, pemohon telah diberitahu selepas 1 hingga 2minggu dari tarikh keputusan Mesyuarat Penuh Majlis melalui suratpemberitahuan sekiranya pemohon sendiri tidak datang ke pejabat untukmenyemak kedudukan permohonan. Kes permohonan yang ditangguh difailkansehingga pemohon mengemukakan dokumen yang diminta oleh Majlis untuktindakan selanjutnya. Majlis tidak menetapkan tempoh bagi pemohonmengemukakan dokumen yang diminta atau mengambil tindakan di atasteguran Majlis.v) Pemeriksaan fizikal yang dilakukan oleh pihak Audit di 5 tapak lokasiperniagaan yang dinyatakan mengikut borang permohonan bagi kes ditangguhmendapati satu bengkel mencuci kereta telah beroperasi walaupunpermohonan lesen masih belum diluluskan.vi) Temu bual dengan pegawai Majlis mendapati pemantauan ke lokasi perniagaanbagi permohonan yang ditangguh/ditolak tidak pernah dilaksanakan oleh Majlis.Kegagalan tersebut menyebabkan berlaku perkara di atas di mana peniagamenjalankan operasi perniagaan walaupun permohonan lesen belumdiluluskan.vii) Selain itu, piagam pelanggan Seksyen Pelesenan telah menetapkanpermohonan untuk pembaharuan lesen perniagaan atau lesen operasi akandiluluskan dalam tempoh 2 minggu dari tarikh ia didaftarkan. Semakan Auditterhadap rekod permohonan pembaharuan lesen mendapati semuapermohonan pada tahun 2003 dan 2004 untuk pembaharuan lesen telahdiluluskan. Bagaimanapun, pihak Audit tidak dapat menentukan tempohpembaharuan lesen diluluskan kerana rekod tersebut hanya menunjukkanbilangan lesen yang dipohon dan diluluskan tetapi tidak menunjukkan tarikhpermohonan tersebut dibuat dan tarikh permohonan itu diluluskan.Pada pendapat Audit, satu salinan borang permohonan lesen baru daripadapeniaga hendaklah disimpan di fail individu. Rekod yang lebih terperincimengenai permohonan pembaharuan lesen perlu disediakan bagimemudahkan rujukan atau pemantauan dibuat oleh pihak Majlis. Selain itu,226

usaha perlu dipertingkatkan untuk memastikan permohonan lesen diluluskanmengikut tempoh yang ditetapkan oleh Piagam Pelanggan.c) Prestasi Kutipan HasilKutipan hasil lesen/sewa telah meningkat daripada RM2.09 juta pada tahun 2003menjadi RM2.19 juta pada tahun 2004. Maklumat lanjut adalah seperti di Jadual87.Jadual 87Kutipan Hasil Lesen/Sewa Bagi Tahun 2003 Dan 2004Tahun2003 2004Bil. Punca Hasil Anggaran Hasil Anggaran HasilHasil(RM Juta)Sebenar(RM Juta)Hasil(RM Juta)Sebenar(RM Juta)1. Lesen Operasi 1.02 1.08 1.02 1.182. Sewa/Lesen1.47 1.01 1.47 1.01GeraiJumlah 2.49 2.09 2.49 2.19Sumber : Rekod di Bahagian Perbendaharaan, Majlis Perbandaran TawauBerdasarkan jadual di atas, kutipan hasil lesen operasi meningkat daripada RM1.08juta pada tahun 2003 menjadi RM1.18 juta pada tahun 2004. Sementara itu,sejumlah RM1.01 juta hasil sewa/lesen gerai telah dikutip pada tahun 2003 dan2004.d) Kaedah Bayaran LesenMengikut prosedur, tempoh sah sesuatu lesen operasi yang dikeluarkan adalahsatu tahun dari tarikh lesen dikeluarkan. Bagaimanapun, peniaga boleh membuatbayaran secara bulanan atau ansuran. Amaun yang tidak dapat dikutip akandianggap sebagai tunggakan dan direkod di Penyata Tunggakan Hasil Lesen.Mengikut Penyata Tunggakan Hasil Lesen, sehingga bulan Disember 2004 Majlismempunyai tunggakan hasil lesen berjumlah RM761,653 terdiri daripadatunggakan hasil lesen operasi berjumlah RM222,147 dan tunggakan hasillesen/sewa gerai berjumlah RM539,506.Pihak Majlis telah mengambil tindakan menghantar surat peringatan kepadapelesen berkenaan untuk menuntut tunggakan hasil tersebut. Penyata TunggakanHasil Lesen yang disediakan melalui sistem berkomputer turut mengambil kiratunggakan bagi peniaga yang tidak lagi menjalankan operasi perniagaan. Oleh itu,Penyata Tunggakan Hasil yang dikeluarkan adalah tidak tepat. Pihak Majlis perlumengambil tindakan untuk mengemas kini data input.227

Pada pendapat Audit, pencapaian kutipan hasil lesen adalah memuaskan.Bagaimanapun, kaedah bayaran lesen yang digunakan pada ketika ini adalahmerugikan Majlis. Oleh itu, adalah dicadangkan supaya tempoh sah sesuatu lesenoperasi ditetapkan mengikut bayaran ansuran yang dibuat oleh peniaga.61.2.6 Aktiviti Penguatkuasaana) Kaedah PenguatkuasaanMajlis mempunyai 6 Inspektor Perbandaran iaitu 3 bagi pasar dan masing-masingsatu bagi pusat hiburan dan salon, bengkel dan industri serta premis makanan.Tanggungjawab Inspektor Perbandaran antaranya ialah membuat pemeriksaanterhadap premis perniagaan untuk memastikan jenis perniagaan, kebersihan,keselamatan dan pelesen yang sah mengendalikan perniagaan. Semakan Auditmendapati pemeriksaan fizikal ada dilaksanakan oleh Inspektor Perbandaranterhadap premis perniagaan di kawasan Tawau. Bagaimanapun, ia tidakdilaksanakan secara berkala dan laporan yang dikeluarkan hanya merekod nomborlesen perniagaan dan lesen operasi serta jenis perniagaan yang dijalankan.Pihak Audit telah dimaklumkan bahawa laporan yang dikeluarkan diserahkankepada Timbalan Presiden untuk tindakan selanjutnya. Bagaimanapun, pihak Audittidak dapat mengenal pasti tindakan lanjut yang diambil oleh Seksyen Penguatkuasa kerana tidak ada laporan mengenainya disediakan. Selain itu, temu bualdengan pegawai di Seksyen Penguat kuasa mendapati tidak ada jadualpemeriksaan yang disediakan bagi melaksanakan pemeriksaan berkala terhadapaktiviti perniagaan di kawasan Majlis.Pada pendapat Audit, tindakan penguatkuasaan terhadap aktiviti perniagaanboleh diperbaiki dan dipertingkatkan dengan kerjasama rapat antara SeksyenPelesenan dan Seksyen Penguat kuasa. Kerjasama yang perlu dititikberatkanialah dari segi penyaluran maklumat berkaitan dengan lesen tamat tempohtetapi belum diperbaharui serta laporan pemeriksaan berkala oleh InspektorPerbandaran daripada Seksyen Pelesenan kepada Seksyen Penguat kuasa.Selain itu, pemeriksaan berkala ke premis perniagaan dan pemilik lesen perludilaksanakan secara berterusan.b) KeanggotaanAktiviti penguatkuasaan perlu dirancang dengan teliti dan dilaksanakan darisemasa ke semasa bagi memastikan perniagaan beroperasi secara sah tanpamelanggar peraturan atau undang-undang yang ditetapkan. Semakan Auditmendapati Seksyen Pelesenan tidak mempunyai kakitangan khusus untukmelaksanakan aktiviti penguatkuasaan terhadap peniaga yang tidak mematuhiperaturan dan undang-undang berkaitan pelesenan. Oleh itu, aktivitipenguatkuasaan dilaksanakan oleh kakitangan di Seksyen Penguat kuasa. Aktivitipenguatkuasaan yang dijalankan oleh Seksyen Penguat kuasa adalah berdasarkan228

kepada perundangan yang ditetapkan mengikut Undang-undang Kecil dan ManualProsedur Penguatkuasaan Majlis.Mengikut Undang-undang Kecil Majlis, semua perniagaan perlu dilesenkan danpeniaga yang berniaga tanpa lesen boleh dikenakan denda sehingga RM500 atauRM50 satu hari jika kesalahan dilakukan secara berterusan. Sementara itu, bagiperniagaan yang melibatkan pub/bar lounge pula denda boleh dikenakan sehinggamaksimum RM5,000 bagi kesalahan berniaga tanpa lesen atau RM200 satu harijika kesalahan adalah berterusan.c) Keperluan Peralatan Dan KenderaanAdalah didapati Seksyen Penguat kuasa hanya mempunyai satu kamera dan 2kenderaan yang digunakan semasa menjalankan operasi penguatkuasaan. Olehkerana norma kerja tidak ditetapkan oleh Majlis, pihak Audit tidak dapatmenentukan sama ada peralatan dan kenderaan yang digunakan adalahmencukupi untuk melaksanakan operasi penguatkuasaan dengan berkesan.d) Prestasi Penguatkuasaani) Pembayaran Denda/KompaunMengikut Manual Penguatkuasaan yang dikeluarkan, Pegawai Penguat kuasaboleh mengeluarkan Notis Tawaran Kompaun kepada peniaga yang tidakmematuhi undang-undang berkaitan pelesenan. Peniaga yang diberikan notisboleh menjelaskan kompaun dengan membayar kepada pegawai yang diberikuasa menerima wang awam di Seksyen Penguat kuasa atau di kaunterpelesenan. Adalah didapati pada tahun 2003 dan 2004 tidak ada kompaunatau denda dikenakan terhadap peniaga yang melakukan kesalahan melanggarsyarat atau undang-undang berkaitan pelesenan. Denda/kompaun hanyadikeluarkan bagi kesalahan berkaitan Anti-litter dan kesalahan meletakkenderaan.ii) Tindakan PenyitaanMengikut Manual Prosedur Penguatkuasaan Majlis, tindakan penyitaanbermaksud rampasan dan penahanan barangan mengikut tempoh tertentukerana tidak mematuhi undang-undang pelesenan yang ditetapkan. Adalahdidapati tindakan penyitaan tersebut ada dilaksanakan dari semasa ke semasaseperti ditunjukkan pada Jadual 88.229

Jadual 88Tindakan Rampasan Yang Dilaksanakan Pada Tahun 2003 Dan 2004TahunBilanganJenisPerniagaanKesalahan200349 Penjaja Menjalankan perniagaan tanpa lesen.Bergerak19 Pekedai Meletakkan barang perniagaan di kaki limatanpa kebenaran62 Penjaja Gerai Meletakkan barang perniagaan di tempatawam (menghadang)118 Penjaja Menjalankan perniagaan tanpa lesenBergerak2004 27 Pekedai Meletakkan barang perniagaan di kaki limatanpa kebenaran16 Penjaja Gerai Meletakkan barang perniagaan di tempatawam (menghadang)Sumber: Rekod di Seksyen Penguat kuasaBerdasarkan jadual di atas, Seksyen Penguat kuasa telah mengenakan tindakanpenyitaan terhadap 49 penjaja bergerak, sembilan belas pekedai dan 62 penjajagerai pada tahun 2003. Manakala pada tahun 2004, tindakan penyitaan telahdikenakan terhadap 188 penjaja bergerak, dua puluh tujuh pekedai dan 16 penjajagerai. Tindakan sitaan diambil terhadap kesalahan berniaga tanpa lesen danmeletakkan barang perniagaan di tempat awam atau di kaki lima tanpa kebenaran.Semua barang yang disita turut dilabelkan dengan maklumat seperti tarikh dantempat barang tersebut dirampas. Antara barang yang disita termasuklahperkakasan perniagaan seperti meja, payung, alat timbang, tong gas, dan barangjualan seperti rokok, buah-buahan, sayur, kain baju dan barang mainan. Barangsitaan yang mudah rosak seperti ikan dan sayuran akan dilupuskan dengan caramemusnahkannya dan dibuang dalam masa 24 jam jika tidak dituntut olehpemiliknya. Barang sitaan seperti perkakasan pula akan disimpan dalam storsehingga dituntut dan dibayar denda oleh pemiliknya. Tindakan pelupusan akandiambil terhadap barang yang tidak dituntut melebihi tempoh 5 tahun.Pada pendapat Audit, prestasi penguatkuasaan yang dijalankan oleh pihak Majlisterhadap aktiviti perniagaan pada keseluruhannya adalah kurang memuaskan danperlu dipertingkatkan. Bagi memperbaiki keadaan ini, Seksyen Pelesenan perlumenyerahkan maklumat mengenai peniaga yang tidak memperbaharui lesen sertalaporan pemeriksaan oleh Inspektor Perbandaran kepada Seksyen Penguat kuasasupaya tindakan penguatkuasaan dapat diambil dengan segera.230

61.2.7 Lawatan Fizikal AuditPegawai Audit berserta pegawai Majlis telah mengadakan lawatan fizikal secararambang ke 59 premis perniagaan di kawasan bandar Tawau iaitu 17 kedai makan, duabelas pusat hiburan, tujuh pusat rekreasi dan biliard, lima bengkel, lima salon rambutdan 13 rumah penginapan/hotel. Tujuan lawatan tersebut adalah untuk memastikansyarat lesen dipatuhi oleh peniaga. Daripada semakan tersebut, adalah didapati pelesenbagi 5 hotel/rumah tumpangan dan 2 pusat rekreasi keluarga telah mematuhi semuasyarat pelesenan dan 13 perniagaan telah berhenti beroperasi. Bagi 39 pelesen yanglain pihak Audit mendapati perkara seperti berikut:a) Operasi PerniagaanEmpat peniaga menjalankan operasi perniagaan selain daripada yang diluluskan.Mengikut syarat, kelulusan yang diberi adalah untuk menjual kuih muih, makanandan minuman, perniagaan kedai kopi dan restoran kelas kedua. Kadar lesenoperasi yang dikenakan terhadap peniaga tersebut ialah antara RM15 hinggaRM143 satu bulan mengikut kategori perniagaan yang dijalankan. Bagaimanapun,pihak Audit mendapati semua 4 peniaga berkenaan menjalankan operasiperniagaan hiburan iaitu pub/karaoke tanpa kebenaran daripada Majlis. Kadarlesen untuk perniagaan hiburan ialah antara RM180 hingga RM300 satu bulan.Lawatan Audit ke premis perniagaan tersebut mendapati ia ditutup pada waktusiang dan menjalankan operasi perniagaan hanya pada waktu malam. Selain itu,dua daripada premis perniagaan tersebut turut menjual arak tanpa lesen.b) Kadar Bayaran LesenPemeriksaan Audit secara rambang ke kawasan perniagaan Majlis mendapatibeberapa kes di mana syarat dan kadar tidak dipatuhi seperti berikut:i) Satu restoran yang sepatutnya dilesenkan sebagai kedai kopi dengan kadarbayaran lesen operasi sejumlah RM95 satu bulan tetapi telah dilesenkansebagai kedai gandingan dengan bayaran lesen RM20 satu bulan.ii) Tujuh hotel/rumah penginapan di mana bilangan bilik yang didaftarkan mengikutrekod Majlis tidak sama dengan jumlah sebenar bilik yang sedang beroperasiiaitu berlaku lebihan antara 1 hingga 10 bilik yang sedang beroperasi. Kadarbayaran lesen bagi operasi hotel/rumah tumpangan yang ditetapkan adalahRM10 satu bilik untuk tempoh satu tahun.iii) Empat peniaga yang menjalankan operasi perniagaan pusat hiburan (disko,pub, karaoke dan MTV) hanya mempunyai satu lesen operasi walaupunmenjalankan lebih daripada satu jenis operasi perniagaan hiburan. Pusathiburan tersebut sepatutnya mempunyai lebih daripada satu jenis lesen operasiperniagaan hiburan. Kadar lesen operasi perniagaan hiburan adalah antaraRM180 hingga RM300 atau RM1 bagi setiap satu kaki persegi keluasan pusathiburan satu bulan mengikut jenis operasi perniagaan hiburan yang dijalankan.231

iv) Satu restoran turut menjalankan perniagaan hiburan (Karaoke Lounge) tanpalesen di tingkat atas restoran tersebut. Operasi perniagaan hiburan tersebutsepatutnya dilesenkan dengan kadar bayaran RM180 satu bulan. Pihak Auditjuga mendapati bahawa surat amaran daripada Majlis telah dikeluarkan kepadapengusaha restoran untuk menghentikan operasi perniagaan hiburan tersebutpada bulan September 2004. Bagaimanapun, amaran tersebut tidakdiendahkan dan perniagaan hiburan tersebut masih terus beroperasi. PihakAudit tidak dapat mengesan tindakan lanjut yang diambil oleh pihak Majlisberhubung perkara ini.v) Keluasan bagi 6 pusat hiburan telah melebihi had keluasan yang didaftarkanmengikut rekod Majlis iaitu antara 321 hingga 1,880 kaki persegimengakibatkan kerugian kepada Majlis antara RM321 hingga RM1,880 satubulan.c) Perniagaan Tanpa Lesen/ Lesen Tamat TempohSatu perniagaan hotel dan satu perniagaan restoran telah beroperasi padapertengahan tahun 2004 sebelum permohonan lesen perniagaan dan lesen operasidiluluskan. Semakan Audit mendapati permohonan lesen perniagaan dan lesenoperasi bagi perniagaan restoran telah dipohon pada bulan Mei 2004 manakalabagi perniagaan hotel, lesen perniagaan dan lesen operasi hanya dipohon padabulan Disember 2004 iaitu selepas Sijil Layak Menduduki diperolehi.Semakan Audit seterusnya mendapati kelulusan lesen bagi 2 premis perniagaantersebut masih belum diperolehi sehingga lawatan Audit dijalankan pada akhirbulan Disember 2004 tetapi perniagaan masih terus beroperasi seperti ditunjukkandi Foto 10.232

Foto 10Hotel Beroperasi Walaupun Permohonan Lesen PerniagaanDan Lesen Operasi Belum DiluluskanSumber : Fail Foto Jabatan Audit NegaraTarikh : 5 Januari 2005Lokasi : Bandar TawauPihak Audit tidak dapat menentukan sebab permohonan lesen belum diluluskankerana permohonan tersebut tidak dapat dikesan melalui Minit MesyuaratJawatankuasa Pelesenan. Selain itu, adalah didapati 14 kes di mana tempoh lesenoperasi telah tamat antara 11 hingga 32 bulan tetapi peniaga masih meneruskanoperasi perniagaannya.d) Kad KesihatanMengikut Undang-undang Kecil Majlis (Bahagian XIII Seksyen 79), pelesen sertapara pekerja terutamanya bagi perniagaan Bakeries, Cook-Shops dan Eating-Shops perlu mendapatkan sijil pemeriksaan pegawai kesihatan pada setiap 6bulan. Majlis kemudiannya akan mengeluarkan Kad Kesihatan kepada peniagaatau pekerja yang telah menjalani pemeriksaan tersebut.Pemeriksaan Audit terhadap 15 kedai makan/restoran mendapati 6 kedaimakan/restoran di mana pekerjanya tidak mempunyai kad kesihatan. Selain itu,lapan pemilik kedai makan/restoran tidak mengemukakan kad kesihatan untukdiperiksa, manakala satu perniagaan lagi belum mendapat kelulusan lesendaripada Majlis.233

Pada pendapat Audit, kesalahan yang dinyatakan di atas adalah serius dan perludiberi perhatian sewajarnya oleh pihak pengurusan Majlis. Kegagalan Majlismengambil tindakan penguatkuasaan bukan hanya menyebabkan peniagamelanggar peraturan dan undang-undang yang ditetapkan, malahan turutmenyebabkan kerugian kepada Majlis kerana gagal mengutip hasil sebenar.61.2.8 Sistem Pelesenan BerkomputerSeksyen Pelesenan turut dilengkapi dengan sistem pelesenan berkomputer.Berdasarkan maklumat yang dikeluarkan melalui sistem ini, sehingga bulan Disember2004 ada 9,211 peniaga aktif yang masih berdaftar dengan Majlis. Walaupun begitu,pada pandangan Audit jumlah ini tidak menggambarkan bilangan sebenar perniagaanyang sedang beroperasi di kawasan Majlis oleh kerana ada peniaga tidakmemperbaharui lesen atau menjalankan operasi tanpa lesen. Lawatan Audit ke 6 premisperniagaan yang dipilih mendapati 3 daripadanya telah ditukar nama perniagaansementara 2 premis perniagaan lagi telah ditutup. Untuk menunjukkan bilangan sebenarlesen yang masih sah dan memastikan aktiviti perniagaan masih aktif, adalah perlumaklumat pelesen ini dikemas kini pada setiap masa.Semakan Audit dan temu bual dengan pegawai yang bertanggungjawab mendapatisistem pelesenan berkomputer Majlis tidak disesuaikan dengan syarat atau kriteriatertentu lesen yang dikeluarkan. Sebagai contoh, tempoh sah laku sesuatu lesenoperasi hiburan yang diluluskan seperti disko adalah bagi tempoh satu tahun. Oleh ituuntuk terus beroperasi, permohonan pembaharuan lesen perlu dikemukakan kepadaMajlis. Namun begitu, mengikut rekod komputer status lesen hiburan ini masih aktifselepas tempoh lesen sah tamat walaupun tiada permohonan pembaharuandikemukakan dan diluluskan.Mengikut manual yang dikeluarkan oleh Majlis pada tahun 2001 mengenai proses kerjapembatalan lesen, Majlis boleh mengambil tindakan membatalkan lesen bagi perniagaanyang tidak aktif. Untuk tujuan tersebut, Inspektor Perbandaran perlu membuatpemeriksaan terhadap premis perniagaan tersebut terlebih dahulu. Satu laporan bersertasyor untuk membatalkan lesen perniagaan hendaklah dikemukakan kepada Presidenatau Timbalan Presiden untuk kelulusan. Bagaimanapun, tindakan tersebut tidak diambilmenyebabkan timbul masalah di mana nama peniaga dinyatakan masih aktif mengikutrekod komputer walaupun tidak lagi menjalankan perniagaan.Pada pendapat Audit, adalah perlu pihak Majlis memastikan sistem pelesenanberkomputer yang dibangunkan ini disesuaikan dengan syarat, kriteria danperaturan lesen yang dikeluarkan. Pihak Majlis juga perlu melakukan pemeriksaanfizikal ke premis perniagaan dari semasa ke semasa untuk mengetahui statuslesen dan mengemas kini data input komputer.234

61.2.9 Keselamatan KomputerSeksyen Pelesenan mempunyai 5 komputer yang dilengkapi dengan sistem pelesenanbagi mempercepatkan proses pemberian lesen kepada peniaga. Selain itu, BahagianKomputer Dan Teknologi Maklumat dilengkapi dengan 5 komputer untuk tujuan inputmaklumat seperti nombor lesen, jenis lesen, lokasi perniagaan, butiran pembayaran danbutiran pemilik. Pemeriksaan fizikal Audit mendapati semua komputer telah ditempatkandi kaunter tertutup dan di bilik komputer yang berkunci. Selain itu, maklumat hanya bolehdiakses oleh kakitangan Majlis di Seksyen Pelesenan dan Bahagian Komputer DanTeknologi Maklumat yang diberi kuasa dan kata laluan.Pada pendapat Audit, ciri keselamatan terhadap penggunaan komputer mengenaipengeluaran lesen telah diberi perhatian sewajarnya.61.2.10 Keselamatan Buku LesenBuku Lesen yang belum digunakan perlu disimpan di tempat yang selamat supaya tidakdisalah guna. Seksyen Pelesenan mengeluarkan satu Buku Lesen yang mengandungi100 Sijil Lesen kepada Pembantu Tadbir yang ditugaskan mengeluarkan Sijil Lesensetelah ditandatangani oleh Setiausaha Perbandaran. Semakan yang dibuat pada bulanOgos 2004 mendapati Buku Lesen (Lesen Perniagaan) yang belum digunakan disimpandi kabinet besi yang berkunci di Bahagian Perbendaharaan dan kunci kabinet tersebutdisimpan oleh Penolong Akauntan.Buku Lesen Berjaja belum guna dan Buku Lesen Undang-undang 80 Jadual (II) yangdigunakan untuk merekod pembayaran lesen operasi pula disimpan di stor SeksyenPelesenan. Buku Lesen tersebut hanya boleh dikeluarkan oleh Pekerja Rendah Awamyang dipertanggungjawabkan. Selain itu, pemeriksaan Audit juga mendapati Daftar StokBuku Lesen tidak diselenggarakan untuk merekod butiran penerimaan dan pengeluaranBuku Lesen Berjaja dan Lesen Undang-undang 80 Jadual (II). Pihak Audit juga tidakdapat mengesan bukti menunjukkan stok Buku Lesen telah disemak oleh Bendahari darisemasa ke semasa seperti mana yang ditetapkan mengikut seksyen 158 dan 162Arahan Kewangan Pihak Berkuasa Tempatan Negeri Sabah. Semakan Auditselanjutnya mendapati stok Buku Lesen telah dibeli melebihi kuantiti yang diperlukaniaitu dijangka untuk tempoh penghabisan stok selama 2 hingga 13 tahun. Padapendapat Audit, Pembelian stok Buku Lesen yang berlebihan akan menyukarkankawalan dibuat terhadap pengeluaran dan penggunaannya. Selain itu, ia juga bolehmenjurus kepada penyelewengan sekiranya Daftar Stok Buku Lesen tidak disemakdan dikemas kini.Pada keseluruhannya, pihak Audit berpendapat Majlis telah melaksanakan aktivitipemberian lesen dengan memuaskan. Penambahbaikan perlu dibuat terhadappenyelenggaraan fail individu (pemohon lesen) maklumat sistem komputer yangdikemas kini, dan mempercepatkan kelulusan permohonan lesen. Seterusnyakoordinasi antara Seksyen Pelesenan dengan Seksyen Penguat kuasa perlu235

dipertingkatkan lagi supaya tindakan penguatkuasaan dapat dilaksanakan denganberkesan terhadap peniaga yang tidak mematuhi Undang-undang Kecil danperaturan Majlis.61.3 PEMANTAUANPengurusan pelesenan di premis perniagaan di daerah Tawau dipantau olehJawatankuasa Pelesenan yang dipengerusikan oleh Timbalan Presiden. Jawatankuasa initelah memantau aktiviti pelesenan melalui mesyuaratnya yang diadakan sebanyak 16 kalipada tahun 2004. Mesyuarat bersama kakitangan di Seksyen Pelesenan yangdipengerusikan oleh Timbalan Setiausaha Operasi turut diadakan dari semasa ke semasauntuk membincangkan hal ehwal kakitangan dan pentadbiran di Seksyen Pelesenan.Sebarang isu yang memerlukan perhatian khusus pula dibawa terus ke MesyuaratPengurusan Majlis yang diadakan pada setiap bulan yang dipengerusikan oleh Presiden.Selain itu, pengurusan pelesenan di premis perniagaan turut dipantau oleh 6 InspektorPerbandaran melalui pemeriksaan yang diadakan ke premis perniagaan dari semasa kesemasa. Pihak Audit difahamkan bahawa laporan yang dikeluarkan oleh InspektorPerbandaran diserah kepada Timbalan Presiden untuk tindakan selanjutnya.Bagaimanapun, pihak Audit tidak dapat mengesan tindakan penguatkuasaan yang diambilberdasarkan laporan tersebut. Pihak Audit juga tidak dapat mengesan tindakanpemantauan lain yang dilaksanakan oleh pihak Majlis terhadap pengurusan pelesenan dipremis perniagaan.Pada pendapat Audit, pemantauan terhadap pengurusan pelesenan di premisperniagaan perlu dipertingkatkan lagi melalui kerjasama antara Seksyen Pelesenandengan Seksyen Penguat kuasa.62. RUMUSAN DAN SYOR AUDITSecara keseluruhannya, pengurusan pelesenan yang dijalankan oleh Majlis adalahmemuaskan kecuali penyelenggaraan fail individu (pemohon lesen), maklumat sistemkomputer yang perlu dikemas kini dan tempoh kelulusan lesen perniagaan perludipercepatkan bagi mengelakkan peniaga beroperasi tanpa lesen yang boleh merugikanMajlis. Bagaimanapun, pemantauan terhadap aktiviti perniagaan yang dilaksanakanmenunjukkan kelemahan yang ketara dan perlu diberi perhatian yang serius oleh pihakpengurusan. Kelemahan ini menyebabkan matlamat Majlis untuk memastikan semuapeniaga di kawasan Tawau mempunyai lesen perniagaan dan mematuhi segala syaratyang ditetapkan oleh Undang-undang Kecil Majlis masih belum tercapai.Bagi memperbaiki keadaan ini, pihak Audit mengesyorkan supaya penyampaian maklumatantara Seksyen Pelesenan dengan Seksyen Penguat kuasa dipertingkatkan. SeksyenPenguat kuasa seharusnya dibekalkan dengan senarai terkini peniaga yang tidak236

memperbaharui lesen supaya tindakan penguatkuasaan dapat dilaksanakan dengan lebihberkesan. Pemeriksaan berkala terhadap premis perniagaan perlu dirancang secaraberjadual dan dilaksanakan secara berterusan. Pihak pengurusan Majlis juga perlusentiasa tegas mengambil tindakan undang-undang terhadap peniaga yang melakukankesalahan melanggar undang-undang atau peraturan berkaitan pelesenan supaya merekalebih bertanggungjawab untuk mematuhi semua peraturan pelesenan yang ditetapkan.Selain itu, bagi mempertingkatkan aktiviti penguatkuasaan, kekosongan jawatan sedia adaperlu diisi dengan segera.237

MAJLIS PERBANDARAN SANDAKANPENSWASTAAN PUNGUTAN SAMPAH63. LATAR BELAKANGMajlis Perbandaran Sandakan (Majlis) adalah bertanggungjawab untuk mentadbirdaerah Sandakan. Antara tanggungjawab yang perlu dilaksanakan oleh Majlis ialahmenyelenggara kawasan pentadbirannya supaya sentiasa bersih dan selesa. Keluasankawasan pentadbiran Majlis ialah 220,150 hektar. Fungsi utama Majlis dari aspekkebersihan adalah termasuk menjaga kebersihan dan keindahan semua jalan raya dantempat awam iaitu premis, longkang dan parit di bawah jagaan Majlis, menyelenggarataman-taman dan roundabout, menyelenggara pasar awam dan dewan masyarakat,menyelenggara jalan dan lorong di kawasan Majlis dan menyedia tempat pelupusansampah sarap. Bagi mempertingkatkan prestasi kebersihan kawasan Majlis makaperkhidmatan pungutan sampah telah diswastakan mulai tahun 1999.64. OBJEKTIF PENGAUDITANObjektif pengauditan adalah untuk menentukan sama ada penswastaan pungutansampah telah dilaksanakan dengan cekap dan berkesan bagi mencapai matlamat yangditetapkan.65. SKOP DAN KAEDAH PENGAUDITANSkop pengauditan adalah merangkumi perancangan, pelaksanaan dan pemantauanterhadap penswastaan pungutan sampah bagi tempoh tahun 1999 hingga tahun 2004.Semakan Audit dijalankan di peringkat Kementerian Kerajaan Tempatan Dan Perumahan,Majlis Perbandaran Sandakan dan 15 tempat pengumpulan sampah yang dipilih untukdilawati serta tapak pelupusan. Semakan dibuat terhadap dokumen perjanjian, dokumenkontrak dan rekod serta fail berkenaan. Temu bual juga dijalankan dengan pegawai yangberkaitan serta orang awam yang menerima perkhidmatan tersebut. Borang soal selidikdiedarkan kepada penduduk di kawasan perumahan dan komersial untuk mendapatkanmaklum balas berkaitan perkhidmatan pungutan sampah ini.66. PENEMUAN AUDIT66.1 PERANCANGANPerancangan merupakan perkara penting sebelum sesuatu aktiviti atau projekdilaksanakan. Antara perkara penting yang perlu dititikberatkan semasa merancangsesuatu aktiviti atau projek ialah penentuan objektif atau matlamat projek, anggaran kos,238

komponen projek, tempoh yang terlibat dan perancangan tenaga kerja.perancangan Majlis adalah seperti berikut:Aspek66.1.1 Dasar KerajaanDasar Kerajaan bagi program penswastaan adalah untuk mengurangkan penglibatanKerajaan dalam kegiatan ekonomi supaya Kerajaan dapat memberi perhatian yang lebihkepada tugas pentadbirannya. Kerajaan Negeri mengamalkan polisi penswastaan bagimeningkatkan kecekapan dan menggalakkan penyertaan sektor swasta. Berdasarkandasar ini salah satu aktiviti yang dikenal pasti untuk diswastakan ialah perkhidmatanpungutan sampah di Majlis Perbandaran Sandakan.66.1.2 Kajian Kemungkinan PenswastaanSebelum sesuatu projek dimulakan, kajian awal perlu diadakan terlebih dahulu untukmenentukan sama ada sesuatu projek adalah berdaya maju. Pada akhir tahun 1998pihak Kementerian Kerajaan Tempatan Dan Perumahan (Kementerian) telah merancanguntuk menswastakan kerja pungutan dan pembuangan sampah bagi kawasanperkadaran Majlis kepada sebuah Syarikat bagi tempoh 10 tahun. Nilai kontrakdianggarkan berjumlah RM380,000 sebulan dan Kementerian akan mengarahkan Majlismenandatangani perjanjian berkenaan melalui surat kuasa yang dikeluarkan di bawahSeksyen 37 Ordinan Kerajaan Tempatan 1961. Seksyen berkenaan secara ringkasnyamenyatakan kuasa Menteri boleh mengarahkan sesuatu pihak berkuasa melaksanakansesuatu projek. Sementara itu, pemilihan kontraktor akan dibuat di peringkatKementerian.66.1.3 Undang-undang Dan PeraturanMajlis adalah bertanggungjawab menyelenggara kawasan pentadbirannya supayasentiasa bersih dan selesa seperti yang ditetapkan di bawah Seksyen 49, OrdinanKerajaan Tempatan 1961, Seksyen 130 Ordinan Kesihatan Awam 1960 dan UndangundangKecil (Pencegah Kekotoran) 1984. Majlis juga boleh menandatangani perjanjiankontrak setelah diberi kuasa oleh Menteri di Kementerian Kerajaan Tempatan DanPerumahan seperti mana yang ditetapkan di bawah Seksyen 37, Ordinan KerajaanTempatan 1961.66.1.4 Garis Panduan PenswastaanMengikut garis panduan penswastaan yang dikeluarkan oleh Unit Penswastaan NegeriJabatan Ketua Menteri, semua cadangan penswastaan projek atau perkhidmatanhendaklah dikemukakan kepada Jawatankuasa Penswastaan Negeri. Cadanganpenswastaan akan dikaji dan dinilai oleh Jawatankuasa Penswastaan Negeri sebelummembuat perakuan kepada Kabinet Negeri untuk keputusan.66.1.5 Garis Panduan Pelaksanaan ProgramGaris panduan pelaksanaan program ada disediakan dan menjadi sebahagian daripadaperjanjian kontrak tersebut. Antara kandungan garis panduan ini adalah seperti berikut:-239

a) Bidang Kerja KontraktorPada umumnya, kerja yang perlu dilaksanakan oleh pihak kontraktor adalah untukmemastikan perkara berikut diselenggara dengan baik, sempurna dan efisien bagipihak Majlis iaitu:i) Memungut sampah sarap domestik daripada semua rumah kediaman sebanyak2 kali seminggu dengan hari yang berselang yang telah ditetapkan.ii) Memungut sampah sarap perdagangan dan industri pada setiap hari kecualisampah sarap terjadual (toksik).iii) Memungut sampah sarap bangunan atau sampah sarap kering dan sampahsarap basah.iv) Memungut sampah sarap yang diletakkan atau dibuang secara haram di tepijalan di kawasan yang dipersetujui mengikut perjanjian kontrak.Kesemua sampah sarap yang dipungut hendaklah dilupuskan di tapak pelupusansampah Majlis.b) Tanggungjawab Pihak KontraktorGaris panduan ini juga menyentuh antara lain beberapa perkara yang menjaditanggungjawab pihak kontraktor iaitu:i) Mematuhi jadual pungutan sampah yang telah ditetapkan.ii) Memastikan bahawa tiada sebarang tumpahan sampah sarap yang berlakusemasa pungutan atau pengangkutan sampah sarap tersebut dibuat.iii) Memastikan bahawa setiap tong sampah adalah dijaga dengan baik daripadasebarang kerosakan apabila pungutan sampah sarap tersebut dibuat.iv) Memastikan bahawa semua sampah sarap di dalam dan di sekeliling tongsampah besar dipungut dan setelah itu, tong sampah besar tersebut hendaklahdibersihkan sehingga tidak meninggalkan bau busuk yang boleh menggangguketenteraman orang ramai.v) Merujuk kepada Pegawai Penguasa bagi mendapatkan arahan selanjutnyasekiranya didapati bahawa sampah sarap yang hendak dipungutnya itu adalahterdiri daripada sampah sarap terjadual (toksik).vi) Mematuhi sebarang keputusan yang dibuat oleh pihak jawatankuasa membuatsebarang perubahan dari semasa ke semasa ke atas jadual pungutan sampahsarap tersebut dan pusingannya selaras dengan kehendak dan keadaansemasa.c) Tatacara PekerjaMemandangkan semua kerja yang dilaksanakan ialah di kawasan awam, parapekerja pihak kontraktor hendaklah berpakaian yang sesuai dan menjaga tingkahlaku mereka dengan menggunakan amalan dan tata laku yang baik berdasarkankepada norma seperti mana yang ditetapkan kepada kakitangan awam.240

d) Jentera Dan KenderaanAntara perkara yang perlu dipatuhi oleh kontraktor berhubung dengan penggunaanjentera dan kenderaan adalah seperti berikut:i) Jentera yang digunakan hendaklah dijaga supaya sentiasa berkeadaan baikdan tidak mengeluarkan bunyi bising yang berlebihan.ii) Sekiranya kenderaan mengangkut sampah sarap rosak, pihak kontraktorhendaklah menggantikannya dengan jenis kenderaan yang sama.iii) Kenderaan mengangkut sampah hendaklah dilabel dengan perkataan“KONTRAKTOR MAJLIS PERBANDARAN SANDAKAN: PUNGUTANSAMPAH SARAP” berserta dengan nombor telefon pejabat bagi memudahkanpengadu untuk membuat aduan.iv) Kenderaan yang digunakan oleh pihak kontraktor bagi tujuan pungutan sampahsarap domestik hendaklah menggunakan kenderaan jenis kompaktor dan hadmuatan kenderaan tersebut hendaklah tidak melebihi 12 tan berat muatanpenuh sebenar.e) Bahan BuanganGaris panduan mengenai bahan buangan kilang menetapkan perkara sepertiberikut:i) Premis yang kerap mengeluarkan bahan buangan dengan kuantiti yangberlebihan hendaklah diberitahu kepada Pegawai Penguasa oleh pihakkontraktor. Pegawai Penguasa akan mempertimbangkan saiz keseluruhanpremis dan jika didapati kuantiti bahan buangan itu berlebihan, tawarantambahan kos akan dibuat kepada pihak kontraktor sekiranya kos tersebutdapat dituntut daripada pemilik premis tersebut atau penghuninya.ii) Bahan buangan perdagangan dana industri yang tidak dipadatkan dan melebihi1.5 meter padu boleh dilupuskan sendiri oleh pemilik premis tersebut.iii) Sampah sarap bangunan yang kecil kuantitinya bolehlah dikutip bila mana kerjapungutan sampah sarap domestik dibuat.iv) Pegawai Penguasa boleh mengarah pihak kontraktor untuk memungut sampahsarap bangunan atau hasil bahan buangan bangunan yang diletakkan di tempatawam dan bayaran pungutan tersebut hanya akan dibuat sekiranya orang yangbertanggungjawab membuangkannya dapat dikenal pasti.66.1.6 Sasaran PenswastaanPenswastaan perkhidmatan pungutan sampah akan tertumpu di kawasan sekitar 25.75kilometer dari pusat bandar Sandakan dan dibahagikan kepada 5 zon meliputi kawasankediaman/perumahan, komersial, industri, bangunan Kerajaan Persekutuan danbangunan Kerajaan Negeri.66.1.7 Keperluan Guna TenagaBagi melaksanakan aktiviti pungutan sampah yang diswastakan, seramai 102 pekerjaMajlis yang terdiri daripada seorang Inspektor Kesihatan, dua puluh satu orang Pemandu241

dan 80 orang Pekerja Rendah Awam akan dipinjamkan kepada pihak kontraktor bagimelaksanakan penswastaan ini. Pihak kontraktor adalah bertanggungjawab untukmembayar gaji, elaun, bayaran lebih masa serta sumbangan kepada Kumpulan WangSimpanan Pekerja dan SOCSO.66.1.8 Keperluan KewanganAnggaran perbelanjaan setiap tahun yang dipohon untuk melaksanakan aktivitipenswastaan pungutan sampah mulai tahun 1999 hingga 2004 adalah seperti di Jadual89.Jadual 89Anggaran PerbelanjaanAnggaran PerbelanjaanTahun(RM Juta)1999 3.002000 4.532001 4.702002 3.622003 3.602004 3.93Sumber: Rekod Majlis Perbandaran SandakanPerbezaan yang ketara antara anggaran perbelanjaan tahun 2000 dan 2001 dengan2002 hingga 2004 adalah kerana pengurangan harga kontrak daripada RM380,000 satubulan menjadi RM300,000 satu bulan. Pengurangan ini adalah berdasarkan keputusanmesyuarat antara pihak Majlis dan kontraktor yang diadakan di Kementerian pada awalbulan Februari 2002. Pengurangan harga kontrak berkuat kuasa mulai awal bulanJanuari 2002.66.1.9 Keperluan Kenderaan Dan Peralatan/KelengkapanSebagaimana mengikut perancangan strategi jangka pendek dan jangka panjang yangtelah disediakan oleh kontraktor, selain daripada 24 buah kenderaan yang akan dibelioleh pihak kontraktor daripada Majlis, kontraktor juga akan menambah lori pengangkutsampah antara 3 hingga 5 buah bagi tempoh 3 tahun pertama.Selain daripada keperluan kenderaan, alat kelengkapan seperti tong sampah juga akanmenyumbang kepada keberkesanan perkhidmatan pungutan sampah. Bagaimanapun,pihak Audit dimaklumkan peralatan tong sampah ini adalah menjadi tanggungjawabpihak Majlis untuk menyediakannya. Kawasan yang menjadi tanggungjawab Majlis untukmenyediakan kemudahan tong sampah adalah kawasan pusat bandar, kawasan bandarsatelit dan kawasan awam. Bagi kawasan perumahan ia adalah menjadi tanggungjawabpihak pemaju perumahan tersebut atau pemilik kediaman berkenaan. Pihak Majlis telahmengenal pasti keperluan peralatan tong sampah seperti di Jadual 90.242

Jadual 90Peralatan Dan Kelengkapan Yang DiperlukanBil.Jenis Peralatan/ Bilangan Tambahan JustifikasiKelengkapan Sedia Ada Diperlukan Keperluan1. Chute Bin 650 400 Penggantian2. Roll On Roll Off 23 12 Penggantian3. Drum 100 100 Penggantian DanKawasan BaruSumber: Rekod Majlis Perbandaran Sandakan66.1.10 Perjanjian KontrakBagi maksud penswastaan satu perjanjian perlu diikat antara Kerajaan dengankontraktor yang dipilih. Syarat perjanjian pula perlu digubal oleh Kementerian/Majlis danseterusnya mendapatkan pandangan dari pihak Peguam Besar Negeri.66.1.11 Kaedah PemantauanBagi memastikan penswastaan pungutan sampah berjalan dengan baik dan dapatmeningkatkan mutu perkhidmatan kutipan sampah, pemantauan yang rapi hendaklahdibuat terhadap perkhidmatan pungutan sampah. Bagi tujuan tersebut, Unit PembersihanBandar di Majlis akan dipertanggungjawabkan untuk memeriksa dan meninjau kawasanpemungutan sampah bagi memastikan prestasi kerja yang dibuat oleh kontraktor adalahmemuaskan. Selain itu Jawatankuasa Perunding Bersama juga akan berperanan untukmemantau, menyelia dan menilai prestasi kerja kontraktor.Pada pandangan Audit, semua aspek penting di peringkat perancangan sepertimengadakan draf perjanjian, menyediakan garis panduan penswastaan, skoppenswastaan dan lain-lain berkaitan telah diambil kira dengan sewajarnya.66.2 PELAKSANAANPelaksanaan penswastaan pungutan sampah yang sejajar dengan pelan perancangan danperjanjian kontrak adalah penting bagi memastikan ia berjalan lancar dan mencapaiobjektifnya. Kajian Audit terhadap aspek pelaksanaan program ini mendapati perkaraberikut:66.2.1 Kajian KemungkinanSemakan Audit mendapati kajian awal bagi melaksanakan projek penswastaan ini tidakdibuat oleh pihak Majlis. Program penswastaan ini adalah berdasarkan arahan dari pihakKementerian melalui surat kuasa yang dikeluarkan di bawah Seksyen 37, OrdinanKerajaan Tempatan 1961.Pada pendapat Audit, kajian kemungkinan terhadap penswastaan yangmengandungi penilaian kos dan faedah, kemungkinan kesan terhadap keseluruhan243

prestasi perkhidmatan dan sebagainya perlu dikaji sebelum sesuatu penswastaandilaksanakan.66.2.2 Undang-undang Dan PeraturanUndang-undang dan Peraturan yang berkaitan dengan kebersihan dan pembuangansampah yang tertakluk di bawah perjanjian kontrak dengan pihak kontraktor telahdilaksanakan oleh pihak Majlis dan kontraktor dengan sebaik mungkin.66.2.3 Garis Panduan PenswastaanSemakan Audit mendapati penswastaan perkhidmatan pemungutan dan pelupusansampah oleh Majlis tidak mengikut prosedur kerana tidak dirujuk kepada JawatankuasaPenswastaan Negeri untuk dikaji dan dinilai sebelum membuat perakuan kepada KabinetNegeri untuk keputusan.Pada pendapat Audit, kegagalan mengemukakan cadangan penswastaan inikepada Jawatankuasa Penswastaan Negeri telah menyebabkan kepentinganKerajaan tidak dilindungi.66.2.4 Syarat PerjanjianPerjanjian penswastaan ini telah ditandatangani oleh pihak Majlis dengan kontraktorpada akhir bulan Disember 1998. Mengikut peraturan, dokumen perjanjian hendaklahdikemukakan kepada Peguam Besar Negeri terlebih dahulu sebelum ditandatangani.Tindakan ini adalah penting supaya syarat mengenai kepentingan Kerajaan diambil kira.Namun demikian pihak Audit mendapati kehendak ini tidak dipatuhi. Semakan Auditseterusnya terhadap syarat perjanjian mendapati perkara berikut :a) Bon PelaksanaanPihak kontraktor telah menyediakan bon pelaksanaan seperti kehendak perjanjianyang berjumlah RM19,000 melalui surat jaminan bank. Jumlah ini adalahmerupakan 5% daripada nilai bulanan kontrak dan merangkumi tempohkeseluruhan kontrak iaitu selama 10 tahun. Bagaimanapun, mengikut peraturankewangan pihak kontraktor sepatutnya menyediakan bon pelaksanaan bernilaiRM228,000 yang merupakan 5% daripada nilai kontrak bagi satu tahun yangberjumlah RM4.56 juta.Pada pendapat Audit, bagi menjamin kepentingan Majlis, jumlah bonpelaksanaan perlu ditambah oleh pihak kontraktor.b) Klausa Mengenai DendaSemakan Audit juga mendapati bahawa syarat mengenai denda yang dapatdikenakan adalah tidak jelas. Ini adalah disebabkan perkiraan denda tidakdiperincikan sekiranya pihak kontraktor gagal mematuhi syarat perjanjian.244

Pada pendapat Audit kegagalan mendapat pandangan daripada PeguamBesar Negeri telah mengakibatkan syarat perjanjian tidak melindungikepentingan Kerajaan sepenuhnya.c) Tempoh PercubaanPihak kontraktor telah melalui tempoh percubaan selama 6 bulan mulai dari tarikhperkhidmatan kutipan sampah itu dilaksanakan iaitu pada awal bulan Mac 1999dan berakhir pada akhir bulan Ogos 1999. Pada tempoh percubaan ini, UnitPembersihan Bandar telah memantau prestasi kerja kontraktor dan mengeluarkansatu laporan prestasi setelah tamat tempoh percubaan. Laporan prestasimenunjukkan peningkatan dari segi kualiti perkhidmatan yang diberikan olehkontraktor tersebut di mana kerja pemungutan sampah telah dibuat denganmemuaskan. Antara kandungan laporan tersebut telah menyentuh perkara sepertiberikut:i) Kenderaan yang rosak dapat dibaiki dengan kadar yang segera.ii) Semua kutipan sampah di kawasan yang terbabit dapat dilaksanakan mengikutjadual.iii) Semua aduan dapat diselesaikan dalam tempoh satu hari.Berdasarkan laporan prestasi ini, pihak Audit berpendapat kontraktortersebut telah melaksanakan kerja pungutan sampah dengan berkesan.d) Penjualan Kenderaani) Pihak Majlis telah menjual 24 kenderaan kepada kontraktor untukmelaksanakan aktiviti pemungutan sampah. Harga jualan ialah RM865,000berdasarkan penilaian yang telah dibuat oleh Jurutera Mekanikal Jabatan KerjaRaya Daerah, Sandakan. Kaedah pembayaran yang dibuat oleh pihakkontraktor adalah secara ansuran selama 10 tahun dengan kadar bayaranberjumlah RM7,208.33 satu bulan. Cara pembayaran adalah dengan menolakdaripada bayaran bulanan perkhidmatan pungutan sampah yang telahdilaksanakan oleh kontraktor. Kedudukan pembayaran yang telah dibuatsetakat akhir bulan Disember 2004 adalah berjumlah RM446,947. Ini bermaknasejumlah RM418,053 lagi belum dijelaskan sehingga tempoh tersebut.ii) Antara kenderaan yang telah dijual ialah 18 lori kompaktor, tiga Roll On Roll Off,dua lori biasa dan satu jentolak seperti yang ditunjukkan di Jadual 91.Daripada keseluruhan kenderaan dan jentera yang dijual oleh Majlis kepadakontraktor, lima belas daripadanya telah berusia melebihi 10 tahun manakala 9kenderaan lagi berusia antara 6 hingga 10 tahun.245

Jadual 91Kenderaan Yang Telah Dijual Kepada KontraktorBil. Jenis Kenderaan Jumlah Unit1. Lori Kompaktor 182. Roll On Roll Off 33. Lori Biasa 24. Jentolak 1Jumlah 24Sumber: Rekod Majlis Perbandaran SandakanSemakan Audit mendapati walaupun kenderaan tersebut telah dijual kepadapihak kontraktor tetapi pemilik berdaftar masih lagi kepunyaan Majlis dan hakmilik hanya akan dipindahkan setelah semua pembayaran selesai dibuat. Pihakkontraktor juga telah membeli insurans bagi setiap kenderaan. Bagaimanapun,cukai jalan tidak dikenakan kerana pemilik berdaftar masih atas nama Majlisdan ini telah mengakibatkan Kerajaan kehilangan hasil dari aspek cukai jalan.iii) Mengikut garis panduan pelaksanaan program penswastaan, kenderaanhendaklah dilabelkan dengan perkataan “KONTRAKTOR MAJLISPERBANDARAN SANDAKAN : PUNGUTAN SAMPAH SARAP” bersertanombor telefon untuk aduan. Bagaimanapun, pemeriksaan fizikal mendapatikehendak ini telah tidak dipatuhi.Pada pendapat Audit, garis panduan ini perlu dipatuhi oleh kerana bukansahaja untuk memaklumkan orang awam tentang penswastaan tetapi jugamembolehkan mereka membuat pengaduan sekiranya perkhidmatan tidakmemuaskan.e) InsuransPihak kontraktor telah menyediakan 2 jenis insurans seperti dikehendaki perjanjiankontrak. Polisi insurans yang diambil adalah untuk Insurans Kemalangan yangmelindungi pekerja dan insurans untuk melindungi kepentingan awam.Pada pendapat Audit, penguatkuasaan terhadap syarat perjanjian perludipertingkatkan.66.2.5 Pengurangan Harga KontrakSemakan Audit mendapati pihak Majlis ada meminta khidmat nasihat perundangan dariKementerian berhubung dengan terma perjanjian kontrak bagi penswastaan pemungutansampah Majlis. Perkara khusus yang dititik beratkan oleh pihak Majlis mengikut suratberkenaan bertarikh pada awal bulan September 1999 ialah kewajaran penurunan hargakontrak daripada RM380,000 kepada harga yang lebih rendah. Keadaan ini246

memandangkan ketika Majlis menguruskan sendiri kerja pemungutan sampah, kos yangditanggung adalah sekitar RM250,000 satu bulan.Sehubungan dengan itu, satu mesyuarat telah diadakan di Kementerian pada awal bulanFebruari 2002 yang disertai oleh Setiausaha Tetap Kementerian, Presiden Majlis danpihak kontraktor. Tujuan mesyuarat ini adalah untuk membincangkan tunggakan hutangMajlis yang berjumlah RM3.50 juta dan kadar bayaran kontrak bulanan berjumlahRM380,000. Hasil daripada perbincangan berkenaan, Majlis dan kontraktor telahbersetuju ke atas beberapa perkara seperti berikut:a) Kadar bayaran telah diturunkan daripada RM380,000 satu bulan menjadi RM300,000berkuat kuasa pada awal bulan Januari 2002.b) Majlis akan membayar tunggakan hutang berjumlah RM3.50 juta dengan kaedahseperti berikut:i) Membayar permulaan (upfront) berjumlah RM500,000 pada bulan Februari2002.ii) Membayar RM80,000 setiap bulan sehingga selesai tunggakan hutangberkenaan.iii) Usaha sama pembangunan tanah Majlis atau Majlis menjual tanah kepadakontraktor sebagai ganti bayaran hutang.Berdasarkan persetujuan ini semakan lanjut Audit mendapati tindakan seperti berikuttelah diambil oleh pihak Majlis:a) Bayaran bulanan kepada kontraktor berjumlah RM300,000 telah dilaksanakanmulai bulan Januari 2002. Baucar bayaran adalah disemak oleh Pembantu Tadbirdan Penolong Akauntan serta diluluskan oleh Akauntan di Majlis sebelumpembayaran dibuat.b) Majlis telah membuat pembayaran permulaan (upfront) berjumlah RM500,000kepada kontraktor tersebut pada akhir bulan Februari 2002.c) Majlis hanya mampu membayar sejumlah RM40,000 pada setiap bulan bermulapada bulan Jun 2002 bagi menyelesaikan tunggakan hutang tersebut.d) Kertas cadangan berhubung dengan usaha sama pembangunan tanah Majlisdengan pihak kontraktor bagi tujuan menyelesaikan tunggakan hutang telahdihantar kepada Kementerian pada awal bulan November 2004 untuk semakan dankelulusan. Setakat ini belum ada sebarang keputusan lanjut berhubung denganperkara ini.Pada pendapat Audit, pihak Majlis telah mengambil daya usaha yang sewajarnyabagi menyelesaikan tunggakan hutang.247

66.2.6 Guna TenagaSeramai 102 kakitangan Majlis yang terdiri daripada seorang Inspektor Kesihatan, duapuluh satu orang pemandu dan 80 orang Pekerja Rendah Awam telah dipinjamkankepada kontraktor untuk menjalankan kerja pemungutan sampah. Pekerja ini telahdibayar gaji, elaun serta diberi kemudahan seperti mana anggota perkhidmatan awamyang lain. Tempoh peminjaman pekerja ini kepada kontraktor adalah selama 10 tahunmulai bulan Mac 1999.Pada pendapat Audit, peminjaman kakitangan ini kepada kontraktor adalah teratur.66.2.7 Keperluan Kenderaan/PeralatanKesemua kenderaan yang telah dibeli oleh kontraktor dari Majlis telah digunakan secaraoptimum. Pihak kontraktor telah membaik pulih kenderaan ini untuk membolehkannyadigunakan bagi pungutan sampah. Pihak kontraktor tidak ada membuat pembeliantambahan walaupun pada awalnya telah merancang untuk membeli 3 hingga 5kenderaan baru bagi tempoh 3 tahun pertama beroperasi.Daripada 18 lori kompaktor yang dibeli dari Majlis hanya 17 sahaja yang boleh digunakankerana satu daripadanya telah mengalami kerosakan dan tidak dapat dibaiki lagi.Berdasarkan norma kerja harian, setiap lori kompaktor boleh digunakan sebanyak 2 syifsatu hari dengan purata muatan 6 tan kapasiti sampah bagi setiap pungutan yang dibuat.Dengan itu dianggarkan 17 lori kompaktor ini dapat menampung 204 tan sampah setiaphari. Majlis menganggarkan purata sampah yang perlu dikutip setiap hari oleh lorikompaktor ialah 225 tan. Oleh itu berasaskan kepada norma tersebut 19 lori diperlukanuntuk menampung kutipan sampah setiap hari berbanding dengan 17 lori yang ada.Selain daripada lori kompaktor, kontraktor ini juga memiliki 3 buah lori jenis Roll On RollOff dengan norma kerja yang boleh dilakukan sebanyak 8 syif satu hari bagi setiap lori.Semakan Audit mendapati 23 pusat telah dibekalkan dengan tong sampah jenis Roll OnRoll Off. Oleh itu, tiga buah lori jenis ini dianggarkan dapat melakukan pusingan kerjasebanyak 24 syif satu hari dan boleh menampung pusingan kerja di semua pusat tongsampah tersebut pada setiap hari.Selain daripada kenderaan, pembekalan tong sampah yang secukupnya adalah pentinguntuk memastikan sampah tidak dibuang di merata tempat. Pada tahun 2004, Majlistelah membeli sebanyak 100 tong sampah jenis Chute Bin bagi tujuan penggantiankepada peralatan sedia ada. Pembelian tong sampah oleh Majlis tidak dapatdilaksanakan mengikut perancangan disebabkan oleh masalah kewangan.Pada pendapat Audit, bilangan tong sampah dan lori kompaktor perlu ditambahsupaya pungutan sampah dapat dilaksanakan dengan cekap dan berkesan.248

66.2.8 Prestasi Pemungutan Sampaha) Jadual Pungutan SampahSemakan Audit mendapati pihak kontraktor ada menyediakan jadual pemungutansampah. Bagaimanapun, jadual tersebut tidak mengandungi butiran secara spesifikhari pungutan yang akan dibuat. Jadual tersebut hanya mengandungi kekerapanpungutan, sebagai contoh sekali bagi tempoh 2 hingga 3 hari bagi kawasanperumahan, setiap hari bagi kawasan bandar dan 1 hingga 2 kali sehari bagikawasan pasar. Selain itu jadual tidak dipamerkan di kawasan yang strategik untukmaksud pengetahuan umum di kawasan yang berkaitan.b) Maklum Balas Orang AwamPihak Audit telah mengedarkan sejumlah 160 borang soal selidik kepada orangramai yang terdiri daripada penduduk perumahan, peniaga di bandar dan kawasanpasar serta kawasan perindustrian. Bagaimanapun, hanya 138 borang soal selidikberjaya dikutip semula. Hasil daripada soal selidik tersebut mendapati bahawadaripada 138 responden, seramai 69 orang atau 50% menyatakan bahawapungutan sampah dibuat pada waktu yang tidak menentu. Keterangan lanjutadalah seperti di Jadual 92.Jadual 92Maklum Balas Daripada Orang Awam MengenaiKekerapan Pungutan SampahKekerapan PungutanSampahBilangan Responden %Setiap Hari 14 10Selang Sehari 11 8Hari Tertentu 15 11Tidak Menentu 69 50Tidak Pasti 29 21Jumlah 138 100Sumber: Borang Soal Selidik Yang Telah Diedarkan Kepada Orang AwamPada pendapat Audit, satu jadual pungutan sampah yang lengkap dan jelasperlu dipamerkan kepada untuk memaklumkan orang awam tentang jadualpungutan sampah dan nombor hotline telefon yang boleh dihubungi. Selainitu, satu daftar atau senarai semak berhubung dengan jadual pemungutansampah perlu disediakan untuk memastikan kutipan sampah dapat dibuatpada hari dan masa yang telah ditetapkan.c) Mutu Perkhidmatan Kutipan SampahHasil maklum balas responden berhubung dengan mutu perkhidmatan kutipansampah yang dilaksanakan oleh kontraktor menunjukkan 33% adalah memuaskanmanakala 67% pula tidak memuaskan. Ini dapat dilihat di Jadual 93.249

Jadual 93Maklum Balas Orang Awam Mengenai Mutu PerkhidmatanKutipan SampahTahap Kepuasan Orang Awam Bilangan Responden %Memuaskan 46 33Tidak memuaskan 92 67Jumlah 138 100Sumber: Borang Soal Selidik Yang Telah Diedarkan Kepada Orang AwamAntara punca utama menjejaskan mutu perkhidmatan kutipan sampah yangdiberikan oleh kontraktor adalah seperti berikut:-i) Sampah yang bertaburan di sekeliling tong sampah tidak dipungut ketika kerjapemungutan sedang dijalankan.ii) Tong sampah tidak diletakkan di tempat asal selepas kutipan dibuat dandibiarkan berlonggok di tepi jalan.iii) Bagi tong sampah guna sama (Roll On Roll Off), bilangan tong yang disediakantidak mencukupi di beberapa kawasan. Keadaan ini menyebabkan sampahbertaburan di tepi tong dan mengakibatkan bau yang kurang menyenangkan.iv) Bau busuk akibat daripada titisan air kotoran sampah yang menitis dari lori kejalan raya.Pada pendapat Audit, pihak Majlis perlu mengambil kira penemuan tersebutdan mengambil tindakan yang sewajarnya supaya masalah ini dapatdikurangkan.d) Aduan AwamAnalisis terhadap aduan awam telah dibuat dengan memeriksa fail Aduan Awamsebelum dan semasa perkhidmatan pungutan sampah ini diswastakan iaitu mulaitahun 1998 hingga 2004. Hasil daripada pemeriksaan Audit mendapati pada tahun1998 sebanyak 24 aduan awam telah diterima, manakala pada tahun 2001 adalahsebanyak 15 aduan. Bagaimanapun, pada tahun 2002, 2003 dan 2004 ia telahmeningkat masing-masing 26, 29 dan 34 aduan seperti. Berdasarkan analisis ini iamenunjukkan jenis aduan yang paling tinggi dan kerap diterima ialah mengenaikelewatan pemungutan sampah di mana sebanyak 62.5% aduan telah diterimapada tahun 1998. Bagaimanapun, jenis aduan ini telah menurun menjadi 47.1%pada tahun 2004. Butiran lanjut seperti Jadual 94.250

Bil. Jenis AduanJadual 94Analisis Aduan AwamBilangan Aduan AwamSebelumSemasa PenswastaanPenswastaan1998 2001 2002 2003 20041. Sampah lewat dikutip 15 8 10 9 162. Sampah dibuang meratarata2 5 7 8 53. Sampah bertaburan 3 1 5 7 64. Sisa sampah tidak- 1 2 4 1dibersihkan5. Sampah dan air keluar dari - - 1 1 -lori pengangkut sampah6. Lain-lain aduan melibatkan 4 - 1 - 6sampahJumlah 24 15 26 29 34Peratus Aduan MengenaiKelewatan Mengutip SampahBerbanding Dengan JumlahAduan Secara Keseluruhan62.5% 53.3% 38.5% 31.0% 47.1%Sumber: Rekod Majlis Perbandaran SandakanSemakan Audit mendapati bahawa salah satu punca berlakunya kelewatanpemungutan sampah ini adalah disebabkan keadaan ataupun reka bentuk disesetengah kawasan taman perumahan di Sandakan yang mempunyai lorong yangterlalu kecil dan sempit di mana ini akan melambatkan pergerakan kenderaanpemungut sampah. Bagaimanapun, adalah didapati pihak Majlis telah mengambiltindakan yang segera dan sewajarnya ke atas semua aduan berkenaan.Pada pendapat Audit, walaupun tindakan telah diambil untuk menyelesaikanaduan awam dengan segera, pihak Majlis dan kontraktor perlu berusahauntuk mengatasi masalah sampah lewat dikutip daripada terus berulang.e) Mutu Perkhidmatan Setelah DiswastakanDaripada 138 borang soal selidik yang diterima, seramai 91 responden iaitu 66%berpendapat bahawa mutu perkhidmatan kutipan sampah setelah diswastakanadalah sama seperti sebelum diswastakan. Sebanyak 20% responden berpendapatmutu perkhidmatan telah bertambah baik sejak diswastakan. Manakala 14%responden pula menyatakan bahawa mutu perkhidmatan adalah kurang baikberbanding sebelum diswastakan. Butiran lengkap seperti di Jadual 95.251

Jadual 95Maklum Balas Orang Awam Mengenai Mutu PerkhidmatanKutipan Sampah Setelah DiswastakanTahap Mutu PerkhidmatanBilangan PeratusResponden (%)Lebih Baik 28 20Tiada Perubahan 91 66Kurang Memuaskan 19 14Jumlah 138 100Sumber: Borang Soal Selidik Yang Telah Diedarkan Kepada Orang AwamBerdasarkan maklum balas ini, pihak Audit berpendapat secara amnya mutuperkhidmatan kutipan sampah selepas diswastakan telah meningkatsungguhpun masih ada ruang penambahbaikan.f) Pemeriksaan FizikalLawatan Audit ke kawasan komersial dan perumahan pada bulan Ogos danNovember 2004 mendapati ada tempat pembuangan sampah haram di sekitarBandar Sandakan dan longgokan sampah sarap yang tidak dikutip. Keadaan inidapat dilihat pada Foto 11 dan 12.Foto 11Tempat pembuangan Sampah HaramSumber: Fail Foto Jabatan Audit NegaraLokasi: Lorong Serta 2, Batu 3 Jalan Utara252

Foto 12Sampah Bertaburan Di Sekeliling Tong SampahSumber: Fail Foto Jabatan Audit NegaraLokasi : Batu 3 Jalan UtaraBagaimanapun, ada kawasan perumahan yang berkeadaan bersih di manasampah sarap telah dikutip dengan teratur. Keadaan ini dapat dilihat melalui Foto13.Foto 13Kawasan PerumahanSumber: Fail Foto Jabatan Audit NegaraLokasi: Taman Tinosan Jalan C.M Simpang Tiga Batu 4 Jalan Utara253

Pada pendapat Audit, prestasi kutipan sampah boleh dipertingkatkan sekiranyaMajlis menyediakan tong sampah yang mencukupi dan kontraktor menyediakanjadual kutipan sampah dengan lengkap dan teratur serta mematuhi jadual kutipandengan sepenuhnya.66.2.9 Pelupusan SampahMajlis mempunyai sebuah tapak pelupusan sampah seluas 101 hektar yang terletak dikawasan tanah paya di Sandakan. Tapak pelupusan sampah ini telah beroperasi sejaktahun 1976 dan setakat ini dianggarkan 20 hektar atau 20% daripada keseluruhan tapakpelupusan sampah ini telah digunakan. Tapak pelupusan sampah ini diuruskan olehkontraktor yang dilantik untuk memungut sampah Majlis. Bagaimanapun, pihak Majlisdan kontraktor tidak mempunyai sebarang perjanjian bertulis berhubung pengurusantapak pelupusan ini.a) Kaedah Pelupusan SampahKaedah pelupusan sampah yang diamalkan oleh pihak kontraktor adalah secarapembuangan terbuka (Open Dumping) iaitu sampah yang dimuat turun daripadalori sampah akan diratakan dengan menggunakan jentera berat. Menurut satukajian yang dilaksanakan oleh Ketua Unit Projek Dan Kerja Am Majlis, kaedahtersebut tidak sesuai dijalankan di tapak pelupusan sampah Majlis kerana tidak adakemudahan untuk pengudaraan gas dan pelupusan bahan larutresap. Selain itu,kaedah ini juga terdedah kepada scavenger. Tapak pelupusan sampah ini jugaterdedah kepada kebakaran ketika musim panas.Pada pendapat Audit pihak Majlis perlu melaksanakan kaedah pelupusansampah yang lebih mesra alam.b) Rancangan Masa Depan Tapak Pelupusan SampahBerdasarkan kajian tersebut pihak Majlis bercadang untuk menyelesaikan masalahtapak pelupusan sampah melalui 3 peringkat seperti berikut:-i) Menggunakan tapak pelupusan yang sedia ada untuk tempoh antara 3 hingga 4tahun lagi.ii) Memulihkan semula tapak pelupusan sampah yang sedia ada dengankemudahan seperti paip pengudaraan untuk gas, parit untuk memungut bahanlarutresap dan sebagainya.iii) Memindahkan tapak pelupusan sampah ke kawasan yang lebih sesuai.Pemilihan tapak baru telah dilakukan oleh Jabatan Perancang Bandar DanWilayah Sabah dengan menggunakan Geographical Information System (GIS).Keluasan tapak pelupusan sampah ini adalah dianggarkan 110 hektar danmampu digunakan sehingga tahun 2020.Pada pendapat Audit pihak Majlis telah mengambil daya usaha yang positif kearah pengurusan tapak pelupusan sampah yang lebih sempurna.254

66.2.10 Prestasi PembayaranPembayaran bagi penswastaan pemungutan sampah Majlis adalah terletak di bawahprogram/aktiviti Kesihatan Dan Kebersihan Bandar - Pelbagai Perbelanjaan Kesihatan.Program/aktiviti ini mengandungi beberapa pecahan aktiviti kecil seperti kontrakpembersihan, pembelian tong sampah, kawalan mutu makanan, kawalanvector/serangga, pendidikan kesihatan/kempen kebersihan/kitar semula, pembersihankanopi, kontrak pembersihan parit dan penyelenggaraan Roll On Roll Off.Peruntukan yang dikhususkan untuk penswastaan pemungutan sampah bagi tahun1999 hingga 2004 adalah berjumlah RM23.38 juta seperti di Jadual 96.Jadual 96Peruntukan Penswastaan Pungutan SampahBagi Tahun 1999 Hingga 2004TahunPeruntukan(RM Juta)1999 3.002000 4.532001 4.702002 3.622003 3.602004 3.93Jumlah 23.38Sumber: Rekod Majlis Perbandaran SandakanKedudukan pembayaran yang telah dibuat oleh Majlis kepada kontraktor mulai bulanMac 1999 hingga Disember 2004 bagi penswastaan pemungutan sampah adalahberjumlah RM20.56 juta seperti di Jadual 97.255

Jadual 97Kedudukan Pembayaran Yang Telah Dibuat Oleh Majlis Kepada KontraktorPembayaranTuntutan Tahun Tahun JumlahTahun Peruntukan Daripada Semasa Sebelum(RM Juta)Kontraktor(RM Juta)(RM Juta)(a)(RM Juta)(b)(RM Juta)(a) +(b)1999 3.00 3.75 3.37 - 3.372000 4.53 4.61 3.44 0.38 3.822001 4.70 4.43 0.95 1.17 2.122002 3.62 3.62 2.95 1.0 3.952003 3.60 3.58 2.67 1.11 3.782004 3.93 3.83 2.18 1.34 3.52Jumlah 23.38 23.82 15.56 5.0 20.56Sumber: Rekod Majlis Perbandaran SandakanPerbandingan antara peruntukan dan perbelanjaan yang telah dibuat bagi programpenswastaan pemungutan sampah telah mendapati perkara seperti berikut:a) Perbelanjaan Melebihi PeruntukanPada tahun 1999, 2002 dan 2003 pihak Audit mendapati Majlis telah membuatperbelanjaan melebihi peruntukan yang diluluskan berjumlah RM0.88 juta sepertibutiran yang dinyatakan di Jadual 92. Punca perbelanjaan melebihi peruntukanialah kerana sewaktu anggaran perbelanjaan dibuat bagi tahun 1999, kosperbelanjaan bagi perkhidmatan pemungutan sampah oleh kontraktor tidak dapatdiambil kira oleh pihak Majlis memandangkan perkhidmatan pungutan sampahpada masa itu belum lagi diswastakan. Bagaimanapun, peruntukan tambahantelah dipohon untuk membiayai perbelanjaan yang belum dibayar pada tahunberkenaan. Pada tahun 2002 dan 2003, perbelanjaan melebihi peruntukanberpunca daripada bayaran ansuran tunggakan bil kontraktor yang belumdijelaskan pada tahun sebelumnya.Pada pendapat Audit, Majlis perlulah membuat pembayaran mengikut tempohyang telah ditetapkan untuk mengelak berlakunya tunggakan bayaran bagitahun berikutnya.b) Perbelanjaan Kurang Daripada PeruntukanPada tahun 2000 dan 2001, pembayaran yang telah dibuat adalah kurang daripadaperuntukan. Jumlah yang tidak dibelanjakan adalah masing-masing RM0.71 jutadan RM2.58 juta. Punca peruntukan tidak dibelanjakan pada tahun 2000 ialaholeh kerana kontraktor lewat mengemukakan tuntutan bagi bulan Oktober hinggaDisember tahun berkenaan. Ini menyebabkan bayaran kepada kontraktor hanyadapat dibuat setakat bulan September 2000 sahaja. Bagi tahun 2001 pula, ia256

erpunca daripada keputusan Majlis untuk mengurangkan bayaran kepadakontraktor menjadi RM170,000 sebulan mulai bulan Mac 2001.Pihak Audit berpendapat tunggakan bayaran yang begitu besar tidak akan berlakusekiranya Majlis menggunakan sepenuhnya peruntukan yang telah dikhususkanuntuk membuat bayaran ke atas tuntutan kontraktor tersebut.66.2.11 PenguatkuasaanPenguatkuasaan Anti Litter By Laws dipertanggungjawabkan kepada BahagianPenguatkuasaan. Bahagian ini diketuai oleh Pegawai Penguat kuasa Gred N41 dandibantu oleh 70 anggota. Selain daripada menguatkuasakan undang-undang pelesenan,letak kereta dan rumah setinggan, tugas utama yang berkaitan dengan kebersihanadalah mengawal atau mencegah kekotoran seperti pembuangan sampah di meratatempat, pembuangan sampah di tempat yang tidak dibenarkan dan pembuangansampah daripada kenderaan.Pegawai di Unit Penguat kuasa akan mengenakan denda kepada pesalah denganmengeluarkan notis kompaun di atas kesalahan tersebut. Mengikut rekod bilangankompaun yang telah dikeluarkan mulai tahun 1998 hingga 2004 adalah berjumlah 1,141dengan denda yang dikutip berjumlah RM25,710.Pada pendapat Audit tindakan penguatkuasaan yang lebih kerap perlu diadakandan bagi pesalah yang gagal menjelaskan kompaun, tindakan tegas perlu diambilseperti mengambil tindakan susulan atau mengutip kompaun semasa notiskompaun dikeluarkan.66.2.12 Publisiti Kesedaran AwamWalaupun pihak Majlis menyediakan peruntukan yang kecil terhadap aktiviti kempenpelbagai publisiti kesedaran awam, namun ia masih dapat dijalankan. Ini kerana selainpihak Majlis, kempen tersebut juga mendapat penganjuran bersama daripada orangawam, persatuan, Agensi Kerajaan dan pihak swasta. Antara aktiviti yang telahdijalankan ialah Kempen Pendidikan Kesedaran Awam Mengenai Kebersihan, ProgramKitar Semula dan Aktiviti Gotong-Royong. Maklum balas daripada pihak Majlismenyatakan bahawa orang awam telah memberikan sambutan yang baik terutamanyapelaksanaan aktiviti gotong-royong. Pihak Audit berpendapat langkah yang diambiluntuk kesedaran awam adalah penting dan perlu dipergiatkan lagi.Pada pandangan Audit, pelaksanaan penswastaan pungutan sampah masih adaruang untuk diperbaiki dan dipertingkatkan. Antara perkara yang perlu diambilperhatian ialah sampah lewat dikutip, kekurangan tong sampah, mutu perkhidmatanpungutan sampah dan juga penyediaan jadual pungutan sampah yang lengkap danteratur. Pihak Majlis juga perlu meningkatkan kempen kesedaran awam terhadap257

kitar semula serta tindakan penguatkuasaan perlu diberi penekanan yang lebih.Selain itu, pembayaran kepada kontraktor juga perlu dipercepatkan.66.3 PEMANTAUANPemantauan yang berkesan adalah penting untuk menentukan sesuatu program berjalandengan lancar dan mencapai matlamatnya. Pemerhatian Audit terhadap pemantauanprogram penswastaan pungutan sampah mendapati perkara berikut:-66.3.1 Jawatankuasa Perunding BersamaJawatankuasa ini dianggotai oleh ahli dari Majlis dan juga kontraktor. Antara perananJawatankuasa Perunding ini adalah untuk memantau, menyelia dan menilai prestasikerja yang dibuat oleh kontraktor melalui mesyuarat Jawatankuasa Perunding Bersamayang sepatutnya diadakan pada setiap bulan. Kedudukan mesyuarat yang telahdiadakan oleh Jawatankuasa ini mulai tahun 1999 hingga 2004 adalah seperti di Jadual98.Jadual 98Bilangan Mesyuarat Jawatankuasa PerundingBersamaBilangan MesyuaratTahunDiadakan2001 12002 22003 62004 2Sumber: Rekod Majlis Perbandaran SandakanMaklumat di atas menunjukkan bahawa Jawatankuasa ini tidak mengadakan mesyuaratpada setiap bulan seperti mana yang disyaratkan oleh perjanjian kontrak. Malah padatahun 1999 dan 2000 Jawatankuasa ini tidak pernah mengadakan mesyuarat.Pada pendapat Audit, mesyuarat Jawatankuasa ini adalah perlu kerana ia adalahmerupakan saluran untuk mendapatkan maklum balas tentang tahapkeberkesanan perkhidmatan pungutan sampah yang dibuat oleh pihak kontraktorserta untuk membincangkan masalah yang dihadapi dan mencari carapenyelesaian yang terbaik untuk kebaikan bersama.66.3.2 Unit Pembersihan BandarUnit ini membuat pemeriksaan serta meninjau kawasan pemungutan sampah untukmemastikan prestasi kerja yang dibuat oleh kontraktor sentiasa berada pada tahap yangmemuaskan. Semakan Audit mendapati bahawa pemeriksaan berkala dibuat di kawasanperkhidmatan kutipan sampah dan kawasan yang bermasalah. Unit ini bertindak untuk258

menyelesaikan segala masalah yang dihadapi. Bagaimanapun, sekiranya sesuatumasalah itu tidak dapat diselesaikan ia akan dibawa ke mesyuarat JawatankuasaPerunding Bersama.Selain itu, pemeriksaan secara bersama antara Majlis dan kontraktor dilakukanseminggu sekali di kawasan perkadaran Majlis. Bagaimanapun, Unit ini gagalmengemukakan sebarang rekod yang dapat menunjukkan bahawapemeriksaan/pemantauan yang telah dibuat oleh pihak Majlis atau secara bersamadengan pihak kontraktor telah dilaksanakan. Sebaliknya, pihak kontraktor adamenyediakan laporan ringkas pada setiap bulan berupa gambar hasil daripadapemeriksaan bersama.Semakan lanjut Audit mendapati tidak ada sebarang pemantauan dilakukan oleh pihakKementerian terhadap penswastaan ini. Begitu juga dengan minit mesyuaratJawatankuasa Perunding Bersama tidak dihantar kepada pihak Kementerian.Pada pendapat Audit, pemantauan terhadap prestasi kerja kontraktor masih adaruang untuk dipertingkatkan. Pihak Audit mencadangkan supaya unit yangmembuat pemantauan terhadap prestasi kerja kontraktor merekodkan semua hasilpemeriksaan/pemantauan yang telah dibuat sama ada oleh Majlis atau secarabersama dengan pihak kontraktor di satu daftar serta mengeluarkan satu laporanpada setiap bulan hasil daripada pemantauan yang telah dibuat. Rekod seperti iniboleh membantu untuk menilai prestasi kerja kontraktor tersebut dengan mudahapabila diperlukan.67. RUMUSAN DAN SYOR AUDITPada keseluruhannya penswastaan pemungutan sampah telah dilaksanakan denganberkesan. Ini adalah berasaskan kepada mutu perkhidmatan yang memuaskan danbertambah baik. Bagaimanapun, oleh kerana kajian awal tidak dilaksanakan dan syaratperjanjian tidak disemak terlebih dahulu oleh Peguam Besar Negeri, adalah didapatibeberapa syarat tidak melindungi kepentingan Kerajaan seperti Bon Pelaksanaan yangtidak mengikut peraturan serta bayaran pada kadar yang tinggi. Untuk meningkatkan lagitahap kerjasama dan kesedaran orang awam tentang pentingnya penjagaan kebersihan,pihak Majlis perlulah mempergiatkan lagi program kesedaran awam.Berdasarkan kepada kemampuan kontraktor serta keadaan fizikal kenderaan dan kos yangterlibat, adalah disyorkan agar pihak Kementerian dan juga Majlis mengkaji semula samaada perlu meneruskan penswastaan ini atau sebaliknya. Penambahan kenderaan perludibuat oleh pihak kontraktor kerana pada pandangan Audit kegagalan menambah bilangankenderaan akan menjejaskan mutu perkhidmatan yang hendak diberikan.259

BAHAGIAN VPERKARA AM

BAHAGIAN VPERKARA AM68. PENDAHULUANBagi memastikan tindakan pembetulan diambil oleh Kementerian/Jabatan/AgensiKerajaan Negeri terhadap perkara yang dibangkitkan dalam Laporan Ketua Audit Negarayang lalu, pemeriksaan susulan telah dijalankan di Kementerian/Jabatan/Agensiberkenaan. Hasil daripada pemeriksaan itu dilaporkan dalam Bahagian ini di bawah tajukberikut:a) Kedudukan masa kini perkara yang dibangkitkan dalam Laporan Ketua Audit Negaratahun lepas.b) Perkara yang dibangkitkan dalam Laporan Ketua Audit Negara yang masih belumselesai.c) Pembentangan Laporan Ketua Audit Negara mengenai Penyata Akaun Awam danaktiviti Kementerian/Jabatan.d) Mesyuarat Jawatankuasa Akaun Awam Negeri.69. KEDUDUKAN MASA KINI PERKARA YANG DIBANGKITKAN DALAM LAPORANKETUA AUDIT NEGARA TAHUN 200369.1 PENGURUSAN KEWANGAN KEMENTERIAN/JABATAN NEGERIPengauditan pengurusan kewangan telah dijalankan di 14 Kementerian/Jabatan/Pejabatseperti senarai di bawah untuk menentukan sama ada undang-undang dan peraturankewangan mengenai kawalan pengurusan, hasil dan perbelanjaan serta pengurusankumpulan wang amanah dan aset dipatuhi.a) Dewan Undangan Negeri Sabahb) Jabatan Muzium Negeric) Kementerian Pembangunan Infrastrukturd) Suruhanjaya Perkhidmatan Awam Negerie) Perpustakaan Negerif) Jabatan Perkhidmatan Haiwan Dan Perusahaan Ternakg) Jabatan Perancang Bandar Dan Wilayahh) Jabatan Peguam Besar Negerii) Stesen Penyelidikan Pertanian Ulu Dusun Sandakanj) Jabatan Perancang Bandar Dan Wilayah Sandakank) Jabatan Perikanan Cawangan Sandakanl) Jabatan Perkhidmatan Komputer Negeri, Tawaum) Pejabat Pemungut Hasil Tanah Kunakn) Jabatan Perkhidmatan Haiwan Dan Perusahaan Ternak, Tawau260

Secara keseluruhannya, Kementerian/Jabatan/Pejabat yang diaudit itu mempunyaikelemahan pengurusan kewangan di mana beberapa peraturan kewangan berhubungkawalan pengurusan, hasil, perbelanjaan, pengurusan kumpulan wang amanah dan asettidak dipatuhi sepenuhnya. Rekod kewangan juga tidak diselenggarakan dengan lengkapdan kemas kini.Kedudukan Masa KiniPada umumnya Kementerian/Jabatan/Pejabat berkenaan telah dan sedang mengambiltindakan untuk memperbaiki kelemahan berkaitan. Bagaimanapun, sebahagian daripadakelemahan tersebut seperti penyediaan Manual Prosedur Kerja, Fail Meja dan penyediaanDaftar Harta Modal dan Inventori masih belum diambil tindakan oleh beberapaKementerian/Jabatan/Pejabat.69.2 AKTIVITI KEMENTERIAN/JABATAN DAN KAJIAN KHASPada tahun 2003, sebanyak 7 aktiviti yang dilaksanakan oleh Kementerian/Jabatan Negeritelah dipilih untuk diaudit.69.2.1 Jabatan Ketua MenteriPengurusan Projek Pembangunan Khasa) Garis Panduan Pengendalian Projek Khas yang lengkap dan jelas belumdisediakan dan belum diluluskan oleh Ketua Menteri serta tidak diedarkan kepadaAgensi pelaksana.b) Had nilai Projek Khas tidak ditetapkan.c) Daftar Permohonan Projek Khas tidak diselenggara.d) Penukaran pelaksanaan kerja Projek Khas secara gotong-royong kepadaperkhidmatan kontraktor tidak mendapat kelulusan pengecualian daripadaKementerian Kewangan terlebih dahulu.e) Jawatankuasa Khas Pemantauan selaku badan bebas yang mewakili pelbagaiAgensi belum diwujudkan.Kedudukan Masa Kinia) Garis Panduan Pengendalian Projek Khas yang sedia ada akan dihalusi dan dikemaskini supaya lebih jelas sebelum dikemukakan kepada Ketua Menteri untuk kelulusan.b) Had nilai sesuatu projek adalah ditentukan oleh Agensi pelaksana. Pihak Jabatantidak dapat menentukan had nilai sesuatu projek dalam garis panduan. Ini keranakelulusan sesuatu projek dan had nilainya tertakluk kepada keputusan Ketua Menteri.c) Semua surat yang diterima akan direkod dan diselenggara oleh Jabatan ini termasuksurat permohonan projek khas.d) Setiap Agensi pelaksana telah diarahkan supaya mematuhi peraturan sedia adauntuk menentukan kaedah pelaksanaan projek di bawah program ProjekPembangunan Khas, Jabatan Ketua Menteri.261

e) Jawatankuasa Pemandu Projek Jabatan Ketua Menteri yang dipengerusikan olehYB. Setiausaha Kerajaan Negeri telah ditubuhkan. Jawatankuasa telah bermesyuaratbagi menetapkan fungsi dan peranan Jawatankuasa bagi memantau projek di bawahJabatan Ketua Menteri termasuk juga Projek Khas.69.2.2 Jabatan Perhutanan Negeri SabahPengurusan Pengeluaran Sumber Hasil Dan Pemuliharaan Hutan Dengan KaedahForest Management Unit (FMU)a) Kriteria Pemilihan syarikat yang mengurus kawasan hutan dengan kaedah FMU tidakdapat ditentukan kerana rekod dan dokumen berkaitan di Ibu Pejabat JabatanPerhutanan telah musnah akibat kebakaran. Manakala, salinan dokumen berkenaanyang tersimpan di Pejabat Hasil Bumi telah gagal dikemukakan.b) Bon pelaksanaan bagi setiap lesen FMU tidak ditentukan mengikut keluasan yangditawarkan.c) Latihan Reduced-Impact-Logging (RIL) tidak disediakan pada tahun 2001 hingga2002 dan ada kerosakan tanah yang teruk akibat penarikan balak yang tidakmengikut sistem RIL.d) Daripada 16 pelesen FMU, hanya 1 pelesen mencatatkan pencapaian yang baikberdasarkan penilaian terhadap Pelan Pengurusan Hutan.e) Ada 3 pelesen FMU tidak menjalankan rawatan silvikultur dan aktiviti rehabilitasiserta 2 daripada pelesen tersebut belum menyediakan kemudahan pencegahankebakaran.f) Ada sebuah kilang di kawasan FMU telah melakukan pembakaran sisa kayu secaraterbuka.g) Jawatankuasa khas memantau aktiviti pelesen FMU belum diwujudkan dan jaduallawatan kerja pemantauan Pejabat Perhutanan Daerah belum disediakan.Kedudukan Masa Kinia) Kriteria pemilihan pelesen FMU ditetapkan oleh Jemaah Kabinet Negeri dandirekodkan di minit mesyuarat Jemaah Kabinet Negeri pada bulan Jun 1997 hinggaSeptember 1997.b) Jabatan telah mengkaji semula jumlah Bon Pelaksanaan mengikut keluasan kawasanhutan yang ditawarkan.c) Latihan RIL telah disediakan semula oleh Jabatan mulai tahun 2004 dan kerosakantanah akibat penarikan balak tidak mengikut sistem RIL telah dipantau agar tidakberulang lagi.d) Jumlah pelesen FMU yang mencatatkan pencapaian baik telah meningkat kepada 3pelesen. Manakala 3 pelesen lagi telah ditamatkan lesen FMU kerana mencatatpencapaian yang lemah.e) Semua pelesen FMU terbabit telah menjalankan rawatan sivilkultur, aktiviti rehabilitasidan menyediakan kemudahan pencegahan kebakaran.f) Jabatan telah memantau kilang berkenaan dan tiada lagi pembakaran sisa secaraterbuka dijalankan.262

g) Jabatan telah mewujudkan “Pasukan Pemantau FMU” bagi memantau aktiviti pelesenFMU. Manakala jadual lawatan kerja pemantauan di peringkat Pejabat PerhutananDaerah juga disediakan.69.2.3 Jabatan Tanah Dan UkurPelesenan Dan Pengawalan Operasi Kuari Swastaa) Garis Panduan pemprosesan lesen kuari yang sedia ada adalah tidak lengkap keranaperkara seperti kelayakan pemohon, tanggungjawab pengusaha kuari,tanggungjawab penjagaan alam sekitar, jumlah kadar bayaran dan tempohpemprosesan permohonan lesen kuari bagi setiap peringkat tidak dinyatakan.b) Kelulusan lesen kuari kepada 7 pengusaha kuari tidak mematuhi syarat yang telahditetapkan iaitu perlu mengemukakan Pelan/Kertas Kerja Kuari manakala 20pengusaha kuari tidak mengemukakan Laporan EIA.c) Kadar bayaran cukai tambahan RM0.35 satu ela padu sudah tidak realistik lagidengan perkembangan semasa dan tidak pernah dikaji semula sejak tahun 1966lagi.d) Laporan Setengah Tahun Keluaran Batu tidak dikemukakan kepada Jabatan olehpengusaha kuari, iaitu melibatkan 17 daripada 26 pelesen seperti mana disyaratkankepada pengusaha kuari lain yang telah diberikan lesen.e) Perundangan yang sedia ada kurang mantap kerana peraturan mengenaipenguatkuasaan tidak diperuntukkan oleh undang-undang yang diguna pakaimanakala jadual program penguatkuasaan tidak disediakan. Ini menyebabkantindakan penguatkuasaan tidak berkesan.f) Pelantikan Ketua Inspektor Kuari masih belum dilaksanakan bagi tujuanmenguatkuasakan peraturan di bawah Kaedah Tanah (Kuari) tahun 1997.g) Jawatankuasa Teknikal Galian yang diwujudkan oleh Jabatan secara Adhoc sajauntuk memantau pengurusan kuari dan setakat ini Jawatankuasa tersebut hanyabermesyuarat sebanyak 2 kali saja sejak penubuhannya.Kedudukan Masa Kinia) Garis Panduan tersebut sedang dikemas kini.b) Semua permohonan lesen baru telah mematuhi kehendak peraturan denganmenyediakan Pelan/Kertas Kerja Kuari dan Laporan EIA sebelum lesen kuaridikeluarkan. Bagaimanapun, pengusaha kuari yang terdahulu masih belummengemukakan Pelan/Kertas Kerja Kuari dan Laporan EIA seperti mana yangdikehendaki. Surat peringatan telah dikeluarkan dan jika terus ingkar maka Jabatanakan mengambil tindakan untuk tidak memperbaharui lesen kuari pengusahatersebut.c) Kadar baru cukai tambahan telah dinaikkan menjadi RM1 satu ela padu bermula padatahun 2004.d) Peringatan kepada pengusaha kuari telah dikeluarkan namun sehingga kini LaporanSetengah Tahun Keluaran Batu oleh 17 pengusaha kuari masih belum diterima.263

Pembaharuan lesen kuari oleh 17 pengusaha kuari tersebut tidak akan dibuatsehingga laporan tersebut dikemukakan dan semua tunggakan hasil telah dijelaskan.e) Semakan semula perundangan yang diguna pakai oleh Jabatan telah dijalankan iaitudengan memperuntukkan peraturan penguat kuasa di samping peraturan lain yangberkaitan dan telah diluluskan oleh Kabinet.f) Pelantikan Ketua Inspektor Kuari yang baru masih belum dibuat oleh Menteri untukmenguatkuasakan peraturan di bawah Kaedah Tanah (Kuari) Tahun 1997 meskipunperaturan tersebut telah diluluskan.g) Setakat ini Jawatankuasa Teknikal Galian masih belum mengadakan mesyuarat yangterbaru dan penubuhan Jawatankuasa ini masih belum dibuat secara formal.69.2.4 Jabatan Perikanan Negeri SabahPengurusan Ternakan Ikan Dalam Sangkara) Zon Industri Akuakultur telah dikenal pasti dan seluas 4,380 hektar adalah dirancanguntuk penternakan ikan dalam sangkar. Zon ini masih belum diwartakan untukmaksud kawalan dan penguatkuasaan.b) Pusat Pembenihan Ikan di Tanjung Badak, Tuaran tidak dapat membekal benih ikanyang mencukupi bagi menampung permintaan penternak dan telah menjejaskanpencapaian sasaran yang ditetapkan.c) Rekod pengagihan bantuan peralatan sangkar tidak disimpan di daerah yang terlibatdengan pembahagian bantuan.d) Jabatan menghadapi kekurangan tenaga kerja untuk mengurus projek ternakan ikandalam sangkar.Kedudukan Masa Kinia) Sehingga kini Zon Industri Akuakultur masih belum diwartakan untuk maksudkawalan dan penguatkuasaan.b) Peruntukan Kerajaan Persekutuan berjumlah RM490,000 telah diperolehi pada akhirtahun 2003 dan Pusat Pembenihan Ikan di Tanjung Badak, Tuaran telah pun siapdiubahsuai.c) Rekod pengagihan bantuan peralatan sangkar telah pun disimpan di daerah yangterlibat dengan pembahagian bantuan.d) Tenaga kerja untuk mengurus projek ternakan ikan dalam sangkar masih tidakmencukupi dan Jabatan sedang dalam proses untuk menstrukturkan organisasi.69.2.5 Jabatan Pertanian SabahPengurusan Subsidi Padia) Subsidi lewat dibayar disebabkan peruntukan yang diluluskan tidak mencukupi. Padatahun 2003 subsidi yang belum dibayar adalah berjumlah RM4.65 juta.b) Baki stok baja subsidi padi masih banyak disimpan di stor Pejabat Pertanian Daerahakibat daripada keputusan Kerajaan Persekutuan mengambil alih pemberian subsidibaja di negeri Sabah.264

c) Seluas 4,335 hektar tanah sawah tidak diusahakan dengan tanaman padi keranaketiadaan sistem pengairan.d) Jabatan menghadapi kekurangan tenaga kerja untuk mengurus SeksyenPembangunan Tanaman Padi.Kedudukan Masa Kinia) Jumlah subsidi yang belum dijelaskan pada tahun 2003 berjumlah RM4.65 juta telahdibayar. Bagaimanapun, peruntukan yang diluluskan pada tahun 2004 masih tidakmencukupi untuk menampung bayaran subsidi seterusnya.b) Baki stok subsidi baja yang berlebihan digunakan untuk tanaman padi berkelompok.Baja berkenaan sedang diagihkan kepada petani untuk projek berkenaan.c) Luas sebenar tanah terbiar ialah 3,091 hektar. Daripada jumlah ini, seluas 1,299hektar masih belum diusahakan. Pembangunan tanah terbiar ini akan diteruskan dimana aktiviti ini telah dimasukkan sebagai salah satu program RMK9.d) Jawatan di Seksyen Pembangunan Tanaman Padi iaitu Jawatan Pegawai PertanianGred G41, Penolong Pegawai Pertanian Gred G27 dan Pembantu Pertanian GredG17 masih belum diisi dan Jabatan sedang menunggu kelulusan untuk pengisianjawatan.69.2.6 Jabatan Pelabuhan Dan Dermaga SabahPembinaan, Penggunaan Dan Penyenggaraan Kapal Dan Lancaa) Di peringkat perancangan, Jabatan perlu menentukan bilangan serta jenis kapal danlanca yang diperlukan pada masa kini dan masa hadapan dengan mengambil kirabeban kerja berasaskan kesibukan lalu lintas air, kawasan perairan serta hala tujuatau keperluan pengembangan pada masa hadapan.b) Pihak Audit mengesyorkan Kementerian Kewangan menimbang untuk meluluskanperuntukan kewangan yang mencukupi untuk kos penyenggaraan kapal dan lanca.c) Jabatan menimbang untuk menjual atau melupuskan kapal dan lanca yang sudahterlalu lama khususnya kapal tunda Tarek dan kapal pendarat Gaya II dan Bohayanyang mana tidak dapat disewakan dalam jangka masa yang agak lama.d) Jabatan memberi keutamaan kepada pengurusan dan penyediaan kapal sertakakitangan untuk tujuan aktiviti penguatkuasaan.Kedudukan Masa Kinia) Jabatan akan mengambil kira aspek yang dicadangkan semasa penyediaan RMK9kelak. Jabatan ada mengambil kira kawasan pelabuhan untuk ditempatkan kapalyang dibina dan ini sekali gus telah mengambil kira keperluan masa hadapan.b) Penyenggaraan tidak dapat dilaksanakan mengikut jadual kerana kurang peruntukan.Bagaimanapun, Jabatan sedaya upaya menyenggara kapal dengan memberikeutamaan kepada kapal yang sudah overdue. Jabatan akan memaklumkan komenpihak Audit kepada Kementerian Kewangan dalam usaha untuk mendapatkanperuntukan yang mencukupi pada masa akan datang.265

c) Jabatan akan melupuskan kapal dan lanca yang lama setelah mendapat kapal yangbaru.d) Jabatan telah mengambil inisiatif untuk mengisi jawatan yang kosong namun jawatanpengurusan dan profesional saja yang dipertimbangkan untuk diisi manakala jawatanlain tidak mendesak. Saranan Audit akan dilaksanakan secara berperingkat mengikutkemampuan Jabatan.69.2.7 Jabatan Hidupan LiarPerlindungan Dan Pemulihan Orang Utan Sepilok, Sandakana) Di peringkat perancangan, Jabatan tidak menyediakan perancanganpenguatkuasaan secara berjadual.b) Tidak ada perancangan disusun untuk menentukan kursus yang perlu dihadiri olehkakitanganc) Program penerangan dan pendidikan untuk menyedarkan orang ramai tentangkepentingan mengelakkan kepupusan orang utan tidak diberikan kepada pemiliklesen konsesi hutan.d) Pusat Penyelidikan Dan Pembangunan (R & D) tidak diwujudkan.e) Pengisian jawatan perlu diberi perhatian agar pelaksanaan tugas di Pusat Pemulihanbertambah mantap.f) Laporan tahunan berhubung dengan aktiviti di Pusat Pemulihan perlu dikeluarkanpada setiap tahun.Kedudukan Masa Kinia) Jabatan telah mengambil tindakan untuk menyediakan jadual penguatkuasaan. PusatPemulihan Orang Utan Sepilok tidak terlibat menjalankan aktiviti penguatkuasaan.b) Jabatan telah mengambil tindakan menyusun dan menentukan kursus yang perludihadiri oleh kakitangan.c) Jabatan Hutan dan Jabatan Hidupan Liar saling bekerjasama untuk mengelakkankepupusan orang utan. Sepilok berada di dalam kawasan Hutan Simpan Kabili dandi bawah kawalan Jabatan Hutan Sabah. Pemberian lesen untuk konsesi hutan telahmengambil kira tentang perihal berkaitan dengan orang utan.d) Jabatan sedang bekerjasama dengan beberapa pertubuhan bukan kerajaan, institusipengajian dan institusi lain bagi tujuan R & D.e) Jabatan sedang berusaha memohon tambahan kakitangan bagi memantapkanpengurusan Pusat Pemulihan Orang Utan Sepilok.f) Laporan Tahunan masih belum dikeluarkan.266

69.3 BADAN BERKANUN NEGERI, MAJLIS UGAMA ISLAM DAN PIHAK BERKUASATEMPATAN69.3.1 Pengurusan Kewangana) Lembaga Sukan Negeri Sabah (Lembaga) Dan Perbadanan PembangunanNegeri Sabah (Perbadanan)i) Kawalan PengurusanKawalan pengurusan tidak memuaskan di mana Manual Prosedur Kerja tidakkemas kini, Fail Meja tidak disediakan dan Jawatankuasa Pengurusan KewanganDan Akaun bermesyuarat tidak mengikut kekerapan yang ditetapkan.ii) Pengurusan Aset Dan InventoriPengurusan aset dan inventori Lembaga tidak memuaskan kerana beberapaperaturan tidak dipatuhi khususnya berkaitan penyelenggaraan rekod danprosedur pelupusan. Pengurusan aset dan inventori Perbadanan pulamemerlukan penambahbaikan terutamanya penyelenggaraan Daftar PergerakanHarta Modal dan Inventori serta menjalankan pemeriksaan fizikal bagimengesahkan kewujudan aset.iii) Penghutang Perniagaan LembagaBaki penghutang perniagaan Lembaga yang melibatkan tunggakan sewakemudahan sukan dan asrama pada tahun 2003 berjumlah RM1.36 juta.iv) Pinjaman PerbadananPerbadanan memperolehi pinjaman daripada Kerajaan Negeri berjumlahRM219.98 juta pada tahun 2002 bagi tujuan membiayai pelaburan dalam syarikatsubsidiari dan bersekutu, projek kawasan perindustrian, projek perumahan danpelbagai. Perbadanan telah lewat melunaskan bayaran balik pinjaman keranamengalami masalah kecairan kewangan.Kedudukan Masa Kinii) Pihak Lembaga dan Perbadanan telah memperbaiki kelemahan yangdibangkitkan. Selain itu proses pengemaskinian telah dibuat dari semasa kesemasa.ii) Pihak Lembaga telah mengambil tindakan terhadap perkara yang dibangkitkan.Manakala Daftar Harta Modal dan Inventori Perbadanan telah diselenggarakanmengikut Pekeliling Perbendaharaan Bil.8 Tahun 1991 dan pemeriksaan fizikaltelah dibuat oleh pegawai yang bertanggungjawab.iii) Pada akhir tahun 2004 baki penghutang perniagaan Lembaga Sukan telahberkurangan menjadi RM0.77 juta. Pihak Lembaga juga sedang berusahamengambil tindakan untuk mengutip semua tunggakan tersebut.267

iv) Sehingga akhir bulan Disember 2004, baki hutang Perbadanan kepada KerajaanNegeri ialah RM210.33 juta. Kelewatan melunaskan bayaran pinjamandisebabkan Perbadanan mengalami masalah kecairan kewangan.b) Lembaga Bandaran Kudati) Lembaga tidak menyediakan Fail Meja bagi setiap jawatan.ii) Daftar Bil Lembaga tidak kemas kini dan tidak diperiksa oleh pegawai kanan.iii) Daftar Deposit yang diselenggarakan oleh Lembaga tidak lengkap dan kemas kinikerana tidak mencatatkan tujuan serta terimaan deposit selepas tahun 1995.iv) Pegawai Penyelia tidak menjalankan pemeriksaan fizikal terhadap harta modaldan inventori.Kedudukan Masa Kinii) Lembaga sedang mengambil tindakan untuk menyediakan Fail Meja bagi setiapjawatan.ii) Lembaga telah menyelenggara Daftar Bil dengan lengkap dan kemas kini tetapipemeriksaan oleh pegawai kanan belum dilaksanakan.iii) Lembaga belum mengambil tindakan melengkapkan dan mengemas kini DaftarDeposit. Semakan oleh pegawai kanan juga belum dilaksanakan.iv) Pemeriksaan fizikal terhadap harta modal dan inventori masih belum dijalankan.c) Majlis Daerah Kota Beludi) Majlis tidak menyediakan Fail Meja bagi setiap jawatan.ii) Majlis tidak menyediakan Penyata Penyesuaian Bank sejak bulan Oktober 2002hingga bulan Disember 2003.iii) Penurunan kuasa secara bertulis untuk menandatangani Pesanan PembelianTempatan tidak dilaksanakan.iv) Daftar Bil, Daftar Deposit, Daftar Harta Modal dan Inventori serta Buku Log yangdiselenggarakan tidak kemas kini.v) Pemeriksaan fizikal terhadap harta modal dan inventori tidak dijalankan olehPegawai Penyelia.Kedudukan Masa Kinii) Majlis telah mengambil tindakan untuk menyediakan Penyata Penyesuaian Bank,menurunkan kuasa secara bertulis dan menyelenggarakan Daftar Bil dengankemas kini.ii) Majlis sedang mengambil tindakan untuk menyediakan Fail Meja bagi setiapjawatan, melengkap dan mengemaskinikan Daftar Deposit, Daftar Harta Modaldan Inventori serta Buku Log.268

69.3.2 Kajian Khasa) Lembaga Perumahan Dan Pembangunan BandarProgram Penempatan Semula SetingganPihak Lembaga Perumahan Dan Pembangunan Bandar telah membina rumahpenempatan sebanyak 1,285 unit. Kos keseluruhan projek ini ialah RM92.79 juta.Pelaksanaan pembinaan telah dibahagikan kepada 3 Fasa dan Fasa 3 puladibahagikan kepada 2 peringkat. Pembinaan Fasa 1 dan Fasa 2 sebanyak 500 unittelah disiapkan dan selesai diagihkan kepada pemohon. Manakala projek Fasa 3 diperingkat pembinaan.Kedudukan Masa KiniPembinaan projek Fasa 3 Bahagian Pertama iaitu 300 unit rumah telah disiapkanpada bulan Mei 2004. Setakat akhir bulan Disember 2004 sejumlah RM22.33 jutatelah dibayar kepada kontraktor. Daripada 300 unit rumah berkenaan sejumlah 30unit rumah telah diagihkan kepada pemohon, manakala selebihnya dalam prosespemilihan pemohon. Bagi projek Fasa 3 peringkat kedua pula kemajuan kerja ialah86%.b) Taman-Taman SabahProgram Penswastaan Perkhidmatan Dan Kemudahan Pelancongani) Salah satu syarat penswastaan yang ditetapkan ialah pembinaan kemudahanpelancongan dan menaik taraf kemudahan. Kemudahan pelancongan yang barudi Taman Pulau Penyu dan Pulau Tiga yang melibatkan 4 syarikat konsesibelum dibina.ii) Pihak konsesi dikehendaki membayar sewa bagi kemudahan pelancongan dankemudahan lain yang digunakan. Sehingga akhir bulan Disember 2003, sejumlahRM1.42 juta masih dihutang oleh syarikat konsesi terlibat.Kedudukan Masa Kinii) Kemudahan pelancongan yang baru di Pulau Penyu dan Pulau Tiga masihbelum dibina oleh syarikat konsesi.ii) Setakat bulan Januari 2005 pihak konsesi masih berhutang sejumlah RM2.14 jutakepada Taman-Taman Sabah.c) Dewan Bandaraya Kota KinabaluPengurusan Sisa Pepejali) Semasa penamatan kontrak penswastaan, sebanyak 25 daripada 28 lorikompaktor yang diambil semula daripada kontraktor telah usang dan tidak bolehdigunakan lagi. Oleh itu, Bandaraya telah membeli 20 lori kompaktor baru bagimenggantikan lori kompaktor yang rosak dan usang. Bagaimanapun, jumlah initidak mencukupi untuk menampung lebih kurang 300 tan sampah yang perludikutip setiap hari. Bandaraya menganggarkan sejumlah 30 lori kompaktor269

diperlukan untuk memastikan kerja mengangkut sampah dilaksanakan dengancekap dan berkesan.ii) Bandaraya telah membeli 20 lori kompaktor baru pada awal penamatan kontrakpenswastaan dan bekalan dibuat secara berperingkat. Jadual penggunaan lorikompaktor tidak disediakan selaras dengan penerimaan lori kompaktor secaraberperingkat. Jadual yang disediakan hanyalah dalam bentuk draf tanpamenyelaraskan kawasan/lokasi pungutan yang perlu diliputi oleh setiap syif.iii) Bandaraya menjangkakan hayat tapak pelupusan sampah Kayu Madang hanyaboleh digunakan sehingga tahun 2005 berikutan peningkatan jumlah sampahyang perlu dilupuskan setiap hari. Selain itu, kos penyelenggaraan tapakpelupusan sampah hanya ditanggung oleh Bandaraya walaupun penggunaannyadikongsi bersama 3 Pihak Berkuasa Tempatan, orang awam dan AgensiKerajaan lain.iv) Pengawas Kebersihan ada membuat pemeriksaan terhadap aktiviti pengutipansampah setiap hari. Bagaimanapun, semakan Audit mendapati tiada laporanmengenai prestasi kebersihan kawasan yang diperiksa.v) Lagun Sembulan merupakan salah satu kawasan yang perlu diberi perhatian olehpihak Bandaraya kerana kedudukannya terletak berhampiran pusat bandar.Bagaimanapun, kawasan ini sentiasa kelihatan kotor di mana sampah sarapsering kelihatan terapung-apung di tepi lagun. Hal ini berlaku disebabkan olehtindakan penduduk yang membuang sampah terus ke dalam lagun walaupuntong sampah komunal ada disediakan.Kedudukan Masa Kinii) Sehingga akhir bulan Januari 2005 tiada pembelian lori kompaktor baru dibuatoleh Bandaraya. Pembelian tambahan lori kompaktor baru tidak dibuat keranamasalah aliran tunai. Bandaraya menggunakan 20 lori kompaktor sedia ada untukmengangkut sampah setiap hari.ii) Bandaraya telah menyediakan satu jadual muktamad dan kemas kini sertamenyelaraskan kawasan/lokasi pungutan yang perlu diliputi oleh setiap syif.iii) Bandaraya telah membuat permohonan bantuan kewangan daripada KerajaanNegeri untuk menaiktaraf/memperbesarkan landfill sedia ada agar jangka hayatpenggunaannya dapat dipanjangkan sehingga tahun 2010 dengan kos yang lebihmurah berbanding dengan membina tapak pelupusan baru.iv) Pengawas Kebersihan ada membuat pemeriksaan terhadap aktiviti pengutipansampah setiap hari. Laporan pemeriksaan oleh Pengawas Kebersihan telahdisediakan dan disemak oleh Pembantu Tadbir Operasi.v) Enam puluh peratus daripada kawasan kosong Lagun Sembulan telah ditimbusuntuk pembinaan rumah kedai. Tindakan ini telah mengurangkan masalahsampah sarap yang terapung di kawasan lagun tersebut.270

d) Kementerian Kerajaan Tempatan Dan PerumahanPenggunaan Geran Modal Dan Geran Khas Oleh Pihak Berkuasa Tempatani) Pemeriksaan Audit mendapati 9 daripada 15 sebut harga bagi kerja pembinaan,penyelenggaraan dan perolehan di Majlis Daerah Keningau tidak mempunyaipelan lokasi projek. Selain itu, 2 projek penyelenggaraan parit bernilai RM47,263dan RM15,600 masing-masingnya telah dibayar dengan kadar 95% dan 100%walaupun belum siap sepenuhnya.ii) Pembinaan Pasar Awam Baru Beaufort yang dijadualkan bermula pada bulanFebruari 1998 dan dijangka disiapkan pada bulan Februari 2000 telah siap padabulan Disember 2002 selepas 3 lanjutan masa diluluskan. Pasar Awam BaruBeaufort bernilai RM6.29 juta telah dibina mengikut spesifikasi. Bagaimanapun,sehingga bulan Disember 2003 pasar awam tersebut masih belum digunakankerana 260 meja sayur dan 60 meja gerai makan tidak disediakan olehpengurusan Majlis untuk kegunaan penyewa.iii) Pembinaan Dewan Masyarakat Bongawan di atas tanah Kerajaan seluas 0.58hektar dimulakan pada bulan Disember 2000 dan diserahkan pada bulan Mei2002 dengan kos sebenar RM1.56 juta berbanding kos kontrak asal berjumlahRM1.70 juta. Bagaimanapun, sehingga akhir bulan Disember 2003 Dewantersebut masih belum digunakan sejak diserahkan kepada Majlis kerana tidakmempunyai bekalan elektrik. Ini adalah disebabkan oleh kekurangan peruntukanuntuk bayaran kepada Sabah Electricity Sdn. Bhd.Kedudukan Masa Kinii) Pelan lokasi bagi 9 sebut harga tersebut telah dimasukkan ke setiap fail projek.Selain itu, parit telah diselenggarakan dengan sepenuhnya pada bulan Julai2003.ii) Pasar Awam Baru tersebut telah beroperasi/digunakan sejak bulan Januari 2004.Bagaimanapun, hanya aras bawah sahaja telah digunakan sebagai pasar kaindan pasar ikan kering. Manakala 2 aras lagi belum beroperasi. Selain itu, Majlistelah mengambil tindakan memindahkan meja daripada pasar lama ke pasarawam baru tersebut untuk kemudahan penyewa .iii) Dewan Masyarakat Bongawan telah digunakan dan mempunyai bekalan elektriksejak bulan Julai 2004.70. PERKARA YANG DIBANGKITKAN DALAM LAPORAN KETUA AUDIT NEGARAYANG MASIH BELUM SELESAI70.1 KEMENTERIAN BELIA DAN SUKAN SABAHProjek Menaik Taraf Kemudahan Sukan Di Kompleks Sukan Kota Kinabalua) Penyata Akaun Muktamad bagi Kontrak Kerja Utama dan Kontrak PemasanganScore Board dan Timing Equipment belum disediakan. Kedua kontrak berkenaanmasing-masing telah dibayar sejumlah RM66.49 juta dan RM5.22 juta (termasuk271

Wang Tahanan sejumlah RM312,868) berbanding harga kontrak muktamadberjumlah RM70.40 juta dan RM6.25 juta.b) Pada bulan April 2001, khidmat Juru perunding telah ditamatkan dan JabatanKerja Raya telah dilantik sebagai Pegawai Penguasa Projek. Berikutanpenamatan itu, Juru perunding telah menuntut bayaran profesional danReimbursable Items berjumlah RM10.76 juta. Bagaimanapun, KementerianKewangan hanya bersetuju membayar sejumlah RM6.96 juta sahaja. Oleh itu,Juru perunding mencadangkan supaya khidmat timbang tara diperolehi untukmenyelesaikan perkara ini.Kedudukan Masa Kinia) Akaun Muktamad bagi Kontrak Kerja Utama daripada Jabatan Kerja Raya telahpun dikemukakan. Manakala bagi Kontrak Pemasangan Score Board dan TimingEquipment, Jabatan Kerja Raya belum menyediakan Akaun Muktamad. Jumlahyang telah dibayar bagi 2 kontrak tersebut adalah sejumlah RM67.97 juta danRM5.77 juta.b) Keputusan timbang tara masih belum diperolehi.70.2 JABATAN AIR NEGERI SABAHPenswastaan Bekalan Aira) Menurut perjanjian, kos penyenggaraan ditanggung oleh syarikat konsesi.Bagaimanapun pada tahun 2002, dua projek membaiki tebing Sungai Tuarantelah dibiayai oleh Kerajaan Negeri masing-masing bernilai RM355,000 danRM505,000.b) Kerajaan Negeri telah gagal membuat Bayaran Tetap Bulanan dan BayaranPukal Air yang ditetapkan mengikut jadual. Setakat bulan Februari 2004,Kerajaan Negeri telah berhutang sejumlah RM370.98 juta kepada pemegangkonsesi.Kedudukan Masa Kinia) Kerajaan Negeri masih berunding dengan syarikat konsesi untuk berkongsi kosmembaik pulih tebing Sungai Tuaran.b) Setakat bulan Februari 2005, Kerajaan Negeri masih belum membayartunggakan berjumlah RM888.08 juta kepada ketiga syarikat konsesi.71. PEMBENTANGAN LAPORAN KETUA AUDIT NEGARA MENGENAI PENYATAAKAUN AWAM DAN AKTIVITI KEMENTERIAN/JABATAN DAN AGENSIKERAJAAN NEGERIMengikut Perkara 112A(1) Perlembagaan Persekutuan, Laporan Ketua Audit Negaramengenai Akaun Kerajaan Negeri hendaklah dibentangkan di Dewan Undangan Negeri.Selain itu, mengikut Enakmen Badan-badan Berkanun (Peruntukan-peruntukan272

Tambahan) 1997 dan Ordinan Kerajaan Tempatan 1961, Laporan atau Sijil Ketua AuditNegara mengenai Akaun Badan Berkanun Negeri dan Pihak Berkuasa Tempatan jugahendaklah dibentangkan di Dewan Undangan Negeri. Laporan Ketua Audit Negaramengenai Akaun Awam Kerajaan Negeri bagi tahun 2003 telah dibentangkan di DewanUndangan Negeri pada 29 November 2004.72. MESYUARAT JAWATANKUASA KIRA-KIRA WANG NEGERISurat panggilan mesyuarat telah dikeluarkan pada pertengahan bulan Julai 2004.Bagi tujuan mesyuarat 3 tema telah ditetapkan iaitu Dasar Dan Perkembangan BekalanAir Negeri Sabah, Dasar Dan Program Membasmi Kemiskinan di Negeri Sabah dan DasarDan Kemajuan serta Isu-isu Perumahan di Negeri Sabah. Bagaimanapun, mesyuaratditangguhkan dan hanya diadakan pada 22 dan 23 April 2005.273

PENUTUP

PENUTUPSecara keseluruhannya ada kemajuan dalam pengurusan kewangan Kerajaan Negeri dimana tahap pematuhan terhadap peraturan kewangan adalah lebih baik berbandingdengan tahun sebelumnya. Bagaimanapun, tidak banyak kemajuan yang dapatdilaporkan berhubung dengan perlaksanaan program/aktiviti. Seperti mana yang telahdilaporkan dalam laporan Ketua Audit Negara bagi beberapa tahun yang lalu,sungguhpun program/aktiviti telah dirancang dengan baik, namun dari aspekpelaksanaan dan pemantauannya, masih ada beberapa kelemahan yang jika tidakdiperbetulkan boleh menjejaskan pencapaian objektif yang telah ditetapkan.Antara faktor utama yang menyebabkan wujudnya kelemahan pelaksanaanprogram/aktiviti ialah kekurangan kakitangan, peruntukan kewangan yang terhad dankekurangan penyeliaan yang rapi.Beberapa Jabatan/Agensi Negeri yang terlibat telah mengambil tindakan pembetulanselepas mendapat teguran daripada pihak Audit, namun bagi mengelakkan kelemahanyang sama daripada berulang, langkah pembetulan perlu dibuat secara berterusan.Pegawai Pengawal yang terlibat juga perlu mengatur supaya pemeriksaan secaramenyeluruh dijalankan untuk menentukan sama ada kelemahan yang sama juga berlakudi bahagian lain yang tidak diaudit dan seterusnya mengambil tindakan pembetulanyang sewajarnya.JABATAN AUDIT NEGARAPutrajaya6 Julai 2005274

LAMPIRAN

Lampiran ISIJIL KETUA AUDIT NEGARAMENGENAI PENYATA AKAUN AWAMKERAJAAN NEGERI SABAHBAGI TAHUN BERAKHIR 31 DISEMBER 2004Penyata Akaun Awam Kerajaan Negeri Sabah bagi tahun berakhir 31 Disember 2004telah diperiksa dan diaudit atas arahan saya mengikut peruntukan di bawah Seksyen9(1) Akta Audit 1957.Pada pendapat saya, Penyata Akaun Awam ini memberikan gambaran yang benardan saksama terhadap kedudukan kewangan Kerajaan Negeri Sabah pada 31Disember 2004 dan rekod perakaunannya telah diselenggarakan dengan teratur dankemas kini. Sijil ini hendaklah dibaca bersama-sama laporan saya mengenai PenyataAkaun Awam serta aktiviti Jabatan dan Agensi Kerajaan Negeri tahun 2004.Ketua Audit NegaraMalaysiaPutrajaya15 Jun 2005275

276Lampiran II

277

278

Lampiran IIIBil.Kedudukan Penyerahan Dan Pengauditan Penyata Kewangan TahunanBadan Berkanun Negeri Dan Majlis Ugama Islam Setakat 30 Jun 2005AkaunPenyataTerakhirDisahkanPenyataSedangPenyata BelumDiserahDiaudit Tahun Bil.1. Korporasi Pembangunan Desa 1998 1999 – 2003 - -2. Korporasi Kemajuan Perikanan DanNelayan Sabah3. Kumpulan Wang Perusahaan PenanamanSemula Getah Sabah4. Kumpulan Wang Amanah Warisan NegeriSabah2003 - - -2003 - - -- - * -5. Lembaga Industri Getah Sabah 2003 - - -6. Lembaga Pembangunan Perumahan DanBandar2003 - - -7. Lembaga Kemajuan Tanah Negeri Sabah 2003 - - -8. Lembaga Sukan Negeri Sabah 2003 - - -9. Lembaga Kebudayaan Negeri Sabah 2003 - - -10. Lembaga Kemajuan Perhutanan NegeriSabah2002 - 2003 111. Lembaga Pelabuhan-Pelabuhan Sabah 2002 2003 - -12. Majlis Ugama Islam Sabah 2001 - 2002 –13. Majlis Perkhidmatan Masyarakat Sabah 2003 - - -14. Perbadanan Pinjaman Sabah 2004 - - -15. Perbadanan Pembangunan EkonomiNegeri Sabah20032001 2002 2003 116. Lembaga Pelancongan Sabah 2003 - - -17. Taman-Taman Sabah 2003 - - -18. Yayasan Tun Fuad 2003 - - -19. Yayasan Sabah 2001 2002 2003 1Nota : * Belum beroperasiSumber : Rekod Jabatan Audit NegaraJumlah 52279

Lampiran IVKedudukan Penyerahan Dan Pengauditan Penyata Kewangan TahunanPihak Berkuasa Tempatan Setakat 30 Jun 2005Bil.AkaunPenyataTerakhirPenyataSedangPenyata BelumDiserahDisahkan Diaudit Tahun Bil.1. Dewan Bandaraya Kota Kinabalu 2003 - - -2. Majlis Perbandaran Sandakan 2003 - - -3. Majlis Perbandaran Tawau 2002 - 2003 14. Lembaga Bandaran Kudat 2001 2002 2003 15. Majlis Daerah Beaufort 2003 2004 - -6. Majlis Daerah Keningau 2002 - 2003 17. Majlis Daerah Kinabatangan 2001 2002-2003 - -8. Majlis Daerah Kota Belud 2003 2004 - -9. Majlis Daerah Kota Marudu/Pitas 2003 - - -10. Majlis Daerah Kuala Penyu 2003 - - -11. Majlis Daerah Kunak 2000 - 2001-2003 312. Majlis Daerah Lahad Datu 2003 2004 - -13. Majlis Daerah Labuk/Sugut 2002 - 2003 114. Majlis Daerah Papar 2003 - - -15. Majlis Daerah Penampang 2003 - - -16. Majlis Daerah Pensiangan 2002 2003 - -17. Majlis Daerah Ranau 2003 2004 - -18. Majlis Daerah Sipitang 2003 2004 - -19. Majlis Daerah Tambunan 2004 - - -20. Majlis Daerah Tenom 2003 2004 - -21. Majlis Daerah Tuaran 1999 2000 2001-2003 322. Majlis Daerah Semporna 2003 - - -Jumlah 10Sumber : Rekod Jabatan Audit Negara280

Lampiran VPunca Kelewatan Penyerahan Penyata KewanganBadan Berkanun NegeriBil.AgensiTahunAkaunPunca Masalah1. Yayasan Sabah (YS) 2002 – 2003 - Kelewatan penyerahan PenyataKewangan beraudit oleh SyarikatSubsidiari.2. Lembaga Pelabuhan-Pelabuhan Sabah(LPPS)3. Perbadanan Pembangunan Ekonomi Sabah(SEDCO)4. Lembaga Kemajuan Perhutanan NegeriSabah (SAFODA)2003 - Kelewatan disebabkan penstrukturanLPPS akibat pengambilalihan olehSuria Capital Group.Pengambilalihan tersebut telahselesai dilaksanakan pada bulanOgos 2004.2003 - Kelewatan penyerahan PenyataKewangan beraudit oleh SyarikatSubsidiari. Bagaimanapun, PenyataKewangan bagi tahun 2003 sedangdisediakan dan semua SyarikatSubsidiari telah mengemukakanPenyata Kewangan beraudit.2003 - Pertukaran sistem komputermengakibatkan pertukaran kod-kodakaun.5. Majlis Ugama Islam Sabah 2002 – 2003 - Pertukaran daripada Cash Basiskepada Acrual Basis.Bagaimanapun, Penyata Kewanganyang disedia menggunakan AcrualBasis bagi tahun berakhir 2002 telahdikemukan.Sumber : Rekod Jabatan Audit Negara281

Lampiran VIKedudukan Persijilan Penyata Kewangan TahunanBadan Berkanun Negeri Dan Majlis Ugama IslamSetakat 30 Jun 2005Penyata Kewangan DisijilkanBil Nama Agensi Tahun Bil TarikhJenisSijil1. Majlis Ugama Islam Sabah 1997-19981999-2000200122112.03.200416.07.200415.12.2004BerteguranBerteguranBerteguran2. Lembaga Industri Getah Sabah 2000-200220033110.03.200420.12.2004BerteguranBerteguran3. Kumpulan Wang Penanaman SemulaGetah Sabah20002001-2002200312108.01.200428.02.200418.05.2005BerteguranBerteguranBersih4. Perbadanan Pinjaman Sabah 200320041105.05.200417.05.2005BersihBersih5. Yayasan Sabah 2001 1 20.12.2004 Berteguran6. Lembaga Pembangunan Perumahan DanBandar200220031115.03.200431.12.2004BerteguranBerteguran7. Lembaga Kemajuan Tanah Negeri Sabah 200220031113.09.200423.04.2005BerteguranBersih8. Perbadanan Pembangunan Ekonomi2001 1 04.02.2004 BerteguranNegeri Sabah9. Yayasan Tun Fuad 2003 1 30.06.2004 Bersih10. Lembaga Kemajuan Perhutanan NegeriSabah1996-19981999-2001200233104.02.200427.10.200406.04.2005BerteguranBerteguranBerteguran11. Korporasi Pembangunan Desa 1995-1998 4 20.01.2004 Penafian12. Korporasi Kemajuan Perikanan DanNelayan Sabah1999-200020012002200313. Taman-Taman Sabah 20012002200314. Lembaga Sukan Negeri Sabah 20012002200315. Lembaga Kebudayaan Negeri Sabah 20012002200316. Lembaga Pelancongan Sabah 2002200317. Majlis Perkhidmatan Masyarakat Sabah 20022003Jumlah Penyata Disijilkan 51Sumber : Rekod Jabatan Audit Negara.2111111111111111121.02.200416.03.200402.07.200416.05.200509.02.200428.06.200423.04.200525.05.200420.09.200429.12.200425.05.200423.09.200407.04.200528.02.200421.10.200420.09.200431.12.2004BerteguranBerteguranBerteguranBerteguranBersihBersihBersihBerteguranBerteguranBerteguranBerteguranBerteguranBersihBerteguranBerteguranBersihBersih282

Lampiran VIIPersijilan Penyata Kewangan Pihak Berkuasa TempatanSetakat 30 Jun 2005BilNama Agensi1. Dewan Bandaraya Kota Kinabalu 200220032. Majlis Perbandaran Sandakan 1999-20002001-200220033. Majlis Perbandaran Tawau 1999-20012002Penyata Kewangan DisijilkanTahun Bilangan Tarikh112213113.01.0420.12.0424.02.0427.07.0412.05.0514.06.0423.09.04Jenis SijilBerteguranBerteguranBerteguranBerteguranBerteguranBerteguranBerteguran3. Lembaga Bandaran Kudat 2001 1 21.10.04 Berteguran4. Majlis Daerah Beaufort 200220031119.01.0417.09.04BerteguranBerteguran5. Majlis Daerah Keningau 2001-2002 2 27.01.04 Berteguran6. Majlis Daerah Kinabatangan 2000-2001 2 23.06.04 Berteguran7. Majlis Daerah Kota Marudu/Pitas 2003 1 21.09.04 Berteguran8. Majlis Daerah Kuala Penyu 2003 1 19.08.04 Berteguran9. Majlis Daerah Papar 20021 30.04.04 Berteguran20031 27.12.04 Berteguran10. Majlis Daerah Lahad Datu 2003 1 04.10.04 Berteguran11. Majlis Daerah Kota Belud 2002-2003 2 12.10.04 Berteguran12. Majlis Daerah Ranau 2003 1 19.08.04 Berteguran13. Majlis Daerah Semporna 2001-2003 3 20.09.04 Berteguran14. Majlis Daerah Sipitang 2003 1 17.06.04 Berteguran15. Majlis Daerah Tambunan 200320041106.05.0406.05.05BerteguranBerteguran16. Majlis Daerah Tenom 2003 1 28.07.04 Bersih17. Majlis Daerah Penampang 2000-20012002-20032213.01.0427.12.04BerteguranBersih18. Majlis Daerah Labuk/Sugut 2002 1 12.01.04 BerteguranJumlah Penyata Disijilkan 38Sumber: Rekod Jabatan Audit Negara283

Lampiran VIIIKedudukan Pembentangan Penyata KewanganBadan Berkanun Negeri Dan Majlis Ugama IslamSetakat 30 Jun 2005Penyata Penyata Penyata BelumBilAkaunTerakhir Terakhir DibentangkanDisahkan Dibentangkan Tahun Bil1. Korporasi Pembangunan Desa 1998 1998 - -2. Korporasi Kemajuan Perikanan Dan Nelayan Sabah 2002 2002 - -3. Kumpulan Wang Penanaman Semula Getah Sabah 2002 1999 2000-2002 34. Kumpulan Wang Amanah Warisan Negeri Sabah - - - -5. Lembaga Industri Getah Sabah 2003 2003 1998-2002 56. Lembaga Pembangunan Perumahan Dan Bandar 2003 2003 2002 17. Lembaga Kemajuan Tanah Negeri Sabah 2002 2002 - -8. Lembaga Sukan Negeri Sabah 2003 2003 - -9. Lembaga Kebudayaan Negeri Sabah 2002 2002 - -10. Lembaga Kemajuan Perhutanan Negeri Sabah 2001 2001 - -11. Lembaga Pelabuhan-Pelabuhan Sabah 2002 2002 - -12. Majlis Ugama Islam Sabah 2001 2001 - -13. Majlis Perkhidmatan Masyarakat Sabah 2003 2003 - -14. Perbadanan Pinjaman Sabah 2003 2003 - -15. Perbadanan Pembangunan Ekonomi Negeri Sabah 2001 2001 - -16. Lembaga Pelancongan Sabah 2003 2003 - -17. Taman-Taman Sabah 2002 2002 - -18. Yayasan Tun Fuad 2003 2003 - -19. Yayasan Sabah 2001 2001 - -Jumlah 9Sumber: Rekod Jabatan Audit Negara284

Lampiran IXKedudukan PembentanganPenyata Kewangan Pihak Berkuasa TempatanDi Dewan Undangan Negeri Setakat 30 Jun 2005Penyata Penyata Penyata BelumBilAkaunTerakhir Terakhir DibentangkanDisahkan Dibentangkan Tahun Bil1. Dewan Bandaraya Kota Kinabalu 2003 2003 - -2. Majlis Perbandaran Sandakan 2003 2002 2003 13. Majlis Perbandaran Tawau 2002 2002 - -4. Lembaga Bandaran Kudat 2001 2001 - -5. Majlis Daerah Beaufort 2003 2003 - -6. Majlis Daerah Keningau 2002 2002 - -7. Majlis Daerah Kota Belud 2003 2003 - -8. Majlis Daerah Kota Marudu/Pitas 2003 2003 - -9. Majlis Daerah Kuala Penyu 2003 2003 - -10. Majlis Daerah Lahad Datu 2003 2003 - -11. Majlis Daerah Labuk/Sugut 2002 2002 - -12. Majlis Daerah Papar 2003 2003 - -13. Majlis Daerah Penampang 2003 2003 - -14. Majlis Daerah Ranau 2003 2003 - -15. Majlis Daerah Sipitang 2003 2003 - -16. Majlis Daerah Tambunan 2004 2003 2004 117. Majlis Daerah Tenom 2003 2003 - -18. Majlis Daerah Kinabatangan 2001 2000 2001 119. Majlis Daerah Semporna 2003 2003 - -Jumlah 3Sumber: Rekod Jabatan Audit Negara285

Prestasi KewanganBadan Berkanun Negeri Bagi Tahun Berakhir 31 Disember 2003Lampiran XBilNamaAgensi1. Lembaga PembangunanPerumahan Dan Bandar2. Lembaga PelanconganSabah3. Lembaga Industri GetahSabah4. Perbadanan PinjamanSabahHasil(RM Juta)Penyata PendapatanPerbelanjaan(RM Juta)Surplus/(Defisit)(RM Juta)AsetSemasa(RM Juta)Lembaran ImbanganLiabilitiSemasa(RM Juta)Harta/(Liabiliti)Bersih Semasa(RM Juta)BADAN BERKANUN NEGERI15.90 15.16 0.74 81.06 73.93 7.1324.69 19.86 4.83 25.81 4.27 21.54129.72 119.80 9.92 39.99 69.74 (29.75)39.51 29.27 10.24 596.19 513.77 82.425. Yayasan Tun Fuad 0.31 0.12 0.19 10.95 0.002 10.956. Lembaga Sukan Negeri8.12 8.56 (0.44) 3.56 1.95 1.61Sabah7. Majlis perkhidmatan2.97 2.84 0.13 0.59 0.31 0.28Masyarakat Sabah8. Taman-Taman Sabah 20.60 16.97 3.63 16.59 2.08 14.519. Lembaga Kebudayaan6.61 6.72 (0.11) 1.51 0.58 0.93Negeri Sabah10. Korporasi Kemajuan10.40 16.76 (6.36) 12.38 57.87 (45.49)Perikanan Dan NelayanSabah11. Lembaga Kemajuan Tanah 25.83 15.96 9.87 108.72 50.14 58.58Negeri Sabah12. Kumpulan WangPenanaman Semula GetahSabah14.72 15.45 (0.73) 25.98 16.12 9.86Sumber: Penyata Kewangan Badan Berkanun Negeri286

BilNamaAgensiLampiran XIPrestasi KewanganPihak Berkuasa Tempatan Bagi Tahun Berakhir 31 Disember 2003Hasil(RM Juta)Penyata PendapatanPerbelanjaan(RM Juta)Surplus/(Defisit)(RM Juta)AsetSemasa(RM Juta)Lembaran ImbanganLiabilitiSemasa(RM Juta)Harta/(Liabiliti)Bersih Semasa(RM Juta)PIHAK BERKUASA TEMPATAN1. Dewan Bandaraya KotaKinabalu 72.75 66.36 6.39 15.93 8.29 7.642. Majlis PerbandaranSandakan 23.66 26.86 (3.20) 31.40 75.53 (44.13)3. Majlis Daerah Beaufort 2.97 2.72 0.25 0.56 3.37 (2.81)4. Majlis Daerah Kota Belud 4.07 3.84 0.23 1.44 1.95 (0.51)5. Majlis Daerah KotaMarudu/Pitas 1.14 1.09 0.05 0.38 0.61 (0.23)6. Majlis Daerah Kuala Penyu 1.50 1.40 0.10 0.23 1.51 (1.28)7. Majlis Daerah Lahad Datu 6.06 6.59 (0.53) 1.12 1.48 (0.36)8. Majlis Daerah Papar 2.78 2.99 (0.21) 1.65 2.27 (0.62)9. Majlis Daerah Penampang 11.24 8.58 2.66 5.47 2.25 3.2210. Majlis Daerah Ranau 1.12 1.49 (0.37) 0.001 0.27 (0.27)11. Majlis Daerah Semporna 1.56 1.50 0.06 0.58 2.96 (2.38)12. Majlis Daerah Sipitang 1.50 1.26 0.24 0.85 1.07 (0.22)13. Majlis Daerah Tambunan 1.07 1.11 (0.04) 0.12 1.88 (1.76)14. Majlis Daerah Tenom 0.93 1.78 (0.85) 1.95 0.76 1.19Sumber: Penyata Kewangan Pihak Berkuasa Tempatan287

PETA